Noli Me Tangere: Sinimulang sulatin ni Dr. Jose P.

Rizal ang mga unang bahagi ng "Noli Me Tangere" noong 1884 sa Madrid noong siya ay nag-aaral pa ng
medisina. Nang makatapos ng pag-aaral, nagtungo siya sa Paris at doon ipinagpatuloy ang pagsusulat nito. At sa Berlin natapos ni Rizal ang huling bahagi ng
nobela. Ang pagsusulat ng "Noli Me Tangere" ay bunga ng pagbasa ni Rizal sa "Uncle Tom's Cabin" ni Harriet Beacher Stowe, na pumapaksa sa kasaysayan ng
mga aliping Negro sa kamay ng mga panginoong putting Amerikano. Inilarawan dito ang iba't ibang kalupitan at pagmamalabis ng mga Puti sa Itim. Inihambing
niya ito sa kapalarang sinapit ng mga Pilipino sa kamay ng mga Kastila. Sa simula, binalak ni Rizal na ang bawat bahagi ng nobela ay ipasulat sa ilan niyang
kababayan na nakababatid sa uri ng lipunan sa Pilipinas at yaon ay pagsasama-samahin niyang upang maging nobela. Ngunit hindi ito nagkaroon ng katuparan,
kaya sa harap ng kabiguang ito, sinarili niya ang pagsulat nang walang katulong. Ipinaliwanag ni Rizal sa kanyang liham sa matalik niyang kaibigang si Dr.
Ferdinand Blumentritt ang mga dahilan kung bakit niya isinulat ang "Noli." Ang lahat ng mga ito ay maliwanag na inilarawan sa mga kabanata ng nobela. Ang
pamagat ng "Noli Me Tangere" ay salitang Latin na ang ibig sabihin sa Tagalog ay "Huwag Mo Akong Salingin" na hango sa Ebanghelyo ni San Juan Bautista.
Itinulad niya ito sa isang bulok sa lipunan na nagpapahirap sa buhay ng isang tao.

Mga Tauhan:

Crisostomo Ibarra Tarsilo at Bruno

Binatang nag-aral sa Europa; nangarap na makapagpatayo ng paaralan upang Magkapatid na ang ama ay napatay sa palo ng mga Kastila.
matiyak ang magandang kinabukasan ng mga kabataan ng San Diego.
Tiya Isabel
Elias Hipag ni Kapitan Tiago na tumulong sa pagpapalaki kay Maria Clara.
Piloto at magsasakang tumulong kay Ibarra para makilala ang kanyang bayan
at ang mga suliranin nito. Donya Pia
Masimbahing ina ni Maria Clara na namatay matapos na kaagad na siya'y
Kapitan Tiyago maisilang.
Mangangalakal na tiga-Binondo; ama-amahan ni Maria Clara.
Iday, Sinang, Victoria,at Andeng
Padre Damaso Mga kaibigan ni Maria Clara sa San Diego
Isang kurang Pransiskano na napalipat ng ibang parokya matapos maglingkod
ng matagal na panahon sa San Diego. Kapitan-Heneral
Pinakamakapangyarihan sa Pilipinas; lumakad na maalisan ng pagka-
Padre Salvi ekskomunyon si Ibarra.
Kurang pumalit kay Padre Damaso, nagkaroon ng lihim na pagtatangi kay
Maria Clara. Don Rafael Ibarra
Ama ni Crisostomo; nakainggitan nang labis ni Padre Damaso dahilan sa
Maria Clara yaman kung kaya nataguriang erehe.
Mayuming kasintahan ni Crisostomo; mutya ng San Diego na inihimatong
anak ng kanyang ina na si Doña Pia Alba kay Padre Damaso Don Saturnino
Nuno ni Crisostomo; naging dahilan ng kasawian ng nuno ni Elias.
Pilosopo Tasyo
Maalam na matandang tagapayo ng marurunong na mamamayan ng San Mang Pablo
Diego. Pinuno ng mga tulisan na ibig tulungan ni Elias.

Sisa Kapitan Basilio

Isang masintahing ina na ang tanging kasalanan ay ang pagkakaroon ng Ilan sa mga kapitan ng bayan sa San Diego Kapitan Tinong at Kapitan
asawang pabaya at malupit. Valentin

Basilio at Crispin Tinyente Guevarra

Magkapatid na anak ni Sisa; sakristan at tagatugtog ng kampana sa simbahan Isang matapat na tinyente ng mga guwardiya sibil na nagsalaysay kay Ibarra
ng San Diego. ng tungkol sa kasawiang sinapit ng kanyang ama.

Alperes Kapitana Maria

Matalik na kaagaw ng kura sa kapangyarihan sa San Diego Tanging babaing makabayan na pumapanig sa pagtatanggol ni Ibarra sa alaala
ng ama.
Donya Victorina
Babaing nagpapanggap na mestisang Kastila kung kaya abut-abot ang kolorete Padre Sibyla
sa mukha at maling pangangastila. Paring Agustino na lihim na sumusubaybay sa mga kilos ni Ibarra.

Donya Consolacion Albino

Napangasawa ng alperes; dating labandera na may malaswang bibig at pag- Dating seminarista na nakasama sa piknik sa lawa.
uugali.

Don Tiburcio de Espadaña

Isang pilay at bungal na Kastilang napadpad sa Pilipinas sa paghahanap ng
magandang kapalaran; napangasawa ni Donya Victorina.

Linares
Malayong pamangkin ni Don Tiburcio at pinsan ng inaanak ni Padre Damaso
na napili niya para mapangasawa ni Maria Clara.

Don Filipo
Tinyente mayor na mahilig magbasa na Latin; ama ni Sinang

Señor Nol Juan

Namahala ng mga gawain sa pagpapatayo ng paaralan.

Lucas
Taong madilaw na gumawa ng kalong ginamit sa di-natuloy na pagpatay kay
Ibarra.

Kabanata I
Isang Handaan
Isang marangyang salu-salo ang ipinag-anyaya ni Don
Santiago de los Santos na higit na popular sa taguring kapitan
Tiago. Ang handaan ay gagawin sa kanyang bahay na nasa daang
Anluwage na karating ng Ilog-Binundok.
Ang paayaya ay madaling kumalat sa lahat ng sulok ng
Maynila. Bawat isa ay gustong dumalo sapagkat ang mayamang
Kapitan ay kilala bilang isang mabuting tao, mapagbigay at laging
bukas ang palad sa mga nangangailangan. Dahil dito, ang iba ay
nababalino kung ano ang isusuot at sasabihin sa mismong araw ng
handaan.
Nang gabing iyon dagsa ang mga panauhin na gaya ng
dapat asahan. Puno ang bulwagan. Ang nag-iistima sa mgta bisita
ay si Tiya Isabel, isang matandang babae na pinsan ng may-bahay.
Kabilang sa mga bisita sina tinyente ng guardia civil, Pari Sibyla,
ang kura paroko ng Binundok, si pari Damaso na madaldal at
mahahayap ang mga salita at dalawang paisano. Ang isa ay
kararating lamang sa Pilipinas.
Ang kararating na dayuhan ay nagtatanong tungkol sa
mga asal ng mga katutubong Pilipino. Ipinaliwanag niya na ang
pagpunta niya sa bansa ay sarili niyang gastos. Ang pakay ng
kanyang paglalakbay ay upang magkaroon ng kabatiran tungkol sa
lupain ng mga Indiyo.
Nagkaroon ng mainitang balitaktakan ng mabanggit ng
dayuhan ang tungkol sa monopolyo ng tabako. Nailabas ni Pari
Damaso ang kanyang mapanlait na ugali. Nilibak niya ang mga
Indiyo. Ang tingin niya sa mga ito ay hamak at mababa. Lumitaw
din sa usapan ang panlalait ng mga Espanyol tungkol sa mga
Pilipino noong mga nakalipas na araw. Mapanlibak si Pari Damaso.
Kung kaya’t iniba ni Pari Sibyla ang usapan.
Napadako ang usapan tungkol sa pagkakalipat sa ibang
bayan ni Padre Damaso pagkatapos ng makapagsilbi sa loob ng 20
taon bilang kura paroko ng San Diego. Sinabi niya kahit na ang hari
ay hindi dapat manghimasok sa pagpaparusa ng simbahan sa mga
erehe.
Pero, ito ay tinutulan ng Tinyente ng Guardia Civil sa
pagsasabing may karapatan ang Kapitan Heneral sapagkat ito ang
kinatawan ng hari ng bansa.
Ipinaliwanag pa ng tinyente ang dahilan ng pagkakalipat
ni Pari Damaso. Ito, umano ang nag-utos na hukayin at ilipat ang
bangkay ng isang marangal na lalaki na napagbintangang isang
erehe ng pari dahil lamang sa hindi pangungumpisal.
Ang ginawa ay itinuturing sa isang kabuktutan ng
Kapitan Heneral. Kung kaya inutos nito ang paglilipat sa ibang
parokya ang paring Pransiskano bilang parusa. Nagpupuyos sa galit
ang pari kapag naaalala niya ang mga kasulatang nawaglit.
Iniwanan na ni Tinyente ang umpukan, pagkatapos
nitong makapagpaliwanag. Sinikap ni Pari Sibyla na pakalmahin
ang loob ni Pari Damaso. Lumawig muli ang talayan. Dumating
ang ilan pang mga bagong panauhin. Ilan sa mga ito ay ang mag-
asawang sina Dr. de Espadaña at Donya Victorina.
Tanong
Sino si Pari Damaso? Bakit niya tinawag na Indiyo ang mga
Pilipino?
Sagot
Siya ang paring may magaspang na pag-uugali na nanirahan sa San
Diego ng halos 20 taon. Dahil sa kasamaan ng ugali niya, ang mga
tao ay hindi naibigan ang paring ito, kaya sila tinawag na Indiyo.
Kabanata II
Si Crisostomo Ibarra
Dumating si Kapitan Tiyago at si Ibarra na luksang-luksa
ang kasuotan. Binating lahat ni kapitan ang mga panauhin at
humalik sa kamay ng mga pari na nakalimot na siya ay
bendisyunan dahil sa pagkabigla. Si Pari Damaso ay namutla ng
makilala si Ibarra.
Ipinakilala ni Kapitan Tiyago si Ibarra sa pagsasabing ito
ay anak ng kanyang kaibigang namatay at kararating lamang niya
buhat sa pitong taong pag-aaral sa Europa. Malusog ang
pangangatawan ni Ibarra, sa kanyang masayang mukha mababakas
ang kagandahan ng ugali. Bagamat siya ay kayumanggi,
mahahalata rin sa pisikal na kaanyuan nito ang pagiging dugong
Espanyol.
Tinangkang kamayan ni Ibarra si Pari Damaso sapagkat
alam niyang ito ay kaibigang matalik ng kanyang yumaong ama.
Ngunit, ito ay hindi inamin ng pari. Totoo, siya ang kura sa bayan.
Pero, ikinaila niyang kaibigan niya ang ama ni Ibarra.
Napahiya si Ibarra at iniatras ang kamay. Dagling
tinalikuran niya ang pari at napaharap sa tinyenteng kanina pa
namamasid sa kanila. Masayang nag-usap sina tinyente at Ibarra.
Nagpapasalamat ang tinyente sapagkat dumating ang binata ng
walang anumang masamang nangyari. Basag ang tinig ng tinyente
ng sabihin niya sa binata na nasa ito ay higit na maging mapalad sa
kanyang ama. Ayon sa tinyente ang ama ni Ibarra ay isang taong
mabait. Ang ganitong papuri ay pumawi sa masamang hinala ni
Ibarra tungkol sa kahabag-habag na sinapit ng kanyang ama.
Ang pasulyap ni Padre Damaso sa tinyente ay sapat na
upang layuan niya ang binata. Naiwang mag-isa si Ibarra sa
bulwagan ng walang kakilala.
Tulad ng kaugaliang Aleman na natutuhan ni Ibarra buhat
sa kanyang pag-aaral sa Europa, ipinakilala niya ang kanyang sarili
sa mga nanduruong kamukha niyang panauhin. Ang mga babae ay
hindi umimik sa kanya. Ang mga lalaki lamang ang nagpapakilala
rin sa kanya. Nakilala niya ang isang binata rin na tumigil sa
pagsusulat.
Malapit ng tawagin ang mga panauhin para maghapunan,
nang lumapit si Kapitan Tinong kay Ibarra para kumbidahin sa
isang pananghalian kinabukasan. Tumanggi sa anyaya ang binata
sapagkat nakatakda siyang magtungo sa San Diego sa araw na
naturan.
Tanong
Bakit biglang nabugnot at nagbago ng pakiramdam si Padre
Damaso nang makitang magkasama sina Kapitan Tiyago at
Crisostomo Ibarra?
Sagot
Nainis si Padre Damaso dahil ayaw niyang makita si Ibarra sapul
nang mamatay ang ama nito. May alam kasi siya sa naging
kamatayan ng ama ni Ibarra.
Kabanata III
Ang Hapunan
Isa-isang nagtungo ang mga panauhin sa harap ng
hapagkainan. Sa anyo ng kanilang mga mukha, mahahalata ang
kanilang pakiramdam. Siyang-siya si Pari Sybyla samantalang
banas na banas naman si Padre Damaso. Sinisikaran niya ang lahat
ng madaanan hanggang sa masiko niya ang isang kadete. Hindi
naman umiimik ang tenyente. Ang ibang bisita naman ay magiliw
na nag-uusap at pinupuri ang masarap na handa ni Kapitan Tiyago.
Nainis naman si Donya Victorina sa tenyente sapagkat natapakan
ang kola ng kanyang saya habang tinitignan nito ang pagkakulot ng
kanyang buhok.
Sa may kabisera umupo si Ibarra. Ang magkabilang dulo
naman ay pinagtatalunan ng dalawang pari kung sino sa kanila ang
dapat na lumikmo roon.
Sa tingin ni Pari Sibyla, si Pari Damaso ang dapat umupo
roon dahil siya ang padre kumpesor ng pamilya ni Kapitan Tiyago.
Pero, si Pari Sibyla naman ang iginigiit ng Paring Pransiskano. Si
Sibyla ang kura sa lugar na iyon, kung kaya’t siya ang karapat-
dapat na umupo.
Anyong uupo na si Sibyla, napansin niya ang tinyente at
nagkunwang iaalok ang upuan. Pero, tumanggi ang tenyente
sapagkat umiiwas siyang mapagitnaan nang dalawang pari.
Sa mga panauhin, tanging si Ibarra lamang ang nakaisip
na anyayahan si Kapitan Tiyago. Pero, kagaya ng may karaniwang
may pahanda, magalang na tumaggi ang kapitan sabay sabing
"huwag mo akong alalahanin."
Sinimulan ng idulot ang pagkain. Naragdagan ang
pagpupoyos ng damdamin ni Pari Damaso, ang ihain ang tinola.
Paano puro upo, leeg at pakpak ng manok ang napunta sa kanya.
Ang kay Ibarra ay puro masasarap na bahagi ng tinola. Hindi alam
ng pari, sadyang ipinaluto ng kapitan ang manok para kay Ibarra.
Habang kumakain, nakipag-usap si Ibarra sa mga ibang
panauhin na malapit sa kinaroroonan niya. Batay sa sagot ng binata
sa tanong ni Laruja, siya ay mayroon ding pitong taong nawala sa
Pilipinas. Bagamat, wala siya sa bansa, hindi niya nakakalimutan
ang kanyang bayan. At sa halip, siya ang nakakalimutan ng bayan
sapagkat ni wala man lang isang taong nakapagbalita tungkol sa
masaklap na sinapit ng kanyang ama. Dahil sa pahayag na ito ni
Ibarra, nagtumibay ang paniniwala ng tinyente na talagang walang
alam ang binata sa tunay na dahilan ng pagkamatay ng kanyang
amang si Don Rafael.
 Tinanong ni Donya Victorina si Ibarra na bakit hindi man
lang ito nagpadala ng hatid-kawad, na kagaya ng ginawa ni Don
Tiburcio nang sila ay magtaling-puso.
"Nasa ibang bayan ako nitong mga huling dalawang
taon", tugon naman ni Ibarra.
Nalaman ng mga kausap ni Ibarra na marami ng bansa
ang napuntahan nito at marami ng wika ang kanyang alam. Ang
katutubong wikang natutuhan niya sa mga bansang pinupunntahan
niya ang ginagamit niya sa pakikipagtalastasan. Bukod sa wika,
pinag-aaralan din niya ang kasaysayan ng bansang kanyang
pinupuntahan partikular na ang tungkol sa Exodo o hinay-hinay na
pagbabago sa kaunlaran.
Ipinaliwanag ni Ibarra na halos magkakatulad ang mga
bansang napuntahan niya sa tema ng kabuhayan, pulitika at
relihiyon. Pero, nangingibabaw ang katotohanang nababatay sa
kalayaan at kagipitan ng bayan. Gayundin ang tungkol sa
ikaaalwan at ikapaghihirap nito.
Naudlot ang pagpapaliwanag ni Ibarra sapagkat biglang
sumabad si Padre Damaso. Walang pakundangan ininsulto niya ang
binata. Sinabi niyang kung iyon lamang ang nakita o natutuhan ni
Ibarra, siya ay nag-aksaya lamang ng pera sapagkat kahit na bata ay
alam ang mga sinabi nito. Nabigla ang lahat sa diretsang
pagsasalita ng pari.
Kalmado lamang si Ibarra, ipinaliwanag niyang
sinasariwa lamang niya ang mga sandaling madalas na pumunta sa
kanila si Pari Damaso noong maliit pa siya upang makisalo sa
kanilang hapag-kainan. Ni gaputok ay hindi nakaimik ang
nangangatal na si Damaso.
Nagpaalam na si Ibarra. Pinigil siya ni Kapitan Tiyago
sapagkat darating si Maria Clara at ang bagong kura paroko ng San
Diego. Hindi rin napigil sa pag-alis si Ibarra. Pero, nangako siyang
babalik kinabukasan din.
Ngumakngak naman si Padre Damaso, nang umalis si
Ibarra. Binigyan diin niya na ang gayong pagkilos ng binata ay
tanda ng kanyang pagiging mapagmataas. Dahil dito, aniya, dapat
na ipagbawal ng pamahalaang kastila ang pagkakaloob ng
pahintulot sa sinumang Indio na makapag-aral sa Espanya.
Nang gabing iyon, sinulat ng binata sa kolum ng Estudios
Coloniales ang tungkol sa isang pakpak at leeg ng manok na naging
sanhi ng alitan sa salu-salo; ang may handa ay walang silbi sa isang
piging at ang hindi dapat pagpapaaral ng isang Indio sa ibang
lupain.
Tanong
Bakit ipinagbabawal ng pamahalaan ang pangingibang bansa ng
Kabataang Pilipino?
Sagot
Ang mga mag-aaral na nangingibabang bansa ay nagiging palalo at
mapagmataas kapag nakakabalik nang muli sa kanilang tinubuang
bayan.
Kabanata IV
Erehe at Pilibustero
Naglakad na si Ibarra na hindi batid ang destinasyon.
Nakarating siya hanggang sa may Liwasan ng Binundok . Sa
maraming taong pagkakawala niya sa bayan,wala pa ring
pagbabago sa kanyang dinatnan.
Sa paggala-gala ng kanyang paningin, naramdaman
niyang may dumantay na kamay sa kanyang balikat. Si Tinyente
Guevarra,na sumunod sa kanya upang paalalahanan na mag-ingat
din sapagkat nangangamba siyang baka matulad siya (Ibarra) sa
sinapit ng kanyang ama. Nakiusap si Ibarra na isalaysay ng tinyente
ang tungkol sa buhay ng kanyang ama sapagkat tunay na wala
siyang nalalaman dito.
Sinabi ni Ibarra na sumulat and kanyang ama sa kanya
mayisnag taon na ang nakakalipas. Nagbilin si Don Rafael(ama ni
Ibarra) na huwag nitong ikagugulat kung sakali mang hindi siya
makasulat sapagkat lubha siyang abala sa kanyang mga gawain.
Ganito ang salaysay ng tinyente: Si Don Rafael ay siyang
pinakamayaman sa buong lalawigan. Bagamat siya ay iginagalang,
may ilan din namang naiinggit. Ang mga nuno nila ay mga
kastila.Ang mga kastila dahil sa kasawian ay hindi gumagawa ng
mga nararapat. Ang masasama sa Espanya ay nakakarating sa
Pilipinas. Si Don Rafael ay maraming mga kagalit na mga kastila at
pari. Ilang buwan pa lamang nakakaalis sa Pilpinas si Ibarra,si Don
Rafael at Pari Damaso ay nagkasira. Diumano, di nangungumpisal
si Don Rafael.
Nabilanggo si Don Rafael dahil sa pagkakaroon ng mga
lihim na kaaway. Pinagbintangan pa siya ang pumatay sa isang
mangmang at malupit na artilyerong naniningil ng buwis ng mga
sasakyan. Pero hindi naman totoo.
Isang araw may isang grupo ng mga bata na sinigawan
ang artilyero ng ba be bi bo bu na labis na ikinagalit nito.Pinukol
ng kanyang tungkod ng artilyero ang mga bata. Isa ang sinampald
na tinamaan at nabuwal. Pinagsisipa niya ito. Napatiyempo namang
nagdaraan si don Rafael. Kinagalitan niya ang artilyero. Pero, ito ay
lalong nagpuyos sa galit at si DonRafel ang kanyang hinarap.
Walang nagawa si Don Rafael kung hindi ipagtanggol ang sarili.
Sa hindi malamang dahilan, bigla na lamang sumuray-
suray ang artilyero at dahan-dahang nabuwal. Terible ang kanyang
pagkakabuwal sapagkat ang kanyang ulo ay tumama sa isang tipak
na bato. Nagduduwal ito at hindi nagkamalay hanggang sa tuluyang
mapugto ang hininga.
Dahil dito, nabilanggo di Don Rafael. Pinagbintangan
siyang erehe at pilibustero. Masakit sa kanya ang ganito sapagkat
iyon ang itinuturing na pinakamabigatna parusa.
Pero, lalong nadagdagan ang dagan sa kanyang dibdib.
Pinaratngan din siyang nagbabasa ng mga ipinagbabawal na aklat
(El Correo de Ultramar) at diyaryo, nagtatago ng larawan ng paring
binitay, isinakdal sa salang pangangamkam ng lupain at nagbibigay
ng tulong sa mga tulisan.
Gumawa siya (tinyente) ng paraan para tulungan si Don
Rafael at sumumpang ito ay marangal na tao. Katunayan, siya ay
kumuha ng isang abugadong Pilipino na si G.A at G.M. Ito ay
pagkaraang lumitaw sa pagsusuri na ang ikinamatay ng artilyero ay
nag pamumuo ng dugo sa ulo nito.
Nang lumaon, ang katwiran ay nagtagumpay din. Nang si
don Rafael ay malapit ng lumaya dahil sa tapos nglahat ang mga
kasong ibinintang sa kanya. Ang sapin-saping kahirapan ng
kalooban na kanyang dinanas ay hindi nakayanan ng kanyang
pisikal na katawan.
Hindi na niya natamasa ang malayang buhay. Sa
mismong loob ng bilangguan, nalagutan ng hininga si Don Rafael.
Huminto sa pagsasalaysay na g tinyente. Inabot nito ang
kanyang kamay kay Ibarra at sinabing si Kapitan Tiyago na lamang
ang bahalang magsalaysay ng iba pang pangyayari. Nasa tapat sila
ng kuwartel ng maghiwalay. Sumakay sa kalesa si Ibarra.
Tanong
Bakit muhing-muhi si Padre Damaso kay Don Rafael gayong dati
silang magkaibigan sa simula?
Sagot
Maraming bagay na dapat ikainggit si Padre Damaso kay Don
Rafael, lalo ang pagiging mayaman nito.
Kabanata V
Pangarap sa Gabing Madilim
Sakay ng kalesa, dumating si Ibarra sa Fonda deLala. (Ito
ay isang uri ng panuluyan, na tinutuluyan niya kapag siya ay nasa
Maynial). Kaagad na nagtuloy si Ibarra sa kanyang silid at naupo sa
isang silyon.. Sa sinapit ng ama, gulong-gulo ang isip nito. Maya-
maya ginala ang paningin sa kalawakan ng himpapawid.
Mula sa bintana, natanaw niya ang isang maliwanag na
bahay sa kabila ng ilog. Naririnig niya ang kalansing ng mga
kubyertos at pinggan. Dinig din niya ang tugtugin ng orkestra.
Kung nagmasid lamang ng husto sabahay na iyon si
Ibarra, makikita niya kung sinu-sino ang naroroon. May isang
magandang binibini na nababalot ng manipis na habi,may suot na
diyamante at ginto. Sa likuran naman may mga anghel, pastol at
dalagang nag-aalay ng bulaklak. Ang mga umpukan naman ng mga
Kastila, Pilipino, pari, intsik, militar ay nakatuon lahat sa
kagandahan ni Maria Clara. Giliw na giliw silang nakatingin sa
dalaga, maliban sa isang batang Pransiskano na payat at putlain. Iba
ang kanyang nadarama. Si Pari Sibyla ay siyang-siya sa pakikipag-
usap sa mga dilag samantalang si Donya Victoria ay matiyagang
inaayos ang buhok ng dalagang hinahangaan ng lahat.
Dahil sa pagal ang isip at katawan ni Ibarra sa paglalim
ng gabi, madali siyang naktulog at nagising kinabukasan na. Ang
tanging hindi inabot ng antok ay ang batang Pransiskano.
Tanong
Sino ang pinapangarap sa gabing madilim?
Sagot
Walang iba kundi si Maria Clara.
Tanong
Sino ang palihim na nagmamanman sa dalaga?
Sagot
Si Pari Salvi ang panakaw-nakaw ng tingin at iba ang
nararamdaman para sa dalaga.
Kabanata VI
Si Kapitan Tiyago
Ang katangian ni Kapitan Tiyago ay itinuturing hulog ng
langit. Siya ay pandak, di kaputian at may bilugang mukha. Siaya
ay tinatayang nasa pagitan ng 35 taong gulang. Maitim ang buhok,
at kung hinde lamang nanabako at ngumanganga, maituturing na
sya ay magandang lalaki.
Siya ang pinakamayaman sa Binundok dahil sa marami
siyang negosyo at iba pang klase ng ari-arian. Tanyag din sya sa
pampanga at laguna bilang asendero, hindi kataka-taka na parang
lubong hinihipan sa pagpintog ng kanyang yaman.
Dahil sa sya ay mayaman, siya ay isang
impluwensyadong tao. Siya ay malakas sa mga taong nasa
gobeyerno at halos kaibigan nya lahat ng mga prayle. Ang turing
niya sa sarili ay isang tunay na kastila at hindi pilipino. Kasundo
nya ang diyos dahil nagagawa niyang bilhin ang kabalanan.
Katunayan, sya ay nagpapamisa at nag papadasal tungkol sa
kanyang sarili. Ipinalalagay ng balana na siya ay nakapagtatamo ng
kalangitan. Iisipin na lamang na nasa kanyang silid ang lahat ng
mga santo at santong sinasmba katulad nina sta.lucia, san pascual
bailon, san antonio de padua, san francisco de asis, san antonio
abad, san miquel, sto. Domingo, hesukristo at ang banal na mag-
anak.
Para kay kapitan tiyago kahit na ano ang itakda an mga
kastila, yaon ay karapat-dapat at kapuri-puri. Dahil sa kanyang
pagpupula sa mga pilipino, sya ay naglilingkod bilang
gobernadocillo.
Basta opisyal, sinusunod nya. Anumang reglamento o
patakaran ay kanyang sinusonod. Sipsip din sya sa mga taong nasa
poder. Basta may okasyon na katulad ng kapanganakan at
kapistahan, lagi sya myroong handog na regalo.
Si kapitan tiyago ay tanging ng isang kuripot na
mangangalakal ng asukal sa malabon. Dahil sa kakuriputan ng ama,
siya ay hindi pinag aral. Naging katulong at tinuruan sya ng isang
paring dominiko. Nang mamatay ang pari at ama nito, siya’y mag
isang nangalakal. Nakilala nya si pia alba na isang magandang
dalagang taga Santa Cruz. Natulong sila sa pag hahanap-buhay
hangang sa yumaman ng husto at nakilala sa alta sosyedad.
Ang pag bili nila ng lupain sa san diego ang naging daan
upang maging kaututang dila roon ang kura na si padre damaso.
Naging kaibigan din nila ang pinakamayaman sa boung san diego-
si don rafael ibarra, ang ama ni crisostomo ibarra . dahil sa anim na
taon ng pagsasama sina tiyago at pia at hnidi nagkaroon ng anak
kahit na kung saan-saan sila namanata.
Dahil dito ipinayo ni padre damaso na sa oabando sila
pumunta kina San Pascal Baylon at Sta Clara at sa Nuestra Sr de
Salambaw.
Parang dininig ang dasal ni pia, siya ay nag lihi, gayuman
nagiging masakitin si pia, nang siya ay magdalangtao. Pag
kapanganak nya sya ay namatay. Si padre damaso ang nag anak sa
binyag at ang anak in pia ay pinangalanang maria clara bilang pag
bibigay karangalan sa dalawang pintakasi sa obando, kay tiya
esabel, pinsan ni kapitan tiyago, ang natokang mag-aruga kay
maria. Lumaki sya sa pag mamahal na inukol ni tiya esabel,
kanyang ama at mga prayle.
Katorse anyos si maria, nang sya ipinasok sa beaterio ng
sta catalina. Luhaan sya nag paalam kay pari damaso at sa kanyang
kaibigan at kababatang si crisostomo ibarra, pag kapsok ni maria sa
umbento, si ibarra naman ay nag punta na ng europa upang mag
aral.
Gayunman, nagkasundo sina don rafael at kapitan tiyago
na maski nagkalayo ang kanilang mga anak. Pag dating ng tamang
panahon silang dalawa (maria at crisostomo) ay pag iisahing
dibdib. Ito ay sa kanilang paniniwala na ang dalawa ay tunay na
nag-iibigan.
Kabanata VII
Suyuan sa Asotea
Kinabukasan, Maagang –maaga pa ay nagsimba na sina
Maria at Tiya Isabel. Pagkatapos ng misa, Nagyayang umuwi na si
Maria.
Pagkaagahan ay nanahi si Maria upang hindi mainip sa
paghihintay. Si Isabel ay ay nagwalis ng mga kalat ng sinundang
gabi. Si Kapitan Tiyago ay Binuklat naman ang mga itinatagong
kasulatan. Sumasasal sa kaba ang dibdib ni Maria tuwing may
nagdaraang mga sasakyan. Sapagkat medyo namumuutla siya,
ipinayo ni Kapitan Tiyago na magbakasyon siya sa malabon o sa
San Diego.
Iminungkahi ni Isabel na sa San Diego na gagawin ang
bakasyon sapagkat bukod sa malaki ang bahay roon ay malapit na
ring ganapin ang pista.
Tinagubilin ni Kapitan Tiyago si Maria na sa pagkukuha
ng kanyang mga damit ay magpaalam na siya sa mga kaibigan
sapagkat hinda na siya babalik sa beateryo.
Nanlamig at biglang nabitawan ni maria ang tinatahi ng
may biglang tumigil na sasakyan sa kanilang tapat. Nang
maulinigan niya ang boses ni Ibarra, karakang pumasok sa silid si
Maria. Tinulungan siya ni tiya Isabel na mag-ayos ng sarili bago
harapin si Ibarra.
Pumasok na sa bulwagan ang dalawa. Nagtama ang
kanilang paningin. Ang pagkakatama ng kanilang paningin ay
nagdulot ng kaligayahan sa kanilang puso.
Pamaya-maya, lumapit sila sa asotae upang iwasan ang
alikabok na nililikha ni Isabel. Tinanong Maria si Ibarra, kung
hindi siya nalimutan nito sa pangingibang bansa dahil sa maraming
magagandang dalaga roon. Sinabi ni Ibarra na siya ay hindi
nakakalimot. Katunayan anya, si Maria ay laging nasa kanyang
alaala.
Binigyan diin pa ni Ibarra ang isinumpa niya sa harap ng
bangkay ng ina na wala siyang iibigin at paliligayahin kundi si
Maria lamang. Si Maria man, anya, ay hindi nakakalimot kahit na
pinayuhan siya ng kanyang padre kompesor na limutin na niya si
Ibarra.
Binikas pa ni Maria ang kanilang kamusmusan, ang
kanilang paglalaro, pagtatampuhan at muling pagbabati, at
pagkapatawa ni Maria ng tawaging mangmang ng kanyang ina si
Ibarra. Dahil dito si Ibarra ay nagtampo kay Maria. Nawala lamang
ang kanyang tampo nang lagyan ni maria ng sambong sa loob na
kanyang sumbrerong upang hinda maitiman.
Ang bagay na iyon ay ikinagalak ni Ibarra, kinuha niya sa
kanyang kalupi ang isang papel at ipinakita ang ilang tuyong dahon
ng sambong na nangingitim na. Pero, mabango pa rin. Inilabas
naman ni Maria ni Maria ang isang liham na ibinigay naman sa
kanya ni Ibarra bago tumulak ito patungo sa ibang bansa. Binasa ito
ni Maria ng pantay mata upang di makita ang kanyang mukha.
Nakasaad sa sulat kung bakit nais ni Don Rafael na
papag-aralin si Ibarra sa ibang bansa. Siya anya ay isang lalaki at
kailangan niyang matutuhan ang tungkol sa mga buhay-buhay
upang mapaglingkuran niya ang kanyang sinilangan. Na bagamat,
matanda na si Don Rafael at kailangan ni Ibarra, siya ay handang
magtiis na ipaubaya ang pansariling interes alang-alang sa
kapakanang pambayan.
Sa bahaging iyon ng sulat ay napatayo si Ibarra. Namutla
siya. Napatigil sa pagbabasa si Maria. Tinanong ni Maria ang
binata. Sumagot siya "Dahil sayo ay nalimutan ko ang aking
tungkulin. Kailangan na pala akong umuwi dahil bukas ay undas
na."
Kumuha ng ilang bulaklak si Maria at iniabot iyon kay
ibarra. Pinagbilinan ni Kapitan Tiyago si Ibarra na pakisabi kay
Anding na ayusin nito ang bahay nila sa San Diego sapagkat
magbabakasyon duon ang mag-ale. Tumango si Ibarra at umlis na
ito.
Pumasok sa silid si Maria at umiyak. Sinundan siya ni
Kapitan Tiyago at inutusan na magtulos ng dalawang kandila sa
mga manlalakbay na sina San Roque at San Rafael.
Tanong
Bakit hinangad ni Don Rafael na sa ibang bansa mag-aral si Ibarra?
Sagot
Bilang lalaki nararapat lang na mapag-aralan niya ang ukol sa
buhay-buhay nang mapaglingkuran ang bayang sinilangan.
Tanong
Sinu-sino ang mga Santong pinipintakasi ng mga manlalakbay?
Sagot
Sina San Roque at San Rafael ang mga Santong dinadasalan sa
tuwing naghahangad ng matiwasay na paglalakbay.
Kabanata VIII
Mga Alaala
Ang Kalesang sinasakyan ni Ibarra ay masayang
bumabagtas sa isang masayang pook sa Maynila. Ang kagandahan
ng sinag ng araw ay nakakapagpapawi sa kanyang kahapisang
nadarama. Sa pagmamasid niya sa kapaligiran, biglang bumangon
sa kanyang nahihimlay na diwa ang isang alaala.
Kabilang dito ang mga kalesa at karumatang hindi
tumitigil sa pagbibiyahe, mga taong may ibat-ibang uri ng kasuotan
na katulad ng mga Europeo, Intsik, Pilipino, mga babaing
naglalako ng mga bungang-kahoy, mga lalakinh hubad na
nagpapasan, mga ponda at restauran at pati ang mga karitong hila
ng mga makupad na kalabaw. Pati ang bilanggong patay sa ilalim
ng kariton at malapit sa dalawang bilanggo rin ay kanyang naalala.
Sa patuloy na pagsusuyod ng kanyang tingin, napansin
niya na walang ipinagbago ang punong Talisay sa San Gabriel. Ang
Escolta naman sa tingin din niya ay lalong pumangit. Nakita din
niya ang mga magagandang karwahe na ang mga sakay ay mga
kawaning inanatok pa sa kanilang mga pagpasok sa mga tanggapan
at pagawaan, mga tsino at paring walang kibo. Sa mga paring
nakasakay sa mga karwahe, namataan niya si Pari Damaso na
nakakunot-noo. Si Kapitan Tinong nuon na kasama ang asawa at
dalawang anak na babae at nakasakay sa ibang karwahe ay binati si
Ibarra.
Napadaan din siya sa Arroceros (ngayon ay C.M. Recto)
sa bahaging kinalalagyan ng pagawaan ng tabako. Naalala niya na
minsan na siyang nahilo dahil sa masamang amoy ng tabako.
Nang madaan siya sa Hardin Butaniko saglit na napawi
ang kanyang mga magagandang gunita. Pumasok sa kanyang isip
na ang hardin sa Europa ay nakakaakit at nakapag-aanyaya sa mga
ito upang iyon ay malasin. Itinuon niya ang tingin sa malayo at
makita niya ang matandang Maynila na naliligid ng makakapal at
nilumot ng mga pader.
Ang pagkakapatingin niya sa Bagumbayayn ay
nagpabangon sa bilin ng kanyang naging guring pari bago siya
tumulak sa ibang bansa. Ang bilin ng pari ay (1) Ang karunungan
ay para sa tao, ngunit ito ay natatamo lamang ng mga may puso
lamang. (2) Kailangang pagayamanin ang karunungan upang
maisalin ito sa mga susunod na salin-lahi at (3) ang mga dayuhan
ay nagpunta sa Pilipinas upang humanap ng ginto. Kung kaya’t
nararapat lamang na puntahan ang lugar ng mga dayuhan upang
kunin naman ni Ibarra ang ginto nila (dayuhan).
Kabanata IX
Mga Suliranin Tungkol sa Bayan
May isang karwaheng nakatigil sa tapat ng bahay ni
Kapitan Tiyago. Ang nakasakay sa loob nito ay si Tiya Isabel at
hinihintay na lamang na sumakay si Maria. Tiyempong dumating si
Pari Damaso at tinanong ang mag-ale. Sinabi nilang kukunin ni
Maria ang mga kagamitan nito sa Beaterio. Ang ganito ay hindi
minabuti ng pari, bubulong-bulong na nagtuloy na nagtuloy siya sa
bahay ni Tiyago. Ang pagbulung-bulong ng pari ay inaakala ni
Isabel na mayroon itong minimemoryang sermon.
Nahalata kaagad ni Kapitan Tiyago ang pagbabagong
anyo ng pari nang hindi nito iabot ang kamay nang magtangka
siyang magmano rito. Sinabi ng pari na kailangang mag-usap silang
sarilinan ni Kapitan Tiyago. Pumasok sila sa isang silid at isinarang
mabuti ang pinto.
Sa kabilang dako, pagkaraang makapagmisa si Pari
Sibyla, kaagad na nagtuloy siya sa kumbento ng mga Dominiko sa
Puerta de Isabel II. Dumiretso siya sa isang silid at tumambad sa
kanyang paningin ang anyo ng isang matandang paring may sakit.
Sinigilahan siya ng matinding pagkaawa rito. Ikinuwento ni Pari
Sibyla sa paring may-sakit ang tungkol sa naganap na
pagkakaalitan nina Pari Damaso at ni Ibarra. Ipinaliwanag ni Pari
Sibyla na si Ibarra ay taong mabait at mabuting tao. Ang dalawang
pari ay nagpalitan ng mga kuru-kuro tungkol sa mayamang binata,
kay Maria Clara at kay Kapitan Tiyago. Sa kanilang pagsusuri, ang
mga ito ay lubhang napakalaki ng maitutulong sa ikasusulong ng
kanilang korporasyon at kapatiran ng panahong iyon.
Sa paniniwala ng may sakit na pari, dahan-dahan ng
nawawala ang kanilang mga kayamanan lalo na sa Europa dahil sa
pagtaas ng buwis na nagiging dahilan ng pagkawala ng kanilang
mga ari-arian. Hindi na nararapat, anya, ang pagtataas ng buwis sa
kanilang mga lupain sapagkat ang Pilipino ay natututo ng mamili
ng lupa sa iba’t ibang lugar at lumilitaw na kasimbuti rin ng sa
kanila o higit pa.
Bago umalis si Pari Sibyla, naibalita rin niya na ang
tinyente ay hindi rin nagsumbong sa Kapitan-Heneral at diumano,
ito ay nakikiisa pa kay Pari Damaso. Pero, nalaman din ng kapitan
ang buong pangyayari. Ito ay naibalita ni Laruja sa isang
pahayagan. Si Pari Damaso ay napalipat pa sa higit na mabuting
bayan.
Sa kabilang banda naman, natapos na rin ang
masinsinang pag-uusap nina Kapitan Tiyago at Pari Damaso. Sinisi
ni Pari Damaso si Kapitan Tiyago dahil sa hindi nito pagtatapat.
Binalaan pa niya ang kapitan na kailanman ay huwag itong
magsinungaling sa kanya sapagkat siya ang inaama ni Maria Clara.
Pag-alis ng pari, kaagad na pinatay niya ang mga ipinatulos na
dalawang kandila kay Maria na patungkol para sa maluwalhating
paglalakbay ni Ibarra patungong San Diego.
Tanong
Ano ang pinag-usapan nina Kapitan Tiago at Pari Damaso na ayaw
iparinig sa iba?
Sagot
Tutol si Pari Damaso na makipagmabutihan si Maria Clara kay
Ibarra.
Kabanata X
Ang San Diego
Ang San Diego ay isang karaniwang bayan sa Pilipinas
na nasa isang baybayin ng isang lawa at my malalapad na bukirin at
palayan. Karamihan sa nakatira rito ay mga magsasaka. Dahil sa
kanilang kamangmangan, ang mga inaaning produkto agrikultura
ay naipagbibili nila ng murang-mura sa tsino.
Mula sa pinakamataas na bahagi ng simboryo ng
simbahan, halos natatanaw ang kabuuan ng bayan. Sa may itaas na
bahagi, may kubo na sadyang itinayo. Gayunman, mapapansin sa
pagtanaw sa kabuuan nito ang isang tila pulong gubat na nasa gitna
mismo ng kabukiran.
Kagaya pa ng ibang bayan sa Pilipinas, ang San Diego ay
mayroong itinatagong alamat. May isa umanong matandang kastila
na dumating sa bayan. Ito ay matatas magsalita ng tagalog at
nanlalalim ang mga mata. Binili niya ang buong gubat. Ang mga
pinambayad niya ay mga damit, alahas at salapi. Hindi nagtagal
ang matanda ay nawala.
Isang araw ang mga nagpapastol ng kalabaw ay
nakaamoy ng masangsang na amoy. Hinanap nila ang
pinanggalingan ng amoy at nakita nila ang nabubulok na bangkay
ng matanda na nakabitin sa isang puno ng baliti.
Dahil sa pagkamatay ng matanda, lalo siyang kinatakutan
sapagkat nung nabubuhay pa siya, takot na takot sa kanya ang mga
babae sa pagkat bahaw ang tinig nito, paimpit kung tumawa at
malalalim ang mga mata. Sinunog ng ilan ang damit na galing sa
matanda at ang mga hiyas naman ay tinapon sa ilog.
Hindi nagtagal, isang batang mistisong kastila ang
dumating at sinabing siya ang anak ng namatay. Ito ay may
pangalang Saturnino. Siya ay masipag at mapusok. Sininop niya
ang gubat. Sa kalaunan, nakapag-asawa siya ng isang babaeng taga-
Maynila at nagkaroon ng anak na tinawag niyang Rafael o Don
Rafael, na siyang ama ni Crisostomo.
Si Don Rafael ay hindi malupit bagkus siya ay mabait. Ito
ang dahilan kung bakit kinagiliwan siya ng mga magsasaka.
Napaunlad niya ang lugar, mula sa pagiging nayon. Ito ay naging
bayan.
Nagkaroon ng isang kura Indiyo. Pero, nang namatay si
Padre Damaso na ang pumalit at naging kura pareho ng bayan.
Kabanata XI
Ang mga Makapangyarihan
Bagamat Don Rafael, ang tawag sa ama ni Ibarra. Hindi
siya ang Kinikilalang makapangyarihan kahit na siya ang
pinakamayaman. Pero,siya ay iginagalang at halos lahat ng mga tao
ay mayroong pagkakautang sa kanya. Sa kabila ng kabusilakan ng
kanyang damdamin, siya ay kinalaban ng magkaroon ng usapin at
ni wala pa ngang kakampi.
Si Kapitan Tiyago man, kahit na masalapi at
sinasalubong ng banda ng musiko at hinahainan ng masasarap na
pagkain kapag nagpupunta sa bayan,siya ay nakatalikod, siya ay
tinayawag na Sakristan Tiyago.
Ang kapitan sa bayan ay hindi rin kabilang sa mga
tinatawag na casique o makapangyarihan. Ang kanyang puwesto ay
nabili niya sa halagang P5,000. Madalas siyang sabunin at
kagalitan ng alkalde mayor.
Ang San Diego ay maihahalintulad sa Roma at Italya sa
mahigpit na pag-aagawan sa kapangyarihan pamunuan ng bayan.
Ang mga ito ay sina Pare Bemardo Salvi, isang payat at batang
pransiskano at siyang pumalit kay Padre Damaso. Payat siya
sapagkat mahilig siyang mag-ayuno. Kung ihahambing siya kay
Pari Damaso, siya ay mabait at maingat sa tungkulin. Si Pari Salvi
ay ang Alpares at ang kanyang asawa na si Donya Consolacion,
isang Pilipina na mahilig maglagay ng mga kolorete sa mukha. Ang
alpares ang puno ng mga guwardiya sibil. Ang pagkakapangasawa
niya ay binubunton niya sa pamamagitan ng paglalasing, pag-uutos
sa mga sundalo na magsanay sa init ng araw o dili kaya ay
sinasaktan ang kanyang eposa.
Bagama’t may hidwaan ang alpares at Pari Salvi kapag
sila ay nagkikita ay pareho silang nagpaplastikan. Sila ay
nagbabatian sa harap ng maraming tao at para walang anumang
namamagitan di pagkakaunawaan. Pero, kapag hindi na
magkaharap gumagawa sila ng kani-kanilang mga paraan para
makapaghiganti sa isa’t-isa.
Ang alpares at Pari Salvi ang tunay na makapangyarihan
sa San Diego. Ang tawag sa kanila ay mga casique.
Kabanata XII
Araw ng mga Patay
Ang sementeryo ng San Diego ay nasa kalagitnaan ng
isang malawak na palayan at may bakod na lumang pader at
kawayan. Lubhang napakakipot ng daang patungo rito. Ito ay
maalikabok kung tag-araw at nagpuputik naman kung tag-ulan.
Mayroong isang malaking krus na nasa gitna ng libingan.
Ito ay mayroong nakatungtong na bato at nakatitik ang INRI sa
isang kuping lata na niluma na ng panahon. Masukal ang kabuuan
ng libingan.
Sa ibang bahagi ng libingan, may dalawang tao ang
humuhukay ng paglilibingan na malapit sa pader na parang
babagsak na. Ang isa ay dating sepulturero at ang isa naman ay
parang bago sapagkat hindi siya mapakali, dura ng dura sa lupa at
panay ang hitit ng sigarilyo.
Sinabi ng naninigarilyong lalaki sa sepulturero na lumipat
na sila ng ibang lugar sapagkat sariwa at dumudugo pa ang
bangkay na kanyang hinuhukay. Hindi niya matagalan ang gayong
tanawin.
Sumagot ang kausap na siya raw ay napakaselan at
marahil kung siya ang nasa kanyang kalagayan na ipinahukay ang
isang bangkay na may 20 araw pa lang nalilibing sa gitna ng
kadiliman ng gabi, kasalukuyang bumubuhos ang malakas na ulan
at namatay ang kanyang ilaw ay lalo siyang mandidiri at
kikilabutan ang buong katawan. Ang bangkay anya ay kailangang
pasanin at ilibing sa libingan ng mga intsik.
Gayunman, dahil nga sa malakas ang buhos ng ulan at
kabigatan ng bangkay, minarapat na lamang na itapon niya ito sa
lawa. Ito ay dahil sa utos ng malaking kura na si Padre Garrote.
Kabanata XIII
Mga Unang Banta ng Unos
Dumating si Ibarra sa libangan at hinanap ang puntod ng
ama- si Don Rafael. Kasama niya ang isang matandang utusan
niya. Sinabi ng matanda kay Ibarra, na si Kapitan Tiyago ang
nagpagawa ng nitso ni Don Rafael. Ito anya ay tinaniman niya ng
mga bulaklak ng adelpa at sampaga at nilagyan ng krus.
Nakita nina Ibarra at matanda ang sepulturero. Sinabi nila
ang palatandaan ng libingan ni Don Rafael. Tumango ang
tagapaglibing. Pero, nasindak si Ibarra ng ipagtapat ng sepulturero
na kanyang sinunog ang krus at itinapon naman ang bangkay sa
lawa dahil sa utos ni Padre Garrote. Higit umanong mabuti na
mapatapon ang bangkay sa lawa kaysa makasama pa ito sa libingan
ng mga intsik.
Parang pinagtakluban ng langit at lupa si Ibarra.
Nasindak siya ng husto. Ang matanda naman ay napaiyak sa
kanyang narinig. Parang baliw na nilisan ni Ibarra ang kausap
hanggang sa makasalubong niya si Pari Salvi na nakabaston na may
puluhang garing.
Kaagad na dinaluhong ni Ibarra si Pari Salvi. Bakas sa
mukha ni Ibarra ang nagalalatang na poot at galit sa dibdib.
Nararamdaman iyon ni Pari Salvi. Tinanong ni Ibarra si Pari Salvi
kung bakit nagawa nila ang malaking kalapastangan sa kanyang
ama. Sumagot si Pari Salvi na hindi siya ang may kagagawan niyon
kundi si Padre Damaso na tinawag na Padre Garrote.
Kabanata XIV
Si Pilosopo Tasyo
Si Pilosopo Tasyo ay dating Don Anastacio. Siya ay
laging laman ng lansangan, walang tiyak na direksyon ang kanyang
paglalakad. Nang araw na iyon ay dumalaw din siya sa libingan
upang hanapin ang puntod ng nasirang asawa. Ang pagkakilala kay
Tasyo ng mga mangmang ay isang taong may toyo sa ulo o baliw.
Anak siya ng mayaman. Pero, dahil sa katalinuhan niya
ay pinahinto sa pag-aaral mula sa dalubhasaan ng San Jose.
Natatakot kasi ang kanyang ina, na dahil sa pagtatamo niya ng higit
na mataas na kaalaman, baka makalimutan niya ang Diyos. Isa pa,
gusto ng kanyang ina na siya ay magpare. Pero,hindi niya ito
sinunod at sa halip ay nag-asawa na lamang siya. Gayunman,
pagkaraan ng isang taon, namatay ang kanyang asawa. Inukol na
lamang ni Tasyo ang sarili sa pagbabasa ng mga aklat hanggang sa
mapabayaan niya ang kanyang mga minanang kayamanan.
Bagamat nang hapong iyon mayroong babala na darating
ang unos sapagkat matatalim na kidlat ang gumuguhit sa
nagdidilim na langit, masaya pa rin ang hitsura ni Pilosopo Tasyo.
Ito ang ipinagtaka ng mga taong nakakausap niya. Tinanong siya
kung bakit, Diretso ang sagot niya:"Ang pagdating ng bagyo ang
tangi kong pag-asa sapagkat’t ito ang magdadala ng mga lintik na
siyang papatay sa mga tao at susunog sa mga kabahayan. Sana
magkaroon din ng delubyo sapagkat may sampung taon na ngayon,
isinuwestiyon ko sa bawat kapitan ang pagbili nila ng tagahuli ng
kidlat o pararayos ngunit ako’y pinagtawanan lamang ng lahat."
Ayon pa sa kanya, hindi binili ng mga kapitan ang
kanyang pinabibili at sa halip ay mga paputok at kuwitis ang
kanilang binili at binayaran ang bawat dupikal ng kampana, gayong
sa agham ay mapanganib ang tugtog ng mga batingaw kapag
kumukulog. Iniwanan ni Tasyo ang kausap at nagtuloy ito sa
simbahan. Inabutan niya ang dalawang bata sa pagsasabing
ipinaghanda sila ng kanilang ina ng hapunang pangkura. Tumanggi
ang mga bata.
Lumabas ng simbahan si Tasyo at nagtuloy sa may
kabayanan. Nagtuloy siya sa bahay ng mag-asawang Don Filipo at
Aling Doray. Masayang sinalubong ng mag-asawa at itinanong
kung nakita niya si Ibarra na nagtungo sa libingan. Sumagot siya ng
oo sa pagsasabing nakita niya itong bumaba sa karwahe.
Naramdaman niya, anya, ang naramdaman ni Ibarra nang hindi
makita ang libing ng ama. Ayon kay Tasyo isa siya sa anim na
kataong nakipaglibing kay Don Rafael.
Sa pag-uusap pa rin nila, nabanggit ni Aling Doray ang
tungkol sa purgatoryo sapagkat nuon ay undas nga. Sinabi ni Tasyo
na hindi siya naninwala sa purgatoryo. Pero, sinabi niyang iyon ay
mabuti, banal at maraming kabutihan ang nagagawa nito sa tao
upang mabuhay ng malinis at dalisay na pamumuhay. Binigyang
diin pa niya na ang purgatoryo ay siyang tagapag-ugnay ng
namatay sa nabubuhay.
Pagkuwa’y nagpaalam na siya. Palakas ng palakas ang
buhos ng ulan. Ito ay sinasalitan ng matatalim na kidlat at kulog.
Siyang-siya si Pilosopo Tasyo sa gayong pangyayari sapagkat
nakataas pa ang kanyang dalawang kamay at nagsisigaw habang
naglalakad papalayo sa mag-asawa.
Kabanata XV
Ang mga Sakristan
Parang plegarya ang tunog ng kampanang binabatak ng
magkapatid na sakristan na sina Crispin at Basilio. Sila ang kausap
kanina ni Pilosopo Tasyo at sinabihan ng sila ay hinihintay ng
kanilang inang si Sisa para sa isang hapunang pangkura. Sa anyo
ng hitsura ng magkapatid mapagsisino na sila ya hilahod sa hirap.
Sinabi ni Crispin kay Basilio ng kung kasama sila ni Sisa.
Disin sana, siya ay hindi mapagbibintangang isang magnanakaw.
At kung malalaman ni ni Sisa na siya ay pinapalo, tiyak hindi
papayag ang kanilang ina. Ang anyo ng pangamba sa mukha ni
Crispin ay nababakas. Idinadalangin na sana magkasakit silang
lahat. Ang suweldo lang kasi ni ay dalawang piso sa isang buwan.
Minultahan pa siya ng tatlong beses. Pero, hindi pumayag si Basilio
sapagkat walang kakainin ang kanilang ina. Isa pa ang katumbas ng
dalawang onsa ay P32.00. lubhang mabigat ito para kay Basilio.
Ipinakiusap ni Crispin na bayaran na lamang ni Basilio
ang ibinibintang sa kanya. Pero, kulang pa ang sasahurin ni Basilio
kahit magbayad sila. Dahil dito, nasabi ni Crispin na mabuti pa
ngang magnanakaw na siya sapagkat maililitaw niya ito. At kung
papatayin man siya sa palo ng kura at siya’y mamamatay
magkakaroon naman ng mga damit si Sisa at ang kapatid na si
Basilio. Nasindak ang huili sa binanggit ng kapatid.
Nag-aalala pa si Basilio na kapag nalaman ng kanilang
ina napagbintangang nagnakaw si Crispin, tiyak na magagalit ito.
Pero, sinabi ni Crispin na hindi maniniwala ang kanilang ina
sapagkat ipikikita niya ang maraming latay na likha ng pagpalo ng
kura at ang bulsa niyang butas-butas na walang laman kundi isang
kuwalta na aginaldo pa niya noong paslo, na kinuha pa sa kanya ng
hidhid na kura.
Gulo ang isip ni Crispin dahil mahirap na gusot na
napasukan nilang magkapatid. Gusto niyang makauwi silang
magkapatid upang makakain ng masarap na hapunan. Magmula ng
mapagbintangan siyang nagnakaw, hindi pa siya pinapakain
hangga’t hindi niya naisauli ang dalawang onsa. Maliwanag sa mga
pahayag ni Crispin na kaya siya napagbintangang magnanakaw
sapagkat ang kanilang ama ay mabisyo, lasenggero at sabungero.
Habang nag-uusap ang magkapatid, ang sakristan mayor
ay walang kilatis na nakapanhik sa palapag na kinaroonan nila.
Antimano, puyos ito sa galit. Sinabi niya kay Basilio na ito ay
kanyang minumultahan dahil sa hindi tamang pagtugtog ng
kampana. Kapagdaka, si Crispin naman ang hinarap at sinabing
hindi ito makakauwi hanggang hindi niya inilalabas ang dalawang
onsa na binibintang sa kanya. Tinangkang mangatwiran ni Basilio,
pero sinanslaa siya ng sakristan mayor sa pagsasabing kahit na siya
ay hindi makakauwi hanggang hindi sumasapit ang eksaktong ika-
10 ng gabi. Gimbal si Basilio sapagkat ika-9 pa lamang ng gabi ay
wala ng puwedeng maglakad sa lansangan kung gabi. Makikiusap
pa sana si Basilio, pero biglang sinambilat ng sakristan mayor si
Crispin sa bisig at kinaladkad na papanaog sa hagdanan hanggang
sa sila ay lamunin sa dilim. Dinig ni Basilio ang pagpapalahaw ng
kapatid. Pero, wala siyang magawa, naiwan itong parang tulala.
Ang bawat pagsampal ng sakristan kay Crispin ay sinusundan ng
masakit na pagdaing. Nanlaki ang mata at nakuyom ni Basilio ang
kanyang palad sa sinapit ng kapatid. Pumasok sa isip na kung
kailan siya maaaring magararo sa bukid habang naririning niya ang
paghingi ng saklolo ni Crispin. Mabilis na pumanhik siya sa
ikalawang palapag ng kampanaryo. Mabilis na kinalag niya ang
lubid na nakatali sa kampana at nagpatihulog na padausdos sa
bintana ng kampanaryo. Nuon ang langit ay unti-unti ng
nagliliwanag sapagkat humihinto na ang ulan.
Kabanata XVI
Si Sisa
Ang kadiliman ay nakalatag na sa buong santinakpan.
Mahimbing na natutulog ang mga taga-San Diego pagkatapos na
makapag-ukol ng dalangin sa kanilang mga yumaong mga kamag-
anak. Pero, si Sisa ay gising. Siya ay nakatira sa isang maliit na
dampa na sa labas ng bayan. May isang oras din bago narating ang
kanyang tirahan mula sa kabayanan.
Kapuspalad si Sisa sapagkat nakapag-asawa siya ng
lalaking iresponsable, walang pakialam sa buhay, sugarol at
palaboy sa lansangan. Hindi niya asikaso ang mga anak, tanging si
Sisa lamang ang kumakalinga kay Basilio at Crispin. Dahil sa
kapabayaan ng kanyang asawa, naipagbili ni Sisa ang ilan sa mga
natipong hiyas o alahas nito nuong sila siya ay dalaga pa. Sobra ang
kanyang pagkamartir at hina ng loob. Sa madalang na paguwi ng
kanyang asawa, nakakatikim pa siya ng sakit ng katawan.
Nananakit ang lalaki. Gayunaman, para kay Sisa ang lalaki ay ang
kanyang bathala at ang kanyang mga anak ay anghel.
Nang gabing iyon, abala siya sa pagdating nina Basilio at
Crispin. Mayroong tuyong tawili at namitas ng kamatis sa kanilang
bakuran na siyang ihahain niya kay Crispin. Tapang baboy-damo at
isang hita ng patong bundok o dumara na hiningi niya kay Pilosopo
Tasyo ang inihain niya kay Basilio. Higit sa lahat, nagsaing siya ng
puting bigas na sadyang inani niya sa bukid. Ang ganitong hapunan
ay tunay na pangkura, na gaya ng sinabi ni Pilosopo Tasyo kina
Basilio at Crispin ng puntahan niya ang mga ito sa simbahan.
Sa kasamaang palad, hindi natikman ng magkapatid ang
inihanda ng ina sapagkat dumating ang kanilang ama. Nilantakang
lahat ang maga pagkaing nakasadya sa kanila. Itinanong pa niya
kung nasaan ang dalawa niyang anak. Nang mabundat ang asawa ni
Sisa ito ay muling umalis dala ang sasabunging manok at nagbilin
pa siya na tirahan siya ng perang sasahudin ng anak.
Windang ang puso ni Sisa. Hindi nito mapigilan na hindi
umiyak. Paano na ang kanyang dalawang anghel. Ngayon lamang
siya ngluto, tapos uubusin lamang ng kanyang walang pusong
asawa.
Luhaang nagsaing siyang muli at inihaw ang nalalabing
daing na tuyo sapagkat naalala niyang darating na gutom ang
kanyang mga anak. Hindi na siya napakali sa paghihintay. Upang
maaliw sa sarili, di lang iisang beses siya umawit nang mahina.
Saglit na tinigil niya ang pagaawit ng kunduman at pinukulan niya
ng tingin ang kadilimang bumabalot sa kapaligiran. Nagkaroon siya
ng malungkot na pangitain. Kasalukuyan siyang dumadalangin sa
Mahal Na Birhen, ng gulantangin siya ng malakas na tawag ni
Basilio mula sa labas ng bahay.
Kabanata XVII
Si Basilio
Napatigagal si Sisa nang dumating si Basiliong sugatan
ang ulo. Dumadaloy ang masaganang dugo. Ipinagtapat ni Basilio
ang dahilan ng kanyang pagkakasugat. Siya ay hinabol ng mga
guwardiya sibil at pinahihinto sa paglakad. Pero siya ay kumaripas
ng takbo sapagkat nangangamba siyang kapag nahuli siya ay
parurusahan siya at paglilinisin sa kuwartel. Dahil sa hindi niya
paghinto siya ay binaril. Dinaplisan siya ng punglo sa ulo. Sinabi
din niya sa ina na naiwan niya sa kumbento si Crispin. Nakahinga
ng maluwag si Sisa. Ipinakiusap ni Basilio sas ina, na huwag
sabihin kanino man ang dahilan ng kanyang pagkakasugat sa ulo.
At sa halip ay sabihin na lamang na nahulog siya sa puno.
Tinanong ni Sisa kung bakit naiwan si Crispin. Sinabi ni
Basilio na napagbintangan na nagnakaw ng dalawang onsa si
Crispin. Hindi niya sinabi ang parusang natikman ng kapatid sa
kamay ng sakristan mayor. Napaluha si Sisa dahil sa awa sa anak.
Sinabing ang ma dukhang katulad lamang nila ang nagpapasan ng
maraming hirap sa buhay. Hindi nakatikim ng pagkain si Basilio.
Kaagad na sinayasat ng ang ina nang malaman na dumating ang
ama. Alam niyang pagdumarating ang ama tumitiking ng bugbog
ang ina. Nito. Nabanggit ni Basilio na higit na magiging mabuti ang
kanilang kalagayan, kung silang tatlo na lamang. Hitsa puwera ang
ama. Ito ay pinagdamdam ni Sisa.
Sa pagtulog ni basilio siya ay binangungot. Sa panaginip
niya, nakita niya ang kapatid na si Crispin ay pinalo ng yantok ng
kura at sakristan major hangang sa ito ay panawan ng malay tao.
Dahil sa kanyang malakas na pagungol, siya ay ginising ni Sisa.
Tinanong ni Sisa kung ano ang napanaginipan nito. Hindi sinabi ni
Basilio ang dahilan at sa halip , kanyang sinabi kung ano ang balak
nito sa kanilang pamumuhay. Ang kaniyang balak ay (1) ihihinto
na silang magkakapatid sa pagsasakristan at ipapakaon niya si
Crispin kinabukasan din, (2) hihilingin niya kay Ibarra na kunin
siyang pastol ng kanyang baka at kalabaw at (3) kung malaki-laki
na siya, hihilingin niya kay Ibarra na bigyan siya ng kapirasong
lupa na masasaka.
Sa pagsusuri ni Basilio sila ay uunlad sa kanilang
pamumuhay dahil siya ay magsisipag sa pagpapayaman at
paglilinang sa bukid na kanyang sasakahin kung saka-sakali.
Si Crispin ay mag-aaral kay Pilosopo Tasyo at si Sisa ay
titigil na sa paglalamay ng mga tinatahing mga damit. Sa lahat ng
sinasabi ni Basilio, si Sisa ay nasisiyahan. Ngunit lihim na
napaluha ito sapagkat hindi isinama ng anak sa kanyang mga balak
ang kanilang ama.
Kabanata XVIII
Mga Kaluluwang Naghihirap
Napuna ng mga manang na matamlay at tila may-sakit si
Pari Salvi ng magmisa kinabukasan. Naruon sa kumbento ang mga
manang at manong upang isangguni sa kura kung sino ang pipiliin
niyang magsermon sa kapistahan ng bayan. Si Pari Damaso ba?
Pari Martin o ang coordinator? Sa kanilang paghihintay, naging
paksa sa kanilang usapan ang tungkol sa pagkakaroon ng
‘indulhensiya plenarya,’ na siyang tanging kailangan ng mga
kaluluwang nagdurusa sa purgatoryo upang mahango roon. Ang
isang karaniwang indulhensiya sa kanilang pagkaalam ay katumbas
na ng mahigit na 1,000 taong pagdurusa sa purgatoryo. Ang mga
manang na nag-uusap ay pinangungunahan ng isang batang-batang
balo, Manang Rufa at Manang Juana. Dahil sa kanilang kaabalahan
sa pag-uusap, hindi nila napansin ang pagdating ni Sisa.
Siya ay mayroong sunong na bakol na puno ng sariwang
gulay na pinitas niya sa kanyang halamanan. Mayroon din siyang
halamang dagat na katulad ng pako, na paboritong gawing salad ng
kura. Suot niya ang kanyang pinakamagandang damit. Tulog pa si
Basilio ng umalis siya sa kanilang dampa.
Dumiretso si Sisa sa kusina ng kumbento. Inaasahan niya
na marinig ang tinig ni Crispin. Ngunit hindi niya ito marinig.
Binati niya ang nga sakristan at kawasi sa kumbento. Hindi siya
napansin ng mga ito. Kung kaya’t siya na mismo ang nag-ayos sa
mga dala niyang gulay sa isang hapag.
Nakiusap si Sisa sa tagapagluto kung maari niyang
makausap ang pari. Pero, sinabi sa kanyang hindi sapagkat may
sakit ito. Tinanong niya ang tagapagluto, Kung nasaan si Crispin.
Ang sagot sa kanyang tanong ay parang bombang
sumabog sa kanyang pandinig: Si Crispin ay nagtanan din
pagkatapos na makapagnakaw ng dalawang onsa at pagkawala ng
pagkawala ng makapatid. Naipagbigay alam na ng alila sa utos ng
kura ang pangyayari sa kwartel. Ang mga guwardiya sibil ay
maaring nasa dampa na nina Sisa upang hulihin ang magkapatid,
pagdiin pa ng alila.
Nangatal si Sisa. Naumid ang labi. Mabilis na tinakpan
ang kanyang dalawang tainga nang paratangan siya ng alila na
isang inang walang turong mabuti sa mga anak dahil nagmana ito
sa ama.
Tuliro siyang nagtatakbong nilisan ang kumbento.
Gulong-gulo ang isip.
Kabanata XIX
Mga Suliranin ng Isang Guro
Kahit na dumaan ang malakas na bagyo,ang lawa ay
hindi gaanong nabagabag. Palibhasa ito ay napapaligiran ng mga
bundok. Sa atbi ng lawa, nag-uusap sina Ibarra at ang binatang
guro. Itinuro ng guro kay Ibarra kung saang panig ng lawa itinapon
ang labi ni Don Rafael. Sang –ayon sa kanya, kasama si Tenyente
Gueverra nuong itinapon ang bangkay. Wala siyang tanging
magawa nuon kundi makipaglibing.
Malaki ang utang na loob kay Don Rafael. Nuong bagong
salta ito sa San Diego, ang Don ang tumustos sa kanyang mga
pangangailangan sa pagtuturo. Sinabi ng guro kay Ibarra na ang
malaking suliranin niya at ng mga mag-aaral ay ang kakulangan ng
magagastos.
Malaki ring problema anya, ang kawalan ng
pagtutulungan ng mga magulang at mga taong nasa pamahalaan.
Lumilitaw na hindi ang lahat ng mga pangangailangan ng mga
batang nag-aaral na katulad ng mga libro na karaniwang nasusulat
sa wikang Kastila at ang pagmememorya ng mga bata sa mga
nilalaman nito. Dahil din sa kakulangan ng mga bahay-paaralan,
ang klase ay ginaganap sa silong ng kumbento sa tabi ng karwahe
ng kura. Nasanay ang mga bata na bumasa ng malakas. Ito ay
nakakabulabog sa kura, kaya nakakatikim ng sigaw, at mura ang
mga bata at guro.
Nabanggit din ng guro kay Ibarra na dahil sa
pagbabagong kanyang ginawa, madaling natutuhan ng mga mag-
aaral ang wikang kastila. Pero siya ay nilait ni Pari Damaso sa
pagsasabing ang wikang kastila ay hindi nababagay sa katulad
niyang mangmang. Ang kailangan lamang niyang matutuhan ay
tagalog.
Ipinaris pa siya ni Pari Damaso kay Maestro Circuela,
isang guro na di marunong bumasa ngunit nagtayo ng eskwela at
nagturo ng pagbasa sa kanyang mga estudyante. Labag man sa
kanyang kalooban, wala siyang magawa kundi sumunod kay Pari
Damaso. Pero, nag-aral din ang guro ng wikang kastila oara sa
kanyang oansariling interes.
Sobra ang pakialam ni Pari Damaso sa guro. Nang
huminto ang guro sa paggamit ng pamalo sa pagtuturo. Siya ay
ipinatawag ng kura upang ipabalik sa kanya ang pagagmit ng
pamalo saspagkat mabisa ito sa pagtuturo. Tumututol man sa
kanyang kalooban, sumunod din siya saspagkat mismong mga
magulang ay napahinuhod ni Pari Damaso na ibalik ang pamalo sa
pagtuturo,. Dahil ssa naging sukal sa kalooban ang pagtuturo,
nagkasakit ang guro. Nang ito ay guamling at bumalik sa serbisyo,
kakarampot na lamang ang kanyang tinuturuan. Sa kanyang
pagbabalik, nagkaroon ng bagong kura. Hindi na si Pari Damaso.
Nabuhayan siay ng pag-asa. Sinikap niyang isalin sa wikang
tagalog ang mga aklat na nasusulat sa wikang kastila.
Bukod dito, dinagdagan niya ang mga aralin sa
katesismo,pagsasaka,kagandahang asal na hango sa Urbanidad ni
Hustensio at Felisa at sa Kasasysayan mg Pilipinas. Pero, sa lahat
ng mga araling ito dapat unahin ang pagtuturo ng relihiyon , ayon
sa mga bagong kura nang ipatawag niya ang guro. Nagkomit si
Ibarra na tutulungan niya ang guro sa pamamgitan ng pulong sa
tribunal na kanyang dadaluhan sa paanyaya ng tinyente mayor.
Kabanata XX
Ang Pulong sa Tribunal
Ang tribunal ay isang malaking bulwagan na siyang
pinagtitipunan at lugar na pulungan mga may kapangyarihang mga
tao sa bayan. Nang duting sina Ibarra at ang guro, nagsissimula na
ang pagpupulong. May dalawang pangkat na nakapaqligid sa mesa.
Ito ay binuo ng dalawang lapian sa bayan. Ang conserbador ay
pangkat ng mga matatanda. Ang isa naman ay pangkat ng mga
liberal na binubuo ng mga kabataan. Ito ay pinamumunuan ni Don
Felipo. Pinagtatalunan nila ang tungkol sa pagdaraos ng pista ng
San Diego. May labing isang araw na lamang ang nalalabi at pista
na. Tinuligsa ni Don Felipo ang tinyente mayor at kapitan dahil
malabo pa ang mga paghahanda sa piyesta.
Kung saan-saan napunta ang kanilang pulong. Nagsalita
pa si Kapitan Basilyo,isang mayaman na nakalaban ni Don Rafael.
Walang binesa at walang kawawaan ang talumpati niya. Dahil
dito,isinahapag ni Don Felipo ang isang mungkahi at talaan ng mga
gastos. Ang mungkahi niya ay magtayo ng isang malaking
tanghalan sa liwasang bayan at magtanghal ng komedya sa loob ng
isang linggong singkad. Ang dulaan ay nagkakahalaga ng P160.00
samantalang ang komedya ay P1,400 na tig-P200. Bawat gabi.
Kailangan din ang mga paputok na paglalaanan ng P1,000.
Binatikos si Don Felipo sa kanyang mga mungkahi, kung kaya’t
iniatras niya ang mga ito.
Sumunod na nagpananukala naman ay ang kabisa na
siyang puno ng mga matatanda. Ang kanyang mungkahi (1) tipirin
ang pagdiriwang (2) walang paputok (3) ang magpapalabas ng
komedya ay taga San Diego at ang paksa ay sariling ugali upang
maalis ang mga masamang ugali at kapintasan.
Saysay din ang panukala ng kabisa sapagkat ipinahayag
ng kapitan na tapos na ang pasya na kura na tungkol sa pista.Ang
pasya ng kura ay ang pagdaraos ng anim na prusisyon, tatlong
sermon, tatlong misa mayor at komedya sa Tundo. Ito ang gusto ng
kura, kaya sumang-ayon na lamang ang dalawang pangkat.
Nagpaalam si Ibarra sa guro at ipinaalam na siya’y
pupunta sa ulumbayan ng lalawigan upang lakarin ang isang
mahalagang bagay.
Kabanata XXI
Mga Pagdurusa ni Sisa
Lito ang isip na tumatakbong pauwi si Sisa. Matinding
bumabagabag sa kanyang isip ang katotohanang sinabi sa kanya ng
kawaksi ng kura. Para siyang tatakasan ng sariling bait sa pag-iisip
kung paano maiililigtas sina Basilio at Crispin sa kamay ng mga
sibil. Tumindi ang sikdo ng kanyang dibdib nang papalapit na siya
sa kanyang bahay ay natanaw na niya nag dalawang sibil na
papaalis na. Saglit na nawala ang kaba sa kanyang dibdib. Hindi
kasama ng mga sibil ang isa man sa kanyang anak.
Gayunman, sa sumunod na sandali, muling sinakmal ng
matinding pangamba si Sisa. Nang makasalubong niya ang
dalawang sibil. Pilit na tinatanong siya kung saan niya diumano
itinago ang dalawang onsang ninakaw ng kanyang anak. Pilit na
pinaamin din siya tungkol sa paratang ng kura. Kahit na
magmamakaawa si Sisa, hindi rin pinakinggan ang kanyang
pangangatwiran. Hindi siya pinaniwalaan ng mga sibil. At sa halip
pakaladkad na sinama siya sa kuwarter.
Muling nagsumamo si Sisa, pero mistulang bingi ang
kanyang mga kausap. Ipinakiusap ni Sisa na payagan siyang mauna
ng ilang hakbang sa nga sibil habang sila ay naglalakad patungong
kuwartel kapag sila ay nasa kabayabnan na.
Pagdating nila sa bayan, tiyempong katatpos pa lamang
ng misa. Halos malusaw sa kahihiyan si Sisa. Kaagad na ipinasok
siya sa kwartel. Nagsumiksik siyang parang daga sa isang sulok.
Nanlilimahid at iisa ang kanyang damit. Ang buhok naman ya daig
pa ang sinabungkay nag dayami. Gusot-gusot ito. Ang kanyang isip
ay parang ibig ng takasan ng katinuan
Sa bawat paglipas ng sandali, nadagdagan ang
kasiphayuan ni Sisa. Magtatanghali, nabagbag ang damdamin ag
Alperes. Iniutos na palayain na si Sisa. Ngunit hinang hina na siya.
May dalawang oras din siyang nakabalndra sa isang sulok.
Painot-inot na naglakad si Sisa hanggang sa muli siyang
makarating sa kanyang bahay. Dagling umakyat siya sa kabahayan
. Tinawag ang pangalan ng mga anak. Paulit-ulit, parang sirang
plaka. Ngunit hindi niya ito makita, kahit na panhik panaog ang
ginawa niya. Tinungo niya ang gulod ,at sa may gilid ng bangin.
Wala ang kanyang hinahanap. Ptakbo siyang bumalik sa bahay.
Natapunan niya ng pansin, ang isang pilas ng damit ni
Basilio na may bahid ng dugo. Hawak ang damit, pumanaog siya
ng bahay at tiningnan sa sikat ng araw ang pilas ng damit na
nababahioran ng dugo. Nilulukob ng matinding nerbiyos ang buong
katawan. Ano na nag nangyari sa kanyang mga anak. Hindi
madulumat ang nararamdaman niyang kasiphayuan.
Naglakad-lakad siya kasabay ng pasaglit-saglit na
pasigaw ng malakas. Ang banta ng pagkabaliw ay unti unting
lumalamon sa kanyang buong pagkatao.
Kinabukasan, nagpalaboy-laboy sa lansangan si Sisa.
Ang malakas na pag-iyak, hagulgol at pagsigaw ay nagsasalit at
kung minsan ay magkasabay na ipinakita ang kanyang kaanyuan.
Lahat ng mga taong nakakasalubong niya ay nahihintakutan sa
kanya.
Kabanata XXII
Liwanag at Dilim
Magkasamang dumating si Maria at ang kanyang Tiya
Isabel sa San Diego para sa pistang darating. Naging bukambibig
ang pagdating ni Maria sapagkat matagal na siyang hindi
nakakauwi sa bayang sinilangan. Isa pa, minamahal siya ng mga
kababayan dahil sa kagandahang ugali, kayumian at kagandahan.
Labis na kinagigiliwan siya. Sa mga taga San Diego, ang isa sa
kinapapansinan ng malaking pagbabago sa kanyang ikinikilos ay si
Padre Salvi.
Lalong pinag-usapan si Maria, nang dumating si aIbarra
at madalas na dalawin ito. Sinabi ni Ibarra kay Maria na handa na
ang lahat para sa gagawin nilang piknik kinabukasan. Ikinatuwa ito
ni Maria sapagkat makakasama na naman niya sa pamamasyal ang
kanyang dating kababata sa bayan.
Ipinakiusap ni Maria sa kasintahan na huwag ng isama
ang kura sa lakad nila sapagkat magmula ng dumating siya sa
bayan nilulukob siya ng pagkatakot sa tuwing makakaharap niya
ang kura. Malagkit kung tumingin ang kura kay Maria at mayroong
ibig ipahiwatig ang mga titig nito. Kung kaya, tuwirang hihingi ni
Maria kay Ibarra na huwag ng isama sa pangingisda si Padre Salvi.
Pero, sinabi ni Ibarra na hindi niya mapagbibigyan ang
kahilingan ni Maria sapagkat yaon ay lihis sa kagandahang-asal at
kaugalian ng mga taga- San Diego.
Naputol ang kanilang pag-uusap ng biglang dumating si
Padre Salvi. Humingi ng paumanhin si Maria sa dalawa at iniwanan
ang mga ito sa pagsasabing masakit ang kanyang-ulo.
Inanyayahan ni Ibarra si Padre Salvi na sumama sa
kanilang piknik. Inaasahan iyon ng kura, kaya na kaagad na
tinanggap niya ang paanyaya.
Laganap na ang dilim ng magpaalam si Ibarra na uuwi
na. Sa daan, nakasalubong niya ang isang lalaki na dalawang araw
ng naghahanap sa kanya. Hiningi ng lalaking nakasalubong ni
Ibarra ang tulong nito tungkol sa kanyang problema sa asawa at
mga anak.
At sabay na nawala sa pusikit na dilim sina Ibarra at ang
lalaki.
Kabanata XXIII
Ang Piknik
Madilim–dilim pa nagsigayak na ang mga na ang mga
kabataan,kadalagahan at ilang matatandang babae na patungo sa
dalawang bangkay nakahinto sa pasigan. Ang mga kawaksing
babae ay mayroong sunung-sunong na mga bakol na kinalalagyan
ng mga pagkain at pinggan. Ang mga bangka ay nagagayakan ng
mga bulaklak, mga iba,t-ibang kulay na kagaya ng gitara,
alpa,akurdiyon at tambuli.
Si Maria Clara ay kaagapay ang mga matatalik nitong
kaibigan na sina Iday, Victorina, Sinang at Neneng. Habang
naglalakad masaya silang nagkukuwentuhan at nagbibiruan.
Paminsan-minsa ay binabawalan sila ng mga matatandang babae sa
pangunguna ni Tiya Isabel. Pero, sige pa rin ang kanilang
kuwentuhan.
Nag-tigisang bangka ang mga dalaga sapagkat lulubog
daw ang kanilang sinasakyan. Dahil dito,mabilis na lumipat ang
ilang kabinataan sa bangkang sinasakyan ng mga dalagang
kanilang pinipintuho. Si Ibarra ay napatabi kay Marai. Si albino ay
kay Victoria. Natameme sa pagkakagulo ang mga dalaga .
Ang piloto o ang sumasagwan sa dalawang bangkang
para umusad sa tubig ay isang binatang may matikas na
anyo,matipuno ang pangangatawan,maitim,mahaba ang buhok at
siksik sa laman. Ito ay si Elias.
Habang hinihintay na maluto ang agahan. Si Maria ay
umawit ng Kundiman. Balana ay hindi nakaimik. Sinabi ni Andeng
na nakahanda na ang sabaw para sa isisigang na isda.
Ang mga nagpipiknik ay nasa may baklad na ni Kapitan
Tiyago. Ang magbibinatang anak ng isang mangingisda ay
namandaw sa baklad. Ngunit,kaliskis man ng isda ay walang
nasalok.
Si Leon na katipan ni iday ang kumuha ng
panalokm.Isinalok ito. Ngunit,wala ring nahuling isda. Sinabi na
ang kawalan ng isda sa lawa.sSgawan ang mga babae na baka
mapahamak ito. Pero, pinayapa sila ng ilang mga kalalakihan sa
pagsasabing sanay si Elias na humuli ng buwaya.
Ilang saglit lang, nahuli na ni Elias ang buwaya. Pero
higit na malakas ang buwaya, nagagapi si Elias. Dahil dito, kumuha
ng isang punyal si Ibarra at lumundag din sa lawa. Hindi hinimatay
si Maria Clara sapagkat ang mga ‘dalaga noon ay hindi marunong
mahimatay.’
Biglang umalimbukay ang pulang tubig. Lumundag pa
ang isang anak ng mangingisda na may tangang gulok.
Pamayamaya’y lumitaw sin a Ibarra at ang piloto o si Elias na dahil
iniligtas siya ni Ibarra sa tiyak na kapahamakan, utang niya ang
kanyang buhay dito.
Natauhan mula sa pagkapatda si Maria ng lumapit sa
kanya si Ibarra. Nagpatuloy ang mga magkakaibigan sa
pangingisda at nakahuli naman ng marami. Nagpatuloy sila sa
gubat na pag-aari ni Ibarra. Nananghalian sila sa lilim ng
mayatabong na punong- kahoy na tumutunghay sa batisan.
Kabanata XXIV
Sa Kagubatan
Pagkatapos na makapagmisa ng maaga si Pari Salvi,
nagtuloy ito sa kumbento upang kumain ng almusal. May inabot na
sulat ang kanyang kawaksi. Binasa niya ito. Kapagdaka’y
nilamutak ang liham at hindi na nag-almusal. Ipihanda niya ang
kanyang kaerwahe at nagpahatid sa piknikan.
Sa may di – kalayuan, pinahinto niya ang karwahe.
Pinabalik niya sa kumbento . Namaybay siya sa mga latian
hanggang sa maulinigan niya si Maria na naghahanap ng pugad ng
gansa. Naniniwala ang mga dalaga na sinuman ang makakita ng
pugad upang masundan niya at makita parati si Ibarra nang hindi
siya makikita nito.
Tuwang-tuwa si Pari Salvi sa panood sa papalayong mga
dalaga. Nais niyang sundan ang mga ito. Pero, ipinasya niyang
hanapin na lamang ang mga kasama nito. Nang punahin ng mga
kasama nito tungkol sa sa kanyang galos, sinabi niyang siya ay
naligaw.
Pagkaraang makapananghali, napag-usapan nina Padre
Salvi ang taong tumatampalasan kat Padre Damaso na naging
dahilan ng pagkakasakit nito. Kamala-mala, dumating si Sisa.
Nakita siya ni Ibarra, kaya kaagad na iniutos na pakainin ito.
Ngunit, mabilis na tumalilis si Sisa.
Napunta ang usapan sa pagkawala nina Crispin at Basilio,
mga sakristan ni Pari Salvi. Naging maigting ang pagtatalo nina
Pari Salvi tt Don Felipo sapagkat sinabi ng Don na higit pang
mahalaga sa kura ang paghahanap sa nawawalang onsa kaysa sa
kanyang dalawang sakristan.
Namagitan na si Ibarra sapagakt magpapangana na ang
dalawa. Sinabi niya sa mga kaharap na siya na ang kukupkup kay
Sisa. Kadagdaka’y nakiumpok na si Ibarra sa mga nagsisipaglarong
biinata at dalaga na naglalaro ng Gulong Ng Kapalaran. Nagtanong
si Ibarra kung magtatagumpay siya sa kanyang balak. Inihagis niya
ang dais at binasa siya ang sagot na tumama sa: " Ang pangarap ay
nanatiling pangarap lamang." Ipinihayag niyang nagsisinungaling
ang aklat ng Gulong ng Kapalaran.
Mula sa kanyang bulsa, inilabaas niya ang isang
kapirasong sulat na nagsasaad na pinatibay na ang kanyang balak
na magtayo ng bahay-paaralan. Hinati ni Ibarra ang sulat, ang
kalahati ay ibinigay kat Maria at ang natitirang kalahati ay kay
Sinang na nagtamo ng pinakamasamang sagot sa kanilang
paglalaro. At iniwanan na ni Ibarra sa pagalalaro ang mga kaibigan.
Dumating si ari Salvi. Walang sabi- sabing hinablot ang
aklat at pinagpunit-punit ito. Malaking Kasalanan, anya ang
maniwala sa aklat sapagkat ang mga nilalaman nito’y pawang
kasinungalingan. Nabanas si Albino at sinabihan ang Kura na higit
na malaking kasalanan ang pangahasan ang hindi kanya at walang
pahintulot sa pagmamay-ari nito. Hindi na tumugon ang kura at sa
halip ay biglang tinalikuran ang magkakaibigan at nagbalik na ito
sa kumbento.
Sa darating naman ang apat na sibil at ang sarhento.
Hinahanap nila si Elias na siya umanong tumampalasan kay Padre
Damaso. Inusig nila si Ibarra dahil sa pag-aanyaya at pagkupkop sa
masamang tao. Pero, tinugon sila ni Ibarra sa pagsasabing walang
sinuman ang maaring makialam sa mga taong kanyang
inaanyayahan sa piging kahit na sinuman ang mga taong ito.
Ginagulad ng mga sibil at sarhento ang gubat upang hanapin si
Elias na umano’y nagtapon din sa labak sa alperes. Ni bakas ni
Elias ay wala silang nakita.
Nagpasyang umalis na sa gubat ang mga dalaga at binat
ng unti-unting lumalaganap ang dilim sa paligid. Magtatakipsilim
na.
Kabanata XXIV
Sa Kagubatan
Pagkatapos na makapagmisa ng maaga si Pari Salvi,
nagtuloy ito sa kumbento upang kumain ng almusal. May inabot na
sulat ang kanyang kawaksi. Binasa niya ito. Kapagdaka’y
nilamutak ang liham at hindi na nag-almusal. Ipihanda niya ang
kanyang kaerwahe at nagpahatid sa piknikan.
Sa may di – kalayuan, pinahinto niya ang karwahe.
Pinabalik niya sa kumbento . Namaybay siya sa mga latian
hanggang sa maulinigan niya si Maria na naghahanap ng pugad ng
gansa. Naniniwala ang mga dalaga na sinuman ang makakita ng
pugad upang masundan niya at makita parati si Ibarra nang hindi
siya makikita nito.
Tuwang-tuwa si Pari Salvi sa panood sa papalayong mga
dalaga. Nais niyang sundan ang mga ito. Pero, ipinasya niyang
hanapin na lamang ang mga kasama nito. Nang punahin ng mga
kasama nito tungkol sa sa kanyang galos, sinabi niyang siya ay
naligaw.
Pagkaraang makapananghali, napag-usapan nina Padre
Salvi ang taong tumatampalasan kat Padre Damaso na naging
dahilan ng pagkakasakit nito. Kamala-mala, dumating si Sisa.
Nakita siya ni Ibarra, kaya kaagad na iniutos na pakainin ito.
Ngunit, mabilis na tumalilis si Sisa.
Napunta ang usapan sa pagkawala nina Crispin at Basilio,
mga sakristan ni Pari Salvi. Naging maigting ang pagtatalo nina
Pari Salvi tt Don Felipo sapagkat sinabi ng Don na higit pang
mahalaga sa kura ang paghahanap sa nawawalang onsa kaysa sa
kanyang dalawang sakristan.
Namagitan na si Ibarra sapagakt magpapangana na ang
dalawa. Sinabi niya sa mga kaharap na siya na ang kukupkup kay
Sisa. Kadagdaka’y nakiumpok na si Ibarra sa mga nagsisipaglarong
biinata at dalaga na naglalaro ng Gulong Ng Kapalaran. Nagtanong
si Ibarra kung magtatagumpay siya sa kanyang balak. Inihagis niya
ang dais at binasa siya ang sagot na tumama sa: " Ang pangarap ay
nanatiling pangarap lamang." Ipinihayag niyang nagsisinungaling
ang aklat ng Gulong ng Kapalaran.
Mula sa kanyang bulsa, inilabaas niya ang isang
kapirasong sulat na nagsasaad na pinatibay na ang kanyang balak
na magtayo ng bahay-paaralan. Hinati ni Ibarra ang sulat, ang
kalahati ay ibinigay kat Maria at ang natitirang kalahati ay kay
Sinang na nagtamo ng pinakamasamang sagot sa kanilang
paglalaro. At iniwanan na ni Ibarra sa pagalalaro ang mga kaibigan.
Dumating si ari Salvi. Walang sabi- sabing hinablot ang
aklat at pinagpunit-punit ito. Malaking Kasalanan, anya ang
maniwala sa aklat sapagkat ang mga nilalaman nito’y pawang
kasinungalingan. Nabanas si Albino at sinabihan ang Kura na higit
na malaking kasalanan ang pangahasan ang hindi kanya at walang
pahintulot sa pagmamay-ari nito. Hindi na tumugon ang kura at sa
halip ay biglang tinalikuran ang magkakaibigan at nagbalik na ito
sa kumbento.
Sa darating naman ang apat na sibil at ang sarhento.
Hinahanap nila si Elias na siya umanong tumampalasan kay Padre
Damaso. Inusig nila si Ibarra dahil sa pag-aanyaya at pagkupkop sa
masamang tao. Pero, tinugon sila ni Ibarra sa pagsasabing walang
sinuman ang maaring makialam sa mga taong kanyang
inaanyayahan sa piging kahit na sinuman ang mga taong ito.
Ginagulad ng mga sibil at sarhento ang gubat upang hanapin si
Elias na umano’y nagtapon din sa labak sa alperes. Ni bakas ni
Elias ay wala silang nakita.
Nagpasyang umalis na sa gubat ang mga dalaga at binat
ng unti-unting lumalaganap ang dilim sa paligid. Magtatakipsilim
na.
Kabanata XXVI
Ang Bisperas ng Pista
Ika-10 ng Nobyembre angn bisperas ng pista sa bayan ng
San Diego.Naging masigla sa paghahanda ang kilusan sa lahat ng
dako.Ang mga bintana ng bahay ay napapalamutian ng iba’t-ibang
dekorasyon. May nagpapaputok ng kuwitis at may nagtutugtugan
ng mga banda ng musiko.
Sa bahay ng mga nakakariwasa,nakaayos ang minatamis na
bungang kahoy,may nakahandang pagkain ,alka na binili pa sa
Maynila na katulad ng hamon at ng relyenong pabo,serbesa,tsanpan
at iba pang klase ng alak na inangkat pa mula sa Europa.Ang mga
pagkain ganito ay inuukol sa mga banyaga,kaibiganokaaway,at sa
mga Pilipino, mahirap man o mayamanupang masiyahan sila sa
pista.
Ang mga ilawang globong kristal na minana pa sa kanilang mga
kanununuan ay inilalabas dinkabilang na ang kanyong binurdahan
ng mga dalaga,belong
Ginansilyo ,alpombra,bulaklak na gawang kamay, banehang pilak
na lalagyan ng tabako, sigarilyo,hitso at nganga.Dahil sa sobrang
kintab ng sahig ay pwewdeng ng makapanalamin.Puno ng
kurtinang sutla ang mga pinto at at pati ang mga santo at imahen ay
nagagayakan din
Ang mga masasayang lugar ng San Diego ay tinayuan ng arkong
kawayan. Naglagay naman ng malaking tolda at mayroong tukod sa
may paligid ng patyo ng simbahan. Ang tolda ay mayroong tukod
na kawayan upang makadan ang prusisyon. Sa liwasang bayan
naman ay itinayo ang magandang tanghalan siyang pagdarausan ng
komedya ng mga taga-Tundo. Madalas na tinutogtug ang kampana
kasdunod ang mga putok ng mgha kuwitis at bomba.
Lahat-lahat ay mayroong limang banda ng musiko at tatlong
oirkestra ang inihanda sa para sa pagdiriwang ng pista. Sina
Kapitan Tiyago at Kapitan Juaquin na may dalawang 18,000, ang
intsik na si Carlos na siyang naglalagay sa sugal na liam-po at mga
mamamayan buhat pa sa Lipa,Tanauan,Batangas at Sta.Cruz ang
inaasahang na darating. Batay sa mga balita Si Padre Damaso ang
magsesermon sa umaga at magiging bangkero naman pasgdating
ng gabi. Ang mag magbubukid at taga bundok ay naghahanda ng
manok,baboy bungangkahoy at mga gulay na dadalhin sa
mayayamang may-ari na kanilang sinasaka.
Sa isang lugar naman na malapit sa bahay ni Ibarra, tinatapos ng
mga trabahador ang katangang semento na siyang pagtatayuan ng
bahay paaralan. Si Nol Juan, ang nangangasiwa sa mga
manggagawa. Habang abala ang mga manggagawa,ipinaliliwanag
ni Juan ang kanilang itatayo ay isang malaking paaralan. Ang isang
panig ay para sa mga lalakiat ang ikalawa naman ay para sa mga
babae. Ang paaralan ay magiging kauri ng mga modernong
paaralan sa Alemenya. Batay sa planong ginawa ni Ginoong A, na
siyang arkitekto ,ang tagiliran ng eskwela ay tatamnan ng
maraming puno at gulay, magkakaroon ng bodega at piitan para sa
mga batang tamad na mag-aral.
Sa proyekto ni Ibarra ay naghandog ng tulong ang mga mayayaman
samantalang ang kura ay humiling na siya angn gawing padrino at
magbabasbas sa paglalagay ng unang batosa huling araw ng pista.
Sa mga pag-alok ng pagtulong ay tumanggi si Ibarra sapagkat hindi
naman simabahan ang kanyang ipinagagawa. Sasagutin niya ang
klahat ng gastos.
Dahil dito,siya ay hinangaan ng mga binata at nag-aaral sa
Maynila. Ginawa siyang huwaran, ngunit karaniwan, ang atin
lamang natutularan sa kanila ay maliliit na bagay na kanilang
ginagawa at ang mga kasiraan ay napupuna tulad ng ayos ng
kurbata, tabas ng kuwelyong damit, bilang ng butones ngtsaleko o
amerikana. Nawala sa isipan ni Ibarra ang mga natatakot na hinala
ni Mang Tasyo, at ito ay kanyang nasasbi ngunit tinugon siya nng
matanda sa isang aral ni Balagtas na "Kung ang isalubong sa iyong
pagdating may masayang mukha’t pakitang gilliw, lalong pag-
ingata’t kaaway na lihim…siyang isaisip na kakabakahin.
Kabanata XXVII
Sa Pagtakip Salim
Sa lahat ng may handaan sa pista ng San Diego, isa kay
Kapitan Tiyago ang pinakamalaki. Sinadya niyang higtan sa dami
ng handa ang mga taga lalawigan dahil kay Maria at Ibarra na
kanyang mamanugangin.Dahil si Ibarra ay pinuri pa ng isang
tanyag na diyaryo sa Maynila sa pagsasabing siya ay bihasa at
mayamang kapitalista, Kastilang-Pilipino at iba pa.
Bago pa mang dumating ang talagang pista, ilang araw
nang dumarating ang sari-saring inumin at pagkaing galing sa
Europa sa tahanan ni Kapitan Tiyago. Sa pagdating ng Kapitan sa
bisperas may pasalubong ito kay Maria na isang agnos na may
brilyante at esmeralda at kapirasong kahoy na mula sa bangka ni
San Pedro.
Kalugod-lugod ang pagkikita nina Kapitan Tiyago at
Ibarra. May mga ilang kaibigang dalaga si Maria na kinumbidang
mamasyal si Ibarra. Humingi ng pahintulot si Maria sa ama nito at
siya ay pinahintulutan naman. Gayunman, nagbilin ang ama na
kailangang umuwi bago maghapunan si Maria sapagkat darating si
Padre Damaso. Mahigpit na inanyayahan naman ni Kapitan Tiyago
si Ibarra na sa kanilang tahanan na siya maghapunan. Pero,
nagdahilan si Ibarra na mayroon siyang hinihintay na bisita.
Pumanaog na ng bahay si Ibarra kasunod ang mga
dalaga. Si Maria ay napagitna kina Iday at Victoria at naglalakad
siyang kasunod si Tiya Isabel. Siyang-siya si Maria sapagkat
nakadama siya ng kalayaan sa labas ng kumbento. Ang mga
naglalakad ay napatapat sa bahay ni Simang. Nanaog kaagad ito at
sila ay inimbitang pumanhik muna. May bumati kay Ibarra kay at
pinuri naman si Maria. Nakita ni Ibarra si Kapitan Basilio, na
naging kaibigan at tagapagtanggol niya na sumama ito sa kanya
kinagabihan. Sinabi niyang maglalagay ng isang munting bangka sa
monte si Padre Damaso. Napangiti lamang si Ibarra. Hindi
masigurado kung ano ang ipinahihiwatig ng ngiting yaon, kung oo,
o hindi.
Nakarating sila sa liwasang bayan. Nakita nila ang isang
ketongin na nakasalakot at umaawit sa saliw ng kanyang gitara.
Pinandidirihan at nilalayuan siya ng mga tao sapagkat natatakot
silang mahawa ng sakit nito. Ang ketongin ay pinarusahan ng
maraming palo dahil lamang sa pagliligtas niya sa isang nahulog sa
mababaw na kanal.
Pagkakita ni Maria sa ketongin, sinagilahan siya ng
pagkahabag. Kinuha ni Maria ang suot na agnos at nilagay sa bakol
ng ketongin, sa pagtataka ng kanyang mga kasama. Kinuha ng
ketongin ang agnos sa bakol at ito ay kanyang hinagkan. Sumunod
ay lumuhod ito sa sa may harap ni Maria at isinubsob ang ulo at
hinagkan ang mga bakas ng yapak ni Maria. Nagtakip ng mukha si
Maria at pinahid ng panyo ang lubhang namamalisbis sa mukha.
Kamukat- mukat ay biglang lumapit ang baliw na si Sisa
at hinawakan sa bisig ang ketongin. Ipinatanaw ni Sisa sa ketongin
ang ilaw sa kampanaryo at sinabing naruroon ang anak niyang si
Basilio na bumababa sa lubid. Itinuro rin niya ang ilaw sa
kumbento at sinabing nandoroon naman ang anak niyang si
Crispin. Binitiwan ni Sisa ang ketongin at umalis na kumakanta.
Umalis na rin ang ketongin na dala ang bakol.
Sa gayong pangyayari, naibulong na lamang ni Maria na
mayroon palang mga taong kulang-palad.
Kabanata XXVIII
Sulatan
Inilathala sa isang malaganap na pahayagan sa Maynila
ang tungkol sa pista. Ginawa ito upang malaman ng banyaga na
interesadong mabatid ang mga pamamaraan ng pagdaraos ng pista
ng mga Pilipino. Nakasaad sa dyaryo na walng makakatulad sa
karangyaan ng pista ng pinangangasiwaaan ng mga paring
pransiskano, pagdalo ni Padre Hermando Sybila, mga kakilala at
mamamayang Kastila at ginoo ng gabinete, Batanggas at Maynila.
Kabilang din sa balita ang pagkakaroon ng dalawang
banda ng musiko noong bisperas ng pista. Ang pagsundo ng
maraming tao at at mga makapangyarihan sa kura sa kumbento;
ang paghahanda ng hapunan ng Hermana Mayor at at ang pagtungo
sa tahanan ng madasaling si Don Santiago De los Santos upang
kaunin si Parde Salvi at Padre Damaso Verdolagas.
Nasabi din sa dyaryo ang pag-ganap sa sa dula ng mga
balitang artistang sina Ratia Carvajal at Fernandez na kapwa
hinahangaan ng lahat pero dahil sa kastila ang kanilang usapan, ang
marurunong lamang ng espanyol ang mga nakakaintindi sa palabas.
Higit na nasiyahan ang mga Pilipino sa komedyang tagalog. Ang
hindi pag dalo ni Ibarra naman ay ipinagtaka ng lahat.
Alas once ng umaga, kinabukasan, idinaos ng birhen ang
prusisyon ng birhen de la Paz. Dumaan ito sa paligid ng simbahan,
na kasama ang karong pilak nina Santo Domingo at San Diego.
Isinunod naman kaagad ang misa kantada sa saliw ng orkestra at
awit ng mga artista pag nagkatapos ng . Siyang-siya ang lahat sa
sermon ni Padre Manuel Martin. Nagkaroon din ng sayawan at ang
pinakamaringal ay ang pagsayaw ni Kapitan Tiyago. Ang nakita
kay Maria na nakasuot mestisa at nagniningning sa brilyante ay
humanga sa ganda.
Isang liham naman ni Kapitan Aristorenas kay Luis
Chiquito ang nag-anyaya na ito’y dumalo sa pista upang makipasya
at makipag-laro ng monte sa mga batikan tahur na sina Kapitan
Tiyago, Pari damaso, Kapitan Juaquin, Kabesang Manuel at ang
konsul.
Samantala, Tumanggap din ng lihan si Ibarra na dinala ni Andeng.
Anang liham:
Crisostomo:
Ilan araw na ng hindi tayo nagkita. Ikaw raw ay may
sakit, kaya’t ipinagdasal kita at ipinagtulos ng kandila kahit sinabi
ni itay na hindi naman malubha. Kagabi, pinilit nila akong
tumugtog at sumayaw kaya nayamot ako. May ganyan palang mga
tao. Kung hindi lang talaga ako kwinentuhan ni Padre Damaso ay
talagang iiwan ko sila.
Ipaabot mo saakin ang kanyang kalagayan at ipapadalaw kita kay
Itay.. Ipaubaya mo na kay Andeng ang paglalagay ng iyong tsa,
mahusay siya kaysa sa iyong katulong.
Maria Clara:
Habol:
Ako’y dalawin mo bukas, upang dumalo ako sa
paglalagay ng unang bato sa paaralan. Paalam
Kabanata XXIX
Ang Umaga
Maagang pumasiyo sa lasangan ang mga banda ng
musiko. Nagising ang mga nututulog. Muling narining ang tuong
kampana at mga paputok.
Ang mga tao ay nagbihis na ng mga magara at ginamit
ang mga hiyas na itinatago nila. Tanging si Pilosopong Tasyo
lamang ang hindi nagpalit ng bihisan. Binati siya ng tinyente
mayor. Sumagot ang Pilosopo na “Ang magsaya ay
dinangangahulugan ng paggawa ng mga kabaliwan.” Ang
pagsasaya, anya pagtatapon ng pera at tumatakip sa karaingan ng
lahat. Si Don Felipo at sumang-ayon sa pananaw na itoni Tasyo
subalitwala siyang magawa sa kagustuhan ng kapitan at ng kura.
Punong-puno ng tao ang patyo. Ang mga musiko ay
walang tigil sa kalilibot. Binabatak naman ng mga hermana mayor
ang mga tao upang tumikim ng kanilang inihandang pagkain.
Dahil sa mga tanyang na tao, mga kastila at alkalde ang
magsisimba ng araw na iyon, si Padre Damaso, kaya nagpahiwatig
siya na hindi makapagbibigay ng sermon kinabukasan. Pero, hindi
siya natatanggi sapagkat sinabi ng mga kasama niyang pari na
walang ibang nakakaalamat nakapag-aral sa buhay ni San Diego
kundi tanging siya lamang. Dahil dito, siya ay ginagamot ng
babaing nangangasiwa sa kumbento.
Siya ay pinahiram ng langis sa leeg atdibdib, binalot ito
ng pranela at hinilot. Pagkaraan ay nag-almusal si Padre Damaso
ng ilang itlog na binati sa alak.
Eksaktong alas otso ng umaga, nang simula ang
prisisyon. Ito ay dinaan sa ilalim ng tolda at inilawan ng
matatandang dalaga na kausap sa kapatiran ni San Francisco.
Naiiba ang prusisyon kaysa sa nagdaang araw sapagkat ang mga
nagsisilaw ay nakaabitong ginggon. Sa suot na abito ay kaagad na
makikilala ang mayayaman at mahihirap.
Natatangi ang karo ni San Diego na sinusundan ng kay
Francisco at ang Birheng de la Paz. Maayos ang prusisyon, ang
tanging nagbago lamang ay si Pari Salve ang nasa ilalim ng palyo
sa halip na si Pari Silyla. Ang prusisyon ay sinasabayan ng mga
paputok ng kuwitis, awitin at tugtuging pangsimbahan.
Huminto ang karong sinusudan ng palyo sa tapat ng
bahay nina Kapitan Tiyago. Nakadungaw sa bintana ang alkalde, si
Kapintan Tiyago., si Maria, si Ibarra at ilan pang kastila. SiPadre
Salve ay hindi bumati sa mga kakilala. Ito ay nagtaas lamang ng
ulo mula sa kanyang matuwid na pagkakatayo.
Kabanata XXX
Sa Simbahan
Punong-puno ng tao ang simbahan. Bawat isa ay gustong
makasawsaw sa agua bendita. Halos hindi na humihinga ang mga
tao sa loob ng simbahan. Ang sermon ay binayaran ng P250,
ikatlong bahagi ng ibinayad sa komedya na magatatanghal sa loob
ng tatlong gabi. Naniniwala ang mga tao na kahit na mahal ang
bayad sa komedya, ang manonood dito ay mahuhulog sa impierno
ang kaluluwa. Ang mga nakikinig naman sa sermon ay tuloy-tuloy
sa langit.
Habang hinihintay ang alkalde, walang tigil na
nagpapaypay ng abaniko, sumbrero at panyo ang mga tao.
Nagsisigawan at nag-iiyakan naman ang mga bata. Ang iba ay ina-
antok sa may tabi ng kumpisalan.
Ilang saglit lang dumating ang alkalde kasama ang
kanyang mga tauhan. Ang suot niya ay napapalamutian ng banda ni
Carlos III at ng limang medalya sa dibdib. Inakala ng ilang tao na
ang alakalde ay osang sibil na nagsuot-komedyante.
Sinimulan ang pagmimisa ni Padre Damaso. Humandang
makinig ang lahat. Ang pari ay pinangungunahan ng dalawang
sakristan sinusundan ng prayleng may hawak na kuwaderno.
Pumanhik sa pulpito si Pari Damaso at at Pari Sibyla. Pero, tanging
palibak ang inukol niya kay Pari Martin, na ang ibig sabihin ay
higit na magaling ang isesermon niya kaysa kahapon.
Binalingan ni Padre Damaso ang kasamang prayle at
pinabuksan ang kuwderno upang kumuha ng tala.
Kabanata XXXI
Ang Sermon
Pinatunayan ni Padre Damaso na kaya niyang
magsermon sa wikang kastila at Tagalog. Ang pambungad na
sermon ay hinalaw sa Aklat II, Kabanata IX, Salaysay 20 mga
salitang winika ng Diyos sa pamamagitan ni Estres ng nagsasaad
ng:Ibinigay mo sa kanila ang iyong mabuting espiritu upang silay’y
turuan, hindi mo inaalis sa kanilang bibig ang iyong tinig at
binigyan mo sila ng tubig mapawi ang kanilang pagkauhaw"
Humanga si Pari Sibyla sa pagkabigkas ni Padre Damaso
at si Padre Martin ay napalunok ng laway dahil sa alam niyang
higit na maagaling ang pambungad na iyon sa kanyang sariling
sermon.
Nagpugay ang ari sa mga nagsimba. Lumingon siya sa
likod at itinuro ang pintong malaki. Inakala ng sakristan yaon ay
isang pagturo sa kanya upang isara ang lahat ng mga pintuan.
Nagalinlangan anp alperes, iniisip niyang tatayo at aalis na. Ngunit,
hindi niya magawa sapagkat nagsisimula ng magsalita ang
predikador.
Sinabi ni pari Damaso na kanyang binitiwan ang mga
pananalita ng diyos upang maging kapakikapakinabang na tulad ng
isang binhing umuusbong at lumalaki sa lupain ng banal na si
francisco. Hinikayat niya ang mga makasalanan na tularan ang
mapagwaging si gideon, ang matapang na si David, ang
mapagtagumpay na si Roldan ng kakkristiyanuhan, ang guwardiya
sibil ng langit.
Nakita ni ari Damaso na napakunot – noo ang alperes sa
kanyang tinuran. Kung kaya’t sa malakas na tinig, sinabi ni
Damaso na "opo, ginoong Alperes, higit na matapang at
makapangyarihan bgamat walang armas kundi isang krus na kahoy
lamang. Natatalo nila ang mga tulisan ng kadiliman at lahat ng
kampon ni Lucifer. Ang mga himalang likhang ito ay tulad ng
paglikha kay diego de Alcala."
Ang mga bahaging ito ng sermon ay ipinahayag ni Pari
damaso sa wikang Kastila, kaya hindi maiintiihan ng mga Indiyo.
Ang tanging naunawaan ng karamihan ay ang salitang guwardiya
sibil, tulisan, San Diego at San Francisco. Umasim din ang muha
ng alperes, kaya inakala ng marami na pinagalitan siya ni Pari
Damaso dahil sa hindi pagkakahuli nito sa mga tulisan.
Nang mabanggit naman niya ang tungkol sa patente
upang tukuyin ang pagwawalang – bahala ng mga tao sa kasalanan,
isang lalaki ang namumutlang tumindig at nagtago sa kumpiskalan.
Nagbebenta kasi siya ng alak at madalas na usigin siya ng mga
karabinero dahil sa hinihingan siya ng patente.
Inaantok ang mga nakikinig. Si Kapitan Tiyago ay
napahikab. Samantala, si Maria ay hindi nakikinig sa sermon
sapagkat abala siya sa pagtingin sa kinaroroonan ni Ibarra na
malapit lamanng sa kanya. Nang simulan na sa tagalog ang misa,
ito ay tumagal ng tumagal. Lumilisya na si Padri Damaso sa
sermon niya sapagkat puro panunumbat, sumpa, at pagtutungayaw
ang isinasumbulat niya. Dahil dito,pati si Ibarra ay nabalisa lalo
nang turulin ng pari ang tungkol sa makasalanang hindi
nangungumpisal na namamatay sa bilangguan na walang
sakramento sa simbahan. Hindi rin nakaligtas sa pag-aglahi ng pari
ang mga mistisilyong hambog at mapagmataas, mga binatang
salbahe at pilosopo...ang mga parinig na ito ay nadadama ni Ibarra.
Pero, nagsawalang kibo na lamang siya.
Naging kabagot-bagot na ang sermon, kung kaya
nagpakuliling na si pari Salvi upang huminto na si Damaso. Pero,
sumabak pa rin sa pagsasalita ng may kalahating oras. Habang
isinasagawa ang misa, isang lalaki (ito ay si Elias) ang lumapit kay
Ibarra at nagbabala tungkol sa gagawing pagdiriwang sa paaralan.
Kailangang maging maingat, anya si Ibarra sa pagbaba sa hukay at
huwag lalapit sa bato sapagkat maari siyang mamamatay. Nakilala
ni Ibarra si Elias na kaagad namang umalis.
Kabanata XXXII
Ang Panghugos
Ipinakita ng taong madilaw kay Nor Juan kung paano
niya mapapagalaw ang pampakilos ng kalong ang kanyang itinayo.
Aito ay mayroong walang metro ang taas , nakabaon sa lupa ang
apat na haligi. Sa haligi nakasabit ang malalaking lubid kayaq tila
napakatibay ng pagkayari at napakalaki. Ang bandang itaas naman
ay mayroong banderang iba-iba ang kulay.
Tinignang mabuti ni Nor Juan kung paano ittinaas at
ibinababa ang batong malaki na siyang ilalapat sa ilalim sa
pamamagitan ng pag-aayos ng kahit isang tao lamang.
Hangganghanga si Juan sa taong madilaw. Nagbubulungan sa
pagpuri ang mga taong nasa paligid nila.
Sinabi ng taong madilaw kay Nor Juan na natutuhan niya
ang paggawa ng makinarya kay Don Saturnino na nuno ni Don
Crisistomo. Ito pa anya ay maraming nalalaman. Hindi marunong
mamalo at magbilad sa araw ang kanyang mga tauhan;marunong
ding gumising ng mga natutulog at magpatulog ng gising.
Sa kabilang dako, malakihan ang paghahanda ni Ibarra sa
pagbabaon ng panulukang-bato ng bahay-paaralan. Sa ilalim ng
maraming habong na itinayo ay pawang puno ng pagkain at inumin
aalmusalin ng mga panauhing isa-isang sinudo ng mga banda at
musiko. Ang mga naghanda sa almusal ay mga guro at mag-aaral.
Nagsimulang magbasbas si Pari Salvi sa pamamagitan ng
pagbibihis ng damit na pang-okasyon. Ang mga mahahalagang
kasulatan naman pati na ang mga medalya, salaping pilak at relikya
ay inilulan na sa isang kahang bakal. Ang kahang bakalay ipinasok
naman sa bumbong na yari sa tingga.
Hindi kumukurap si Elias sa pagkakatitig sa taong
madilaw na siyang may hawak ng lubid. Ang lubid ay nakatali
naman sa isang kalo na magtataas at magbaba ng batogn na ilalapat
sa nakatayong bato sa ibaba. May uka sa gitna ang bato, Sa ukang
ito ilalagay ang bumbong na tingga.
Bago simulan ang pagpapalitada, nagtalumpati muna sa
wikang Kastila ang alkalde. Pagdaka’y isa-isa ng bumaba ang kura,
mga prayle , mga kawani, ilang mayayamang bisita at Kapitan
Tiyago para sa pasinaya. Dahil sa biro nio Kapitan Tiyago at amuki
ng alkalde, napilitan ding bumaba si Ibarra. Hustong nasa ibaba ito,
nang bigla na lamang humalagpos ang lubid sa kalo. Nagiba ang
buong balangkas at umalumbukay ang makapal na alikabok. Nang
mapawi ang usok, si Ibarra ay nakitang nakatayo sa pagitan ng
bumagsak na kalo at ng batongbuhay.
Ang taong madilaw ay tinanghal na isang bangkay. Ito’y
natabunan ng mga biga na nasa paanan ni Ibarra. Gusto ng alkalde
na ipahuli ang nangasiwa sa pagpapagawa, na walang iba kundi si
Nor Juan. Pero, nakiusap si Iabarra na siya na ang bahala sa lahat.
Makaraang ipagtanong niya si Maria, kaagad na umuwi si Ibarra
upang magpalit ng damit.
Isa si Pilosopong Tasyo sa nakasaksi sa maganap na
pangyayari. Yaon daw ay isang masamang simula.
Kabanata XXXIII
Malayang Kaisipan
Panauhin ni Ibarra si Elias. Hiningi ni Elias sa binata na
ipaglihim nito ang pagbibigay niya ng babala sa kanya. Isapa, si
Elias ay nagbabayad lamang ng utang na loob sa kanya.
Ipinaliwanag din niya na dapat pa ring mag-ingat si Ibarra
sapaglkat sa lahat ng dako ito ay mayruong kaaway." Batas ng
buhay ang di pagkakasundo. Lahat tayo’y may kalaban, mula sa
pinakamaliit na kulisap hanggang sa tao; mula sa pinakadukha
hanggang sa lalong mayaman at makapangyarihan," pagdidiin pa ni
Elias.
Ang mga kaaway ni Ibarra ay naglilipana sa halos lahat
ng lugar, dahil sa kanyang mga ninuno at ama na nagkaroon don ng
mga kagalit, dahil na rin sa kanyang balak na pagpapatayo ng
paaralan. Isa sa mga kaaway ni Ibarra ay ang taong madilaw.
Umano’y narinig ni Elias ang taong madilaw ng sinundang gabi
nakikipag-usap sa di kilalang tao at sinabing "hindi kakanin ng isda
ang isang ito (Ibarra) tulad ng kanyang ama, makikita ninyo."
Ang ganitong natuklasan ni Elias ay kanyang ikinabahala
sapagkat kahit na ipinagmamalaki ng taong madilaw ang kaalaman
sa trabaho. Hindi ito humingi ng mataas na sahod ng magprisinta
kay Nor Juan. Binanggit ni Ibarra na nanghihinayang sa
pagkamatay ng taong dilaw sapagkat marami pa sanang mababatid
'buhat sa kanya. Pero, ikinatwiran ni Elias na maski na mabuhay
ang taong madilaw inakala niyang matatakasan ang pag-uusig ng
bulag na hukuman ng tao. Subalit sa kamatayan ng Diyos ang
humatol at naging hukom.
 Sinikap ni Ibarra na tuklasin ang tunay na pagkatao ni
Elias, kung ito ay nakapag-aral o hindi. Ang sagot ni Elias ay:
Napilitan akong maniwalang lubos sa Diyos sapagkat nawalan na
ako ng tiwala sa Diyos. Alam ni Elias na marami pa ang mga taong
gustong kumausap kay Ibarra kaya nagpaalam na ito. Pero,
nangako siyang anumang oras na kailangan siya ay babalik siya
sapagkat mayroon pa siyang tinatanaw na utang na loob kay
Ibarra.
Kabanata XXXIV
Ang Pananghalian
Ang mga kilalang tao sa San Diego ay magkaharap na
nanananghalian sa isang malaking hapag. Nakaluklok sa
magkabilang dulo ng mesa sina Ibarra at ang alkalde. Nasa bandang
kanan ni Ibarra si Maria at nasa kaliwa naman ang eskribano. Sa
magkabilang panig naman nakaluklok sina Kapitan Tiyago, kapitan
ng bayan, mga prayle, kawani at kaibigang dalaga ni Maria.
Ganadong kumain ang lahat ng makatanggap ng telegrama sina
Kapitan Tiyago, siya’y kaagad na umalis. Darating ang Kapitan
Heneral at magiging panauhin ni Kapitan Tiyago sa kanyang
bahay.
Hindi nasasabi sa kable, kung ilang araw na mananatili
ang Kapitan Heneral sapagkat ito umano ay mahilig sa bagay-
bagay na kataka-taka. Kung saan napasuot ang usapan ng mga
kumakain. Ang hindi pag-imik ni Pari Salvi, ang hindi pagdating ni
Padre Damaso, kawalan ng kaalaman ng mga magbubukid ng
kobyertos at kung anong kurso ang ipapakuha nila sa kanilang mga
anak.
Patapos na ang tanghalian nang dumating si Padre
Damaso. Lahat bumati sa kanya, maliban kay Ibarra. Umiinit na
ang usapan noon sapagkat nagsisimula ng ilagay ang mga tsampan
sa kopa. Nahalata ng alkalde na panay ang pasaring ni Pari Damaso
kay Ibarra. Sinikap na ibahin nito ang usapan, pero patuloy ang pari
sa pagsasaring. Walang kibo na lamang si Ibarra. Pero, nang
ungkatin ni Pari Damaso ang tungklol sa pagkamatay ng ama ni
Ibarrang may kasamang pag-aglahi. Sumulak ang dugo ni Ibarra.
Biglang dinaluhong niya si Pari Damaso at sasaksakin nito sa
dibdib. Pero, pinigilan siya ni Maria. Gulo ang isip ni Ibarra na
umalis at iniwan ang mga kasalo sa pananghalian.
Kabanata XXXV
Mga Usap-usapan
Ang mga pangyayaring namagitan kina Ibarra at Padre
Damaso ay madaling kumalat sa buong San Diego. Sa mga usapan,
hindi matukoy kung sino ang may katwiran sa dalawa. Nagkakaisa
ang lahat na kung naging matinpi si Ibarra, hindi sana nangyari ang
gayon. Pero, ikinatwiran ni Kapitan Martin na walang makapigil
kay Ibarra sapagkat wala itong kinatatakutang awtoridad. Handa
ang binata na dungisan ang kamay nito sa sinumang
lumapastanganan sa kanyang ama. Dahil sa maagap na pagsansala
ng kanyang itinanggi at minamahal na si Maria. Kaya, hindi niya
itiniloy ang balak na kitlan hininga si Padre Damaso.
Ipinapalagay naman ni Don Filipo na hinihintay daw ni
Ibarra na tulungan siya sa taumbayan bilang pagtanaw ng utang na
loob sa kabutihang nagawa niya at ng kanyang ama. Nanindigan
naman ang kapitan ng bayan na wala silang magagawa sapagkat
laging nasa katwiran ang mga prayle. Ang ganito, anang Don Filipo
ay nangyayari sapagkat hindi nagkakaisa at watak-watak ang mga
taumbayan samantalang ang mga prayle at mayayaman ay
nagkakabuklod-buklod.
Sa kabilang dako, karamihan naman sa mga babae ay
takot na mawalay sa grasya ng simbahan. Tanging si Kapitana
Maria lamang at pumili kay Ibarra at sinabing karangalan niya ang
magkaroon ng anak na magtatangol at mangangalaga sa sagradong
alaala ng yumaong ama. Sakmal naman ng matinding pagkatakot
ang mga magsasaka na hindi matuloy ang pagpapatayo ng paaralan
sapagkat bawa’t isa sa kanila ay naghahangad ng anak na
makatapos ng pag-aaral. May nagsabing hindi na matutuloy ang
pagpapatayo ng simbahan sapagkat tinawag na pilibustero ng
prayle si Ibarra. Hindi naman maintindihan ng mga magsasaka ang
kahulugan ng Pilibustero.
Kabanata XXXVI
Ang Unang Suliranin
Isang malaking gulo ang nangyayari sa bahay ni Tiyago
dahil sa hindi inaasahang pagdating ng Kapitan-Heneral. Si Maria
ay panay ang pagtangis at hindi pinakikinggan ang payo ng
kanyang ale at ni Andeng. Paano nga, pinagbawalan si Maria ng
kanyang ama na makipag-usap kay Ibarra habang hindi pa inaalis
ang eskomonyon sa binata.
Saglit na umalis si Kapitan Tiyago sapagkat pinapupunta
ito sa kumbento. Pinatuloy na inaalo naman ni Tiya Isabel si Maria
sa pagsasabing susulat sila sa Papa at magbibigay ng malaking
limos. Madali namang mapapatawad si Ibarra sapagkat nawalan
lamang ng ulirat si Padre Damaso. Si Andeng ay nagboluntaryong
gagawa ng paraan para magkausap ang magkasintahan.
Nasa gayon silang pag-uusap nang bumalik si Kapitan
Tiyago. Sinabi nito na inutusan siya ng pari na sirain ang
kasunduan ng pag-iisang dibdib ng magkasintahan. Si Pari Sibyla
ay nagsabi naman na huwag tanggapin si Ibarra sa kanyang tahanan
at ang utang ni Kapitan Tiyago na P50,000 sa binata ay huwag ng
pabayaran kundi mawawala ang kanyan buhay at kaluluwa.
Inalo ni Kapitan Tiyago si Maria sa pagsasabing ang ina
raw nito ay nakita lamang niyang umiyak nang ito’y naglilihi. Isa
pa, anito, may kamag-anak si Padre Damaso sa nakatakdang
dumating mula sa Europa at siyang inilalaan ng maging panibagong
katipan ni Maria. Sindak ang mga kausap ni Kapitanlalo na si
Maria na napailing lamang, umiiyak at tinakpan ang mga taynga.
Pati si Isabel ay nagalit at sinabihan ang Kapitan na ang pagpapalit
ng katipan ay hindi parang nagpapalit lamang ng baro.
Dahil kaibigan ni Kapitan Tiyago ang Arsobispo.
Iminungkahi ni Tiya Isabel na sulatan ito. Pero, sinabi ng Kapitan
na mawawalang kabuluhan lamang sapagkat ang arsobispo ay isang
prayle rin at walang ibang paunlakan kundi ang mga kapwa prayle.
Pagkarrang pagsabihan ng Kapitan si Maria na tumigil na ito sa
kangangalngal at baka mamugto ang mga mata. Hinarap na niya
ang paghahanda sa bahay.
Pamaya-maya dumating na nga ang Kapitan-Heneral.
Ang buong kabahayan ni Kapitan Tiyago ay nagsimula ng mapuno
ng mga tao. Si Maria naman ay tumakbo sa silid at nagdasal sa
Mahal na Birhen. Nasa ganito siyang kalagayan ng pumasok ang
kanyang Tiya Isabel at sinabing gusto siyang makausap ng
Kapitan-Heneral. Mabigat man sa loob ay unti-unti na siyang nag-
ayos ng katawan.
Kabanata XXXVII
Ang Kapitan-Heneral
Pagkadating ng Kapitan-Heneral, ipinahanap niya kaagad
si Ibarra. Samantala, kinausap muna niya ang binatang Taga-
Maynila na nagkamaling lumabas habang nagsesermon sa misa si
Padre Damaso. Ang paglabas ng binata sa simbahan ay ikinagalit ni
Damaso. Namumutla at nginig ang buong katawan ng binata ng
pumasok siyang kausapin ng Heneral. Ngunit, ng lumabas na ito,
nakangiti na siya. Ito ay tanda ng mabuting ugali ng Kapitan-
Heneral;. Mayroon siyang panahon basta sa katarungan.
Pagkalabas ng binata, ipinapasok na ng kagawad ang mga
reverencia na sina Pari Sibyla,Pari Martin,Pari Salvi at iba pang
mga prayle. Yumuko ang mga ito at nagbigay galang sa
Heneral…Dahil hindi kasama si Padre Damaso, hinanap siya ng
heneral. Sinabi nina Pari Sybila at Pari Salvi na may sakit ang
hinahanap. Ang sumunod na nagbigay galang sa heneral ay sina
kapitan tiyago at Maria.
Pinapurihan ng Heneral si Maria dahil sa ginawa nito sa
pananghalian. Kung hindi dahil sa kanya , maaring nautas na si
Ibarra si Padre Damaso. Sinabi ng Heneral na kailangang
tumanggap ng gantimpala si Maria na kagyat namang tumutol.
Samantala, ipinahayag ng kagawad na dumating na si
Ibarra at nakahanda na siyang humarap sa Heneral. Napansin ng
Heneral na medyo nabalisa si Maria, Kaya sinabi niyang nais itong
makaharap bago umaalis patungong Espanya. Sinabi naman niya sa
alkalde na samahan siya nito sa paglilibot.
Hindi matiis ni Pari Salvi na ipaalala sa Heneral na si
Ibarra ay excomulgado. Pero,hindi siya pinapansin nito at sa halip
sinabi ng Heneral na ipaabot kay Padre Damaso ang
pangangamusata na gumaling ito kaagad. Napamaang ang mga
reverencia at sabay sabay na nagpaalam. Nakasalubong nila ang
pagpanaog ni Ibarra. Ngunit hindi sila nagkakibuan. Mata lamang
ang nag-usap.
Pagkakita ng Henaral kay Ibarra mabilis niya itong
kinamayan at sinabing tama lang ang kanyang ginawa lalo na ang
ginawang pagtatanggol sa ala-ala ng ama. Tiniyak niya na
kakausapin ang arsobispo tungkol sa pagkakaexcumulgado ni
Ibarra.
Sa pagkukuwento, lumitaw na nagkapalad si Ibarra na
makatagpo ang pamilya ng kapitan Heneral noong siya nagpunta sa
Madrid. Tinanong ng Heneral kung wala man lang liham na
tagubiling dala si Ibarra para sa kanya. Hindi na kailangan ito, ani
Ibarra sapagkat lahat daw ng mga Pilipino ay tinagubilin sa
Heneral. Sa pagpapahayag ni Ibarra ng kanyang sariling pananaw
sa buhay, nagpamuni ng Heneral na matalino ang binata. Inamuki
niya itong ipagbili ang lahat lahat na ari-arian at sumama na sa
kanya sa Espanya sapagkat hindi nababagay ang kanyang kaisipan
sa Pilipinas. Pero,sinasabi ni Ibarra na higit na matamis ang
mamuhay sa bayang sinilangan at pinamuhayan din ng mga
magulang nito.
Pinahalagahan ng Heneral ang paninindigan ni
Ibarrasapagkat inaakala niyang higit nga niyang kilala ang Pilipinas
kaysa sa kanya. Nang maalala niya si Maria, sinabi ng Heneral kay
Ibarra na puntahan na niya ang kanyang kasintahan at itagubilinang
paparoonin sa kanya si kapitan tiyago.Ipinagugunita niya kay Ibarra
na samahan siya sa pamamasyal. Tumango si Ibarr at umalis na.
Kapagdaka,tinawag ng Heneral ang mga kagawad at sumunod ang
alkalde. Sinabihan ng Heneral ang alkalde na hindi na kailangang
maulit pa ang naganap na pananghalian at ibigay ang lahat ng
kaluwagan kay Ibarra sa pagsasakatuparan ng kanyang mga
mabubuting layunin. Huwag ding pakialaman si Ibarra, mariing
pautos pa ng Heneral.
Tumango ang Alkalde sa tinuran ng Heneral. Nangako
siyang pangangalagaan din ang kaligtasan ni Ibarra. Nang dumating
si tiyago kaagad na binati siya ng Heneral dahil sa pagkakaroon ng
kapuri-puring anak at marangal na manunungangin.Nagprisinta pa
ang Heneral na maging ninong sa kasal.
Samantala, kaagad na hinanap ni Ibarra sa Maria.
Kumatok siya sa silid ni Maria sapagkat naririnig niya ang boses
nito. Pero, hindi binuksan ang pinto at sa halip ay si Sinang ang
sumilip. Sinabi ni Sinang na isulat na lamang ni Ibarra ang
sasabihin sapagkat papunta sila sa dulaan. Nagtaka si Ibarra.
Kabanata XXXVIII
Ang Prusisyon
Ang nakakatulig na paputok at sunod-sunod na
pagdupikal ng mga batingaw ay nagbabadyang inilabas na ang
prusisyon. Ang mga binata na halos lahat ay mayroong dalang
sinding parol. Kasamang naglalakad ni Kapitan Heneral ang mga
kagawad, si Kapitan Tiyago, ang alkalde, ang alperes at si Ibarra at
patungo sa bahay ng kapitan. Nagpatayo ang kapitan ng isang
kubol sa harap ng kanyang bahay upang pagdausan ng pagbigas ng
tulang papuri o loa sa pintakasi ng bayan. Kung hindi lamang sa
imbitasyon ng Kapitan Heneral, mas gusto ni Ibarra na manatili na
lamang sa tahanan ni Kapitan Tiyago upang makasama niya si
Maria.
Nangunguna sa prusisyon ang taltong sakristan na may
hawak na mga seryales na pilak. Kasunod nila ang mga guro, mag-
aaral at mga batang may dala-dalang parol na papel. Ang mga
agwasil at tinitini naman ay may dalang mga pamalo upang gamitin
sa sinumang maniksik o humiwalay sa hanay. Mayroon din silang
kasama na namimigay ng libreng kandila para gamiting pang-ilaw
sa prusisyon.
Ang mga santong pinuprusisyon ay pinangungunahan ni
San Juan Bautista. Sumunod si San Francisco, Santa Maria
Magdalena, San Diego De Alcala at ang pinakahuli ay ang Mahal
na Birhen. Ang karo ni San Diego ay hinihila ng anim na Hermano
Tercero.
Inihinto ang mga karo at andas ng mga santo sa tapat ng
kubol sa pagdadarausan ng loa. Mula sa tabing may isang batang
lalaking may pakpak, nakabotang pangabayo, nakabanda at may
bigkis ang lumabas. Pagkatapos na bumigkas ng papuri ang bata sa
wikang Latin, Kastila at Tagalog ay pinagpatuloy ang prusisyon
hanggang sa mapatapat sa bahay ni Kapitan Tiyago. Ang lahat ay
natigilan sa magandang pag-awit ni Maria Claria ng Ave Maria ni
Gounod sa saliw ng kanyang sariling piyano. Kung napatigil si
Padre Salvi sa ganda ng tinig ni Maria Clara. Higit na nakadama ng
kalungkutan si Ibarra. Nadarama niya ang mensahe ng tinig ng
kasiphayuan ng kasintahan. Saglot na naputol ang pagmuni-muni ni
Ibarra nang palalahanan siya ng kaptian Heneral tungkol sa
imbitasyon nitong makasalo sa pagkain upang pag-usapan ang
pagkawala nina Basilio at Crispin.
Kabanata XXXIX
Si Donya Consolacion
Kahit na napatapat ang prusisyon sa bhay ni Donya
Consolacion ay pinid na pinid. Nang umagang iyon, ang asawa na
alperes at paraluman ng mga guwardiya sibil ay hindi
nakapagsimba. Paano hindi siya pinayagang lumabas ng kanyang
asawa. Ikinahihiya ng alperes ang katawa-tawang pagdadamit nito.
Ang kanya namang amoy katulad ng kalaguyo ng mga guwardiya
sibil. Pero, para sa sarili ni Donya Consolacion siya ay higit pa
ngang maganda kaysa kay Maria Clara.’
Ang ipinagpuputok pa ng damdamin ng Donya bukod sa
siya ay hindi pinayagang lumabas ng bahay ay ang pangyayaring
sobra kung alipustain at murahin siya ng alperes. Suklam na suklam
ang Donya at iniisip kung paano makapaghiganti. Ang pagdili-dili
niya ay nakapagbigay sa kanyang ng ibayong ngitngit.
Nang araw ngang iyon, bago dumaan ang prusisyon,
ipinasara niya sa bantay ang lahat ng mga bintana at nagpasindi pa
ng ilaw. Inutusan din nitong huwag magpapasok maski sinuman.
Pinakandado niyang mabuti pati pintuan. Habang nag-iisip ang
Donya narinig niyang umaawit si Sisa na dalawang araw ng
nakukulong sa kwartel. Pinapaakyat ng Donya si Sisa upang
pakantahin. Palibhasa, sa wikang kastila ang utos ng Donya, hindi
ito maunawaan ni Sisa. Isa pa hindi matino ang isip, isa na siyang
baliw.
Kinuha ng Donya ang latigo ng alperes at muling inutos
na kumanta si Sisa. Pero, hindi sumunod si Sisa. Dahil dito,
inutusan ng Donya ang sundalo na sabihin kay Sisa ang gusto
nitong mangyari. Kumanta si Sisa ng Kundiman ng Gabi. Ang awit
ay tumalab sa damdamin ng Donya at nakapagsalita ng Tagalog.
Napamaang ang sundalo, hindi niya sukat akalain na marunong ng
Tagalog ang Donya. Napansin ng Donya ang pagkamaang ng
kawal, kaya galit na pinaalis ito. Binalingan ng Donya si Sisa at sa
pilipit na pangangastila ay inutusan itong magbaile o sumayaw.
Nang hindi sumunod si Sisa, pinalo niya ito sa binti at
paa. Nabuwal si Sisa at nagisi ang manipis nitong damit kasabay ng
paglabas ng dugo mula sa nabakbak na sugat. Nasisiyahan ang
Donya sa gayong tanawin. Ang kanyang galit ay naibunton niya
kay Sisa.
Hindi napansin ng Donya ang pagdating ng alperes na
pasikad na binuksan ang nakasarang pintuan. Pagkakita ng alperes
kay Sisa, sinagilahan ito ng pangangatal ng katawan sa galit at
namutla. Bumalasik ang kanyang mukha. Ngunit, parang walang
anuman ito sa Donya. Tinanong pa niya ang alperes kung bakit
hindi man lang daw bumati ito sa kanya. Hindi sumagot ang
alperes. Inutusan niya ang bantay na bigyan ng damit at pagkain si
Sisa. Kailangang gamutin din ang mga sugat nito, bigyan ng
magandang higaan at huwag lalapastanganin. Ang dahilan si Sisa
ay nakatakdang ihatid sa tahanan ni Ibarra kinabukasan din.
Sa kabilang dako, kung magkaroon man ng kagaspangan
ng ugali si Donya Consolacion yaon ay bunga ng kanyang kawalan
ng sapat na edukasyon. Siya ay dating labandera lamang ng mga
sundalo na mapangasawa niya ang alperes na nuon ay isa lamang
kabo. Ito ang dahilan kung may plastik na pag-uugali. Pilit siyang
nag-aastang may pinag-aralan, marunong ng kastila at may ugaling
Europeo.
Kabanata XL
Ang Karapatan at Lakas
Mag-iikasampu na ng gabi ng paisa-isang sindihan ang
mga kuwitis. Ang huling pailaw ay parang bulkan habang ang daan
ay naliliwanagan ng ‘luces de Bengala’ na siyang nagsisilbing ilaw
sa mga taong naglalakad patungo sa liwasang bayan.
Malaki ang entabladong pagdarausan ng dula. Ang
nangasiwa sa palabas ay ang Tinienti Mayor na si Don Filipo
sapagkat ang Kapitan ay nasa sugalan. Kausap ng Tiniente si
Pilosopong Tasyo at nakasentro ang kanilang pag-uusap na
nagbibitaw na ang Don sa kanyang tungkulin. Danga’t nalamang
hindi tinanggap ng alkalde ang pagbibitiw nito. Saglit naputol ang
pag-uusap ng dalawa ng dumating si Maria Clara kasama ang mga
kaibigan. Kasunod nilang dumating ang kura at ilang kastila. Isa-isa
silang inihatid sa upuan ng tiniente.
Nagsimula na ang palabas sa pamamagitan ng tambalang
tinig nina Chananay at Marianito ng ‘Crispino dela Comare’. Ang
pansin ng lahat ay nasa entablado maliban kay Pari Salvi na walang
kurap na nakatitig kay Maria Clara.
Tapos na na ang unang bahagi ng dula nang pumasok si
Ibarra. Umugong ang bulungan, pero hindi ito pinansin ni Ibarra.
Malugod na binati niya ang kasintahan at ang mga kasama nito.
Tumindig si Pari Salvi o ang Kura at hiniling kay Don Filipo na
paalisin si Ibarra. Ngunit, hindi sumunod ang Don at sinabing hindi
niya magagawa ang gayon sapagkat nag-abuloy ng malaki si Ibarra.
Isa pa, anang Don hindi siya natatakot sa gagawin ng kura sapagkat
maghapong kau-kausap ng Kapitan Heneralat ng Alkalde ng
lalawigan si Ibarra. Kaya, wala itong dapat ipangamba. Napilitan
umalis ang Kura at ang mga kasama nito. May ilang tao na lumapit
kay Ibarra at sinabing huwag pansinin ang paglisan ng kura,
sapagkat ang mga ito ang nagsasabing si Ibarra ay eskumulgaldo.
Dahil dito, naitanong ni Ibarra na sila ay nasa panahon pa ng edad
Media.
Nilapitan ni Ibarra ang mga dalaga at nagpaalam na ilang
sandali siyang mawawala sapagkat mayroong nalimutang tipanan.
Pinigilan siya ni Sinang subalit nangako si Ibarra na babakik na
lamang siya. Papalabas na si Yeyeng upang sumayaw, nang
lumapit ang dalawang sibil kay Don Filipo at ipinatitigil ang
palabas dahil hindi raw makatulog sa ingay ang alperes at si Donya
Consolacion. Pero, hindi pinagbigyan ang kahilingan ng mga sibil
at natapos na ang dula. Pero, bigla na lang nagkagulo.
May dalawang sibil na hinagad ang mga musikero upang
pigilin ang palabas pero ang mga ito ay nahuli ng mga
kuwadrilyero na katulong ni Don Filipo. Tiyempo namang
nakabalik na si Ibarra. Kaagad na hinanap niya si Maria. Kumapit
na sa bisig ni Ibarra ang mga nasindakna dalaga. Walang tigil
naman sa kauusal ng letania sa latin si Tiya Isabel. Ang mga sibil
na inihatid ng mga kuwaddrilyero sa tribunal ay pinagbabato ng
mga tao. May mga pulutong ng mga kalalakihan na nagbabalak ng
masama sa mga sibil. Pero, pinakiusapan sila ni Don Filipo na
huwag ng palalain pa ang pangyayari. Ngunit, hindi siya pinansin.
Kaya kay Ibarra siys nakiusap. Sinabi ng binata na wala siyang
magagawa. Pinakiusap ni Ibarra si Elias na puntahan ang mga
kalalakihang nagbabalak ng masama. Napahinuhod naman ng
piloto ang mga lalaki na huwag ng ituloy ang kanilang mga
binabalak. Isa-isa ng nagsialisan ang mga tao.
Mula naman sa kinaroroonan ni Pari Salvi, nakita niya
ang buong pangyayari sa liwasan. Dumating din ang kanyang
utusan na nagbalita rin tungkol sa nangyaring kaguluhan.
Bigla na lamang nakita ni Pari Salvi sa kanyang pangitain
na si Mari Clara ay walang malay-tao, pangko ni Ibarra at nawala
sila sa kadiliman. Halos nagkandahulog siyang bumaba sa
kumbento at nagtuloy sa liwasan. Ngunit, wala ng tao.
Binubulyawan siya ng mga kastila, pero hindi niya alumana.
Mabilis na tinungo niya ang bahay ni Kapitan Tiyago. Sa nakapinid
na durungawan nabanaagan niya ang mga anino nina Maria Clara
at Tiya Isabel. Ang pagkabahala sa dibdib ng pari ay unti-unting
nawala. Ligtas sa kapahamakan si Maria. Bumalik na sa kumbento
si Pari Salvi.
Kabanata XLI
Dalawang Dalawa
Dahil sa nangyari hindi dalawin mg antok si Ibarra, kaya
naisipan nitong gumawa sa kanyang laboratoryo. Pamaya-maya
pumasok ang kanyang utusan at sinabing mayroon siyang
panauhing taga-bukid. Pinapatuloy niya ito ng hindi man lamang
lumilingon. Ang kanyang panauhin ay si Elias.
Tatlo ang pakay ni Elias sa pagpunta niya kay Ibarra.
Una, ay upang ipaalam na nilalagnat o may sakit si Maria Clara.
Ikalawa, magpapaalam na siya kay Ibarra sapagkat nakatakda
siyang magtungo sa Batangas at ikatlo, itatanong niya sa binata
kung wala itong ipagbibilin sa kanya. Hinangad ni Ibarra ang
maluwalhating paglalakbay ni Elias.
Hindi nakatiis si Ibarra kung paano napatigil ni Elias ang
kaguluhan nangyari sa liwasan. Sinabi ni Elias na kilala niya ang
magkapatid na namumuno sa panggugulo. Ang mga ito ay mga
sibil. Ang ama ng magkakapatid na patayin sa palo ang mga sibil
na nanggulo sa liwasan. Pero dahil sa may utang na loob ang
magkapatid kay Elias, sila ay madaling napakiusapan nito. Hindi na
kumibo si Ibarra, kaya nagpaalam na si Elias.
Nagbihis at nanaog na si Ibarra habang sinisisi ang sarili
sa pagkakasakit ng kasintahan. Tutungo siya sa bahay ni Kapitan
Tiyago. Sa daan nakasalubong niya ang isang maliit na lalaking
nakaitim at may pilat sa kaliwang pisngi. Ito ay si Lucas at kapatid
ng taong madilaw na namatay sa paghuhugos ng unang bato sa
paaralan. Nabanas ng husto si Ibarra sa pangungulit ni Lucas na
kung magkano raw ang ibabayad sa pamilya ng kanyang kapatid.
Sinabi ni Ibarra na magbalik na lamang si Lucas dahil dadalaw ito
sa isang maysakit. Ska na nila pinag-usapan ang tungkol sa
pagbabayad. Mauubos na ang pagtitimpi ni Ibarra, kaya tinalikuran
niya kaagad si Lucas.
Sinundan ng masamang tingin ni Lucas si Ibarra sabay
bulong sa sariling si Ibarra ay apo nga talaga ng nagbilad sa init sa
kanyang ama at iisa ang dugong nananalaytay sa kanilang mga
ugat… subalit kapag ito (Ibarra) ay mahusay magbayad ng mataas,
sila ay magiging mabuting kaibigan.
Kabanata XLII
Ang Mag-asawang De Espadaña
Malungkot sa bahay ni Kapitan Tiyago sapagkat may
sakit si Maria. Pinag-uusapan ng magpinsang Tiya Isabel at
Kapitan Tiyago kung alin ang mabuting bigyan ng limos, ang krus
sa Tunasan na lumaki, o ang krus sa Matahong na nagpapawis.
Nais malaman ni Tiyago kung alin sa dalawang ito ang higit na
mapaghimala. Napagdesisyonan na parehong bigyan ng limos ang
dalawang ito upang gumaling kaagad ang karamdaman ni Maria.
Natigil ang pag-uusap ng magpinsan nang mayroong tumigil sa
harap ng bahay. Ang dumating ay sina Dr. Tiburcio de Espadana,
na inaanak ng kamag-anak ni Pari Damaso at tanging kalihim ng
lahat ng ministro sa Espanya.
Inaasahan ni Tiyago ang mga dumating na panauhin.
Pagkatapos na maipakilala ni Victorina si Linares, sinamahan sila
ni Tiyago sa kani-kanilang silid.
Sa biglang tingin, aakalain na si Donya Victorina ay
isang Orofea. Siya ay isang ginang na may edad na 45, pero
ipinamamalitang siya ay 32 taong gulang lamang. Nuong bata at
dalaga pa siya at kapani-paniwalang maganda ito. Kaya, hindi siya
nagpasilo sa mga lalaking Pilipino at ang pinangarap niyang
mapangasawa ay isang dayuhan. Isa siyang social climber at ibig na
mapabilang sa mataas na antas ng lipunan. Ngunit, ang bitag na
inihanda niya ay walang nasilo. Nalagay siya sa pangangailangan
na kailangang makapangasawa siya ng dayuhan. Napilitan siyang
masiyahan sa isang maralitang Kastila na taga-Espanya itinaboy ng
bayang Extremadura at ipinadpad ng kapalaran sa Pilipinas. Ang
kastilang ito ay Tiburcio de Espanada na may 35 taong
gulang,ngunit mukha pang matanda kay Donya Victorina.
Nakarating siya sa Pilipinas sakay ng barkong Salvadora.
Sa barko dumanas siya ng katakot-takot na pagkahilo at nabalian pa
ng paa. Nahihiya na siyang magbalik sa Espanya, dahil ipinasya na
niyang manatili sa Pilipinas. Eksaktong 15 araw siya sa bansa nang
matanggap siya sa trabaho dahil sa tulong ng mga kababayang
Kastila. Sapagkat hindi naman siya nag-aral pinayuhan siya ng mga
kababayan na humanap nang magandang kapalaran sa mga
lalawigan at magpanggap na isang mediko na ang tanging puhunan
ay ang pagiging kastila. Ayaw sana niyang sumunod dahil nahihya
siya, pero dahil sa gipit na gipit na siya,wala siyang mapagpipilian
kundi sumunod sa payo.
Siya ay dating nagtatrabaho sa pagamutan ng San Carlos
bilang tagapagbaga ng mga painitan at tagapaspas ng alikabok sa
mga mesa at upuan pero wala talagang kaalam-alam sa
panggagamot. Sa una mabana ang singil. Lumalaon pataas ng
pataas, sinamantala niya ng husto ang pagtitiwala ng mga Indio.
Dahil dito, umaasa siya na tuloy-tuloy na ang kanyang pagyaman.
Ngunit, nagsumbong ang mga tunay na mediko sa Protomediko de
Manila na siya ay pekeng doktor. Nawalan na siya ng pasyente.
Babalik na sana siya sa pamamalimos sa mga kakilala’t kababayan
subalit napangasawa nga niya si Donya Victorina.
Pagkakasal, lumipat sila sa Santa Ana at dito idinaos ang
kanilang pulut-gata. Ilang araw ang nagtagal bumili ng aranya at
karomata si Donya Victorina at matutuling kabayo mula sa Albay
at Batangas para sa gamit nilang mag-asawa. Binihisan din niya ng
husto ang asawa para magmukhang kagalang-galang. Ang Donya
ay nagsimulang maging ilusyunada bilang isang Orofea. Nagpusod-
Espanyola at naglagay ng mga palamuti sa katawan. Ilang buwan
ang lumipas, Ipinamalita niyang siya ay naglilihi at sa Espanya
manganganak sapagkat ayaw ipanganak ang anak na tatawaging
rebolusyunario. Ang kanyang pangalan ay dinagdag din ng de,
kayat nakalimbag sa mga tarheta nito ang Victorina delos Reyes de
Espanada.
Dumaan ang tatlong buwan, ang inaasahang pagbubuntis
ng Donya ay naunsyami kayat wala siyang magawa kundi ang
manatili sa "lupaing ito ng mga salvaje." Ang ginawa niya ay
nagpatingin sa mga hilot at manggagamot, ngunit wala ring
nangyari. Hindi siya nagkaanak.
Dahil siguro nadisperada ang Donya sa hindi
pagkakaroon ng anak, naibunton niya ang kanyang ngitngit sa
asawa nito. Parang maamong kordero ang Don, kahit na ano ang
gawin ng Donya hindi ito nakakarinigan ng reklamo, kapag
nagagalit ang Donya, nilalabnot niya ang pustiso ng asawa at kung
minsan nama’y hindi niya ipinapahintulutan lumabas ng bahay.
Isang araw, naisip ng Donya na ang asawa ay dapat na
maglagay ng titulong medicina at cirugia. Tumutol ang Don
sapagakat pamemeke na naman ang gagawin niyang panggagamot.
Ngunit, wala siyang magawa at sumunod na lamang sa Donya.
Tunay na amini’t hindi, siya ay Ander de Saya.
Nagpaukit sa marmol ang Donya ng karatulang may
nakasulat na:DOCTOR DE ESPADAÑA, ESPECIALISTA EN
TODA CLASE DE ENFERMEDADES at ito ay ikinabit sa
kanyang bahay
Naisip din ng Donya na kumuha ng tagapangasiwang
kastila sa kanyang mga ari-arian sapagkat hindi niya
pinagkakatiwalaan ang mga Pilipino. Ipinakaon naman ng Don ang
pamangkin si Linares na nag-aaral ng pagkamananggol, sa gastos
ng Donya.
**
Samantala sila ay nagmimiryenda ay dumating si Pari
Salvi. Dati ng kakilala ng mag-asawa ang pari, kaya si Linares na
lamang ang kanilang ipinakilala. Kaagad sinabakan na ni Donya
Victorina ang pamimintas sa mga tag-lalawigan at pinangalandakan
na kaututang dila nila ang alkalde at ng iba pang nasa mataas na
poder sa estado.
Pero, namangha ang Donya nang sabihin ni Tiyago na
kadadalaw lamang ng Kapitan – Heneral sa kanilang tahanan.
Halos hindi makapaniwala ang Donya. Gayunpaman, dahil sa wala
na siyang magawa sinabi na lamang na nanghinayang siya at hindi
kaagad nagkasakit si Mari disin sanay’y nakadaupang palad nila
ang Heneral.
Nang matapos ang kanilang pag-uusap, pinuntahan nila si
Maria na noon ay nakahiga sa isang kamagong na nakaukurtinahan
ng husi at pinya. Ang ulo ni Maria ay may taling panyo na basa ng
agua colonia at nakakumot ng puti. Nasa tabi ang dalawang
kaibiganng babae at si Andeng na may hawak ng punpon ng
azucena.
Naitanong naman ni Linares kay Pari Salvi kung saan si
Padre Damaso, sapagakat may dala itong sulat-tagubilin para rito.
Sinabi ni Salvi na dadalaw ito kay Maria kaya napanatag ang loob
ni Linares.
Pinulsuhan ng Don si Maria, tiningnan ang dila at
sinabing may sakit ito, ngunit mapapagaling. Ang iniresetang
gamot niya ay: Sa Umaga ay liquen at gatas, Jarabe de altea at
dalawang pildoras de Cinaglosa. Sinamantala ito ng Donya at
ipinakilala si Linarez na nabigla sapagkat nakatoun ang kanyang
mga mata at isip kay Maria na lubhang nagagandahan.
Saglit nanautol ang walang kurap na pagkakatitig ni
Linarez sa magandang mukha ni Maria nang sabihin ni Pari Salvi
na dumating na si Pari Damaso. Ang pari ay kagagaling lamang
niya sa sakit, siya ay putlain mabuway kung lumakad, payat at
hindi masalita. Ang una niyang ginawa ay dumalaw nga kay Maria
Clara.
Kabanata XLIII
Mga Balak o Panukala
Tuloy-tuloy si Padre Damaso sa kamang kinahihigan ni
Maria at luhaang sisnabi sa "Anak ko, hindi ka
mamamatay."Nagtaka si Maria sa nakitang anyo ng pari. Ang mga
nakakakilala sa prayle ay halos hindi rin makapaniwala na ang
paring may magaspang na ugali at matipunong anyo ay mayroon
palang gayong kalambot na damdamin ng pari. Tumindig si Pari
Damaso at nagpunta sa silong ng balag sa ilalim ng balkkonahe at
umiyak na parang batang ibunulalas ang lahat ng sama ng loob.
Dahil dito, nasabi ng lahat na talagang mahal na mahal ng pari ang
inaanak na si Maria.
Nang kumalma na ang damdamin ng pari, ipinakilala ni
Donya Victorina si Linares. Sinabi ni Linares na siya ay anaanak
ng bayaw ni Damaso na si Carlicos. Ibinigay ni Linares ang sulat sa
pari na binasa naman niya. Lumitaw na si Linares ay
nangangailangan ng trabho at mapapangasawa. Ayon kay Damaso
madali nang maihanap ng trabaho ang binata sapagkat ito ay
tinanggap na abogado sa Universidad Central. Tungkol naman sa
pag-aasawa, sinabi ni Damaso na kakauapin nila si Tiyago.
Naiwan si Pari Salvi na malungkot at nagmumuni-muni.
Nagitla na lamang siya nang batiin ni Lucas, na hinihingi umano ng
payo tungkol sa pagkamatay ng kanyang kapatid. Nagdrama ng
husto si Lucas, pilit na nagpapatulo siya ng luha nan isalysay niya
ang pakikipagkita niya kay Ibarra at binigyan lamang ng P500.00
para sa pagkamatay ng kanyang kapatid. Nagalit ang pari sa
kadramahan ni Lucas, kaya pinagtabuyan niya ito at pasalamat
siya’t hindi siya ipinabilanggo ni Ibarra. Umalis na bumubulong-
bulong si Lucas.
Kabanata XLIV
Pagsusuri sa Budhi
Nabinat si Maria pagkatapos na makapagkumpisal. Sa
kanyang pagkahibang walang sinasabing pangalan kundi ang
pangalan ng kanyang inang hindi man lamang nakikilala.Siya ay
binabantayang mabuti ng kanyang mga kaibigang dalaga. Si Tiyago
naman ay nagpamisa at nangako na magbibigay ng tungkod na
ginto sa Birhen ng Antipolo. Unti-unti namang bumaba ang lagnat
ni Maria.
Takang-taka naman si Don Tiburcio sa naging epekto ng
gamot na inireseta niya sa dalaga. Sa kasiyahan ni Donya Victorina
hindi niya nilabnot ang pustiso ng asawa.
Isang hapon napag-usapan ang nakatakdang pag lipat ng
parokya ni Pari Damaso sa Tayabas. Sinabi ni Kapitan Tiyago na
ang ganitong pagkakalayo ng pari ay labis na daramdamin ni Maria
sapagkat para na rin niya itong ama. Ipinaliwanag din niya na ang
pagkakasakit ng dalaga ay bunga ng mga pangyayari noong pista.
Sinabi naman ng kura na mabuti nga ang di pag papahintulot ng
kapitan na mag kausap ang anak at si Ibarra. Pero, tinutulan ng
Donya ang ganitong pananaw ng dalaga sapagkat matibay ang
kanyang paniniwala, na si Don Tiburcio ang nakapagpagaling kay
Maria.
Hindi pinansin ni Pari Salvi ang Donya at sa halip sinabi
niya na malaki raw ang nagawa ng pangungumpisal sapagkat daig
ng isang malinis na budhi ang lahat namga gamot na gaya ng
pinatutunayan na ng maraming pagkakaton. Dahil dito, nabanas
ang Donya at iminungkahi niya kay Pari Salvi na gamutin ng
kanyang kumpisal Si Donya Consulation na asawa ng alperes.
Hindi umimik ang pari at sa halip ay tinagubilinan niya si
Kapitan Tiyago na ipahanda kay Tiya Isabel si Maria sa isang
pangungumpisal muli sa gabing iyon at bibigyan nniya ng viatico
kinabukasan upang tuloy-tuloy na ang kanyang paggaling.
Samantala,pinainom ni Sinang si Maria ng isang pildoras
na mula sa bumbong na kristal at bilin ng doktor ay itigil ito kaag
nakakaramdam siya ng pamimingi. Itinanong ni Maria kay Silang
kung hindi sumulat si Ibrra. Sumagot si sinang na abala si Ibarra sa
pag-aasikaso na mapatawad ng arsobispo ang kanyang
ekskumunyon. Saglit na natigil ang kanilang pag\uusap sapagkat
siyang pagpasok ni Tiya Isabel upang ihanda muli si Maria na
sulatan niya si Ibarra at sabihing limutin na niya ito. Di nakapag
tanong si Sinang dahil nagsisimula na si Tiya Isabel, si Maria
naman ay nag-iisip ng mga kasalanan. Binasa ni Tiya Isabel ang
sampung utos. Pagkaraan ay nagtulos ng isang malaking kandila sa
harap ng altar ng mahal na Birhen.
Nagtagal ang kumpisalan sa gabing iyon. Napansin ni
Tiya Isabel na sa halip na makinig ang pari sa sinasabin ni Maria,
tila ba binabasa ang nasa isip ng dalaga. Nung lumabas ng silid si
Pari Salvi, ito ay namumutla at nakapangagat labi, kunot ang nuo at
pawisan. Sa malas, siya ang kinumpisalan na di nagtamo nag
patawad.
Kabanata XLV
Ang mga Pinag-uusig
Nagpunta sa Kagubatan si Elias at hinanap si Kapitan
Pablo. Siya ay sinamahan ng isang lalaki sa yungib na tila nasa
ilalim ng lupa. Nag makita ni Elias ang Matandang Pablo natatalian
ang ulo ng isang bigkis na kayong may bahid ng dugo. Kayat na
nagkilala silang dalawa. May anim na buwan na nang huli silang
magkita. Noon, ayon Kay matandang Pablo siya ang naaawa Kay
Elias. Subalit, ngayon nagkapalit sila ng puwesto. Si Elias ay
malakas samantalang ang matanda ay sugatan at lugami sa hirap ng
katawan at kalooban. May 15 araw na araw na naibalita kay Elias
ang sinapit ni Kapitan Pablo. Katunayan, pinaghanap siya nito sa
kabundukan ng dalawang lalawigan. At ngayon nga ay kanyang
natagpuan.
Ipinaliwanag ni Elias sa Kapitan na nais niya itong isama
sa lupain ng mga di-binyagan upang doon na manirahan nang
payapa kahit na malayo sa sibilisasyon, yaman din lamang daw
walang nangyari sa kanyang paghahanap sa angkang nagpahamak
sa kanyang pamilya. Binigyang diin ni Elias na magturingan na
lamang silang dalawa bilang mag-ama yayamang pareho na silang
nag-iisa sa buhay. Umiilig lamang ang matanda sa kahilingan ni
Elias at sinabing wala siyang dahilan para magpanibagong buhay sa
ibang lupain. Kailangan niyang maipaghiganti ang kalupitang
sinapit o pagkamatay ng kanyang dalawang anak na lalaki at isang
babae sa kamay ng mga buhong. Nuon anya, siya ay isang duwag
ngunit, dugo at kamatayan ang isinisigaw ng kanyang budhi dahil
sa kaapihang kanyang natamo. Karumal-dumal ang sinapit ng
kanyang mga anak kaya ganito na lamang ang kanyang
pagpupuyos.
Ang kanyang anak na dalaga ay pinagsamantalahan at
inilugso ang kapurihan ng isang alagad ng simbahan. Dahil dito,
nagsiyasat ang dalawa niyang anak na lalaki. Pero, nagkaroon ng
nakawan sa kumbento at ang isa niyang anak ay sinuplong. Ang
anak niyang ito ay ibinitin sa kanyang buhok at narinig niya ang
sigaw, daing at pagtawag sa kanya, pero siya ay nasanay sa buhay
na tahimik ay naging duwag at hindi nagkaroon ng lakas ng loob na
pumatay o magpakamatay. Ang paratang na pagnanakaw sa
kanyang anak ay di napatunayan, isa lamang malaking
kasinungalingan. Ang kurang nagparatang ay inilipat sa ibang
lugar.Pero ang kanyang anak ay namatay sa sobrang pahirap na
dinanas
Ang isa naman niyang anak ay hindi duwag at
pingambahan na siya ay maghihiganti dahil sa sinapit ng dalawamg
kapatid. Ito ay hinuli ng mga awtoridad dahil nakalimutan lamang
niyang magdala ng sedula. Ito ay pinahirapan din hanggang sa
magpatiwakal na lamang. Ngayon, wala ng nalalabi sa kanya kundi
bababa ng bayan upang maghimasik at makapaghiganti. Hindi
naman siya nag-iisa, marami siyang kaanib na kapwa rin pinag-
uusig ng awtoridad. Ang mga ito ang bumubuo sa kanyang pangkat
na pinamumunuan. At sila ay naghihintay lamang na tamang
tiyempo at araw upang lumusob
Naunawaan ni Elias ang paninindigan ni kapitan Pablo,
siya man daw ay tulad nito na sa pangambang makasugat nang
walang kinalaman, kinalimutan niya ang paghihiganti. Pero, para sa
kapitan, ang paglimot ay lubhang napakahirap. Kaya ang ganang
kay Elias ay napakadali sapagkat siya ay bata pa, hindi namatayan
ng mga anak at hindi nawawalan ng pag-asa. Nangako ang matanda
na hindi rin siya susugat sa sinumang walang kasalanan tulad ng
ginawa nitong pagkakasakit na naging sanhi ng kanyang
pagkakasugat at huwag lamang ang isang kuwadrilyong tumutupad
lang naman ng kanyang tungkulin
Ipinahayag ni Elias Kay Matandang Pablo na siya ay
nagkapalad na makilala at makatulong sa isang binatang mayaman,
matapat, may pinag-aralan at nag-iisang anak ng isang taong
marangal na hinamak din ng isang pari, maraming kaibigan sa
Madrid kabilang na ang Kapitan-Heneral. Bilang pagbibigay diin,
tiniyak ni Elias sa matanda na makakatulong daw ang binatang ito
sa kanilang pagnasang maipaabot sa heneral ang mga hinaing ng
bayan. Tumango ang matanda. Dahil dito, ipinangako ni Elias na
malalaman ni Kapitan Pablo ang magiging resulta ng kanyang
lakad o pakikipag-usap sa binata (si Ibarra ) sa loob ng apat na
araw. Sa mga tauhan ng kapitan ang kakatagpuin niya sa may
baybayin ng San Diego at sasabihin niya ang sagot. Kapag
pumayag ang binata, may maasahan at makakapagtamo sila ng
katarungan at kung hindi naman, si Elias ang unang kasama niyang
maghahadog ng buhay.
Kabanata XLVI
Ang Sabungan
Katulad din ng iba pang bayan ng Pilipinas, may
sabungan din sa San Diego. Ito ay nahahati sa tatlong bahagi. May
pasukan ito sa pinto na binabantayan ng isang babaeng naniningil
ng bayad sa pagpasok. Nakahanay naman sa magkabilang daraanan
na mga tao ang mga tindera na nagtitinda ng kung anu-ano na
katulad ng pagkain, gamit na maliliit sa bahay, sigarilyo at iba pa.
Kalapit ito ng isang may kalakihan ding lugar na kinaroroonan ng
mga tahur, magtatari at mga sobra ang hilig sa sabong. Dito
nagpapalipat-lipat nang mabilis ang kuwarta sa kamay ng mga tao
at pakikipagsunduan. Ang tawag sa lugar na ito ay ulutan. Ang
ikatlong bahagi naman ng sabungan ay tinatawag na ruweda. Dito
dinaraos ang mga sultada. Makikita sa lugar na ito ang mga taong
may matataas na tungkulin, mayayaman, ang mga tahur at
sentensyador.
Nasa loob ng sabungan sina Kapitan Pablo, Kapitan
Basilio at Lucas. Nagtanong si Kapitan Basilio tungkol sa manok
na isasabong ni Kapitan Tiyago samantalang papasok ito sa
sabungan na kasunod ang dalawang alalay o utusan na may dalang
isang lasak na manok at isang malaking putting tinali. Bulik naman
ang manok ni Kapitan Basilio. Nagkaroon muna ng batian tungkol
sa pagkakasakit ni Maria Clara, pagkaraan nagkasundo ang dalawa
na paglabanin ang bulik at ang lasak sa pustang P 3,000. Parang
apoy na kumalat ang paglalaban. Nagkaroon ng pustahan ang mga
sabungero. Lumilitaw na dehado ang pula at llamado naman ang
puti.
Habang hindi magkamayaw sa pagpusta ang ilang
sabungero sa gagawing pagsusultada, ang dalawang binatang
magkapatid na sina Tarsilo at Bruno ay naiinggit sa mga
pumupusta. Sila ay matamang pinagmamasdan ni
Lucas.Pamayamaya ay lumapit ang pinakabata sa dalawa kay
Lucas at nakiusap na pautangin ito ng pera para may maipusta. Sina
Bruno at Tarsilo ay may masaklap na karanasan sa mga sibil, ang
kanilang ama ay pinatay sa palo ng mga ito.
Tinanong ni Lucas ang magkapitd kung payag na sila sa
kondisyong kanyang ibinigay. Ayaw ng nakatatanda. Dahil dito,
sinabi ni Lucas na kahit kilala man niya ang magkapatid na ayaw
ipaghiganti ang pagkamatay ng kanilang ama, hindi niya
mapapautang ang mga ito ng perang hindi niya pag-aari. Ang Pera,
anya ay kay Don Cisostomo Ibarra. Gayunman, kung papayag sila
sa kanilang amuki, madali niyang mabibigyan ng pera ang mga ito.
Ikinatwiran ng dalawa, na kundi lamang sa kanilang kapatid na
babae ay matagal na siguro silang nabitay. Pero, sinagot sila ni
Lucas na mga nabibitay ay mga duwag lamang, walang salapi at
mahihina at kung sakali ay malapit lamang ang bundok.
Samantala, pinagsalpuk na ang dalawang manok, na ilang
sandali lang ay kapwa sugatan. Pero matindi ang sa puti. May tarak
ito sa dibdib samantalang ang sa pula naman ay sa pakpak lamang.
Gayunman, unang bumulagta ang puit na nagkikisay at sumunod
naman ang pula na ipinipikit ang mga mata. Ang nanalo sa labanan
ay ang pula. Hiyawang umaatikabo ang sumunod.
Nanghinayang sina Tarsilo at Bruno at hindi sila
nakapusta disin sana’y nanalo ng tig-P100 bawat isa. Sa di
kalayuan, nakita nila si Pedro, ang asawa ni Sisa na binibilangan ng
pera ni Lucas. Naisip nilang pumusta sa sususnod na laban.
Tiyempo namang ang isusunod na paglalabanin ay ang
bulik ni Kapitan Basilio at ang lasak ni Kapitan Tiyago.
Nakalimutan ng magkapatid ang tungkol sa kanilang kapatid na
babae. Naisip nilang walang mangyayari sa kanila kung kukunin
nila ang inaalok na pera ni Lucas sapagkat si Crisostomo ay
kaibigang matalik ng heneral at kasama pa nito sa pamamasyal.
Nang lumapit ang magkapatid kay Lucas, hindi sila
nabigo. Sila ay binigyan ng tig- P30.00 sa kasunduang sasama sila
sa pagsalakay sa kuwartel. Kapag sila ay nakapagsama pa, tig-
sasampu uli sa bawat maisama nila. Kapag nagtagumpay sila sa
gagawing pagsalakay, may tig-P100 at ang mga kasama nila at sila
naman ay tig-P200 ang tatanggapin. Tumango sila pareho sa lahat
ng kondisyon. Kaagad na tinanggap ang perang hinihingi nila.
Tinagubilinan ni Lucas ang magkapatid na kinabukasan ay darating
ang mga sandatang padala ni Ibarra. Sa ikawalo naman ng gabi sa
makalawa ay kailangan magtungo sila sa libingan upang
tumanggap ng utos. Ito lamang at naghiwalay na sil;ang tatlo.
Tuloy ang sabong.
Kabanata XLVII
Ang Dalawang Senyora
Habang nakikipaglaban ang lasak ni Kapitan Tiyago,
magkaakbay naman na namamasyal sina Donya Victorina at Don
Tiburcio upang malasin ang bahay ng mga Indio. Ayon sa Donya
pangit ang mga bahay ng mga Indio. Sa kanilang paglakad,
nababanas siya ng husto kapag hindi nagpupugay sa kanila ang
mga nakakasalubong. Dahil dito, inutos niya sa Don na mamalo ng
sumbrero. Pero, tumanggi ang Don bunga raw ng kanyang
kapansanan.
Nang mapadaan ang Donya sa tapat ng bahay ng alperes
nagkatama ang kanilang mga paningin. Parehong matalim.
Tiningnan ng alperes ang Donya mula ulo hanngang paa, ngumuso
at dumura sa kabila. Sinugod ng Donya ang alperes at nagkaroon
ng mainitang pagtatalo… Binanggit ng Donya ang pagiging
labandera ng alperesa samantalang pinagdidikdikan naman ng huli
ang pagiging pilay at mapagpanggap na asawa ng Donya. Puyos sa
galit, Habang hawak na mahigpit ang latigo ng alperes na nanaog si
Donya Consolacion, upang daluhugin si Donia Victorina. Pero,
Bago mag-pang-abot ang dalawa, dumating ang alperes. Umawat si
Don Tiburcio. Ang pangyayari ay sinaksihan ng maraming tao na
nakatawag pansin ng kanilang pagtatalakan.
Dumating ang kura at pinatitigil ang dalawa, ngunit
pasinghal na binulyawan siya ng alperes kasabay sa pagtawag
ditong ‘mapagbanal-banalang Carliston’. Nagalit naman ng husto si
Victorina at sinabi kay tiburcio na kailangan hamunin niya ang
alperes sa pamamagitan ns sabelo o rebolber. Tumanggi ang
Tiburcio, kaya nahablot na naman ng di oras ang kanyang pustiso
ng nagtatalak na asawa.
Pagdating sa bahay ng mag-asawa, inabutan nilang
kausap ni Linares si Maria at ang mga kaibigan nito. Kay Linares
nabaling ang atensyon ng Donya, inutusan nito na siya ang
humamon sa Alperes sa pamamagitan ng baril o sable at kung hindi
ibubulatlat nito sa madla at kay Kapitan Tiyago ang tunay nitong
pagkatao. Namutla si Linares at humingi ito ng paumanhin sa
Donya.
Siya namang pagdating ni Kapitan Tiyago na lugo-lugo
sapagkat natalo ang kangyang lasak. Hindi pa nakapagpapahinga si
Tiyago, Tinaltalan kaagad siya ng Donya. Sinabi niya sa Kapitan
na hahamunin ni Linares ang alperes at kapag hindi niya ito
nagawa, di dapat itong magpakasal kay Maria. Sapagkat ang duwag
ay hindi nababagay sa inyong anak, pagdidiin pa ng Donya. Dahil
sa narinig nagpahatid si Maria sa kanyang silid.
Kinagabihan, bago umalis sina Donya Victorina at Don
Tiburcio iniwan nila ang kuwenta sa paggagamot kay Maria at ito’y
umaabot sa kung ilang libong piso. Naiwan naman si Linares na
nasa gipit na kalagaya
Kabanata XLVIII
Ang Talinhaga
Dumating kinabukasan si Ibarra na gaya ng pagkakabalita
ni Lucas sa magkapatid na Tarsilo at Bruno. Ang unang sinadya ng
binata ay ang tahanan ni Kapitan Tiyago upang ibalita na siya ay
hindi escomulgado at dalawin si Maria. May dala siyang sulat mula
sa arsobispo na ibinigay nito sa kura at nagsasaad na inaalis na ang
excomunion. Tuwang- tuwa si Tiya Isabel, sapagkat boto siya kay
Ibarra at ayaw din niyang mapangasawa ng kanyang pamangkin si
Maria ang kastilang si Linares. Tinawag ni Isabel si Maria at
pinatuloy si Ibarra.
Ngunit biglang naumid ang dila ng binata sapagkat nakita
niyang kalapit ng kasintahan si Linares na nasa balkon. Nakasandig
sa silyon si Maria at may hawak na abaniko. Sa may paanan nito ay
nandoroon si Linares na nagkukumpol ng rosas at sampaga.
Namulat si Linares ng makita si Ibarra samantalang si Maria ay
namula at hinayaang malaglag na lamang ang tangang pamaypay.
Sinikap nitong tumayo, pero hinang-hina siya dahil nga sa
pagkakasakit. Si Linares ay waring napapatda at hindi
makapagsalita.
Sinabi ni Ibarra sa kasintahan ang dahilan ng kanyang
diipinasabing pagdalaw. Nakatingin lamang sa kanya si Maria na
parang inuunawa ang bawat katagang namutawi sa kanyang labi.
Malungkot si Maria, kaya nakuro ni Ibarra na bukas nalamang siya
dadalaw. Tumango ang dalaga. Umalis si Ibarra na ang puso ay
ginugutay ng matinding pag-aalinlangan, gulo ang kanyang isip. Sa
paglakad niya, humantong siya sa ipinapagawang paaralan. Binati
siya ni Nol Juan at mangagawang dinatnan niyang abalang
gumagawa. Binigyang diin ni Ibarra sa mga dinatnan na wala ng
dapat ipangamba sa kanya ng sinuman sapagkat siya ay hindi na
excomugaldo. Pero, tinugon siya ni Nol Juan na hindi nila
pinapansin ang excommunion sapagkat silang lahat ay pawang
excomulgado.
Nakita ni Ibarra si Elias na kasama ang mga
manggagawa. Yumukod si Elias at ipinahiwatig sa pamamagitan ng
tingin na mayroon siyang gustong sabihin sa kanya. Dahil dito,
inutusan ni Ibarra si Nol Juan na kunin at ipakita sa kanya ang
talaan nito ng mga obrero upang kanyang tignan. Nilapitan ni
Ibarra si Elias na nag-iisang nagkakarga ng bato sa isang kariton.
Sinabi ni Elias na nais niyang makausap ang binata nang ilang oras.
Ipinakiusap nitong mamangka sila sa baybay ng lawa sa bandang
hapon upang pag-usapan ang isang napakahalagang bagay.
Tumango lamang si Ibarra nang makitang papalapit na sa kanila si
Nol Juan. Si Elias naman ay lumayo na. Nang tignan ng binata ang
talaan ng mga obrero, wala ang pangalan ng pilotong si Elias.
Kabanata XLIX
Ang Tinig ng mga Pinag-uusig
Nang lumulan si Ibarra sa bangka ni Elias, waring ito ay
hindi nasisiyahan. Kaya, kaagad na humingi ng paumanhin si Elias
sa pagkagambala niya sa binata. Sinabi ni Ibarra ang dahilan,
nakasalubong niya ang alperes at gusto nitong muli na magkausap.
Dahil nag-aalala siyang makita si Elias, nagdahilan na lamang siya.
Nanghinayang naman ang binata ng sabihin ni Elias na di siya
matatandaan ng alperes. Saglit na napabuntonghininga si Ibarra
sapagkat biglang pumasok sa kanyang isip ang kanyang pangako
kay Maria.
Hindi na nag-aksaya ng panahon si Elias sinabi niya
kaagad kay Ibarra na siya ang sugo ng mga sawimpalad.
Ipinaliwanag niya ang napagkasunduan ng puno ng mga tulisan (Si
Kapitan Pablo) na hindi na binanggit pa ang mga pag-aalinlangan
at pagbabala. Ang kahilingan ng mga sawimpalad, ani Elias ay (1)
humingi sila ng makaamang pagtangkilik sa gobyerno na katulad
ng mga ganap na pagbabago sa mga kawal na sandatahan, sa mga
prayle, sa paglalapat ng katarungan at sa iba pang pangangasiwa ng
gobyerno (2) pagkakaloob ng kaunting karangalan sa pagkatao ng
mga tao, ang kanilang kapanatagan at bawasan ang lakas at
kapangyarihang taglay ng mga sibil na madalas na nagiging puno’t
dulo ng paglapastangan sa karapatang pantao.
Tumugon si Ibarra na anumang pagbabago na sa halip na
makakabuti ay lalo pang makakasama. Sinabi nitong maaari niyang
pakilusin ang kanyang mga kaibigan sa Madrid sa pamamagitan ng
salapi at pati na ang Kapitan-Heneral ay kanyang mapapakiusapan,
ngunit lahat sila ay walang magagawa. Siya man ay hindi gagawa
ng anumang pagkilos ukol sa mga bagay na iyon sapagkat kung
may kasiraan man ang korporasyon, ay matatawag naman nilang
masasamang kailangan.
Nagtaka si Ibarra, hindi niya sukat akalaing ang isang
tulad ni Ibarra ay naniniwala satinatawag na masamang kailangan
na para bang nais palabasin nito na kailangang gumawa muna ng
masama upang makapagdulot ng mabuti. Naniniwala siya na kapag
ang sakit ay malala, kailangang gamutin ng isang mahapding
panlunas. Ang sakit ng bayan ay malubha kaya’t kailangan ang
kaparaanang marahas kung ito ay makakabuti. Ang isang mabuting
manggagamot, anya ay sinususri ang pinagmulan ng sakit at hindi
ang mga at hindi ang mga palatandaan nito na sinisikap na bigyan
ng lunas. Katulad ng mga sibil na sa pagnanais daw na masugpo
ang kasamaan, ito’y iniinis sa pananakot, paggawa ng marahas at
walang habas na paggamit ng lakas. At kapag pinahina ang
guwardiya sibil ay malalagay naman sa panganib ang katahimikan
ng bayan. Paano raw magkakagayon gayong 15 taon nang may mga
sibil, ngunit ang mga tulisan ay patuloy pa rin sa pandarambong.
Ang mga sibil ay walang naidudulot na kabutihan sa bayan
sapagkat kanilang pinipigil at pinahihirapan ang isang tao kahit na
marangal dahil lamang sa nakalimutan ang cedula personal, at
kapag kailangang malinis ang kanilang mga kuwartel, ay
manghuhuli sila ng mga kaawa-awang mamamayan na walang
lakas na tumutol.
Napag-usapan pa nila na bago itatag ang guardia civil
nanunulisan ang mga tao dahil sa matinding pagkagutom.
Binigyang diin naman ni Elias na ang mga sawimpalad na hinihingi
ng bayan ang pagbabago sa mga palakad ng mga prayle at ng isang
pagtangkilik laban sa korporasyon. Pero, sinabi naman ni Ibarra na
may utang na loob na dapat tanawin ng bayan sa mga paring
pinagkakautangan ng pananalig at patangkilik noon laban sa mga
pandarahas ng mga may-kapangyarihan.
Lumitaw sa pagpapalitan ng kuro-kuro ng dalawa na
kapwa nila mahal ang bayan. Pero, hindi napahinuhod ni Elias si
Ibarra tungkol sa pakiusap ng mga sawimpalad. Kaya, ipinahayag
niya kay Ibarra na sasabihin na lamang daw niya sa mga ito na
ilipat na sa Diyos o sa kanilang mga bisig ang pagtitiwala na sa
kapwa tao na di magtatamong-pala.
Kabanata L
Ang mga Kaanak ni Elias
Isinalaysay ni Elias ang kanyang kasaysayan kay Ibarra
upang malaman nito na siya ay kabilang din sa mga
swimpalad.May 60 taon na ang nakakalipas, ang kanyang nuno ay
isang tenedor de libros sa isang bahay- kalakal ng kastila.Kasama
ng kanyang asawa at isang anak na lalaki, ito ay nanirahan sa
Maynila.Isang gabi nasunog ang isang tanggapang pinaglilingkuran
niya. Isinakdal ang kanyang nuno sa salang panununog. Palibhasay
maralita at walang kayang ibayad sa abogado, siya ay nahatulan.
Ito ay ipinaseo sa lansangan na nakagapos sa kabayo at pinapalo sa
bawat panulukan ng daan. Buntis noon ang asawa, nagtangka pa
ring humanap ng pagkakakitaan kahit na sa masamang paraan para
sa anak at asawang may sakit. Nang gumaling ang sugat ng
kanyang nuno, silang mag-anak ay namundok na lamang.
Nanganak ang babae, ngunit hindi nagtagal namatay ito. Hindi
nakayanan ng kanyang nuno ang sapin-saping pagdurusang
kanilang natanggap. Nagbigti ito. Hindi ito naipalibing ng babae.
Nangamoy ang bangkay at nalaman ng mga awtoridad ang
pagkamatay ng asawa.Nahatulan din siyang paluin.Pero, ito ay
hindi itinuloy at ipinagpaliban sapagkat dalawang buwan siyang
buntis nuon. Gayunman, pagkasilang niya, ginawa ang hatol.
Nagawang tumakas ng babae mula sa malupit na kamay ng batas,
lumipat sila sa kalapit na lalawigan. Sa paglaki ng anak na
panganay, ito ay naging tulisan. Gumawa siya ng panununog at
pagpatay upang maipaghiganti nila ang kaapihang natamo.
Nakilalasiya sa tawag na balat. Ang lahat ay natakot sa kanyang
pangalan. Ang ina ay nakilala naman sa tawag na
haliparot,delingkuwente at napalo at ang bunso dahil sa mabait at
tinawag na lamang anak ng ina
 Isang umaga, nakagisnan na lamang ng anak ang ina na
patay na. Ito ay nakabulagta ssa ilalim ng isang puno at ang isang
ulo ay nakatingala sa isang bakol na nakasabit sa puno. Ang
kanyang katawan ay ibinaon samantalang ang mga paa,kamay ay
ikinalat. Ang ulo naman ay siyang dinala sa kanyang ina. Walang
nalalabing paraan sa nakakabata dahil sa kalunos-lunos na
pangyayaring ito kundi ang tumakas. Siya ay ipinadpad ng
kapalaran sa Tayabas at namasukang obrero sa isang mayamang
angkan. Madali naman siyang nakagiliwan sapagkat nagtataglay
nga ito ng magandang ugali.
Siya ay masikap at ng nagkaroon ng puhunan, napaunlad
niya ang kanyang kabuhayan hanggang sa makakilala siya ng isang
dalagang taga-bayan na kanyang inibig ng tapat. Gayunman
sinasagilahan siya ng matinding pangamba na mamanhikan.
Nangangambasiyang matuklasan ang tunay niyang pagkatao.
Mahal palibhasa ang babae, minsan ay nailugso nito ang puri at
desidido siyang panindigan ang nagawa. Ngunit, dahil sa mayaman
ang ama ng babae at wala siyang kayang ipagtanggol ang sarili.
Siya ay nakulong sa halip na makasal siya sa babae.
Bagamat hindi nagsama ang magkasuyo, ang kanilang
pagtatampisaw sa dulot ng pag-ibig ay nagkaroon ng bunga. Ang
babae ay nanganak ng kambal, isang babae at isang lalaki. Ang
lalaki ay si Elias. Bata pa sila ay iminulat sa kanilang patay na ang
kanilang ama. Naniniwala naman sila sapagkat musmos pa lamang
ay namatay ang kanilang ina. Nang magkaroon ng sapat na isip,
palibhasa’y may kaya ang nuno si Elias ay nag-aral sa mga
Heswitas samantalang ang kapatid na babae ay sa Concordia.
Nagmamahalan silang magkapatid at ang pag-igkas ng panahon ay
hindi nila namamalayan. Namatay ang kanilang nuno kaya’t umuwi
silang magkapatid upang asikasuhin ang kanilang kabuhayan.
Maganda ang kanilang hinaharap, ang kanyang kapatid na babae ay
nakatakdang ikasal sa binatang nagmamahyal sa kanya, ngunit ang
kanilang kahapon ang nagwasak sa kanilang kinabukasan. Dahil sa
kanyang salapi at ugaling mapag-mataas, isang malayong kamag-
anak ang nagpamukha sa kanilang kahapong nagdaan. At ito ay
pinatunayan ng isang matandang utusan nila. Iyon pala ang
kanilang ama. Namatay na naghihinagpis ang kanilang ama dahil sa
pag-aakalang siya ang naging dahilan ng kasawian nilang
magkapatid. Pero, bago ito namatay naipagtapat niyang lahat ang
kahapon ng magkakapatid.
Lalong binayo ng matinding kalungkutan ang kapatid ni
Elias nang mabalitaan niyang ikinasal sa iba ang kanyang
kasintahan. Isang araw nawala na lamang ito’t sukat.Lumipas ang
anim na buwan nabalitaan na lamang ni Elias na mayroong isang
bangkay ng babaing natagpuan sa baybayuin ng Calamba na may
tarak sa dibdib. Ito ang kanyang kapatid. Dahil dito siya ay
nagpagala-gala sa iba’t-ibang lalawigan bunga ng iba’t-ibang
pagbibintang tungkol sa kanya na hindi naman niya ginagawa. Dito
natapos ang salaysay ni Elias.
Nagpalitan pa ng iba’t-ibang pananaw ang dalawa
hanggang sa sabihin ni Ibarra kay Elias na sabihin niya sa mga
sumugo sa kanya na siya (Ibarra) ay taus-pusong nakikiisa sa
kanilang mga damdaming. Lamang, wala siyang magagawa kundi
ang maghintay pa sapagkat ang sama ay di-nagagamot ng kapwa
sama rin. Dagdag pa rito, sa kasawian ng tao siya man ay matroong
kasalanan din. Nang makarating na sila sa baybayin, nagpaalam na
si Ibarra at sinabi kay Elias na siya ay limutin na at huwag babatiin
sa anumang kalagayang siya ay makita nito. Nagtuloy si Elias sa
kuta ni Kapitan Pablo at sinabi sa kapitan na siya kung di rin
lamang mamamatay ay tutupad sa kanyang pangako na aanib sa
kanila sa sandaling ipasiya ng pinuno na dumating na ang oras ng
pakikibaka sa mga Kastila.
Kabanata LI
Mga Pagbabago
Sakmal ng pagkabalisa at di pag-igmik si Linares sapagkat
nakatanggap siya ng liham mula kay Donya Victorina na nagsasaad
ng ganito:
Mahal kong pinsan,
Sa loob ng tatlong araw, kailangang malaman ko kung kayo ay
magtuos ng alperes at naglaban. Kapag natapos na ang taning na ito
at hindi mo pa siya nakakalaban ay, ipababatid ko kay kapitan
Tiyago na ikaw ay di naging kalihim, hindi mo nabibiro si Canovas
at hindi nakakasama ni Heneral Martinez sa anumang kasayahan.
Ibubunyag ko rin ang iyong lihim kay Clarita (Maria) at hindi rin
kita bibigyan ng salapi. Lahat ng magustuhan mo ay ibibigay ko
basta kalabanin mo lamang ang alperes. Ako ay hindi tatanggap ng
anumang paumanhin o dahilan.
Ang pinsan mong nagmamahal sa iyo ng buong puso,
VICTORINA DE LOS REYES ESPADANA
Sampaloc, Lunes ika-7 ng gabi
Alam ni Linares na hindi nagbibiro ang Donya.
Kailangang hamunin niya ang alperes subalit sino naman kaya ang
papayag na maging padrino niya, ang kura kaya o si Kapitan
Tiyago. Pinagsisisihan niya ang kanyang paghahambog at
pagsisinungaling sa paghahangad lamang na makapagsamantala.
Labis siyang nagpatianod sa kapritso ng Donya.
Dumating si Pari Salvi at nagmano sa Kapitan Tiyago.
Masayang ibinalita niya ang tungkol sa sulat na padala ng
arsobispo tungkol sa pagalis ng excommunion kay Ibarra kasabay
ng kanyang pagpupuring and binata ay kalugod lugod ngunit may
kapusukan ng kauniti. Tanging ang sagabal na lamang sa
pagpapatawad ay si Pari Damaso. Pero anya ay hindi makatanggi
kung si Maria ang kakausap sapagkat inaama niya ang pari. Narinig
ni Maria ang usapan at nagtungo ito sa silid kasama si Victoria.
Sa bahaging iyon ng usapan ng pari at Kapitan Tiyago
pumasok si Ibarra na kasama si Tiya Isabael. Binata niya ang
kapitan at yumukod naman kay Linares. Si Pari Salvi ay buong
lugod na kumamay kay Ibarra at sinabi nitong katatatapos pa
lamang niyang papurihan ito. Nagpapasalamat ang binata at
lumapit kay sinang upang itanong kung lumapit kay Sinang upang
itanong kung galit sa kanya si Maria. Ipinasasabi raw ni Maria ani
Sinang na limutin na siya ng binata ngunit sinabi ni Ibarra ng gusto
niyang makausap ng sarilinan ang kasintahan. Di nagluwat, umalis
na si Ibarra.
Kabanata LII
Ang Baraha ng Patay at ang mga Anino
Madilim ang gabi at malamig ang ihip ng hangin
pumapaspas sa mga dahong tuyo at alikabok ng makipot ng daang
patungo sa libingan. May tatlong anino na paanas na naguusap sa
ilalim ng pinto ng libingan. Itinanong ng isa kung nakausap na niya
ng kaharap si Elias. Hindi raw pero siguradong kasama ito sapagkat
nailigtas na minsan ni Ibarra ang buhay nito. Tumugon ang unang
anino na ito nga ay pumayag na sumama sapagkat ipapadala ni
Ibarra sa Maynila ang kanyang asawa upang ipagamot. Siya ang
sasalakay sa kumbento upang makaganti siya sa kura. Binigyang
diin naman ng ikatlong anino na kasama ng lima lulusob sila sa
kwartel upang ipakilala sa mga sibil na kanilang ama ay may mga
anak na lalaki. Isa pa, sinabi ng alila ni Ibarra na sial ay magigng
20 na katao na. Saglit na huminto sa pagaasanan ang mga anino
nang mabanaagan nilang may dumarating na isang anino na
namamaybay sa bakod.
Pagdating sa lugar ng tatlo, nagkakilala sila. Ipinaliwanag
ng bagong dumating na anino na sinusubaybayan siya kaya’t
naghiwa-hiwalay na sila at tinagubilinan ang mga dinatnan ng
kinabukasan ng gabi nila tatanggapin ang mga sandata kasabay ng
sigaw na "Mabuhay Don Crisostomo"! ang tatlong anino ay nawala
sa likod ng pader. Ang bagong dating naman ay naghintay sa sulok
ng pintuan.
Nang dumating ang ikalawang anino, namasid ito sa
kanyang paligid. Umaambon palibhasa, sumilong ito sa pintuan
kaya’t nagkita sila ng unang sumilong. Naisipan nilang magsugal at
kung sinuman ang manalo sa kanila ay maiiwan upang
makipagsugal sa mga patay. Pumasok sila sa loob nglibingan at sa
ibabaw ng punto ay umumpog magkaharap upang magsugal. Ang
mataas sa dalawa ay si Elias at ang may pilat sa mukha ay si Lucas.
Nagsimula na silang magsugal sapagkat sa isang tao lamang ang
nakikipagpagsugal ang mga patay. Natalo si Elias kaya umalis
itong hindi kumikibo. Nilamon siya ng kadiliman.
Nang gabing iyonn dalawang sibil ang naglalakad sa tabi
ng simbahan. Pinaguusapan nila ang tungkol sa paghuli kay Elias
sapagkat sinumang makahuli rito ay hindi mapapalo sa loob ng
tatlong buwan. Nakasalubong nila si Lucas at itinanong kung saan
ito pupunta. Sa simbahan ani Lucas upang magpamisa. Pinabayaan
nila sapagkat ayon sa alperes walang pilat si Elias. Ilang saglit
lamamg, si Elias mismo ang nakasalubong ng mga sibil. Dinala
siya sa liwanag upang kilalanin. Sinabi ni Elias na hinahabol niya
ang lalaking may pilat sapagkat siyang bumugbog sa kanyang
kapatid. Ang mga sibil ay patakbong nagtungo sa simbahang
pinasukan ni Lucas.
 Kabanata LIII
Ang Mabuting Araw ay Nakikilala sa Umaga
Kinabukasan ng umaga, kumalat ang balita tungkol sa
mga ilaw na nakita sa libingan ng nakaraang gabi. Sa paniniwala ng
mga puno ng mga kapatiranh ni San Francisco, may 20 ang nakita
niyang kandila na sinindihan. Panaghoy at pahikbi naman ang
narinig ni Ermana sipa kahit na malayo ang kanyang bahay sa
libinga. Sa pulpito, binigyang diin naman ng kura sa kanyang
sermon ang tungkol sa kaluluwa sa purgartoryo.
Ang usapan ay hindi nakaligtas sa matalas na paningin
nina Don Filipo at Pilosopong Tasyo na ilang araw na ilang araw
ngt naghihina. Nasabi ni Don na tinaggap ng alkade ang kanyang
pagbibtiw sa tungkulin. Hindi namn mapakali si Tandang Asyo
sapagkat naniniwala siyang ang pagbibitiw ay hindi nararpat at
napapanahon. Sa panahon ng digmaan, anya, ang puno ay dapat na
manatili sa kanyang tao. Sa pagiisip ni Pilosopong Tasyo. Ayon sa
kanya, nag iba ang bayan na di na katulad noon na may 20 na taon
na ang nakalipas. Ang nakaraan ay nagbigay ng aralin. Namamalas
na nag naging bunga ng pagdayo sa Pilipinas ng mga Europeo at
ang pagdayo naman ng mga kabataan sa Europa ay nadadma na rin
Ang mga kabataang nakapag aral sa Europa ay
nagkaroon ng malawak na kaalaman tungkol sa kaysayan,
Matematika, Agham, wika at iba pang uri ng kaalamn na itutring na
enerhiya noong una. Kaya na ng tao na pangasiwaan ang malawak
na daigdig na kanyang ginagalwan at tinatahanan. Sa panitikan,
nagsimula na ring lumitaw ang mga makatang nagpapahayag ng
malaya at mga makaagham ng pagsubok. Hindi na rin kayang
sawatain ng kumbento ang paglaganap ng mga modernong
kabihasnan.
Nagkaroon pa ng palitan ng katwiran ang dalawa tungkol
sa bayan, sa relihiyon, sa kahihinatnan ng bayan, ugali ng mga
binata at dalaga ang ng mga naglilingkod sa Simbahan hanggang sa
tanungin ni Don Filipo si Tandang Tasyo kung hindi
nangangailangan ng mga gamot sapagkat napansin nitong hinang-
hina na sya. Pero tinugon sya ni Tandang Tasyo na ang mga
mamamatay ay hindi na nangangailangan ng gamot at sa halip ang
mga maiiwan ang mangangailangan. Ipinakiusap din niya sa Don
na sabihin kay Ibarra na makipagkita sa kanya sa loob ng ilang
araw sapagkat malapit na siyang yumao. Sa kabila ng karamdaman
ni Tandang Tasyo ang kapakanan ng bayan ang kanyang
inaalagata. Matibay ang kanyang paniniwala ng ang Pilipinas ay
tumatahak parin sa karimlan. Hindi nagluwat, nagpaalam na si Don
Filipo.
Kabanata LIV
Lahat ng Lihim ay Nabubunyag at Walang Di Nagkakamit ng
Parusa
Orasyon. Pahangos na patungo ang kura sa bahay ng
alperes. Ang mga taong gustong humalik sa kanyang kamay ay
hindi niya pinapansin. Tuloy-tuloy na pumanhik ito ng bahay at
malakas na tinwag ang alperes. Lumabas agad ang alperes kasunod
ang asawang si Donya Consolacion. Bago makapag salita ang kura,
inireklamo agad ng alperes ang mga kambing ng kura na naninira
sa kanyang bakod. Sinabi naman ng pari na nanganganib ang buhay
ng lahat. Katunayan, anya ay mayroong napipintong pag-aalsa na
gagawin nang gabing iyon. Nalaman ito ng pari, anya sa
pamamagitan ng isang babae na nangumpisal sa kanya na nagsabi
sa kanya na sasalakayin ang kuwartel at kumbento. Dahil dito
nagkasundo ang kura at alperes na paghandaan nila ang gagawing
paglusob ng mga insurektos. Humingi ang kura ng apat na sibil na
nakapaisana ang itatalaga sa kumbento. Sa kuwartel naman ay
palihim ang pagkilos ng mga kawal upang mahuli nang mga buhay
ang mga lulusob. Layunin nito na kanilang mapakanta ang
sinumang mahuhuling buhay. Ika-walo ng gabi ang nakatakdang
paglusob, kuna kaya nakini-kinita ng alperes at kura ang pag-ulan
ng kurus at bituin sapagkat ganap silang nakahanda.
Sa kabilang dako, isa naman lalaki ang mabilis na
tumatakbo sa daan patungo sa tirahan ni Ibarra. Mabilis na umakyat
ng bahay at hinanap sa nakitang utusan ang amo nito na kaagad
naman itinuro na ito ay nasa laboratoryo. Pagkakita ni Elias kay
Ibarra ipinagtapat niya kaagad ang nakatakdang paglusob at batay
sa kanyang natuklasan. Si Ibarra ang kapural at nagbayad sa mga
kalahok sa paglusob. Ipinasunog ni Elias kay Ibarra ang lahat ng
mga aklat at kasulatan nito sapagkat di na maiiwasan na siya ay
mapasangkot at tiyak na siya ang isisigaw ng sinumang mahuhuli
ng mga sibil.
Tinulungan ni Elias si Ibarra sa pagpili ng mga kasulatan.
Sa mga kasulatan, nabasa niya ang tungkol kay Don Pedro
Eibarramendia at tinanong niya kay Ibarra kung ano ang relasyon
nito sa kanya. Halos nayanig ang buong pagkatao ni Elias nang
sabihin ni Ibarra na iyon ang kanyang nuno na ipinaikli lamang ang
apilyido. Isa pa, ito ay isang Baskongado. Natagpuan na ng piloto
ang lahing lumikha ng matinding kasawian sa kanilang buhay.
Biglang bumunot ng balaraw si Elias at naisip niyang gamitin iyon
kay Ibarra. Ngunit, saglit lang ang pagkadimlan ng kaisipan ng
biglang siyang matauhan. Binitiwan niya ang hawak na balaraw at
tulirong tumingin ng tuwid kay Ibarra at saka mabilis na pumanaog
ng bahay. Nagtaka si Ibarra. Itinuloy ang pagsunog sa mga
mahahaagang papeles at dokumento.
Kabanata LV
Ang Pagkakagulo
Oras ng hapunan pero nagdahilan si Maria na wala siyang
ganang kumain. Kaya niyaya niya ang kaibigan ni Sinangsa piyano.
Nagbulungan silang dalawa habang palakad lakad si Pari Salvi sa
loob ng bulwagan. Hindi mapakali si si Maria sa paghihintay nilang
magkaibigan ang pagdating ni Ibarra. Kasalukuyan kumakain noon
ang argos na si :Linares at isinadasal nilang umalais na ang
"multong" si Pari Salvi. Nakatakdang dumating sa ikawalo ng gabi
si Ibarra. Ika-walo rin ng gabi ang nakatakdang paglusob sa
kumbento at sa kwartel. Nang sumapit ang ikawalo, napaupo sa
isang sulok ang pari samantalang ang magkaibigan ay hindi
malaman ang gagawin. Nang tumugtog ang kampana, silang lahat
ay tumindig upang magdasal. Sya namang pagpasok ni Ibarra na
luksang luksa ang suot. Tinangkang lapitan ni Maria ang
kasintahan ngunit biglang umalingawngaw na lamang ang sunod
sunod na putok. Napapatda si Ibara, hindi makapagsalita. Ang Kura
naman ay nagtago sa likod ng haligi. Ang mga tao sa bahay ni
Kapitan Tiyago ay nakakarinig ng puro putokan, sigawan at
pinagbuhan sa may kumbento. At mga nagsisikain na kumedor ay
biglang pumasok at panay na ‘tulisan…tulisan…Si Tiya Isabal ay
panay ang dasal samantalang ang magkaibigan ang nagyakapan. Si
Ibarra ay walang tinag sa kinatatayuan. Nagpatuloy ang putukan
atsilbatuhan kasabay ng pagsasara ng mga pintuan at bintana ng
biglaan.
Nang mawala ang putukan, pinapanaog ng alperes ang
kura. Inakala ng mga nasa bahay na nasugatan ng malubha sa pari
Salvi. Tiniyak ng alperes na wala ng panganib kaya lumabas na sa
pinagtataguan ang kura, nanaog ito. Si Ibara ay nanaog din. Pinasok
naman ni Tiya Isabel ang magkaibigan sa silid. Hindi nagkausap si
Ibarra at Maria, basta nagpatuloy nalamang sa paglakad ng binata,
mabilis. Napadaan siya sa hanay ng mga sibil na naka bayoneta pa.
Sa may bandang tribunal, nangingibabaw ang tinig ng alperes sa
pagtatagubilin sa kapitan na wag niyang pabayaan makatakas ang
mga nahuling lumusob.
Pagdating ni Ibarra sa bahay, kaagad na inutusan ni
Ibarra ang kanyang katulong na ihanda ang kanyang kabayo.
Tumuloy siya sa gabinete at isinilid nya ang kanyang maleta ang
mga hiyas, salapi, ilang mga kasukatan at larawan ni Maria.
Nagsukbit siya ng isang balaraw at dalawang rebolber. Ngunit aalis
na lamang siya nakarinig sya ng malaks na pagputok sa pintuan.
Tinig ng isang kawal na kastila. Lalaban sana siya ngunit nagbago
ang kanyang isip. Binitawan niya ang kanyang baril at binuksan
ang pinto. Dinakit siya ng Sarhento ng mga dumating na kawal.
Isinama.
Sa kabilang dako, gulong gulo ang isip ni Elias ng
pumasok siya sa bahay ni Ibarra. Para siyang sinusurot sa sariling
budhi. Naalalala niya ang sinapit ng kanyang angkan, ang kanyang
nuno, si Balat, kapatid na babae at ang kanyang ama. Waring ang
lahat ay tinatawag siyang duwag… isang duwag. Labis na
pangingipospos ang kanyang damdmin. Hanggang sa maisip
niyang balikan ang bahay ni Ibarra. Dinatnan niya ang mga
katulong ni Ibarra na hilong naghihintay sa kanilang amo. Nang
malaman niya ang nangyari kay Ibarra, nagkunwari itong umalis.
Pero lumigid lamang saka umakyat sa bintana na patungo sa
gabinete. Nakita niya ang mga kasulatan, mga aklat, alahas at baril.
Dinampot niya ang baril at ang iba naman ay isinilid niya sa sako at
inihulog sa bintana. Nakita niyang dumating ang mga sibil. Kinuha
ni Elias ang larawan ni Maria at isinilid ito sa isang supot. Nagipon
siya ng mga damit at papel, Binuhusan niya ito nga mga gas at saka
sinilaban.
Ang mga kawal ay nagpupumilit namang pumasok.
Sinabihan sila ng matandang katulong ng walang pahintolot sa
may-ari, kaya hindi maa-ari silang pumasok. Naalaska ng husto ang
directocillo, sa isang hudyat niya tinabig ng kawal ang matanda at
mabilis silang pumanik. Pero sinalubong sila ng makapal na usok at
ang apoy na nakarating na sa gabinete. Biglang nagkaroon ng
bmalalakas na pagsabog. Mabilis pa sa lintik na umatras at nanaog
ng bahay ang mga kawal kasama ang mga katulong ni Ibarra.
 Kabanata LVI
Ang mga Sabi at Kuro-kuro
Hanggang sa kinabukasan sakmal pa rin ng takot ang
buong bayan ng San Diego. Ni isa mang tao ay walang makitang
naglalakad sa gitna ng daan. Tahimik na tahimik ang buong paligid.
Pamaya-maya, isang bata ang naglakas loob na magbukas ng
bintana at inilibot ang paningin. Dahil sa ginawa ng bata,
nagsisunod ang mga iba na magbbukas ng bintana. Ang mga
magkakapit-bahay ay nagbalitaan. Lubhang kalagim-lagim daw ang
nagdaang gabi tulad noong mandambong si Balat. Sa kanilang pag-
uusap, lumilitaw na si Kapitan Pablo raw ang sumalakay.
Ipinapalagay naman ng iba na ang mga kuwadrilyero raw kaya
dinakip si Ibarra. Ang mga lalaki ay nagpunta naman sa kuwartel at
sa may tribunal. Lumitaw pa sa usapan ng mga tao na tinangka raw
ni Ibarra na itanan ang kasintahang si Maria upang hindi matuloy
ang pakikipag-isang dibdib niya kay Linares. Kaya lang sinansala
ni Kapitan Tiyago ang kanilang pagtatanan sa tulong ng mga sibil.
Samantala, nakausap ni Hermana Pute ang isang lalaking
kagagaling lamang sa tribunal. Sinabi nitong nagtapat na si Bruno.
Pinatunayan nito ang balita tungkol sa magkasintahang sina Ibarra
at Maria. Sa ngitngit daw ni Ibarra, pati simbaha’y nais niyang
paghigantihan, mabuti na lamang at nasa bahay ni Kapitan Tiyago
si Pari Salvi. Ang mga sibil daw ang sumunog sa bahay ng binata.
May isang utusang babae naman ang nagpahayag na nakita niyang
nakabitin sa ilalim ng puno ng santol si Lucas.
Kabanata LVII
Vae Victus! Sa Aba ng Mga Manlulupig
Balisa ang mga sibil na nasa kwartel. Panay ang kanilang
pagbabanta sa mga batang sumisilip sa puwang ng mga rehas
upang tingnan ang mga nadakip. Naroroon ang alperes,
direktorsillo, Donya Consolation at nag kapitan na halatang
malungkot. Bago mag-ikasiyam dumating ang kura at wala sa loob
na naitanong niya sa alperes sina Ibarra at Don Filipo. Kasunod
niya ang isang parag batang umiiyak at duguan ang salawal.
Hinarap sa kura ang dalawang tanging buhay na nabihag ng mga
sibil.
Tarsilo Alasigan ang tunay na pangalan ni Tarsilo. Pilit
siyang tinatanong kung kaalam si Ibarra sa nasabing paglusob.
Ngunit, iginigiit din niyang walang kamalay-malay si Ibarra
sapagkat ang ginawa ay upang ipaghiganti ang kanilang amang
pinatay sa palo ng mga sibil. Dahil dito, iniutos ng alperes na
dalhin si Tarsilo sa limang bangkay, ito ay umiling. Nakita niya ang
kanyang kapatid na si Bruno sa tadtad ng saksak, si Pedro na asawa
ni Sisa at ang kay Lucas na may tali pang Lubid sa leeg. Dahil sa
patuloy itong walang immik kahit sa sunod-sunod ang pagtatanong
sa kanya. Nagpuyos sa galit ang alperes. Iniutos na paluin ng
yantok si Tarsilo hanggang sa magdugo ang buong katawan nito.
Hindi maoakanta si Tarsilo, kaya ito ay ibinalik sa
bulwagan. Nadatnan niya ang isang bilanggo ring nagpapalahaw sa
iyak at tumatawag sa mga santo. Ipinasino kay Tarsilo ang
dinatnan. Sinabi niyang nuong lamang niyua nakita. Dahil dito,
muli siyang pinalo hanggang sa mabalot ng dugo ang buong
katawan. Hindi nakayanan ng kura ang gayong tanawin kaya
lumabas siya sa bulwagan na namumutla. Nakita ng kura ang isang
dalagang parang nagbibilang ng mga naririnnig sa loob ng tribunal,
humahalinghing at nanananghoy ng malakas. Ang babaing ito ay
ang kapatid na dalaga nina Bruno at Tarsilo. Samantala, nang di
mapansin si Tarsilo, lalong nagngitngit ang alperes. Binulungan pa
siya ni Donya Consolacion na lalong pahirapan ang binata. Pero,
hiningi na lamang ni Tarsilo na madaliin ang kanyang kamatayan.
Walang makuhang anumang impormasyon at di mapaamin si
Tarsilo kaya ito ay itinimba sa isang balong nakakabaligtad ng
sikmura ang tubig at amoy. Kung ilang bese ibinulusok ang
katawan ni Tarsilo sa balon. Hindi niya natagalan ang pagpapahirap
hanggang sa takasan siya ng hininga sa gayong uri ng kalupitan.
Nang matiyak na patay na si Tarsilo ang binalingan naman ay ang
isa pang bilanggo.
Ang pangalan diumano ng bilanggong ito ay Andong
luko-luko at kaya napapunta sa patyo ay upang magbawass
sapagkat pinapakain ng bulok ng biyenan nito. Inaantok ang alperes
sa naging sagot ng bilanggo, kaya iniutos itong ipasok na muli sa
karsel.
Kabanata LVIII
Ang Sinumpa
Tuliro at balisa ang mga pamilya ng mga bilanggo. Sila
ay pabalik-balik sa kumbento, kuwartel at tribunal. Ngunit, hindi
sila makapagtamo ng luna sa kanilang mga inilalakad. Palibhahsa
wala silang kilalang malakas at makakapitan na makakatulong
upang palayain ang kanilang kaanak na bilanggo. May sakit ang
kura at ayaw na lumabas ng kanyang silid at ayaw daw itong
makipag-usap kahit kanino. Ang alperes naman ay nagdagdag ng
mga bantay upang kulahatin ang mga babaingh nagsusumamo sa
kanaya. Ang kapitan naman ay lalong nawalan ng silbi.
Nakakapaso ang sikat ng araw, ngunit ang mga babae ay
ayaw umalis. Palakad-lakad umiiyak ang mag-ina ni Don Filipo.
Inusal-usal naman ni Kapitana Tinay ang pangalan ng kanyang
anak na si Antonio. Si Kapitana Maria naman ay pasilip-silip sa
rehas upang tignan ang kambal niyang anak. Ang biyenan ni
Andong ay nanduroon din at walang gatol na ipinagsasabio na kaya
raw hinuli si Andong ng mga sibil ay dahil sa bago nitong salawal.
Amy isang babae naman ang halos mangiyak-ngiyak na nagsabing
si Ibarra ang may pakana at kasalanan ng lahat. Ang suro ng
paaralan ay kasama-sama rin ng mga tao. Samantalang si Nol Juan
ay nakaluksa na sapagkat ipinalagay niyang wala ng kaligtasan si
Ibarra.
Mag-iikalawa ng hapon ng dumating ang isang kariton na
hila ang isang baka. Tinangka ng mga kaanak ng mga bilanggo na
sirain at kalagan ang mga hayop na humihila sa kariton. Pero,
ipinagbawalan sila ni Kapitana Maria at sinabing kapag ginawan
nila iyon, mahihirapan sa paglakad ng kanilang ka-anak ng
bilanggo.
Pamaya-maya, lumabas ang may 20 kawal at pinaligiran
ng kariton. Ang sinunod na ilaban ay mga bilanggo sa pangunguna
ni Don Filipo na nakuha pang batiin ng naka ngiti ang kanyang
asawang si Doray ng yakapin ang asawa, pero hinadlangan siya ng
dalawang sibil. Nang makita naman si Antonio ng inang si
Kapitana Tinay binirahan ito ng katakot takot na hagulgol. Si
Andong ay napaiyak din ng makita ang biyenan na may pasari ng
kanyang pagkakakulong. Katulad ng kambal na anak ni Kapitana
Maria, and seminaristang si Albano ay naka gapos na mabuti. Ang
huling lumabas ay si Ibarra na walang gapos ngunit nasa pagitan ng
dalawang kawal. Ang namumutlang si Ibarra ay pasuyod na
tinignan ng mga maraming tao at naghahanap ng isang mukhang
kaibigan.
Pagkakita kay Ibarra ng mga tao, biglang umugong ang
salitaan na kung sino pa ang may sala ay siya pa itong walang tali.
Dahil dito ay inutusan ni Ibarra na gapusin siya ng mga kawal ng
abot-siko. Kahit na walang utos ang kanilang mga pinuno ang mga
sibil sumunod sin sila sa utos ng binata. Ang alperes ay lumabas na
naka-kabayo at batbat ng sandata ang katawan. Kasunod ay may 15
ng kawal na umaalalay sa kanya.
Sa kalipunan ng mga bilanggo, tanging kay Ibarra lamang
na walang tumatawag sa kanyang pangalan sa halip siya ang
binubuntunan ng sis at tinwag na siyang duwag. Pati ang kanyang
mga nuno at magulang ay isinumpa ng mga tao hanggang siya ay
tinawag ng erehe ng dapat mabitay. Kasunod nito ay pinagbabato si
Ibarra. Naalala niya ang kwento ni Elias tungkol sa babaeng
nakakita ng ulong nasa bakol at nakabitin sa punongkahoy. Ang
kasay sayan ng piloto ay parang biglang naglaro sa kanyang
pangitain.
Waring walang ibig dumamay kay Ibarra. Pati si Sinang
ay pinagbawalan umiyak ni Kapitan Basilio. Kahit na nasa gipit at
abang kalagayan ang binata. Walang naawa sa kanya. Doon nya
nadama ng husto ang mawalan ng inang bayan, pag-ibig, tahanan
kaibigan at magandang kinabuhasan.
Mula sa isang mataas na lugar, maamang nagmamasid si
Pilosopong Tasyo na pagod na pagod at naka balabal ng makapal
na kumot. Sundan nya ng tingin a ng papalaong kariton na sinakyan
ng bilanggo. Ilang sandali pa ipinasiya na niyang umuwi.
Kinabukasan, nagisnan ng isang pastol patay na si Tasyo sa may
ointuan ng kanyang bahay.
Kabanata LIX
Pag-ibig sa Bayan
Ang ginawang pagluson ng mga naapi o sawimpalad ay
nakarating at napalathala sa mga diyaryo sa Maynila. Iba rin ang
balitang nagmula sa kumbento. Iab-iba ang estilo ng mga balitang
lumaganap. At ang pang-unawa sa mga ito ay batay sa talas ng isip,
kuro-kuro, damdamin at paniniwala. Ang mga tauhan ng kumbento
ay higit na naliligalig. Ang mga provincial ay palihim na
nagdadalawan at gumagawa ng mga pagpapanayam hinggil sa
nangyari. Ang ilan naman ay nagpunta sa palasyo at naghahandog
ng tulong sa pamahalaang nasa panganib. Nabanggit pa nga na na
maging ang munting heneral o generalillo daw MAG-AGUERO ay
napagkuro ang kahalagahan ng korporasyon. Samantala,
ipinagbubunyi naman si Pari Salvi at sinabing ito ay karapat-dapat
na bigyan ng isang mitra.
Sa ibang kumbento naman ay iba ang pinag-uusapan.
Ang mga nag-aaral daw sa mga heswita sa Ateneo ay lumalabas na
nagiging pilibustero. Sa isang bahay naman sa Tundo, hindi
mapakali si Kapitan Tinong dahil minsan ito ay nagpakita ito ng
kagandahang loob kay Ibarra. Kaya panay ang sisi sa kanya ng
asawang si kapitana Tinchang. Ang kanilang dalawang anak na
dalaga ay sa isang tabi lamang at di umiimik. Nasabi pa ni
Tinchang na kung siya ay naging lalaki lamang, disin sana ay
haharap siya sa Kapitan-Heneral at ihahandog nito ang kanyang
paglilingkod laban sa mga manghihimagsik.
Malapit ng mabanas ng husto si Tinong sa kakulitan ng
asawa nang dumating ang kanilang pinsan si Don Primitivo. Ito ay
isng lalaking may edad at mahilig magsasalita ng Latin. Siya ay
ipinasundo ni Tinchang upang hingan ng payo sapagkat marunong
itong mangatwiran. Kaagad na nag-umpisa ng pagsasalita si
Tinchang pagkakita sa pinsa. Ayon sa kanya, pinakain ni Tinong si
Ibarra sa kanilang bahay at niyukuran pa niya ito nang makita sa
may tulay ng Espanya sa gitna ng maraming tao at sinabing sila
magkaibigan.
Sinabi ni Don Primitivo na dapat napakilala si Tinong
kay Ibarra pagkat ang mga mabubuti raw ay napaparusahan dahil sa
mga masasama. Kaya’t walang ibang nalalabing paraan kundi ang
gumawa ng huling habilin si Tinong. Nawalan ng malay ng di oras
si Tinong dahil sa payo. Nang bumalik ang kanyang ulirat,
dalawang payo ang ibinigay ni Don Primitivo: (1) magbigay sila ng
regalo sa heneral ng kahit anong alahas at idahilan na ito ay
pamasko at (2) sunuging lahat ng mga kasilulatan na maaaring
makapagpahamak kay Tinong, na katulad ng ginawang pagsunong
ni Ibarra sa kanyang mga kasulatan.
Boto silang lahat sa payo.
Sa kabilang dako sa isang pagtitipon sa Intramuros na
dinaluhan ng mga dalaga, mga asawa at mga anak ng kawani ang
tema ng kanilang pag-uusap ay ang tungkol din sa naganap na pag-
aalsa. Ayon sa isang lalaking komang galit na galit daw ang heneral
kay Ibarra sapagkat naging napakabuti pa nito sa binata. Sinabi
naman ng isang ginang na talagang walang utang na loob ang mga
indiyo kaya’t di dapat silang ituring na mga tunay na tao. Kahit na
araw ang itatayong paaralan ay isang pakana lamang sapagkat ang
tunay na layunin ni Ibarra ay gawin lamang itong kuta na gagamitin
niya sa kanyang pansariling pangangailangan. Sumabad naman ang
isa pang babae at ipinaliwanag na is Tinchang daw ay nagregalo ng
isang singsing na puno ng brilyante sa heneral. Napalingon ang
lalaking komang at tiniyak kung totoo ang balita. Nagdahilan ang
pingkok at nanaog na ng bahay.
Ilang oras pa ang nakalipas, ang ilang mag-anak sa
Tundo ay tumanggap ng mga paanyaya ng pamahalaan sa
pamamagitan ng mga kawal. Ang imbitasyon ay tungkol sa
pagtulog ng ilang mayayaman at tanyag na tao sa Fuerza de
Santiago na may bantay pa. Si Kapitan Tinong ay kasama sa mga
inimbita.
Kabanata LX
Ikakasal na si Maria Clara
Tuwang-tuwa si Kapitan Tiyago sapagkat hindi siya
nahuli o natanong man lamang. Hindi rin siya nakuryente o
nabilanggo sa ilalim ng lupa. Dahil dito, siya ay nagpamisa sa
Mahal na Birhen sa Antipolo, Birhen del Rosario at sa Birhen del
Carmen. Kung hindi naimbita si Kapitan Tiyago ng pamahalaan,
masamang kapalaran naman ang dumapo kay Kapitan Tinong.
Tulad ng karamihan siya ay inimbitahan ng pamahalaan. Di
nakabuti ito sa kanya ang ‘paglalakbay’ sa ibat-ibang tanggapan
nito sapagkat ng siya ay lumabas. Siya ay may sakit, putlain,
namamanas at di palaimik. Hindi na rin siya bumaba ng bahay,
dahil nangangamba itong baka batiin siya ng isang pilibustero.
Alam ni Tiyago ang ganitong sinapit ni Tinong.
Dumating sa bahay ni Tiyago si Linares at ang mag-
asawang de Espadaña na kapwa itinuring na pangkat ng
makapamahalaan. Sinarili ni Donya Virtorina ang usapan. Sinabi
na kung babarilin si Ibarra, iyon ang nararapat sapagkat siya ay
isang pilibustero. Bagama’t namumutla at mahina si Maria,
kanyang hinarap ang mga bisita. Humantong ang usapan tungkol sa
pagpapakasal nina Maria at Linares. Nagkayarian din na
magpapapista si Tiyago. Sinabihan niya si Tiya Isabel na kung ano
ang nasa loob ni Maria tungkol sa napipinto nitong pakikipag-isang
dibdib. Sa wari, desidido na si Tiyago na ipakasal si Maria sapagkat
nakini-kinita niyang siya’y maglalabas-masok sa palasyo sa
sandaling maging manugang niya si Linares. Si Linares ang
tagapayo ng Kapitan Heneral, kaya’t inaakala ni Tiyago na siya ay
kaiinggitan ng mga tao.
Kinabukasan, ang bulwagan ni Tiyago ay puno ng mga
bisitang kastila at intsik. Nangunguna sa mga ito si Pari Salvi, Pari
Sibyla, ilang pransiskano at dominikano, ang alperes na ngayon ay
tinyente at may grado ng komandante, ang mag-asawang de
Espadaña, si Linares na nagpatihuli ng dating at si tenyente
Guevarra ng mga sibil.
Mangyari pa, ang paksa ng mga babae ay si Maria na
kahit malungkot siya ay magalang na tinanggap ang mga bisita.
Sinabi ng isang babae na maganda nga raw si Maria, pero ito raw
ay tanga naman. Kayamanan lang daw habol ni Linares. Sinabi rin
na marunong daw siya sa buhay sapagkat kaya siya ikakasal dahil
bibitayin ang unang katipan ni Ibarra. Sa narinig ni Maria lalo
siyang nasaktan at naghirap ang kalooban. Iniwan niya ang mga
babaing nag-uusap.
Sa pulutong ng mga lalaking nag-uusap naman, lumitaw
na ang ku ra ay lilipat na ng Maynila samantalang di tiyak ng
alperes kung saan ito madedestino. Ipinaliwanag ni Guevarra na
hindi mabibitay si Ibarra na katulad ng mga nangyari kina
GOMBURZA at sa halip ito ay ipatatapon lamang. Binanggit din
niya ang tungkol sa kaso ng binata at pagkaraan ay binati niya si
Maria. Ito raw ay nakakatiyak ng magandang kinabukasan. At
nagpaalam na ang tinyente.
Nagtungo sa asotea si Maria. Nakita niya ang bangkang
pasadsad sa may sadsaran ng bahay ni kapitan Tiyago. Puno ng
damo ang ibabaw ng bangka at may lulan itong dalawang lalaki.
Bumaba ang isa sa lulan ng bangka at pinanhik siya, si Ibarra.
Nakatakas siya sa tulong ni Elias. Dumaan lamang ang binata
upang ipaalam ang damdamin nito at tuloy bigyan ng laya ang
kasintahan tungkol sa kanilang kasunduan. Inilahad ni Maria ang
tunay na kasaysayan at pagkatao nito. Napilitan umano itong
talikuran ang kanilang pag-iibigan alang-alang sa kanyang inang
namayapa at sa dalawang amang nabubuhay pa. Pero wala siyang
tanging pag-ibig kundi si Ibarra lamang. Mahigpit na niyapos at
pinupog ng halik ni Ibarra si Maria. Matagal. Pagkaraan, lumundag
muli ito sa pader at sumakay sa bangka. Nag-alis ng sumbrero si
Elias at yumukod kay Maria. Sumagwang papalayo sa lumuluhang
si Maria.
Kabanata LXI
Ang Barilan sa Lawa
Habang mabilis na sumasagwan si Elias, sinabi niya kay
Ibarra na itatago siya sa bahay ng isang kaibigan sa Mandaluyong.
Ang salapi ni Ibarra na itinago niya sa may puno ng balite sa
libingan ng ninuno nito ay kanyang ibabalik upang may magamit si
Ibarra sa pagpunta nito sa ibang bansa. Nasa ibang lupain daw ang
katiwasayan ni Ibarra at hindi nababagay na manirahan sa Pilipinas,
dahil ang buhay niya ay hindi inilaan sa kahirapan. Inalok ni Ibarra
na magsama na lang sila ni Elias, tutal pareho na sila ng kapalaran
at magturingan na parang magkapatid. Pero, tumanggi si Elias.
Nang mapadaan sila sa tapat ng palasyo, napansin nilang
nagkakagulo ang mga bantay. Pinadapang mabuti ni Elias si Ibarra
at tinakpan ng maraming damo. Nang mapadaan sila sa tapat na
polvorista, sila’y pinatigil at tinanong ng bantay si Elias kung saan
ito nanggaling. Ipinaliwanag ni Elias na siya’y galing ng Maynila at
rarasyunan niya ng damo ang hukom at ang kura. Kumbinsido ang
bantay sa paliwanag ni Elias kaya ipinatuloy niya ito sa
pagsasagwan at pinagbilinan na huwag magpapasakay sa bangka
sapagkat katatakas pa lamang ng isang bilanggo. Kung mahuhuli
raw ito ni Elias, siya ay bibigyan ng gantimpala. Inilarawan ng
bantay ang bilanggong tinutukoy ay nakalebita at mahusay
magsalita ng Kastila. Nagpatuloy sa pagsasagwan si Elias. Lumihis
sila ng landas. Pumasok sila sa may ilog-Beatang inawit ni Balagtas
upang akalaing siya ay taga-Peñafrancia.
Itinapon ni Elias ang mga damo sa pampang, kinuha ang
isang mahabang kawayan at ilang bayong at sumige sa pagsagwan.
Nagkuwentuhan muli sina Elias at Ibarra. Nakalabas na sila sa ilog-
Pasig
At nakarating sa may Sta. Ana. Napadaan sila sa tapat ng
bahay-bakasyunan ng mga heswitas kaya hindi maiwasang
manariwa sa isip ni Elias ang masasayang araw na tinamasa niya,
may magulang, kapatid at maganddang kinabukasan. Namuhay
nang masagana at mapayapa. Sumapit sila sa malapad na bato at
nang makitang inaantok na bantay na wala siyang kasama at
mahihingi, pinaraan niya si Elias.
 Umaga na ang sapitin nila ang lawa. Pero sa di-kalayuan
nabanaagan nila ang isang palwa ng mga sibil na papalapit sa
kanila. Pinahiga ni Elias si Ibarra at tinakpan niya ito ng bayong.
Nahalata ni Elias na hinahadlangan sila sa baybayin. Kaya
sumagwan itong patungo sa may Binangonan, ngunit nagbago rin
ng direksyon ang palwa. Tinawag sila. Inisip ni Elias na magbalik
sa bunganga ng Ilog-Pasig. Nakuro ni Elias na napagtatalikupan
sila at walang kalaban-laban. Isa pa wala silang dala ni isa mang
sandata. Mabilis na naghubad ng damit si Elias. Sinabi niya kay
Ibarra na magkita na lamang sila sa noche buena sa libingan ng
nuno ni Ibarra. Tumayo si Elias at tumalon sabay sikad sa bangka.
Ang atensyon ng mga sibil sa palwa at nakasakay sa
bangka ay natuon kay Elias. Pinaulanan nila ng punglo ang lugar na
pinagtalunan nito. Kapag lumilitaw si Elias pinapuputukan ito.
Nang may 50 dipa na lamang ang layo ni Elias sa may pampang,
nahapo na ang humahabol sa kanya sa kasasagwan . Makalipas ang
tatlong oras ay umalis na ang mga sibil sapagkat napansin nilang
may bahid ng dugo sa tubig ng baybayin ng pampang.
Kabanata LXII
Ang Pagtatapat ni Padre Damaso
Umaga, hindi pansin ni Maria ang maraming regalo na
nakabunton sa itaas ng hapag. Ang mga mata niya ay nakapako sa
diyaryong nagbabalita tungkol sa pagkamatay o pagkalunod ni
Ibarra. Pero, hindi naman binabasa ni Maria ang Diyaryo. Pamaya-
maya dumating si Pari Damaso na hinilingan kaagad ni Maria na
sirain ang kasunduan ng kanyang kasal kay Linares at pangalagaan
ang kapakanan ng ama. Sinabi ni Maria na ngayong patay na si
Ibarra walang sinumang lalaking kanyang pakakasalan. Dalawang
bagay na lamang ang mahalaga sa kanya, ang kamatayan o ang
kumbento.
Napagmuni ni Pari Damaso na pinaninindigan ni Maria
ang kanyang sinabi, kaya humingi ito ng tawad sa kanya.
Napahagulgol pa ito ng malakas habang binibigyan diin niya ang
walang kapantay na pagtingin kay Maria. Wala siyang nagawa
kundi pahintulutan na pumasok sa kumbento si Maria kaysa piliin
nito ang kamatayan. Umalis si Pari Damaso na sakbibi ng lumbay.
Tumingala ito sa lagit at pabulong na sinabing totoo ngang may
Diyos na nagpaparusa. Hiniling niya sa Diyos na siya ang
parusahan at huwag ang walang malay niyang anak na
nangangailangan ng kanyang pagkalinga. Damdam na damdam ng
pari ang kasiphayuang dinaranas ni Maria.
Kabanata LXIII
Ang Noche Buena
May isang kubo na yari sa balu-baluktot na sanga ng
kahoy ang nakatayo sa libis ng isang bundok. Sa dampa ay
mayroong nakatirang mag-anak na tagalog na nabubuhay dahil sa
pangangaso at pangangahoy. Sa lilim ng isang puno mayroong
isang matanda na gumagawa ng walis. Sa isang tabi naman
mayroong isang dalaga na naglalagay ng mga itlog ng manok,
gulay at dayap sa isang bilao. Sa di-kalayuan, may isang batang
lalaki at batang babae ang naglalaro sa tabi ng isang payat at
putlain. Ang batang nakaupo sa nakabuwal na kahoy ay si Basilio,
may sugat ito sa paa. Inaaliw siya ng dalawang batang naglalaro.
Nang utusan ng matanda ang apong dalaga na ipagbili ang mga
nagawang walis, sinabi niya kay Basilio na may dalawang buwan
na ang nakakaraan nang ito ay kanilang matagpuang sugatan at
kalingain pagkatapos. Isinalaysay naman ang tungkol sa buhay
nilang mag-anak. Kaya, nang ito ay magpaalam na uuwi na sa
kanila, siya ay pinayagan ng matanda at ipinagbaon pa niya ng
pindang na usa para sa kanyang inang si Sisa.
Samantala, noche buena na, ngunit ang mga taga-San
Diego ay nangangatog sa ginaw bunga ng hanging amihan na
nagmumula sa hilaga. Hindi katulad ng nakaraan na masayang-
masaya ang mgat tao. Ngunit ngayon lungkot na lungkot ang buong
bayan. Wla man lamang nakasabit na mga parol sa bintana ng
bahay. Kahit na sa tahanan ni Kapitan Basilio ay wala ring kasigla-
sigla. Kausap ng kapitan si Don Filipo na napawalang sala sa mga
bintang na laban dito nang mamataan nila si Sisa na isa ng palaboy.
Pero, hindi naman nananakit ng kapwa.
Ang pinsan nitong si Victoria at si Iday. Si sinang ay
tumanggap ng liham buhat kay Maria subalit hindi niya ito
binubuksan sa takot na malaman ang nilalaman. Habag na habag
ang magkakaibigan sa magkasintahang Maria at Ibarra. May
kumalat namang balita na ang pagkakaligtas ni Kapitan Tiyago
mula sa bibitayin ay utang niya kay Linares.
Nakarating na si Basilio sa kanilang tahanan. Pero, wala
ang kanyang ina. Paika-ika niyang tinalunton ang landas patungo sa
tapat ng bahay ng alperes. Nanduon ang ina, umaawit ng walang
katuturan. Inutusan ng babaing nasa durungawan ang sibil na
papanhikin si Sisa. Subalit nang makita ni Sisa ang tanod,
kumaripas ito ng takbo. Takot. Hinabol ni Basilio ang ina, pero
binato siya ng alilang babaing nasa daan. Nasapol sa ulo si Basilio
pero hindi ito tumigil sa pagsunod sa inang tumatakbo. Nakarating
sila sa may guabat. Pumasok sa pinto ng libingan ng matandang
kastila si Sisa. Ito ay nasa tabi ng punong baliti. Pilipt na
binubuksan ito ni Basilio. Nakita niya ang isang sanga ng baliting
nakakapit sa kinaroroonan ng ina. Kaagad niya itong niyakap at
pinaghahagkan hanggang sa mawalan ng ulirat.
Nang makita naman ni Sisa ang duguang ulo si Basilio,
unti-unting nagbalik ang katinuan ng kanyang isip. Nakilala rin
niya ang anak. Napatili ito ng malakas at biglang napahandusay sa
ibabaw ng ank. Nawalan ng malay. Nang magbalik naman ng ulirat
si Basilio at nakita ang ina, kumuha ito ng tubig at winisikan sa
mukha. Dinaiti niya ang kanyang taynga sa dibdib ni Sisa.
Sinakmal ng matinding pagkasindak si Basilio. Patay na ang
kanyang ina. Buong higpit na niyakap niya ang malamig na
bangkay ng ina at napahagulgol ng malaks, pasubsob sa ina. Nang
mag-angat siya ng ulo, nakita niya ang isang taong nagmamasid sa
kanya. Tumango si Basilio nang tanungin siya ng tao kung anak
siya ng namatay.
Hinang-hina ang lalaking sugatan, hindi niya
matutulungan si Basilio na mailibing si Sisa. Sa halip pinagbilinan
niya si Basilio na mag-ipon ng maraming tuyong kahoy at ibunton
sa bangkay ng kanyang ina at pagkaraan sila ay silaban hanggang
sa maging abo ang kanilang katawan. Itinagubilin rin ng lalaki kay
Basilio ang malaking kayamanan na nakabaon sa may puno ng
balite. Kay Basilio na raw ito kung walang ibang dumating na tao
upang gamitin niya sa pag-aaral. Ang lalaking sugatan na kausap ni
Basilio na dalawang araw ng hindi kumakain at sa wari ay malapit
ng mamamatay ay si Elias. At lumakad na si Basilio upang
manguha ng panggatong. Si Elias ay tumanaw naman sa dakong
silangan at nagwikang higit pa sa isang dalangin. Siya ay babawian
ng buhay nang di nakikita ang pagbubukang-liwayway ng bayang
kanyang minamahal. Sa mga mapalad, huwag lamang daw limutin
nang ganap ang mga nasawi sa dilim ng gabi. Sa pagkakatingala
niya sa langit, kumibot hanggang sa unti-unting nabuwal sa lupa.
Nang magmamadaling-araw, namalas ng buong bayan ng
San Diego ang isang malaking siga na nagmumula sa may lugar na
kinamatayan ni Sisa at Elias. Sinisi pa ni Manang rufa ang gumawa
ng siga na hindi raw marunong mangilin sa araw ng pagsilang ni
Hesus.
Kabanata LXIV
Katapusan
Magmula ng pumasok sa kumbento si Maria, nanirahan
na si Padre Damaso sa Maynila. Di nagtagal, aiya ay inilipat ng
padre provincial sa isang malayong probinsiya. Kinabukasan, siya
ay nakitang bangkay sa kanyang higaan. Sa pagsusuri ng doktor,
sama ng loob o bangungot ang sanhi ng kanyang ikinamatay.
Sa kabilang dako, si Pari Salvi habang hinihintay niya
ang pagiging obispo ay nanungkulan pansamantala sa kumbento ng
Sta. Clarang pinasukan ni Maria Clara. Kasunod nito ay umalis na
rin sa San Diego at nanirahan na sa Maynila.
Ilang linggo naman bago naging ganap na mongha si
Maria, si Kapitan Tiyago ay dumanas ng sapin-saping paghihirap
ng damdamin, nangayayat ng husto, naging mapag-isip at nawalan
ng tiwala sa mga kainuman. Pagkagaling niya sa kumbento,
sinabihan niya si Tiya Isabel na umuwi na ito sa Malabon o sa San
Diego sapagkat gusto na lamang mabuhay mag-isa. Ang lahat ng
mga santo at santang kanyang pinipintakasi at nalimot na niya. Ang
kanyang inaatupag ay ang paglalaro ng liyempo, sabong at paghitit
ng marijuana. Madalas tuwing takip-silim ay makikita siya sa
tindahan ng intsik sa Sto. Cristo. Di nagtagal, napapayaan niya ang
kanyang katawan at kabuhayan. Ang kanyang dating marangyang
tahanan ay mayroong nakasulat sa pintuan na: Fumadero Publico
de Anfion. Ganap na siyang nalimot ng mga tao. Wala ni isa mang
nakakaalala sa kanya, siya na isang tanyag at dating iginagalang.
Nagdagdag ng mga kulot sa ulo si Donya Victorina
upang mapagbuti ang pagbabalatkayo niyang siya’y taga-
Andalucia. Siya ngayon ang nangungutsero. Si Don Tiburcio ay
hindi na niya pinakikilos. Nagsasalamin na ito. Hindi na rin siya
natatawag bilang "doktor" para mag-gamot. Wala na rin siyang
ngipin.