ABC Broj 1 2016. Godina

SRPSKO LEKARSKO DRUŠTVO - SEKCIJA URGENTNE MEDICINE
ABC
Vol. XVI, godina 2016, broj 1
Sekcija urgentne medicine Srpskog lekarskog društva

Adresa: Džordža Vašingtona 19, 11000 Beograd
Web: www.urgentnamedicina.org
E-mail: abc.casopis@gmail.com
CIP - Каталогизација у публикацији
Народна библиотека Србије, Београд
61
ABC : časopis urgentne medicine = journal

of Emergency Medicine / glavni i odgovorni
urednik Siniša Saravolac. - God. 1, br. 1
(2001)- . - Beograd : Srpsko lekarsko
društvo. Sekcija urgentne medicine, 2001-
(Knjaževac : Spasa). - 30 cm
ISSN 1451-1053 = ABC. Časopis urgentne

medicine
COBISS.SR-ID 105333260
3
IMPRESSUM
ABC časopis urgentne medicine, vol. XVI, godina 2016, broj 1
ABC – ČASOPIS URGENTNE MEDICINE

Volumen XVI, ISSN 1451-1053, broj 1/2016
Glavni i odgovorni urednik

prim. mr sci. med. dr Siniša Saravolac
Pomoćnik glavnog i odgovornog urednika
prim. dr Bogdan Nikolić
Uređivački odbor
mr sci. med. dr Božana Dragišić-Dokmanović prim. dr Snežana Petrović
prim. dr sci. med. Dragan Milojević dr Mirsala Islamović-Aličković
dr Zagorka Rakonjac dr Mihaela Budimski
dr Zoran Milanov dr Saša Ignjatijević
dr Snežana Holcer Vukelić
Međunarodni Naučni odbor

prim. dr sci. med. Viktor Švigelj, Slovenija dr Bela Burany, Mađarska
prim. dr Sena Softić-Taljanović, BiH dr sci. med. Dragan Kovač, BiH
dr Gobl Gabor, Mađarska dr Biljana Kostović, Kanada
NAUČNI ODBOR
Predsednik
prof. dr Svetolik Avramov
Članovi
prof. dr Branko Đurović prof. dr Robert Jung
prof. dr Velibor Vasović prof. dr Aleksandar Pavlović
prof. dr Miodrag Veličković prof. dr Miroslava Pjević
prof. dr Ana Šijački prim. dr Kornelija Jakšić- Horvat
prof. dr Milorad Mitković prim. mr sci. med. dr Siniša Saravolac
prof. dr Momir Mikov prim. dr sci. med. Branka Radojčić
prof. dr Ivana Stanković prim. dr sci. med. dr Slađana Anđelić
prof. dr Zorana Vasiljević prim. dr sci. med. Vladimir Gajić
prof. dr Jasna Jevđić prim. dr sci. med. Dragan Milojević
Vlasnik i izdavač Prelom teksta

Sekcija urgentne medicine dr Miljan Jović
Srpskog lekarskog društva
Džordža Vašingtona 19, Beograd Štampa
SPASA, Knjaževac
Tiraž
300 primeraka
4
IMPRESSUM
ABC – JOURNAL OF EMERGENCY MEDICINE

Volume XVI, ISSN 1451-1053, No 1/2016
Editor-in-Chief
Siniša Saravolac, MD, MSc, primarius
Associate Editors
Bogdan Nikolić, MD, primarius
Editorial Board
Božana Dragišić-Dokmanović, MD, MSc Snežana Petrović, MD, primarius
Dragan Milojević, MD, PhD Mirsala Islamović-Aličković, MD
Zagorka Rakonjac, MD Mihaela Budimski, MD
Zoran Milanov, MD Saša Ignjatijević, MD
Snežana Holcer Vukelić, MD
International Scientific Board
Viktor Švigelj, MD, PhD, primarius, Slovenia Bela Burany, MD, Hungary
Sena Softić-Taljanović, MD, primarius, BH Dragan Kovač, MD, PhD, BH
Gobl Gabor, MD, Hungary Biljana Kostović, MD, Canada
Scientific Board
President: prof. Svetolik Avramov, MD
Members prof. Robert Jung, MD
prof. Branko Đurović, MD prof. Aleksandar Pavlović, MD
prof. Velibor Vasović, MD prof. Miroslava Pjević, MD
prof. Miodrag Veličković, MD Kornelija Jakšić-Horvat, MD, primarius
prof. Ana Šijački, MD Branka Radojčić, MD, PhD, primarius
prof. Milorad Mitković, MD Siniša Saravolac, MD, MSc, primarius
prof. Momir Mikov, MD Slađana Anđelić, MD, PhD, primarius
prof. Ivana Stanković, MD Vladimir Gajić, MD, PhD, primarius
prof. Zorana Vasiljević, MD Dragan Milojević MD, PhD, primarius
prof. Jasna Jevđić, MD
Owner and Editor Layout and Prepress

Serbian Medical Society Miljan Jović,MD
Section of Emergency Medicine
Džordža Vašingtona 19 Printed by
11000 Belgrade SPASA,Knjaževac
Number of copies: 300
abc.casopis@gmail.com
5
SADRŽAJ
ORIGINALNI RADOVI
Elizabeta Ristanović
MEDICINSKI I BEZBEDNOSNI IZAZOVI 21. VEKA – BIOTERORIZAM ……….………..……….. 8
Snežana Bogunović, Nada Emiš-Vandlik, Slađana Anđelić
AKUTNI MOŽDANI UDAR-OD RAZGOVORA DO BOLNICE, KOLIKO NAM VREMENA
TREBA ………………………………………………………………….……………………………………………………. 20
Ivana Dičić
ZLOSTAVLJANJE ŽENA OD STRANE BRAČNOG I VANBRAČNOG PARTNERA NA
TERITORIJI OPŠTINE PETROVAC NA MLAVI –ISKUSTVA U RADU SLUŽBE HITNE
MEDICINSKE POMOĆI PETROVAC NA MLAVI ……...…………………………………………………….. 28
Goran Perge
NAPREDAK U ORGANIZACIJI ZBRINJAVANJA POVREĐENIH U MASOVNIM
NESREĆAMA KOD NAS I U OKRUŽENJU .................................................................................................. 39
PRIKAZI SLUČAJEVA
Rajka Ranković, Dragan Živković
ZNAČAJ ANAMNEZE, RANOG PREPOZNAVANJA I PRIMARNOG ZBRINJAVANJA
HIPOVOLEMIJSKOG ŠOKA NA TERENU ………………..…………………………………………………… 45
Slavko Savović, Niković Vuk, Ranka Bulajić, Rajmonda Tuna, Dušan Milenković
PREHOSPITALNI PRISTUP BOLESNIKU SA STEMI I ZNAČAJ PRVOG MEDICINSKOG
KONTAKTA …………………………..……………………………………………………………………………………. 51
Vuk Niković, Slavko Savović, Milena Radunović , Ranka Bulajić , Mirko Vujović, Dušan Milenković
AKUTNI KORONARNI SINDROM BEZ ST ELEVACIJE (NSTEMI) ………….……………………… 58
Vesna Vukoje, Snežana Milivojević
CENTRAL CORD SYNDROM NA TERENU – PRIKAZ SLUČAJA …………………….……………….. 66
Marijana Stanimirović, Milorad Tadić
GLAVOBOLJA KAO ZNAK OZBILJNE BOLESTI – PRIKAZ SLUČAJA …………………………….. 71
PREGLED LITERATURE
Milorad Tadić, Marijana Stanimirović
TROVANJE BETA ADRENERGIČKIM BLOKATORIMA ………………………………………………… 76
EDUKACIJE
Mirko Vidović
TRAUMA KURS ..................................................................................................................................................... 83
UPUTSTVO SARADNICIMA.................................................................................................................... 85
6
CONTENTS
ORIGINAL PAPERS
HEALTH AND SECURITY CHALLENGES OF THE 21st CENTURY -BIOTERRORISM ........... 8
STROKE - FROM CALL TO HOSPITAL HOW MUCH TIME WE NEED …………………...…….. 20
Ivana Dičić
WOMEN ABUSE BY MARRIED OR UNMARRIED PARTNERS IN THE TERRITORY OF
THE MUNICIPALITY OF PETROVAC ON MLAVA – BASED ON THE DATA FROM THE
EMERGENCY DEPARTMENT AT PETROVAC ON MLAVA HEALTH CENTRE ……………….. 28
Goran Perge
PROGRESS IN THE ORGANIZATION OF CARE INJURED IN MASS ACCIDENTS
WITH US AND IN THE ENVIRONMENT .................................................................................................. 39
CASE REPORTS
THE RELEVANCE OF CASE HISTOR , EARLY RECOGNITION AND PRIMARY TAKING
CARE OF HYPOVOLEMIC SHOCK ON THE FIELD…………………………………………................... 45
Slavko Savović, Vuk Niković, Ranka Bulajić, Rajmonda Tuna, Dušan Milenković
PRE HOSPITAL APPROACH TO STEMI PATIENT AND IMPORTANCE OF FIRST
MEDICAL CONTACT ........................................................................................................................................... 51
Vuk Niković, Slavko Savović, Milena Radunović , Ranka Bulajić , Mirko Vujović, Dušan Milenković
ACUTE CORONARY SYNDROME WITHOUT ST ELEVATION (NSTEMI) ………..……………. 58
CENTRAL CORD SYNDROME ON THE FIELD – CASE REPORT ………………………………........ 66
HEADACHE AS A SIGN OF A SERIOUS DISEASE – CASE REPORT ………………….…………….. 71
REVIEW
BETA ADRENERGIC BLOCKERS POISONING ……………………….…………………………………….. 76
EDUCATIONS
Mirko Vidović
TRAUMA COURSE ............................................................................................................................................... 83
INSTRUCTION FOR AUTHORS................................................................................................................... 88
eHitna
Integralni informacijsko-telekomunikacijski sustav, koji je cjelovito hardversko-
softversko rješenje za podršku procesima Zavoda za hitnu medicinu
1. Definiranje strukture zavoda za hitnu medicinu
2. Upravljanje zaposlenicima, voznim parkom i opremom
3. Upravljanje timovima
4. Integracija sa hitnim bolničkim prijemom
5. Prijem i obrada poziva prema digitalnom Norveškom
indeksu
6. Popunjavanje medicinske dokumentacije
7. Kreiranje faktura prema ovlaštenim ustanovama i drugim
pravnim/fizičkim subjektima
8. Statistika i nadzor rada
CAS
Centralni sustav izvještavanja
1. Indikatori rada
2. Pozivi
3. Intervencije
4. Prostor za reanimaciju (ambulanta)
5. Nalazi
6. Registri
Kompletno programsko rješenje koje nudi uvid
7. Dokumenti
u rad svih Zavoda te služi za nadzor
8. Podaci o zavodima medicinske dokumentacije ali i vrši izradu
statistike na nivou države
Rinels d.o.o.
Tel: 023 / 369 – 679 web: www.rinels.hr
Grabovac 4, Rijeka
Fax: 023 / 369 - 679 email: rinels@rinels.hr
Rinels d.o.o. Članica STORM Tel:Grupe
+385 51 639 219
web: www.rinels.hr
Grabovac 4, 51000 Rijeka Mob: +385 99 457 0477
email: kontakt@rinels.hr
Članica STORM Grupe Fax: +385 51 639 219
8
ORIGINALNI RAD/ORIGINAL PAPERS
UDK BROJEVI: 623.458"20" ISSN 1451-1053 (2016) br.1 p.8-19

355.424:623.458"20"
MEDICINSKI I BEZBEDNOSNI IZAZOVI 21. VEKA - BIOTERORIZAM
HEALTH AND SECURITY CHALLENGES OF THE 21st CENTURY - BIOTERRORISM

VOJNOMEDICINSKA AKADEMIJA, UNIVERZITET ODBRANE U BEOGRADU, BEOGRAD
Sažetak: Mikroorganizmi i bolesti koje izazivaju predstvaljaju jedan od najvećih zdravstvenih izazova ali s
obzirom na moguće posledice (medicinske, socijalne, psihološke, ekonomske) iste se ubrajaju u jedan od
najvećih bezbednosnih izazova 21. veka. O tome svedoči antraksna kampanja 2001. godine, epidemije
SARS-a i ptičjeg gripa, pandemija svinjskog gripa, kao i pojava Ebole i aktuelna globalna epidemiološka
situacija vezano za pojavu novih pošasti (Zika virus) i zdravstvene rizike migracija. Ako se tome doda
mogućnost namerne zloupotrebe mikroorganizama-bakterija, virusa, gljivica, protozoa i njihovih
produkata - toksina u terorističke svrhe jasno je da bioterorizam danas predstavlja globalni rizik i pretnju
kojoj se u strategijama nacionalnih bezbednosti i u strategijama zdravstvene zaštite ne poklanja dovoljno
pažnje. Zbog toga je razumevanje ove opasnosti i mogućnosti prevencije i reagovanja u slučaju iste,
prvorazredni zadatak za stručnjake raznih profila: od obaveštajno-bezbednosnog do medicinsko-
biološkog sektora, kao i za akademsku i društvenu javnost u celini, a pre svega za donosioce odluka.
Osposobljavanje kapaciteta i resursa za prepoznavanje biološkog napada, detekciju i identifikaciju
bioloških agenasa, medicinsko zbrinjavanje obolelih osoba i profilaksu eksponiranih, uz razumevanje
osnovnih postulata kriznog menadžmenta i organizacije zdravstvene službe u kriznim situacijama
prioritetne su obaveze za medicinski sektor.
Ključne reči: mikroorganizmi, epidemije, bioterorizam, biološki agensi, prevencija, detekcija,

zbrinjavanje, profilaksa
KORESPONDENCIJA/CORRESPONDENCE
Univerzitet odbrane u Beogradu, Beograd
E-pošta: elizabet@eunet.rs
9
DIMENZIJE PROBLEMA I TERMINOLOŠKO najvećih bezbednosnih rizika, bez obzira da li je

ODREĐENJE reč o tradicionalnom ili postmodernom tj.
superterorizmu koji podrazumeva primenu
Prema podacima Svetske zdravstvene oružja za masovno uništenje (OMU) - biološkog,
organizacije (SZO), bolesti uzrokovane hemijskog, nuklearnog, radiološkog, uz dodatak
mikroorganizmima svrstavaju se u prvih deset sajberterorizma.
vodećih uzroka smrtnosti u svetu. Od Od svih vrsta OMU, biološko oružje zapravo
infektivnih bolesti svake godine umire oko 15 predstavlja najveću nepoznanicu i izaziva
miliona ljudi na planeti, kao i više od 50% dece najveći strah, budući da se zastrašujuće brzo
do pete godine starosti. Na prvom mestu među razvija i širi, posebno u eri napretka nauke,
ovim bolestima su respiratorne infekcije od genetičkog inženjeringa i biotehnologije.
kojih umire oko 4 miliona ljudi godišnje, zatim Potencijalna destruktivnost biološkog oružja je
HIV/AIDS sa oko 3 miliona smrtnih ishoda, takva da se isto smatra strateškom pretnjom, jer
dijareje (godišnja smrtnost oko 2 miliona ljudi), može da proizvede patnje širokih razmera.
tuberkuloza od koje danas umire i do 1.6 miliona Upravo zato bitno je poznavanje fenomena
ljudi, malarija koja svake godine odnosi 1.3 bioterorizma i njegovih mogućih posledica, kao i
miliona života, a nije zanemarljiv ni procenat priprema i osposobljavanje resursa za
smrtnosti od virusnih hepatitisa, ostalih polno adekvatno reagovanje u slučaju bioterorističkog
prenosivih bolesti, hemoragijskih groznica i napada.
drugih infektivnih bolesti. Smatra se i da je više S druge strane, strategije nacionalnih
od 15% svih malignih bolesti infektivne bezbednosti većine zemalja su u ovom segmentu
etiologije. Najviši procenat pojavljivanja neadekvatno izgrađene, ne postoje jasno
infektivnih bolesti beleži se u nerazvijenim definisani mehanizmi odbrane, kao i obaveze
zemljama (u Africi 62%, Jugoistočnoj Aziji 31%), subjekata koji treba da učestvuju u prevenciji i
dok je u razvijenim državama i pored napretka u zbrinjavanju bioloških akcidenata, bioloških
iskorenjavanju tradicionalnih, došlo do pojave pretnji i eventualnih bioloških napada. Ovaj
novih zaraznih bolesti, sa potpuno novom zadatak od prvorazrednog interesa mora biti
kliničkom slikom i uzročnicima. Na pojavu i osmišljen multidisciplinarno i timski, a za
razvoj infektivnih bolesti utiču raznovrsni njegovo izvršavanje neophodni su materijalni,
faktori, a među njima značajnu ulogu imaju i kao i dovoljno stručni i obučeni kadrovski
klimatske promene. resursi. Nužan preduslov za sve napred
Antraksna kampanja 2001. godine u SAD, kao i navedeno je obrazovanje i podizanje svesti
potonje epidemije SARS-a, ptičjeg gripa i Ebole, javnosti, a pre svega akademskih krugova i
ali i pandemija svinjskog gripa, kao i aktuelna donosilaca odluka kako bi se ovaj problem
epidemiološka situacija vezana za pojavu novih prepoznao i razumeo na pravi način.
virusa pokazuju da su mikroorganizmi realna i Prema međunarodno prihvaćenim definicajama,
sveprisutna opasnost sa nesagledivim pojam biološko oružje obuhvata "mikrobe i
posledicama po zdravlje, životnu sredinu i druge biološke agense ili toksine, bez obzira na
društvo, pa shodno tome predstavljaju i ozbiljan njihovo poreklo ili način dobijanja, čije
bezbednosni rizik po sebi, dok neograničene posedovanje nije namenjeno za profilaktičku,
mogućnosti manipulacije koja nauka i protektivnu ili neku drugu miroljubivu svrhu,
tehnologija u tom domenu pružaju danas kao i oružje, oprema i druga sredstva i načini
podstiču realnu bojazan od njihove zloupotrebe i diseminacije ovih agensa radi neprijateljskih
primene u ratu i bioterorističkim aktima, namera ili tokom ratnih sukoba". Termin
posebno u vremenu nagomilanih protivrečnosti bioterorizam, definiše se kao "upotreba nasilja
savremene civilizacije. korišćenjem bioloških agensa zbog političkih,
Iako nije bilo otvorene primene bioloških religioznih, ekoloških ili drugih ideoloških
agenasa u do sada vođenim ratovima, statistike razloga bez obzira na njihovu moralnu ili
pokazuju da je u tim sukobima više ljudi stradalo političku opravdanost". Protivrečnosti
od zaraznih bolesti nego od konvencionalnog savremenog sveta su osnovni uzrok
oružja. Ovaj podatak, sam po sebi dovoljan je da netrpeljivosti i sukoba, najčešće verske, rasne i
uplaši običnog čoveka koji se svakako mora etničke prirode. U takvim okolnostima stiču se
zapitati šta bi tek bilo da se ratuje biološkim uslovi za primenu tzv. "asimetričnog metoda
oružjem. ratovanja" jer ako već ne poseduje satelitski
U vremenu u kome živimo terorizam predstavlja navođene rakete, siromašan (čovek,
opštu opasnost, globalnu pretnju i jedan od organizacija, država) će upotrebiti ono što mu je
10
na dohvat ruke i što može na relativno rasejavanjem pomoću avio-bombi spora

jednostavan način proizvesti, upotrebiti i tako antraksa koje su u vijabilnom stanju nalažene i
izazvati čak i veće efekte u odnosu na moderno nekoliko decenija kasnije, da bi ostrvo tek 1986.
oružje. Upravo patogeni mikroorganizmi godine bilo dekontaminirano. U periodu pred
ispunjavaju sve te uslove, a zbog nesagledivih početak Drugog svetskog rata, otpočeo je i razvoj
posledica koje njihova upotreba može izazvati biološkog programa u SSSR i Japanu koji je sa
označeni su i kao "atomska bomba siromašnih". najvećim oduševljenjem započeo rad na razvoju
Posebnu opasnost danas predstavlja intenzivan biološkog oružja. Tada počinje izgradnja
razvoj molekularne genetike i biotehnologije čija postrojenja i formiranje tzv. Odreda 731 u
dostignuća, pored toga što služe na dobrobit okupiranoj Mandžuriji na čijem čelu je bio major
čovečanstva, mogu biti i zloupotrebljena. Upravo Širo Iši, koji je zastrašujuće eksperimente in vivo
zato, poučeni iskustvima ranijih perioda, mnogi sprovodio sa uzročnicima kuge, antraksa,
smatraju da biološko oružje i bioterorizam mogu dizenterije, paratifusa i drugim mikrobima nad
biti, ne samo atomska bomba siromašnih, već i kineskim stanovništvom u okupiranim
oružje u arsenalima nekih država i vlada, oblastima koji su rezultirali sa velikim brojem
uključujući i najmoćnije. žrtava. U SAD od 1942.godine počinje razvoj
biološkog programa izgradnjom odgovarajućih
OPASNOST STARA KAO I CIVILIZACIJA postrojenja u Fort Ditriku, Merilend, da bi do
kraja rata u okviru ovog programa, u 250
Potajna, namerna i planirana zloupotreba objekata, bilo angažovano 6.500 ljudi. Vinston
bioloških agenasa ima svoj istorijski kontinuitet. Čerčil je 1944. godine iz SAD naručio 500.000
Ostalo je zabeleženo na primer da su još Skiti u antraksnih bombi sa namerom da ih upotrebi
4. veku pre nove ere (v.p.n.e.) koristili strele protiv Nemaca, što bi, da se dogodilo, izazvalo
natopljene krvlju obolelih i umrlih od zaraznih višedecenijsku kontaminaciju sporama antraksa
bolesti, da je u 3 v.p.n.e. U srednjem veku u i paralisalo život u velikim nemačkim
utvrđene gradove ubacivani su, pomoću gradovima. U nekoliko narednih godina
katapulta, leševi ljudi i životinja umrlih od proizvedene su i klaster bombe sa antraksnim
zaraznih bolesti. Tako su, 1346. godine, Mongoli punjenjem, u nameri da se upotrebe protiv SSSR.
uneli kugu ("crnu smrt") u luku Kafa, Feodosija, Stalno su modernizovani i mogući putevi
na Krimu, a odatle su zaraženi evropski trgovci primene različitih agenasa i njihove aerosolne
rasejali bolest koja se kasnije proširila po svetu, disperzije. Potvrda o intenzivnom radu na
odnevši svoj crni danak i živote više od 25 biološkom programu u SSSR u toku Drugog
miliona ljudi. U svom pohodu na Inke, Pizaro im svetskog rata bili su uzročnici dizinterije,
je, 1528. godine, "darovao" odeću kontaminiranu antraksa, kolere nađeni kod sovjetskih špijuna
virusom variole. Ipak, tek od kraja 19. veka, koje su zarobili Japanci. Već 1946. godine u
intenzivnijim razvojem znanja iz oblasti Sverdlovsku je napravljeno postrojenje
mikrobiologije i epidemiologije, počinje da jača specijalizovano za antraks, a 1947. godine pored
strah od korišćenja patogenih bakterija kao Zagorska i kompleks za proizvodnju virusnog
oružja, pa se u zakone unose odredbe o zabrani oružja u kojima su ispitivani virus variole, Ebola,
njihove upotrebe u ratu. U toku Prvog svetskog Marburg itd. Baza za testiranje biološkog oružja
rata intenzivno su korišćeni biološki agensi, i to u Aralskom moru otvorena je 1954. godine, a već
pre svega uzročnici zoonoza, bolesti ljudi i do 1956. godine funkcionisala je ogromna
životinja, što je logično, jer je stoka bila važan industrija za proizvodnju biološkog oružja.
faktor logistike tadašnjih vojski. U tom periodu, Intenzivni biološki programi razvijani su i u
Nemačka je najaktivnije radila na razvoju, drugim zemljama (Velika Britanija, Francuska,
proizvodnji i primeni biološkog oružja. Period Kina), uz korišćenje vrhunskih tehnologija, što je
između dva svetska rata obeležila je pandemija moglo da dovede do neslućene proliferacije
španskog gripa čiji je uzročnik bio virus biološkog oružja i izbijanja prvog biološkog rata.
influence A (H1N1). Ova pandemija predstavlja Upravo zato, SAD su 1969. godine objavile
jednu od najsmrtonosnijih pošasti u istoriji odluku o jednostranom odustajanju od
čovečanstva. U periodu između dva svetska rata proizvodnje biološkog oružja i u prilog tome
Velika Britanija započela je sa istraživanjima uništili velike količine zaliha bioloških agenasa i
karakteristika antraksa kao biološkog oružja, njihovih toksina, konačno potpisale i ratifikovale
koja su finalizovana 1942. godine terenskim Ženevski protokol i podržale inicijativu Velike
ispitivanjima na ostrvu Gruinard blizu Škotske, Britanije o donošenju Konvencije o zabrani
11
razvoja, skladištenja, sticanja i transfera izbori se za nova sredstva za istraživanja vakcine

bioloških agenasa i njihovih toksina, koja je na kojoj je radio. To je dodatno pokrenulo
usvojena 1972, a stupila je na snagu 1975. pitanja vezana za aspekt biološke sigurnosti i
godine. I pored proklamovanih stavova i proveru ličnosti koje dolaze u kontakt sa
preuzetih obaveza, nakon potpisivanja potencijalnim biološkim agensima. Iako je broj
Konvencije, nijedna poznata fabrika nije žrtava antraksne kampanje bio mali, druge
uništena, kadrovi su sačuvani, a istraživanja posledice bile su ogromne, a tu pre svega treba
nastavljena u "odbrambene-defanzivne svrhe". uzeti u obzir angažovanje ekipa stručnjaka
Danas se, ipak, najrealnijom čini mogućnost različitih profila, bakteriološku obradu
primene bioloških agenasa u biokriminalnim 1.125.000 uzoraka, utrošak 3.75 miliona doza
i/ili bioterorističkim aktima. Ovakvih slučajeva i antibiotika za zaštitu preko 10.000 eksponiranih
pokušaja bilo je i ranije. Tako su, na primer, osoba, milijardu dolara troška vezanog za bolju
1972. godine pripadnici sekte "Order of the pripremu zdravstvene zaštite, dok su sredstva u
Rising Sun" nabavili 30-40kg izazivača tifusa sa budžetu namenjena za protivbiološku borbu
ciljem zaražavanja vodovoda na zapadnoj obali nakon toga svake godine rapidno povećavana.
SAD (Chicago, St. Luis itd.). Bugarski disident Dakle, ekonomska dimenzija bioterorističkih
Georgi Markov ubijen je 1978. godine u Londonu akata i njihovog zbrinjavanja kao i biološke
sa kapsulom ricin-toksina smeštenom u odbrane u celini je takva da se može s punim
kišobranu, dok je 1981. godine ekstremistička pravom govoriti i o ekonomskom terorizmu.
grupa "Dark Harwest Commandos" izazivačem Naravno, ne treba zaboraviti takozvanu
antraksa kontaminirala torbe nekih britanskih nematerijalnu štetu koja se odnosi na izazivanje
političara. Sekta "Rajneesh" je u Oregonu, SAD, stresa, straha i panike koji su ozbiljno ugrožavali
1984. godine, kontaminirala hranu u svakodnevni život i rad. Upravo to i predstavlja
restoranima bakterijom Salmonella jedan od glavnih ciljeva bioterorista, kako bi se
typhimurium. Od tako izazvanog enterokolitisa medijska pažnja javnosti i donosilaca odluka
obolela je 751 osoba, a cilj terorista je bio da se usmerila na njihove zahteve.
isti spreče da izađu na lokalne izbore. U Značajne ljudske žrtve, psihološki efekti,
Milvokiju, SAD, 1993.godine je kontaminiran uništenje životinjskog i biljnog sveta, ugroženost
gradski vodovod protozoom Cryptosporidium životne sredine i ekonomski gubici samo su neki
parvum. Tom prilikom, od enterokolitisa je od mogućih posledica vrlo verovatnog
obolelo 40.000 ljudi. Pripadnici sekte Aum korišćenja biološkog oružja u budućim
Shinrikyo u Japanu su u više navrata pokušavali terorističkim akcijama. Interes među teroristima
da koriste biološke agense, botulinum toksin i po pitanju ovog oružja nesumnjivo postoji, raste
antraks, ali u tome nisu uspeli jer su posedovali broj mogućih počinilaca, državnih i nedržavnih
vakcinalne sojeve bakterija, a pokušavali su i da aktera, a mnoge takve grupe imaju i
se domognu Ebola virusa i uzročnika Q-groznice. međunarodne mreže. Tehnologija proizvodnje
Antraksna kampanja u SAD, 2001. godine, biološkog oružja danas je osvojena i lako
predstavlja svakako prekretnicu u odnosu dostupna, sekvence genoma mnogih
prema problemu bioterorizma. Nakon mikroorganizama kao i naučne informacije o
distribucije pisama u kojima se nalazio prah sa njima mogu se naći u literaturi i na internetu,
sporama antraksa, obolele su 22 osobe: 11 od postoji veliki broj laboratorija u čiji se rad nema
kožnog, 11 od plućnog antraksa, pet osoba je uvek potpuni uvid.
umrlo, a milione građana je zahvatila panika.
Naime, u pismima se nalazio fini prah koji je KLASIFIKACIJA I PRIMENA BIOLOŠKIH
sadržavao čak trilion spora po gramu sustance, AGENASA
od koga se izuzetno lako stvarao infektivni
aerosol. Svi dobijeni izolati iz uzoraka bolesnika Iako se danas svi mikroorganizmi mogu koristiti
i sredine bili su identični, pripadali su "Ames" kao oružje, postoji više kriterijuma njihove
soju Bacillus anthracis koji se koristio u klasifikacije. Klasifikacija bioloških agenasa je
istraživanjima biološkog oružja u SAD i Velikoj važna zbog identifikacije, profilakse i lečenja.
Britaniji, što je dodatno skrenulo pažnju Njihova detekcija i identifikacija se vrši u
istražnih organa na osoblje koje je radilo u laboratorijama koje su, takođe, svrstane u
ustanovama ovakvog profila i dovelo do različite kategorije u zavisnosti od nivoa
saznanja da je neposredni izvršilac ovog akta opremljenosti i uslova biološke bezbednosti
vojni mikrobiolog Brus Ajvins. Pretpostavlja se (nivoi zaštite 1, 2, 3 i 4) za rad sa materijalom i
da mu je motiv bio da skrene pažnju javnosti i uzročnicima različitog stepena kontagioznosti.
12
Nama je najbliži onaj CDC Atlanta po kome se ovi oštećena, infektivni agensi mogu lakše prodreti u
agensi svrstavaju u tri kategorije: organizam uzrokujući lokalne i/ili sistemske
- kategoriju A čine agensi koji se mogu lako i infekcije. Pojedine vrste uzročnika mogu se
efikasno diseminovati, interhumano prenošenje naknadno prenositi i kontaktom sa zaraženim
je moguće, letalitet je visok, a za adekvatno osobama (sekundarni slučajevi) što doprinosi
reagovanje zdravstvene službe potrebne su masovnijoj pojavi bolesti. Osobe koje ne znaju da
posebne pripreme (variola, antraks, kuga, su inficirane visoko kontagioznim agensima
tularemija, botulizam, virusne hemoragijske (uzročnici velikih boginja, kuge, Ebole itd.) mogu
groznice (Ebola, Marburg, Lasa, Junin i dr.)); biti značajan izvor zaraze. Zbog toga treba
- kategorija B obuhvata agense koji se mogu obratiti posebnu pažnju na migracije civilnog
relativno lako diseminovati, izazivaju umereno stanovništva (raseljena lica i izbeglice). Noviji
visok morbiditet i nizak letalitet (uzročnici Q "izum" distribucije bioloških agenasa je putem
groznice, bruceloze, sakagije, alfavirusi, ricin- pošiljki (pisama), kako je to urađeno u SAD
toksin, stafilokokni enterotoksin, izazivači tokom 2001. godine.
alimentarnih toksikoinfekcija; Agroterorizam predstavlja namerno izazivanje
- kategorija C obuhvata već poznate kao i bolesti biljaka ili životinja, kao i osmišljene
novoiskrsle (eng. "emerging") agense koji se u napade na hranu i vodu, korišćenjem virusa,
perspektivi mogu upotrebiti kao biološko oružje bakterija, gljivica ili toksina živih organizama sa
zbog dostupnosti, jednostavne proizvodnje i lake ciljem stvaranja ekonomskih gubitaka, straha i
diseminacije, izazivanja visokog morbiditeta i narušavanje unutrašnje stabilnosti napadnute
letaliteta i sledstvenih problema u radu zemlje. Može prouzrokovati daleko veće
zdravstvene službe (nipah virus, hantavirus, posledice od direktnog dejstva na ljude. U
uzročnike krpeljskih encefalitisa i krpeljskih današnje vreme agroterorizam predstavlja jednu
hemoragijskih groznica, virus žute groznice i od najvećih bezbednosnih pretnji, posebno za
multirezistentni Mycobacterium tuberculosis). zemlje agrarne provinijencije, kao što je i naša.
Svi putevi prenošenja zaraznih bolesti u Poljoprivreda je, naime, "meka meta", lako
prirodnim uslovima mogu se koristiti i u primeni ranjiva, a teško odbranjiva i svakako predstavlja
biološkog oružja. Najefektivniji način je, svakako, kritičnu tačku nacionalne bezbednosti.
putem vazduha, odnosno aerosola, jer se tako Agroterorizam nije nova opasnost, dugo postoji,
može zaraziti najveći broj ljudi, životinja ili ali su se za njegovo pouzdano dokazivanje tek
biljaka. Pri tome se mogu koristiti avioni (avio- razvojem mikrobiologije i toksikologije stekli svi
sprej) ili sprej sa zemlje, rasprskavajuće bombe potrebni uslovi.
sa infektivnim materijalom pakovanim u U novije vreme aktuelnu pretnju svakako
porcelanske omotače, rakete raznog dometa. Za predstavlja (zlo)upotreba genetski modi-
bioterorističke akcije može se koristiti stvaranje fikovanih useva ili herbicida, a u žiži
aerosola pomoću sprejeva, kao i sistemi za interesovanja je i takozvana "terminator
kondicioniranje vazduha u većim i savremeno tehnologija" koja podrazumeva genetske
opremljenim građevinskim objektima. Voda kao modifikacije biljaka smanjenjem njihovog
put rasejavanja bioloških agensa takođe može fertiliteta, što stvara permanentan profit
predstavljati efikasno sredstvo, naročito kada su proizvođačima. Kao oružje agroterorizma
u pitanju vodovodni sistemi velikih gradova. Sa spominje se i mogućnost kontrolisanog uticaja
nešto manje efektivnosti može se koristititi i na klimatske promene, odnosno na atmosferske
hrana jer je broj eksponiranih uglavnom manji u prilike koje su posebno značajne u pojedinim
odnosu na broj korisnika vode, a njome se, kao i fazama razvoja biljnih kultura (klijanje, cvetanje,
vodom, mogu rasejavati uzročnici crevnih zrenje itd.). Ovakav oblik agroterorizma mogu
zaraznih bolesti. U današnje vreme otvaraju se i primenjivati samo ekonomski i tehnološki
nove mogućnosti koje sa sobom nosi genetski razvijene države. Prevencija i priprema za
modifikovana hrana (GMO) i njene potencijalne adekvatno reagovanje u slučaju agroterorističkih
zloupotrebe. Postoji mogućnost diseminacije akata uperenih na snabdevanje hranom iziskuje
patogenih agenasa i preko bioloških vektora stabilnu i jaku infrastrukturu javnog zdravstva,
(buva, vaški, komaraca, krpelja), ali je ovaj način pojačan nadzor nad bolestima, brzu i pouzdanu
najmanje pogodan zbog nepouzdane efektivnosti laboratorijsku dijagnostiku, istraživanje bolesti,
i nemogućnosti kontrole efekata. Neozleđena kao i razvijanje bolničkih kapaciteta za odgovor
koža predstavlja odličnu barijeru za mnoge na takvu katastrofu sa eventualno velikim
mikroorganizme. Ukoliko je koža ili sluznica brojem obolelih. Stoga je razvoj potencijala
13
nacionalne logistike i strategije odgovora na zadacima i obavezama svake službe imperativ

širenje epidemije zaraznih bolesti u biljnoj i današnjeg vremena.
životinjskoj populaciji sa jasno definisanim
Slika 1. Variola, Slika 2. Antraks, Slika 3. Tularemija,

Bolesti čiji su uzročnici najčešće proučavani kao biološki agensi.
Epidemija variole u Jugoslaviji 1972. godine bila je najveća posleratna epidemija u Evropi i primer adekvatnog
postupanja države i nadležnih službi. Postojale su spekulacije da je reč o bioterorističkom napadu na Titovu Jugoslaviju
iako naučne činjenice nisu potvrdile ovu tvrdnji. Celo područje bivše Jugoslavije je endemsko za tularemiju i zabeleženi su
slučajevi njenog pojavljivanja tokom ratnih dejstava.
GENETIČKI INŽENJERING KAO NOVA Sovjetski naučnici su izmenili imunogena

OPASNOST svojstva antraksa, čineći postojeće vakcine i
detekcione metode neefikasnim. Napravili su i
Veliki napredak ostvaren u razvoju molekularne novu vakcinu protiv tog modifikovanog soja.
biologije, genetičkog inženjeringa i SAD su takođe modifikovale antraks. Insercija
biotehnologije, doveo je do revolucionarnog gena za β-endorfin u genom vakcinalnog soja
progresa u spoznavanju fizioloških procesa, F.tularensis, izazivača tularemije i biološkog
razumevanju patogeneze, dijagnostici, terapiji i agensa klase A, dovela je do promene ponašanja
prevenciji mnogih bolesti. Međutim, ova ista kod miševa inficiranih transgenom bakterijom.
saznanja mogu se zloupotrebiti i u nemiroljubive Ako bi se isti gen insertovao u virulentne sojeve,
svrhe ("dual-use") za proizvodnju efikasnijih i inficirani ljudi ne bi ispoljili karakteristične
ubojitijih bioloških agenasa. Opasnost je utoliko simptome bolesti, što bi dovelo do problema u
veća što su genomi većine poznatih postavljanju dijagnoze i terapiji bolesti.
mikroorganizama danas sekvencionirani i što su Insercijom “suntanning” gena u mikroorganizme
lako dostupni, na internet mreži ili u naučnim i koji su osetljivi na UV zračenje, isti su postajali
stručnim publikacijama. To je naravno otvorilo zaštićeni od zračenja čime se prevazilazi jedan
ne samo Pandorinu kutiju mogućih manipulacija, od ograničavajućih faktora za njihovu primenu
već i brojne etičke i sigurnosne dileme o tome da kao biološkog oružja. Tako su u neke bakterije
li treba publikovati rezultate ovakvih insertovani geni za sintezu karotena, a jedna od
istraživanja, ko o tome odlučuje i ko može imati mogućnosti bila i insertovanje gena za toksine u
pristup istima. U svakom slučaju, manipulacija mikroorganizme koji su prirodno otporni na
segmentima genoma patogenih mikro- delovanje UV zraka. Nove tehnologije
organizama postala je realnost poslednjih molekularnog inženjeringa omogućile su da
decenija 20. veka kako bi se uspostavila postojeći mikroorganizmi izmenama postanu još
rezistencija mikroorganizama na antibiotike i na ubojitiji i otvorile put čak i razvoju novih
faktore spoljašne sredine, povećala virulencija, "hibrida-himera" koji su stvoreni ukrštanjem
otežala identifikacija i promenio njihov anti- postojećih mikrorganizama. Časopis "Journal of
genski sastav što bi postojeće vakcine učinilo Virology" je 2001. godine objavio članak u kojem
neefikasnim. U tome su, naravno, prednjačile dve se opisuje slučajno otkriće grupe australijskih
vodeće supersile toga vremena, SAD i SSSR. Tako naučnika koji su pokušavali da proizvedu
je dobijen uzročnik kuge, bakterija Y.pestis, infektivne kontraceptive za miševe, koji se
rezistentna na 16 vrsta antibiotika, ili antraks periodično nekontrolisano razmnožavaju u
otporan na penicilin. Po istom principu delovima Australije. Naučnici su ubacili u blagi
ubacivanja gena nepatogena E.coli mogla je, na virus mišjih boginja (mousepox) gen za citokin
primer, postati uspešna fabrika za proizvodnju IL-4 (interleukin - 4) koji je regulator funkcija
botulinum toksina ili letalnog faktora antraksa. imunskog sistema. Međutim, efekat je bio
14
stvaranje novog soja virusa, koji je bio toliko kako bi se na ciljne populacije delovalo
virulentan da je ubio čak i prirodno otporne korišćenjem njihovih genetskih specifičnosti,
miševe, kao i one koji su bili vakcinisani protiv npr. tajnim ubacivanjem u određene delove
mousepox-a. U SAD su sprovođeni slični genoma pritajenog (stelt) virusa koji se u
eksperimenti sa virusima mišjih i kravljih odgovarajućem trenutku može aktivirati
boginja "mousepox" i "cowpox" (koji može biti i odgovarajućim impulsima. Govori se i o mogućoj
humani patogen) pa je optimizacijom inserta zloupotrebi bioregulatornih supstanci. To su
povećavan letalitet. Tako su otvorene i razne proteini identični ili srodni nekim molekulima
mogućnosti potencijalne manipulacije virusom koji postoje u organizmu, deluju kao enzimi ili
variole u cilju povećanja njegove virulentnosti koenzimi i regulišu biohemijske cikluse i
mogućom izmenom sekvenci. U Velikoj Britaniji, fiziološke procese (svest, san, plodnost,
tokom ispitivanja vakcine protiv hepatitisa C, regulisanje temperature, krvnog pritiska,
došlo je do ukrštanja virusa hepatitisa C i Denga reakcija na bol), tako da se njihovom primenom
virusa što je rezultiralo stvaranjem "Dengatitis ili promenom koncentracije može značajno
virusa" koji je bio "letalniji nego HIV". U narušiti fiziološko stanje organizma. Kad je
laboratorijama nekadašnjeg SSSR ukršteni su terorizam u pitanju, oni zbog svoje hemijske
virusi Ebole i variole što je rezultiralo nestabilnosti nisu pogodni za kontaminaciju
stvaranjem opasnog hibrida - Ebolapox virusa. većih prostora kao što to mogu biti virusi ili
Sekvencioniranje genoma - Y.pestis, V.major, bakterije, ali zato mogu biti upotrebljeni protiv
B.anthracis omogućiće dalje dešifrovanje pojedinaca. Insekti se takođe mogu koristiti u
sekvenci odgovornih za faktore patogenosti, biološkom ratovanju i bioterorističkim aktima.
invazivnosti i virulencije, što će omogućiti dalju Genetskim inženjeringom dobijeni su insekti koji
manipulaciju ovim genima i pretvaranje produkuju visoko toksične supstance koje
nepatogenih mikroorganizama u visoko izazivaju širok spektar posledica - od blagih,
virulentne. Dirigovana molekulska evolucija neugrožavajućih, pa sve do izazivanja
podrazumeva razdvajanje genetskog materijala sterilnosti, širenja fatalnih bolesti u ciljnoj
mikroorganizama na manje fragmente koji se populaciji i dr. Isti se mogu koristiti za širenje
nakon mešanja ponovo spajaju izmenjenim vakcina, kao "leteće igle". I genetski
redosledom, čime se stvaranje novih osobina modifikovane biljke mogu da se koriste kao
ubzava 20 do 100 puta. Tako je na primer način za proizvodnju i primenu vakcina, ali i
konstruisan soj E.coli koji je bio čak 32.000 puta enzima, hormona rasta. Vršeni su i pokušaji
rezistentniji na neke antibiotike u odnosu na pretvaranja u oružje genetski modifikovanih
prirodno stečenu rezistenciju. Stvaranje organizama spajanjem sa komponentama koje
mikroorganizama iz neživih supstanci, in vitro uzrokuju bolesti ljudi ili ih onesposobljavju
sinteza, takođe može imati velike posledice po (uticaj na fertilitet, onkogeni potencijal...). Evo i
razvoj potencijalnog biološkog oružja. Ovim jednog primera zloupotrebe trihosantina,
metodama, na osnovu poznavanja genske antikancerogenog leka koji ima isti mehanizam
sekvence, sintetisan je i virus polimijelitisa, kao i delovanja kao ricin toksin, a uz to je i jak
Ebola virus i virus influence. Sekvencioniranje uzročnik abortusa. Pomoću izmenjenog biljnog
virusa variole završeno je 1992. godine, ali je virusa gen za trihosantin uspešno je insertovan
zbog njegove veličine verovatnije da bi se isti u biljke duvana. Zna se da ovaj virus takođe
usavršavao za primenu izmenom pojedinačnih može da inficira paradajz i paprike. Ovakve
segmenata. U maju 2010. godine objavljeno je mogućnosti, nažalost, predstavljaju realnost
stvaranje prve žive i replikujuće bakterije sa vremena u kome živimo. Proizvodnja
sintetičkim genomom. Iako se ova bakterija "kontraceptivnih biljaka" koje produkuju
samo neznatno razlikuje od divljeg tipa antitela na humanu spermu takođe predstavlja
Mycoplasma mycoides, ona predstavlja "dokaz jednu od realnih mogućnosti, kao i dizajniranje
mogućnosti" za sintezu novog bakterijskog "kontraceptivne vakcine" koja ako se upotrebi za
okvira ili drugih radikalno novih bakterija, koje kontrolu populacije drugih vrsta može da
ne moraju prirodno da postoje. Drugi sintetički izazove nesagledive ekološke posledice. Iz svega
biolozi tragaju za čak fundamentalnijim re- napred navedenog, jasno je kakve posledice
dizajnom života. Danas se čak govori o upotrebi zloupotreba genetičkog inženjeringa i
genetičkog oružja koje bi bilo specifično za biotehnologije može proizvesti i koliko je
određenu rasu, naciju, populaciju, a zasnivalo bi značajno prevenirati sve moguće zloupotrebe u
se na karakteristikama genskog polimorfizma, ovoj oblasti.
15
ZAŠTITA OD DELOVANJA BIOLOŠKIH agenasa, pored dijagnostičke osposobljenosti,

AGENASA odlučujući uticaj ima postojanje odgovarajućih
uslova za zaštitu osoblja i životne sredine, tj.
Zaštita od delovanja bioloških agenasa nivo biološke bezbednosti. Za izolaciju i
podrazumeva, pre svega, koordinisano delovanje identifikaciju mikroorganizama najpouzdanije
obaveštajno-bezbednosnog i zdravstvenog su klasične mikrobiološke metode, ali je njihov
(medicinsko-veterinarskog) sektora, policije, osnovni nedostatak dug vremenski period
vojske, kao i ostalih subjekata društva u skladu potreban da se dobiju konačni rezultati: za
sa svojim specifičnim zadacima i definisanim bakterije 2 do 4 dana, za viruse 3 do 10 dana, za
ulogama. Stalni epidemioliški nadzor nad gljivice nekoliko nedelja. Pošto je neophodno da
zaraznim bolestima i zdravljem populacije, kao i se što pre sazna o kom se agensu radi, koriste se
stalno usavršavanje kadrovskih i materijalnih brze metode detekcije i identifikacije, kao što su:
resursa u ovoj oblasti od krucijalnog su značaja elektronska mikroskopija, detekcija antigena
za adekvatnu prevenciju i reagovanje u slučaju mikroorganizama i metode molekularne
eventualnog bioterorističkog akta. Ipak, s genetike kojima se umnožava i detektuje
obzirom na karakter i specifičnosti genetski materijal mikroorganizama (PCR, DNK
bioterorističkog akta, najrealnije je da će se hibridizacija).
zaštita sprovoditi postekspoziciono. Najvažnije Postavljanje dijagnoze oboljenja u zoni
mere postupanja u tom slučaju su: delovanja bioloških agenasa može biti izuzetno
• prepoznavanje biološkog napada; teško. Simptomi i znaci usled dejstva bioloških
• detekcija i identifikacija bioloških agenasa; agenasa su oni koji se manifestuju i kod prirodno
• zbrinjavanje eksponiranih; nastalih bolesti. Mikrobiološka dijagnostika
• biološka dekontaminacija. često nije dostupna. Trijaža je tada izuzetno
značajna, jer se mora odrediti šta je prioritet:
Na verovatnu biološku agresiju može da ukaže hitna medicinska pomoć ili dekontaminacija.
nagla ili neočekivana pojava učestalog Kada žrtva biološkog napada ispoljava
obolevanja i/ili umiranja koja nije povezana sa respiratorne smetnje, znake šoka ili krvari,
prethodnom epidemiološkom situacijom, potrebno je prvo ukloniti respiratorne smetnje
istovremena infekcija obolelih sa dva ili više (i/ili zbrinuti masivnu hemoragiju, dati antidot
uzročnika, što može komplikovati ili odložiti ako je potrebno, obaviti dekontaminaciju,
postavljanje dijagnoze, neuobičajena geografska sprovesti neophodne dodatne mere u
pojava neke zarazne bolesti (masovno zbrinjavanju šoka, povreda ili stanja koje
obolevanje u gradovima od Q groznice, neposredno ugrožava životne funkcije i
tularemije ili antraksa, pojava retkih ili evakuisati žrtvu na odgovarajući način. S
egzotičnih bolesti – Lasa, Ebola ili Marburg obzirom da se u početku biološkog napada ne
hemoragijske groznice u našem geografskom zna o kom se agensu radi, potrebno je da
području), pojava sezonskih oboljenja u vreme zdravstveno i drugo osoblje, koje učestvuje u
kad sa obično ne registruju, pojava zbrinjavanju, sprovodi sve raspoložive mere
neuobičajenih manifestacija bolesti (masovna medicinske i tehničke zaštite (nošenje zaštitne
pojava plućnog oblika kuge, antraksa, maske, rukavica, odeće, obuće). Ukoliko postoje
tularemije), učestalo obolevanje i uginuće indicije da se radi o visoko kontagioznom
životinja, kao i postojanje dokaza o uzročniku sprovode se mere stroge izolacije
kontaminaciji vazduha, vode, hrane. obolelih, sumnjivih na oboljenje i osoblja koje
Brza detekcija i definitivna identifikacija brine o njima. Transport i pomeranje bolesnika
suspektnih bioloških agensa su od primarnog se maksimalno ograničavaju, a ako je njihovo
taktičkog, političkog, forenzičkog i medicinskog pomeranje neophodno iz bilo kog razloga,
značaja. Detekcija bioloških agenasa vrši se u preduzimaju se sve mere predostrožnosti radi
uzorcima raznog materijala (krv, urin, stolica, sprečavanja daljeg širenja infekcije. U početku se
uzorci tkiva i organa ljudi, životinja i biljaka, lečenje sprovodi na osnovu postavljene kliničko-
uzorci vode, hrane, vazduha ), koji se uzimaju za epidemiološke sindromske dijagnoze. Ako se
vreme terenskog epidemiološkog ispitivanja. sumnja na bakterijsku infekciju, daju se
Neophodno je da osoblje koje prikuplja materijal antibiotici, s tim što se različiti antibiotici daju
bude obučeno za pravilno uzorkovanje, raznim, manjim grupama obolelih, da bi se što
transport i sopstvenu zaštitu. pre, na osnovu "ex iuvantibus" rezultata, došlo
U procenjivanju mogućnosti mikrobioloških do saznanja koji je antibiotik najefikasniji. Kada
laboratorija za rad na identifikaciji bioloških se dobiju konačni rezultati laboratorijskih
16
analiza, terapija se po potrebi može korigovati. moguće napustiti ugroženo područje, i što pre
Nivo medicinskog zbrinjavanja može se precizno izvršiti potpunu dekontaminaciju, van zone
definisati tek nakon što je biološki agens delovanja biološkog oružja. Potpuna dekonta-
identifikovan. minacija se sprovodi u vidu kupanja i tuširanja,
Specifičnu meru protivbiološke zaštite zdravih uz temeljito pranje kosmatih delova tela i
osoba u slučaju bioterorističkog napada noktiju. Stvari i oprema se podvrgavaju
predstavlja profilaksa, koja može biti pre- delovanju fizičkih i hemijskih agensa, a
ekspoziciona i postekspoziciona. Mogućnosti najefektivnije je, kad god je to moguće, izlagati ih
vakcinacije kao specifične mere zaštite u slučaju visokim temperaturama. U korišćenju hemijskih
biološkog napada su prilično ograničene jer je supstancija kao sredstava za biološku de-
zaštita protiv čitavog spektra bioloških agenasa kontaminaciju treba biti veoma oprezan. Za tu
koje bi agresor mogao da upotrebi praktično svrhu najčešće se koristi 0.5% rastvor natrijum-
nemoguća. Takođe, masovna vakcinacija može hipohlorita. Vodu i hranu u zoni delovanja
da predstavlja ogroman tehnički problem. Pored bioloških agenasa ne treba koristiti, bez obzira
toga, promene u strukturi proteina biološkog na sprovedenu dekontaminaciju, sem u slučaju
agensa kao posledica izmena njegovog genoma nedostatka drugih izvora snabdevanja. Čak i u
mogu uzrokovati promene antigenskog sastava i najtežim okolnostima treba insistirati na
time potpuno kompromitovati specifičnu zaštitu sprovođenju mera lične higijene, kao i higijen-
koja bi vakcinacijom bila postignuta. Dodatan skih postupaka u pripremi i podeli hrane i
problem predstavlja i način primene bioloških prečišćavanju vode. Standardni postupci pri
agenasa. odlaganju otpadnih materija i dezinfekciji
Fizička zaštita u slučaju biološkog napada može efikasni su u zaštiti od biološkog oružja. Posebnu
biti lična i kolektivna. Sredstva lične zaštite pažnju treba obratiti pri odlaganju biološkog i
namenjena su za zaštitu respiratornih puteva drugog materijala koji potiče od obolelih ili
koja je bitna u slučaju oslobađanja bioloških umrlih osoba. Prioritet treba da ima i suzbijanje
agenasa aerogenim putem, kao i za zaštitu insekata i glodara.
površine tela. U nekim slučajevima treba zaštititi Socijalni i psihološki efekti delovanja bioloških
i oči. Kolektivna zaštita osoblja u kontaminiranoj agensa su dobro poznati u istoriji, kroz vekove,
zoni sprovodi se u namenski izgrađenim od vremena kada su kuga, lepra, variola i ostale
skloništima sa natpritiskom vazduha i sistemima infektivne pošasti pustošile civilizaciju, do
za filtraciju vazduha. Povređeni i oboleli mogu se današnje pojava Ebole, HIV-a, svinjskog gripa i
zbrinjavati u ovim skloništima nakon ostalih oboljenja, a posledica su pre svega straha
dekontaminacije. od nepoznatih bolesti i njihovih posledica.
Biološka dekontaminacija podrazumeva mere i Bioterorizam kao fenomen koji podrazumeva
postupke kojima se uklanjaju ili neutrališu udruženo delovanje terorističkih pretnji i
patogeni mikroorganizmi do stepena infektivnih bolesti otvara posebno poglavlje
eliminisanja rizika od nastanka infekcije. Ona vezano za psihološke posledice i efekte
može biti delimična i potpuna. Delimična delovanja koji po sebi mogu da predstavljaju i
dekontaminacija se sprovodi neposredno po cilj potencijalnih terorista.
izlaganju biološkom agensu. Sprovodi je I same mere koje nadležni preduzimaju nakon
pojedinac ili grupa (samodekontaminacija, uza- biološkog napada mogu izazvati naknadne
jamna dekontaminacija), a podrazumeva pos- nevolje u populaciji. Takođe može doći do
tupke trešenja, četkanja i čišćenja odeće i obuće, znatnog kašnjenja u njihovom sprovođenju zbog
pranja vodom i sapunom otkrivenih delova tela i dugog vremena potrebnog se identifikuje odre-
brisanje kože dezinfekcionim sredstvima. Među- đeni agens, dok sama medicinska intervencija
tim, ovi se postupci ne smeju nekritički može uzrokovati i neke neželjene reakcije.
primenjivati, jer u slučaju disperzije bioloških Karantin i izolacija mogu da ometaju porodičnu i
agenasa vazduhom trešenje i četkanje odeće društvenu podršku, život u ovakvim bizarnim
može dovesti do ponovnog stvaranja aerosola, okolnostima izaziva osećaj obeleženosti, nak-
čime će se rizik od nastanka infekcije povećati. nadni problem predstavlja nemogućnost vraća-
Korišćenje dezinfekcionih sredstava za dekonta- nja u svoje okruženje. Bioterorizam, dakle,
minaciju kože može isto tako biti predstavlja i poseban psihološki izazov pa prili-
kontraproduktivno. Zato je najsvrsishodnije de- kom izrade strategije reagovanja u slučaju
kontaminaciju ograničiti na pranje otkrivenih eventualnog bioterorističkog akta i ovom
delova tela tekućom vodom i sapunom, ako je problemu treba posvetiti posebnu pažnju.
17
Slike 4., 5.,6.,7. Resursi za medicinsko zbrinjavanje žrtava bioterorističkog napada uz poštovanje
standard biološke bezbednosti.
ZAJEDNO U BORBI PROTIV BIOTERORIZMA godine revidira u skladu sa preporukama EU i

osnovana je multisektorska Republička
Naša zemlja, Republika Srbija, jasno je ekspertska Komisija za kontrolu RDN. Razvijamo
opredeljena da da svoj puni doprinos globalnoj i intenzivnu međunarodnu stručnu saradnju u
borbi protiv bioterorizma. S tim u vezi, domenu biološke zaštite. Stalno unapređujemo
intenzivno radimo na edukaciji i podizanju svesti mere detekcije i identifikacije opasnih patogena i
javnosti i donosilaca odluka o problemu i pretnji potencijalnih bioloških agenasa na svim nivoima
koju bioterorizam danas predstavlja i njegovim i to stalnim epidemiološkim i epizootološkim
mogućim posledicama. Zato smo u nastavne nadzorom, osposobljavanjem kapaciteta i
sadržaje Vojne akademije Univerziteta odbrane usavršavanjem naših eskperata u eminentnim
na svim nivoima školovanja uveli programe i svetskim centrima. Veliki problem trenutno
teme vezane za ovu oblast, a iskazana je potreba predstavlja nedostatak mobilne laboratorije i
da se adkvatni sadržaji uvedu i u ostale eventualno mobilne poljske bolnice viših nivoa
akademske ustanove. Potpisnik smo Biološke biološke bezbednosti (BSL III), kao i nedostatak
konvencije i aktivno učestvujemo u svim među- mikrobioloških laboratorija ovog sigurnosnog
narodnim aktivnostima iz domena njenog spro- nivoa. Tako da je u narednom periodu potrebno
vođenja, kao i u sprovođenju svih relevantnih intenzivirati napore na unapređenju standarda
rezolucija SB UN u ovoj oblasti. U domenu biološke bezbednosti i biološke sigurnosti u
legislative, usvojeni su i primenjuju se svi našim laboratorijama i bolnicama. Naravno,
neophodni propisi, uključujući Zakon o zabrani nužan preduslov za sve pomenuto je razvoj i
usavršavanja, proizvodnje i stvaranja zaliha jačanje nacionalne strategije zaštite i postupanja
biološkog i toksičnog oružja i njihovom u uslovima eventualne krizne situacije izazvane
uništavanju, Zakon o izvozu i uvozu robe biološkim akcidentom, ili bioterorističkim aktom
dvostruke namene (RDN), kao i svi zakonski (od prevencije do zbrinjavanja posledica:
propisi iz domena javnog zdravlja, zaštite detekcije, identifikacije, lečenja, profilakse, svih
stanovništva, životne sredine i reagovanja u segmenata kriznog menadžmenta i komuni-
slučaju vanrednih situacija. Utvrđena je kacije). S tim u vezi, potrebno je integrisati na
Nacionalna kontrolna lista RDN koja se svake istom zadatku i sa jasno definisanim ulogama
18
postojeće kapacitete Ministarstva odbrane, 14. Lawson JR, Jarboe TL (2002). Aid for Decontamination of
Fire and Rescue Service Protective Clothing and
Ministarstva unutrašnjih poslova, Ministarstva
Equipment After Chemical, Biological, and Radiological
zdravlja, Ministarstva poljoprivrede i ostale Exposures, NIST Special Publication 981.
subjekte društva i države. Ovakvim pristupom, 15. Radakovic S, Marjanovic M, Surbatovic M, Vukcevic G,
osposobili bismo nacionalne resurse za Jovasevic-Stojanovic M, Ristanovic E.(2014).Biological
pollutants in indoor air. Vojnos Pregl 71(12):1147-50
reagovanje u slučaju eventualnog bioakcidenta
16. Radosavljević V, Stojković K, Anđelković R, Andrejić M.
ili bioterorističkog akta, kao i velikih epidemija (2010) Agroterorizam kao aktuelni izazov Vojnosan
izazvanih visoko kontagioznim agensima i Pregl. 67 (11): 933-940
osnažili bi kapacitete za međunarodnu saradnju 17. Ristanovic E. (2015). Bioterrorism:prevention and
response. University of Defence/ Odbrana Media Center,
u ovoj oblasti, dajući puni doprinos borbi protiv
Belgrade.ISBN: 978-86-335-0458-4
terorizma. 18. Ristanovic E, Jevtic M. (2009) Dual-use goods in the
production of biological weapons. In the:Tonev S, Kanev
LITERATURA K, Dishovsky C. Medical Management of Chemical and
Biological Casualties. Military Medical Academy, Sofia,
1. Alibek K.(1999) Biohazard. Random House, New York. Bulgaria. p.304-309.Publishing house IRITA ISBN978-
2. Biological and Toxin Weapons Convention (BTWC). 954-9993-91-2 (also published as chapter 39:
Avail. at: http://www.opbw.org/ Ristanovic E, Jevtic M. Dual-Use Goods in the Production
3. Biosafety in Microbiological and Biomedical of Biological Weapons. JMedCBR.2010; 8:304-309.
Laboratories (2009). 5th Edition, NHS Publication No. (INVITED LECTURE)
CDC 21-1112 19. Ristanovic E, Radakovic S. (2015).Bioterrorism as a
4. Black, JL. (2003). Genome projects and gene therapy: threat to Food Supply Systems. p.171-188:In.Caleta D,
gateways to next generation biological weapons. Milit Radovic V. (Eds) Comprehensive Approach as „Sine Qua
Med. 11:864-71. Non“ for Critical Infrastructure Protection. IOS Press
5. Christopher GW, Cieslak TJ, Pavlin JA, Eitzen EM. (1997) Amsterdam. ISBN 978-1- 61499-477-0 (Proceedings of
Biological warfare. A historical perspective. JAMA. the NATO ARW on Managing Terrorism Threat to
278:412-7 Critical Infrastrucutre-Challenges for South–Eastern
6. Commission of the European Communities (2007) . Europe (INVITED LECTURE)
Green paper on biopreparedness. Brussels: COM 399 20. Schoch-Spana M, Franco C, Nuzzo JB, Usenza C. (2007)
final. Available at: Community engagement: leadership tool for catastrophic
http://eurlex.europa.eu/LexUriServ/site/en/com/2007 health events. Biosecurity and Bioterrorism, 5(1): 8-25.
/com2007_0399en01.pdf 21. Službeni glasnik RS (2011) Nacionalna strategija zaštite i
7. Čobeljic M, Mirović V, Kuljić-Kapulica N, Lako B, Bulajć N, spasavanja u vanrednim situacijama. Beograd: Službeni
Ristanović E, Šuljagić V, Jovanović D, Lazić S. (2003): glasnik RS br.86/2011
Biological weapons. (In Serbian) Biološko oružje, 22. Stojanovic Dj, Ristanovic E. (2010) Trka sa vremenom:
Vojnoizdavački zavod, Beograd. UDK. 623.458 ISBN 86- odnos bioloskog oruzja i međunarodne bezbednosti.
335-0146-5 Politička revija, Political review. 23(2):335-364.
8. Glass T, Schoch-Spana M. (2002) Bioterrorism and the 23. World Health Organization (WHO) (2004). Public Health
People: How to Vaccinate a City against PanicClin Infect Response to Biological and Chemical Weapons – WHO
Dis. 34 (2): 217-223. Guidance. 2nd edition of Health Aspects of Chemical and
9. Grunow R, Finke EJ.(2002). A procedure for Biological Weapons: Report of a WHO Group of
differentiating between the intentional release of Consultuants.Geneva, Switzerland Available at:
biological warfare agents and natural outbreaks of http://www.who.int/csr/delibepidemics/introduction.p
disease: its use in analyzing the tularemia outbreak in df
Kosovo in 1999 and 2000. Clin Microbiol Infect. 8:510- 24. Zuubay G. (2013): Agents of Bioterrorism: Pathogens
21. and Their Weaponization Columbia University Press
10. Gursky E, Inglesby TV, O’Toole T. (2003).Anthrax 2001: 25. Ristanovic E. (2015). Infectious Agents as a Security
observations on the medical and public health response. Challenge: Experience of Typhus, Variola and Tularemia
Biosecurity and Bioterrorism: Biodefense Strategy, Outbreaks in Serbia. Bezbednost. Vol. 2/2015 p. 5-20
Practice and Science. 1:97-110.
11. Hall MJ, Norwood AE, Ursano RJ, Fullerton CS. (2003) _______________________________________
The psychological impacts of bioterrorism. Biosecurity Ovaj rad biće predstavljen kao predavanje po
and bioterrorism: biodefense strategy, practice, and pozivu na XII simpozijumu urgentne medicine
science, 1(2), 139-144.
Srbije sa međunarodnim učešćem koji se
12. Jović R, Savić A.(2004) Bioterorizam, biološki rat,
biološko oružje.Institut za političke studije, Beograd održava na Zlatiboru, 15-18.maja 2016.
13. Kuhlau F and Hart J (2010). Biosecurity and godine.
international security implications. In:Burgess P (ed)
The Routledge Handbook of New Security Studies.
Abingdon,Oxon, UK: Routledge Publisher, pp.173-183.
19
HEALTH AND SECURITY CHALLENGES OF THE 21st CENTURY - BIOTERRORISM

Summary:
Microorganisms and diseases caused by them are one of the major health challenges and considering their
possible consequences (medical, social, psychological, economic) represent one of the biggest security
risks of the 21st century. This is confirmed by anthrax campaign in 2001, the outbreaks of SARS, avian flu,
Ebola, swine flu pandemics, as well as the current global epidemiological situation regarding the
emergence of new scourges (Zika virus) and health risks of migrations. If we add the possibility of
intentional misuse of microorganisms-bacteria, viruses, fungi, protozoa and their products - toxins in
terrorist acts, it is clear that bioterrorism today is a global and actual threat to which adequate attention is
not paid by neither the strategies of national security nor the health protection strategies. That is why,
understanding the threat and opportunities for prevention and response in the event of the same, is a
major task for the experts of different profiles from intelligence and security to the medical-biological
sector, as well as academic and social public as a whole, and primarily for decision makers. Capacity
building and training the resources for identification of biological attacks, detection and identification of
biological agents, medical care of patients and prophylaxis of exposed persons, with understanding of the
basic postulates of crisis management and the organization of health services in crisis situations are
priority commitments for the medical sector.
Key words: microorganisms, epidemics, bioterrorism, biological agents, prevention, detection, treatment,
prophylaxis
This paper will be presented as an invited lecture at the XII Symposium of Serbian emergency
medicine with international participation, which takes place on Zlatibor, 15-18. May 2016.
20
UDK BROJEVI: 616.831-005.1-083.98 ISSN 1451-1053 (2016) br.1 p.20-27

AKUTNI MOŽDANI UDAR-OD RAZGOVORA DO BOLNICE, KOLIKO NAM VREMENA

TREBA
STROKE - FROM CALL TO HOSPITAL HOW MUCH TIME WE NEED
GRADSKI ZAVOD ZA HITNU MEDICINSKU POMOĆ BEOGRAD, BEOGRAD
Sažetak: Uvod: Akutni moždani udar (AMU) predstavlja urgentno stanje. U razvijenim zemljama sveta
treći je uzrok smrti. Intravenska trombolitička terapija rekombinantnim tkivnim plasminogen
aktivatorom (rtPA) predstavlja efikasan način lečenja i zahteva brzo reagovanje, odnosno postojanje
dobre organizacije na svim pa i na prehospitalnom nivou. Glavni cilj je da organizacija službe hitne
medicinske pomoći (SHMP) bude takva da se vreme između nastanka moždanog udara i primene
trombolitičke terapije svede na minimum.
Cilj rada: Istraživanje sprovedeno u Gradskom zavodu za hitnu medicinsku pomoć u Beogradu
(GZZHMPBG) imalo je za cilj da prikaže koliko iznosi vreme od početka razgovora na 194 do bolnice kod
pacijenata sa sumnjom na AMU.
Materijal i metodologija: Urađeno je prospektivno istraživanje u periodu od 01.10.2014. do 30.11.2014.
godine u koje su uključeni svi pacijenti sa dijagnozom sumnja na AMU i tranzitorni ishemijski atak (TIA).
Praćeno je vreme trajanja razgovora na prijemu poziva, aktivaciono (od prijema poziva na 194 do predaje
ekipi), reakciono (stizanje na lice mesta) i vreme trajanja intervencije.
Rezultati: Od 473 analizirana lekarska izveštaja 37 (7.8%) je primljeno kao poziv prvog reda hitnosti, a
436 (92.2%) kao poziv drugog reda hitnosti. Prosečno aktivaciono vreme iznosilo je 11.15±13.82 minuta
(Med=5.10, IKO (1.86; 16.38)), značajno kraće aktivaciono vreme imaju pozivi primljeni kao prvi red
hitnosti (p<0,001). Od početka razgovora na 194 do prijema pacijenta u bolnicu prosečno vreme je
iznosilo 58.64±20.10 minuta (Med=56.15, IKO (44.38; 69.28)).
Zaključak: Za manje od 98 minuta, od javljanja, do bolnice je stiglo 422 (95.3%) pacijenata GZZHMPBG
Beograd. Iako ovo vreme stizanja bolesnika sa AMU u odgovarajuću zdravstvenu ustanovu ostavlja
dovoljno vremena da kod pacijentata sa AMU, koji su se javili na vreme, bude urađena odgovarajuća
dijagnostika i primenjena adekvatna terapija za lečenje AMU treba raditi na njegovom poboljšanju.
Ključne reči: akutni moždani udar, hitna medicinska pomoć, trombolitička terapija
Snežana Bogunović
Gradski zavod za hitnu medicinsku pomoć Beograd, Beograd
Telefon: 064 824 3644, E-pošta: snezanabog@gmail.com
21
UVOD MATERIJAL I METODE
Akutni moždani udar (AMU) predstavlja Urađeno je istraživanje dizajnirano kao

urgentno stanje. U razvijenim zemljama sveta prospektivna studija u periodu od 01.10.2014.
treći je uzrok smrti. Intravenska trombolitička do 30.11.2014. godine u koje su uključeni svi
terapija (iv rtPA) predstavlja efikasan način pacijenti sa dijagnozom sumnja na AMU i
lečenja i zahteva brzo reagovanje, odnosno tranzitorni ishemijski atak (TIA). Praćeno je
postojanje dobre organizacije na prehospi- vreme trajanja razgovora na prijemu poziva,
talnom nivou. aktivaciono (od prijema na centrali 194 do
Uzak terapijski prozor za primenu terapije za predaje poziva ekipi), reakciono (od momenta
AMU ima važan uticaj na rad službe hitne predaje poziva ekipi do stizanja na mesto
medicinske pomoći (SHMP). Lekari hitne intervencije), vreme trajanja intervencije (od
medicinske pomoći moraju biti vešti i sposobni stizanja na mesto intervencije do predaje
da prepoznaju, procene, tretiraju, trijažiraju i pacijenta u bolnicu). Izračunato je i ukupno
prevezu pacijenata sa moždanim udarom [1]. vreme od otpremanja ekipe do predaje pacijenta
Efikasan tretman moždanog udara zavisi od u bolnicu, od prijema poziva do predaje
vremena proteklog između pojave simptoma i pacijenta u bolnicu i od početka razgovora na
primene trombolitičke trapije. Služba hitne 194 do predaje pacijenta u bolnicu. Praćeno je i
medicinske pomoći je prepoznata kao važna i vreme od pojave simptoma do predaje pacijenta
odlučujuća karika u "lancu oporavka od u bolnicu, u slučajevima kada je ono bilo
moždanog udara" koji počinje sa identifikacijom poznato.
simptoma moždanog udara i završava sa U istraživanje je, od ukupno 16.435 obavljenih
lečenjem pacijenata u specijalizovanim centrima intervencija u tom periodu, uključeno 473
za lečenje moždanog udara [2]. (2.9%) poziva sa dijagnozom AMU i TIA.
Studija sprovedena u Kent County, Mičigen Vreme započinjanja razgovora, prijema kao i
pokazala je da je transport pacijenata sa vreme predaje poziva ekipi automatski se beleži
moždanim udarom sanitetskim vozilom hitne u kompjuteru za svaki primljeni poziv na 194 u
medicinske pomoći povezan sa ranijim GZZHMP u Beogradu, dok vreme stizanja na
dolaskom, bržom procenom, poveć anjem mesto intervencije, vreme predaje pacijenta u
iskoriš ćenosti trombolitič ke terapije (tkivni bolnicu i vreme početka simptoma, na
aktivator plazminogena (rtPA)), i skraćenjem lekarskom izveštaju, beleži lekar za svaku
vremena od vrata do igle za primenu obavljenu intervenciju. Na osnovu prikupljenih
trombolitičke terapije [3]. AHA (The American podataka izračunato je vreme potrebno za
Heart Association) smernice za postupanje kod prijem poziva, aktivaciono, reakciono i vreme
pacijenata sa akutnim ishemijskim moždanim trajanja intervencije za svaku obavljenu
udarom preporučuju aktiviranje SHMP od strane intervenciju. Sabiranjem dobijenih vremena
pacijenata ili drugih prisutnih (stepen izračunata su zbirna vremena. Sva praćena
preporuke I, nivo dokaza B) i što brži transport vremena su izražena u minutama na dve
sanitetskim vozilom hitne medicinske pomoći za decimale.
sve pacijente sa sumnjom na AMU [4]. Prema stepenu hitnosti, na prijemu, pozivi su
Glavni cilj je da organizacija službe SHMP bude podeljeni na primljene kao prvi (crveni) i kao
takva da se vreme između nastanka moždanog drugi red hitnosti (žuti).
udara i primene trombolitičke terapije svede na Podaci su analizirani deskriptivnim statističkim
minimum. metodama i metodama za analizu razlike.
Od deskriptivnih statistič kih metoda koriš ćene
CILJ RADA su srednje vrednosti (aritmetič ka sredina (x̄ ) i
medijana (Med)), mere varijabiliteta
Istraživanje sprovedeno u Gradskom zavodu za (standardna devijacija (sd) i interkvartilni opseg
hitnu medicinsku pomoć u Beogradu (IKO)) i pokazatelji strukture (iskazani u
(GZZHMPBG) imalo je za cilj da prikaže koliko procentima).
iznosi vreme od početka razgovora na 194 do Od metoda za analizu značajnosti razlike
bolnice kod pacijenata sa sumnjom na AMU. korišćen je neparametarski Mann Whitney U
test.
U prikazu rezultata navedene su verovatnoće
(p), a značajnim su smatrane vrednosti p<0,05.
22
Svi podaci su obrađeni u SPSS (Statistical Najveći broj obavljenih intervencija zabeležen je
Package for the Social Sciences) 15.0 programu. u periodu između 1000 i 1300 časova (41, 34, 44)
kao i između 1800 i 1900 časova (38), a najmanji
REZULTATI između ponoći i sedam sati ujutro (6, 8, 2, 7, 4,
6). Grafikon 2.
U periodu od 01.10.2014. do 30.11.2014. godine
ekipe GZZHMPBG obavile su 16.435 intervencija
na terenu. U naše istraživanje uključeno je 473
(2.9%) lekarska izveštaja sa dijagnozom sumnja
na AMU (360 (76.1%)) i TIA (113 (23.9%)).
Prosečna starost pacijenata, uključenih u
istraživanje, iznosi 74.39±12.43 (Med 77.29 IKO
(67.01; 82.98)) godina (najstariji pacijent imao
je 97.7 godina). Prikaz raspodele godina starosti
dat je na grafikonu 1.
80
60
Grafikon 2. Broj obavljenih intervencija po satu

u danu
Broj
40
Najduže prosečno aktivaciono vreme imaju

intervencije obavljene između 1900 i 2000 časova
20
26.77±16.53 (Med=27.87 IKO (16.47; 38.25), a
najkraće intervencije obavljene između 0500 i
0600 časova ujutro 3.66±5.57 (Med=1.05 IKO
Mean =74.38816665134925
Std. Dev. =12.428786538485358
N =472
0
0 20 40 60 80 100
(0.77; 6.34) minuta. Grafikon 3.
Godine starosti
Grafikon 1. Godine starosti pacijenata
uključenih u istraživanje
Za 266 (56.2%) žena uključenih u istraživanje

medijana godina starosti iznosi 79.27 godina,
dok za 207 (43.8%) muškarca ta medijana iznosi
74.53 godina, ovo istraživanje je pokazalo da su
žene značajno starije (p<0.001). Tabela 1.
Tabela 1. Broj i procenat, srednje vrednosti,
mere varijabiliteta i značajnost razlike godina
starosti pacijenata
Medijana Mann
n (%) x̄ ±sd
(Q1; Q3) Whitney
Grafikon 3. Medijana aktivacionog vremena po
473 74.39± 77.29 satu u danu
Ukupno
(100.0) 12.43 (67.01;82.98)
Medijana aktivacionog vremena svih obavljenih
Muškarci
207 71.96± 74.53 intervencija iznosi 5.10 (1.86; 16.38)) minuta, do
(43.8) 12.52 (64.61; 80.58) mesta intervencije ekipama treba 8.68 (5.47;
<0.001 12.95), dok na intervenciji provedu u proseku
266 76.29± 79.27 33.00 (25.00; 41.44) minuta. Tabela 2.
Žene
(56.2) 12.04 (71.26;84.68)
23
Aritmetička (min.;
x̄ ±sd Medijana (Q1; Q3)
sredina 95% IP maks.)
Vreme potrebno za prijem
poziva
2.77±1.43 (2.64; 2.90) (0.50;10.00) 2.45 (1.81; 3.27)
Aktivaciono vreme 11.15±13.82 (9.91; 12.40) (0.08;91.95) 5.10 (1.86; 16.38)
Reakciono vreme 10.09±6.36 (9.52; 10.67) (0.33;37.60) 8.68 (5.47; 12.95)
Vreme trajanja intervencije 34.49±13.02 (33.32; 35.67) (8.00;111.00) 33.00 (25.00; 41.44)
Tabela 2. Srednje vrednosti i mere varijabiliteta vremena potrebnog za prijem poziva, aktivacionog,
reakcionog i vremena trajanja intervencije (min)
Aritmetička Medijana
x̄ ±sd sredina 95% (min.; maks.)
(Q1; Q3)
IP
Vreme od otpremanja ekipe
42.58
do predaje pacijenta u 45.07±15.48 (43.62; 46.52) (15.90; 114.82)
(34.05; 53.13)
bolnicu
Vreme od prijema poziva do 53.08

55.85±19.96 (53.99; 57.72) (19.12; 140.92)
predaje pacijenta u bolnicu (41.87; 66.78)
Vreme od početka razgovora

56.15
na 194 do predaje pacijenta u 58.64±20.10 (56.76; 60.52) (21.97; 144.57)
(44.38; 69.28)
bolnicu
Tabela 3. Srednje vrednosti i mere varijabiliteta vremena od otpremanja ekipe do predaje pacijenta u
bolnicu, od prijema poziva do predaje pacijenta u bolnicu i od početka razgovora na 194 do predaje
pacijenta u bolnicu (min)
Od ukupnog broja pregledanih pacijenata 443

(93.7%) preveženo je u odgovarajuću
zdravstvenu ustanovu, 21 (4.4%) pacijent sa
dijagnozom TIA bez simptoma ostavljen je kod
kuće, a 9 (1.9%) pacijenata odbilo je prevoz do
bolnice.
Prosečno vreme od početka razgovora na 194 do
predaje pacijenta u bolnicu iznosilo je
58.64±20.10 (Med 56.15 IKO (44.38; 69.28))
minuta. Sedamdeset pet posto pacijenata od
poziva na broj 194 do bolnice stigne za manje od
70 minuta. Tabela 3.
Za 172 (36.4%) pacijenta postoji podatak o
tačnom vremenu početka simptoma, a prosečno
vreme od pojave simptoma do momenta
javljanja pacijenata na broj 194 iznosilo je
Grafikon 4. Medijane aktivacionog, reakcionog i
53.49±107.85 (Med 16.28 IKO (1.88; 57.04))
vremena trajanja intervencije
minuta, a maksimalno zabeleženo vreme
iznosilo je 1054.6 min. (17.6 sati).
24
Prosečno vreme koje protekne od pojave pozivi primljeni kao drugi red hitnosti
simptoma do stizanja do bolnice kod ovih 11.95±14.10 (Med=5.58 (2.40; 18.00) min)
pacijenata iznosi 76.96±110.93 (Med 41.89 IKO (p<0,001).
(17.38; 88.64)) minuta sa maksimalnih 1071 Prosečno vreme trajanja intervencije ne
minut. razlikuje se bez obzira na red hitnosti poziva
Za 90 (19.0%) pacijenata postoji opisno (par (p=0.691). Medijane praćenih vremena
sati, par dana, od jutros, od juče…), vreme prikazane su na grafikonu 4.Vreme od početka
početka simptoma. razgovora na 194 do prijema pacijenta u bolnicu
Od ukupnog broja, u istraživanje uključenih, kao za intervencije prvog reda hitnosti, sa
prvi red hitnosti primljeno je 37 (7.8%), a kao medijanom od 42.55 minuta, značajno je kraće
drugi 436 (92.2%) poziva. nego vreme intervencija drugog reda hitnosti sa
Značajno kraće prosečno aktivaciono vreme medijanom 56.77 minuta (p<0.001). Tabela 4.
imaju pozivi primljeni kao prvi red hitnosti
1.73±1.87 (Med=1.08 IKO (0.78; 2.21) min) nego
Aritmetička
Medijana Mann
Hitnost x̄ ±sd sredina 95% (min.; maks.)
(Q1; Q3) Whitney
IP
1.98
Vreme na I 2.00±0.63 (1.79; 2.21) (0.92; 3.08)
(1.50; 2.56)
prijemu <0.001
poziva 2.47
II 2.83±1.46 (2.69; 2.97) (0.50; 10.00)
(1.85; 3.35)
1.08
I 1.73±1.87 (1.11; 2.36) (0.20; 9.10)
Aktivaciono (0.78; 2.21)
<0.001
vreme 11.95±14.1 (10.63; 5.58
II (0.08; 91.95)
0 13.28) (2.40; 18.00)
5.47
I 7.49±5.60 (5.62; 9.35) (0.33; 27.22)
Reakciono (4.28; 8.71)
0.001
vreme 9.00
II 10.31±6.38 (9.71; 10.92) (0.60; 37.60)
(5.76; 13.21)
35.47±18.1 (29.42; (11.00; 31.00
Vreme I
2 41.51) 111.00) (23.50; 42.93)
trajanja 0.691
intervencije 34.41±12.5 (33.23; 33.00
II (8.00; 101.00)
1 35.59) (25.25; 41.00)
Vreme od 47.37±20.2 (40.31; (21.97; 42.55
I
početka 2 54.42) 118.65) (32.17; 57.42)
razgovora <0.001
56.77
do predaje u II 59.58±19.82 (57.65; 61.50) (22.23; 144.57)
(45.68; 71.41)
bolnicu
Tabela 4. Srednje vrednosti, mere varijabiliteta i značajnost razlika vremena potrebnog za prijem poziva,
aktivacionog, reakcionog, vremena trajanja intervencije i vremena od početka razgovora do predaje
pacijenta u bolnicu (min)
DISKUSIJA varijabla u analizu je uključen stepen hitnosti na

prijemu poziva.
Istraživanje je dizajnirano kao prospektivna Ova studija ima i neke nedostatake. Za precizniju
studija u kojoj su vremena potrebna za prijem analizu vezanu za vreme koje ekipa provede na
poziva, aktivaciono, reakciono, vreme trajanja mestu intervencije i u transportu pacijenta do
intervencije i vreme od početka simptoma do bolnice trebalo bi imati tačno vreme
poziva na broj 194 kod pacijenata sa dijagnozom započinjanja transporta koje u ovom slučaju nije
sumnja na AMU i TIA, ekipa GZZHMPBG, praćena posebno beleženo.
tokom perioda od dva meseca. Kao nezavisna Vremena u radu hitnih službi veoma retko su
normalno raspoređena, što je pokazala i naša
25
analiza (desna iskošenost, odnosno većina utrošeno je od otpremanja ekipe do dolaska u

dobijenih rezultata nalazi se među manjim centar za moždani udar. Ovo čine: vreme odziva
vrednostima, levo od aritmetičke sredine). Od od 5 (3-8) minuta, vreme na licu mesta od 18
normalne raspodele najviše odstupa aktivaciono (12-24) minuta i vreme transporta od 15 (10-
vreme i pokazuje izrazitu desnu iskošenost što 23) minuta [6]. Devetomesečna kohortna studija
se može zaključiti iz rezultata deskriptivnih (između 1. novembra 2010. i 31. jula 2011.
statističkih metoda. godine) rađena u West Midlands, UK pokazala je
Za ispitivanje značajnosti razlike, u istraživanju, da su pacijenti preveženi u bolnicu sanitetskim
upotrebljen je neparametarski statistički metod vozilima HMP u okviru medijane od 42 (33-53)
(Mann Whitney U test). minuta od vremena otpreme ekipe HMP [7]. U
Intervencije vezane za moždani udar u radu analizi urađenoj 2005. godine u GZZHMPBG
GZZHMPBG čine oko tri procenta od ukupnog vreme između prijema poziva i prijema u
broja, od toga tri četvrtine čine intervencije kod bolnicu bilo je između 15 i 86 minuta sa
pacijenata sa dijagnozom sumnja na AMU, a prosečnim vremenom od 40 min [8]. Ako
jednu četvrtinu sa dijagnozom TIA. poredimo sa gore navedenim vremenima,
Većina pacijenata, 79.5%, starija je od 65 godina, podatak da 75% pacijenata, uključenih u naše
a značajno starije su žene kojih je u studiji bilo istraživanje, koji od otpremanja ekipe do bolnice
56.2% od ukupnog broja. stignu za 53 minuta predstavlja dobar rezultat.
Veliki broj intervencija zabeležen je u periodu Dolazak ekipe HMP u uskom vremenskom
između 1000 i 1300 časova kao i između 1800 i intervalu zahteva da pojedinci reaguju na pojavu
1900 časova, na preklopu dnevne i noćne smene, simptoma mož danog udara i odmah zatraž e
kada je zabeleženo i najduže prosečno pomoć . Neke studije ukazuju na to da ljudi
aktivaciono vreme. odlaž u traž enje pomoć i jer č ekaju da se
U našem istraživanju merena su vremena simptomi povuku ili ne prepoznaju simptome
trajanja razgovora, aktivaciono, reakciono i kao važne, posebno ako simptomi ne izgledaju
vreme trajanja intervencije. Ukupno vreme od ozbiljno [9].
otpremanja ekipe do predaje pacijenta u bolnicu, Informaciju o tačnom vremenu početka
od prijema poziva do predaje pacijenta u bolnicu simptoma ekipe GZZHMPBG dobile su u 36.4%
i od početka razgovora na 194 do predaje slučajeva. Vreme proteklo od pojave simptoma
pacijenta u bolnicu izvedena su iz gore do poziva na broj HMP iznosilo je 16.28 (1.88;
navedenih vremena. Za vreme potrebno od 57.04) minuta sa maksimalnih 1054.6 min.
otpremanja ekipe do stizanja na mesto onosno 17.6 sati. Prosečno vreme od pojave
intervencije (reakciono vreme) zabeležena je simptoma do stizanja do bolnice kod ovih
medijana 8.68 (5.47; 12.95), medijana vremena pacijenata iznosilo je 41.89 (17.38; 88.64). Od
trajanja intervencije iznosila je 33.00 (25.00; 151 pacijenata uključenih u analizu rađenu u
41.44), a medijana od starta ekipe HMP do Velikoj Britaniji, koji su preveženi u bolnicu,
predaje pacijenta u bolnicu 42.58 (34.05; 53.13) vreme početka simptoma ekipa HMP zabeležila
minuta. Medijana ukupnog vremena proteklog je kod 61 (40.4%) pacijenta odnosno 67% od
od poziva na broj 194 do bolnice iznosila je onih kod kojih je to vreme bilo poznato (90
56.15 (44.38; 69.28) minuta. U studiji rađenoj u pacijenata ukupno) [7]. Studija rađena u Americi
Nemačkoj zabeležena je medijana prehospi- koju čine svi pacijenti iz 1563 bolnice uključene
talnog vremena od 151 minuta, a samo 45% u GWTG-Stroke (Get With the Guidelines-Stroke)
pacijenata do bolnice je stiglo u roku od tri sata registar za period april 2003. - jun 2010. godine
[5]. Retrospektivni pregled zapisa intervencija pokazala je da je transport sanitetskim vozilom
ekipa HMP kod pacijenata pogodnih za HMP povezan sa ranijim dolaskom pacijenata do
trombolizu za period od januara 2006. do jula bolnice (vreme od početka simptoma do bolnice
2011. godine rađen je u Kopenhagenu, Danska. kod 60,8% pacijenata je ≤3 sata) [10]. Vreme od
Beleženo je vreme od otpremanja sanitetskog početka simptoma do dolaska u bolnicu iznosilo
vozila HMP do dolaska na mesto intervencije je 2 sata kod 18,6 % ispitanika, 2-6 sati kod 22%,
(vreme odziva), vreme provedeno na mestu a ≥6 sati ili nepoznato kod 59,4% pokazala je
intervencije (vreme na licu mesta) i vreme od studija rađena u Mičigenu, SAD [9]. Od pojave
mesta intervencije do dolaska u centar za simptoma do poziva HMP naši pacijenti su u
moždani udar (vreme transporta). Ukupno proseku čekali 16.28 minuta, a od pojave
provedeno vreme notirano je kao vreme od simptoma do bolnice su stigli, u proseku, za
alarma do bolnice (sva vremena su izražena 41.89 što predstavlja veoma dobro vreme.
medijanom i IKO). Ukupno 41 (33-52) minuta
26
Od ukupnog broja obavljenih intervencija kao LITERATURA

prvi red hitnosti, u ovom istraživanju, primljeno
je 37 (7.8%) poziva. Za ove pozive medijana 1. Crocco TJ, Grotta JC, Jauch EC, et al. EMS management of
aktivacionog vremena bila je 1.08 (0.78; 2.21), acute stroke–prehospital triage (resource document to
NAEMSP position statement). Prehosp Emerg
reakcionog 5.47 (4.28; 8.71), vremena trajanja
Care 2007;11:313–317
intervencije 31.00 (23.50; 42.93). Vreme od
2. Caceres JA, Adil MM, Jadhav V, Chaudhry SA, Pawar S,
poziva na broj 194 do predaje pacijenta u Rodriguez GJ, et al: Diagnosis of stroke by emergency
bolnicu za pozive prvog reda hitnosti iznosilo je medical dispatchers and its impact on the prehospital
42.55 (32.17; 57.42), a za pozive drugog reda care of patients. J Stroke Cerebrovasc Dis 2013; 22:
hitnosti 56.77 (45.68; 71.41) minuta. U centru za e610–e614.
prijem poziva za intervenciju hitnih službi u 3. Oostema JA, Nasiri M, Chassee T, Reeves MJ. The Quality
Stokholmu, u Švedskoj, u 2008. godini, kao i u of Prehospital Ischemic Stroke Care: Compliance with
drugim delovima Švedske i dalje u 2011. godini, Guidelines and Impact on In-hospital Stroke Response. J
uočeno je da se akutni moždani udar tretira kao Stroke Cerebrovasc Dis. 2014 Nov-Dec;23(10):2773-9.
drugi red hitnosti, što znači dolazak ekipe na lice doi: 10.1016/j.jstrokecerebrovasdis. 2014.06. 030. Epub
mesta u roku od 30 minuta, osim u slučaju kada 2014 Oct 11.
4. Jauch EC, Saver JL, Adams HP, et al. Guidelines for the
postoji neki poziv prvog reda hitnosti za koji su
early management of patients with acute ischemic
potrebna ta sanitetska vozila. Vremena HMP za
stroke: a guideline for healthcare professionals from the
pozive prvog reda hitnosti iznosila su: čekanje American Heart Association/American Stroke
Med 5 (2; 9), stizanje Med 10 (6; 17), trajanje Association. Stroke 2013; 44: 870-947.
intervencije Med 17 (9; 18), transport Med 11 A. Ragoschke-Schumm et al. Translation of the ‘time is
(7; 20) od poziva do bolnice Med 48 (36; 65) brain’ concept into clinical practice: focus on prehospital
minuta. [11]. Naše istraživanje je pokazalo da stroke management Int. J. Stroke, 2014 Apr; 9(3):333-40.
značajno kraće prosečno aktivaciono, reakciono doi: 10.1111/ijs. 12252. Epub 2014 Mar 4.
i vreme od početka razgovora na 194 do predaje 5. Simonsen et al. Evaluation of pre-hospital transport time
pacijenta u bolnicu imaju pozivi primljeni kao of stroke patients to thrombolytic treatment.
prvi red hitnosti. Scandinavian Journal of Trauma, Resuscitation and
Emergency Medicine November 2014, 22:65
6. Sheppard JP, Mellor R, Greenfield S, Mant J, Quinn T,
ZAKLJUČAK
Sandler D, et al. The association between prehospital
care and in-hospital treatment decisions in acute stroke:
Pacijenti kojima su pozivi primljeni kao prvi red a cohort study. EMJ. October 7, 2013.
hitnosti značajno brže stižu do bolnice, od doi:10.1136/emermed-2013-203026
poziva na broj 194, nego pacijenti za koje je http://emj.bmj.com/ content/ early/ 2013/10/07/.
primljen poziv drugog reda reda hitnosti. Kako Pristupljeno 25. Marta 2015.
je hitna služba važna karika u lancu lečenja AMU 7. M. Kosjerina et al. Is stroke in serbia a medical
mora se raditi na tome da se pozivi sa sumnjom emergency? Journal compilation©2006 International
na AMU sa simptomima koji su nastali unutar Journal of Stroke Vol 1, Supplement 1, November 2006,
dva sata od javljanja našoj službi u većem 49–108
procentu tretiraju kao prvi red hitnosti. 8. Gargano JW, Wehner S, Reeves MJ. Presenting symptoms
and onset-to-arrival time in patients with acute stroke
Od javljanja na 194 do stizanja do bolnice 75%,
and transient ischemic attack. J Stroke Cerebrovasc Dis
od ukupnog broja preveženih pacijenata, stigne
2011; 20:494-502
za manje od 70 minuta. Kod polovine pacijenata 9. Ekundayo OJ, Saver JL, Fonarow GC, Schwamm LH, Xian
kod kojih je bilo poznato tačno vreme početka Y, Zhao X, Hernandez AF, Peterson ED, Cheng EM.
simptoma, od početka simptoma do predaje u Patterns of emergency medical services use and its
bolnicu trebalo je do 42 minuta. Iako ovo vreme association with timely stroke treatment: findings from
stizanja bolesnika sa AMU u odgovarajuću Get With the Guidelines-Stroke. Circ Cardiovasc Qual
zdravstvenu ustanovu ostavlja dovoljno vreme- Outcomes. 2013;6:262–269.
na da kod pacijentata sa AMU, koji su se javili na 10. Berglund A et al. Higher Prehospital Priority Level of
vreme, bude urađena odgovarajuća dijagnostika Stroke Improves Thrombolysis Frequency and Time to
i primenjena adekvatna terapija za lečenje AMU i Stroke Unit: The Hyper Acute STroke Alarm (HASTA)
Study. Stroke. 2012 Oct; 43(10):2666-70
dalje treba raditi na njegovom poboljšanju.
27
STROKE - FROM CALL TO HOSPITAL HOW MUCH TIME WE NEED

Summary: INTRODUCTION: Stroke represents medical emergency In developed countries it is the third
leading cause of death. Intravenous thrombolytic therapy with recombined tissue plasminogen activator
(rtPA) represents an efficient way of treatment and requires a rapid response, i.e. the existence of a good
organization on all levels, including the pre hospital one. The main goal is that the organization of
emergency medical service is such that it can reduce the time between the stroke onset and the
application of thrombolytic therapy to a minimum.
AIM: The objective of the research conducted at Emergency Medical Service, Belgradewas to show the
duration between the beginning of the call placed to 194 to hospitalization of patients with suspected
stroke.
MATERIALS AND METHODS: Prospective research was conducted in the period from 01.10.2014. to
30.11.2014. in which all patients with a diagnosis of suspected stroke and Transient Ischemic Attack (TIA)
were included. Duration of the conversation at the reception of call, activation time (from acceptance of
the call on 194 to delivery to the team), reaction time (arrival on scene) and duration of intervention were
monitored.
RESULTS: From 473 analyzed medical reports 37 (7,8%) were accepted as priority 1 calls , and 436
(92,2%) as priority 2 calls. Average activation time was 11.15±13.82minutes (Med=5.10, IKO (1.86;
16.38)),significantly shorter activation time was noticed with calls which were accepted as the first order
of priority (p<0,001). From the beginning of the conversation on 194 to patient’s admission to the
hospital, an average time was 58.64±20.10minutes(Med=56.15,IKO (44.38; 69.28)).
CONCLUSION: 422 (95.3%) patients reached the hospital in a period shorter than 98 minutesfrom the call
to 194. . Although the time of arrival of patients with stroke to appropriate health care institution leaves
enough time to conduct appropriate diagnostics and apply suitable therapy, there is a need to work on
further improvement.
Key words: stroke, time, emergency medical service, thrombolytic therapy
28
UDK BROJEVI: 343.988:343.62-055.2(497.11)"2014" ISSN 1451-1053 (2016) br.1 p.28-38

364.634-055.2(497.11)"2014"
ZLOSTAVLJANJE ŽENA OD STRANE BRAČNOG I VANBRAČNOG PARTNERA NA

TERITORIJI OPŠTINE PETROVAC NA MLAVI – ISKUSTVA U RADU SLUŽBE HITNE
MEDICINSKE POMOĆI PETROVAC NA MLAVI

THE MUNICIPALITY OF PETROVAC ON MLAVA –BASED ON THE DATA FROM THE
EMERGENCY DEPARTMENT AT PETROVAC ON MLAVA HEALTH CENTRE
Ivana Dičić
DOM ZDRAVLJA PETROVAC NA MLAVI, SLUŽBA HITNE MEDICINSKE POMOĆI
Sažetak: Uvod: Zlostavljanje žena i dalje predstavlja tabu temu savremenog društva. Lekari Službe hitne
medicinske pomoći (SHMP) najčešće predstavljaju prvu kariku u lancu prepoznavanja i pružanja prve
pomoći ženama koje su žrtve nasilja,i dužni su da u koliko postoji potreba alarmiraju neophodne službe.
Cilj rada: Cilj rada je da se analizira zlostavljanje žena koje su u periodu od godinu dana (2014. godina)
pregledane u SHMP.
Materijal i metodologija: U ovom istraživanju korišćeni su protokoli SHMP kao i posebni protokol za
zaštitu žena i dece koji su izloženi nasilju.
Rezultati: U SHMP Doma zdravlja Petrovac na Mlavi u periodu od 1.1.2014 do 31.12.2014 godine u
dokumentaciji je zabeleženo 18 žena koje su pregledane jer su bile žrtve nasilja u porodici izvršenog od
strane bračnog ili vanbračnog partnera.Od ukupnog broja samo 8 žena(44,4%)se samostalno javilo na
pregled a ostalih 10(55,6%) je dovedeno od strane policije koja je intervenisala u datom slučaju.Svih 18
žena(100%) pretrpelo je neki oblik fizičkog zlostavljanja,od toga je njih 14(77,8%) imalo lake,a 4(22,2%)
teške telesne povrede.Takođe pretrpele su i neki vid psihičkog zlostavljanja u vidu vređanja,
omalovažavanja, zastrašivanja, zabrana ili pretnji. U slučaju svih 18 žena(100%) dobija se podatak da se
zlostavljanje ponavljalo u prošlosti i to u slučaju 3(16,7%) žene jednom,a u slučaju 15(83,3%) žena više
puta. Kod 6(33,3%)od pregledanih žena dobija se podatak da su i deca bila žrtve porodičnog nasilja.
Od ukupno 18 pregledanih žena samo 4(22,2%) su navele da žele da se nasilje dokumentuje zbog sudskog
postupka, a ostalih 14(77,8%) navele su da ne žele da se nasilje dokumentuje. Od svih pregledanih žena
samo su 2(11,1%) navele da će napustiti partnera koji ih zlostavlja, a čak 16(88,9%) navele su da će
nastaviti da žive sa partnerom koji ih zlostavlja.
Zaključak: Kod analiziranih žena uočeno je dugogodišnje zlostavljanje, koje se najčešće više puta
ponavljalo u prošlosti kao i tendencija da "žrtva" prihvata zlostavljanje kao normalnu pojavu i partnera
koji je zlostavlja ne želi da napusti,niti da prijavi i dokumentuje zlostavljanje. Društvo i institucije trebali bi
da učine više u cilju prepoznavanja i blagovremenog reagovanja u ovakvim slučajevima.
Ključne reči: zlostavljena žena od bračnog ili vanbračnog partnera
Ivana Dičić
Dom zdravlja Petrovac na Mlavi, Služba hitne medicinske pomoći, Petrovac na Mlavi
Telefon: 063 87 86 026, E-pošta: ivanadicic@gmail.com
29
UVOD kojima su nanete, modrice u različitom

stadijumu.
Zlostavljanje žena i dalje predstavlja tabu temu Indikatori ponašanja na koje lekari SHMP
savremenog društva. I ako se kao predmet posebno moraju da obrate pažnju prilikom
naučnih istraživanja javlja 60-tih godina prošlog pregleda su: odloženo traženje medicinske
veka, i dalje je opterećeno brojnim pomoći, upadljivo ponašanje prilikom pregleda,
predrasudama. pominjanje partnerove naravi ili besa, ustezanje
Postojeći psihološki koncepti zanemaruju da se govori pred partnerom, partner odgovara
društvene faktore i pomeraju odgovornost sa na postavljena pitanja pacijentkinji, ili insistira
nasilnika na žrtvu, umanjujući odgovornost da prisustvuje pregledu, suviše brižno ili
nasilnika za sopstveno ponašanje i ne agresivno ponašanje partnera.
preispituju odgovornost društvenih institucija
koje bi trebalo da pruže pomoć i podršku Aktivnosti - dobra praksa u pružanju
žrtvama. zdravstvenih usluga ženama sa iskustvom
Nasilje nad ženama uvek predstavlja nasilja:
zloupotrebu moći i vršenja kontrole. Naročito je 1. identifikovati i potvrditi nasilje (obratiti
izraženo u tradicionalnim i patrijarhalnim pažnju na sve kliničke indikatore nasilja:
zajednicama. anamneza, fizikalni nalaz, psihološki podaci,
Nasilje može da se javi u različitim oblicima: kao indikatori ponašanja)
fizičko, psihičko, ekonomsko, seksualno,
duhovno. 2. odgovoriti na zdravstvene posledice
Lekari SHMP najčešće predstavljaju prvu kariku nasilja (medicinsko zbrinjavanje svih
u lancu prepoznavanja i pružanja prve pomoći posledica nasilja)
ženama koje su žrtve nasilja, i dužni su da
ukoliko postoji potreba alarmiraju neophodne 3. dokumentovati nasilje (obrazac za
institucije. Njihova obaveza je da svako nasilje evidentiranje i dokumentovanje nasilja)
sagledaju u kontekstu prethodnog i predviđenog
u budućnosti a ne kao izolovani akt. 4. razviti bezbedonosni plan (procena životne
U skladu sa međunarodnim dokumentom ugroženosti)
Deklaracija o eliminaciji svih oblika nasilja nad
ženama i dokumentima koje je usvojila Vlada 5. uputiti na resurse u zajednici
republike Srbije (Nacionalni plan akcije za žene) (multisektorska saradnja policije, centra za
Ministarstvo zdravlja Republike Srbije objavilo socijalni rad, pravosuđa i nevladinih
je Protokol namenjen zdravstvenim radnicima za organizacija)
postupanje i zaštitu žena koje su izložene nasilju.
Fizikalni nalaz i karaktristike povreda na koje 6. završiti razgovor u podržavajućem tonu
lekari SHMP posebno moraju da obrate pažnju (podrška, razumevanje i poverenje)
prilikom pregleda su: sve povrede, posebno one
lokalizovane na licu, vratu, grudima, stomaku i
genitalnoj regiji, povrede temporomandibu- Obrazac za dokumentovanje preživljenog nasilja
larnog zgloba, opekotine, centralno raspoređene iz Posebnog protokola Ministarstva zdravlja
povrede na prekrivenim delovima tela, povrede Republike Srbije za zaštitu i postupanje sa
podlaktica (tzv. odbrambene povrede), ogrebo- ženama koje su izložene nasilju (Prilog 1.) ima
tine na člancima ruku i nogu, povrede koje nisu u veliki sudsko-medicinski značaj, i zdravstveni
skladu sa nastankom koji se navodi, višestruke radnici se ohrabruju da dokumentuju nasilje
povrede, modrice koje odgovaraju obliku oruđa kada god posumnjaju na njega.
30
Prilog 1.1
31
Prilog 1.2
32
Prilog 1.3
33
Prilog 1.4
34
Prilog 1.5
35
Prilog 1.6
36
CILJ RADA
Vrste telesnih povreda kod
Cilj rada je da se analizira zlostavljanje žena koje žrtava zlostavljanja
su u periodu od godinu dana (2014.
godina)pregledane u SHMP.
MATERIJAL I METODE
lake telesne
U ovom istraživanju korišćeni su protokoli povrede
22,2%
SHMP kao i poseban protokol za zaštitu žena i
dece koji su izloženi nasilju. teške
77,8%
telesne
REZULTATI povrede
U SHMP Doma zdravlja Petrovac na Mlavi u
periodu od 1.1.2014 do 31.12.2014 godine u
dokumentaciji je zabeleženo 18 žena koje su
pregledane jer su bile žrtve nasilja u porodici Grafikon 2.
izvršenog od strane bračnog ili vanbračnog Svih 18 žena (100%) pretrpele su i neki oblik
partnera. psihičkog zlostavljanja u vidu vređanja,
Od ukupnog broja samo 8 žena (44,4%) se omalovažavanja, zastrašivanja, zabrana i pretnji.
samostalno javilo na pregled,a ostalih 10 U slučaju svih 18 žena (100%) dobija se podatak
(55,6%) je dovedeno od strane policije koja je da se zlostavljanje ponavljalo u prošlosti i to u
intervenisala u datom slučaju.(grafik 1.) slučaju 3 (16,7%) žene jednom, a u slučaju15
(83,3%) žena više puta.(grafik 3.)
Prijave žrtava nasilja u

porodici Zlostavljanje u prošlosti
samostalna 16,7%
prijava jednom
44,4%
više puta
55,6% prijava od 83,3%
strane
policije
Grafikon 3.
Grafikon 1. Kod 6 (33,3%) od pregledanih žena dobija se
podatak da su i deca bila žrtve porodičnog
Svih 18 žena (100%) pretrpelo je neki oblik nasilja.
fizičkog zlostavljanja,od toga je njih 14 (77,8%) Od ukupno 18 pregledanih žena samo 4 (22,2%)
imalo je lake, a 4 (22,2%) teške telesne su navele da žele da se nasilje dokumentuje zbog
povrede.(grafik 2.) sudskog postupka, a ostalih 14 (77,8%) navele
su da ne žele da se nasilje dokumentuje.(grafik
4.)
37
Dokumentovanje nasilja ZAKLJUČAK

zbog sudskog postupka
Kod analiziranih žena uočeno je dugogodišnje
zlostavljanje, koje se najčešće više puta
ponavljalo u prošlosti kao i tendencija da "žrtva"
prihvata zlostavljanje kao normalnu pojavu i
želi da se partnera koji je zlostavlja ne želi da napusti, niti
22% dokumentuje da prijavi i dokumentuje zlostavljanje. Nasilje
nad ženama ima krajnji cilj: stvaranje
ne želi da se dobrovoljne žrtve -pokornost i lojalnost, i
78% dokumentuje žrtvovanje ostalih odnosa sa ljudima.
Karakteriše ga pravilnost u nastajanju,trajanju i
prestanku (tzv. ciklus zlostavljanja), ponavljanje,
kontrola i dominacija. Sa vremenom postaje
progresivnije i učestalije. Društvo i institucije
trebali bi da učine više u cilju prepoznavanja i
Grafikon 4. blagovremenog reagovanja u ovakvim
slučajevima.
Od svih pregledanih žena samo su 2 (11,1%)
navele da će napustiti partnera koji ih zlostavlja,
LITERATURA
a čak njih 16 (88,9%) navele su da će nastaviti
da žive sa partnerom koji ih zlostavlja.
1. Porodično nasilje u Srbiji,Viktimološko društvo Srbije,
(grafik 5.) Beograd, Otašević, Ignjatović (2004)
2. Judith Lewis Herman-Trauma i oporavak, Ženska
Zajednički život sa infoteka, Zagreb (1996)
3. Walker(1980)
partnerom posle 4. Poseban protokol Ministarstva zdravlja RS za postupanje
zlostavljanja sa ženama koje su izložene nasilju
11,1%
napustiće
partera koji ih
zlostavlja
88,9% neće napustiti

partnera koji ih
zlostavlja
Grafikon 5.
38

THE MUNICIPALITY OF PETROVAC ON MLAVA –BASED ON THE DATA FROM THE
EMERGENCY DEPARTMENT AT PETROVAC ON MLAVA HEALTH CENTRE
Summary: INTRODUCTION: Women abuse is still a taboo subject in modern society. Doctors working in
emergency department are most often the first link in the chain of recognizing and providing the first aid
to women victims of violence, and, if need be, it is their responsibility to alert relevant services.
AIM: The objective of this study was to analyze the abuse of women treated in the emergency department
during the period of one year (2014).
MATERIALS AND METHODS: In this research we used Emergency Department protocols, as well as special
protocols on protection of child and woman victims of abuse.
RESULTS: 18 women treated in Emergency Department at Petrovac on Mlava Health Centre during the
period between 1/1/2014 and 31/12/2014 were documented as victims of domestic violence
perpetrated by their married or unmarried partners.
Of the total number of women, only 8 (44,4%) sought medical treatment on their own, while the other 10
(55,6%) were brought to the emergency department by the intervening police.
All the 18 women (100%) had suffered a form of physical abuse. Among them, 14 women (77,8%) had
suffered minor injuries, and 4 (22,8%) serious injuries.
All the 18 women (100%) had also experienced a form of psychological abuse, such as insults, belittling,
intimidation, restrictions or threats.
All the 18 women (100%) reported a history of abuse. In cases of 3 women (16,7%) the abuse previously
occured once, while in cases of 15 women (83,3%) the abuse occured repeatedly in the past.
6 women (33,3%) revealed that children were also victims of domestic violence.
Among the 18 treated women, only 4 (22,2%) said that they wanted the violence to be documented for the
purpose of trial. The other 14 (77,8%) said they didn't want the violence to be documented.
Only 2 (11,1%) of the treated women claimed that they would leave the abusing partner, while as many as
16 (88,9%) said they would continue to live with the abusing partner.
CONCLUSION: We note that the abuse of the analysed women had most often occurred repeatedly over
the years. What can also be noted is the victims' tendency to accept abuse as normal and refuse to leave
the abusing partner, or to report or document the violence. Our society and its institutions should do more
with the aim of recognizing and responding promptly to such cases.
Key words: womens abuse by married or unmarried partners
39
UDK BROJEVI: 614.2 ISSN 1451-1053 (2016) br.1 p.39-44

616-083.98
351.862.21
NAPREDAK U ORGANIZACIJI ZBRINJAVANJA POVREĐENIH U MASOVNIM

NESREĆAMA KOD NAS I U OKRUŽENJU

WITH US AND IN THE ENVIRONMENT
Goran Perge
DOM ZDRAVLJA SREMSKA MITROVICA, SLUŽBA HITNE MEDICINSKE POMOĆI, SREMSKA MITROVICA
Sažetak: U Republici Srbiji se masovne nesreće dešavaju skoro svake godine. Ista je situacija i u okolnim
zemljama. Uočili smo mnoge probleme u spašavanju povređenih, u prvom redu u organizaciji spasilačkih
timova i organizacija, menadžmentu na licu mesta i tretmanu velikog broja povređenih u isto vreme. U
ovom radu uporedio sam po dve masovne nesreće u Sloveniji, Crnoj Gori i Srbiji u proteklih devet godina i
napredak u organizaciji sistema spašavanja na primerima. Slovenija ima najbolji organizacioni sistem zato
što je donela mnogo dokumenata iz te oblasti. Crna Gora je izradila neke dokumente, neki su još u izradi,
ali su analizirane sve situacije i uočeni problemi. Srbija nema ni jedan upotrebljiv dokument iz ove oblasti.
Ako uporedimo dve nesreće iz 2008. i 2013. godine, možemo da zaključimo da je organizacija spašavanja u
drugoj nesreći bila lošija nego u prvoj, ali neki problemi su slični u obe. Moramo da napravimo dobre
planove organizacije i treninga timova za ovakve situacije.
Ključne reči: masovna nesreća, hitna medicinska pomoć, saobraćajna nesreća
Goran Perge
Dom zdravlja Sremska Mitrovica, Služba hitne medicinske pomoći, Sremska Mitrovica
Telefon: 063 512 147 E-pošta: gperge@live.com
40
UVOD REZULTATI
U Republici Srbiji masovne nesreće se u Slovenija

poslednje vreme dešavaju skoro svake godine.
Poslednje koje su zabeležene su lančani sudar na Prva nesreća se desila 27.11.2010. na auto-putu
auto-putu kod Šimanovaca, prevrtanje kombija kod Ljubljane u popodnevnim časovima zbog
sa izbeglicama na auto-putu kod Leskovca i klizavog kolovoza i guste magle. Problem su bili
prevrtanje turističkog autobusa na auto-putu vremenski uslovi, neobezbeđen pristup licu
blizu Beograda. Ministarstvo zdravlja Republike mesta i veliki broj ugroženih koji su zbog
Srbije nije izdalo posebne procedure koje bi sekundarnih sudara bili povređeni. Prvi poziv je
odrađivale način reagovanja Službe hitne bio u 16:33, prvo sanitetsko vozilo je stiglo u
medicinske pomoći (SHMP) u slučaju masovnog 16:55, prvi povređeni je zbrinut u bolnici u
povređivanja, a ne postoji ni jedan zakonski akt 17:45, a poslednji u 19:06, dok je poslednje
niti sistemska procedura za delovanje hitnih sanitetsko vozilo napustilo mesto nesreće u
službi u ovim situacijama. Masovne nesreće 20:44. Učestvovalo je 17 ambulantnih vozila sa 6
imaju određene karakteristike: kompletnih ekipa HMS (hitna medicinska
- nastaju iznenada i bez najave služba) i jedna privatna spasilačka ekipa.
- ne mogu da se predvide ni obim ni način Zbrinuto je 6 crvenih, 4 žuta i 11 zelenih i 48
nastanka osoba je bilo nepovređeno.
- po obimu prevazilaze mogućnosti službi koje Druga nesreća se desila 23.08.2012. Poziv centru
imaju nadležnost na prostoru na kojem su se 112 je bio u 7:54 kada je javljeno da se srušio
desile balon i ima 32 povređena. Već u 7:55 dispečerski
Zbog toga je potrebno za svaku nesreću uraditi centar je aktivirao protokol za masovne nesreće.
preciznu analizu i napraviti sistem rada u Prva ekipa je bila na licu mesta u 8:03, prvi
ovakvim situacijama. povređeni odvežen u 8:24, a poslednji u 9:21.
Učestvovalo je 25 ekipa u vozilima i dva
CILJ RADA helikoptera, od toga ukupno 12 lekarskih ekipa.
Ovoga puta korišćeni su trijažni kartoni radi
U ovom radu će biti predstavljen napredak u lakše evidencije povređenih. Ukupno je bilo 9
sistemu zbrinjavanja povređenih u masovnim crvenih, 7 žutih, 12 zelenih i 4 crna.
nesrećama koje su se desile u Srbiji i u Iako je spašavanje bilo dosta dobro
okruženju. Biće predstavljene nesreće koje su se organizovano u oba slučaja, prilikom analize
desile 27.11.2010. godine na auto-putu kod događaja uočeno je da nije bilo dovoljno
Ljubljane i 23.08.2012. godine u močvarnom koordinacije niti između pripadnika HMS niti
području blizu Ljubljane u Republici Sloveniji, između HMS i vatrogasaca. Zbog toga je
26.01.2006. godine kod Bioča i 23.06.2013. Ministarstvo zdravlja 2013. godine donelo
godine u mestu Manastir Morača u Republici "Smernice za delovanje sistema nujne
Crnoj Gori i nesreće na auto-putu Beograd – Novi medicinske pomoči ob množičnih nesrečah" koje
Sad kod Inđije 11.07.2008. godine i lančanog predstavljaju smernice za rad HMS koje su
sudara na auto-putu Šid – Beograd kod usklađene sa protokolima rada drugih hitnih
Šimanovaca 22.12.2013. godine. službi, a jednistvene su za celu teritoriju
Republike Slovenije. Sastavni deo smernica su i
jedinstveni trijažni kartoni koje su dobile sve
HMS.
41
Slika 1. Slovenija
medicinska trijaža na licu mesta koju su vršili
Crna Gora pripadnici Zavoda za hitnu medicinsku pomoć i
Gorske službe spasavanja. Učestvovalo je,
Najteža železnička nesreća desila se 23.01.2006. između ostalog, 10 sanitetskih vozila sa 32 člana
godine oko 16 časova kod mesta Bioče na ekipe. Preminulo je 15 osoba na licu mesta i
nepristupačnom terenu kada je voz iskliznuo iz troje naknadno u Kliničkom centru nakon
šina. Povređenima su prvi priskočili u pomoć prijema, 29 je teško povređeno, a ukupno je
okolni meštani, a odmah su obaveštene i sve zbrinuto 32 povređene osobe. Najviše
nadležne službe. Vozilima Službe hitne povređenih je bilo sa povredama glave i vratne
medicinske pomoći preveženo je 152 povređena, kičme i ekstremiteta.
a vozom koji je u dva navrata došao iz pravca Uočeno je da je druga akcija bila mnogo bolje
Podgorice preveženi su ostali povređeni i koordinisana, ali su i dalje postojali problemi
nastradali. Problem je bio što nije postojala prilikom koordinacije na terenu. U proteklom
koordinisana akcija, a za transport vozom je čak periodu donešeni su Zakon o zaštiti i spašavanju,
postojala negativna trijaža – u prvi mah su Pravilnik za izradu elaborata o procjeni
transportovani lakše povređeni, a tek u drugom ugroženosti od prirodnih, tehničko – tehnoloških
aktu su tramsportovani teško povređeni. i drugih nesreća, Pravilnik o metodologiji za
Druga nesreća se desila u blizini manastira izradu planova za zaštitu i spašavanje, Pravilnik
Morača kod mosta "Grlo" 23.06.2013. u 17:20, o načinu i postupku javljanja i obavještavanja, a
kada je Operativno – komunikacioni centar 2014. je bio u izradi Nacionalni plan za zaštitu
(112) primio poziv i informacije o nesreći. od nesreća u saobraćaju. Ovim će se stvoriti bolji
Dežurni je odmah aktivirao sve spasilačke službe uslovi za koordinisan rad na terenu.
iz okruženja. Zatvoreni su prilazni putevi kako bi
se obezbedio prostor za evakuaciju, rađena je
42
Slika 2. Crna Gora
Srbija DISKUSIJA
Dana 11.07.2008. u 6:30 dobijena je informacija I kod nas i u okruženju je uočen problem u
da se desila teška saobraćajna nesreća na auto- organizaciji spašavanja povređenih u masovnim
putu kod Inđije. Prva ekipa SHMP je stigla u 6:35. nesrećama. Najveći problem je koordinacija više
Odmah su pozvane i druge ekipe SHMP i druge različitih službi. I dalje ne postoji jasno definisan
spasilačke službe. Ukupno je bilo angažovano 7 sistem rukovođenja i koordinacije. Stiče se
ekipa SHMP Inđija, od čega 4 lekarske, dve utisak da je na ovom polju Slovenija najviše
lekarske ekipe iz Stare Pazove i nepoznat broj napredovala uvođenjem jedinstvenog sistema
ekipa iz Beograda i Novog Sada. Ukupno je bilo obaveštavanja (112) i donošenjem sistemskih
47 povređenih od kojih je SHMP Inđija zbrinula procedura rada od strane Ministarstva zdravlja
36 i to: 9 crvenih, 13 žutih i 12 zelenih. Okolne koje su usaglašene sa procedurama rada drugih
ekipe SHMP su zbrinule i prevezle 11 komplementarnih službi. Isti problem je uočen i
povređenih, ali nisu poznate kategorije povreda. u Crnoj Gori i ovi dokumenti su u izradi ili se
Na licu mesta ostalo je pet osoba koje su bile planira njihova izrada. Na žalost, u Srbiji se
mrtve. najmanje učinilo po ovom pitanju. Ne postoji
Dana 22.12.2013. oko 8:20 na delu auto-puta jedinstveni centar za koordinaciju, kao ni jasne
kod Pećinaca, zbog guste magle desila se nesreća procedure rada na nivou države. Svaka ustanova
u kojoj je učestvovalo 38 vozila. Odmah su od ima sopstvene procedure koje nisu
strane Saobraćajne policije pozvane sve SHMP iz komplementarne, a set za trijažu u masovnim
okruženja. Bilo je oko 20 povređenih koji su nesrećama na nivou Srema, a verovatno i šire,
preveženi vozilima SHMP do više različitih ima samo SHMP Sremska Mitrovica i to samo
zdravstvenih ustanova u Beogradu, te se ne zna jedan koji je samoinicijativno napravljen. Od
koji broj ekipa SHMP je učestvovao u zakonskih regulativa donešen je Zakon o
spašavanju, niti koji je bio stepen povreda vanrednim situacijama koji masovne nesreće ne
prepoznaje kao vanredne situacije, a ne postoji
43
drugi dokument koji se bavi ovom tematikom. - izraditi pojedinačna planove reagovanja
Takođe, ne ostoji razrađen sistem veze između prilagođene svakoj službi
različitih SHMP niti između SHMP i drugih službi - organizovati edukaciju zaposlenih i redovne
na nivou dispečerskih centara. Na kraju, nisu treninge za reagovanje u ovakvim
izrađene potpune analize događaja iz kojih bi se situacijama
mogli izvući valjani zaključci i izraditi ili - nakon svake nesreće uraditi preciznu analizu,
korigovati procedure rada. uočiti probleme i korigovati postojeće
procedure.
ZAKLJUČAK
LITERATURA
Da bi se brzo i efikasno zbrinuli povređeni u
masovnim nesrećama na teritoriji Republike 1. Posavec A. Suradnja timova hitne medicinske pomoći i
Srbije potrebno je: vatrogasacana terenu u masovnim nesrećama. Beograd
- izraditi procedure rada pojedinih službi koje 2014.
2. Milić S, Petrović V,Trifunović Lj, Gvozdenović Lj.
će biti uniformne na celoj teritoriji Države Prehospitalna trijaža u zbrinjavanju masovnih nesreća –
- formirati jedinstveni centar za upravljanje u prikaz slučaja. Medicina danas, Novi Sad 2009.
ovim situacijama 3. Niković V, Dobričanin V , Radunović M, Bašić N, Topić D,
- napraviti procedure rada SHMP na nivou Nenek S.Tip povreda i prehospitalno zbrinjavanje
povređenih nakon masovne autobuske nesreće u
Ministarstva zdravlja koje će biti kanjonu reke Morače. IX Kongres urgentne medicine –
komplementarne sa radom drugih službi Zbornik radova, Subotica 2015.
- definisati nivoe komandovanja u ovim
situacijama
44

WITH US AND IN THE ENVIRONMENT
Summary: In Serbia, mass casualty incidents happens almost every year. This situation is same in
neighborn countries. All of us are noticed many problems in rescue victims, in the first place in
organisation rescue teams and organisations, on scene management and treatment of many casualties at
the same time. In this article I compare by two mass casualty incidents in Slovenia, Montenegro and Serbia
in the past nine years and progress in organisation saving system in examples. Slovenia has best system of
organisation because they made many documents in this area. Montenegro made some documents, many
documents ar in the preparation, but they analised all situations and noted errors in organisation. Serbia
has not any usable document of mass casualty incidemt management. When we compare two incidents
from 2008 and 2013, rescuing in second incident is organized worse then first, but some problems are
same. We have to make good plans of organisation and training teams for this situation.
Key words: mass accident, emergency medical service, traffic accident
45
PRIKAZ SLUČAJA/CASE REPORT
UDK BROJEVI: 618.31-06 ISSN 1451-1053 (2016) br.1 p.45-50

616-001.34/.36-083.98
ZNAČAJ ANAMNEZE, RANOG PREPOZNAVANJA I PRIMARNOG ZBRINJAVANJA

HIPOVOLEMIJSKOG ŠOKA NA TERENU
THE RELEVANCE OF CASE HISTORY , EARLY RECOGNITION AND PRIMARY TAKING

CARE OF HYPOVOLEMIC SHOCK ON THE FIELD
DOM ZDRAVLJA UB, SLUŽBA HITNE MEDICINSKE POMOĆI, UB
Sažetak: Uvod: Šok je sindrom koga karakteriše poremećen odnos dotoka i korišćenja kiseonika u
tkivima a definiše se kao stanje ćelijske dizoksije. Šok je proces koji ima za posledicu gašenje funkcija svih
organskih sistema sistematičnim redosledom .Vreme koje je potrebno da se šok razvije kroz sve svoje faze
varira od pacijenta do pacijenta.U vezi je sa zdravstvenim statusom i sposobnošću organizma da
kompenzuje poremećaje
Prikaz slučaja : U radu je prikazan slučaj pacijentkinje starosti 34 godine, dovežene u ambulantu zbog
bola u maloj karlici sa propagacijom ka rektumu. Od propratnih simptoma navodi: mučninu, nesvesticu,
žeđ, malaksalost. Heteroanamnestički se dobija podatak da je imala oskudno menstrualno krvarenje
nakon amenoreje od šest nedelja. Objektivnim pregledom: anksiozna, bleda, preznojena, afebrilna,
tahipnoična, hipotenzivna (TA 70/40mmHg). U EKG zapisu sinus tahikardija, srčana akcija 110/min., bez
poremećaja provođenja i repolarizacije, SpO2 93% Abdomen: u nivou grudnog koša distendiran,
palpatorno difuzno bolno osetljiv, prisutna perkutorna tmulost. Postavljena je sumnja na akutno
abdominalno stanje praćeno simptomima i znacima hipovelemijskog šoka. Specifično lečenje zavisi od
uzroka šoka i sprovodi se u intrahospitalnim uslovima, te je u skladu sa tim pacijntkinja transportovana u
O. B. Valjevo gde je posle urgentne dijagnostike na odeljenju ginekologije potvrđena dijagnoza Graviditas
extrauterina tubaria l. dextra, Shoch hipovolemicus i urađena hitna operacija .
Zaključak: Za uspešno lečenje hipovolemijskog šoka nepohodno je rano prepoznavanje i normalizacija
cirkulišućeg volumena. Energična nadoknada volumena kod pacijenata sa hipovolemijskim šokom koji
nisu hirurški zbrinuti može povećati TA, krvarenje i povećati mortalitet. Kod pacijenata koji krvare treba
održavati blažu hipotenziju, nastojati postići dobar perfuzijski pritisak za vitalne organe (90mmHg). Ako
se ne reaguje pravovremeno i odgovarajućim lečenjem nastaje ireverzibilna faza šoka čiji je krajnji
rezultat smrt ćelija i organizma.
Ključne reči: nadoknada volumena, ektopična trudnoća, hipovolemijski šok
Rajka Ranković
Dom zdravlja Ub, Služba hitne medicinske pomoći, Ub
Telefon: 064 801 84 03, E-pošta: rajka.rankovic99@gmail.com
46
UVOD Kompenzatorni – ovaj stadijum karakteriše

uključivanje fizioloških mehanizama (neuralnih,
Više od 200 godina je prošlo od pokušaja da se hormonskih, biohemijskih), sa ciljem održanja
jasno odredi suština i definicija šoka. Isto toliko perfuzije i dotoka kiseonika u najvitalnijim
godina je prošlo od kada su u medicinsku organima. Usled acidoze dolazi do
literaturu Le Dren, T. Latta uveli reč “šok“ hiperventilacije, a hipotenzija dovodi do
(snažan udar). Godine 1872. Gross definiše šok baroreceptorske aktivacije i sledstvene vazo-
kao "manifestaciju surovog rastrojavanja mašine konstrikcije i povećanja rada srca. Vazo-
života". Blolock 1940. godine kaže: "Šok je konstrikcija u koži, mišićima, bubrezima i
poremećaj periferne cirkulacije, koji nastaje splanhičkoj regiji centralizuje krvotok ka srcu,
zbog nesrazmere u veličini vaskularnog korita i plućima i mozgu. Smanjen protok krvi u
volumena intravaskularne tečnosti".Wiggers na renalnom sistemu dovodi do smanjene diureze.
osnovu svojih eksperimentalnih istraživanja Za simpatički odgovor je neophodno vreme (oko
(1942) zaključuje da je "šok sindrom koji nastaje 20 minuta). Neuroendokrini odgovor predstavlja
zbog depresije mnogih funkcija od kojih je kompleksnu spregu hipotalamusne, hipofizne i
smanjenje efektivnog cirkulatornog volumena adrenalne hiperfunkcije, u kojoj povećana
najvažnije i kada pogoršanje cirkulacije hormonska aktivnost adrenalina, noradrenalina,
napreduje, završava se ireverzibilnim cirkula- angiotenzina, aldosterona i antidiuretskog
tornim poremecajem". Ni danas, verovatno, ne hormona dovodi do produžene vazokonstrikcije,
postoji idealna definicija šoka. Definišući šok ubrzanja rada srca, zadržavanja natrijuma i
"kao endogenu autostrangulaciju i hemo- vode. Insulinska rezistencija u stanju šoka
dinamsku evisceraciju organizma (Kramer, K.: dovodi do hiperglikemije (glukoza je metabolički
Shock – 1972. godina, Berlin) hteo je da ukaže na supstrat za najvitalnije organe u stanju
dramaticnu ozbiljnost i težinu stanja u kome se hipoksije). Hipernatrijemija i hiperglikemija
nalazi svaki bolesnik u šoku bez obzira na uzrok povećavaju osmolalnost krvi, tako da voda iz
koji je doveo do toga .Definicije šoka su se s intersticijuma prelazi u intravaskularni prostor.
vremenom menjale, budući da je prepoznato da Progresivni – ukoliko se šok pravovremeno ne
ne mogu biti bazirane isključivo na padu krvnog leči kompenzatorni mehanizmi postaju
pritiska i da neadekvatna tkivna perfuzija može nedovoljni i stanje napreduje. Smanjena
postojati uprkos očuvanom krvnom pritisku. perfuzija i energetski deficit dovode do
Takođe, u stanjima šoka ni dovoljan dotok narušavanja jonske pumpe, što ima za posledicu
kiseonika tkivima nije garancija za njegovo ulazak natrijuma i vode u ćeliju. Staza u
iskorišćavanje i korišćenje nutritivnih supstanci. mikrocirkulaciji i povećanje permeabiliteta
Stoga se danas u definiciji šoka, pored stanja dovode do ekstravazacije tečnosti i proteina u
neadekvatne tkivne perfuzije i smanjenog intersticijum, što povećava distancu kapilar-
dotoka kiseonika tkivima u odnosu na potrebe, ćelija i dalje onemogućava ekstrakciju kiseonika.
sve više naglašava da je šok stanje nedovoljnog Refraktorni – ovaj stadijum karakteriše
korišćenja kiseonika u tkivima u odnosu na progresivna organska disfunkcija i reverziju
potrebe. Za održanje homeostaze, šoka je nemoguće postići bilo kakvom terapijom,
makrocirkulacije i mikrocirkulacije, kao i tako da je letalni ishod neminovan.
ćelijskog korišćenja kiseonika, neophodni su
sledeći faktori: dobra funkcija miokardne KLINIČKA SLIKA BOLESNIKA U ŠOKU
pumpe, dovoljan intravaskularni volumen,
normalna regulacija vazomotornog tonusa i Najtemeljniji i najstariji opis bolesnika u šoku
efikasna funkcija intracelularnih elemenata. dao je Fišer 1870. godine. "Snažan, i do sada,
Poremećaj ovih fizioloških faktora dovodi do zdrav mlad covek udaren je u trbuh rudom kola
stanja šoka. koja su jurila. Nije bilo povreda unutrašnjih
organa, mi ih barem nismo ni posle pažljivog
Patofiziologija-stadijumi šoka pregleda ustanovili. No, neposredno posle udara,
Razlikuju se četiri stadijuma šoka: javili su se teški opšti simptomi, dajući sliku
Inicijalni – stanje hipoperfuzije dovodi do veoma teškog stanja, koje postoji još i sada. Kako
hipoksije i smanjene produkcije adenozin vidite, on leži veoma mirno, ne obraća pažnju na
trifosfata. Anaerobni metabolički procesi u ćeliji okolne događaje. Lice mu je upalo, izmenjeno,
uzrokuju povećano stvaranje laktata i piruvata, čelo znojavo, a nosnice raširene. Oči su mu
kao i sistemske metaboličke acidoze. umorne, bez sjaja, upale. Napola su prekrivene
47
kapcima, okružene širokim tamnim kolutovima. vremenskom periodu tokom kojeg se gubitak
Zenice su široke i reaguju tromo. Bolesnik gleda desio.
"tupo" i izgubljeno u daljinu. Koža i vidljive
sluzokože su mramorno blede, ruke i usne Klasifikacija soka
plavičaste. Velike kapi znoja vise sa čela i obrva.
Hinshaw i Cox su 1972. klasifikovali šok u četiri
Temperatura se na pipanje čini znatno nižom od
kategorije,u zavisnosti od prisutnih
normalne. To je potvrđeno termometrom, koji je
patofizioloških poremećaja:
pokazivao rektalnu temperaturu 1°C ispod
-hipovolemijski,
normale. Sve senzorne percepcije veoma su
-kardiogeni,
smanjene. Bolesnik se mršti tek na vrlo bolne
-distributivni i
senzacije, i čini polagane odbrambene pokrete.
-opstruktivni.
On ne diže udove spontano, ali na ponovljene i
-endokrini šok.
uporne zahteve on ih lagano pomiče. Ako se
-citotoksični šok (nemogućnost ćelijskog ko-
udovi pasivno podignu, padaju beživotno natrag.
rišćenja kiseonika, prouzrokovana delovanjem
Kod našeg bolesnika sfinkteri rade normalno.
toksičnih noksi)
Kateterom je dobijeno nešto oskudnog,
koncentrovanog urina, ali bez nalaza šećera ili Hipovolemijski šok je najčešća forma šoka,
albumina. Puls je jedva opipljiv, iregularan, koju karakteriše gubitak intravaskularnog
nejednak, jako ubrzan. Arterije su uske i vrlo volumena. Mnogobrojni etiološki faktori mogu
niskog pritiska. Kada je bolesnik dovežen u da dovedu do gubitka cirkulirajuceg volumena.
bolnicu, zapaženo je da pulsa nije bilo, da su
srčani tonovi bili iregularni i isprekidani. No, uz ETIOLOŠKI FAKTORI
sve to on je sasvim pri svesti. Odgovara, tačno, Krvarenja
ali polako, i to samo na ponovljena pitanja. -spoljašnja
Jedino kada je primljen u bolnicu odbijao je da -unutrašnja (ruptura slezene, jetre, povrede
odgovara. Glas mu je bio slab i grub, ali dobro krvnih sudova, gastrointestinalna krvarenja,
artikulisan. Na ponovljena pitanja bolesnik se krvareci ulkus, variksi jednjaka i Meckelov
žali na hladnoću, omaglicu, utrnulost i tupost u diverticulum, krvarenje u ektopičnoj trudnoći)
svim udovima. Kaže da ima nauzeju i vrtoglavicu Gubitak plazme
kada zatvori oči. Ali, senzitivni organi pokazuju -opekotine
normalnu aktivnost. Disanje je nepravilno i -nefrotski sindrom
povremeno duboko, uzdasi i dugački inspirijum -gubitak u takozvani "treci prostor" (intestinal-
smenjuju se sa površnim i ubrzanim disanjem, na opstrukcija, pankreatitis, peritonitis, ascites).
koje je jedva vidljivo i čujno. Kada je bio primljen Gubitak tecnosti i elektrolita
u bolnicu, bolesnik je povraćao nekoliko puta. -akutni gastroenteritis
Nauzeja i štucanje nastavljaju se i sada. Oni koji -prekomerno znojenje i cisticna fibroza
poznaju bolesnika ili su ga videli neposredno pre -bolesti bubrega
nesreće, prepoznali bi ga veoma teško, ako bi ga Endokrina oboljenja
uopšte prepoznali." (J. Bolcic Wikerhauzer, citat -nadbubrežna insuficijencija
iz rada: "Patofiziologija i terapija šoka"). -diabetes mellitus
Klinička slika može široko varirati a to zavisi od -diabetes insipidus
životne dobi i kliničkog statusa bolesnika pre
njegovog nastanka,o intenzitetu gubitka krvi te o Klinički znaci hemoragijskog šoka ( Tabela 1. )
stepen Izgubljena količina Puls arterijski Diureza stanje svesti

krvi/ml pritisak
I <750 ↑ Normalan normalan ili ↓ bez promena
II 1000-1500 ↑↑ normalan ili ↓ ↓ agitiran,konfuzan
III 1500-1750 ↑↑ ↓↓ ↓↓ apatija,somnolencija
IV >2000 ↓ ↓↓↓ ↓↓↓ sopor, koma
Tabela 1. Klinički znaci u hemoragijskom šoku
48
CILJ RADA Primila 3 jedinice krvi, 2 sveže smrznute plazme.

Drugog postoperativnog dana KKS u fizioloskim
granicama, Hgb 125 g/l, postoperativni tok
Ukazati na značaj ranog prepoznavanja,
protekao uredno. Otpuštena u dobrom opštem
adekvatnog zbrinjavanja pacijenata sa
stanju.
simptomima i znacima hipovolemijskog šoka na
DISKUSIJA
prehospitalnom nivou.
Veliki značaj za pacijenata u stanju šoka
METOD
predstavljaju rano prepoznavanje i adekvatno
lečenje. Mlade osobe, sa dobrim fiziološkim
Nadoknada i.v. volumena je vršena kod
potencijalima, mogu u početku kompenzovati
pacijentkinje kod koje je hipovolemijski šok
akutne gubitke krvi i imati diskretne kliničke
nastao kao komplikacija rupture ektopične
znake, a pad vrednosti hemoglobina javlja se u
trudnoće a uz poštovanje smernica dobre
kasnijoj fazi, sa redistribucijom tečnosti iz
kliničke prakse za zbrinjavanje šoka na
intersticijuma u intravaskularni prostor.
prehospitalnom nivou.
Terapija šoka se sprovodi od momenta viđenja
pacijenta, čak i pre utvrđivanja uzroka.
PRIKAZ SLUČAJA
Oslobađanje disajnih puteva i oksigenoterapija
spadaju u prve mere kojima se počinje lečenje.
Pacijentkinja starosti 34 godine,dovežena u
Neophodna je brza nadoknada intravaskularnog
ambulantu Sluzbe hitne medicinske pomoći
volumena. Ove mere se sprovode još u prehospi-
Doma zdavlja Ub oko 17h, zbog bola u maloj
talnom lečenju i omogućavaju preživljavanje u
karlici sa propagacijom ka rektumu. Tegobe
toku transporta u bolnicu. Nadoknada intra-
počele prethodne večeri praćene mučninom, bez
vaskularnog volumena se sprovodi:
povraćanja, nesvesticom, pojačanom žeđi. Imala
-kristaloidnim rastvori
oskudno menstrualno krvarenje nakon
-koloidnim rastvorima
amenoreje od šest nedelja.
-krv i derivati
Objektivnim pregledom: anksiozna, bleda,
preznojena, afebrilna, tahipnoična, hipotenzivna
Odavno se postavlja pitanje koje je rastvore bolje
(TA 70/40mmHg). U EKG zapisu sinusna
davati u stanju šoka – koloide ili kristaloide.
tahikardija, f 110, bez poremećaja provođenja i
Bez obzira na uzrok hipovolemije, inicijalno se
repolarizacije, SpO2 93% Abdomen: U nivou
koriste koloidni ili kristaloidni rastvori.
grudnog koša, distendiran, palpatorno difuzno
Kristaloidni rastvori, sastavljeni od različitih
bolno osetljiv, prisutna perkutorna tmulost.
kombinacija elektrolita, imaju prednost , tako da
Postavljena je sumnja na akutno abdominalno
su natrijum-hlorid (fiziološki rastvor) i Ringer
stanje praćeno simptomima i znacima
laktat (Hartmanov rastvor) najčešće korišćeni u
hipovolemijskog šoka. Pacijentkinja postavljena
ove svrhe. Ovi se rastvori brzo redistribuiraju u
u Trendelenburgov položaj, uspostavljene 2
ekstracelularni prostor, tako da je neophodna
venske linije, započeta intravenska nadokanda
veća količina za ekspanziju intravaskularnog
kristaloidnim rastvorima. Plasiran urinarni
prostora, svaki ml izgubljenog cirkulišućeg
kateter. Tokom transporta u specijalizovanu
volumena nadokanadjuje se sa 3-4ml izotonog
zdravstvenu ustanovu u trajanju od 30 minuta
kristaloidnog rastvora (RL, FR) . Ringer laktat se
vršena kontinurana oksigenoterapija, uz
već 70 godina koristi kao kristaloidni rastvor
praćenje respiratorne, kardiovaskularne i
izbora u stanjima šoka, (proinflamatorna i
bubrežne funkcije. Pacijentkinja primila 1,5l
proapoptotska dejstva se pripisuju D-izomeru u
kristaloida sa 2 ampule Dopamina. Na prijemu
ovom rastvoru). U terapiji su najvažniji ciljevi
stabilnijih vitalnih parametara (TA 95/60
povećanje dotoka kiseonika tkivima (DO2) i
mmHg), SpO2 97%, diureza 350ml i frekvenca
popravljanje mikrocirkulatornog krvnog
100/min. Na prijemu urađena hitna KKS:
protoka. Uz nadoknadu intravaskularnog
hemoglobin 87 g/l, eritrociti 3.80x10 12/l Po
volumena, neophodno je kontinuirano posma-
prijemu na odeljenje Ginekologije potvrđena
tranje efekata terapije: praćenje stanja svesti,
dijagnoza Graviditas extrauterina tubaria l.
merenje krvnog pritiska auskultacija pluća,
dextra, Shoch hipovolemicus. Urađena operacija
provera kapilarnog punjenja i zatim merenje
Laparotomia suprapubica transversa,
centralnog venskog pritiska, saturacija centralne
Salpingectomia l. dex, Drainage .
49
venske krvi kiseonikom i kontrola vrednosti hemodiluciju i ne remeti trombogenezu. Ako se

hemoglobina i laktata. ne reaguje pravovremeno i odgovarajućim
Nadoknada i.v. volumena je vršena kod lečenjem nastaje ireverzibilna faza šoka čiji je
pacijentkinje kod koje je hipovolemijski šok krajnji rezultat smrt ćelija i organizma.
nastao kao komplikacija rupture ektopične Lečenje pacijenta u stanju šoka mora biti brzo,
trudnoće a uz poštovanje smernica dobre terapijske mere moraju da budu usmerene ka
kliničke prakse za zbrinjavanje šoka na osnovnom uzroku koji je doveo do
prehospitalnom nivou. hipovolemijskog šoka, svako odlaganje vodi
daljoj porgresiji – tkivnoj hipoperfuziji i
ZAKLJUČAK hipoksiji, a dužina trajanja hipoperfuzije i
intenzitet u direktnoj su korelaciji sa
Za uspešno lečenje hipovolemijskog šoka mortalitetom.
nepohodno je rano prepoznavanje i normali-
zacija cirkulišućeg volumena. Fizikalni pregled LITERATURA
treba usmeriti na otkrivanje znakova tkivne
hipoperfuzije. Nijedan znak, simptom ili 1. Vučović Dragan:Urgentna medicina Medicinska knjiga,
Beograd
laboratorijski test sam po sebi nije dovoljan za 2. Bumbaširević V.:Terapijski aspekt šoka baziran na
dijagnozu šoka, osim hipotenzije. Šok je lako hemodinamskim i oksimetrjskim
dijagnostikovati ukoliko vidimo pacijenta sa 3. parametrimaMadicinski fakultet, Univerzitet u Beogradu
profuznim krvarenjem, povredama, slabo , Beograd 1993
4. Bolčić-Wirckerhauser j. Patofiziologija i terapija šoka,
palpabilnim perifernim pulsom i niskim ili Libelli medici,vol III Zagreb
nemerljivim arterijskim pritiskom na prijemu. 5. Landry DW, Oliver JA.Insights into shoch.Sci Am
Hipotenzija se lako uočava, ali nastaje tek kada 2004;209:36-41
kompenzatorni mehanizmi nisu dovoljni da 6. Monchavvar, A, Rosenthal, M,: A Pathophysiological
Aproach to the Patient in Shock, International
održe minutni volumen srca. Problem je Anaesthesiology Clinics, Volume 31, Number 2,1993
dijagnostikovati ovo stanje ukoliko su prisutni 7. AbrahaamE.:Physiologic stress end cellular
samo diskretniji znaci i simptomi, a ishod zavisi ishemia.Crit.Care Med19
od ranog prepoznavanja i lečenja. 8. Lalević P.:Anesteziologija,Beograd,Zavod za udžbenike i
nastavna sredstva , 1999
Energična nadoknada volumena kod pacijenata 9. Ngo Nt,Cao XT,Kneen R,Wills B,Nguyen VM et al. Acute
sa hipovolemijskim šokom koji nisu hirurški management of dengue shock syndrome:a randomise
zbrinuti može povećati TA, krvarenje i povećati doub-blin comparrison of 4 intravenosu fluid
mortalitet. Kod pacijenata koji krvare predlaže regimentsin the first hour.Clin infect Dis 2001
se koncept permisivne hipotenzije (oko 90
mmHg) koja ne ugrož¦ava perfuziju vitalnih
organa a ograničava gubitak krvi, smanjuje
50
THE RELEVANCE OF CASE HISTORY , EARLY RECOGNITION AND PRIMARY TAKING

CARE OF HYPOVOLEMIC SHOCK ON THE FIELD
Summary: INTRODUCTION: Shock is a syndrome whose characteristics are disturbed relationship
between flow and oxygen usage in the tissues , and it is defined as a state of insufficient or disturbed
oxygen concentration in the cells.The most common form of shock is hypovolemic shock.
AIM: Early recognition and adequate taking care of a patient with the symptoms and signs of hypovolemic
shock on pre-hospital level.
METHOD: Resuscitation of intravascular volume has been done with the patient whose shock was created
as a rupture complication of ectopic pregnancy.
CASE REPORT: A 34 years old female patient was brought to the health center because she had pains in
little pelvis with propagation towards rectum. Troubles from the previous night followed by sickness,
unconsciousness, strong thirst, without vomiting. She had some menstrual bleeding after six weeks
amenorrhea.
By impartial examination: she was anxious, pale,sweaty, afebrile ,with heavy breathing ,hypotensive (TA
70/40 mmHg). In cardiogram transcription sinus tachycardia, heart frequency 110/min, without
conduction disorder and repolarization, SpO2 93%. Abdomen: in the thorax area, distended, palpable
diffusive sensitive with pain, with percutory numbness. The doubt has been set on acute abdominal state
followed by hypovolemic shock. The patient has been put into Trendelenburg`s position, two veins lines
were established, intraveins compensation with crystalloid solutions was started. Urinary catheter was
placed. During the transport to the specialized health center that lasted for 30 minutes, the continuous
oxygen therapy was done, together with respiratory, cardiovascular and kidney functions tracking. The
patient received 1,5l crystalloids with two ampoules of Dopamine. At the reception, she was with more
stable vital parameters (TA 95/60mm Hg),Sp02 97% ,diuresis 350ml and heart frequency 100/min. As she
was received at the Gynecology department, she was operated and given three units of blood and two
fresh frozen plasmas
CONCLUSION: For successful treatment of hypovolemic shock ,it is essential to be early recognized and the
circulative volume to be normalized. Energetic compensation of the volume with the patients with
hypovolemic shock that are not surgically taken care of, can enlarge their blood pressure, bleeding and
mortality. With the bleeding patients, a mild hypotension should be kept on and try to achieve a good
perfusive pressure for the vital organs (90mmHg).If we do not react in the right time and with appropriate
treatment, the irreversible phase of the shock will occur and the final result of it is the cells and organism
death.
Key words: volume compensation, ectopic pregnancy, hypovelomic shock
51

PREHOSPITALNI PRISTUP BOLESNIKU SA STEMI I ZNAČAJ PRVOG MEDICINSKOG

KONTAKTA

MEDICAL CONTACT
Slavko Savović(1), Vuk Niković (1), Ranka Bulajić(2), Rajmonda Tuna(1), Dušan Milenković (3)
(1)ZAVOD ZA HITNU MEDICINSKE POMOĆ CRNE GORE, PODGORICA, (2)SUNNYBROOK HEALTH

SCIENCES CENTRE, TORONTO, CANADA (3) ZAVOD ZA HITNU MEDICINSKU POMOĆ NIŠ
Sažetak: Uvod: Akutni infarkt miokarda (AIM) je klinički oblik koronarne bolesti srca koji nastaje pri
okluziji koronarne arterije, a ireverzibilna ishemija progradira do nekroze miokarda. Za razliku od
stabilne i nestabilne angine pektoris gde je ishemija reverzibilna, prolazna, pa su promene u miokardu
reverzibilne, akutni infarkt miokarda se karakteriše trajnim oštećenjem odnosno funkcionalnim i
anatomskim gubitkom srčanog tkiva.
Prikaz slučaja: Pacijentkinja starosti 50 godina poziva dispečerski centar hitne medicinske pomoći u
19:20 časova zbog bola u grudnom košu koji se javio prvi put u vidu stezanja sa propagacijom u leđa i traje
već nekoliko sati. Po dolasku ekipe izmeren je krvni pritisak TA 130/80 mmHg i urađen EKG.
Elektrokardiogram pokazuje sinusni ritam, srčanu frekfenciju 75/min. sa elevacijom ST segmenta u D2,
D3 i AVF odvodu, depresiju ST segmenta u D1 i AVL odvodu. U stanu pacijentkinje postavljena
kontinuirana intravenska linija i nazalni kateter za aplikovanje kiseonika O2 4L/min., dat je Nitroglicerin
aerosol sprej s.l. (0.4 mg u dozi) i Andol tbl. 300 mg . Pacijent uz EKG monitoring je transportovan u
urgentni blok koji je udaljen od stana pacijentkinje oko 1 km. U urgentnom bloku su urađeni laboratorijski
nalazi i ultrasonografija srca. Pacijentkinja je imala visoke vrednosti kardiomarkera troponina, nakon čega
je uz adekvatnu pripremu urađena perkutana koronarna intervencija (PCI) i zbog okluzije implantiran
stent na desnu koronarnu arteriju (RCA)
Zaključak: Definicija akutnog infarkta miokarda sa ST elevacijom ( STEMI ) uz tipični ili atipični anginozni
bol podrazumeva još i elektrokardiografski nalaz elevacije ST segmenta, što je dovoljno za dijagnozu i
preduzimanje odgovarajućeg, hitnog reperfuzionog lečenja bilo trombolitičkim lekovima ili primarnom
perkutanom intervencijom koje je vremenski ograničeno, najbolje u toku prvog sata a najduže do 12h.
Ključne reči: prvi medicinski kontakt, bol u grudnom košu, hitna medicinska pomoć
Slavko Savović
Zavod za hitnu medicinsku pomoć Crne Gore, Podgorica
Telefon: +382 68 481 018, E-pošta: slavko.s.pg@gmail.com
52
UVOD utiče više patofizioloških mehanizama:

lokalizacija, veličina krvnog suda, stanje drugih
Akutni infarkt miokarda (AIM) je klinički oblik koronarnih arterija, predhodno stanje miokarda,
koronarne bolesti srca koji nastaje pri okluziji postojanje kolaterala, komorbiditet, godine
koronarne arterije, pa ireverzibilna ishemija pacijenta i dr. kao i opšte stanje organizma u
progradira do nekroze miokarda. Za razliku od smislu inflamacije ili infekcije.[1] Poslednjih
stabilne i nestabilne angine pektoris gde je godina poseban značaj se pridaje protrahovanoj
ishemija reverzibilna, prolazna, (zato su inflamaciji, tako da se promene vezano za
promene u miokardu reverzibilne), akutni nestabilnu ateroskleritičnu pločicu odnose na
infarkt miokarda se karakteriše trajnim ceo organizam. Poznato je da je tkivni faktor
oštećenjem odnosno znatnim funkcionalnim i nekroze koji je povećan u inflamaciji ključni
anatomskim gubitkom srčanog tkiva. regulator koagulacionog sistema.[2] Pri tome
Aterosklerotična pločica čija ruptura, fisura ili postoji stalna mogućnost preplitanja lakšeg u
erozija uzrokuje stvaranja tromba koji okludira teži oblik npr. STEMI u naglu smrt.
koronarni krvni sud je patohistološki nalaz Osnovni simptom u akutnom infarktu miokarda
karakterističan za infakt miokarda sa ST jeste anginozni bol zbog koga pacijent zove hitnu
elevacijom ( STEMI) bez ST elevacije ( NSTEMI) i medicinsku pomoć ili dolazi u ambulantu hitne
nestabilnu anginu pektoris (NAP ). medicinske pomoći. Karakterističan je bol koji
Okluzija koronarne arterije trombom nastaje na traje do 20 minuta sa perzistirajućom ST
različite načine, postepeno ili naglo. Ukoliko je elevacijom ili novonastalim blokom leve grane
okluzija potpuna i trajna prekid cirkulacije u uz porast srčanih enzima u krvi. Lokalizacija
toku 12h uzrokuje infarkt miokarda sa ST bola je u sredogruđu, retrosternalno, mada
elevacijom (STEMI) ako je potpuna ali pojedini pacijenti mogu da osete nelagodnost u
kratkotrajna, prolazna tada se javlja klinička levoj ruci, vratu, vilici, leđima, epigastrijumu pre
slika akutnog infarkta miokarda bez ST elevacije nego retrosternalno kada je reč o ishemičkom
(NSEMI) a nepotpuna značajna okluzija bolu. Retrosternalni bol se može javiti i kod
koronarne arterije trombom dovodi do jedne ili plućne embolije, disekcije aorte, rupture
više ponovljenih ishemija NAP. Na težinu i anurizme aorte, ezofagitisa, oboljenja žučnih
veličinu nekroze a samim tim i na kliničku sliku puteva.(Slika 1)
Slika 1. Lokalizacija bola u grudnom košu

Figure 1. Localization of chest pain
53
Prema karakteru bol je u vidu pritiska, stezanja elevacija ˃ 1mm u bar dva susedna standardna
poput obruča, težine, pečenja, žarenja. Prema ili V4-6 odvoda , ST elevacija ˃ 2mm u V2 i 3,ili
studijama u 22% slučajeva akutna ishemija je novonastali blok leve grane; Muškarci mlađi od
dijagnostikovana kod osoba koje su se žalile na 40 godina : ST elevacija ˃1mm u bar dva susedna
oštar poput uboda bol u grudnom košu, 13% standardna ili V4-6 odvoda ; ST elevacija ˃ 2.5
osoba je imalo pleuritičke karakteristike bola, a mm u V2 i 3 ,novonastali blok leve grane
u 15% je postojala osjetljivost grudnog koša na Žene: ST elevacija ˃1mm u bar dva susedna
palpaciju. [3] standardna ili V4-6 odvoda; ST elevacija ˃1.5
Dijagnoza akutnog infarkta se postavlja na mm u V2 i3 ili novonastali blok leve grane
osnovu kliničke slike, karakterističnih simptoma, Muškarci i žene: ST elevacija ˃0.5 mm u V3R i
elektokardiograma i biohemijskih analiza. V4R (desni odvodi) sem za muškarce mlađe od
Elektrokardiogram ostaje i dalje postupak prvog 30 godina gde ST elevacija ˃1mm u V3R i V4R
izbora kod svih bolesnika sa bolom u grudima ili Muškarci i žene : ST elevacija ˃ 0.5 mm u V7-9 (u
kod sumnje na AKS posebno u prehospitalnim odsustvu bloka leve grane ili hipertrofija leve
uslovima.[5] komore). Patološki Q zubac (mogu se razviti
Promene u elektrokardiogramu karakteristične posle pola sata ), novonastali blok leve grane
za STEMI su : Za muškarce preko 40 godina: ST
Slika 2. Evolucija EKG promjena kod STEMI

Figure 2.Evolution of ECG changes in STEMI
Kao važan kriterijum za postavljanje dijagnoze kardiospecifičan jer se oslobađa iz srčanog i

akutnog koronarnog sindroma su skeletnog mišića ali ima visoku senzitivnost. [4]
kardiospecifični enzimi koji se oslobađaju iz Lečenje treba da bude započeto što ranije i
nekrotičnog miokardnog tkiva. Otkrivaju se u usmereno na prehospitalni kontakt sa lekarom
perifernoj krvi prvih sata ili dana od početka koji prvi vidi bolesnika. To je lekar urgentne
infarkta. To su kreatin fosfokinaza (CK) i njen medicine, hitne medicinske pomoći koji
izoenzim CK MB čije vrednosti u krvi rastu 8-24h započinje dijagnostički postupak i inicijalnu
od početka infarkta a zatim se postepeno terapiju.
snižavaju na normalne vrednosti u toku 48-72
sata. Laktat dehidrogenaza (LDH) se povećava u PRIKAZ SLUČAJA
krvi u toku 24-48h, a pada na normalnu
vrednost u toku 7-14 dana. Novi kardiospecifični Pacijentkinja starosti 50 godina poziva
enzimi su troponin T i troponin I. Troponini se dispečerski centar hitne medicnske pomoći u
oslobađaju unutar 3h od početka srčane lezije, 19:20 časova zbog bola u grudima koji se javio
maksimalna vrednost u krvi se nalazi posle 12- prvi put u vidu stezanja sa propagacijom u leđa i
24h i ostaje povećan 14 dana. Mioglobin nije traje već nekoliko sati. Po dolasku ekipe izmeren
krvni pritisak TA 130/80 mmHg i urađen EKG.
54
Slika 3. EKG po dolasku ekipe hitne medicinske pomoći

Figure 3.ECG record of the ambulance arrived
Elektrokardiogram pokazuje sinusni ritam, aplikovanje kiseonika O2 4L/min, dat

srčanu frekvencu 60/min sa elevacijom ST Nitroglicerin aerosol sprey 1 put (0.4 mg u dozi)
segmenta u D2, D3, AVF, depresiju ST segmenta i Andol tbl. 300 mg. ( Slika 4) Pacijent uz EKG
u D1, AVL. (Slika 3) U stanu pacijentkinje monitoring transportovan u urgentni blok koji je
postavljena intravenska linija i nazalni kateter za udaljen od stana pacijentkinje 0.5 km.
Slika4.Terapija pri prvom medicinskom kontaktu

Figure4. Therapy of first medical contact
55
Slika5. Strategija za STEMI

Figure5. Strategy for SETEMI
U urgentnom bloku urađeni laboratorijski nalazi očuvane separacije. Desna komora normalnih
i ultrasonografija srca. Laboratorijskim analize dimenzija. Perikard bez izliva.EF ˃ 50.
su pokazale sledeće: hsT 0.036... 0.133... 0.18... Pacijentkinji ordiniran Clopidogrel 600 mg,
0.209 ug/L, Se 10 mm/L , CRP 2.4mg/L, WBC Nefrakcionisani heparin iv bolus (100 IJ/kgTT)i
14.63...9.47 x109/L. prevedena u salu za koronarografije (Slika 5).
Ultrasonografija srca pokazuje: Leva pretkomora Koronarografija pokazuje sledeće: Angiografija
je normalanog AP dijametra, mitralni kuspisi desne koronarne arterije pokazuje RCA:
fibrozno izmenjeni, očuvane pokretljivosti, Dominatna. medikalno subtotalna stenoza.
registruje se MR trag. Leva komora normalnih Urađena predilatacija lezije balonom i
dimenzija, normalne debljine zidova, očuvane implantiran stent. (Slika 6)[6][7]
globalne sistolne funkcije, inferiorni zid EKG nakon implantacije stenta bez akutnih
hipokontraktilan. Aorta normalnih dimenzija u promena uz negativan T talas u D3. ( Slika 7)
korenu, sklerotičnih zidova, trolisne valvule,
Slika 6. Koronarografije pre i posle implantacije STENT a

Figure6.Angiography before and after implantation STENT
56
Slika7.EKG nako implantacije stenta ( EKG sin ritam fr 75/min ,negativan T talas u D3)
Figure7.ECG after implantation STENT
Pacijentkinja stabilnih vitalnih parametara ZAKLJUČAK

prevedena u koronarnu jedinicu gde je sve
vreme hospitalizacije bila hemodinamski Definicija akutnog infarkta miokarda sa ST
stabilna i nakon 5 dana otpuštena kući uz elevacijom (STEMI) uz tipični ili atipični
terapiju Cardiopirin 100mg, Plavix 75g, anginozni bol podrazumeva još i elektro-
Controloc 20 mg, terapija za hipertenziju kardiografski nalaz elevacije ST segmenta, što je
Prexanyl, Presolol, antilipemik Sortis 20 mg i dovoljno za dijagnozu i preduzimanje odgo-
Nitroglicerin. varajućeg, hitnog reperfuzionog lečenja bilo
trombolitičkim lekovima ili primarnom
DISKUSIJA perkutanom intervencijom koje je vremenski
ograničeno, najbolje u toku prvog sata a najduže
Inicijana dijagnoza STEMI podrazumeva podatke do 12h.
o anginoznom bolu i perzistentnu elevaciju ST
segmenta ili novi blok grane, iako se poslednjih LITERATURA
godina menja stav o značaju novonastalog bloka.
Optimalno lečenje koje treba da bude započeto 1. A. Gaw. Healthy ageing: addressing acute coronary
što ranije danas je usmereno na prehospitalni syndrome?European Heart Journal Supplements (2001)
kontakt sa lekarom koji prvi vidi bolesnika–prvi 3 (Supplement N), N11–N15
2. Christopher Heeschen, M.D. at al.Soluble CD40 Ligand in
medicinski kontakt. To je lekar urgentne Acute Coronary SyndromesN Engl J Med 2003;
medicine hitne medicinske pomoći, lekar u 348:1104-1111
domu zdravlja, u prijemnoj ambulanti bolnice 3. Guy D. Eslick Usefulness of Chest Pain Character and
koji započinje dijagnostički postupak i inicijalnu Location as Diagnostic Indicators of an Acute Coronary
Syndrome ,The American Journal of Cardiology.Volume
terapiju i istovremeno treba da ima dobar 95, Issue 10, 15 May 2005
kontakt sa odgovarajućom ekipom: 4. David A. Morrow, Christopher P. Cannon, et al.National
kardiološkom ili ekipom hitne medicinske Academy of Clinical Biochemistry Laboratory Medicine
pomoći koja transportuje pacijenta do ustanove Practice Guidelines: Clinical Characteristics and
Utilization of Biochemical Markers in Acute Coronary
gde će se nastaviti započeta terapija kao i Syndromes Clinical Chemistry 53:4 552–574 (2007)
dodatna dijagnostika. Danas je prihvaćeno 5. Henry H. Ting, MD, MBA, Chair et al. Implementation and
mišljenje da je PCI (primarna koronarna Integration of Prehospital ECGs Into Systems of Care for
intervencija) najbolji izbor reperfuzione terapije Acute Coronary Syndrome Circulation. 2008;118:1066-
1079; originally published online August 13, 2008;
pri nalazu napredujuće miokardne nekroze 6. Dr Shamir R Mehta, MD, Prof Salim Yusuf, DphilRon JG
unutar 12h od početka simptoma. Peters, MD, Michel E BertrandBasil S Lewis, MD; Effects
Na svaki poziv sa bolom u grudima potrebno je of pretreatment with clopidogrel and aspirin followed by
da idu svi članovi tima kao i da se ponese sva long-term therapy in patients undergoing percutaneous
coronary intervention: the PCI-CURE study. The Lancent
raspoloživa oprema za reanimaciju uključujući i Volume 358Number 9281
defibrillator 7. Frederick G. Kushner, MD et al 2009 Focused Updates:
ACC/AHA Guidelines for the Management of Patients
With ST-Elevation Myocardial Infarction (Updating the
57
2004 Guideline and 2007 Focused Update) and Focused Update): A Report of the American College of
ACC/AHA/SCAI Guidelines on Percutaneous Coronary Cardiology Foundation/American Heart Association
Intervention (Updating the 2005 Guideline and 2007 Task Force on Practice Guidelines

MEDICAL CONTACT
Summary: INTRODUCTION: Acute myocardial infarction developes after the occlusion of the coronary
arteies which leads to irreversible ischemia and ultimate necrosis of the myocardial tissue. This is in
contrast to unstable angina which is caraterized by reversible ischemia. One of the main caratesristics of
acute myocardial infarction is functional and organic los of myocardial tissue.
CASE REPORT: 50 years old woman called ER at 19:20 due to squezzing chest pain which radiated to the
back and which is lasting for several hours. When ER staff arrived on the scene her SBP was 130/80. ECG
showed ST segement elevation in II, III, aVF with reciprocal changes in I, aVL. Immediately an IV accsess is
established, nasal canula placed (4Lof O2). She was given NTG spray 0.4 mg x 1and ASA 300 mg. The
patient was transported immediately to hospital ( 0.5 km from the scene) while her heart rhytham was
being constantly monitored by heart monitor.At the hospital laboratory was done and echocardiogram of
the heart. The patient's troponins are elevated and she was transfered to the cath lab. The patient had
stent placed in RCA.
CONCLUSION: DefinitionAcute STEMI , apart from atypical and typical chest pain, requires ST segment
elevation in order to be diagnosed. After diagnosis STEMI this requires appropriate urgent treatment with
thrombolysis within 12 hours ( the best within one hour if possible) or PCI.
Key words: first medical contact , chest pain, ambulance
58
UDK BROJEVI: 616.12-073.7 ISSN 1451-1053 (2016) br.1 p.58-65

AKUTNI KORONARNI SINDROM BEZ ST ELEVACIJE (NSTEMI)
ACUTE CORONARY SYNDROME WITHOUT ST ELEVATION (NSTEMI)

Vuk Niković (1), Slavko Savović (1), Milena Radunović (1), Ranka Bulajić (2), Mirko Vujović (3), Dušan
Milenković (4)
(1)ZAVOD ZA HITNU MEDICINSKU POMOĆ CRNE GORE, PODGORICA, (2)SUNNYBROOK HEALTH

SCIENCES CENTRE, TORONTO, CANADA, (3)KLINIČKI CENTAR CRNE GORE, KLINIKA ZA
KARDIOVASKULARNU HIRURGIJU, PODGORICA, (4)ZAVOD ZA HITNU MEDICINSKU POMOĆ NIŠ
Sažetak: Uvod: Naziv akutni koronarni sindrom odnosi se na skup kliničkih sindroma uzrokovanih
naglim nastankom poremećaja krvotoka u koronarnim arterijama sa posledičnom ishemijom
odgovarajućeg dela miokarda. Obuhvata spektar od nestabilne angine pektoris i infarkta miokarda bez ST
elevacije na EKG-u NSTEMI do infarkta miokarda sa ST elevacijom STEMI.
Prikaz slučaja: Prikazan je slučaj muškarca starog 58 godina sa akutnim koronarnim sindromom bez ST
elevacije (NSTEMI). Pacijent je u toku uobičajene šetnje nakon pola sata osetio jak bol u grudnom košu
koji se širio u ruke, praćen gušenjem i preznojavanjem. Nakon 20 minuta od pojavljivanja bola javio se u
ambulantu hitne medicinske pomoći. Urađen je EKG na kome se registruje sinusni ritam, srčana
frekfencija 79/minuti, negativan T u V3 i V4 odvodu, inverzija T u V1 i V2 odvodu. Izmerene vrednosti
krvnog pritiska TA 140/80 mmHg. U ambulanti hitne medicinske pomoći postavljena je kontinuirana
intravenska linija i nazalni kateter za aplikovanje kiseonika O2 4L/min. Dat je Nitroglicerin aerosol sprej
s.l. (0.4mg u dozi) i Andol tbl. 300 mg. Pacijent je uz EKG monitoring transportovan u urgentni blok. U
urgentnom bloku su urađeni laboratorijski nalazi u kojima su detektovane visoke vredosti kardiomarkera
troponina, urađena je ultrasonografija srca. Pacijent je hospitalizovan u Centru za kardiologiju. Posle
urađene koronarografije kojom je dijagnostikovana okluzija koronarnih arterija, dvosudovna bolest,
odlukom kardiohiruškog konzilijuma pacijentu je urađena revaskularizacija miokarda .
Zaključak: Kako proističe iz prikaza bolesnika, dijagnostika akutnog koronarnog sindroma se zasniva na
osnovu pažljivo uzete anamneze, fokusiranog fizikalnog pregleda, procene faktora rizika i odgovarajućih
dijagnostičkih testova. Ključni dijagnostički postupak u bolesnika sa suspektnim akutnim koronarnim
sindromom jeste snimanje EKG-a u mirovanju . Svim bolesnicima sa bolom u grudima mora se snimiti
EKG, najduže u roku od 10 minuta po prijemu kod lekara. Ukoliko je EKG normalan, ponoviti snimanje za 6
i 12 sati.
Ključne reči: bol u grudima, elektrokardiogram, akutni koronarni sindrom
Vuk Niković
Zavod za hitnu medicinsku pomoć Crne Gore, Podgorica
Telefon: +382 67 514 973, E-pošta: nikovicvuk@gmail.com
59
UVOD kardiologa),"crescendo" angina ili angina u

progresiji koja je do tada imala karakter stabilne
Akutni koronarni sindrom odnosi se na skup angine, kao i angina u mirovanju, najčešće
kliničkih sindroma uzrokovanih naglim produženog trajanja više od 20 minuta. Bol kod
nastankom poremećaja krvotoka u koronarnim akutnog koronarnog sindroma javlja se u
arterijama sa posledičnom ishemijom prekordijumu i opisuje se kao pritisak, osećaj
odgovarajućeg dela miokarda. Obuhvata spektar punoće u grudnom košu. Bol se najčešće širi u
od nestabilne angine pektoris i infarkta miokarda ramena, vrat, vilicu ili u ruke. Može biti praćen
bez ST elevacije na EKG-u (NSTEMI) do infarkta dispnejom, znojenjem, mučninom i strahom. [3]
miokarda sa ST elevacijom (STEMI).(Slika 1) [1] Ključni dijagnostički postupak u bolesnika sa
[2] sumnjom na akutni koronarni sindromom a od
Jedan od najvažnijih patofizioloških mehanizama koga zavisi i kasniji način lečenja po važećim
akutnog koronarnog sindroma je "pucanje" preporukama jeste snimanje EKG–a u mirovanju.
aterosklerotičnog plaka u obliku rupture, fisure ili Svim bolesnicima sa bolom u grudnom košu
erozije pokrovne ploče sa stvaranjem neoklu- mora se snimiti EKG, najduže u roku od 10
zivnog tromba iznad toga. Zbog kontakta minuta po prijemu kod lekara. Ukoliko je EKG
kašastog sadržaja aterosklerotičnog plaka sa normalan, treba ponoviti snimanje za 6 i 12
intravaskularnim sadržajem, pokreću se brojni časova. Karakteristične promene EKG-a u
patofiziološki procesi koji završavaju stvaranjem bolesnika sa akutnim koronarnim sindromom su
ugruška koji nepotpuno (nestabilna angina promene ST segmenta i T talasa (depresija ili
pektoris) potpuno ali prolazno (NSTEMI) ili tranzitorna ST elevacija segmenta i/ili inverzija T
potpuno i trajno (STEMI) okludiraju lumen talasa). One se javljaju se u oko 30-50%
koronarnog krvnog suda. Ruptura plaka najčešće bolesnika zavisno od težine kliničke slike.
nastaje u tkzv. nestabilnim vulnerabilnim ili Spušten ST segment za više od 1mm u dva ili
ranjivim plakovima sa dosta kašatog lipidnog više susednih odvoda uz odgovarajuću kliničku
sadržaja koji je od lumena krvnog suda odvojen sliku kao i negativan T talas u odvodima sa
pokrovnom pločom. Takvi plakovi nazivaju se dominantnim R zubcem u znatnoj meri govore o
aktivni zbog upalne komponente koja taj plak čini nestabilnoj angini pektoris. (Slika 2) [4][5]
još osetljivijim.[2] Važno je napomenuti da potpuno normalan EKG
u bolesnika sa suspektnim simptomima ne
isključuje mogućnost postojanja akutnog
koronarnog sindroma.
Cilj prikaza koji sledi jeste da se pokaže značaj
pažljivo uzete anamneze, fokusiranog fizikalnog
pregleda, elektrokardiograma, procene faktora
rizika i odgovarajućih dijagnostičkih testova u
dijagnostici akutnog kornonarnog sindroma bez
ST elevacije.
PRIKAZ BOLESNIKA
Muškarac star 58 godina javio se u ambulantu

Slika1. Klinički sindromi koji čine akutni hitne medicinske pomoći zbog bola u grudima
koronarni sindrom Pacijent je nakon pola sata od početka svoje
Figure1.Clinical syndromes of acute coronary uobičajene šetnje osetio jak bol u grudnom košu
syndrome koji se širio u ruke i bio praćen gušenjem i
preznojavanjem. Nakon 20 minuta od pojavljiva-
Klinička slika akutnog koronarnog sindroma nja bola došao je u ambulantu hitne medicinske
obuhvata širok spektar simptoma. U tom pomoći. Urađen je EKG na kome se registruje
posebno mesto zauzima bol u grudima koji se sinusni ritam, srčana frekfencija 79/minuti
najčešće javlja kao novonastala angina ("de negativan T u V3 i V4 odvodu i inverzija T V1 i
novo" angina, nastala unutar poslednja dva V2 odvodu. (Slika 3)
meseca) pogoršanje stepena angine (III i IV
prema klasifikaciji Kanadskog udruženja
60
Slika 2. Preporuke za lečenje bolesnika sa akutnim koronarnim sindromom

Figure 2. Recommended strategy in acute coronary syndromes
Slika3.EKG po prijemu u ambulantu HMP (EKG: sinusni ritam, srčana frekfencija 79/minuti, negativan T
V3 i V4 odvodu i inverzija T u
V1 i V2 odvodu.
Figure3.ECG record on admission of the patients in the ER ( ECG sinus rhytm, heart rate 79 bpm, ST
depression in V3 and V4 and T-wave inversion in V1-V2.)
61
Izmerene vrednosti krvnog pritiska TA 140/80 Ultrasonografija srca: Aorta u korenu normalne
mmHg. Anamnestički podatak dobijen u širine, u ascedentnom delu 37-38mm, valvula
ambulanti je da je bivši pušač i da se leči od deluje triverarna, očuvane sistolne separacije
visokog krvnog pritiska. Postavljena je veluma, urednog protoka. Mitralni kuspisi
kontinuirana intravenska linija i nazalni kateter očuvane pokretljivosti u MR do 1+ i proširenu
za aplikovanje kiseonika O2 4L/min. Dat je levu pretkomoru. Leva komora lako šira, uredne
Nitroglicerin aerosol sprej s.l. (0.4 mg u dozi) i debljine zidova, granične globalne sistolne
Andol tbl. 300 mg. Pacijent je uz EKG monitoring, funkcije, hipokontraktilnog bazalnog i medijal-
stabilnih vitalnih parametara, transportovan u nog segmenta inferiornog i posteriornog zida uz
urgentni blok [8] dijastolnu disfunkciju prvog stepena. Desna
Akutni koronarni sindrom u urgentnom bloku komora uredne širine, TR trag. Perikard
dijagnostikovan je neinvazivnim dijagnostičkim uobičajenih EHO karakteristika. EF 48-50%.
procedurama, laboratorijski nalazi (kardio- Dimenzije AO 30/20, (Slika 4.)
markeri, ultrasonografija srca), a kasnije, po U toku dijagnostičke obrade u urgentnom bloku
prijemu na intezivnu koronarnu jedinicu pacijent je imao manji bol u grudnom košu sa
dijagnoza potvrđena koronarografijom. (Slika stabilnim vitalnih parametrima.
4,6,) [7][8] Pacijent preveden u salu za koronarografiju gde
Laboratorijski nalazi su pokazali sledeće : TnI je urađena PCI na RCI indikacija NAP. (Slika 6)
0.056, 0.050, 0.050, 0.076, Se 12,Leu 6.85, Er Intervencija je bila prekinuta zbog bola u
5.21, Hgb 165, Hct .475, Tr 256, Glu 5.7, Chol grudnom košu kada je registrovan visok krvni
4.65, Trig 3.90, Fibrinogen 3.6. pritisak TA 200/80 mmHg i depresijom ST u
RTG pluća: U plićnom parenhimu se ne izdvajaju dijafragmalnim odvodima pa je pacijent
zone konsolidacije. Vidljiva mreža plućnog preveden na odeljenje Kornarne jedinice.
intersticijuma. Nema pleuralnog izliva
Slika 4.Ultrasonografija srca

Figure 4. Ultrasound of the hearth
62
Slika 6. Invazivna stretegija za NAP/ NSTEMI ( NAP Nestabilna angina pektoris , NSTEMI Akutni infarkt
miokarda bez ST elevacije )
Figure 6. Invasive strategy for NAP/ NSTEMI ( NAP Unstabile angina pectoris ,NSTEMI Acute coronary
syndrome without st elevation
U koronarnoj jedinici pacijent bio na terapiji pacijent je primljen u Centar za kardiohirurgiju

(Plavix 75 mg) selektivnog B blokatora nakon odluke kardiološkog konzilijuma radi
(Presolol), blokatora protonske pumpe izvođenja operativnog zahvata. Pacijentu je
(Controloc 40 mg) ACE inhibitora, Statina. urađena revaskularizacija miokarda dvostrukim
Posle urađene koronarogarfije i pokušaja PCI na By pass-om.(Slika 7)
RCA nakon dva dana u koronarnoj jedinici
63
Slika 7. Aorto koronarni By-pass

Figure 7. Aorto coronary By-pass
Slika 8 . EKG nakon revaskularizacije miokarda

Figure 8. ECG after revascularisation of myocardium
Nakon urađene hirurške intervencije protonske pumpe (Controloc 40 mg) i

postoperativni tok je protekao bez komplikacija. antilipemika (Hollesta 20 mg).
EKG nakon revaskularizacije miokarda (Slika 8)
Pacijent je otpušten kući hemodinamski stabilan, DISKUSIJA I ZAKLJUČAK
adekvatno po protokolu je bio sproveden rani
fizikalni tretman, data je preporuka za Akutni koronarni sindrom najčešći je razlog
higijensko dijetetski režim života i preporuka za prijema bolesnika u koronarne jedinice u već ini
redovnu terapiju antiagregacijskog leka razvijenih zemalja. Akutni koronarni sindrom je
(Cardiopirin), selektivnog beta blokatora najč eš ći uzrok smrti u Sjedinjenim Drž avama
(Presolol), diuretika (Lasix), blokatora (SAD) i Evropi.[4] Širom sveta svake godine se
hospitalizuje oko 2.5 miliona sa AKS. U SAD–u
64
zbog akutog koronarnog sindroma svake godine LITERATURA

se hospitalizuje oko 1.4 miliona ljudi i oko
1. Overbaugh KJ. Acute coronary syndrome. Am J Nurs
400.000 sa STEMI. Veliki broj bolesnika 2009;109:42–52.
hospitalizovanih zbog akutnog koronarnog 2. Mackman N. Triggers, targets and treatments for
sindroma znači i velike materijalne troškove za thrombosis. Nature 2008;451:914–918.
njihovo lečenje što značajno opterećuje fondove 3. Grech ED, Ramsdale DR. Acute coronary syndrome:
unstable angina and non-ST segment elevation
zdravstva i bogatih zemalja.Procenjuje se da se myocardial infarction. BMJ 2003;326:1259–1261
infarkt miokarda (MI) u SAD javlja svakih 34 4. Nichols M, Townsend N, Luengo-Fernandez R et al.
sekunde, i da svake 83 sekunde jedna osoba European Cardiovascular Disease Statistics: 2012
umre od posledica akutnog koronarnog edition. Brussels: European Heart Network; 2012.
Available at: http://www.ehnheart.org/cvd-
sindorma.[6] statistics.html [accessed 21 January 2015].
Pravovremena dijagnostika u prehospitalnim 5. Eugene Braunwald, MD, FACC, Chair; Elliott M. Antman,
uslovima, detaljna anamneza zbog atipije u MD et al. ACC/AHA Guideline Update for the
kliničkoj slici za akutni koronarni sindrom kod Management of Patients With Unstable Angina and Non–
ST-Segment Elevation Myocardial Infarction—2002:
mladih (od 25-40 godine ), starih osoba (iznad 106:1893, Summary Article A Report of the American
75 godine), dijabetičara, žena, snimanje EKG-a College of Cardiology/American Heart Association Task
najduže u roku od 10 minuta po prijemu kod Force on Practice Guidelines (Committee on the
lekara stepen preživljavanja i mogućnost Management of Patients With Unstable Angina)
6. Go AS, Mozaffarian D, Roger VL et al. Heart disease and
komplikacija u hospitalnim uslovima svode na
stroke statistics--2014 update: a report from the
minimum. Elektrokardiogram nije 100% American Heart Association. Circulation 2014;129:e28–
specifičan ni 100% senzitivan za akutni e292
koronarni sindrom. Samo jedan urađen EKG u 7. Hamm CW, Bassand JP, Agewall S et al. ESC Guidelines
for the management of acute coronary syndromes in
AKS ima 60% senzitivnosti i 90 % specifičnosti. patients presenting without persistent ST-segment
Normalni EKG ne isključuje AKS, jer je utvrđeno elevation: The Task Force for the Management of Acute
da 1-6% osoba sa normalnim nalazom na EKG-u Coronary Syndromes (ACS) in Patients Presenting
zapravo ima infarkt miokarda. a 4% nestabilnu without Persistent ST-segment Elevation of the
European Society of Cardiology (ESC). Eur Heart J
anginu pektoris. Uvođenje laboratorijske 2011;32:2999–3054.
dijagnostike u prehospitalnim uslovima kao i 8. Task Force Members: M. E. Bertrand et al. Management
urgentna ultrasonografija upotpunjuje pre- of acute coronary syndromes: acute coronary syndromes
hospitalnu dijagnostiku akutnog koronarnog without persistent ST segment
elevation;Recommendations of the Task Force of the
sindroma. European Society of Cardiology Eur Heart J, Vol. 21, issue
17, September 2000.
65
ACUTE CORONARY SYNDROME WITHOUT ST ELEVATION (NSTEMI)

Summary: INTRODUCTION: Term acute coronary sindrome refers to aggregate of clinical syndrome
which are caused by abrupt(acute) circulatory disorder in coronary arteries with subsuquent ischaemia of
corresponding parts of myocard. It covers spectrum from nonstable angina pectoris and myocardial
infarction without ST elevation(NSTEMI) to myocardial infarction with ST elevation (STEMI)
CASE REPORT: We have shown the case of 58y/o man with acute coronary syndrome without ST
elevation (NSTEMI). During his usuall everyday stroll, patient felt intense chest pain which radiated to
arms, accompanied with shortness of breath and diaphoresis. Twenty minutes after the onset of pain, he
checked into the ambulance. ECG has been recorded, which has shown the following: sinus rhytm, heart
rate 79 bpm, ST depression in V4 and V4 and T-wave inversion in V1-V2. Blood pressure was 140/80
mmHg. Peripheral venous line was inserted along with nasal catheter for oxygen administration with flow
rate of 4 litre per minute. Nitroglycerine spray with single dose of 0.4 mg was administered and andol pill
(300 mg) was given per os. Patient was rushed to ER. In ER blood sample was taken and it has detected
eleveted cardiac troponin levels; heart ultrasonography was performed and patient was admitted to
Center for cardiology. Coronarography was performed, oclusion of coronary arteries was detected(two-
vessel disease), which was treated with myocardial revascularisation.
CONCLUSION: As it resulted from this case study, diagnosis of acute coronary sindrome is based on
thoroughly taken medical history, focused physical examination, evaluation of risk factors and adequate
diagnostic tests. The key diagnostic procedure in patient with suspected acute coronary syndrome was
recording of rest-ECG. In all patients with chest pain, ECG must be recorded, not longer than 10 minutes
upon arrival to the ambulance . If ECG is normal, recording should be repeated in 6 and 12 hours.
Key words: chest pain, electrocardiogram, acute coronary syndrome
66
UDK BROJEVI: 616.832-001-083.98 ISSN 1451-1053 (2016) br.1 p.66-70

CENTRAL CORD SYNDROM NA TERENU – PRIKAZ SLUČAJA
CENTRAL CORD SYNDROME IN THE FIELD – CASE REPORT
GRADSKI ZAVOD ZA HITNU MEDICINSKU POMOĆ BEOGRAD, BEOGRAD
Sažetak: Uvod: Centralni sindrom medule (Central cord syndrom, Sy Schneider, CCS) predstavlja
povredu centralnog dela sive mase i medijalnog dela bele mase vratnog dela kičmene moždine. Opisao ga
je Šnajder 1954 godine. Predstavlja zapravo inkompletnu povredu kičmene moždine koja se klinički
manifestuje većom slabošću gornjih nego donjih ekstremiteta, uz delimično očuvan senzibilitet ispod
nivoa lezije, uključujući i sakralne segmente (S4 i S5).
Cilj rada: je da se podsetimo ređih stanja u praksi i da se ukaže da naizged obični padovi sa sopstvene
visine sa kojima se svakodnevno srećemo u praksi mogu prouzrkovati ozbiljne povrede i oštećenja i
značajno produžiti rehabilitaciju bolesnika.
Materijal i metodologija: koristićemo prikaz slučaja zdrave žene koja se po izlasku iz autobusa saplela i
licem pala na ivičnjak.
Prikaz slučaja: Po dolasku ekipe imala je slabost u obe ruke i šake,bez ispada senzibiliteta. Takođe je
imala manju površnu povredu gornje usne. Obzirom da se radilo o padu sa sopstvene visine, a razvila se
akutna slabost ruku uz očuvanu motoriku i senzibilitet nogu i da pacijentkinja nije imala kliničke znakove
povrede koštano-zglobnog sistema, posumnjalo se na central kord sindrom. Pacijent je imobilisan Šanc
kragnom, stavljena na spinalnu dasku, fiksirana spajder trakama i prevezena na UC. U toku dana za vreme
trajanja dijagostike u bolnici, razvija i slabost nogu. Primljena je na neurohiruško odeljenje. Više puta su
joj rađeni RTG i CT vrata, ali nije nađen ni jedan znak povrede koštano-zglobnog sistema. U nekoliko
navrata nakon toga je lečena u zavodu za rehabilitaciju gde su joj se sve motoričke funkcije značajno
oporavile.
Zaključak: bez obzira na mehanizam i vrstu povrede,pacijenta je neophodno adekvatno imobilisati dok se
ne sprovede sva neophodna dijagnostika.
Ključne reči: central cord syndrom
Vesna Vukoje
Gradski zavod za hitnu medicinsku pomoć Beograd, Beograd
Telefon: 064 843 57 07, E-pošta: vesnapopratina@yahoo.com
67
UVOD bele mase. Klinički se manifestuje većom

slabošću gornjih nego donjih ekstremiteta uz
Traumatske povrede kičmene moždine mogu da delimično očuvan senzibilitet ispod nivoa lezije,
dovedu do značajne motorne, senzorne i uključujući i sakralne segmente S4, S5 {slika1}. U
autonomne disfunkcije kaudalno od nivoa većini slučejeva uzrok je hiperekstenziona
povrede [2]. povreda i to posebno kod pacijenata sa
Neurološka procena lezije kičmene moždine cervikalnom spondilozom. Kod centralnog
podrazumeva i procenu kompletnosti lezije. sindroma kičmena moždina biva komprimovana
Prema tome lezija može biti kompletna i između osteofita zadnje strane pršljena i
inkompletna. nabranog ligamentuma flavuma. Prisutan je
Stepen kompletnosti lezije kičmene moždine se različit stepen disfunkcije sfinktera mokraćne
određuje uz pomoć modifikovane Frenkelove bešike i gubljenja senzibiliteta. Može se naći
skale koja ima pet stepeni gradacije (A, B, C, D i impresivan deficit motorike nogu, mada su uvek
E), ASIA skala oštećenja. neke od funkcija očuvane. Periferni deo medule
The American Spinal Injury Association spinalis gde su smeštene motorne fibrile za
(ASIA) lumbosakralnu regiju, pošteđen je od značajnije
A – Kompletno oštećenje, ne postoji očuvanost ni povrede, pa je motorna funkcija donjih
motornih ni senzitivnih funkcija u sakralnim ekstremiteta manje afecirana od funkcije gornjih
segmentima S4, S5 ekstremiteta [6].
B – Inkompletno oštećenje, očuvan je senzibilitet Dijagnoza se osim neurološkim pregledom,
ispod neurološkog nivoa, obuhvatajući i postavlja na osnovu Rtg-a, CT-a i NMR-a vratne
poslednje sakralne segmente S4, S5. kičme.
C – Inkompletno oštećenje, motorna funkcija je Magnetna rezonanca se radi da bi se utvrdio
očuvana ispod neurološkog nivoa. Većina stepen kompresije kičmene moždine i kičmene
ključnih mišića, više od pola, ispod nivoa lezije je nestabilnosti.
ocene 3 prema MMT (manuelni mišićni test). Brown-Sequardov syndrom se odnosi na
D – Inkompletno oštećenje, motorna funkcija je hemisekciju kičmene moždine (slika 2).
očuvana ispod neurološkog nivoa. Većina Manifestuje se istostranim gubitkom motorike i
ključnih mišića ispod neurološkog nivoa je za propriocepcije, a kontralateralnim gubitkom
ocenu 3 ili veću prema MMT. senzibiliteta za bol i temperaturu.
E – Normalan nalaz. Motorna i senzitivna Anteriorni sindrom medule je oštećenje prednje
funkcija su normalne. Odnosi se na osobe koje su dve trećine kičmene moždine (slika 2).
imale povredu kičmene moždine sa neurološkim Manifestuje se oštećenjem motorike i
deficitom koji ne može da se otkrije ovom senzibiliteta za bol i temperaturu kao i
vrstom ispitivanja[1]. oštećenjem vestibulospinalnog trakta uz očuvan
Većina ljudi sa central cord syndromom će imati proprioceptivni senzibilitet [1].
po ASIA klasifikaciji C ili D oštećenje [5]. Zadnji sindrom medule predstavlja oštećenje
Povrede kičmene moždine se na osnovu kliničke dorzalnih kolumni kičmene moždine.
simptomatologije mogu grupisati u šest Manifestuje se oštećenjem proprioceptivnog
sindroma. To su central cord sindrom (Sy senzibiliteta uz očuvan senzibilizet za bol,
Schneider- CCS), Brown-Sequard Sy (BSS), temperature i motoriku.
prednji sindrom medule (anterior cord, ACS), Sindrom kaude ekvine podrazumeva oštećenje
zadnji sindrom medule (posterior cord, PCS), lumbosakralnih korenova, što dovodi do
sindrom kaude ekvine (Cauda quina, CES) i oštećenja funkcije mokraćne bešike, creva i
sindrom konus-a medularisa (Conus medullaris, donjih ekstremiteta.
CMS) [4]. Sindrom konusa medularisa podrazumeva
Central cord syndrom ili centralni sindrom oštećenje konusa medularisa i lumbalnih
medule je prvi opisao Šnajder 1954.godine i kornova u spinalnom kanalu što dovodi do
predstavlja inkompletnu leziju u vratnom oštećenja funkcije bešike i creva.
segmentu kičmene moždine, odnosno oštećenje
u centralnom delu sive mase i medijalnom delu
68
CILJ RADA
Slika 1. Slika 2.
CILJ RADA
trakama). Otvorena joj venska linija. Ordiniran
Cilj rada je da se prikazom slučaja ukaže na kiseonik 5L/min. Takođe je konstatovano da na
mogućnost ozbiljnih povreda, nastalih padom sa gornjoj usni, nosu i zigomatično desno ima
sopstvene visine i da takvi padovi mogu dovesti površnu povredu. Pritisak je bio 130/60mmHg,
do značajnog smanjenja kvaliteta života i do frekvenca 62/min, SatO2 = 98%. Pošto se iz
duge rehabilitacije pacijenta. anamneze i kliničkog pregleda shvatilo da se
radi o akutno nastaloj slabosti gornjih
PRIKAZ SLUČAJA ekstremiteta, uzrokovanih povredom, a bez
sigurih znakova povrede koštano-mišićnog
Prikazan je slučaj pacijentkinje stare 69 godine sistema, postavljena je dijagnoza suspektnog
koja se prilikom izlaska iz autobusa spotakla i central cord sindroma, Contusio capitis,
pala bradom na ivičnjak. Dakle, radilo se o Paraparesis superior acuta i Contusio humeri
javnom pozivu, drugog reda hitnosti. Po dolasku bill. Pacijentkinja je transportovana do dežurne
na lice mesta, zatekli smo pacijentkinju koja je u bolnice i upućena neurohirurgu i ortopedu.
potpunosti bila svesna, orjentisana, eupnoična, Naknadnom proverom o stanju pacijentkinje
afebrilna, normalno prebojene kože. saznajemo da je urađen Rtg i CT endokranijuma i
Rekonstruisala je događaj u potpunosti. Ležala je kranijuma, kao i Rtg i CT pregled vratne kičme
na stomaku, licem okrenutim ka betonu. Niko od koji nisu pokazali traumatske lezije na koštanim
prolaznika nije smeo da je pomera. Pre pada nije strukturama, kao ni lezije mozga i intra-
imala nikakvu simptomatologiju. Posle pada na kranijalno krvarenje. U toku dijagnostike
pitanje da li može sama da ustane navodi da ne pacijentkinja u bolnici u narednim satima razvija
može, zbog slabosti u obe ruke. Negirala je i slabost donjih ekstremiteta. Primljena je na
bolove u vratnoj kičmi. Imala je palpatorno laku neurohiruško odeljenje zbog kvadripareze.
bolnu osetljivost u predelu oba ramena. Noge je Planiran je NMR pregled vratne kičme radi
mogla da pokreće samostalno. Imala je očuvan kompletne dijagnostičke evaluacije, ali zbog
senzibilitet u ekstremitetima. Iako pregledom postojanja apsolutnih kontraindikacija - metalne
nisu konstatatovani sigurnih znakova povrede proteze u oba kuka, nije urađen. Pacijentkinja
koštano-zglobnog sistema, pacijentkinja je u lečena 20 dana i otpuštena sa odeljenja na dalje
potpunosti imobilisana (stavljena Šanc kragna, lečenje na Kliniku za fizikalnu medicinu i
potom na spinalnu dasku i fiksirana spajder rehabilitaciju, pod dijagnozom Quadriparesis-
69
ASIA D. Hyperextensio colli. U tri navrata je ZAKLJUČAK

lečena fizikalno. Na prvom prijemu je bila
pokretna uz pomoć pilot-lifta i asistencije druge Svakodnevno se u praksi srećemo sa naizgled
osobe. Nakon lečenja otpuštena sa poboljšanom bezazlenim padovima na ulici, sa kreveta iz
opštom kondicijom i fizičkom izdržljivošću. prevoza. Bez obzira na mehanizam i vrstu
Pokreti u svim segmentima GE i DE mogući povreda, neophodno je kompletno pregledati
gotovo u punom obimu. Ojačana GMS većine pacijenta i ukoliko postoji bilo kakva sumnja na
ključnih mišića ruku i kreće se između ocena 4 i povredu ili neurološki deficit, imobilisati
5 po MMT, a za DE između ocena 3 i 4 po MMT. pacijenta i tretirati ga kao povredu, dok se ne
Osposobljena za samostalni hod na kraćim obavi neophodna dijagnostika.
relacijama, a na dužim hoda uz pomoć metalnog
stalka sa četiri tačke oslonca. Balans pri hodu LITERATURA
zadovoljavajući, ali je ograničena izdržljivost.
Moguć hod uz i niz stepenice. Sve transfere 1. Međunarodna standardna neurološka klasifikacija lezije
kičmene moždine. Р. Чобељић, С. Ковачевић, Р.
obavlja samostalno. Dat savet da sa naučenim Бабовић, А. Стојановић, Д. Ђурчић Клиника за
vežbama nastavi u kućnim uslovima dva puta рехабилитацију ''Др Мирослав Зотовић'', Београд.
dnevno. I dalje je na redovnim kontrolama Извод из рада са 4. конгреса физијатара Србије и
nadležnog neurohirurga i fizijatra. Црне Горе са међународним учешћем, Бања
Ковиљача, 20 – 24. октобар 2004. године, Зборник
радова, ст. 133 - 143:
DISKUSIJA 2. Assessment of Impairment in Patients with Acute
Traumatic Spinal Cord Injury: A Systematic Review of
Osobe sa povredom vratne kičme, odnosno višim the Literature. [PubMed]; Donovan W.H. Brown D.J.
Ditunno J.F., Jr. Dollfus P. Frankel H.L. Neurological
nivoom lezije (CCS i BSS) imaju manji issues. Spinal Cord. 1997;35:275–281.
funkcionalni oporavak od osoba sa povredom 3. Wise J. Spinal Cord Injury Levels and Classification, Last
torakalne i lumbalne kičme (CES i CMS) – niži updata June 2003;
nivo lezije. http://carecure.rutges.edu/Spinewire/Articles/ Spinal
Levels/Spinal Levels. Html
Prognoza central cord syndroma varira, ali 4. McKinley W, Santos K, Meade M, Brooke K. Incidence and
većina ljudi ima neki oporavak neurološke Outcomes of Spinal Cord Injury Clinical Syndromes. J
funkcije. Oni pacijenti kod kojih se započne sa Spinal Cord Med 2007;30:215-224
medicinskom intervencijom ubrzo nakon 5. Spinal injury guidelines-ACC
6. Schneider, R. C. The syndrome of acute anterior spinal
povrede, često imaju dobre rezultate. cord injury. J. Neurosurg., 12:95, 1955
Poboljšanje se uglavnom prvo javlja u nogama, 7. National Institute of Neurological Disorders and Stroke-
onda u bešici, a funckija ruku se poslednja NINDS Central Cord Syndrome Information Page
popravlja ukoliko uopšte do nje i dođe.
Oporavak je generalno bolji kod mlađih osoba u
poređenje sa osobama preko 50 godina[7].
70
CENTRAL CORD SYNDROME IN THE FIELD – CASE REPORT

Summary: INTRODUCTION: Central syndrome medulla (Central cord syndrome, Sy Schneider, CCS) is a
violation of the central part of gray matter and white matter medial part of the cervical spinal cord.
Described by Schneider in 1954 godine.It is actually Incomplete spinal cord injury that is clinically
manifested more weakness than the upper lower extremities, with partially preserved sensitivity below
the level of the lesion, including the sacral segments (S4 and S5).
AIM: is to remind the rarer conditions in practice and to indicate that ordinary downs with their own
height with which we meet every day in practice can cause severe injury and damage and significantly
extend the rehabilitation of patients.
MATERIALS AND METHODS: We will use a case report of a woman who is healthy after getting off the bus
tripped and fell face of the curb.
CASE REPORT: Upon arrival, the team had a weakness in both arms and hands, faultlessly sensibility. She
also had less superficial violation of the upper lip. Given that this was a fall from his own height, and has
developed arm weakness with preserved motor skills and sensibilities leg and that patients had clinical
signs of injury locomotor system, cast doubt on the central cord syndrome. The patient was immobilized
Šanc collar, put on a spinal board, fixed spider straps and transported to hospital. During the day during
diagnostics, hospital, develops and leg weakness. She was admitted to the Neurosurgery Department.
More than once, she made X-ray, CT and MRI's door, but did not found any sign of injury locomotor
system. On several occasions thereafter treated at the Institute for Rehabilitation, where her all motor
function recovered significantly.
CONCLUSION: We will use a case report of a woman who is healthy after getting off the bus tripped and
fell face of the curb. Upon arrival, the team had a weakness in both arms and hands, faultlessly sensibility.
She also had less superficial violation of the upper lip. Given that this was a fall from his own height, and
has developed arm weakness with preserved motor skills and sensibilities leg and that patients had
clinical signs of injury locomotor system, cast doubt on the central cord syndrome. The patient was
immobilized Šanc collar, put on a spinal board, fixed spider straps and transported to hospital. During the
day during diagnostics, hospital, develops and leg weakness. She was admitted to the Neurosurgery
Department. More than once, she made X-ray, CT and MRI's door, but did not found any sign of injury
locomotor system. On several occasions thereafter treated at the Institute for Rehabilitation, where her all
motor function recovered significantly.
Key words: central cord syndrome
71

GLAVOBOLJA KAO ZNAK OZBILJNE BOLESTI – PRIKAZ SLUČAJA
HEADACHE AS A SIGN OF A SERIOUS DISEASE – CASE REPORT

DOM ZDRAVLJA “Dr MILENKO MARIN“ LOZNICA, SLUŽBA HITNE MEDICINSKE POMOĆI
Sažetak: Cilj rada: Pokazati značaj rada lekara SHMP u prepoznavanju glavobolje kao simptoma i znaka
ozbiljne bolesti. Prikazom slučaja sa terena ćemo pokazati koliko je, sem stručnosti lekara, bitna i saradnja
na relaciji pacijent-lekar.
Materijal i metodologija: Retrospektivan prikaz slučaja korišćenjem podataka iz protokola službi koje su
učestvovale u zbrinjavanju pacijenta.
Rezultati: U ranim večernjim satima SHMP dobija poziv od ženske osobe, starosti 54 godine. Žali se na
jaku glavobolju koja traje dva sata, navodi da joj je ovo do sada najteža glavobolja u životu. Uzela je
redovnu antihipertenzivnu terapiju, analgetik ali glavobolja ne prestaje. Po dolasku ekipe pacijentkinja se
žali na jaku, potiljačnu glavobolju, bol u vratu i mučninu.Anamnestički , saznajemo da je osoba po
zanimanju lekar i da ima pozitivnu porodičnu anamnezu cerebrovaskularnih bolesti. I pored urednog
neurolškog statusa pri pregldu predložen je transport u cilju daje opservacije, što ona odbija i kao kolega,
lekar, insistira na intramuskularnoj terapiji. Posle tri sata usledio je drugi poziv od strane supruga iste
osobe. Navodi povraćanje, otežano uspostavljanje komunikacije. Ponovnim odlaskom i pregledom
konstatuje se somnolencija, fokalni neurološki deficit, rigiditet vrata. Pacijentkinja hitno biva prevežena
na odeljenje neurologije.Stanje svesti vrlo brzo napreduje do kome i iste večeri upućuje se na
neurohirurgiju pod dijagnozom intrakranijalne hemoragije. CT dijagnostika je pokazala da je reč o
subarahnoidalnoj hemoragiji.
Zaključak: Intenzivna glavobolja, do tada nikad doživljena , poput “udara groma”, predstavlja jedan od
ključnih simptoma u okviru kliničke slike SAH. Koliko je važno za lekara SHMP da prepozna glavobolju kao
potencijalno urgentno stanje toliko je važno i da pacijent sarađuje. Kod pacijenata koji prežive najčešće
ostaje teška invalidnost i zato je bitna saradnja na svim nivoima jer to vrlo često ne znači razliku izmedju
života i smrti već i razliku u kvalitetu života preživelih.
Ključne reči: žestoka glavobolja, najgora glavobolja u životu, subarahnoidalna hemoragija
Marijana Stanimirović
Dom zdravlja “Dr Milenko Marin“ Loznica, Služba hitne medicinske pomoći, Loznica
Telefon: 064 33 714 33, E-pošta: marijanastanimirovic@yahoo.com
72
UVOD podela, koja ima veću primenu u kliničkoj praksi,

kod koje sve bolesnike sa glavoboljom možemo
Glavobolja predstavlja jedan od najčešćih podeliti u tri grupe:
simptoma kod ljudi uopšte. Podrazumeva bol u a) I grupa: svi bolesnici sa novom glavoboljom
predelu glave, lica i gornjeg dela vrata. Mogu koja je simptom akutne sistemske bolesti
nastati kao posledice različitih poremećaja: od (npr. glavobolja kod akutnog febrilnog stanja
bezazlenih stanja koje ne zahtevaju nikakvo ili iznenadnog povećanja arterijskog pritiska)
lečenje do po život opasnih bolesti. Zadatak b) II grupa: bolesnici koji se žale na“ prvu ili
lekara je da u moru glavobolja prepozna one najgoru glavobolju u životu“ , ova glavobolja
koje zahtevaju lečenje i koje mogu upozoriti na često može biti praćena simptomima
jako ozbiljne bolesti. Međunarodna klasifikacija upornog povraćanja, fokalnim neurološkim
glavobolja navodi oko 200 različitih vrsta od deficitom, prisustvom ranijih epizoda ili
kojih se mnoge mogu ispoljiti atakom žestoke progresivnim pogošanjem glavobolje
glavobolje iznenadnog nastanka. Ovakva c) III grupa: svi bolesnici kod kojih je aktuelna
etiološka podela glavobolja u kliničkoj praksi glavobolja deo hronične glavobolje koja nije
ima, međutim, malu upotrebnu vrednost jer popustila na uobičajenu terapiju ili bolesnik
zahteva dodatna ispitivanja za koje je potrebno više ne može da je toleriše, što predstavlja
vreme, a često i hospitalizacija. Nešto je korisnija "sindrom hvatanja za poslednju slamku“.
Slika 1. Različiti tipovi glavobolja
Na osnovu podataka iz anamneze i prvim postoji ni jedan razlog da pacijent pati zbog
pregledom često, već u hitnoj službi, se može glavobolje, te je terapiju za sanaciju bola
posumnjati na određenu bolest, a zatim je neophodno primeniti bez odlaganja. Analgetici
potrebno vreme i dodatna ispitivanja da bi se sa antiagregacionim svojstvom (NSAIL) spadaju
postavila definitivna dijagnoza i odredila u lekove izbora koji se jednokratno mogu
kauzalna terapija. Tokom perioda ispitivanja ne primeniti kod svih bolesnika sa glavoboljom a
73
bez poremećaja koagulacije pa čak i kada se radi cilju daje opservacije, što ona odbija i kao kolega,
o intrakranijalnom krvarenju. Kod sumnje na lekar insistira na intramuskularnoj terapiji. Data
SAH treba izbegavati lekove koji deluju je terapija Zodol amp, Klometol amp i.m. Nakon
vazokonstriktorno kao sto su dihidroergotamini povratka ekipe u bazu u roku od tri sata usledio
i triptani. je drugi poziv od strane supruga iste osobe.
Svaka glavobolja koja iznenada nastaje, "najgora Navodi intezivno povraćanje, otežano
u životu", koja se značajno razlikuje od ranijih, uspostavljanje komunikacije, glavobolju koja ne
ako nastaje nakon 50. godine života, glavobolja popušta i pored date muskularne terapije. Više
koja se javlja kod imunokompromitovanih nismo bili u dilemi, mogli smo pretpostaviti da je
pacijenata ili tokom i neposredno posle fizičkog reč o nečemu jako ozbiljnom, odmah smo
napora ili nakon traume glave zahteva hitnu krenuli na istu adresu. Ponovnim pregledom
lekarsku intervenciju. Najhitnije prepoznavanje i primećujemo stanje svesti koje odgovara
lečenje zahtevaju glavobolja usled SAH, akutnog somnolenciji, rigiditet vrata i fokalni neurološki
meningitisa i encefalitisa. deficit. Pacijentkinja hitno biva prevežena na
odeljenje neurologije OB Loznica. Stanje svesti
CILJ RADA vrlo brzo napreduje do kome, ubrzo je
intubirana i iste večeri upućuje se na
Cilj je da se pokaže značaj lekara zaposlenog u Neurohirurgiju Urgentnog centra u Beogradu
SHMP u prepoznavanju glavobolje kao simptoma pod dijagnozom intrakranijalne hemoragije. CT
i znaka ozbiljne bolesti. Prikazom slučaja sa dijagnostika je pokazala da je reč o
terena ćemo pokusati da pokažemo koliko je subarahnoidalnoj hemoragiji.
sem stručnosti lekara bitna i saradnja na relaciji
pacijent-lekar . ZAKLJUČAK
MATERIJAL I METODE Prikazom slučaja sa terena smo jos jednom

pokazali da akutna intenzivna, glavobolja, do
Za retrospektivni prikaz slučaja koristili smo tada nikad doživljena, poput "udara groma",
knjige protokola službi koje su imale udela u predstavlja jedan od ključnih simptoma u okviru
zbrinjavanju pacijenta. kliničke slike SAH. Najčešći razlog nastanka
spontanog krvarenja u subarahnoidalnom
REZULTATI prostoru je ruptura aneurizme cerebralne
arterije. Smatra se, takođe, da se tzv.
U ranim večernjim satima naša ekipa prima "upozoravajuća glavobolja" (forewarning head-
poziv od strane ženske osobe, starosti 54 godine ache) javlja kod 30 % do 60 % bolesnika i need-
iz šireg centra grada. Pacijentkinja navodi da se ljama pre rupture intrakranijalne aneurizme.
leči od hipertenzije, trenutno ima užasno jaku Otprilike polovina ovih glavobolja je iznenadno
glavobolju, navodi i da se i ranije dešavalo da nastala i može biti veoma intenzivna, kao
kada ima povišen pritisak bude prisutna i neočekivani udar groma tzv. "upozoravajuće
glavobolja, ali ovako jaku do sada nikad nije izlivanje krvi" (warning leak of blood) koje
doživela. Navodi da je popila svoju redovnu podrazumeva parcijalnu rupturu aneurizme što
antihipertenzivnu terapiju, koristila je i različite je široko prihvaćeni uzrok ovih glavobolja.
analgetike u toku dana ali glavobolja i dalje traje. Prema epidemološkim podacima učestalost
Druge tegobe negira. Po dolasku na teren cerebralnih aneurizmi je oko 5%. Budući da je
zatičemo pacijentkinju, svesnu, orijentisanu incidenca krvavljenja 10-14 na 100.000
kako leži na krevetu, žali se na jake bolove u stanovnika, može se proceniti da u toku
predelu potiljka, navodi da počinje da oseća prosečnog ljudskog veka prokrvari 15-20%
mučninu. Anamnestički saznajemo da je po aneurizmi. Posle rupture intrakranijumske
zanimanju lekar i da ima pozitivnu porodičnu aneurizme čak 30% bolesnika umire
anamnezu kad su u pitanju cerebrovaskularne neposredno po rupture. Od pacijenata koji
bolesti, takođe saznajemo da se pre par dana prežive prvi atak rupture aneurizme i budu
srušila u toaletu i da se tada nije javljala lekaru. prebačeni u neku specijalizovanu neurohiruršku
Nakon odrađenog pregleda (TA 160/90 mmHg, f ustanovu, samo 1/3 se potpuno oporavi i
oko 85/min, ŠUK 7,3 mmol/l, T 36,5°C, dostigne svoje premorbidno stanje, 1/3 ostane
respiratorna frekvenca 15 u minutu, SpO2 95 %) sa manjim ili težim posledicama, a kod 1/3
i pored urednog neurološkog statusa pacijenata bolest se završi letalnim ishodom
pacijentkinji predloženo da pođe sa ekipom u (grafikon br. 1).
74
Za lekara SHMP je važno da prepozna glavobolju

Grafikon br. 1 kao potencijalno urgentno stanje. Veoma je
značajna i saradnja na relaciji lekar-pacijent,
Aneurizme kod kojih je po rupturi motivisanost pacijenta za lečenje što sve može
moguć delimičan oporavak doprineti nešto boljem ishodu i smanjenju stope
mortaliteta od ove bolesti. Kod pacijenata koji
Aneurizme kod kojih je po rupturi prežive najčešće ostaje teška invalidnost i zato je
moguć potpun oporavak bitna saradnja na svim nivoima jer to vrlo često
Aneurizme koje po ruptuiri dovode ne znači razliku izmedju života i smrti već i
do trenutne smrti razliku u kvalitetu života preživelih.
"Evidence based medicine"- medicina bazirana
Aneurizme koje miruju na doktrinama iz kontrolisanih referentnih
5% 5% studija, može značajno da doprinese
adekvatnom lečenju i rehabilitaciji bolesnika. Ali
5% ne treba zaboraviti da lekari rade u realnom
svetu i suočavaju se sa preprekama i
problemima kojih nema u kliničkim studijama
stoga je zadatak lekara da pokuša da savlada
85%
prepreke kako bi ishod za pacijenta bio najbolji
moguć.
LITERATURA
Sve dosadašnje studije pokazale su veću
zastupljenost žena, što odgovara i našem slučaju.
1. Kovačevic M. Urgentna medicina. Službeni list SCG,
Naročito je izraženo kod aneurizmi Beograd 2005
lokalizovanih na ACI gde žene nadmašuju 2. Martinović Ž. Glavobolje-klasifikacija i lečenje, 2 izd.
muškarce u odnosu 4:1. Malo se zna o UKNSCG, Beograd 2006.
povezanosti pola i patogeneze intrakranijalnih 3. Zidverc-Trajković J. (gost urednik). Migrena. Acta Clinica,
vol 4, 2004.
aneurizmi. Efekti ponovljenih trudnoća na 4. Vukčević V (rukovodilac radne grupe). Vodič dobre
vezivno tkivo i brži razvoj aterosklerotskih kliničke prakse za prehospitalno dijagnostikovanje i
promena nakon menopauze mogu imati neku lečenje hitnih stanja u medicini
ulogu u češćem stvaranju intrakranijalnih 5. wws.medline.com
6. www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed
aneurizmi kod žena. U svim dosadašnjim
studijama konstatovana je češća pojava
simptomatskih intrakranijalnih aneurizmi
(uključujući i rupturirane) kod mlađih bolesnika
nego kod ostalih cerebrovaskularnih bolesti.
75
HEADACHE AS A SIGN OF A SERIOUS DISEASE – CASE REPORT

Summary: AIM: To point to the importance of EMS physicians in recognizing symptoms of a headache as
a sign of a serious illness. The case report shows that besides professionalism and skills of doctors,
cooperation between a patient and a doctor have essential relevance.
MATERIALS AND METHODS: Retrospective case report using the data from the protocols of the services
that participated in the patient diagnosis and treatment.
CASE REPORT: In the early evening, the Emergency Department Service receives a call from a female
person, 54 years old. She complains of a severe headache that has lasted for two hours. She claims that
this is the most serious headache in her life. She has taken the regular antihypertensive therapy, analgesic
but the headache does not stop. Upon arrival of EMS team, the patient complains of a severe, occipital
headache, neck pain and nausea. Anamnesis reveals that the patient is a doctor, and the fact that there is a
positive family history of cerebrovascular diseases. Despite normal neurological status of the patient,
transport by EMS was proposed in order to give the observation which she rejected as a colleague, a
doctor, insisting on intramuscular therapy. After three hours, there was the second call from the husband
of the same person. He stated vomiting and difficulties in communication. On going again and
examination, somnolence, focal neurological deficit and rigidity of cervical spine were ascertained. The
patient was transported to the neurological emergency department. The condition worsened rapidly,
progressing to coma and that evening the patient was referred to the neurosurgery diagnosed intracranial
hemorrhage. CT scan showed that it was a subarachnoid hemorrhage.
CONCLUSION: An intense headache, never experienced before, like a "thunder strike" is one of the key
symptoms in the context of clinical features of SAH. It is equally important for EMS physicians to recognize
a headache as a potential medical emergency and for a patient cooperation. In patients, who survive,
severe disability usually remains and therefore the significance of cooperation at all levels is of crucial
importance because it is often a difference between life and death, but also a difference in the quality of
life of survivors.
Key words: severe headache, the worst headache in life, “thunder strike“ headache, subarachnoid
hemorrhage
76
PREGLED LITERATURE/REVIEW
UDK BROJEVI: 615.22.099-083.98(497.11) ISSN 1451-1053 (2016) br.1 p.76-82

TROVANJE BETA ADRENERGIČKIM BLOKATORIMA
BETA ADRENERGIC BLOCKERS POISONING

DOM ZDRAVLJA “Dr MILENKO MARIN“, SLUŽBA HITNE MEDICINSKE POMOĆI, LOZNICA
Sažetak: Cilj rada: Pokazati osnovne karakteristike u pogledu kliničke slike i osnovne metode lečenja kod
trovanja β-adrenergičkim blokatorima.
Materijal i metodologija: Pregled dostupne literature, protokola službi koje su imale udela u
dijagnostikovanju i lečenju ovih pacijenata u Domu zdravlja i Opštoj bolnici u Loznici.
Rezultati: U kliničkoj slici akutnog trovanja β-blokatorima pored dominantno kardiovaskularnih efekata
(arterijska hipotenzija, bradikardija, poremećaji srčanog ritma u vidu AV bloka različitog stepena)
ispoljavaju se i toksični efekti u centralnom nervnom sistemu (ukoliko je reč o trovanju lipofilnim β-
blokatorima npr. propranolol) kao sto su: poremećaji svesti sve do kome, konvulzije, mišićna slabost,
poremećaji raspoloženja. Prisutne su i različite metaboličke promene kao što je hipoglikemija koja nastaje
blokiranjem procesa glukoneogeneze, češća je kod dece nego kod odraslih i javlja se više časova posle
ingestije lekova. Ne tako česta pojava je i bronhospazam koji se češće javlja kod bolesnika sa HOBP. Ređe
se mogu javiti i promene u gastrointestinalnom i urinarnom traktu. Klinička slika akutnog trovanja ovim
lekovima razvija se najčešće 1-3 sata po uzimanju. Najraniji simptomi akutnog trovanja su slabost,
vrtoglavica i promene mentalnog statusa.
Lečenje akutnog trovanja β-blokatorima zasniva se na poznavanju bazičnih farmakodinamskih
mehanizama, kao i patofiziologije predoziranja i trovanja. Kako će bolesnik biti zbrinut zavisi od
progresije kliničkih manifestacija. Inicijalna terapija blažih oblika trovanja podrazumeva
gastrointestinalnu dekontaminaciju i primenu aktivnog uglja. Kod težih oblika trovanja neophodne su
mere kardiopulmonalne reanimacije, arteficijalne ventilacije, primena specifičnih antidota i korekcija
teških metaboličkih i elektrolitskih poremećaja. Pored brojnih nefarmakoloških i specifičnih farmako-
loških mera, terapija kod trovanja ovim lekovima je suportivna.
Zaključak: Zbog široke primene, uprkos razvoju bezbednijih β-blokatora, trovanja ovim lekovima su u
porastu.Kod dece najčešće je reč o zadesnom trovanju, dok su kod odraslih najčešća namerna trovanja.
Nešto su češća kod žena. I pored savremenog terapijskog pristupa, ova trovanja se karakterišu teškom
kliničkom slikom i relativno visokim mortalitetom, stoga je neophodno najpre prepoznati a nakon toga i
adekvatno lečiti svako trovanje ovim lekovima.
Ključne reči: akutno trovanje, β blokatori, klinička slika, terapija akutnog trovanja
Marijana Stanimirović
Dom zdravlja “Dr Milenko Marin“, Služba hitne medicinske pomoći, Loznica
Telefon: 064 33 714 33, E-pošta: marijanastanimirovic@yahoo.com
77
UVOD pozitivno inotropno, hronotropno, dromotropno

i batmotropno dejstvo, povećava se produkcija
Blokatori adrenergičkih receptora ili beta renina i očne vodice.
blokatori su jedna od najvažnijih grupa lekova u β2 receptori nalaze se u glatkoj muskulaturi
modernoj medicini, u prometu se nalaze već 50 krvnih sudova, bronha, jetri, pankreasu i
godina, a otkriće ovih lekova u medicini se uterusu. Stimulacija ovih receptora dovodi do
smatra epohalnim i nagrađeno je Nobelovom arteriolarne dilatacije, bronhodilatacije,
nagradom. oslobadjanja insulina, glikogenolize i
Pod beta blokatorom podrazumevamo lek koji glukoneogeneze.
blokira (koči) dejstvo beta-adrenergičkih β3 receptori nalaze se u CNS-u, srcu, masnom
supstanci, posebno adrenalina (epinefrina), a tkivu. Smatra se da ovi receptori učestvuju u
koji deluju na simpatikusov deo ("sympathetic" termogenezi i lipolizi (moguća primena u lečenju
portion) autonomnog nervnog sistema. Tim gojaznosti u budućnosti).
dejstvom oni ublažavaju ili oslobađaju srce od β4 receptori lokalizovani su u srcu i smatra se da
stresa. Posebno je značajno da snižavaju krvni učestvuju u parcijalnoj agonističkoj aktivnosti
pritisak, usporavanjem rada srca povoljni su u koju pokazuju neki beta blokatori.
lečenju srčanih aritmija, a smanjivanjem Izvestan broj adrenergičkih beta-blokatora
potrošnje kiseonika odličan su lek za anginu deluje selektivno na β1 receptor koji se nalazi u
pectoris. miokardu te se stoga nazivaju kardioselektivni
Beta blokatori su antagonisti kateholamina, jer (atenolol, acebutolol, betaksolol, bisoprolol, celi-
kompetitivno blokiraju njihove beta receptore. β prolol, esmolol, metoprolol), dok druga grupa
adrenergički blokatori kompetitivnim mehaniz- deluje podjednako na β1 (u srcu) i β2 receptore te
mom antagonizuju dejstvo kateholamina na β se stoga nazivaju neselektivni beta-blokatori
receptorima. β receptori se nalze u različitim (propranolol, nadolol, penbutolol, pindolol, sota-
organima u telu: srce, krvni sudovi, pluća, oko, lol, timolol, karvedilol). Kardioselektivnost treba
učestvuju u nekim metaboličkim funkcijama. shvatiti kao relativnu i gubi se primenom većih
Postoje 4 podgrupe β receptora: β1 , β2 , β3 i β4. doza leka.
β1 receptori lokalizovani su u srcu, bubregu i
oku. Stimulacijom ovih receptora nastaje
Slika 1. Dejstvo adrenalina na receptore navedenih organa
78
Blokatori beta adrenergičkih receptora znatno ispoljavaju efekte u CNS-u. Hidrosolubilni beta
se razlikuju po svojoj bioraspoloživosti, blokatori se slabije resorbuju, slabije vezuju za
distribuciji, metabolizmu i putevima eliminacije. proteine plazme, ne prolaze hematoencefalnu
Oralna bioraspoloživost nekog leka predstavlja barijeru.
frakciju peroralno unetog leka koja dospe u Liposolubilni lekovi (propranolol i carvedilol) se
sistemsku cirkulaciju. Ona je zavisna od stepena u visokom procentu vezuju za proteine plazme,
apsorpcije u gastrointestinalnom traktu i od podležu biotransformaciji u jetri nakon čega
metabolizma prilikom prvog prolaza kroz jetru. postaju hidrosolubilni i izlučuju se preko
Bioraspoloživost beta blokatora varira od 20% bubrega. Hidrofilni beta blokatori se slabo
za carvedilol do 100% za penbutolol. Sto je veća vezuju za proteine plazme i uglavnom se
bioraspoloživost veća je i mogućnost za nepromenjeni eliminišu preko bubrega (što
nastajanje toksičnih efekata. omogućava eliminaciju hemodijalizom). Jako
Raspodela lekova u organizmu zavisi od njihove liposolubilni beta blokatori imaju tendenciju
liposolubilnosti. Izrazito liposolubilni beta akumulacije kod pacijenata sa hepatičnim
blokatori imaju veći volumen distribucije. On insuficijencijom.
varira od 1L/kg za atenolol, preko 40L/kg za Volumen distribucije, stepen apsorpcije,
nebivolol pa do više od 100L/kg za carvedilol. vezivanje za proteine plazme, lipofilnost,
Liposolubilni beta blokatori lako prolaze metabolizam i poluvreme eliminacije glavnih
hematoencefalnu barijeru i zbog toga lakše beta blokatora dat je u tabeli 1.
Slika 2. Najpoznatiji beta-blokatori
β Apsorpcija Vezivanje Volumen Bioraspoloživost Metabolizam Lipofilnost

blokator (%) za distribucije (%) i poluvreme
proteine (L/Kg) eliminacije (sati)
Atenolol 50 <5 0,6-1,1 40-50 Bubrezi/6-9 slaba
Bisoprolol 80 30 - 80 Bubrezi/jetra/9 slaba
Carvedilol 20-30 98 115 25-35 Jetra/6-10 umerena
Esmolol - 55 3,4 - Er/ester. 8 min slaba
Metoprolol 90 12 5,6 40-50 Jetra/3-4 umerena
Nadolol 30 30 1,8-2 30-35 Bubrezi/14-24 slaba
Nebivolol do 95 98 40 do 96 Jetra/8-32 umerena
Oxprenolol 90 80 1,2 20-70 Jetra/2-3 umerena
Pindolol 90 57 1,2-2 75-90 Bubrezi/3-4 umerena
Propranolol 90 93 3,4-6 30-70 Jetra/3-4 jaka
Sotalol 70 0 0,2-07 90 Bubrezi/9-10 slaba
Tabela 1. Volumen distribucije, stepen apsorpcije, vezivanje za proteine plazme, lipofilnost, metabolizam i
poluvreme eliminacije glavnih beta blokatora
79
CILJ RADA procesa glikogenolize i glukoneogeneze češća je

u dece nego kod odraslih i javlja se više časova
Pokazati osnovne karakteristike u pogledu posle ingestije ovih lekova.
kliničke slike i osnovne metode lečenja kod Ostale komplikacije Oligurija i akutna renalna
trovanja β-adrenergičkim blokatorima. insuficijencija koje nastaju usled hipoperfuzije.
Retko se javlja i mezenterijalna ishemija kao i
MATERIJAL I METODE ezofagealni spazam.
Svi pacijenti sa klinički manifestnim znacima
Pregled dostupne literature i protokola službi trovanja β adrenergičkim blokatorima leče se u
koje su imale udela u dijagnostikovanju i lečenju jedinici intezivne nege uz obavezan monitoring
ovih pacijenata u DZ i Opstoj bolnici u Loznici. osnovnih životnih funkcija. Toksičnost posle
ingestije ovih lekova gotovo uvek se ispoljava u
REZULTATI prvih šest sati (sem u slučaju sotalola). Zbog toga
se ovi pacijenti mogu otpustiti tek nakon 6 sati
U kliničkoj slici akutnog trovanja β opservacije ukoliko ne postoje promene na EKG-
adrenergičkim blokatorima pored dominantno u i ako im je urađena dekontaminacija aktivnim
kardiovaskularnih efekata, ispoljavaju se ugljem. Ako se radi o ingestiji preparata sa
toksični efekti i u centralnom nervnom sistemu, produženim oslobađanjem moraju se opservirati
kao i metaboličke promene. Ređe se mogu javiti i tokom 24 časa zbog moguće odložene
promene u gastrointestinalnom traktu i toksičnosti.
urinarnom sistemu. Klinička slika akutnog Terapija kod trovanja je u osnovi simptomatska i
trovanja β blokatorima razvija se najčešće 1-3 suportivna. Kako će bolesnik biti zbrinut zavisi
sata po uzimanju ovih lekova. Najraniji simptomi od progresije kliničkih manifestacija. Mere
akutnog trovanja ovim lekovima su slabost, terapije mogu biti nefarmakološke i
vrtoglavica i promena mentalnog statusa. farmakološke.
Kardiovaskularni sistem Arterijska hipotenzija
i bradikardija su najvažniji znaci kardio- Nefarmakološke mere lečenja
toksičnosti. Pored njih dolazi i do poremećaja 1.Orogastrična lavaža se primenjuje ako od
srčanog ritma u vidu AV bloka različitog stepena. ingestije leka nije prošlo više od 24 sata i ako su
Ova hipotenzija udružena sa bradikardijom i pacijenti hemodinamski stabilni i bez
smanjenjem minutnog volumena srca naročito poremećaja stanja svesti. Orogastrična lavaža sa
često je fatalna za bolesnike sa kongestivnom sobom nosi i rizik od pogoršanja bradikardije
srčanom insuficijencijom. Kod osoba bez zbog vagalne stimulacije pa je poželjno uraditi
predhodne istorije srčanih oboljenja toksičnost premedikaciju atropinom.
najčešće izazivaju β blokatori koji poseduju 2.Dekontaminacija aktivnim ugljem je posebno
efekat stabilizacije ćelijske membrane. poželjna kod trovanja hidrosolubilnim β
Respiratorni sistem Bronhospazam nije toliko blokatorima. Aktivni ugalj se daje u dozi od 0,5-1
česta klinička manifestacija trovanja ovim g/kg i može se ponavljati na 4-6 sati.
lekovima i uglavnom se javlja kod bolesnika sa 3.Mehanička ventilacija i endotrahealna
hroničnom opstruktivnom bolesti pluća. intubacija često su neophodne kod respiratorne
CNS Poremećaji CNS-a se javljaju kod trovanja insuficijencije.
lipofilnim β blokatorima koji lako prolaze 4.Kardijalni pejsing i aortna balon pumpa mogu
hematoencefalnu barijeru (propranolol). Javljaju se primeniti kod trovanja rezistentnih na
se poremećaji svesti različitog stepena sve do farmakološku terapiju. Najveći značaj ima u
kome, mišićna slabost koja je najčešće terapiji torsades de pointes ventrikularne
kratkotrajna, konvulzije, ređe se mogu javiti i tahikardije kod trovanja sotalolom. Aortna balon
poremećaji raspoloženja i noćne more. pumpa ima svoju primenu kod elektro-
Metabolički disbalans Posredstvom β2 mehaničke disocijacije i ventrikularne
receptora odigrava se deponovanje kalijuma u tahikardije uzrokovane propranololom.
skeletnu muskulaturu, hepatocite i masno tkivo. 5.Ekstrakorporalne metode detoksikacije,
Ovaj proces potpomognut je povećanom hemoperfuzija i hemodijaliza imaju svoju
sekrecijom insulina koja se takodje odigrava primenu u trovanju hidrosolubilnim β
preko β2 receptora. Blokadom ovih receptora blokatorima (atenolol, sotalol, acebutolol) koji
povećava se koncentracija kalijuma u serumu. imaju mali volumen distribucije i koji se
Hipoglikemija koja nastaje usled blokade eliminišu preko bubrega. Ove metode nisu
80
efikasne kod trovanja lipofilnim β blokatorima inotropno svojstvo i u toku odgovora organizma
koji imaju veliki volumen distribucije i koji na stres poboljšava utilizaciju glukoze u srčanim
podležu biotransformaciji u jetri. ćelijama. Na eksperimentalnim modelima ovaj
postupak povećava preživljavanje kod trovanja
Farmakolološke mere lečenja propranololom. Optimalni odnos insulina i
1.Glukagon je opšte prihvaćeni antidot kod glukoze još uvek nije pronađen. Trnutne
trovanja β blokatorima. Inicijalna doza preporuke su 1IJ/kg insulina u bolusu praćeno
glukagona u trovanju β blokatorima je 3-5 mg kontinuiranom infuzijom od 1-10 IJ/kg/h sa
(50-100 μg/kg) data sporo u bolusu (1-2 min). infuzijom glukoze od 1g/kg/h, pod
Zbog kratkog dejstva glukagona (15 min) ova monitoringom svaki 30 minuta prva 4 sata.
inicijalna doza se može ponoviti ako nema Insulin pospešuje ulazak kalijuma u ćelije tako
odgovora, a zatim se kreće sa infuzijom da može dovesti do hipokalijemije pa je
glukagona u 5% glukozi ili 0,9% NaCl u dozi od neophodno kontrolisati kalijemiju. Ovaj vid
2-5 mg/h pa sve do 10mg/h. terapije preporučuje se kod trovanja
2.Kateholamini su kompetitivni agonisti β rezistentnih na terapiju kristaloidima,
adrenergičkih receptora pa je njihova primena glukagonom i kateholaminima.
logična i opravdana. Terapija se započinje malim 7.Primena intralipida dosta obećava u terapiji
dozama leka i titrira se brzo do postizanja trovanja beta blokatorima. Intravenska primena
željenog kliničkog efekta pod monitoringom. Od emulzije masti do nedavno je imala samo
kateholamina su u upotrebi adrenalin i primenu u parenteralnoj ishrani bolesnika. Ideja
izoproterenol. Dopamin, teorijski, može imati primene intralipida zasniva se na pretpostavci
povoljan efekat ali je njegova primena još uvek da ova emulzija masti može poslužiti kao
pod znakom pitanja. rezervoar u kome će se liposolubilni lekovi
3.Inhibitori fosfodiesteraze povećavaju distribuirati umesto normalne distribucije u
intracelularnu koncentraciju cAMP-a i tako masnom tkivu i tako eliminisati iz organizma.
mogu imati povoljan efekat kod ovih trovanja. Intralipidi se mogu upotrebiti kao 20% rastvor,
Od koristi mogu biti amrinon, milrinon i u dozi od 1,5 ml/kg kao inicijalni bolus, a zatim
aminofilin. Ovi lekovi se moraju koristiti zajedno po 0,25 ml/kg/min svakih 30-60 minuta.
sa vazopresorima jer sami mogu uzrokovati
perfernu vazodilataciju i time pogoršati ZAKLJUČAK
hipotenziju. Amrinon se daje u dozi od 1 mg/kg
u bolusu, a milrinon u dozi od 50 μg/min u Antagonisti β adrenergičkih receptora danas se
bolusu. široko koriste u lečenju velikog broja
4.Kalcijum može popraviti sprovodljivost, kardiovaskularnih bolesti: arterijska
kontraktilnost i hipotenziju ali kada se hipertenzija, angina pektoris, srčane aritmije,
primenjuje kao jedini lek retko dovodi do srčana insuficijencija, sekundarna prevencija
poboljšanja. Koristi se u obliku svojih soli akutnog infarkta miokarda. Ovi lekovi imaju
kalcijum hlorida i kalcijum glukonata. Kalcijum primenu i u terapiji drugih bolesti: esencijalnog
hlorid se daje u dozi od 1g 10% rastvora tremora, migrenskih i klaster glavobolja,
intravenski (10-20 ml 10%CaCl) u bolusu tokom anksioznih poremećaja, glaukoma, feohromo-
5 minuta. Kalcijum glukonat uzrokuje manju citoma, hipertireoidizma.
iritaciju venskog suda u koji se administrira i Uprkos razvoju bezbednijih blokatora β-
zbog toga ima prednost, naročito kod dece. adrenergičkih receptora, trovanja ovim lekovima
5.Atropin kompetitivni antagonist acetilholina na su u porastu. Prema podacima Centra za kontro-
muskarinskim receptorima je najčešće lu trovanja VMA, trovanja kardiovaskularnim
primenjivani lek u terapiji bradikardije kod lekovima su godišnje zastupljena sa oko 12,5%
trovanja beta blokatorima. Daje se u dozi od 0,5 od ukupnog broja trovanja lekovima, a pri tome
mg iv. U zavisnosti od odgovora doza se može su dominantno najčešća trovanja beta
ponoviti na 3-5 minuta do maksimalno 3mg blokatorima i antagonistima kalcijuma (77,5%).
atropina. Kod dece najčešće je reč o zadesnom trovanju,
6.Hiperinsulinska euglikemija, iako još nije ušla u dok su kod odraslih najčešća namerna, suicidna
rutinsku terapiju trovanja beta blokatorima trovanja. Nešto su češća kod žena.
dosta obećava. Zasniva se na primeni visokih I pored savremenog terapijskog pristupa,
doza insulina uz infuziju glukoze radi održavanja trovanja ovim lekovima se karakterišu teškom
normoglikemije. Insulin sam po sebi ima kliničkom slikom i relativno visokim
81
mortalitetom. Dovode do teške depresije loških mera terapija kod trovanja ovim lekovima
kardiovaskularnog sistema koja se manifestuje je suportivna.
refraktornom hipotenzijom, sinusnom LITERATURA
bradikardijom, poremećajima AV sprovođenja.
Udružena primena drugih lekova kao što su 1. Kažić T. : Klinička farmakologija, 5. izdanje, Integra 2008
kalcijumski antagonisti, kardiotonički glikozidi 2. Vučinić S., Vučinić Ž, Šegrt Z., Joksović D., Jovanović D.,
Todorović V. : Akutna trovanja kardiovaskularnim
ili već postojeća srčana oboljenja često za lekovima, Vojnosanitetski pregled 2003, vol 60, br. 6
posledicu ima fatalan ishod. 3. William Kerns II: Beta-adrenergic Receptor Antagonists,
Lečenje akutnog trovanja beta blokatorima Marsha Ford: Clinical Toxicology Copyright © 2001 W.B.
zasniva se na poznavanju bazičnih farmako- Saunders Company
4. True, Dreisbach, Robert H. , Dreisbach trovanja
dinamskih mehanizama kao i patofiziologije priručnik, prevencija,dijagnoza, lečenje , Data status,
predoziranja i trovanja. Kako će bolesnik biti Beograd, 2005.
zbrinut zavisi od progresije kliničkih 5. Rang, Dale, Ritter, Moore : Farmakologija (prevod 5.
manifestacija. Inicijalna terapija blažih oblika izdanja) Data status, Beograd , 2004
6. www.medline.com
trovanja podrazumeva gastrointestinalnu de-
7. www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed
kontaminaciju i primenu aktivnog uglja. Kod
težih oblika trovanja neophodne su mere kardio-
pulmonalne restitucije, arteficijalne ventilacije,
primena specifičnih antidota i korekcija teških
metaboličkih i elektrolitskih poremećaja. Pored
brojnih nefarmakoloških i specifičnih farmako-
82
BETA ADRENERGIC BLOCKERS POISONING

Summary: AIM: To demonstrate the basic characteristics in terms of clinical features and a basic method
of treatment in β-adrenergic blockers poisoning.
MATERIALS AND METHODS: Review of the available literature, the protocols of departments that
participated in the diagnosis and treatment of these patients in the Health Centre and the General Hospital
in Loznica.
RESULTS: The clinical features of acute β-blockers poisoning in addition to the dominant cardiovascular
effects (arterial hypotension, bradycardia, heart rhythm disorders in the form of AV block of various
degrees) toxic effects in the central nervous system exhibit (in case of poisoning by lipophilic β-blockers,
i.e. Propranolol) such as: consciousness disorders up to the level of coma, convulsions, muscle weakness,
mood disorders. There are also a variety of metabolic changes such as hypoglycemia which occurs by
blocking the process of gluconeogenesis, and occurs several hours after ingestion of drugs. Bronchospasm
is not so common. It occurs more frequently in patients with COPD. Changes in the gastrointestinal and
urinary tract are less common. Clinical picture of acute poisoning with these drugs develops usually 1-3
hours after ingestion. The earliest symptoms of acute poisoning are weakness, dizziness and mental status
changes.Treatment of acute poisoning β-blockers is basedon knowledge of basic pharmacodynamic
mechanisms and pathophysiology of overdose and poisoning. Method of treatment depends on the
progression of clinical manifestations. Initial treatment of forms of mild poisoning includes
gastrointestinal decontamination and application of active coal (charcoal). In severe forms of poisoning,
necessary measures includes cardiopulmonary resuscitation, artificial ventilation, application of antidotes
and correction of severe metabolic and electrolyte disorders. In addition to numerous non-
pharmacological and specific pharmacological measures, specific therapy for beta adrenergic blockers
poisoning is supportive.
CONCLUSION: Due to the wide range of use, in spite of development of safe β-blockers, intoxications by
these drugs are in increase. In children, the most often is accidental poisoning, while in adults the most
frequent is intentional overdose. Poisoning is somewhat more common in women. In spite of a modern
therapeutic approach, these poisonings are characterized by severe clinical features and relatively high
mortality, so it is necessary to identify first then to treat adequately any toxicity of these drugs.
Key words: acute poisoning, beta adrenergic blockers, treatment of acute poisoning
83
EDUKACIJE/EDUCATIONS
TRAUMA KURS
TRAUMA COURSE
Mirko Vidović
DOM ZDRAVLJA TEMERIN, SLUŽBA HITNE MEDICINSKE POMOĆI
Sekcija urgentne medicine SLD je u želji da se lekari i medicinske sestre-tehničari na najsavremeniji način
dodatno obuče za zbrinjavanje traume na terenu akreditovala je kurs "Vanbolničko zbrinjavanje
povređenih pacijenata" (broj akreditacije A-1-933/15, 5 bodova). Kurs sprovode najeminentniji
specijalisti urgentne medicine koji imaju i zvanje instruktora za sprovođenje nacionalnog programa
edukacije iz urgentne medicine za lekare, medicinske sestre-tehničare i vozače sanitetskih vozila. Pored
njih, angažovana je specijalizantkinja urgentne medicine, dr Mihaela Budimski.
Program i način izvođenja kursa (teoretski deo i ovladavanje manuelnim veštinama prilikom pregleda i
zbrinjavanja traume kao i korišćenja medicinske opreme) koncipiran je prema internacionalnim
kursevima. Zbog velikog interesovanja, predsedništvo Sekcije je odlučilo da se tokom godine održe kursevi
u što većem broju mesta u Srbiji.
Kurs je besplatan za lekare, dok medicinske sestre-tehničari plaćaju 500 dinara zbog izrade sertifikata.
Prvi kurs je održan 30, januara u Subotici, drugi 27. februara u Temerinu. Sledeći kursevi su planirani da
se održe u Jagodini, Ćupriji, Valjevu, Novom Pazaru, Zrenjaninu, Somboru, Novom Sadu, Pančevu, …..
Mirko Vidović
Dom zdravlja Temerin, Služba hitne medicinske pomoći, Temerin
Telefon: 062 888 05 08, E-pošta: mirko.urgentna@gmail.com
84
EDUKACIJE/EDUCATIONS
Satnica Tema Меtod obuke Predavač

07:40 – 08:00 Registracija učesnika i otvaranje kursa
08:00 – 08:20 Mehanizam nastanka i očekivane povrede praktične vežbe/ dr Mirko Vidović
prema mehanizmu nastanka povreda rad u maloj grupi
08:20 – 08:40 ABCD i inicijalni pristup predavanje dr Snežana Holcer
traumatizovanom pacijentu Vukelić
08:40- 09:00 Početna radionica polaznika svi instruktori
09:00 – 09:20 Demonstracija ABCD postupka i demonstracija svi instruktori
inicijalnog tretmana povređenog
09:20 – 09:40 Trauma glave, grudnog koša i trbuha i predavanje dr Snežana Holcer
karlice Vukelić
09:40-10:00 Šok i zbrinjavanje šoka predavanje prim. dr Kornelija
Jakšić Horvat
10:00 – 10:30 kafe pauza
10:30 – 11:15 Pregled traumatizovanog pacijenta i praktične vežbe svi predavači,
vanbolnički osnovni spasonosni tretmani (zajednička za sve polaznici su
polaznike) podeljeni po
grupama
11:15 – 11:35 Zbrinjavanje povređenih specifičnih dr Mihaela
pacijenata (dece, starih, trudnica) Budimski
11:35 – 11:55 Zbrinjavanje opekotina i smrzotina predavanje dr Jovanka
Koprivica
12:00 – 12:45 Obezbeđivanje disajnog puta (ETI, LMA, praktične vežbe/ prim. dr Kornelija
King tube i ventilacija) rad u maloj grupi Jakšić Horvat
12:45 – 13:30 Imobilizacija kičmenog stuba sa praktične vežbe/ dr Mirko Vidović
spinalnom daskom, vakuum madracem i rad u maloj grupi
uzdužno rasklopivim nosilima
13:30 – 14:30 Pauza za ručak
14:30 – 15:15 Trauma dece (ABCD pristup i tretman i praktične vežbe/ dr Jovanka
imobilizacija sa dečjom daskom) rad u maloj grupi Koprivica
dr Mihaela
Budimski
15:15 – 16:00 Brzo izvlačenje iz kola sa KED-om i praktične vežbe/ dr Snežana Holcer
spinalnom daskom rad u maloj grupi Vukelić
16:00 – 16:20 Zlatni principi vanbolničkog zbrinjavanja predavanje prim. dr Kornelija
traumatizovanih pacijenata Jakšić Horvat
16:20-17:00 Završni ispit (test i provera manuelnih
veština)
17:00 Dodela sertifikata i zatvaranje kursa
85
UPUTSTVO SARADNICIMA
ABC časopis urgentne medicine objavljuje samo leva ivica (Alignment left). Ne delite reči na
prethodno neobjavljene naučne i stručne slogove na kraju reda. Ne koristite uvlačenje
radove iz svih oblasti medicine. Za objavljivanje celog pasusa (Indentation). Koristite praznu
se primaju originalni radovi, prikazi bolesnika, liniju pre i na kraju pasusa. Ubacite samo jedno
pregledni članci, članci iz istorije medicine i prazno mesto posle znaka interpunkcije.
zdravstvene kulture, prikazi knjiga i časopisa, Ostavite da naslovi i podnaslovi budu poravnjani
pisma uredništvu i druge medicinske uz levu ivicu. Koristite podebljana (bold) slova,
informacije. Autori predlažu kategoriju svog kurziv (italic), sub- i superscript i podvučena
rada. slova samo gde je to potrebno. Same tabele, slike
Rukopise treba pripremiti u skladu sa i grafikone možete umetnuti u tekst na mestu
"vankuverskim pravilima" "UNIFORM gde treba da se pojave u radu (preporučujemo
REQUIREMENTS FOR MANUSCRIPTS da komplikovanije grafikone, slike i fotografije
SUBMITTED TO BIOMEDICAL JOURNALS", koje priložite u vidu posebnih fajlova). Najbolje je da
je preporučio ICMJE (International Committee of tekst fajlovi budu pripremljeni u Microsoft
Medical Journal Editors - Ann Intern Med. Office Word programu (sa ekstenzijom .doc).
1997;126:36-47.), odnosno u skladu sa verzijom Preporučuje se font Times New Roman, veličine
na srpskom jeziku "JEDNOBRAZNI ZAHTEVI ZA 12 p. Prihvatljvi formati za grafikone, ilustracije i
RUKOPISE KOJI SE PODNOSE BIOMEDICINSKIM fotografije su osim MS Word, još i Adobe
ČASOPISIMA", Srpski arhiv za celokupno lekar- Illustrator, Adobe Photoshop, jpeg, gif,
stvo, 2002;130(7-8):293. PowerPoint, i pdf. Fajlove treba jasno obeležiti.
Rukopise u elektronskoj verziji slati na mail Ukoliko šaljete disk, na nalepnici diska treba
adresu: abc.casopis@gmail.com napisati prezime i ime prvog autora, kraću
Za rukopise koje uredništvo prima podrazumeva verziju naslova rada i imena svih fajlova sa
se da ne sadrže rezultate koje su autori već ekstenzijama koji se nalaze na disku. Disk
objavili u drugom časopisu ili sličnoj publikaciji.. pošaljite na adresu redakcije ABC časopisa
Uz rukopis članka treba priložiti potvrdu o urgentne medicine
autorstvu eventualno sa elektronskim potpisima Ukoliko rad šaljete elektronskom poštom, u
svih autora članka Uredništvo daje sve radove na propratnom pismu navedite naslov rada,
stručnu recenziju (izuzimajući zbornike). prezime i ime prvog autora i imena svih fajlova
U radovima gde može doći do prepoznavanja koje šaljete. Fajlove šaljite u Atach-u. Tako
opisanog bolesnika, treba pažljivo izbeći sve pripremljeno elektronsko pismo pošaljite na
detalje koje ga mogu identifikovati, ili pribaviti adresu abc.casopis@gmail.com
pismenu saglasnost za objavljivanje od samog
bolesnika ili najbliže rodbine. OBIM RUKOPISA
Kada postoji pristanak, treba ga navesti u članku. Originalni rad je sistematski obavljeno
Radovi se ne vraćaju i ne honorišu. istraživanje nekog problema prema naučnim
Uredništvo nije odgovorno za eventualni gubitak kriterijumima i jasnim ciljem istraživanja.
rukopisa na pošti. Savetuje se autorima da Dužina teksta je ograničena na 3500 reči,
obavezno sačuvaju jedan primerak rukopisa. maksimalno 5 tabela, grafikona ili slika (do 12
stranica teksta).
TEHNIČKI ZAHTEVI Pregledni članak obuhvata sistematski obrađen
Rukopisi se prilažu isključivo u elektronskoj određeni medicinski problem, u kome je autor
formi. ostvario određeni doprinos, vidljiv na osnovu
Elektronska forma rukopisa može se dostaviti autocitata. Pregledni članak se obično naručuje
elektronskom poštom ili na disku. Fajlove od strane uredništva, ali se razmatraju i
pripremiti po posebnom uputstvu. nenaručeni rukopisi. Kontaktirajte uredništvo
U elektronski oblik staviti završnu verziju pre pisanja preglednog članka. Dužina teksta
rukopisa. može biti do 5000 reči (18 stranica).
Celokupni tekst, reference, naslovi tabela i Prikaz bolesnika rasvetljava pojedinačne
legende slika treba da budu u jednom slučajeve iz medicinske prakse. Obično opisuju
dokumentu. Paragraf pišite tako da se ravnja jednog do tri bolesnika ili jednu porodicu.
86
Tekst se ograničava na 2500 reči, najviše 3

tabele ili slike i do 25 referenci (ukupno do 5 UVOD mora biti kratak, s jasno izloženim ciljem
stranica teksta). članka i kratkim pregledom literature o tom
Člancima Iz istorije medicine i zdravstvene problemu.
kulture rasvetljavaju se određeni aspekti
medicinske prakse u prošlosti. Dužina teksta MATERIJAL (BOLESNICI) I METODE moraju
može biti do 3500 reči (12 stranica). sadržati dovoljno podataka da bi drugi
Objavljuju se kratki prilozi iz oblasti medicinske istraživači mogli ponoviti slično istraživanje bez
prakse (dijagnostika, terapija, primedbe, dodatnih informacija. Imena bolesnika i brojeve
predlozi i mišljenja o metodološkom problemu istorija bolesti ne treba koristiti, kao ni druge
itd.), kao i prikazi sa različitih medicinskih detalje koje bi pomogli identifikaciji bolesnika.
sastanaka, simpozijuma i kongresa u zemlji i Treba navesti imena aparata, softvera i
inostranstvu, prikazi knjiga i prikazi članaka iz statističkih metoda koje su korišćene.
stranih časopisa (do 1000 reči, 1-2 tabele ili
slike, do 5 referenci (do 3 stranice teksta). REZULTATE prikažite jasno i sažeto. Ne treba
Pisma redakciji imaju do 400 reči ili 250 reči iste podatke prikazivati i u tabelama i na
ukoliko sadrže komentare objavljenih članaka. grafikonima. Izuzetno se rezultati i diskusija
Po narudžbini redakcije ili u dogovoru sa mogu napisati u istom poglavlju.
redakcijom objavljuju se i radovi didaktičkog
karaktera. U DISKUSIJI treba raspravljati o tumačenju
rezultata, njihovom značenju u poređenju sa
PRIPREMA RUKOPISA drugim, sličnim istraživanjeima i u skladu sa
PRVA STRANICA sadrži: potpuni naslov, postavljnim hipotezama istraživanja. Ne treba
eventualno podnaslov, kraću verziju naslova (do ponavljati već napisane rezultate. Zaključke
70 slovnih mesta); ime i prezime svih autora; treba dati na kraju diskusije ili u posebnom
naziv, mesto i adresu institucija iz kojih su poglavlju
autori, (brojevima u zagradi povezati sa
imenima autora); eventualnu zahvalnost za PRILOZI UZ TEKST
pomoć u izradi rada; predlog kategorije rukopisa Svaka tabela ili ilustracija mora biti razumljiva
(originalni rad, pregledni članak, prikaz sama po sebi, tj. i bez čitanja teksta u rukopsiu.
bolesnika i dr); ime i prezime, godinu rođenja - Tabele: Iznad tabele treba da stoji redni broj i
autora i svih koautora, punu adresu, broj naslov (npr: Tabela 1. Struktura ispitanika). Le-
telefona i fax-a kao i e-mail autora za gendu staviti u fusnotu ispod tabele, i tu
korespodenciju. objasniti sve nestandardne skraćenice.
- Ilustracije (slike): Fotografije moraju biti oštre
DRUGA STRANICA sadrži: sažetak (uključuje i kontrastne, ne veće od 1024x768 piksela. Broj
naslov rada, imena autora i koautora i imena crteža i slika treba ograničiti na najnužnije (u
ustanova iz kojih su autori) se sastoji od najviše principu ne više od 4 – 5). Ukoliko se slika
250 reči. Sažetak ne može imati fusnote, tabele, preuzima sa interneta ili nekog drugog izvora,
slike niti reference. U sažetku treba izneti važne potrebno je navesti izvor. Ispod ilustracije treba
rezultate i izbeći opšte poznate činjenice. staviti redni broj iste i naslov, a ispod ovoga
Sažetak treba da sadrži cilj istraživanja, material legendu, ukoliko postoji
i metode, rezultate i zaključke rada. U njemu ne Naslove i tekst u tabelama i grafikonima dati i na
smeju biti tvrdnje kojih nema u tekstu članka. engleskom jeziku
Mora biti napisan tako da i obrazovani
nestručnjak može iz njega razumeti sadržaj
članka.
Posle sažetka napisati 3 do 8 ključnih reči na LITERATURA
srpskom jeziku. Reference se numerišu redosledom pojave u
TREĆA STRANICA sadrži: prošireni sažetak na tekstu. Reference u tekstu obeležiti arapskim
engleskom jeziku (extended summary) i 3 do 8 brojem u uglastoj zagradi [ ... ]. U literaturi se
ključnih reči na engleskom jeziku (key words) nabraja prvih 6 autora citiranog članka, a potom
se piše "et al". Imena časopisa se mogu skraćivati
NAREDNE STRANICE: Označite dalje rednim samo kao u Index Medicus-u. Skraćenica
brojem sve preostale stranice rukopisa. Svako časopisa se može naći preko web sajta
poglavlje započnite na posebnom listu.
87
http://www.nlm.nih.gov/. Ako se ne zna Monografija na internetu:

skraćenica, ime časopisa navesti u celini. Foley KM, Gelband H, editors. Improving
Literatura se navodi na sledeći način: palliative care for cancer [monograph on the
Internet]. Washington: National Academy Press;
Članak u časopisu: 2001 [cited 2002 Jul 9]. Available from:
Vega KJ, Pina I, Krevsky B. Heart transplantation http://www.nap.edu/books/0309074029/html
is associated with an increased risk for
pancreatobiliary disease. Ann Intern Med Web lokacija:
1996;124:980-3. Cancer-Pain.org [homepage on the Internet].
Janković S, Sokić D, Lević M, Šušić V, Drulović J, New York: Association of Cancer Online
Stojsavljević N et al. Eponimi i epilepsija. Srp Arh Resources, Inc.; c2000-01 [updated 2002 May
Celok Lek 1996;124:217-221. 16; cited 2002 Jul 9]. Available from:
Shen HM, Zhang QF. Risk assessment of nickel http://www.cancer-pain.org/.
carcinogenicity and occupational lung cancer.
Environ Health Perspect 1994;102 Suppl 1:275- Deo web lokacije:
82. American Medical Association [homepage on the
Knjige i druge monografije: Internet]. Chicago: The Association; c1995-
Ringsven MK, Bond D. Gerontology and 2002 [updated 2001 Aug 23; cited 2002 Aug 12].
leadership skills for nurses. 2nd ed. Albany (NY): AMA Office of Group Practice Liaison;
Delmar Publishers; 1996. [about 2 screens]. Available from:
Poglavlje iz knjige: http://www.ama-
Phillips SJ, Whisnant JP. Hypertension and assn.org/ama/pub/category/1736.html
stroke. In: Laragh JH, Brenner BM, editors.
Hypertension: pathophysiology, diagnosis, and
management. 2nd ed. New York: Raven Press;
1995. p. 465-78.
Doktorska disertacija ili magistarski rad:
Kaplan SJ. Post-hospital home health care: the
elderly's access and utilization [dissertation]. St.
Louis (MO): Washington Univ.; 1995.
Đorđević M: Izučavanje metabolizma i
transporta tireoidnih hormona kod bolesnika na
hemodijalizi. Magistarski rad, Medicinski
fakultet, Beograd, 1989.
Članak objavljen elektronski pre štampane
verzije: Adresa uredništva
Yu WM, Hawley TS, Hawley RG, Qu CK.
Immortalization of yolk sac-derived precursor
ABC časopis urgentne medicine
cells. Džordža Vašingtona 19
Blood. 2002 Nov 15;100(10):3828-31. Epub 11000 Beograd
2002 Jul 5.
e-mail: abc.casopis@gmail.com
CD-ROM:
Anderson SC, Poulsen KB. Anderson's electronic
atlas of hematology [CD-ROM].
Philadelphia: Lippincott Williams & Wilkins;
2002.
Članak u casopisu na internetu:
Abood S. Quality improvement initiative in
nursing homes: the ANA acts in an advisory role.
Am J Nurs [serial on the Internet]. 2002 Jun
[cited 2002 Aug 12];102(6):[about 3 p.].
Available
from:
http://www.nursingworld.org/AJN/2002/june/
Wawatch.htm
88
GUIDELINES FOR AUTHORS
ABC časopis urgentne medicine, vol. XVI, godina 2016 broj 1
GUIDELINES TO AUTHORS FOR MANUSCRIPT PREPARATION
ABC Journal of Emergency Medicine is a combining letters and numbers, superscript and
magazine of The section of emergency medicine- index numbers should be typed precisely (i.e.
Serbian Medical Society, Belgrade, registered as 99Tc, IL-6, O2, B12, CD8).
a means of public information in 2002. The Abbreviations should not be used unless
journal publishes: original papers, absolutely necessary. Full term should be given
announcements, case reviews, scientific in first appearance in the text for each
literature reviews, medical history works, abbreviation used, except for standard units of
papers for practical work, clinical practice measurement.
guides, reports from congresses and scientific Decimal numbers. Coma should be used as a
professional meetings, latest updates, book decimal separator in the text, whereas in tables,
reviews and writings for In memoriam and graphs and other illustrations decimal numbers
Promemoria columns, as well as comments and should be separated by a period (e.g. 12,5±3,8 in
letters to the editorial team regarding published text and 12.5±3.8 in a table). Numbers should be
works. All manuscripts received are proceded rounded to one decimal whenever possible.
for autonomous scientific proofreading. The Units of measurement. Length, hight, weight and
authors suggest and the editorship then decides volume (meter – m, kilo – kg, litre – l) should be
on the category in which the work will be given in standard metric units or their decimal
published. Only papers that have not been multiples. Temperature should be specified in
published previously will be printed. The final degrees Celsius (°C), the amount of substance in
decision on accepting a manuscript for moles (mol), and blood pressure in millimeters
publishing is taken by the editor-in-chief. of mercury (mm Hg). All hematologic, clinical
The journal is printed in Serbian language, with and biochemical results should be given in
abstract translated into English. Foreign authors’ metric units according to SI.
works are printed in English language, with
abstracts in both Serbian and English. MANUSCRIPT PREPARATION
A manuscript should consist of 1) Title Page, 2)
GENERAL GUIDELINES Abstract with Keywords, 3) Text, 4)
Acknowledgements (optional), 5) References.
The text should be typed in Word processing Pages should be numbered consequently in the
program, in Latin alphabet, with double spacing, top or bottom right-hand corner, commencing
only in Times New Roman font and character with the Title Page.
size 12 points (12 pt). All margins are to be set
to 25 mm, page size to A4, left alignment, each 1. Title Page
paragraph first line indent by 10 mm and no a) The title should be short, clear and
hyphenation. The use of tabulator as well as informative, should not contain abbreviations
multiple spacing for text alignement should be and should correspond to the content of the
avoided; for this purpose please use ruler paper. Subtitles should be avoided.
alignement tools and Toolbars. If the text b) Full names and surnames of the authors,
contains special characters (symbols), Symbol together with years of birth are to be given
font should be used. c) Official names and places of authors’
The text should be paginated from one onwards institutions, in order corresponding to the
commencing with the Title Page within bottom indexed numbers of the authors
margin. Reference data should be numbered in d) Symbols: ¹, ²… etc. idenditify the correlation
Arabic numerals in square brackets – e.g. [1, 2] between the authors and their institutions.
in order of appearance in the text. e) Name, address and telephone numbers (office,
Manuscript Text. Use short and clear sentences. mobile and fax), contact email of the author in
For medicaments use only generic names. charge of correspondence with regard to the
Instruments (equipment) should be referred to manuscript.
by their trade names, producer’s name and place f) Name and address of the author for of-print
typed in parentheses. If the text contains marks requests
89
g) Short title of the paper (max 40 characters) at count check can be done in Word application,
the bottom of the page through submenu Tools-Word Count or File-
Properties-Statistics.
2. Abstract and Keywords
Page 2 should contain a structured abstract Introduction A hipothesis (if there is one) and
written in both Serbian and English. Abstract the aims of the work deriving from that
should be written in short sentences. It states hipothesis should be noted. A brief
the aim of the work, basic methods (the choice of argumentation of the reasons for the study or
examinees or laboratory animals; methods of research should be given. Only strictly relevant
research and analysis), results (exact data and literature data should be specified here, without
statistic relevance) and main conclusion. detailed discussions of the subject of the work.
New and important aspects of the study or Do not disclose the data or the results from the
observations should be emphasized. The paper.
abstract has following subtitles: Aim(s), Results
and Conclusion. Abstracts of original works Methods. The choice of methods of observation
should be written in 250 words, whereas or experiment methods (cases or laboratory
abstracts written in English could be as long as animals, including control groups) should be
450 words. A structured abstract for casuistry explained clearly. Identify methods, apparatus
should not exceed 150 words, with following (producer’s name and place in parenthesis) as
subtitles: Introduction, Case Study and well as procedures, in order to enable other
Conclusion. Three to six keywords or short authors to repeat the results. For standard
phrases which summarize the content of the methods, including statistical ones, only
paper should be given under „Keywords” below reference data should be given. Specify literature
the Abstract. data and give short descriptions of published
Next page should contain a short 200-300 word methods which are less common. Describe new
summary (Abstract) in English with Keywords, or significantly modified methods, state reasons
which refers to papers with a compulsory for using them, including their generic names,
abstract in Serbian. Abstracts in English and dosages and administration (im, per os, iv, sc, ip,
Serbian should have the same structure. etc.). Do not use commercial names of drugs and
other medicaments.
3. Article Text.
An original work should have the following Ethical standards. When reporting on
subtitles: Introduction, Aim, Method, Results, experiments on humans, it should be
Discussion, Conclusion, References. Patients’ emphasized if the procedure was done in
names should not be used, as well as their accordance with the Declaration of Helsinki and
initials or anamnesis numbers, especially not in Recommendation for Conduct of Clinical
illustrations. Scientific literature review Research from 1975, revised in 1983. The
includes: Introduction, corresponding subtitle, compliance of the authorized ethics committee is
Conclusion and References. Reviews can only be also obligatory. Names, initials or patients’ card
published by authors who specify at least five numbers should never be published, especially if
auto-citations (references in which they appear the material is illustrated. You should also state
either as authors or as co-authors of the work). if the principles of animal protection according
to laws and regulations were followed in
The volume of the manuscript. Total volume experiments.
of the manuscript – consisting of Title Page,
Abstract, Article text, References, all illustrations Statistics. A detailed account of statistical
including legends (tables, photographs, graphs, methods used should be given in order to enable
schemes, drawings), Title page and Abstract in a well informed reader to check the results.
English – for an original work, announcement, Whenever possible, quantify the results and also
scientific literature review and clinical practice state the corresponding statistical flaw index
guide should not exceed 5,000 words, or 2,000 (e.g. SD, SE or credibility borders). Avoid relying
words for case studies, 3,000 words for an only on statistical testing of the hypothesis, such
article in medical history, and up to 1,000 words as r value, which does not provide relevant
for articles belonging to other headings. Word quantitative data. Always discuss the plausibility
90
of experiment subjects. Give details on awarded but does not deserve co-authorship,
randomization (random choice method). e.g. support of the head of department; (b)
Describe the methods used in blind experiments, acknowledgment for technical support; (c)
specify the number of observations. Report on acknowledgment for financial and material
the number of failed observations (such as when support, underlying type of support etc.
patients drop out of clinical research). If and
whenever possible, reference literature data for 5. References
study design and statistical methods should be References should be listed in order of
standard works rather than articles in which appearance in the text. The number of
these data were first published. references should not exceed 30, except in
The use of standard computer programs should reference overview where there could be up to
be noted. Statistical methods description should 50. Most of the cited works should not be older
be given under Methods. When summarizing the than 5 years. Avoid using abstracts as reference.
results under Results, you should also specify Identify references in text, tables and legends
which statistical method was used for the using ordinal numbers in square brackets [1]. All
analysis. Tables and pictures should be data on cited literature must be correct. Citing
restricted to those necessary for explaining and works from journals which do not index Current
supporting the hypothesis of the paper. Graphs Contents, Index Medicus (Medline) or Excerpta
should be used to replace tables with excess Medica is not recommended.
data. Do not repeat data presentation in graphs All works, regardless of their original language,
and tables. Define statistical terminology, are to be cited in English, with reference to the
abbreviations and most of the symbols. source language in parenthesis after the title
(e.g. in Serbian, in Russian, in French, etc.). The
Results Results should be reported in logical style of citing should be the same as in Index
sequence throughout the text as well as in tables Medicus (see the examples below). Citations
and illustrations. Do not repeat all the data from from abstracts, secondary publications, oral
the tables or illustrations in the text; emphasize announcements, unpublished papers, certified
or summarize only significant observations. and classified documents are not accepted.
References to papers accepted but not yet
Discussion New and significant aspects of the published are acceptable, but should be
study and the conclusions which can be drawn designated as „in press” and with the name of
from them should be emphasized. Do not repeat journal.
in detail the data or other material previously
disclosed in Introduction or Results. Examples of correct reference forms:
Implications of findins and their restrictions,
including those of relevance for future research, Journal articles
should be included in Discussion. Observations (1) Standard journal article (name all the
should be connected to other relevant studies, in authors, but if their number exceeds six,
particular those done within the last three-year name six and add et al.
period, and only in special cases older than Jurhar-Pavlova M, Petlichkovski A, TrajkovD,
these. Relate the conclusions to the aims of the Efinska-Mladenovska O, Arsov T, Strezova A,
paper, avoiding firm statements and conclusions et al. Influence of the elevated ambient
that are not fully supported by research data. temperature on immunoglobulin G and
Also avoid accentuation of any primacy and immunoglobulin G subclasses in sera of Wistar
allusions to a work that has not been finished rats. Vojnosanit Pregl 2003; 60(6): 657–612.
yet. Bring out new hypothesis when justified, but
clearly label them as new. When appropriate, (2) Organization (Institution) as author
recommendations can be included. The Cardiac Society of Australia and New
Zealand. Clinical exercise stress testing. Safety
4. Acknowledgments and performance guidelines. Med J Aust 1996;
After Discussion and before Reference, when 164: 282–4.
needed, the following acknowledgments can be
added in one or more sentences (a) contribution (3) No author
of an individual who needs to be recognized and
91
Cancer in South Africa [editorial]. S Afr Med J

1994; 84: 15. (13) Book chapter
Mladenović T, Kandolf L, Mijušković ŽP. Lasers
(4) Volume with supplement in dermatology. In: Karadaglić Đ, editor.
Tadić V, Ćetković S, Knežević D. Endogenous Dermatology (In Serbian). Beograd:
opioids release: an alternative mechanism of Vojnoizdavački zavod & Verzal Press; 2000. p.
cyanide toxicity? Iugoslav Physiol Pharmacol 1437-49.
Acta 1989; 25 Suppl 7: 143–4.
(14) Congress proceedings
(5) Tome with supplement Kimura J, Shibasaki H, editors. Recent advances
Dimitrijević J, Đukanović Lj, Kovačević Z, in clinical neurophysiology. Proceedings of the
Bogdanović R, Maksić Đ, Hrvačević R, et al. Lupis 10th International Congress of EMG and Clinical
nephritis: histopathologic features, classification Neurophysiology; 1995 Oct 15–19; Kyoto, Japan.
and histologic scoring in renal biopsy. Amsterdam: Elsevier; 1996.
Vojnosanit Pregl 2002; 59 (6 Suppl): 21–31.
(15) Paper from congress proceedings
6) Volume with part (Pt) Bengtsson S, Solheim BG. Enforcement of data
Ozben T, Nacitarhan S, Tuncer N. Plasma and protection, privacy and security in medical
urine sialic acid in non-insulin dependent informatics. In: Lun KC, Degoulet P, Piemme TE,
diabetes mellitus. Ann Clin Biochem 1995; 32 (Pt Rienhoff O, editors. MEDINFO 92. Proceedings of
3): 303–6. the 7th World Congress on Medical Informatics;
1992 Sep 6–10; Geneva, Switzerland.
(7) Tome with part Amsterdam: North-Holland; 1992. p. 1561–5.
Poole GH, Mills SM. One hundred consecutive
cases of flap lacerations of the leg in ageing (16) Dissertation
patients. N Z Med J 1994; 107 (986 Pt 1): 377–8. Knežević D. The importance of decontamination
as an element of complex therapy of poisoning
(8) Tome without volume with organophosphorous compounds
Turan I, Wredmark T, Fellander-Tsai L. [dissertation]. Belgrade: School of Veterinary
Arthroscopic ankle arthrodesis in rheumatoid Medicine; 1988 (In Serbian).
arthritis. Clin Orthop 1995; (320): 110–4.
Other publications
(9) No volume and tome
Browell DA, Lennard TW. Immunologic status of (17) Newspaper article
the cancer patient and the effects of blood Vujadinović J. The inconsistency between federal
transfusion on antitumor responses. Curr Opin and republican regulation about pharmacies. In
Gen Surg 1993: 325–33. between double standards (In Serbian). Borba
2002 February 28; p. 5.
(10) Pagination in Roman numerals
Fisher GA, Sikic BI. Drug resistance in clinical (18) Dictionaries and similar references
oncology and hematology. Introduction. Hematol Kostić AĐ. Multilingual Medical Dictionary. 4th
Oncol Clin North Am 1995 Apr; 9 (2): xi–xii. Edition. Beograd: Nolit; 1976. Erythrophobia; p.
173–4.
Books and other monographs
Unpublished work
(11) Single author
Ringsven MK, Bond D. Gerontology and (19) in press
leadership skills for nurses. 2nd ed. Albany (NY): Pantović V, Jarebinski M, Pekmezović T,
Delmar Publishers; 1996. Knežević A, Kisić D. Mortality caused by
endometrial cancer in female population of
(12) Editor as author Belgrade. Vojnosanit Pregl 2004; 61 (2): in
Balint B, editor. Transfusiology. Beograd: Zavod press. (In Serbian)
za udžbenike i nastavna sredstva; 2004 (In
Serbian). Electronic references
92
(20) Article in electronic form arrow. Make sure photos do not get damaged in
Morse SS. Factors in the emergence of infectious any way.
disease. Emerg Infect Dis [5serial online] Digital photos should be submitted on a CD and
1995 Jan–Mar. Dostupno na URL: printed as well, paying attention to the quality
http://www.cdc.gov/ncidod/EID/eid/htm (sharpness) and the size of the digital copy.
Preferable resolution should be at least 150 dpi,
(21) Monograph in electronic form photo format 10x15 cm, and digital format *.JPG.
CDI, clinical dermatology illustrated [monograph If the authors cannot submit original photos, the
on CD-ROM]. Reeves JRT, Maibach H. CMEA originals should be scanned as Grayscale with
Multimedia Group, producers. 2nd ed. Version 300 dpi resolution and in original size and
2.0. San Diego: CMEA; 1995. submitted on a CD.
Photographs can be published in colour, in
(22) Electronic database which case additional costs of printing are
Hemodynamics III: the ups and downs of covered by the author.
hemodynamics [computer program]. Version
2.2. Orlando (FL): Computerized Educational Graphs. Graphs should be made and submitted
Systems; 1993. in Excel, so that all the values throughout cells
could be seen. Graphs should then be linked to a
ILLUSTRATIONS Word document, where they are marked in
Arabic numerals in order of appearance in the
Tables. Tables are marked in Arabic numerals texts, with titles in both Serbian and English. All
following the order of appearance in the text, the data within graphs should be typed in Times
with titles in both Serbian and English. Tables New Roman, in Serbian and English.
should be made only in Word, through Table- Abbreviations used in graphs should be
Insert-Table menu, by defining the exact number explained in a legend below it in both languages.
of columns and rows of the table grid. Cells Each graph should be printed on a separate page
should be merged or split by clicking the right and a copy submitted with each copy of the text
mouse button – using the options Merge Cells (in total three copies for the manuscript
and Split Cells. Never make two separate tables submitted).
for English and Serbian – you should enter both
texts into the same cell and within the same Schemes (drawings). Schemes should be done
table. Use the Times New Roman font, character in Corel Draw or Adobe Illustrator (vector and
size 12 pt, with single spacing and without curve applications). All data within the scheme
indentation. should be typed in Times New Roman, in both
Abbreviations used within the table should be Serbian and English, character size 10 pt.
explained in the legend below the table in both Abbreviations used should be explained in a
Serbian and English. legend below the scheme in both Serbian and
Each table should be printed on a separate page. English.
Submit one copy of the table with each copy of Each scheme should be printed on a separate
the text (in total three copies of the table for the page and one copy submitted with each copy of
manuscript submitted). the text (in total three copies for the manuscript
submitted).
Photographs. Photographs are numbered in
Arabic numerals following the order of COVER LETTER
appearance in the text, with titles in both
Serbian and English. Submit three copies or sets The manuscript should be accompanied by a
for each photograph, in separate envelopes. cover letter signed by all the authors of the
Only original photos will be accepted (black and work. The cover letter should include: a
white or colour), in glossy paper (not in matte), statement that the work has not been published
preferably 9x13 or 10x15 cm. earlier and that it has not been submitted for
Each photograph should be labeled on the back printing in another journal at the same time, as
side. Write the number of photograph on the well as a statement that the manuscript has been
label and mark the upper side of it by an up- read and approved by all the authors who meet
the authorship standards. All reproduction and
93
copyright permits should be included for Separate page

previously printed material, as well as for the Abstract (200-300 words)
illustrations used and publishing information on Original work:
acclaimed individuals or naming people who Introduction
contributed to the work. Aim
Methods
SUBMISSION OF MANUSCRIPTS Results
Conclusion
The manuscript, together will all illustrations, Keywords (3-6)
could be sent by registered mail, by email
[urgentna@bvcom.net] or submitted in person Case review:
in the Editorial office. If the manuscript is sent Introduction
by mail, the text should be submitted in three Case review
copies and on a CD (electronic and paper copies Conclusion
should be identical). Keywords (3-6)
NOTE Text:
Original work (up to 5,000 words):
Manuscripts which do not meet the Introduction
requirements of these guidelines cannot be Aim
submitted for review and will be returned to the Methods
authors for completion and correction. By Results
following the guidelines for manuscript Discussion
preparation, you can make the whole procedure Conclusion
until publication in the journal considerably (Acknowledgments)
shorter, which will have a positive impact on the References (Vancouver style)
journal’s quality and regularity of publication.
Case study (up to 3,000 words):
Editorial office: Introduction
Serbian Medical Society Case study
Džordža Vašington Str. 19 Discussion
11000 Belgrade, Serbia (Acknowledgments)
with a note: ABC Journal of Emergency Medicine References (Vancouver style)
Chief editor phone: +381 64 154 57 57
E-mail: [urgentna@bvcom.net] Scientific literature review, announcement,
medical history work, manuscript for “The
CHECKLIST Language of Medicine” (up to 5,000 words):
Introduction
General guidelins Relevant subtitles
Word Latin alphabet Conclusion
Times New Roman (Acknowledgments)
12 pt References (Vancouver style, five auto-citations)
All margins 2,5 cm Separate page
page A4 Summary (200-300 words)
left alignment
paragraph indent 10 mm Illustrations
references in text in square brackets [...] Tables (Word):
Tabela 1. (srpski)
Title page Table 1. (English)
Title, no abbreviations
Full names of the authors Graphs (Excel, link to Word):
Official name of the institution(s), place and Grafikon 1. (srpski)
country Graph 1. (English)
Contact address, telephone numbers and email
94
Photographs (original, scanned) Decimal numbers in Serbian text separated by

Slika 1. (srpski) coma (,) , in English by period (.)
Figure 1 (English) SI units
Schemes (CorelDraw or Adobe Illustrator) Manuscript submission

Shema 1. (srpski) By registered post in three identical printed
Scheme 1. (English) copies and an electronic form on CD; email
Statements with all authors’ signatures
Other guidelines: Explanation of contribution of each author
Abbreviations in Latin alphabet should be Cover letter
underlined

ABC Broj 1 2016. Godina

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

ABC Broj 1 2016. Godina

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

SRPSKO LEKARSKO DRUŠTVO - SEKCIJA URGENTNE MEDICINE

Vol. XVI, godina 2016, broj 1

Sekcija urgentne medicine Srpskog lekarskog društva

ABC : časopis urgentne medicine = journal

ISSN 1451-1053 = ABC. Časopis urgentne

ABC – ČASOPIS URGENTNE MEDICINE

Glavni i odgovorni urednik

Međunarodni Naučni odbor

Vlasnik i izdavač Prelom teksta

ABC – JOURNAL OF EMERGENCY MEDICINE

Owner and Editor Layout and Prepress

Number of copies: 300

INSTRUCTION FOR AUTHORS................................................................................................................... 88

1. Definiranje strukture zavoda za hitnu medicinu

2. Upravljanje zaposlenicima, voznim parkom i opremom

4. Integracija sa hitnim bolničkim prijemom

5. Prijem i obrada poziva prema digitalnom Norveškom

6. Popunjavanje medicinske dokumentacije

7. Kreiranje faktura prema ovlaštenim ustanovama i drugim

8. Statistika i nadzor rada

4. Prostor za reanimaciju (ambulanta)

UDK BROJEVI: 623.458"20" ISSN 1451-1053 (2016) br.1 p.8-19

MEDICINSKI I BEZBEDNOSNI IZAZOVI 21. VEKA - BIOTERORIZAM

HEALTH AND SECURITY CHALLENGES OF THE 21st CENTURY - BIOTERRORISM

VOJNOMEDICINSKA AKADEMIJA, UNIVERZITET ODBRANE U BEOGRADU, BEOGRAD

Ključne reči: mikroorganizmi, epidemije, bioterorizam, biološki agensi, prevencija, detekcija,

DIMENZIJE PROBLEMA I TERMINOLOŠKO najvećih bezbednosnih rizika, bez obzira da li je

na dohvat ruke i što može na relativno rasejavanjem pomoću avio-bombi spora

razvoja, skladištenja, sticanja i transfera izbori se za nova sredstva za istraživanja vakcine

nacionalne logistike i strategije odgovora na zadacima i obavezama svake službe imperativ

Slika 1. Variola, Slika 2. Antraks, Slika 3. Tularemija,

GENETIČKI INŽENJERING KAO NOVA Sovjetski naučnici su izmenili imunogena

ZAŠTITA OD DELOVANJA BIOLOŠKIH agenasa, pored dijagnostičke osposobljenosti,

ZAJEDNO U BORBI PROTIV BIOTERORIZMA godine revidira u skladu sa preporukama EU i

HEALTH AND SECURITY CHALLENGES OF THE 21st CENTURY - BIOTERRORISM

UDK BROJEVI: 616.831-005.1-083.98 ISSN 1451-1053 (2016) br.1 p.20-27

AKUTNI MOŽDANI UDAR-OD RAZGOVORA DO BOLNICE, KOLIKO NAM VREMENA

STROKE - FROM CALL TO HOSPITAL HOW MUCH TIME WE NEED

Snežana Bogunović, Nada Emiš-Vandlik, Slađana Anđelić

GRADSKI ZAVOD ZA HITNU MEDICINSKU POMOĆ BEOGRAD, BEOGRAD

UVOD MATERIJAL I METODE

Akutni moždani udar (AMU) predstavlja Urađeno je istraživanje dizajnirano kao

Grafikon 2. Broj obavljenih intervencija po satu

Najduže prosečno aktivaciono vreme imaju

Za 266 (56.2%) žena uključenih u istraživanje

Vreme od prijema poziva do 53.08

Vreme od početka razgovora

Od ukupnog broja pregledanih pacijenata 443

DISKUSIJA varijabla u analizu je uključen stepen hitnosti na

analiza (desna iskošenost, odnosno većina utrošeno je od otpremanja ekipe do dolaska u

Od ukupnog broja obavljenih intervencija kao LITERATURA

STROKE - FROM CALL TO HOSPITAL HOW MUCH TIME WE NEED

UDK BROJEVI: 343.988:343.62-055.2(497.11)"2014" ISSN 1451-1053 (2016) br.1 p.28-38

ZLOSTAVLJANJE ŽENA OD STRANE BRAČNOG I VANBRAČNOG PARTNERA NA

WOMEN ABUSE BY MARRIED OR UNMARRIED PARTNERS IN THE TERRITORY OF

DOM ZDRAVLJA PETROVAC NA MLAVI, SLUŽBA HITNE MEDICINSKE POMOĆI

UVOD kojima su nanete, modrice u različitom

Prijave žrtava nasilja u

Dokumentovanje nasilja ZAKLJUČAK

88,9% neće napustiti

WOMEN ABUSE BY MARRIED OR UNMARRIED PARTNERS IN THE TERRITORY OF

Key words: womens abuse by married or unmarried partners

UDK BROJEVI: 614.2 ISSN 1451-1053 (2016) br.1 p.39-44