MINISTARSTVO SPOLJNE TRGOVINE I EKONOMSKIH ODNOSA

UPRAVA BOSNE I HERCEGOVINE ZA ZAŠTITU ZDRAVLJA BILJA

Doc. dr Siniša Mitrić

PRIRUČNIK ZA PRIMJENU
FITOFARMACEUTSKIH SREDSTAVA
sa pregledom obaveza korisnika i
preporukama dobre poljoprivredne prakse

Sarajevo, 2012. god.

1
Autor:
Doc.dr Siniša Mitrić

Grafička priprema i DTP:

Siniša Mitrić

Štampa:

Tiraž:
1000 primjeraka

Ministarstvo spoljne trgovine i ekonomskih odnosa

Uprava Bosne i Hercegovina za zaštitu zdravlja bilja
Radićeva 8/3, 71 000 Sarajevo
e-mail: upravabihzzb@bih.net.ba
tel.: + 387 33 212 387
www.uzzb.gov.ba

Projekat " Podrska Upravi BiH za zastitu zdravlja bilja"

Projekat finansira Evropska unija
Agriconsulting Europe SA
Trampina 4/II, 71000 Sarajevo
e-mail: eufitobh@gmail.com
tel: + 387 33 263 375
web: www.eufitobh.com

2
 UVOD

Fitofarmaceutska sredstva ili sredstva za zaštitu bilja su organska i

neorganska hemijska jedinjenja, kao i produkti živih organizama koje se
koriste u poljoprivredi i šumarstvu za prevenciju pojave, kontrolu i uništavanje
prouzrokovača biljnih bolesti, štetočina i korova, kao i zaštitu poljoprivrednih i
prehrambenih proizvoda. Osnovni uslov koji su fitofarmaceutska sredstva (u
daljem tekstu FFS), u početku razvoja hemijske zaštite bilja, da bi bili
registrovani morali da zadovolje je da budu efikasni. Naravno da je to i dalje
potreban, ali ne i dovoljan uslov. Naime, razvojem fitofarmacije spoznalo se o
sporednim efektima koja FFS mogu da izazovu kod ljudi, neciljanih organizama
i uopšte u životnoj sredini, a što proističe iz toga da su to jedinjenja koja imaju
određenu toksičnost, te mogu da izazovu određene toksične efekte na ljude i
domaće životinje, kao i neprihvatljive efekte na organizme u prirodi i
ekosistem uopšte. Razumljivo je da ti negativni efekti FFS nisu prihvatljivi. Ovi
negativni efekti će biti izraženiji ukoliko se FFS nepravilno primjenjuju.
Najveće greške nastaju prilikom neposrednog tretiranja kojeg provode
poljoprivredni proizvođači, tj. korisnici FFS. Da bi se smanjio rizik po zdravlje
ljudi i životnu sredinu koji nastaje prilikom upotrebe FFS neophodna je stalna
obuka korisnika FFS, a to je i razumljivo, jer se smatra da centralno mjesto u
integralnoj zaštiti bilja zauzima obrazovani poljoprivredni proizvođač koji je
sposoban da djelimično sam odlučuje.
Savremni pristup u primjeni FFS je utemeljen na održivoj upotrebi FFS,
pri tome uključujući predostrožnost i preventivni pristup. U tom cilju Evropska
unija je dala niz zakonskih rješenja koje imaju za cilj smanjnje rizika i uticaja
FFS na zdravlje ljudi i životnu sredinu. To smanjnje rizika i negativnog uticaja
FFS na zdravlje ljudi i životnu sredinu je utemeljeno na podržavanju uvođenja i
razvoja integralne zaštite bilja, kao i podržavanje alternativnih pristupa i
tehnika u cilju smanjenja upotrebe FFS. Ta podrška je namijenjena prije svega
poljoprivrednim proizvođačima, predstavnicima stručnih službi, te naučnih,
stručnih i strukovnih institucija, a ona se očekuje i od strane države. Upravo
ovaj priručnik je namijenjen neposrednim korisnicima FFS, tj. proizvođačima
koji kao profesionalni korisnici primjenjuju FFS.
Priručnik ima za cilj da pomogne korisnicima FFS da prilikom primjene
FFS zaštite sebe, svoje imanje, svoju životnu sredinu i obezbijede sigurniju
budućnost i održivu poljoprivredu svojoj djeci. Da bi se sve ovo postiglo
neophodno je stalno stručno usavršavanje korisnika FFS, redovna saradnja sa
stručnom službom u poljoprivredi i poštovanje niza obaveza od strane
korisnika FFS. Te obaveze su regulisane PRAVILNIKOM O DUŽNOSTIMA KORISNIKA
FITOFARMACEUTSKIH SREDSTAVA. Skraćeni pregled dužnosti korisnika FFS je dat u
sljedećoj tabeli.

3
 PREGLED OBAVEZA KORISNIKA FITOFARMACEUTSKIH SREDSTAVA
KORSNIK JE DUŽAN POZNAVATI OSNOVNE POJMOVE IZ ZAŠTITE BILJA I
FITOFARMACIJE
OPŠTE DUŽNOSTI U POGLEDU PRAVILNE UPOTREBE FFS:
 Korisnik je dužan da pravilno upotrebljava FFS, pri čemu se mogu koristi samo
registrovana sredstva;
 Korisnik je obavezan da pročita ETIKETU i UPUSTVO ZA UPOTREBU i da se
pridržava propisanih upustava;
 Korisnik mora da rukuje FFS tako da pri tretiranju spriječi izloženost ljudi,
životinja, ptica i vodenih organizama FFS i upotrijebi najbolju metodu tretiranja u
smislu dobre prakse za zaštitu bilja i zaštite životne sredine;
 Korisnik je dužan da poštuje KARENCU i RADNU KARENCU;
 Korisnik je obavezan nanositi FFS odgovarajućim uređajima za aplikaciju;
 Korisnik je obavezan da pripremu rastvora prije tretiranja, zbrinjavanje ostataka
rastvora nakon tretiranja i pranje uređaja za aplikaciju FFS uradi na način koji ne
ugrožava zdravlje ljudi i životne sredine;
 Korisnik je obavezan nositi odgovarajuću zaštitnu odjeću prilikom miješanja,
punjenja, primjene i pranja uređaja za aplikaciju;
 Za FFS za koja je rješenjem o registraciji propisana obaveza obavještavanja,
korisnik je dužan prije primjene FFS obavjestiti susjede koji mogu biti izloženi
zanošenju FFS. Ukoliko obaveza obavještavanja nije propisana rješenjem o
registraciji, na zahtjev susjeda korisnik je dužan dati informacije o trgovačkom
nazivu primijenjenog FFS, načinu i datumu tretiranja;
 U slučaju nesreće u kojoj je ugroženo zdravlje ljudi, životinja ili životna sredina,
korisnik je obavezan postupiti u skladu s uputstvom na etiketi, odnosno uputstvu
za upotrebu, te o nesreći odmah obavijestiti nadležnu zdravstvenu ustanovu;
 Ako korisnik tokom ili nakon tretiranja uoči opasnost ili neželjeno djelovanje FFS
ili ostataka FFS na zdravlje ljudi, životinja, životnu sredinu, tretirane gajene biljke
ili gajene biljke koja slijede u plodoredu, obavezan je o tome odmah obavijestiti
nadležni organ jedinice lokalne samouprave.
POSEBNE DUŽNOSTI U POGLEDU PRAVILNE UPOTREBE FFS
 Korisnik je dužan da prilikom tretiranja spriječi zanošenje FFS;
 Korisnik FFS je dužan da se pridržava mjera maksimalne zaštite pčela;
 Korisnik je dužan da posebnu pažnju posveti prilikom primjene FFS u blizini voda,
te da poštuje vodozaštićene zone i norme dobre poljoprivrene prakse u vezi sa
zaštitom voda;
 Korisnik je dužan da u biljnoj proizvodnji primjenjuje OSNOVNE PRINCIPE
INTEGRALNE ZAŠTITE BILJA, kao i DOBRE POLJOPRIVREDNE PRAKSE;
 Korisnik FFS je obavezan da se pri tretiranju sjemena i upotrebi sjemena pridržava
DOBRE POLJOPRIVREDNE PRAKSE;
 Korisnik FFS je obavezan da praznu ambalažu, u kojoj je bilo FFS, bezbjedno zbrine
u skladu sa upustvom za upotrebu;
 Korisnik FFS je dužan da bezbjedno čuva i skladišti FFS i to u originalnoj ambalaži,
odvojeno od hrane i hrane za životinje, te drugih predmeta opšte upotrebe, izvan
domašaja djece, uz određene uslove u pogledu temperature, vlage i svjetlosti i u
skladu s drugim uslovima navedenim na etiketi.
KORISNK JE OBAVEZAN VODITI EVIDENCIJU O UPOTREBI FFS NA OTVORENOM
POLJU, ZAŠTIĆENOM PROSTORU I ZATVORENIM OBJEKTIMA
KORISNIK JE OBAVEZAN POHAĐATI PROGRAM OBUKE ZA KORISNIKE, KOJI
OBUHVATA OSNOVNU I NAPREDNU OBUKU
KORISNIK FFS JE DUŽAN PRISTUPITI STRUČNOM ISPITU ZA KORISNIKE FFS

4
 Zemlje Evropske unije su prihvatile niz zakonskih rješenja u oblasti
primjene pesticida, zaštite zdravlja biljaka i uopšte u fitosanitarnom sektoru.

DIREKTIVA 91/414 EEZ VIJEĆA

o stavljanju sredstava za zaštitu bilja na tržište od 15. jula 1991.

Ova Direktiva 91/414 reguliše odobrenje, plasiranje na tržište, upotrebu i

kontrolu unutar Zajednice proizvoda za zaštitu bilja u komercijalnom obliku i
plasiranje na tržište i kontrolu unutar Zajednice aktivnih materija namijenjenih za
upotrebu kao "PROIZVODI ZA ZAŠTITU BILJA", a to su aktivne materije i preparati koji
sadrže jednu ili više aktivnim materija pakovanih u obliku u kojem se dostavljaju
korisniku, namijenjeni za:
 zaštitu bilja ili biljnih proizvoda od svih štetnih organizama ili sprečavanje
djelovanja takvih organizama;
 uticaj na životne procese bilja, osim kao hranjive materije (npr. regulatori
rasta);
 očuvanje biljnih proizvoda u mjeri u kojoj takve tvari ili proizvodi ne podliježu
posebnim odredbama Vijeća Komisije o konzervansima;
 uništenje nepoželjnih biljaka ili
 uništenje dijelova bilja, provjera ili sprečavanje nepoželjnog rasta bilja.

UREDBA (EC) BR. 1107/2009 EVROPSKOG PARLAMENTA I SAVETA

od 21. oktobra 2009. godine, koja se odnosi na stavljanje u promet sredstava za zaštitu
bilja i kojom se ukidaju Uputstva Evropskog saveta 79/117/EEC i 91/414/EEC
Cilj ove Uredbe je da se obezbijedi visok nivo zaštite, kako zdravlja ljudi, tako i
zdravlje životinja i životne sredine i istovremeno da se obezbijedi konkurentnost
poljoprivredne proizvodnje u zajednici. Pri tome posebnu pažnju treba posvetiti zaštiti
osjetljivih grupa stanovništva, uključujući trudnice, novorođenčad i djecu, kao i
primjeniti princip predostrožnosti. Ova Uredba treba da osigura da industrija pokaže
da supstance ili proizvedena sredstva za zaštitu bilja stavljena u promet nemaju štetan
uticaj na zdravlje ljudi ili životinja ili bilo kakav neprihvatljiv uticaj na životnu sredinu.
Namjera je takođe da se, koliko god je to moguće, uklone postojeće poteškoće u
trgovini sredstvima za zaštitu bilja zbog postojanja različitih nivoa zaštite u državama
članicama. Ovom Uredbom se propisuju harmonizovana pravila za odobravanje
aktivnih supstanci i stavljanje u promet sredstava za zaštitu bilja, uključujući i pravila o
međusobnom priznavanju izdatih odobrenja, kao i paralelni uvoz, a njena svrha je
takođe i da se poveća slobodan promet i dostupnost takvih sredstava u Državama
članicama. Supstance mogu biti uključene u sastav sredstava za zaštitu bilja samo ako
je pokazano da predstavljaju korist za biljnu proizvodnju i za koje se ne očekuje da će
imati štetan uticaj na zdravlje ljudi ili životinja ili neprihvatljive efekte na životnu
sredinu.

5
 DIREKTIVA 2009/128/EZ EVROPSKOG PARLAMENTA I VIJEĆA
od 21. oktobra 2009.
Direktivom 2009/128 se uspostavlja okvir za djelovanja Zajednice u cilju
postizanja održive upotrebe pesticida i proizvoda za zaštitu bilja. Međutim,
predviđeno je proširenje oblasti primjene ove Direktive tako da će obuhvatati i
proizvode biocida, tj. biocide. Direktiva je, između ostalog, predvidjela:
 Izradu NACIONALNIH AKCIONIH PLANOVA;
 Obuku korisnika pesticida;
 Zaštiti vodenih sredina i organizama u vodi, a u vezi sa Direktivama o vodama
(Water Framework Directive- WFD, 2000/60/EC);
 Uvođenje u poljoprivrednu praksu načela i metoda INTEGRALNE ZAŠTITE
BILJAKA (Integrated Pest Management- IPM)
Nacionalnim akcionim planovima su postavljeni kvantitativni ciljevi, mjere,
vremenski raspored, kao i indikatori, koji imaju za cilj smanjenje rizika i uticaja usljed
upotrebe pesticida na zdravlje ljudi i životnu sredinu. Takođe je predviđeno da se
podrži uvođenje, predstavljanje i razvoj integralne zaštite bilja kao i alternativni
pristupi ili tehnike u cilju smanjenja zavisnosti oslanjanja na upotrebu pesticida.
Upotreba proizvoda za zaštitu bilja koji sadrže aktivnu supstancu od posebne važnosti
je pod nadzorom, monitoringom Države članice i Države članice uspostavljaju
vremenske rasporede i ciljeve vezano za smanjenje njihove primjene, naročito kad je
smanjenje rizika od posebnog značaja. Nacionalni akcioni planovi treba da budu
koordinisani sa primjenom planova koji su obuhvaćeni drugim zakonskim propisima.
Ključni zadatak ove Direktive je SMANJENJE IZLOŽENOSTI LJUDI I OKOLINE
FITOFARMACEUTSKIM SREDTSVIMA.

UREDBA (EZ) 1185/2009 EVROPSKOG PARLAMENTA I VIJEĆA

od 25. novembra 2009. o statistikama o pesticidima
Ova Uredba uspostavlja zajednički okvir za sistematsku obradu statističkih
podataka Zajednice o stavljanju u promet i primjenu sredstava za zaštitu bilja.
Statistička obrada se odnosi na:
 Godišnju količinu pesticida u prometu;
 Godišnju količinu pesticida koji se primjeni.

DIREKTIVA 2009/127/EZ EVROPSKOG PARLAMENTA I VIJEĆA

od 21. oktobra 2009. kojom se izmjenjuje i dopunjuje Direktiva 2006/42/EZ, a Direktiva
2009/127 se odnosi na mašine koje se koriste za primjenu pesticida
Države članice u skladu sa ovom Direktivom preduzimaju odgovarajuće mjere
kako bi osigurale da se mašine za primjenu fitofarmaceutskih sredstava mogu stavljati
na tržište i/ili u upotrebu samo ako zadovoljavaju odgovarajuće odredbe ove Direktive
i ne ugrpžavaju zdravlje i sigurnost korisnika pesticida.

UREDBA (EZ) BR. 396/2005 EVROPSKOG PARLAMENTA I VIJEĆA

od 23. februara 2005. o maksimalnim nivoima ostataka pesticida u ili na hrani i hrani za životinje
biljnog i životinjskog porijekla se izmjenjuje i dopunjuje Direktiva Vijeća 91/414/EEC
Uredba 396/2005 utvrđuje maksimalne nivoe ostataka (MDK) pesticida u
hrani i hrani za životinje u Evropskoj uniji, kako bi se osigurala visok nivo zaštite
potrošača, slobodne trgovine usklađenosti odredbama EU. Ona takođe omogućuje
kontrolu nad pravilnom upotrebom sredstava za zaštitu bilja kroz MDK.

6
 FFS I ZAŠTITA BILJAKA

Zaštita gajenih biljaka od ŠTETOČINA, PROUZROKOVAČA BOLESTI i

KOROVA predstavlja posebnu disciplinu u poljoprivredi čiji je zadatak da
spriječi smanjenje gubitka prinosa, da spriječi pogoršanje kvaliteta
poljoprivrednih proizvoda, da odstrani uzroke koji ograničavaju promet
poljoprivrednih proizvoda i da omogući njihovo duže ili kraće čuvanje u
skladištima.
Zaštita biljaka podrazumijeva aktivnosti kojima se obezbjeđuje zaštita
zdravlja biljaka, a naročito:
1. Zaštita bilja i biljnih proizvoda od štetnih organizama;
2. Spriječavanje unošenja i širenja, kao i borba protiv štetnih organizama
uvođenjem mjera za zaštitu bilja i biljnih proizvoda;
3. Otkrivanje i određivanje štetnih organizama;
4. Omogućavanje optimalne proizvodnje poljoprivrednog bilja i trgovina
njime;
5. Zaštita okoline kontrolom nad štetočinama, uvođenjem biološke zaštite
bilja, te aktivnostima praćenja i predviđanja;
6. Vođenje i praćenje razvoja zaštite bilja i
7. Obezbjeđenje obrazovanja i informisanja javnosti o zdravlju biljaka.
Aktivnosti u sklopu zaštite bilja se sprovode kroz elemente zaštite
biljka, koje sprovode obrazovani poljoprivredni proizvođači, stručne službe i
ostale institucije uključene u zaštitu bilja. U tom smislu uspješnost u zaštiti bilja
je uslovljena stalnim usavršavanjem i obukom poljoprivrednih proizvođača, ali
i stalnoj institucionalnoj izgradnji integralnog sistema zaštite bilja. Najveća
odgovornost za obuku poljoprivrednih proizvođača je upravo na samim
proizvođačima, dok i lokalna zajednica može da značajno doprinese
usavršavanju kroz organizaciju različitih vidova „zimskih škola“. Odgovornost
za organizaciju stručnih službi, kao i institucionalnu izgradnju sistema zaštite
bilja je na široj društvenoj zajednici, kao i lokalnoj zajednici. Nesumljivo je da
se neki vidovi stručne službe već organizuju u privatnom vlasništvu, ali je ta
stručna služba manje-više naslonjena na maloprodaju FFS. Elementi zaštite
biljaka su: dijagnoza, prognoza, praćenje i signalizacija, higijena, te terapija
(shema 1).

Shema 1: Elementi zaštite biljaka

7
 OSNOVNI POJMOVI
sa objašnjenjem najzačajnijih izraza
FITOFARMACEUTSKA SREDSTVA (FFS) su organska i neorganska hemijska
jedinjenja, kao i produkti živih organizama koje se koriste u poljoprivredi i
šumarstvu za prevenciju pojave, kontrolu i uništavanje prouzrokovača biljnih
bolesti, štetočina i korova, kao i zaštitu poljoprivrednih i prehrambenih
proizvoda. Osnovna podjela FFS je prema njihovoj namjeni, tj. prema grupi
živih organizama koje kontrolišu i suzbijaju. Tako da FFS prema namjeni
možemo da podijelimo na sljedeći način:
1. HERBICIDI su jedinjenja za uništavanje korova i drugih biljaka koje se
pojavljuju, za čovjeka, na neželjenom mjestu;
2. ZOOCIDI su jedinjenja koja služe za kontrolu i suzbijanje štetnih
organizama iz carstva ŽIVOTINJA (ANIMALIA), dijelimo ih, s obzirom
na grupu životinja koje suzbijaju na:
 Insekticide- sredstva za suzbijanje insekata,
 Akaricide- sredstva za suzbijanje grinja,
 Nematocide- sredstva za suzbijanje nematoda,
 Moluskocide (limacide)- sredstva za suzbijanje puževa,
 Rodenticide (muricide)- sredstva za suzbijanje glodara,
 Avicidi- sredstva za suzbijanje ptica;
3. FUNGICIDI su jedinjenja koja služe za suzbijanje i prevenciju pojave
fitopatogenih gljiva;
4. BAKTERICIDI su jedinjenja koja služe za suzbijanje fitopatogenih
bakterija;
5. ANTIBIOTICI su proizvodi metabolizma živih organizama ili
sintetizovane supstance, koje dejstvuju antagonistički na neke
mikroorganizme prouzrokovače biljnih bolesti;
6. REPELENTI i ATRAKTANTI- repelenti su sredstva za odbijanje
insekata, grinja, ptica i glodara, a atraktanti su sredstva za
primamivljanje insekata, grinja, ptica i glodara, kako bi se oni
koncentrisano skupljali i tako uspješnije suzbijali;
7. HEMOSTERILIZANTI su sredstva za izazivanje sterilnosti muških ili
ženskih individua štetnih organizama, kako bi se smanjila njihova
populacija;
8. FIZIOTROPI su jedinjenja koja u malim dozama usporavaju ili
modifikuju pojedine fiziološke procese kod biljaka.
AKTIVNE MATERIJE (DJELATNE TVARI) su hemijski elementi i njihova
jedinjenja, koji se pojavljuju prirodno ili se proizvode, uključujući i sve
nečistoće koje neminovno nastaju u toku proizvodnog postupka. Sadržaj
aktivne materije se obavezno navodi uz svaki preparat, jer upravo na osnovu
ovog podatka se zaključuje o karakteristikama određenog praparata i
omogućava eventualno pronalaženje zamjene za preparat koji se želi
primijeniti. Poznavanje aktivne materije u preparatu je bitno i sa stanovišta
primjene preparata i rotiranja preparata, a u cilju efikasnijeg suzbijanja štetnih
organizama i prevenciju pojave rezistentnosti. Sadržaj aktivne matrije, zavisno
od formulacije, može da se iskaže u dva oblika, kao:
8
 maseni udio aktivne matrije u preparatu čvrstih formulacija, kada se
izražava u g/kg ili %;
masena koncentracija aktivne materije u preparatu tečnih formulacija,
kada se izražava u (g/l).
PREPARATI (PRIPRAVCI) su smjese ili rastvori (pravi rastvori, emulzije,
suspenzije) koje se sastoje od jedne ili više aktivnih materija i koje su
namijenjene upotrebi kao FFS ili kao POMOĆNA SUPSTANCA. Dakle, osnovu
svakog fitofarmaceutskog preparata čini aktivna materija. FFS se koriste
isključivo u obliku pretarata. Razlog za formulisanje određene aktivne materije
je da se omugući da se prilikom tretiranja male količine aktivne materije,
rasporede na velike površine. Takođe se u procesu formulisanja poboljšavaju
određene fizičke i hemijske osobine FFS, a time i fitofarmakološke vrijednosti
FFS, tj. njegova hemoterapeutska efikasnost.
FORMULACIJA ili oblik proizvodnje FFS predstavlja način na koji je
određena aktivna materija u toku proizvodnje konfekcionirana i pripremljena
za prodaju u obliku preparata. Postoje tri osnovne grupe formulacija, a to su
ČVRSTE FORMULACIJE, TEČNE FORMULACIJE i FORMULACIJE ZA POSEBNE
NAMJENE. Pregled formulacija je dat u prilogu ovog priručnika.
SIGURNOSNE SUPSTANCE ili PROTEKTANTI (engl. safeners) su supstance ili
preparati koji se dodaju FFS kako bi se uklonili ili umanjili fitotoksični efekti
FFS na određenom bilju.
SINERGISTI (engl. synergists) su supstance ili preparati koji ispoljavaju
slabo ili nikakvo djelovanje na štetne organizme, ali mogu da pojačaju
djelovanje aktivne materije u FFS.
KOFORMULANTI (engl. co-formulants) su supstance ili preparati koji se
koriste ili su namijenjeni upotrebi u FFS kao pomoćno sredstvo, ali nisu ni
aktivne materije, ni sigurnosne supstance ili sinergisti.
POMOĆNE SUPSTANCE su supstance ili preparati koji sadrže jedan ili više
koformulanata u obliku u kojem se dostavljaju do korisnika i stavljaju na
tržište, gdje ih korisnici miješaju sa FFS kako bi izmijenili njihova svojstva.
Ovdje se na primjer ubrajaju: EKSTENDERI- produživači dejstva, OKVAŠIVAČI-
poboljšivači prijemčivosti, STIKERI- ljepljive supstance, SURFAKTANTI-
poboljšivači djelovanja.
KORISNIK je svaki profesionalni korisnik koji upotrebljava FFS,
uključujući operatere, tehničare, zaposlena i samozaposlena lica, kako u
poljoprivredi, tako i u drugim sektorima. Korisnik FFS je u velikom broju i
poljoprivredni proizvođač (držalac bilja), pa mu je u višestrukom interesu da
pravilno koristi pesticide. Korisnik FFS je lično najugroženiji ako nepravilno
koriste FFS, sa druge strane on je velikom broju slučajeva vlasnik biljaka koje
gaji i štiti, pa i vlasnik zemljišta na kojem se biljke gaje, pa mu je u višestrukom
interesu da pravilno koristi FFS, jer time štiti svoje zdravlje, zdravlje svojih
najbližih, zdravlje kupaca, zdravlje domaćih životinja i najzad, i u
kratkoročnom i u dugoročnom pogledu, održivost agroekosistema. Korisnik
primjenjuje FFS tretiranjem pomoću uređaja za aplikaciju.

9
 TRETIRANJE je svaka primjena FFS na bilju, biljnim proizvodima, na
zemljištu i unošenjem u zemljište ili objekte radi zašitite bilja ili biljnih
proizvoda od štetnih organizama, radi uništenja neželjenog bilja i biljnih
dijelova te zadržavanja ili sprječavanja neželjenog rasta bilja uključujući i
primjenu na nepoljoprivrednim površinama. FFS se primjenjuju na sljedeće
načine:
1. Primjena čvrstih i tečnih preparata FFS, koje se prethodno rastvore u
vodi (shema 2), a što se vrši:
PRSKANJEM pomoću prskalica (dimenzija kapljica veća od 150 m),
OROŠAVANJEM pomoću orošivača ili „atomizera“ (dimenzija kapljica
od 50 do 150 m),
ZAMAGLJIVANJEM pomoću zamagljivača (kapljice manje od 50 m) i
ZALIJEVANJEM ZEMLJIŠTA sa vodom u kojoj su rastvoreni FFS ili pak
puštanje tog rastvora kroz sistem za navodnjavanje;
2. Direktna primjena preparata u čvrstom agregatnom stanju, bez
prethodnog rastvaranja u vodi, kao što su zaprašivanje, rasipanje
granula, postavljanje gotovih mamaca i
3. Tretiranje sjemena.
FFS se u tekućem stanju, primjenjuju u obliku rastvora FFS u vodi
(škropivo), a apliciraju se prskanjem, orošavanjem i zamagljivanjem, pomoću
uređaja za aplikaciju koji se zovu: prskalice, orošivači ili zamagljivači. U
poljoprivrednoj praksi FFS se najčešće primjenjuju prskanjem pomoću
prskalica ili orošavanjem pomoću orošivača (atomizera).

Shema 2: Uporedba veličine čestica dispergovanog rastvora FFS i nekih

prirodnih pojava (prema Maceljski i sar. 2002)
Prskanje je najčešći način primjene FFS od prouzrokovača bolesti,
štetočina i korova u ratarstvu i povrtarstvu. Prskanje se izvodi tako što se
preparat rastvori u određenoj količini vode u rezervoaru prskalice, a zatim se
prskalicama ravnomjerno rasporedi na tretiranu površinu. Veličine čestica
radnog ratsvora pesticida prilikom prskanja su veće od 150µm . Prskalice
najveću primjenu imaju u ratarstvu i povrtarstvu, a rjeđe se primjenjuju u
voćarstvu i vinogardarstvu, tj. primjenjuju se u manjim voćnajcima i
vinogradima kao leđne prskalice ili motorne prenosive prskalice.
Orošavanje se vrši orošivačima. Rastvor FFS se pomoću orošivača
primjenjuje u vidu sitnih kapljica, čiji promjer varira od 50 do 150 µm .

10
 Zamagljivanje se vrši najčešće leđnim zamagljivačima koje formiraju
kapljice manje od 50 µm , a najčešće su promjera od 1 do 20 µm . Ovi uređaju
se rjeđe koriste za primjenu FFS, a češće za primjenu biocida.
Zaprašivanjem se primjenjuju preparati koji su formulisani u obliku
prašiva. Danas se znatno rjeđe koriste, a proizvode se kao ručni zaprašivači (na
mijeh ili ventilator), leđni (na mijeh) ili leđni motorni.
Rasipanje granula obavlja se prilikom primjene FFS formulisanih kao
granule ili mikrogranule, a najčešće se vrši prilikom primjene zemljišnih
insekticida i to ručno ili pomoću ručnih ili leđnih rasipača.
NEHEMIJSKE METODE zaštite bilja predstavljaju alternativne metode u
odnosu na primjenu FFS. Upravo u nehemijskim metodama zaštite biljaka leži
veliki potencijal u smanjnju upotrebe FFS i smanjenju opterećenja ekosistema
agrohemikalijama. U nehemijske mjere zaštite biljaka spada grupa
agrotehničko-higijenskih mjera, kao i fizičke, mehaničke i biološke mjere
borbe.
Agrotehničko-higijenske mjere u zaštiti biljaka su preventivne
(profilaktičke) mjere zaštite biljaka koje omogućavaju stvaranje što povoljnijih
ekoloških uslova za gajenje biljaka, otklanjanje nepovoljnih ekoloških faktora,
sprečavanje unosa štetnih organizama u parcelu (njivu) i stvaranje nepovoljnih
uslova za razvoj prouzrokovača bolesti. Ovaj vid zaštite treba sprovoditi
redovno i uporno, pri tome ne zapostavljajući i ne potcjenjujući ni jedan njegov
dio. Higijenske mjere su:
1. Gajenje otpornih i tolerantnih sorti;
2. Korišćenje zdravog, deklarisanog i bezvirusnog sadnog i sjemenskog
materijala;
3. Plodored;
4. Dezinfekcija i dezinsekcija sjemena;
5. Pravilan izbor parcele, pravilna priprema parcele za sjetvu i sadnju;
6. Pravilno spremanje stajnjaka i
7. Optimalno đubrenje.
Proizvođač mora da preduzme sve mjere kako bi predipoziciju za
nastanak bolesti i napad štetočina sveo na minumum. U tu svrhu je neophodno,
uz konsultacije sa stručnom službom, obezbijediti ekološki optimum za gajenje
biljaka, a što ustvari predstavlja i osnovu za uspješnu zaštitu gajenih usjeva.
Zaštita bilja se stoga ne može izdvojiti kao poseban dio mjera u toku gajenja,
već je on u integrisanom jedinstvu sa ostalim mjerama. Pri tome, kao i u
humanoj medicini, važi pravilo BOLJE SPRIJEČITI NEGO LIJEČITI.
Mehaničko-fizičke mjere zaštiti biljaka su relativno ograničenih
mogućnosti, možda ne toliko u pogledu efikasnosti tih mjera, koliko u pogledu
radnog učinka, jer za sprovođenje nekih od ovih mjera treba veliki broj radnika
tj. veliki broj radnih sati na jedinici površine. U mehaničko-fizičke mjere borbe
bi mogli ubrojiti:

11
 Sakupljanje i direktno uništavanje štetočina;
Uništavanje biljnih ostataka i zaraženih organa biljke;
Mehaničko hvatanje insekata pomoću lovki, ljepljivih ploča i lovnih
pojaseva;
Upotreba mehaničkih prepreka;
Spaljivanje korova plamenom;
Sterilizacija zemljišta;
Regulisanje mikroklime zaštićenog prostora.
Biološke mjere zaštite biljaka predstavljaju direktno ili indirektno
korištenje različitih organizama i njihovih proizvoda za suzbijanje štetnih
organizama u biljnoj proizvodnji. Biološko suzbijanje štetnih organizama se
provodi na tri osnovna načina (Igrc Barčić, Jasminka i Maceljski, 2001):
KONZERVATIVNI NAČIN podrazumijeva očuvanje i (ili) stvaranje povoljnih
uslova autohtonim (domaćim) prirodnim neprijateljima,
AUGMENTATIVNI NAČIN podrazumijeva uzgoj, razmnožavanje i ispuštanje
autohtonih prirodnih neprijatelja i
KLASIČNI NAČIN koji podrazumijeva unos (introdukciju) prirodnih
neprijatelja iz njihove postojbine.
DOBRA POLJOPRIVREDNA PRAKSA je nastala kao posljedica sve veće
potražnje za zdravstveno bezbjednom hranom, a što je dovelo do uvođenja
sistema kontrole poljoprivredne proizvodnje i proizvodnje hrane koji će
omogućiti “praćenje hrane od njive do trpeze”. Evropska unija je stoga uvela
niz zakona i standarda koji su pošli od činjenice da svaki građanin (potrošač)
ima pravo na kvalitetnu i bezbjednu hranu.
Dobra poljoprivredna praksa predstavlja primjenu optimalnih
agrotehničkih mjera koje osiguravaju stabilne prinose bez štetnog djelovanja
na prirodu i okolinu. Ova praksa obuhvata mjere u zaštiti zemljišta, vode,
vazduha i prirode, kao i mjere kojima se osigurava zdravlje i dobrobit domaćih
životinja. Mjere dobre poljoprivredne prakse obuhvataju racionalno đubrenje i
primjenu FFS, očuvanje plodnosti zemljišta, poštovanje prirodnih potreba
životinja koje se gaje, upravljanje hranivima, pravilnu upotrebu mehanizacije i
slično. Tri su glavna razloga zbog kojih svaki poljoprivredni proizvođač treba u
svojoj svakodnevnoj praksi primjenjivati mjere dobre poljoprivredne prakse:
1. Zaštita zdravlja, prirode i okoline;
2. Poštovanje zakonskih obaveza i
3. Ekonomično poslovanje.
Pregled načela i preporuka dobre poljoprivredne prakse, a u vezi sa
zaštitom i očuvanjem zemljišta i zaštitom vode je prikazani na shemi 3 i 4.
Načela dobre poljoprivredne prakse u vezi sa primjenom FFS u ovoj shemi nisu
posebno izdvojena, već će se prožimati kroz cijeli tekst priručnika.
Zemljište se može praktično razmotriti kao heterogen sistem koji se
sastoji iz četiri faze: čvrste (skelet), tečne (zemljišni rastvor), gasovite faze
(zemljišni vazduh) i živih materija (zemljišni organizmi). Osnovni potencijalni
zagađivači zemljišta, i agroekosistema uopšte, su: pesticidi, mineralna đubriva i
emisije industrije i saobraćajnih sredstava (Janjić, 2005).

12
 Korisnik FFS, odnosno poljoprivredni proizvođač, pravilnom
upotrebom agrohemikalija i pravilnim gospodarenjem zemljištem može
očuvati zemljište od kontaminacije i degradacije, te sačuvati njegovu plodnost
budućim generacijama, a što se može postići prihvatanjem i poštovanjem
načela DOBRE POLJOPRIVREDNE PRAKSE.

Shema 3. Načela dobre poljoprivredne prakse u zaštiti ZEMLJIŠTA (prema

Katalinić i sur., 2009)

13
 Shema 4. Načela dobre poljoprivredne prakse u zaštiti VODA
(prema Katalinić i sur., 2009)

OPŠTE DUŽNOSTI
KORISNIKA FITOFARMACEUTSKIH SREDSTAVA
REGISTARCIJA FFS, ETKIKETA I UPUSTVO ZA UPOTREBU
Korisnik FFS može da koristi samo REGISTROVANA FFS, tj. preparate
koji su registrovani od strane nadležnog organa i koji su kupljeni u za to
namijenjenim prodajnim objektima (poljoprivredne apoteke). Prije upotrebe
FFS korisnik je OBAVEZAN da pročita ETIKETU i UPUSTVO ZA UPOTREBU, a
poželjno je i da se konsultuje sa STRUČNJAKOM ZA ZAŠTITU BILJAKA, te da
FFS koristiti u skladu sa upustvom za upotrebu i preporukama stručne službe.
Takođe korisnik mora poštovati i propise koji uređuju zaštitu voda, zaštitu
životne sredine, sigurnosti na radu, zbrinjavanje otpada i javnog reda.

14
Shema 5: Opšti podaci sa etikete FFS

15
 Shema 6: Upustvo za upotrebu preparata se nalazi ispod etikete
ili se dobija uz preparat
ETIKETA I UPUSTVO ZA UPOTREBU
-osnovne obaveze i preporuke -
Korisnik FFS je OBAVEZAN pročitati UPUSTVO ZA UPOTREBU. Korisnik
mora primejnjivati FFS u skladu sa UPUTSTVOM ZA UPOTREBU, uzimajući
u obzir navedena UPOZORENJA, OBAVEŠTENJA i OGRANIČENJA ili
ZABRANE. FFS se mogu koristiti na gajenim biljkama samo u propisanoj
DOZI i KARENCI u skladu sa uputstvom za upotrebu.
RUKOVANJE FITOFARMACEUTSKIM SREDSTVIMA
FFS, kako je već rečeno, mogu da izazovu neželjene efekte, kako na
ljude, domaće životinje, tako i na životnu sredinu u najširem shvatanju te riječi.
Da bi se taj štetni efekat izbjegao ili sveo na minimum, potrebno je da korisnik
FFS posjeduje potrebna znanja o pravilnom korišćenju FFS i da ih se pridržava
prilikom korišćenja. Rizik od neželjenog djelovanja se smanjuje racionalnom
upotrebom FFS, a odluka o tome da li uopšte treba koristiti FFS, koje FFS treba
koristiti, u kojoj dozi i kada ih treba primijeniti se donosi u saradnji sa
stručnom službom, poljoprivrednim apotekarom i drugim stručnjacima iz
oblasti zaštite biljaka. Kada je donesena odluka da je tretman FFS neophodan,
onda korisnik, a to je u velikom broju slučajeva sam poljoprivedni proizvođač ,
mora to FFS primijeniti u skladu sa načelima DOBRE POLJOPRIVREDNE
PRAKSE.

16
 DOZIRANJE FFS

Pojam doze i koncentracije. Osnovni uslov za ispoljavanje efikasnosti

FFS je da određena (normirana) masa aktivne materije dospije na jedinicu
površine, tj. da se na datu površinu nanese određena masa ili zapremina
preparata, koja sadrži normiranu masu aktivne materije. Normirana doza
preparata će se nanijeti u obliku radnog rastvora preparata ili direktnim
apliciranjem preparata, što je rjeđi slučaj u praksi. FFS se primjenjuju gotovo
isključivo u obliku FFS preparata. U najvećem broju slučajeva preparat prije
upotrebe treba pripremiti za upotrebu, a samo kod manjeg broja formulacija
(mamci, granule za direktnu primjenu, prašivo za zaprašivanje) preparat se
direktno aplicira bez prethodne pripreme.
Radni rastvor FFS predstavlja vodeni rastvor preprata u kome se
preparat nalazi u odgovarajućoj koncentraciji. Ta koncentracija zavisi od
normirane doze i utroška radnog rastvora po jedinici površine. Koncentracija
(K) preparata u radnom rastvoru treba da bude takva da se nanošenjem
određene zapremene radnog rastvora na određenu površinu postigne
potrebna doza preparata. Osnov za primjenu FFS je doza, koja je navedena u
upustvu za upotrebu.
Doza (D) predstavlja masu ili zapreminu preparata koja se mora
ravnomjereno rasporediti na jedinicu površine. Preparat u datoj dozi možemo
da rasporedimo upotrebom različitih količina radnog rastvora po hektaru, tj. u
različitim koncentracijama. Dakle, DOZA je STALNA, a KONCENTRACIJA je
PROMJENLJIVA veličina. Koncentracija zavisi od norme utroška mašine, tj. od
karakteristika mašine, vrste rasprskivača, bujnosti zasada, vrste FFS i svrhe
tretiranja. Doza se navodi u upustvu za upotrebu i izražava se u kg/ha, g/ha ili
l/ha, zavisno od formulacije. Za insekticide i fungicide se često, umjesto jasno
navedene doze, navodi koncentracija u kojoj bi trebalo primjeniti preparat, a to
često zbunjuje i same agronome. Ukoliko je u upustvu za upotrebu navedena
koncentracija, to podrazumjeva da se preparat u toj koncentraciji nalazi u 1000
l radnog rastvora, tj. da ga treba primjeniti uz utrošak 1000 litara radnog
rastvora po hektaru. To na primjer znači, ako se preparat koristi u
koncentraciji od 0,1% (K=0,1%), onda ga treba nanijeti u dozi od 1 l (kg) po
hektaru (Mitrić, 2010). Obrazac za preračun koncentracije u dozu je:

D= K × 10 [l/ha ili kg/ha]

Doziranje preparata u povrtarstvu. Doza u povrtarstvu se izražava u masi ili

zapremini preparata po jedinici površini, najčešće l/ha ili kg/ha. Doza
preparata u paradajzu, krastavcu i paprici može da zavisi i od porasta
navedenih biljaka. Tako je najmanja doza kada su biljke visine do 50 cm i
izražava u kg/ha ili l/ha do 50 cm visine biljaka, sljedeća doza se odnosi na
biljke visine između 50-125 cm i najveća doza je kada su biljke više od 125 cm.

17
 Doziranje preparata u voćarstvu. Doziranje preparata u voćarstvu kod
nas se u velikom broju slučajeva izražava koncentracijom (%). To je u biti
pogrešno. Kao što je rečeno prilikom primjene treba razmišljati o masi ili
zapremini preparata kojeg treba ravnomjerno rasporediti na površinu od 1
hektara. Stoga se u voćarstvu takođe treba dozirati l/ha ili kg/ha. Logično se
nameće zaključak da bi doza preparata trebala da zavisi od veličine i bujnosti
voćke. Zbog toga se doza preparata u Njemačkoj izražava u litrima ili
kilogramima preparata na 1 metar visine krošnje (krune) po hektaru, dakle
kao:
litara (l) preparata/ha na 1 m visine krošnje (VK)
ili
kilograma (kg) preparata/ha na 1 m visine krošnje (VK)

Doziranje preparata u vinogradarstvu. Doziranje preparata u zaštiti

vinove loze se do sada najčešće izražavao u vidu koncentracije (%) preparata u
radnom rastvoru. Takođe, i u vinogradarstvu količinu primjene preparata
treba izražavati u masi ili zapremini preparata kojeg treba ravnomjerno
rasporediti na površinu vinograda, dakle u l/ha ili kg/ha. Zelena masa vinove
loze, nakon formiranja uzgojnog oblika, dakle već od treće godine pa na dalje, je
manje više slična, bez obzira na starost čokota, s tim da se ona povećava kako
napreduje vegetacija. Da bi precizirali dozu, a s obzirom na lisnu masu i bujnost
vinove loze, koja se kroz vegetaciju povećava, Nijemci su dozu vezali za 3
karakteristične fenofaze i to:
Fenofaza 61- početak cvjetanja, kada je 10% cvjetnih kapa opalo;
Fenofaza 71- formiranje ploda, kada mladi plodovi počinju da rastu, a
ostaci od cvjetova opadaju;
Fenofaza 75- kada su bobice veličine graška, a grozdovi obješeni.
Doziranje u vinogradarstvu se dakle vrši u tri različite doze, zavisno od
njene fenofaze. Tako je prva doza od početka cvjetanja do formiranja ploda
(FF61-FF71), druga doza je od formiranja ploda do njihovog porasta veličine
graška (FF71-FF75) i najzad, treća doza je ona od fenofaze 75 pa na dalje, sve
do kada se pesticidi, ograničeni karencom, mogu primjenjivati.

Shema 7: Fenofaze vinove loze

18
 KARENCA- najmanje vremensko razdoblje
Korisnik je obavezan da poštuje najmanje vremensko razdoblje koje
treba da prođe od primjene FFS pa do ostalih radnji koje slijede na parceli na
kojoj smo ih prethodno primjenili. Ovo vremensko razdoblje je neophodno
STROGO POŠTOVATI.
KARENCA je najmanje vremensko razdoblje koje je neophodno da prođe
od poslednje primjene FFS pa do berbe, žetve, košenja, vađenja iz zemljišta i
prerade uskladištenih poljoprivrednih proizvoda ili puštanja domaćih životinja
na ispašu, odnosno do stavljanja u promet (upotreba ili konzumacija
proizvoda), uljučujući FFS koji se koriste nakon berbe (žetve).
RADNA KARENCA je najmanje vremensko razdoblje koje je neophodno da
prođe od primjene FFS , pa do puštanja ulaska ljudi ili životinja na tretiranu
površinu i ona obično traje 1-3 dana.
VRIJEME SIGURNE SJETVE (SADNJE) je vrijeme koje potrebno da prođe od
poslednje primjene nekog herbicida na određenoj parceli, pa do sjetve (sadnje)
gajene biljke na toj istoj parceli, koja je posebno osjetljiva na prethodno
primijenjeni herbicid.
Vrijeme nakon kojeg možemo sigurno sijati (saditi) sljedeću gajenu
biljku u plodosmjeni nekada može da bude 6, 9, pa čak i 12 mjeseci. Stoga je
prije izbora herbicida neophodno imati plan proizvodnje i znati koja biljka će
se gajiti u budućnostu na toj parceli. Osnovni podaci o dužini zaostajanja
ostataka herbicida u zemljištu (perzistentnosti) i njihovom uticaju na osjetljive
gajene biljke, se nalaze u upustvu za upotrebu, te ga je i zbog toga neophodno
dobro proučiti i imati plan proizvodnje.
KARENCA
-osnovne obaveze i preporuke –
Korisnik FFS mora STROGO POŠTOVATI propisano vrijeme karence, a
vrijeme karence je navedeno u UPUSTVU ZA UPOTREBU

Uređaji za aplikaciju fitofarmaceutskih sredstava

Korisnik mora rastvor FFS nanositi odgovarajućim uređajima za
aplikaciju. Ti uređaju moraju da budu redovno održavani, remontovani i trebali
bi redovno redovno (najčešće svake dvije godine) idu na zvanično ispitivanje i
kalibriranje. To ispitivanje se sprovodi od zvanične laboratorije i vlasnik
uređaja za aplikaciju dobija potvrdu da je uređaj za aplikaciju pesticida
ispravan i da se može koristiti, slično tehničkom pregledu koji se za automobile
radi svake godine.
Uređaji za aplikaciju FFS, kao i sama primjena FFS, moraju da budu u
skladu sa normama o integralnoj aplikaciji FFS, a one su po navodima
Bošnjakovića (1994) sljedeće:
 Na tretiranu površinu treba da dođe odgovarajuća količina FFS i da se
na njoj zadrži određeno vrijeme;

19
  FFS treba da bude ravnomjerno raspoređeno po svim biljnim
dijelovima, a listovi pokriveni, kako sa lica tako i naličja;
 Uređaj za aplikaciju mora da izvši oblikovanje mlaza sa odgovarajućom
strukturom kapljica, otpornih na odnošenje vjetrom;
 Održavanje ujednačene koncentracije od početka do kraja tretiranja, uz
tačno doziranje FFS u jedinici vremena i na jedinicu površine;
 Ujednačena raspodjela ukupne količine pripremljenog sredstva bez
ostatka;
 Pri kraju tretiranja svi dijelovi prskalice se moraju isprati čistom
vodom, a zatim izvršiti rasprskivanje ovog ostatka po već tretiranoj
površini;
 Sprječavanje kapanja radnog rastvora prilikom transporta, okretanja i
prekida rada;
 Priprema radnog rastvora treba da bude, koliko je moguće, bez
neposrednog dodira korisnika sa hemijskim sredstvom i
 Potpuna obuka i osposobljenost rukovodioca i rukovaoca mašinama za
zaštitu bilja (korisnik FFS).
Vremenske prilike mogu da onemoguće pravilnu primjenu FFS, zato je
neophodno prilikom određevinja vremena tretiranja pogledati kratkoročnu
vremensku prognozu i bolje je odložiti tretman za 24 sata ili ga napraviti nešto
ranije, nego kada je signalizirano, da bi aplikacija bila bolja i da bi se rastvor
FFS bolje rasporedio po tretiranom objektu (stablo, list, plod) i tu zadržao.
VJETAR može prouzrokovati zanošenje („drift“) FFS sa površine koju
želimo zaštiti na susjedne površine, puteve ili vodene površine. FFS treba
primijeniti po mirnom vremenu bez vjetra (Katalinić i sur., 2009).
Tabela 1. Uticaj vjetra na primjenu FFS (Katalinić i sur., 2009).
Brzina vjetra Ograničenja Osjećaj
Brzina pri kojoj se
0,8-1,8 Osjeća se kao blagi
FFS mogu koristiti
m/sekundi povjetarc na licu
baz ograničenja.
Najveća brzina za Vjetar pri kome
2,6 m/sekundi
primjenu herbicida treperi lišće
Najveća brzina za Brzina pri koj se
4 m/sekundi primejnu insekticida diže prašina i
i fungicida granje nišu
TEMPERATURA- FFS se obično ne primjenju kada je temperatura niža od
5°C ili viša od 25°C, jer se van ovog temperaturnog intervala smanjuje
efikasnost ili povećava mogućnost fitotoksičnosti.
SVJETLOST- neka FFS su fotodegradibilna, tj. razgrađuju se na svjetlosti,
te ih je neophodno neposredno nakon primjene unijeti (inkorporirati) u
zemljište.
KIŠA je češće ograničavajući faktor u primjeni pesticida, jer kiša koja
padne neposredno nakon primjene pesticida može da ih spere sa biljke. Kod
primjene zemljišnih herbicida kiša je poželjna, pošto je neophodno da je
zemljište vlažno da bi zemljišni herbicidi uopšte djelovali.

20
 Osnovna dva radna elementa koja moramo poznavati je norma utroška
radnog rastvora mašine (N) i kapacitet mašine (Q). Norma utroška ili norma
tretiranja predstavlja količinu tečnosti (radnog rastvora) koju dati uređaj za
aplikaciju troši po jedinici površine i mjeri se u litrima po hektaru (l/ha).
Kapacitet uređaja (Q) predstavlja zapreminu tečnosti koja u jedinici vremena
proteče kroz aktivirane rasprskivače uređaja za aplikaciju i mjeri se u litrima u
minuti (l/min). Uslov da se normirana količina FFS ravnomjerno rasporedi po
tretiranoj površini je da se poznaju norma utroška (N) i kapacitet uređaja za
aplikaciju (Q) i da se ti parametri mogu prilagoditi našim zahtijevima. Normu
utroška je najbolje odrediti i podestiti kalibriranjem (baždarenjem) uređaja za
aplikaciju, ali i redovnim ispitivanjem uređaja za aplikaciju kod terenske
laboratorije. To je u interesu samog korisnika, jer i najbolji FFS neće biti
efikasan ako se nanese loše podešenim uređajima za aplikaciju.
Kalibriranje uređaja za aplikaciju se sprovodi tako što se rezervoar
mašine napuni do crte vodom i zatim se istretira jedna probna površina (ppr.).
Ta probna površina će biti širine radnog zahvata (B) i dužine probnog puta
(spr.), tj. ppr.=B ×spr. (m2). Dužina probnog puta treba da je stotinjak metara. U
toku kalibriranja mjeri se dužina pređenog probnog puta- spr. (m), vrijeme za
koje je taj put pređen, tj. vrijeme probe- tpr. (min.) i količina vode koja je
utrošena za tretiranje probne površine, tj. probna norma- q (l). Kada
poznajemo sve praćene i mjerene parametre norma utroška se izračunava po
formuli:

q 10.000 l
N
p pr. ha

Slika 1. Izgled uređaja za ispitivanje uređaja za aplikaciju FFS (Maličević,

2011)

21
Slika 2. Izgled indikatorskih papirića kojim se ispituje distribucija pesticida na i
u krošnji i ispituje podešenost uređaja za aplikaciju (Maličević, 2011)

Slika 3. Izgled nepravilno podešenog uređaja za aplikaciju , koji je više nanosio

fungicid na zemlju, nego na krošnju (Maličević, 2011).

Slike 1, 2, 3 je u okviru svojih istraživanja uradio Mr Zoran Maličević sa Poljoprivrednog

fakulteta u Banjaluci

22
 UREĐAJU ZA APLIKACIJU FITOFARMACEUTSKIH SREDSTAVA
-osnovne obaveze i preporuke –
 Redovno održavajte i remontujte uređaje za aplikaciju FFS;
 Pravilno podesite uređaj za aplikaciju FFS;
 Prije upotrebe provjerite da li su crijeva i veze u dobrom stanju, da li su
filteri čisti, da li su rasprskivači podešeni i čisti;
 Odaberite odgovarajući rasprskivač („diznu“), kao i udaljenost rasprskivača
od objekta tretirannje (biljke, zemljište);
 Pravovremeno i precizno uključujte i isključujte uređaj za aplikaciju, pri
ulasku u prohod (red), odnosno izlasku iz prohoda (reda);
 Pravilno vežite i preklapajte prohode;
 Uređaj za aplikaciju pesticida poslije upotrebe treba temeljito oprati i
pregledati;
 Rasprskivače rasklopiti i očistiti mekom četkom i nikako ih ne „produvavati“
ustima;
 Opran i pregledan uređaj za aplikaciju spremiti u natkriveni prostor i
 Voditi evidenciju korišćenja uređaja za aplikaciju u smislu vremena koliko je
radio (sati) i površine koju je istretirao (hektara).

Pravilna priprema rastvora za tretiranje

Rastvor preparata mora da bude pravilno pripremljen. FFS u vodi mora
da bude rastvoreno u određenoj koncentraciji. Koncentracija treba da bude
tolika da, kada rastvor FFS nanese uređajem za aplikaciju kojim se raspolaže,
na tretiranoj parceli ostane NORMIRANA DOZA PREPARATA. Dakle, doza je ta
stalna veličina, masa ili zapremenina preparata koju ravnomjerno treba da
rasporedimo na određenoj površini pomoću uređaja za aplikaciju kojim se
raspolaže. Koncentracija je promjenljiva veličina i zavisi od norme utroška
mašine, tj. količine rastvora FFS („vode“) koja će biti nanesena na parcelu.
FFS se u najvećem broju slučajeva primjenjuju u obliku rastvora,
emulzije ili suspenzije FFS u vodi, pri čemu je jako bitno da određena količina
tečnosti za tretitranje (radnog rastvora) dospije na površinu koju tretiramo.
Radni rastvor FFS se pravi tako što izračunatu masu (mprep.) ili zapreminu
(Vprep.) preparata rastvorimo u rezervoaru uređaja za aplikaciju, koji je u
potpunosti ili djelimično napunjen vodom. Koncentracija preparata u radnom
rastvoru mora da bude takva da se uz datu normu utroška uređaja za aplikaciju
obezbijedi normirana doza. Radni rastvor u naprednih uređaja za aplikaciju se
pravi u skladu sa normama o integralnoj aplikaciji FFS, a što podrazumjeva
pripremu radnog rastvora za prskanje bez neposrednog dodira korisnika sa
hemijskim sredstvom. Prskalica koje posjeduju dodatnu opremu koja
obezbjeđuje primjenu FFS u skaldu sa savremnim normama ima veoma malo
na našem području, pa se postupak pravljena radnog rastvora mora prilagoditi
klasičnim uređajima za aplikaciju koje su kod nas zastupljene u velikom broju.
Pri ovakvom načinu pravljenja radnog rastvora postoji realna opasnost od
značajnije izloženosti radnika FFS, pa se prilikom pripreme rastvora treba
pridržavati svih bezbjedonosnih mjera pri upotrebi FFS.

23
 Pri otvaranju ambalaže, pravljenju radnog
rastvora, miješanju i pretakanju FFS korisnik
dolazi u neposredan kontakt sa preparatom. To
može izazvati neželjene efekte na korisnika ,
naročito kada se radi o FFS druge grupe otrova i
insekticidima. Stoga je potrebno, pri obavljanju
ovih poslova, koristiti gumene rukavice, gumene
čizme, kombinezon, gumenu kecelju, te masku za
nos i usta i naočare.
Radni rastvor preparata tečnih formulacija pravimo tako da rezervoar
uređaja za aplikaciju naspemo do polovine potrebne zapremine vodom. U
odmjernom sudu odmjerimo potrebnu zapreminu preparata (Vprep.) i sadržaj iz
odmjernog suda saspemo u rezervoar. Odmjernu posudu nekoliko puta
isperemo vodom, a isprani sadržaj saspemo u rezorvoar uređaja za aplikaciju.
Potom rezervoar dopunimo čistom vodom do potrebne zapremine. Praznu
ambalažu u kojoj je bio preparat tečne formulacije potrebno je odmah po
pražnjenju dobro isprati vodom, a isprani sadržaj presuti u rezervoar, jer kod
viskoznih sredstava u njoj može da ostane i do 5% neto mase.
Preparate čvrstih formulacija pravimo tako da nakon što u rezervoar
naspemo vode do polovine potrebne zapremine, vršimo vaganje preparata.
Odvaganu masu preparata (mprep.) saspemo u posudu za miješanje. U posudu za
miješanje u kojoj se nalazi odvagana masa preparata postepeno sipamo vodu,
uz neprestano miješanje, sve do formiranja žitke masa preparata, bez grudvica.
Sadržaj FFS iz posude za miješanje saspemo u rezervoar, a ostatak smjese u
posudi za miješanje još 2-3 puta isperemo vodom i isprani sadržaj saspemo u
rezervoar. Na kraju dopunimo rezervoar vodom do željene zapremine.
PRAVILNA PRIPREMA RASTVORA ZA TRETIRANJE
-osnovne obaveze i preporuke –
 FFS se miješaju u posudama koja se koriste samo za tu namjenu;
 Preparate čvrstih formulacija, tj. prašiva (WP, WG) obavezno vagajte sa vagom
namijenjenom samo za FFS;
 Preparate tečnih formulacija (EC, SC, EW, SL) odmjeravajte isključivo
graduisanom odmjernom posudom- menzurom;
 Prilikom rada sa FFS nije dopušteno jesti, piti i pušiti, a sa njima se nesmije
rukovati nakon konzumacije alkohola;
 Prilikom pripreme rastvora koristite odgovarajuću zaštitnu opremu.

FFS se u praksi često miješaju, tj. u jednom rezervoaru ("tank-miks") se

rastvara 2, 3, pa i više različitih FFS i folijarnih đubriva. Pri miješanju FFS bitno
je obratiti pažnju na dva elementa:
 koji se preparati mogu miješati i
 koji je redoslijed rastvaranja preparata, koji se inače mogu miješati, s
obzirom na njihovu formulaciju?

24
 Osnovni izvor informacija za mogućnost miješanja preparata je
naveden u upustvu za upotrebu, te ga prije upotrebe FFS treba detaljno
proučiti. Takođe se mogu konsultovati i katalozi hemijske kuće čija se sredstva
koriste, a veliki broj informacija o miješanju nalazi se na adresi
www.tankmix.com.
Preparati se miješaju tako da se svaki preparat koji ide u zajednički
radni rastvor rastvara posebno. Nikada se preparati ne odmjeravaju i ne
miješaju direktno, već se prvo u rezevoaru prskalice u vodi rastvori jedan,
nakon čega se rastvara drugi i eventualno ostali preparati. Prema obliku
formulacije pravilan redoslijed rastvaranja je sljedeći:
1. Koncentrovani rastvor (SL),
2. Koncentrovana suspenzija (SC),
3. Kvašljivi prašak (WP),
4. Vodosperzibilne granule (WG),
5. Suspoemulzija (SE),
6. Koncentrat za emulziju (EC) i
7. Emulzija ulja u vodi (EW).

Uništavanje prazne ambalaže i bezbjedno

uništitavanje neiskorištenih FFS
Osnovne preporuke u vezi sa uništavanjem prazne ambalaže i
bezbjednog uništitavanja neiskorištenih FFS su sljedeće:
 Nabavljanje FFS u potrebnoj količini za tekuću sezonu, tako da ostane
malo ili nimalo neiskorištenih količina;
 Neiskorištene količine FFS u jednoj sezoni potrošiti u sljedećoj s tim da
se tokom zime FFS moraju adekvatno uskladištiti u suvoj prostoriji na
temperaturi većoj od 5℃, pri čemu se ambalaža mora dobro zatvoriri;
 Odmah po utrošku preparata, ambalažu dobro isprati čistom vodom, a
ispranu tečnost nasuti u radni rastvor u rezervoar uređaja za
aplikaciju;
 Nakon tretiranja u rezervoar uređaja za aplikaciju treba dosuti vode i
trostruko isprati, tako razrijeđeni rastvor potrošiti na već tretiranu
površinu;
 Uređaje za aplikaciju je zabranjeno prati pored rijeka i ostalih
površinskih voda, a preostali sadržaj rastvora FFS prosipati u rijeke,
pored puta, međa i naseljenih mjesta.
 Praznu ambalažu, nakon trostrukog ispiranja, zajedno sa čepom
probušiti na 3 mjesta, staviti u plastičnu kesu i ponijeti nazad u
ekonomsko dvorište, a kasnije vratiti na odgovarajuće SABIRNO
MJESTO za to područje, odnosno nakon upotrebe FFS, s praznom se
ambalažom mora postupati u skladu s uputstvom na etiketi i upustvom
za upotrebu;
 S praznom ambalažom i ostacima FFS, te otpadom koji je onečišćen FFS
a nastane pri sanaciji nezgoda, te FFS kojima je prestala važnost
registracije ili je istekao rok upotrebe na deklaraciji mora se postupati
u skladu s propisima koji uređuju opasni otpad.

25
 Zaštitna oprema i FFS
Korisnik je obavezan nositi odgovarajuću zaštitnu odjeću, posebno
rukavice, kombinezon, gumene čizme i zaštitu za lice ili sigurnosne naočale
prilikom miješanja, punjenja, primjene i pranja uređaja za aplikaciju, osim u
slučaju kada je izloženost FFS kojim se tretira na odgovarajući način riješena
dizajnom i izradom samog uređaja za aplikacije ili dodavanjem posebnih
zaštitnih dijelova na takve uređaje.
Radnici koji rukuju sa pesticidima su dužni da se pridržavaju svih
preporučenih mjera zaštite, da koriste odgovarajuću opremu, da prije upotrebe
pročitaju UPUTSTVO ZA UPOTREBU, da FFS koriste isključivo u dozi navedenoj
u uputstvu za upotrebu, da redovno sprovode mjere lične higijene, da prilikom
rada ne uzimaju hranu, ne puše i ne konzumiraju alkohol.
Direktne mjere zaštite podrazumijevaju upotrebu sredstava za ličnu
zaštitu koja spriječavaju ili svode na minimum direktan kontakt FFS sa
organizmom radnika. Sprečavanjem kontakta FFS sa kožom, sluzokožom,
plućima i digestivnim traktom praktično se spriječava i resorpcija pesticida
kroz ove organe i kasniji neželjeni efekti. Opremu za ličnu zaštitu radnika
možemo da podijelimo na opremu za zaštitu tijela, očiju, lica, ruku i organa za
disanje. Osnovna zaštitna odjeća i oprema bi bila sljedeća: zaštitno odijelo sa
dugim rukavima ili gumena kecelja, gumene čizme, gumene rukavice, šešir sa
širokim obodom ili zaštitna kapuljača, zaštitne naočare ili štitnik za oči i lice,
polumaska i maska. Odabir odjeće i opreme koja će se koristiti pri radu sa FFS
zavisi od vrste operacije koju obavljamo i od otrovnosti FFS. Može se reći da
radni kombinezon, gumene čizme i gumene rukavice predstavljaju opremu
koju je neophodno nositi bez obzira šta radili sa FFS. Ostala oprema se
uključuje zavisno od otrovnosti FFS i vrste operacije koju radimo. U uputstvu
za upotrebu, kao i na deklaraciji, navode se piktogrami koji upućuju koju bi
opremu trebalo koristiti pri radu sa FFS.

Shema 8. Pregled radne odjeće i sredstava lične zaštitne opreme

26
 Izbor filtera i drugih sredstava zaštite treba da vrši stručno lice na
osnovu poslova koje obavljaju poljoprivrednici i na osnovu podataka iz
UPUSTVA ZA UPOTREBU (vidi tabelu 2). Postoje tri vrste filtera:
1. Filteri za prašinu i protivarosolni filter;
2. Filter za pare i gasove
3. Filter za pare, gasove, aerosol i prašinu.
Zaštitne maske ovog tipa štite samo od
prašine i dima i stoga se mogu koristiti samo u
slučaju rasipanja FFS u obliku GRANULA ili
preparata za ZAPRAŠIVANJE, kao i prilikom
tretiranja sjemena sa prašivom za
zaprašivanje sjemena. Ovi filtri su prema
normativima EN 149:2001 pojavljuju se u 3
klase i imaju oznaku FFP, a broj uz slovo “P”,
zavisno od efikasnosti filtriranja čestica,
varira od 1 do 3 (1=mala; 2=srednja;
3=visoka efikasnost).

Filteri se označavaju slovima i brojevima

prema EN normativima. Za primjenu FFS
načešće se mogu primjeniti oni sa oznakom
A2P2 ili A2P3, koji na sebi imaju traku smeđe i
bijele boje ili samo smeđu traku. Vidi donju
tabelu.

Slika 4. Izgled filtera za zaštitu disajnih organa od FFS

Tabela 2. Vrste filtera, koji se koriste pri zaštiti disajnih organa od FFS
(Mićević, 2007).
Vrsta FFS, formulacija
Tip i oznaka filtera ili Oznaka
preparata ili način Normativ
uloška respiratora filtera
aplikacije
FFS koje se primjenjuje u Uložak za zaštitu od
granulama (GR) čestica
P2 EN 149:2001
FFS koje se primjenjuje u Uložak za zaštitu od
prahu (PW, DP) čestica
P3 EN 149:2001
FFS koje se primjenjuje kao Kombinovani uložak za
aerosol (dim ili magla) pare, gasove i čestice
A-P3 EN 14387:2004
A-P2
Kombinovani filter za
Organska tečna FFS
organske pare i čestice
ili EN 14387:2004
A-P3
Preparati koji proizvode Kombinovani filter za
fosfin (PH3)* gasove i pare
B EN 14387:2004
*Napomena: Rad sa prepratima koji proizvode fosfin ili uopšte fumigantima dozvoljen je samo
profesionalnim korisnicima.

27
 ZAŠTITNA OPREMA I FFS
-osnovne obaveze i preporuke –
 Korisnik je dužan da koristi zaštitnu odjeću i lična zaštitna sredstva u
skladu sa preporukama iz uputstva za upotrebu;
 Vrsta i nivo zaštite zavise od radnje koju obavlja sa FFS, otrovnosti
samih FFS i dodatne opreme na uređajima za aplikaciju;
 Nakon rada sa FFS neophodno je da se radnik istušira i obuče čistu
odjeću;
 Odjeća koja se koristila pri radu sa FFS mora se oprati;
 Traktor koji vuče prskalicu ili orošivač mora da ima kabinu;
 Korisnik se mora pridržavati ovih mjera, ma koliko je neugodno raditi
sa ovom zaštitnom opremom, jer time direktno štiti svoje zdravlje i
zdravlje svog potomstva;
 Djeca, maloljetnici, trudnice i starije osobe ne smiju da rade sa FFS,
niti da borave u objektu gdje se trenutno radi sa FFS.

Korišćenje FFS i informisanje javnosti

Javno mnijenje u pesticidima vidi lošu stranu poljoprivrede i često
optužuju poljoprivrednike i korisnike pesticida za prekomjernu upotrebu
pesticida, kontaminaciju poljoprivrednih proizvoda i ugrožavanje životne
sredine. Stoga su korisnici fitofarmaceutskih sredstava dužni da se pridržavaju
sljedećeg:
 Voditi evidenciju o korišćenju FFS;
 Na zahtjev susjeda koji mogu biti izloženi pesticidima (FFS), korisnici
su obavezni dati informaciju o trgovačkom nazivu primijenjenog FFS,
načinu i datumu tretiranja;
 Blagovremeni obavijestiti pčelare o tretiranju;
 Upotreba FFS u vrlo osetljivim oblastima može biti posebno opasna, te
u drugim javnim mjestima kao što su: javni parkovi, vrtovi, sportski i
rekreativni tereni, škole i tereni za djecu, igrališta, i u neposrednoj
blizini zdravstvenih objekata, gdje je rizik izloženosti usljed primjene
FFS visok. U pomenutim oblastima, upotrebu FFS treba svesti na
minimum ili je zabraniti. Prilikom primjene FFS potrebno je uvesti i
propisati odgovarajuće mjere kontrole rizika kao i primjenu FFS male
rizičnosti, te biološke mjere kontrole i
 Pri tretiranju u noćnim satima u blizini naselja korisnici su obavezni
poštovati odredbe propisa koji uređuju javni red i mir.

28
 Slika 5. Izgled upozorenja da je izvršeno tretiranje
Pomoć unesrećenom od FFS
Opšte pravilo bi glasilo da je bolja bilo kakva prva pomoć, pružena na
vrijeme, nego najstručnija pomoć, pružena kasno. U slučaju nesreće u kojoj je
ugroženo zdravlje ljudi, životinja ili životna sredina, korisnik je obavezan
postupiti u skladu s upustvom na etiketi, odnosno upustvu za upotrebu, te o
nesreći odmah obavijestiti nadležnu zdravstvenu ustanovu. Od presudne je
važnosti unesrećenom pružiti prvu pomoć na vrijeme i što prije ga odvesti u
najbližu medicinsku ustanovu. Trovanja u poljoprivredi se obično dešavaju na
terenu, dakle daleko od bolnica. Zbog toga je neophodno sve ljude uključene u
primjenu i promet FFS obučiti za prvu pomoć unesrećenom (Janjić i Mitrić,
2004).
Osnovni princip opšte prve pomoći je da se prekine kontakt otrova i
organizma, a što se postiže mjerama koje imaju za cilj:
sprečavanje resorpcije i
forsiranje eliminacije.
Redukcija procesa resorpcije se postiže uklanjanjem neresorbovanog
otrova, bilo mehaničkim putem, bilo davanjem antidonata. Forsiranje
eliminacije se postiže povećanjem ekskrecije, što se na nivou opšte prve
pomoći svodi na davanje vode i diuretika.
Opšta prva pomoć ako je otrov djelovao preko ORGANA ZA DISANJE
(perinhalaciono) se sastoji u sljedećem:
iznijeti otrovanog iz kontaminirane sredine na svjež vazduh,
raskopčati odjeću,
ukloniti FFS zaprljanu odjeću.
Opšta prva pomoć ako je otrov djelovao PREKO KOŽE (perkutano) se
sastoji u sljedećem:
skinuti zatrovanom odjeću,
oprati kožu mlakom vodom, po mogućnosti pod mlazom vode uz
upotrebu sapuna ili detrdženta ili kožu oprati blagim rastvorom sode
bikarbone.

29
 Opšta prva pomoć ako je otrov djelovao PREKO USTA (peroralno)
sastoji se u sljedećem:
izazivanje povraćanja višekratnim davanjem tečnosti, najbolje čiste
vode u kojoj je rastvoren natrijum hidrokarbonat (1-2 supene kašike na
pola litra vode), sem ako je u upustvu za upotrebu navedeno da se ne
smije izazivati povraćanje;
ako je potrebno i ako je dozvoljeno može se mehanički podražavati na
povraćanje;
održavati unesrećenog u svjesnom stanju i okrenuti ga u bočni položaj,
osobama u besvjesnom stanju ZABRANJENO je bilo šta davati preko
usta i
unesrećenom dati da popije 3-6 decilitara vode u kojoj je rastvoreno
15-30 grama medicinskog uglja ili opšteg antidota.
Opšta prva pomoć ako je otrov djelovao PREKO OČIJU vrši se
ispiranjem očiju blagim rastvorom sode bikarbone (pola supene kašike u litru
vode) ili čistom vodom. Ispirati treba od 5-10 minuta.
Opšte mjere koje se takođe mogu primijeniti su davanje tableta za
smirivanje, utopljavanje unesrećenog, davanje crne kafe radi podsticanja
krvotoka. Rukovodilac primjene FFS dužan je da prije upotrebe FFS pročita
UPUTSTVO ZA UPOTREBU u vezi sa prvom pomoći, kao i da obezbijedi zaštitna
sredstva za radnike, ali i neophodne opšte antidote. Takođe mora da ima
odgovarajuće brojeve telefona, kako bi mogao nazvati najbližu HITNU
MEDICINSKU POMOĆ.
Opšta antidotska sredstva koja su univerzalnog karaktera i koja se daju
odmah po nesreći su natrijumsulfat, magnezijumsulfat, natrijumhidrokarbonat,
opšti antidot i medicinski ugalj.
NATRIJUMSULFAT ili MAGNEZIJUMSULFAT je sredstvo za čišćenje koje
se daje u količini od 1-2 supene kašike na pola litra mlake vode.
NATRIJUMHIDROKARBONAT (soda bikarbona) je sredstvo za ispiranje.
Primjenjuje se u količini od 1-2 supene kašike na pola litra mlake vode. Koristi
se za ispiranje želuca, a u manjoj koncentraciji i očiju.
OPŠTI ANTIDOT se sastoji od 2 dijela aktivnog uglja (Carbo medicinalis
ili Carbo activatus), 1 dijela tanina (Acidium tannicum) i 1 dijela
magnezijumoksida (Magnesii oxydum). On se čuva u dobro začepljenoj boci.
Može se primjeniti kod svih trovanja. Daje se u količini od 1 pune supene
kašike na pola litre vode.
MEDICINSKI UGALJ (Carbo medicinalis) u obliku praha ili tableta. Služi
za resorpciju neresorbovanog dijela unesenog otrova. Obično se koristi u
količini od 3-5 supenih kašika na pola litre mlake vode. Poslije ovoga se daje
sredstvo za čišćenje.

30
 POMOĆ UNESREĆENOM OD PESTICIDA
-osnovne obaveze i preporuke–
 Unesrećenom ukazati PRVU POMOĆ prema preporukama navedenim u
UPUTSTVU ZA UPOTREBU;
 Obavijestiti najbližu medicinsku ustanovu da je došlo do nesreće i o
kojem se pesticidu radi;
 Odmah organizovati prevoz unesrećenog do najbliže medicinske
ustanove, a u toku puta mu pružati prvu pomoć, održavati ga u svjesnom
stanju i utopliti ga;
 Jedinstven telefonski broj SLUŽBE HITNE MEDICINSKE POMOĆI na
teritoriji Bosne i Hercegovine je 124;
 Ako korisnik tokom ili nakon tretiranja uoči opasnost ili neželjeno
djelovanje FFS ili ostataka FFS na zdravlje ljudi, životinja, životnu
sredinu, tretirane gajene biljke ili gajene biljke koja slijede u plodoredu,
obavezan je o tome odmah obavijestiti nadležni organ jedinice lokalne
samouprave koji o tome obavještava nadležne organe entiteta i Brčko
distikta Bosne i Hercegovine. Nadležni organi entiteta i Brčko distrikta
obavještavaju Upravu Bosne i Hercegovine za zaštitu zdravlja bilja.

POSEBNE DUŽNOSTI
KORISNIKA FITOFARMACEUTSKIH SREDSTAVA
Sprječavanje zanošenja fitofarmaceutskih sredstava- drifta

Zanošenje rastvora pesticida (FFS) sa ciljanog objekta tretiranja može

da dovede do:
 Smanjenja efikasnosti FFS;
 Zanošenje rastvora FFS na druge gajene biljke u susjedstvu koje mogu
da budu osjetljive na FFS koja koristimo, te da dođe do pojave
fitotoksičnosti na tim biljkama;
 Zanošenje rastvora FFS na druge gajene biljke u susjedstvu, koje nisu
cilj zaštite, a nalaze se pred berbom (žetvom), tako da može doći do
kontaminacije poljoprivrednih proizvoda;
 Zanošenje rastvora FFS na susjedne površine (šume, livade, površinske
vode i sl.) čime mogu da budu ugroženi neciljani organizmi u prirodi i
životna sredina uopšte;
 Zanošenje rastvora FFS na javne objekte (npr. vrtići, škole, sportski
objekti, medicinski centri, starački domovi i sl.), što može da dovede do
kontaminacije ljudi, uznemirenja građana i straha od trovanja.
Korisnik mora da primijeni FFS na način koji sprječava zanošenje na
susjedna zemljišta ili gajene biljke uzimajući u obzir smjer i brzinu vjetra. To je
naročito bitno kod FFS u visokim zasadima, kao što su neki voćnjaci i vinogradi.

31
 FFS je često neophodno primjeniti i kada nisu optimalni vremenski
uslovi za rad, kao što je vjetrovito vrijeme koje traje nekoliko dana, a tokom
kojih je neophodno izvršiti zaštitu biljaka. U tom slučaju korisnik FFS mora da
podesi uređaj za aplikaciju tako da zanošenje svede na minimum. To
podešavanje mašine polazi od činjenice da kapi većih dimenzija imaju veću
energiju, a time i veću otpornost na zanošenje . Osnovne preporuke u vezi sa
smanjnjem zanošenja su date u tabeli 3.
Tabela 3. Radnje koje treba preduzeti da bi se smanjilo zanošenje FFS (izvor
www.findri.hr)
Radnje i preporuke za smanjnje drifta, prilikom pripreme za tretiranje
Često tada nema vjetra ili je veoma slab. Pazite da u takvim
vremenskim uslovima može doći do toga da sredstvo za
Prskanje izvršiti rano
prskanje ostaje “lebdjeti” u vazduhu. Prskanje rano ujutro kod
jutro
malih brzina vjetra uglavnom će omogućiti dobru efikasnost sa
manjom normom utroška i kapima manjih dimenzija.
Izborom tipa Korištenjem “lowdrift” ili injektorskih rasprskivača (oznaka
rasprskivača (dizni) ID). Izbor zavisi o brzini vjetra i zadatku prskanja.
Izborom rasprskivača većeg kapaciteta. To će povećati dozu
Veličinom aplikacije i dati veće i brže kapi, koje imaju veću energiju.
rasprskivača Smanjeno prekrivanje velikim kapima se kompezuje
povećanom normom utroška.
Radnim pritiskom Koristite manji pritisak, jer on stvara veće kapi.
Smanjite brzinu kretanja traktorskog agregata, jer se pri
Brzinom kretanja
manjoj brzini stvara manje turbulencije oko grana i istodobno
traktorskog agregata
manji drift.
Ako su grane dovoljno stabilne mogu se spustiti na visinu od
Visinom grana
40 cm (dozvoljava ± 5 cm okomitih kretnji na kraju grana).

Radnje koje korisnik FFS treba da preduzme ako je počeo sa

tretiranjem, a u međuvremenu se povećala jačina vjetra, a tretman se ne može
prekinuti ili izostaviti, su prikazani u tabeli 4.
Tabela 4. Radnje koje treba preduzeti u podešavanju uređaja za aplikaciju kada
nas je vjetar zatekao na polju u trenutku tretiranja (izvor www.findri.hr).
Radnje i preporuke za smanjnje drifta, ako je tretiranje započelo
Tip rasprskivača Početi koristiti “lowdrift” ili injektorske (INJET) rasprskivače
(„dizni“) (oznaka ID), s tim da je minimalni pritisak INJET dizni 3 bara.
Pritisak prskanja Koriste manji pritisak, jer veći pritisak stvara manje kapi
Ako pritisak prskanja dozvoljava daljnje smanjenje tada
Brzina kretanja jednostavno smanjite pritisak i brzinu. Traktorista može izabrati
prskanje samo u smjeru niz vjetar gdje vektor brzine kretanja
ima bolji utjecaj na vjetar koji dolazi odostraga.
Ako su grane dovoljno stabilne mogu se spustiti na visinu od 40
Visina grana
cm (odstupanje ± 5 cm okomitih kretnji na kraju grana).
Ovo omogućava da izaberete veće dizne koje stvaraju veće kapi i
Dodati više vode
osiguravaju odgovarajuće pokrivanje.
Isperite pumpu i crijeva s čistom vodom, isključite miješanje i
Zaustaviti prskanje
pričekajte bolje vremenske uslove.

32
 ZAŠTITA PČELA

FFS su hemijska sredstva koja su toksična za pčele. Toksičnost FFS za

pčele varira od VRLO VISOKE TOKSIČNOSTI do VRLO NISKE TOKSIČNOSTI. Za
FFS sa vrlo niskom toksičnosti bi mogli reći i da su PRAKTIČNO NEOTROVNI.
FFS se prema otrovnosti za pčele dijele na:
 Prva grupa (B1): FFS VRLO VISOKE TOKSIČNOSTI ZA PČELE se ne bi
smjeli upotrebljavati tokom cvjetanja, a za pčele su opasni čak i 10 sati
nakon primjene.
 Druga grupa (B2): FFS VISOKE TOKSIČNOST ZA PČELE su opasni za
pčele i osam sati nakon primjene.
 Treća grupa (B3): FFS SA NISKIM STEPENOM OTROVNOSTI ZA PČELE
su opasni za pčele 3 sata od primjene.
 Četvrta grupa (B4): FFS VRLO NISKE TOKSIČNOSTI ZA PČELE nisu
opasni za pčele, čak i ako pčela dođe u kontakt sa FFS.
Toksičnost za pčele je naročito izražena kod insekticida. Mogućnost da
pčela dođe u kontakt sa FFS zavisi najvećim dijelom od ljudi, tj. od onih koji
nalažu primjenu FFS i onih koji ih primjenjuju. Dakle, pravilnom primjenom
FFS i poštovanjem normativa DOBRE AGRONOMSKE PRAKSE smanjujemo ili
potpuno isključujemo mogućnost da FFS dođe u kontakt sa pčelom, čime
znatno smanjujemo i rizik po pčele, bez obzira na određenu toksičnost FFS.
Trovanje pčela u slučaju upotrebe hemijskih sredstava, može biti na dva
načina:
1. DIREKTNO- kontaktom hemijskih sredstava sa pčelom izletnicom (na
cvijetu i u letu),
2. INDIREKTNO- prilikom preleta pčela preko tretirane površine, na kojoj
se ne nalazi medonosno bilje, ako je ista između pčelinjaka i
medonosnih biljaka.
Kontrolisanom i smanjenom upotrebom FFS umanjilo bi se trovanje
medonosne pčele, te se u tom pravcu korisnicima FFS mogu predložiti dole
navedena pravila pri upotrebi FFS, a u cilju zaštite pčela.
1. Gajene biljke tokom cvjetanja ne bi trebalo tretirati FFS. Voćnjake
održavati u trava malč sistemu, tj. sjetvom trava u prostor međureda,
kako bi spriječili cvjetanje spontane flore u voćnjaku (slika 6).
2. Kada je tretiranje FFS gajenih biljaka u fazi
cvjetanja neophodno, radi suzbijanja
štetnih organizama, onda ga treba obaviti
u periodu od 2 sata nakon zalaska Sunca,
pa do dva sata prije izlaska Sunca, tj.
tretman vršiti u ranim jutarnjim i kasnim
popodnevnim časovima (do 9.00 i poslije
16.00), kada je let pčela smanjen.

3. Korisnik u saradnji sa stručnom službom mora izabere FFS VRLO

NISKE TOKSIČNOSTI ZA PČELE (grupa B4), koji nisu opasni za pčele,
čak i ako pčela dođe u kontakt sa FFS.
33
 4. U vrijeme cvjetanja poljoprivrednih kultura, korisnik je obavezan
najmanje 48 sati prije tretiranja kontaktnim FFS opasnim za pčele
obavijestiti pčelare. Obavijest mora sadržavati datum i tačno vrijeme
tretiranja, trgovački naziv FFS, naziv korisnika FFS, te podatke o mjestu
tretiranja. Ako korisniku FFS pčelar nije poznat, obavezan je
obavijestiti najbliže udruženje pčelara.
5. Razgovor sa lokalnim pčelarima prije početka sezone upotrebe FFS,
kao i zajedničko učešće poljoprivrednika i pčelara na savjetovanjima i
okruglim stolovima, u vezi sprječavanja mogućeg trovanja pčela.
6. Prije upotrebe opasnih FFS neophodno je ukloniti iz zasada korove koji
trenutno cvjetaju.
7. FFS primjenjivati po tihom vremenu i spriječiti „drift“ FFS, tj. zanošenje
na susjedne parcele.
8. FFS ne primjenjivati na temperaturi iznad 25°C.
9. Ne treba povećavati doze.

Slika 6. Zemljište u voćnjacima održavajte sjetvom trava u međured, jer korovi u

međuredu cvjetaju tokom cijele godine, a što je dodatan rizik od trovanja pčela

UPOTREBA FFS U BLIZINI VODA

FFS po dospijeću na biljke mogu da dođu i do površinskih i podzemnih
voda. Tim dospijevanjem mogu da budu ugroženi neciljani vodeni organizmi,
ali i da dođe do kontaminacije vode. Veliki dio poljoprivredne proizvodnje kod
nas obavlja u dolinama rijeka (Sava, Drina, Bosna, Vrbas, Trebišnjica, Neretva,
Una , Sana i Pliva), gdje se biljke gaje u neposrednoj blizini površinskih voda,
pa je mogućnost od kontaminacije vode tim veća. Ovo tim prije što se kod nas
na tim zemljištima dosta gaji kukuruz, pri čemu se primjenjuju zemljišni
herbicidi, koji realno mogu da dovedu do kontaminacije voda, kako
površinskih, tako i podzemnih. Pri čemu su POVRŠINSKE VODE kopnene vode,
izuzev podzemne vode, bočate (prelazne vode) i obalno more koje u pogledu
hemijskog sastava uključuju i teritorijalno more. Podzemna voda je voda ispod
zemljine površine u zasićenoj zoni u direktnom kontaktu sa zemljištem ili
dubljim slojevima zemljišta.

34
 Slika 7. Plavljena površina pod kukuruzom, koji je prethodno tretiran
herbicidom, a nalazi se u neposrednoj blizini rijeke
FFS u površinske vode mogu da dospiju zanošenjem (“driftom”), ali
najveći rizik od kontaminacije površinskih voda nastaje oticanjem FFS u
površinske vode i podzemne vode, kao i erozijem zemljišta prethodno
tretiranim FFS (shema 9). Kao posljedica toga može da dođe kontaminacije
površinskih voda i ugrožavanja vodenih organizama i ekosistema uopšte.

Shema 9. Mogući pravci “kretanja” FFS (pesticida) nakon aplikacije

Korisnici FFS su dužni da preduzmu određene mjere za ublažavanje

rizika od kontaminacije površinskih voda prilikom primjene FFS u blizini
površinskih voda (rijeke, jezera, potoci). Te mjere su:

35
  Strogo pridržavanje VODOZAŠTITNOG POJASA, tj. tampon zone koje
predstavlja najmanju udaljenost od površinske vode na kojoj se FFS ne
smiju primijenjivati;
 Korišćenje rasprskivača kojima se spriječava zanošenje rastvora za
tretiranje;
 Sadnja (sjetva) vegetacije u vodozaštitnoj zoni, tj. formiranje zaštitnog
pojasa od vegetacije koji bi spriječio ili smanjio dospijevanje FFS do
površinskih voda (shema 10);
 Podizanje šumskog pojasa u priobalju;
 Podizanje vjetrozaštitnog pojasa ili očuvanje prirodnih vjetrozaštitnih
pojaseva;
 Sjetva zaštitinih usjeva na nagnutim terenima, po izohipsama u
pojaseve, kako i spriječili eroziju zemljišta, pa i odnošenje FFS
prethodno primijenjenih na to zemljište.

Shema 10: Mogući način izgradnje tampon zona oko površinskih voda (prema
Bentrup, G., 2008)

Shema 11: Moguća visina vegetacijskog pojasa u tampon zoni u odnosu na

visinu gajene biljke, npr. kukuruz, jabuka (prema Bentrup, G., 2008)

36
Tabela 5. Maksimalno dozvoljena tampon zona do površinske vode zavisno od
države članice EU (Manousos Foudoulakis, 2012)
Raspršivači za
Država Maksimalna dozvoljena tampon zona do
smanjenje
članica POVRŠINSKE VODE za registraciju u državi
zanošenja?
Grčka 20÷40 m (voćnjaci i loze) i 20 m (drugo) Još uvijek NE
Francuska 50/100 m Još uvijek NE
50 m za širokopojasne pneumatske prskalice
sa vertikalnom zavjesom (npr. voćnjak)
UK DA
5m za hidraulične prskalice instalirane na
traktore
Njemačka 20 m DA
Holandija 5m DA
Belgija 30m (usjevi voćnjaka) i 20m (obradivi usjevi) DA
Švicarska 50 m, a u izuzetnim slučajevima do 100 m. DA
Fiksne tampon zone se ne koriste. Svaki
profesionalni korisnik računa odgovarajuće
Švedska tampon zone u zavisnosti od zanošenja DA
uzrokovanog vjetrom. Izrađen je sistem pod
nazivom “Helper”.
Mađarska 50 m DA
40 m (voćnjaci)
Latvija Još uvijek NE
20 m (poljski usjevi)
Slovačka 50 m u nekim slučajevima
15 m (veliko vodeno tijeklo);
Slovenija 5m (malo vodeno tijelo) i Još uvijek NE
do 50m maksimalno u izuzetnim slučajevima.

UPOTREBA FFS U BLIZINI VODA

-osnovne obaveze i preporuke -
Korisnik FFS je dužan da štiti životnu sredinu i
spriječi kontaminaciju voda, pa se mora pridržavati sljedećeg:
1. Korisnik je obavezan poštovati ograničenja primjene FFS na
određenim zemljištima radi zaštite podzemnih voda u skladu sa
uputstvima, upozorenjima i obavijestima na etiketi, te poštovati
zabrane i ograničenja upotrebe FFS u određenim područjima u
skladu s propisima koji uređuju zaštitu voda.
2. Zabranjeno je tretiranje, priprema FFS i pranje uređaja za aplikaciju
FFS u blizini izvora voda, vodotoka, bunara, jezera, mora, drugih
površinskih i podzemnih voda, te objekata za snabdijevanje pitkom
vodom.
3. Zabranjeno je izlijevati ostatke FFS u: izvore voda, vodotoke, kanale,
bunare, jezera, mora i druge površinske i podzemne vode.
4. Prilikom tretiranja površina koje su u blizini površinskih i
podzemnih voda mora se poštovati ZAŠTITNI POJAS u skladu s
propisima koji uređuju zaštitu voda, UPUTSTVOM ZA UPOTREBU i
oznakama na ETIKETI i najčešće iznosi 20 metara.
37
 Pravila upotrebe FFS oko vodoopskrbnih objekata (bunari i
vodozahvati) su drugačija, pogotovo ako se ti objekti nalaze unutar
poljoprivrednih površina. Prostor oko tih objekata se obično proglašava
SANITARNOM ZONOM, unutar kojeg se propisuju sanitarno-tehničke mjere,
zabrane ili ograničenja građenja, način obavljanja poljoprivredne djelatnosti,
privrednih i svih drugih djelatnosti koje mogu uticati na kvalitet vode. Tako se
obično definišu tri zone sanitarne zaštite:
1. Zona neposredne zaštite- zona najstrožijeg režima zaštite
2. Zona uže zaštite- zona ograničenog režima i
3. Zona šire zaštite- zona blagog režima zaštite.
Zona neposredne zaštite oko bunara koji služe za snadbijevanje
građana vodom predstavlja jednu cjelinu čije su granice određene geodetskim
koordinatama, a iste su precizno određene u program sanitarne zaštite.
Površina zona neposredne zaštite je različita, a uglavnom ne prelazi dimenzije
od 100×100 metara. To je zona najstrožijeg režima zaštite. Lokalne zajednice
moraju da definišu ove sanitarne zone, ako se vodoopskrbni objekti za
snabdijevanje stanovništa vodom nalaze na poljoprivrednim površinama.
INTEGRALNA ZAŠTITA BILJA
-pojam i osnovni principi-
Integralna zaštita bilja (IZB) je optimalna kombinacija bioloških,
biotehnoloških, hemijskih, agrotehničkih mjera ili mjera uzgoja biljaka, pri
čemu se upotreba hemijskih sredstava za zaštitu bilja ograničava na najnužniju
količinu dozvoljenih FFS, koja su potrebna za zadržavanje populacije štetnih
organizama ispod granice koja prouzrokuje privredno neprihvatljivu štetu ili
gubitak-prag štetnosti (Zakon o fitofarmaceutskim sredstvima BiH, Službeni
glasnik BiH, br. 49/04).
Integralna zaštita bilja, kao dio integralne proizvodnje, podrazumijeva
dinamički koncept u zaštiti bilja, gdje se maksimalno koriste sve agrotehničke,
higijenske, biološke i druge nepesticidne mjere u cilju zaštite usjeva i zasada, a
tretiranje FFS se sprovodi tek nakon što napad štetnih organizama pređe prag
štetnosti za dati organizam. Dinamičnost podrazumijeva stalno praćenje usjeva
i zasada, po propisanoj proceduri, te donošenje odluke tek nakon uvida u
konkretno stanje.
Koncept integralne zaštite bilja, u praktičnom smislu, čini niz radnji i
mjera povezanih u jednu cjelinu koje imaju za cilj da obezbijede stabilnu
prizvodnju kvalitetnih poljoprivrednih proizvoda. Koncept integralne
proizvodnje je naveden u donjem tekstu.
1. Dobar plodored.
2. Racionalno održavanje zemljišta.
3. Izbalansirano đubrenje i navodnjavanje.
4. Pogodan izbor vrsta i sorti sjemenskog i sadnog materijala, kako u
agroekološkom, tako i u markentiškom smislu.
5. Uzgoj otpornih sorti i hibrida.

38
6. Upotreba isključivo zdravog, deklarisanog i sertifikovanog sjemenskog
i sadnog materijala, garantovane sortne čistoće i odnosa
sorata/podloga.
7. Detaljna i pravovremena priprema parcele za sjetvu ili sadnju.
8. Redovno, sistematsko i stručno praćenje pojave štetočina,
prouzrokovača bolesti i korova. Takav odgovarajući program uključuje
posmatranje na terenu, kao i primjenu dostupnih službenih stučnih
upozorenja, sistema prognoze i ranog dijagnostikovanja, gdje je
primjenjivo, kao i korištenje stručnih savjeta od strane profesionalno
kvalifikovane savjetodavne službe.
9. Tretiranju, dakle, treba da prethodi dinamičko praćenje prisustva i
utvrđivanje stanja brojnosti u odnosu na prag štetnosti, za određeni
štetni organizam u određenoj fenofazi gajene biljke.
10. Pri odabiru terapije obavezno treba dati prednost održivim biološkim,
fizičkim i drugim nehemijskim metodama u odnosu na hemijske
metode, ukoliko daju zadovoljavajuće rezultate u suzbijanju štetnih
organizama.
11. Neophodno je održavati upotrebu FFS i drugih oblika zaštite na na
najmanjem potrebnom nivou, npr. smanjenjem doze, smanjenom
učestalošću primjene ili djelimičnom primjenom, pri tom vodeći računa
da je nivo rizika u vegetaciji prihvatljiv i ne povećava rizik za razvoj
otpornosti na populacije štetnih organizama.
12. Obavezno praćenje efikasnosti primijenjenih mjera zaštite bilja na
osnovu evidencije o upotrebi FFS i praćenja štetnih organizama.
13. Primjena selektivnih FFS manje otrovnih za ljude, domaće životinje,
korisnu entomofaunu i divljač.
14. Primjenu FFS vršiti isključivo atestiranim, ispravnim, podešenim
prskalicama u normiranoj dozi, strogo pazeći na karencu i maksimalan
broj tretiranja godišnje.
15. Izbor i rotaciju FFS vršiti na bazi preporuka za borbu protiv
rezistentnosti. Osnovne postavke za sprječavanje ili odlaganje pojave
rezistetnosti štetnih organizama na FFS su:
 Sistemična ili lokalsistemična FFS se koriste uvijek prije pojave
bolesti;
 Sistemičnim FFS se OBAVEZNO moraju dodati druga FFS sa
VIŠEPOZICIONIM (“multi-site“) mehanizmom djelovanja;
 Preporučuje se izbor FFS koji imaju, od strane proizvođača, već
kombinovanu aktivnu materiju;
 Sistemici se koriste samo u fazi intenzivnog rasta gajenih
biljaka;
 Sistemici se mogu koristiti najviše 2-4 puta u sezoni;
 Strogo poštovati maksimalni broj tretiranja propisan upustvom
za upotrebu;
 FFS u programu zaštite treba mijenjati, ali uvijek sa drugim
mehanizmom djelovanja i

39
  Sistemični fungicidi i insekticidi koji se koriste u proizvodnji
rasada za zalijevanje biljaka, ne mogu se ponovo koristiti u toku
vegetacije, ako bi tim tretmanom prešli maksimalan broj
tretiranja u toku godine.
16. Korišćenje savremenih tehnoloških dostignuća u aplikaciji FFS, što za
cilj ima da smanji zanošenje (“drift”) radnog rastvora FFS i da
obezbijedi ravnomjernu raspodjelu sredstva i da minimilizira
izloženost radnika FFS.
17. Redovna, pouzdana i nepristrasna kontrola cjelokupne proizvodnje.
Integralna zaštita bilja, kao takva, predstavlja jedan složen sistem koji
ne može da se radi parcijalno i statično. Nju kao takvu teško sprovode izdvojeni
pojedinci, već se može sprovoditi u jednom organizovanom sistemu (shema
12). Stoga sama integralna proizvodnja, a posebno integralna zaštita, kao
najbitniji dio integralne proizvodnje, podrazumijevaju i određena
institucionalna rješenja.

Shema 12. Organizaciono-strukturna shema integralne proizvodnje

Osnovni princip integralne zaštite bilja je da se ona prihvati i
primjenjuje u cjelini, dakle da se prihvati u integrisanom jedinstvu svih njenih
činilaca. Ipak u našim uslovima je nemoguće odmah primijeniti sve elemente
integralne proizvodnje i zaštite, jer imamo materijalno-tehnička, a djelimično i
kadrovska ograničenja. Stoga se kod nas mogu segmentirano i parcijalno
uvoditi elementi inetegralne zaštite bilja, da bi kroz jednu prelaznu fazu, došli
do momenta kada će se upotpunosti ovladati ovim konceptom zaštite, tj.
proizvodnje.

40
 Hemijske mjere suzbijanja štetnih organizama u poljoprivredi još
uvijek predstavljaju najznačajniji način zaštite biljaka. FFS treba primjenjivati u
integrisanom jedinstvu sa ostalim terapijskim i preventivnim mjerama, kao što
su fizičke, agrotehničke, administrativne i biološke mjere borbe. Pri tome treba
napomenuti da PROGNOZA i DIJAGNOZA pojave štetočina, prouzrokovača
bolesti i preovlađujućih korovskih vrsta, kao i HIGIJENA usjeva i zasada imaju
ogroman značaj u zaštiti bilja.
Izbor FFS zavisi od mnogih faktora, te ga je neophodno vršiti uz
konsultacije sa poljoprivrednim stručnjacima, stručnjacima iz poljoprivrednih
apoteka i uz praćenje prognozno-izvještajne službe. Izbor FFS zavisi od:
vrste štetnog organizma, te životnog stadija u kojem se nalazi;
vrste gajene biljke i njene fenofaze, te starosti zasada voćaka;
efikasnosti FFS i spektra djelovanja FFS;
mehanizma djelovanja FFS;
načina eksploatacije gajene biljke (sjemenski i merkantilni usjev);
vremena berbe ili žetve gajene biljke s obzirom na karencu FFS;
trenutnog stanja klimatoloških elemenata, a prije svega količine
padavina i temperature;
karakteristika zemljišta (struktura, pH, sadržaj humusa);
stanja ponude FFS na tržištu;
pojeve rezistentnosti određenih štetnih organizama na FFS;
strukture biljaka u plodoredu, tj. kulture koja slijedi i prethodno
korišćenih FFS;
mogućnosti miješanja sa drugim FFS koje bi u istom trenutku trebalo
primjeniti;
mogućnosti ulaska u parcelu zbog vlažnosti zemljišta, kada tretman
planiranim FFS može izostati;
trenutne raspoloživosti uređaja za aplikaciju i
blizine vodenih površina.
Izbor FFS je sa stručnog stanovišta veoma zahtijevan, stoga je uslov za
adekvatan izbor FFS stalno praćenje stručne i naučne literature od strane
poljoprivrednog stručnjaka, a prije svega radova vezanih za ispitivanje
efikasnosti pesticida.
DOBRA POLJOPRIVREDNA PRAKSA PRI TRETIRANJU I UPOTREBI SJEMENA
Sjeme gajenih biljaka se obavezno prije stavljanja u promet tretira FFS
za tretiranje sjemena. Razlog tome je što se veliki broj prouzrokovača biljnih
bolesti može prenijeti sjemenom i što zemljišni insekti mogu da oštete sjeme,
klicu ili klijanac neposredno po sjetvi, odnosno nicanju i klijanju. Zaštita
sjemena i mlade biljke je ekološki najprihvatljivija, jer je strogo ciljana, što
znači da suzbijamo štetočine, a ne korisne insekte. Naime, za ovakvu zaštitu
sjemena i mlade biljke se potroši relativno mala količina aktivne materije, pa je
zaštita tretiranjem sjemena ekonomična i najjeftinija (shema 13). Zemljišne
insekticide možemo da primjenimo širom, primjenimo u trake, ali i ciljano
tretiramo sjemenski materijal. Poređenje ukazuje da tretiranje sjemena ima
najmanji ekološki rizik.
41
 Primjenom FFS širom (prskanjem), moramo pokriti cijeli hektar, što
znači da u kontakt sa FFS dolazi 10.000 m² zemljišta, kod dodavanja FFS u
redove u kontakt s FFS dolazi otprilike 500 m² zemljišta, a kod zaštite
tretiranjem sjemena u kontakt s FFS dolazi samo 58 m² zemljišta. Tretiranje
sjemena postaje sve važniji način suzbijanja štetočina sjemena i mladih biljaka.
Da bi postigli zadovoljavajuće rezultate suzbijanja štetočina, sjeme mora biti
tretirano kvalitetno.

Shema 13. Odnos izloženosti zemljišta FFS pri različitim metodama primjene
Proizvođači i dorađivači sjemena moraju da obezbijede kvalitetan
tretman sjemena. Naime, zbog nedovoljno kvalitetnog tretiranja sjemena,
nedovoljno kvalitetnog FFS za zaprašivanje sjemena i neadekvatno podešene
sijačice može doći do raznošenja čestica prašine FFS u okolinu. Usljed toga
može doći do visoke koncentracije prašiva FFS u vazduhu u neposrednoj
okolini njive koja se sije, naročito kada se sjetva obavlja po suvom i vjetrovitim
vremenu. Zbog toga može da dođe do kontaminacije susjednih parcela, pa i
susjednog medonosnog bilja, bilo da se radi o gajenim biljkama koje cvjetaju
(npr. uljana repica) ili o biljkama iz spontane flore koje su procvjetale u
vrijeme sjetve jarih kultura. Zbog ovoga mogu da budu posebno ugrožene
pčele. Da bi se ovo raznošenje smanjilo moraju se usvojiti savremene norme
tretiranje sjemna i podesiti pneumatske sijačice. Stoga je u zemljama EU
obavezna modifikacija pnematskih sijačica sa potpritiskom, kao i testiranje
tretiranog sjemena FFS u skladu sa Direktivom 2010/21/EU. Kvalitet
tretiranja zavisi od mnogih faktora, a osnovni su:
1. Prihvatanje normativa o zaštiti sjemena od dorađivača sjemena,
kao korisnika FFS za zaštitu sjemena:
 Kvalitet sjemena,
 Kvalitet preparata za tretiranje sjemena,
 Kvalitet i tehničke karakteristike opreme za tretiranje sjemena,
 Preciznije doziranje preparata na 100 kg sjemena,
 Provođenje Heubach-ovog testa,
 Izrada naljepnice sa upozorenjem
2. Nadogradnja sijačice sa podpritiskom.

42
 Obaveze koji korisnici FFS za tretiranje sjemena se prije svega odnose
na dorađivače sjemena, dakle profesionalne korisnike, a manje na farmere koji
u vlastitoj “radinosti” zaštićuju sjeme. Da bi se ove mjere počele primjenjivati
mora se početi izgrađivati sistem kvaliteta i standard u tretiranju sjemena u
skladu sa evropskim principima.
Obaveze centara za doradu sjemena
Centri za doradu sjemena su već upoznati da su propisani standardi
koji se odnose se na kvalitet opreme za doradu, kvalitetu sjemena za tretiranje,
maksimalno prašenje za vrijeme i nakon tretiranja sjemena (Heubach test),
broj uzorka tretiranog sjemena koji moraju biti testirani na prašenje i izradu
naljepnice sa upozorenjima na ambalaži u kojoj je upakovano sjeme. Standardi
su propisani od strane komisije za vođenje aktivnosti praćenja tretiranja
sjemena (Seed treatment industry stewardship steering committe). Cilj
komisije je postići visoke standarde efikasnosti tretiranog sjemena i očuvanje
okoline na području tretiranja sjemena u svim zemljama Evrope. Uvođenje tih
standarda postignuto je i aktivnom saradnjom sa preduzećima iz dorade
sjemenskog materijala. Kvalitet tretiranja o dole navedenim faktorima.
SJEMENSKI MATERIJAL. Sjemnski material mora biti čist, bez primjesa
sjemena drugih biljnih vrsta, sorata ili hibrida, izjednačen (kalibriran), bez
prašine i polomljenih zrna. Naime, prašina uzrokuje najveće gubitke preparata,
jer se preparat veže na čestice prašine umjesto na sjeme. Za vrijeme rukovanja
tretiranim sjemenom dolazi do kontaminacije okoline i puno većeg gubitka
aktivne materije prašinom.
PREPARAT, odnosno mješavina preparata, koji se nanosi na sjeme, mora
se primjeniti u propisanoj koncentraciji, pri čemu preparat mora biti
jednostavan za nanošenje na sjeme, sa stabilno nanesenim slojem i dobrim
adhezivnim svojstvima i bez negativnih utjecaja na sjeme.
OPREME ZA TRETIRANJE SJEMENA. Kvalitet tretiranja sjemena kod šaržnih i
protočnih uređaja za tretiranje skoro je jednak. Kod šaržnih imamo više
mogućnosti određivanja količine tretiranog sjemena sa različitim recepturama
i izjednačen kvalitet tretiranja od početka do kraja, dok je kod protočnih
uređaja za tretiranje teže kvalitetno istretirati manje količine sjemena, pa su
početne i krajnje količine sjemena lošije istretirane. Sklop mašina za doradu
mora biti zatvoren sistem, tako da ne dolazi do ugrožavanja ljudi i mogućeg
trovanja zbog prašenja.
RECEPTURA. Donedavno su sve recepture i upustva za upotrebu bila
savjetovana u odmjerku na 100 kg sjemena. Kod krupnijeg sjemena može za
vrijeme treiranja doći do velikih razlika u količini aktivne materije na zrno. Na
primjer, kod sjemena kukuruza, sa apsolutnom masom od 400 g ima u 100 kg
250.000 zrna, sa apsolutnom masom od 300 g u 100 kg sjemena ima 333.333
zrna, a kod sjemena kukuruza sa apsolutnom masom od 200 g u 100 kg
sjemena ima čak 500.000 zrna. Ako bi stavljali istu količinu preparata za
tretiranje na 100 kg sjemena sa različitim apsolutnim masama došlo bi puno
više preparata na jedno zrno kod krupnih zrna, a kod sjemena sa malom
apsolutnom masom došlo bi premalo preprata na pojedinačno zrno.

43
 Apsolutna masa sjemena je masa 1000 zrna i izražava se u gramima.
Veća apsolutna masa uvijek je dokaz jedrosti i nalivenosti sjemena neke sorte
(hibrida). Krupno sjeme ne mora biti i sjeme veće apsolutne mase, ali kada
sjeme dobro nalije, obično krupnija zrna imaju veću apsolutnu masu. Cilj je, da
svako zrno dobije tačno određenu i jednaku količinu preparata za tretiranje, jer
je samo tada svako sjeme izjednačeno zaštićeno pred štetočinama. Neke
kompanije pokrenule inicijativu da se radi receptura za tretiranje, tako da se
određuje količina preparata na pojedinačno zrno, zavisno o apsolutnoj masi.
Tako npr. kod preparata Poncho FS 600 CRVEN (a.m. klotianidin 600 g/l, FS) to
iznosi 42 ml/50.000 sjemenki odnosno 0,5 mg aktivne materije klotianidin na
zrno. Pri tome se za bolju adheziju preprata i jednakomjernu pokrovnost na
sjemenu dodaje se i preparat (ljepilo) Peridiam EV 26001. Za poređenje:
 za tretiranje 100 kg sjemena sa apsolutnom masom 200 g moramo
upotrijebiti 420 ml,
 za tretiranje 100 kg sjemena sa apsolutnom masom 300 g moramo
upotrebiti 280 ml, a
 za tretiranje 100 kg sjemena kukuruza sa apsolutnom masom 400 g
moramo upotrebiti samo 210 ml preparata Poncho FS 600 CRVEN.
NALJEPNICA SA UPOZORENJIMA. Zakon obavezuje, a što je opšte poznato, da
se uz svako fitofarmaceutsko sredstvo mora priložiti upustvo za upotrebu.
Takođe, po savremenim normativima svaka vrećica tretiranog sjemena mora
imati naljepljenu sa upustvom o rukovanju tretiranim sjemenom. Do prošle
godine takvu naljepnicu dorađivači su morali stavljati samo na vrećice sjemena
kukuruza tretiranog insekticidima, a sada takvu naljepnicu moraju staviti i na
vrećice sjemena šećerne repe, uljane repice i pamuka, koje je u toku dorade
tretirano insekticidima. Pored upustva o rukovanju na naljepnici je navedena
aktivna materija i ime preparata.
HEUBACH TEST. Heubach test se radi Heubach-ovim testerom. To je
zatvoren je sistem, sastavljen je iz kompjutera, vrtljivog metalnog bubnja,
staklenog cilindra, jedinice sa filtrom i cijevi, po kojoj se vazdušna struja vraća
nazad do kompjutera. Heubach testerom simuliramo moguće mehaničke
stresove prilikom rukovanja tretiranim sjemenom. Sve uzorke namijenjene
testiranju po Heubach metodi ostavimo 48 sati na temperaturi od 20 °C i na
vazduhu relativne vlažnosti 50 %. Kad je uzorak pripremljen, u metalni bubanj
stavljamo 100 g tretiranog sjemena kukuruza. Uzorak sa tretiranim sjemenom
vrti se u bubnju dvije minute brzinom 30 okretaja u minuti. Kroz bubanj struji
vazduh sa protokom 20 lit/min u smijeru staklenog cilindra i filtra. Iz bubnja
vazduh odnosi sa sobom otpadne čestice koje se zaustavljaju na filteru na kraju
staklenog cilindra. Na filteru se skupljaju najfinije čestice, a velike čestice ostaju
u cilindru. Kod zagađivanja okoline najbitnije su najfinije čestice, jer ih vjetar za
vrijeme sjetve može odnesti na veće udaljenosti. Filter je potrebno izvagati
prije i nakon testiranja sjemena, a razlika izmenu početne i konačne mase
pretstavlja količinu otpadne prašine sa sjemena za vrijeme testiranja. Nakon
toga preračunamo koliko bi to bilo otpadne prašine sa 100 kg tretiranog
sjemena.

44
 Propisani su normativi za gornju granicu dozvoljene količine otpadne
prašine da bi sjeme, tretirano insekticidima, moglo u prodaju. U zemljama, gdje
još nije propisana gornja granica dozvoljene količine otpadne prašine, na
primjer BayerCropScience dozvoljava do 4 g otpadne prašine na 100 kg
tretiranog sjemena, što znači otprilike do 1 g otpadne prašine na hektar.
Dozvoljena gornja granica otpadne prašine insekticida na 100 kg sjemena kod
testiranja Heubach metodom bila je u 2010. godini u:
 Austriji, Njemačkoj i Holandiji 0,75 g/100.000 zrna;
 Francuskoj 3 g/100 kg sjemena;
 Sloveniji 2 g/100 kg sjemena i
 Švicarskoj 4 g/100 kg sjemena.
Nadogradnja pneumatskih sijačica sa podpritiskom
Mehaničke sijačice ne stvaraju vazdušno strujanje, a kod pneumatskih
sijačica sa nadpritiskom strujanje vazduha usmjereno je prema zemljištu. Kod
spomenutih sijačica otpadne čestice ne predstavljaju nikakav rizik za
zagađivanje okoline. Međutim za sjetvu okopavina se više koriste pneumatske
sijačice sa sjetvenim aparatom sa podpritiskom. Kod sijačica sa podpritiskom
strujanje vazduha, kojeg stvara ventilator, usmjereno je u okolinu pod uglom
45° do 100°. Tim strujanjem nekontrolisano mogu biti izduvane otpadne
čestice, koje mogu biti i potencijalno opasne. Kod kvalitetno tretiranog sjemena
i pažljivim rukovanjem sa tretiranim sjemenom količina otpadnih čestica
manja je od 1,5 % ukupne količine primjenjenih sredstava za tretiranje
sjemena. Ovo su veoma sitne čestice koje se mogu vazduhom raznijeti po
okolini. Za vrijeme sjetve kukuruza poneki usjevi ili korovske biljke cvjetaju.
Pčele i drugi insekti, koji obilaze biljke u cvjetanju, mogu biti izloženi
djelovanju insekticida (slika 8). Zbog toga je u zemljama EU obavezna
nadogradnja pneumatskih sijačica sa podpritiskom s namjerom, da se ove
otpadne čestice približe što bliže zemljištu. O načinu nadogradnje pneumatskih
sijačica sa podpritiskom konsultujte se sa stručnjakom za uređaje za aplikaciju
FFS.

Slika 8. Zbog loše tretiranog sjemena i neadekvatno podešene sijačice

insekticid može da prilikom sjetve bude raznesen na susjedne površine (slika
Manousos Foudoulakis, 2012)
(Izvor:http://www.bayercropscience.com.hr/docs/Sredstva_za_tretiranje/Kvalitetna_
dorada_sjemena.pdf)

45
 Odgovornost na sprovođenje dobre poljoprivredne prakse pri
tretiranju i upotrebi sjemena je sa jedne strane na proizvođačima i
dorađivačima sjemena, ali i na korisnicima sjemena. Preporuke dobre
poljoprivredne prakse pri tretiranju i upotrebi sjemena su:
1. Sjeme može biti tretirano FFS samo u profesionalnim uređajima za
tretiranje sjemena;
2. Sjeme može biti tretirano samo sa FFS koja sadrže aktivne materije
koje su dozvoljene za upotrebu u Bosni i Hercegovini. Dorađeno sjeme
koje je tretirano FFS se ne smije ponovno tretirati istim ili drugim FFS;
3. Prilikom rukovanja tretiranim sjemenom pakovanim u vreće, mora se
postupati na način kako bi se spriječilo mehaničko oštećenje sjemena i
ambalaže, te ispuštanje prašine ili prosipanje tretiranog sjemena;
4. Ispražnjene vreće u kojima je bilo pakovano tretirano sjeme moraju biti
zbrinute u skladu sa propisima koji uređuju opasni otpad;
5. Neiskorišteno tretirano sjeme mora biti zbrinuto do sljedeće sjetve,
zajedno sa etiketom, u dobro zatvorenoj ambalaži i odvojeno od drugih
netretiranih sjemena ili ga zbrinuti u skladu sa propisima koji urđuju
opasni otpad;
6. Prije sjetve tretiranog sjemena mora se pažljivo pročitati upozorenja i
obavještenja sa etikete o ličnoj zaštiti, zaštiti životinja i životne sredine,
te obaviti sjetvu na dosljedan način i to tehnički ispravnim uređajima i
7. Ukoliko se sjeme tretira FFS opasnim za ptice, moraju se koristiti
odgovarajuće sijačice kako bi se osigurao visok nivo inkorporacije u
zemljište, smanjilo rasipanje sjemena i ispuštanje prašine, a prosuto
sjeme se mora skupiti i ukloniti.
ČUVANJE FFS
FFS se moraju čuvati u originalnoj ambalaži, odvojeno od hrane i hrane
za životinje, te drugih predmeta opšte upotrebe, izvan domašaja djece, uz
određene uslove u pogledu temperature, vlage i svjetlosti i u skladu s drugim
uslovima navedenim na etiketi. Poželjno bi bilo da korisnik na ambalaži FFS
zapiše datum kada je otvorio, naročito ako zna da će ta količina FFS ostati i za
iduću vegetaciju.

Slika 9: Pravilno uskladišteni pesticidi (FFS) sa odgovarajućem upozorenjem

46
 Korisnik ne smije posjedovati odnosno čuvati FFS koja nisu
registrovana u Bosni i Hercegovini, odnosno nije dozvoljena njihova upotreba
zbog prestanka važenja rješenja o registraciji ili zabrane njihove upotrebe.

VOĐENJE EVIDENCIJE

Korisnik je obavezan voditi evidenciju o upotrebi FFS na otvorenom,

zatvorenom i u zaštićenom prostoru. Podatke u evidencijski list upisuje
korisnik FFS, tj. osoba koja je obavila tretiranje, a evidenciju čuva pravna ili
fizička osoba kod koje je obavljeno tretiranje. Evidencija se vodi po parcelama
ili vrstama gajenih biljaka na evidencijskom listu. Ako proizvođač uzgaja istu
vrstu gajenih biljaka na više parcela, koje čine jedinstvenu cjelinu i graniče
jedna sa drugom, evidencija za takve parcele može se voditi na istom
evidencijskom listu. Ako se tretiranje provodi u zatvorenom ili zaštićenom
prostoru ili objektu, evidencija se vodi za svaki objekat ili nepoljoprivrednu
površinu posebno. Evidencija se mora čuvati najmanje tri godine, te dati na
uvid nadležnom poljoprivrednom i fitosanitarnom inspektoru odnosno
dostaviti Upravi Bosne i Hercegovine za zaštitu zdravlja biljaka ili nadležnim
organima entiteta i Brčko distrikta na njihov zahtjev ili zahtjev druge
zainteresovane strane. Vođenje evidencije je jako bitno, jer na neki način ta
evidencija predstavlja "ISTORIJAT PROIZVODA", ona omogućava praćenje
proizvoda od "NJIVE DO TRPEZE" i omogućava da potencijalnim kupcima
(potrošačima) poljoprivrednih proizvoda možete dati informacije o načinu
gajenja i njege onoga što prodajete.

Shema 14: Izgled EVIDENCIJSKOG LISTA

(potpun konačan list je dat u prilogu 1 ove brošure)

47
 LITERATURA

Bentrup, G. (2008): Conservation buffers: design guidelines for buffers, corridors, and
greenways. Gen. Tech. Rep. SRS-109. Asheville, NC: Department of Agriculture, Forest
Service, Southern Research Station. 110 p.
Bošnjaković, A. (1994): Mašine za zaštitu bilja. Poljoprivredni fakultet Novi Sad,
Institut za poljoprivrednu tehniku, Novi Sad.
Foudoulakis, Manousos (2012): Mjere za ublažavanje rizika. Prezentacija u okviru
projekta: “Podrška Upravi BiH za zaštitu zdravlja bilja” u Bosni i Hercegovini
EuropeAid/128353/C/SER/BA, Sarajevo, 13-14.03.2012.
Igrc-Barčić, Jasminka, Maceljski, M. (2001): Ekološki prihvatljiva zaštita bilja od
štetnika. Zrinski d. d., Čakovec.
Janjić, V., Mitrić, S. (2004): Pesticidi u poljoprivredi i šumarstvu. Poljoprivredni fakultet
Banja Luka, Banja Luka.
Janjić,V. (2005): FITOFARMACIJA. Društvo za zaštitu bilja Srbije, Institut za istraživanja
u poljoprivredi „SRBIJA“, Poljoprivredni fakultet Banja Luka, Banja Luka-Beograd 2005,
1-900;
Katalinić i sur. (2009): Načela dobre poljoprivredne prakse. Ministarstvo poljoprivrede
ribarstva i ruralnog razvoja Republike Hrvatske, Zagreb.
Maceljski, M., Cvjetković, B., Igrc-Barčić, Jasminka, Ostojić, Zvonimir (2002): Priručnik
iz zaštite bilja za zaposlenike u poljoprivrednik ljekarnama. Zavod za zaštitu bilja u
poljoprivredi i šumarstvu Republike Hrvatske i Hrvatsko društvo biljne zaštite, Zagreb.
Mićević, M. (2007): Bezbedno korišćenje pesticida: zaštita pri korišćenju pesticida.
Galenika- FITOFARMACIJA a.d., Beograd (ISBN 978-86-910109-0-4; COBISS.SR-ID
140416012).
Mitrić, S. (2009): Priručnik iz zaštite biljaka za proizvođače iz istočne Hercegovine.
„Vilux“ d.o.o. i Ministarstvo poljoprivrede, šumarstva i vodoprivrede Republike Srpske,
Banja Luka, 1-214 (ISBN 978-99955-633-2-5; COBISS.BH-ID 950040).
CITATI SA INTERNETA
KVALITETNA DORADA SJEMENA- zaštita ljudi i okoliša.
(http://www.bayercropscience.com.hr/docs/Sredstva_za_tretiranje/Kvalitetna_dorad
a_sjemena.pdf).
UPUTE O TEHNICI PRSKANJA - izrađeno od strane tvrtkeFindri d.o.o.
(http://www.findri.hr/savjeti/download/Tehnika%20prskanja.pdf).

Sve sheme u brošuri je nacrtao Doc. dr Siniša Mitrić, te se bez njegove saglasnosti ili
saglasnosti Uprave BiH za zaštitu zdravlja biljaka ne mogu koristiti.
48
 EVIDENCIJSKI LIST O UPOTREBI FFS
Ime i prezime osobe koja je provela tretiranje:
Vlasnik bilja, biljnih proizvoda, tretiranog objekta ili površine:
PRILOG 1:

TRGOVAČKI DATUM
NAZIV FFS DATUM I TRETIRANA berbe,
(kada se VRIJEME KOLIČINA žetve,
VELIČINA
koristi PRIMJENJENOG FFS gajena biljna vrsta, košnje,
RB TRETIRANE NAPOMENA
mješavina, početka i objekat, vađenja iz tla
POVRŠINE
navesti sva završetka (doza ili koncentracija) površina, prerade
sredstva) tretiranja neka druga upotreba uskladištenih polj.
proizvoda
1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8.

49
PRILOG 2:
KLASIFIKACIJA FFS PO STEPENU OTROVNOSTI

KLASIFIKACIJA FFS PREMA SREDNJOJ LETALNOJ DOZI (LD50)

Grupa LD50(mg/kg) LD50(mg/l)
otrova Oralno Dermalno Inhalaciono
I <25 <50 <0.5
II 25-200 50-400 0,5-2,0
III 200-2000 400-2000 2,0-20,0

KLASIFIKACIJA FFS PREMA TOKSIČNOSTI ZA RIBE

Stepen
Ekspozicija (sati) Kriterijum Koncentracija (mg/l)
otrovnosti
Jak otrov 96 EC50 1
Otrov 96 EC50 1 – 10
Štetan 96 EC50 10 – 100

KLASIFIKACIJA FFS PREMA TOKSIČNOSTI ZA DAFNIJE

Stepen otrovnosti Ekspozicija (sati) Kriterijum Koncentracija (mg/l)
Jak otrov 48 EC50 1
Otrov 48 EC50 1 – 10
Štetan 48 EC50 10 – 100

KLASIFIKACIJA FFS PREMA TOKSIČNOSTI ZA ALGE

Stepen otrovnosti Ekspozicija (sati) Kriterijum Koncentracija (mg/l)
Jak otrov 72 IC50 1
Otrov 72 IC50 1 – 10
Štetan 72 IC50 10 – 100

KLASIFIKACIJA FFS PREMA TOKSIČNOSTI ZA PTICE

Stepen otrovnosti LD50 (mg/kg)
Jak otrov 25
Otrovnost 25 – 200
Štetan 200 – 2000

KLASIFIKACIJA FFS PREMA TOKSIČNOSTI ZA PČELE

Stepen otrovnosti LD50 ( g/pčela)
Jak otrov 2
Otrov 2 – 11
Štetan 12 – 100

KLASIFIKACIJA FFS PREMA TOKSIČNOSTI ZA KIŠNU GLISTU

(IZLOŽENOST 14 DANA)
Stepen otrovnosti LD50 (mg/kg)
Jaka otrovnost 10
Otrovnost 10 – 100
Štetnost 100 – 1000

50
KLASIFIKACIJA FFS NA OSNOVU AKUTNE TOKSIČNOSTI PO KRITERIJUMIMA SVETSKE
ZDRAVSTVENE ORGANIZACIJE (WHO)
LD50 za pacova (mg/kg tjelesne težine)
Grupa
KLASA ORALNA DERMALNA
otrova
Čvrsto Tečno Čvrsto Tečno
Ia Ekstremno toksični 5 20 10 40
Ib Visoko toksični 5 – 5,0 20 – 200 10 – 100 40 – 400
II Srednje toksični 50 – 500 200 – 2000 100 – 1000 400 – 4000
III Slabo toksični 501 2001 1001 4001

KLASIFIKACIJA FFS PO KRITERIJUMIMA AGENCIJE ZA ZAŠTITU SPOLJNE SREDINE

(EPA)
AKUTNA TOKSIČNOST ZA
EFEKAT
otrova
Grupa

Oralna LD50 PACOVA

EFEKAT NA OČI NA
(mg/kg) Dermalna Inhalaciona
KOŽU
LD50(mg/kg) LC50 (mg/l)
Koroziva; neprovidnost
I 50 200 0,2 rožnjače, nereverzibilno Koroziva
7 dana
Neprovidnost rožnjače;
Iritacija 72
II 50 – 500 200 – 2000 0,2 – 2,0 reverzibilno za 7 dana;
sata
iritacija traje 7 dana
Srednja
Iritacija reverzibilna
III 500 – 5000 2000 - 20000 2,0 – 20 iritacija
u toku 7 dana
72 sata
Srednja ili
slaba
IV 5000 20000 20 Ne iritira
iritacija 72
sata

51
PRILOG 3:
TERMINI I DEFINICIJE FORMULACIJA FFS
DEFINICIJE TEČNIH FORMULACIJA
Tečne formulacije
Emulzija ulje u vodi (EW)
Emulzija voda u ulju (EO)
Emulzija za tretiranje
sjemena (ES)
Koncentrat za emulziju (EC)
Koncentrovana suspenzija
(SC)
Koncentrovana suspenzija za
tretiranje sjemena (FS)
Koncentrovani rastvor (SL)
Rastvor za tretiranje sjemena
(LS)
Suspoemulzija (SE)
Tečnost za primjenu
ultramalih zapremina (UL)
Uljni rastvor (OL)
Vodeni rastvor (AS)
DEFINICIJE ČVRSTIH FORMULACIJA
Čvrste formulacije
Granule (GR)
Kvašljivi prašak (prašivo) (WP)
Prašivo za zaprašivanje sjemena (DS)
Vododisperzibilne granule (WG)
Vododisperzni prašak za vlažno
tretiranje sjemena (WS)
Vodorastvorljive granule (SG)
Vodorastvorljivo prašivo (SP)
Vodorastvorljivo prašivo za tretiranje Prašivo koje se rastvara u vodi pre primjene na
sjemena (SS)
52
Definicija
Tečna heterogena formulacija koja se sastoji od FFS rastvorenog
u organskom rastvaraču dispergovanog kao fine kapljice u
kontinuiranoj vodenoj fazi
Tečna heterogena formulacija koja se sastoji od FFS rastvorenog
u organskom rastvaraču dispergovanog kao fine kapljice u
kontinuiranoj organskoj tečnoj fazi
Stabilna emulzija za primjenu na semenskom materijalu bilo
direktno ili posle razblaživanja
Tečna formulacija koja ima osobinu stvaranja emulzija kada se
miješa sa vodom, ili tečna homogena formulacija koja se
primjenjuje kao emulzija poslije razblaživanja sa vodom
Stabilna suspenzija aktivne materije u tečnosti, namjenjena za
razblaživanje prije upotrebe
Stabilna suspenzija za primjenu na sjemenskom materijalu bilo
direktno ili poslije razblaživanja
Homogena tečna formulacija koja se primjenjuje kao pravi
rastvor aktivne materije posle razblaživanja u vodi
Rastvor za primjenu na sjemenskom materijalu bilo direktno ili
poslije razblaživanja
Heterogena tečna formulacija koju čini stabilna disperzija
aktivne materije u formi čvrstih čestica i finih kapljica u
kontinuiranoj vodenoj fazi
Homogena tečnost za direktnu primjenu sa opremom za
ultramalu zapreminu (ULV)
Homogena tečna formulacija koja se primjenjuje kao homogena
tečnost poslije razblaživanja sa organskim rastvaračem
Tečna homogena formulacija koja se primjenjuje kao pravi
rastvor aktivne materije
Definicija
Slobodno klizeći aglomerati u čvrstom stanju,
presvučenih ili impregniranih grumenčića ili čestica
prečnika (0,10) 0,20 – 0,30 m.
Praškasta formulacija koja se posle disperzije u vodi
primjenjuje kao suspenzija.
Prašivo za direktnu primjenu na seme u suvom stanju.
Formulacija koju čine granule koje se primjenjuju posle
raspadanja i rasprašivanja u vodi.
Prašak koji se raspršuje u visokim koncentracijama u
vodi pre primjene stvarajući gustu tečnost za nanošenje
na sjemenski materijal.
Formulacija koju čine granule koje se primjenjuju kao
pravi rastvor aktivne materije posle rastvaranja u vodi,
ali koji može sadržati nerastvorene inertne ingredijente.
Praškasta formulacija koja se primjenjuje kao pravi
rastvor aktivne materije posle rastvaranja u vodi, ali
koji može sadržati nerastvorljive inertne ingredijente.
sjemenski materijal.
PRILOG 4:

53
54
PRILOG 5:
OZNAKE UPOZORENJA (RIZIKA)

OZNAKE UPOZORENJA
Oznaka Upozorenje
R 1 Eksplozija u suvom stanju.
R 2 Udarac, trenje, vatra ili drugi izvor paljenja mogu izazvati eksploziju.
R 3 Udarac, trenje, vatra ili drugi izvor paljenja mogu veoma lako izazvati eksploziju.
R 4 Gradi veoma osetljiva eksplozivna jedinjenja sa metalima.
R 5 Zagrevanje može prouzrokovati eksploziju.
R 6 Eksplozivan u dodiru ili bez dodira sa vazduhom.
R 7 Može prouzrokovati požar.
R 8 U dodiru sa zapaljivim materijalom može prouzrokovati požar.
R 9 Eksplozivan u smeši sa zapaljivim materijalom.
R 10 Zapaljiv.
R 11 Lako zapaljiv.
R 12 Veoma lako zapaljiv.
R 13 Veoma lako zapaljiv tečni gas.
R 14 Burno reaguje sa vodom.
R 15 U dodiru sa vodom oslobađa lako zapaljive gasove.
R 16 Eksplozivan u smeši sa oksidirajućim supstancijama.
R 17 Zapaljiv u dodiru sa vazduhom.
R 18 Prilikom upotrebe može nastati eksplozivna ili zapaljiva smeša para – vazduh.
R 19 Mogu nastati eksplozivni peroksidi.
R 20 Štetan ako se udiše.
R 21 Štetan u dodiru sa kožom.
R 22 Štetan ako se proguta.
R 23 Otrovan ako se udiše.
R 24 Otrovan u dodiru sa kožom.
R 25 Otrovan ako se proguta.
R 26 Veoma otrovan ako se udiše.
R 27 Veoma otrovan u dodiru sa kožom.
R 28 Veoma otrovan ako se proguta.
R 29 U dodiru sa vodom oslobađa otrovan gas.
R 30 Prilikom upotrebe može postati lako zapaljiv.
R 31 U dodiru sa kiselinama oslobađa otrovan gas.
R 32 U dodiru sa kiselinama oslobađa veoma otrovan gas.
R 33 Opasnost od kumulativnog efekta.
R 34 Izaziva opekotine.
R 35 Izaziva teške opekotine
R 36 Nadražuje oči.
R 37 Nadražuje sistem za disanje.
R 38 Nadražuje kožu.
R 39 Opasnost od veoma teških trajnih oštećenja.
R 40 Moguća je opasnost od trajnih oštećenja.
R 41 Opasnost od teških povreda očiju.
R 42 Udisanjem može izazvati preosetljivost.
R 43 U dodiru sa kožom može izazvati preosetljivost.
R 44 Opasnost od eksplozije ako se greje u zatvorenom prostoru.
R 45 Može izazvati rak.
R 46 Može izazvati nasledna genetska oštećenja.
R 47 Može izazvati oštećenja fetusa.
R 48 Opasnost od teških oštećenja zdravlja prilikom dužeg izlaganja.
R 49 Može izazvati rak ako se udiše.

55
 R 50 Veoma otrovan za vodene organizme.
R 51 Otrovan za vodene organizme.
R 52 Štetan za vodene organizme.
R 53 Može prouzrokovati dugotrajna neželjena dejstva na vodenu sredinu.
R 54 Otrovan za floru (biljke).
R 55 Otrovan za faunu (životinje).
R 56 Otrovan za organizme zemljišta.
R 57 Otrovan za pčele.
R 58 Može prouzrokovati dugotrajna neželjena dejstva na životnu sredinu.
R 59 Opasan za ozonski sloj.
R 60 Može smanjiti plodnost.
R 61 Može izazvati oštećenja ploda.
R 62 Moguća je opasnost od manjenja plodnosti.
R 63 Moguća je opasnost od oštećenja ploda.
R 64 Može delovati štetno na odojčad.

KOMBINOVANE OZNAKE UPOZORENJA

Oznaka Upozorenje
R 14/15 Burno reaguje sa vodom oslobađajući lako zapaljive gasove.
R 15/29 U dodiru sa vodom oslobađa otrovne lako zapljive gasove.
R 20/21 Štetan ako se udiše i u dodiru sa kožom.
R 20/21/22 Štetan ako se udiše, u dodiru sa kožom i ako se proguta.
R 20/22 Štetan ako se udiše i ako se proguta.
R 21/22 Štetan u dodiru sa kožom i ako se proguta.
R 23/24 Otrovan ako se udiše i u dodiru sa kožom.
R 23/25 Otrovan ako se udiše i proguta.
R 23/24/25 Otrovan u dodiru sa kožom, ako se udiše i ako se proguta.
R 24/25 Otrovan u dodiru sa kožom i ako se proguta.
R 26/27 Veoma otrovan ako se udiše i u dodiru sa kožom.
R 26/28 Veoma otrovan ako se udiše i ako se proguta.
R 26/27/28 Veoma otrovan ako se udiše, u dodiru sa kožom i ako se proguta.
R 27/28 Veoma otrovan u dodiru sa kožom i ako se proguta.
R 36/37 Nadražuje oči, sistem za disanje.
R 36/37/38 Nadražuje oči, sistem za disanje i kožu.
R 37/38 Nadražuje oči i kožu.
R 38/38 Nadražuje sistem za disanje i kožu.
R 39/23 Otrovan, opasnost od veoma teških trajnih oštećenja ako se udiše.
R 39/24 Otrovan, opasnost od veoma teških trajnih oštećenja u dodiru sa kožom.
R 39/25 Otrovan, opasnost od veoma teških oštećenja ako se proguta.
Otrovan, opasnost od vrlo teških trajnih oštećenja ako se udiše i u
R 39/23/24
dodiru sa kožom.
Otrovan, opasnost od veoma teških trajnih oštećenja ako se udiše i ako
R 39/23/25
se proguta.
Otrovan, opasnost od veoma teških trajnih oštećenja ako se udiše, u
R 39/23/24/25
dodiru sa kožom i ako se proguta.
Veoma otrovan, opasnost od veoma teških trajnih oštećenja ako se
R 39/26
udiše.
Veoma otrovan, opasnost od veoma teških trajnih oštećenja u dodiru sa
R 39/27
kožom.
Veoma otrovan, opasnost od veoma teških trajnih oštećenja ako se
R 39/28
proguta.
Veoma otrovan, opasnost od veoma teških trajnih oštećenja ako se udiše
R 39/26/27
i u dodiru sa kožom.
Veoma otrovan, opasnost od veoma teških trajnih oštećenja ako se udiše
R 39/26/28
i proguta.

56
 Veoma otrovan, opasnost od veoma teških trajnih oštećenja u dodiru sa
R 39/27/28
kožom i ako se proguta.
Veoma otrovan, opasnost od veoma teških trajnih oštećenja ako se
R 39/26/27
udiše, u dodiru sa kožom i ako se proguta.
R 40/20 Štetan, moguća opasnost od trajnih oštećenja ako se udiše.
R 40/21 Štetan, moguća opasnost od trajnih oštećenja u dodiru sa kožom.
R 40/22 Štetan, moguća opasnost od trajnih oštećenja ako se proguta.
Štetan, moguća opasnost od trajnih oštećenja ako se udiše i u dodiru sa
R 40/20/21
kožom.
Štetan, moguća opasnost od trajnih oštećenja ako se udiše i ako se
R 40/20/22
proguta.
Štetan, moguća opasnost od trajnih oštećenja u dodiru sa kožom i ako se
R 40/21/22
proguta.
Štetan, moguća opasnost od trajnih oštećenja ako se udiše, u dodiru sa
R 40/20/21/22
kožom i ako se proguta.
R 42/43 Može izazvati preosetljivost ako se udiše i u dodiru sa kožom.
R 48/20 Štetan, opasnost od teških oštećenja zdravlja ako se udiše duže vrijeme.
Štetan, opasnost od teških oštećenja zdravlja ako je duže vrijeme u
R 48/21
dodiru sa kožom.
Štetan, opasnost od teških oštećenja zdravlja prilikom dužeg izlaganja,
R 48/22
ako se proguta.
Štetan, opasnost od teških oštećenja zdravlja ako se udiše duže vrijeme i
R 48/20/21
ako je duže vrijeme u dodiru sa kožom.
Štetan, opasnost od teških oštećenja zdravlja ako se udiše duže vrijeme i
R 48/20/22
prilikom dužeg izlaganja, ako se proguta.
Štetan, opasnost od teških oštećenja zdravlja ako je duže vrijeme u
R 48/21/22
dodiru sa kožom i prilikom dužeg izlaganja, ako se proguta.
Štetan, opasnost od teških oštećenja zdravlja ako se udiše duže vrijeme,
R 48/20/21/22 ako je duže vrijeme u dodiru sa kožom i prilikom dužeg izlaganja, ako se
proguta.
Otrovan, opasnost od teških oštećenja zdravlja ako se udiše duže
R 48/23
vrijeme.
Otrovan, opasnost od teških oštećenja zdravlja ako je duže vrijeme u
R 48/24
dodiru sa kožom.
Otrovan, opasnost od teških oštećenja zdravlja prilikom dužeg izlaganja,
R 48/25
ako se proguta.
Otrovan, opasnost od teških oštećenja zdravlja ako se udiše duže
R 48/23/24
vrijeme i ako je duže vrijeme u dodiru sa kožom.
Otrovan, opasnost od teških oštećenja zdravlja ako se udiše duže
R 48/23/25
vrijeme i prilikom dužeg izlaganja, ako se proguta.
Otrovan, opasnost od teških oštećenja zdravlja ako je duže vrijeme u
R 48/24/25
dodiru sa kožom i prilikom dužeg izlaganja, ako se proguta.
Otrovan, opasnost od teških oštećenja zdravlja ako se udiše duže
R 48/23/24/25 vrijeme, ako je duže vrijeme u dodiru sa kožom i prilikom dužeg
izlaganja i ako se proguta.
Veoma otrovan za vodene organizme, može prouzrokovati dogotrajna
R 50/53
neželjena dejstva na vodenu sredinu.
Otrovan za vodene organizme, može prouzrokovati dogotrajna
R 51/53
neželjena dejstva na vodenu sredinu.
Štetan za vodene organizme, može prouzrokovati dogotrajna neželjena
R 52/53
dejstva na vodenu sredinu.

57
PRILOG 6:
OZNAKE OBAVJEŠTENJA (SIGURNOSTI)
OZNAKE OBAVJEŠTENJA
Oznaka Obavještenje
S 1 Čuvati pod ključem.
S 2 Čuvati van domašaja dece.
S 3 Čuvati na hladnom mjestu.
S 4 Čuvati izvan mesta stanovanja.
S 5 Čuvati sadržaj ... (odgovarajuću tečnost određuje proizvođač)
S 6 Čuvati u atmosferi ... (inertni gas, određuje proizvođač)
S 7 Čuvati u dobro zatvorenim posudama.
S 8 Čuvati posude na suvom.
S 9 Čuvati posude na mjestu sa dobrom ventilacijom.
S 10 Čuvati sadržaj vlažan.
S 11 Spriječiti dodir sa vazduhom.
S 12 Ne smije biti herimetički zatvoren.
S 13 Čuvati odvojeno od hrane, pića i stočne hrane.
S 14 Čuvati odvojeno od ... (inkompatibilan materijal, navodi proizvođač)
S 15 Čuvati od toplote.
S 16 Čuvati odvojeno od izvora paljenja.
S 17 Čuvati odvojeno od zapaljivog materijala.
S 18 Pažljivo rukovati i pažljivo otvarati posude.
S 19 Ne čuvati posudu hermetički zatvorenu.
S 20 Pri rukovanju ne jesti i ne piti.
S 21 Pri rukovanju ne pušiti.
S 22 Ne udisati prašinu.
S 23 Ne udisati gas/dim/paru/aerosol (odgovarajuću riječ(i) određuje proizvođač.
S 24 Spriječiti dodir sa kožom.
S 25 Spriječiti dodir sa očima.
U slučaju da dođe u dodir sa očima isprati odmah sa puno vode i zatražiti savjet
S 26
ljekara.
S 27 Odmah skinuti svu zagađenu odjeću.
Poslije dodira sa kožom, odmah isprati sa dovoljno ... (sredstvo treba da odredi
S 28
proizvođač).
S 29 Ne izlijevati u kanalizaciju.
S 30 Ni u kom slučaju ne dodavati proizvodnu vodu.
S 31 Čuvati odvojeno od eksplozivnog materijala.
S 32 Oprezno rukovati sa posudom.
S 33 Preduzeti mjere protiv pojave statičkog elektriciteta.
S 34 Izbegavati udarac i trenje.
S 35 Supstancije i posude moraju biti uklonjene na bezbedan način.
S 36 Nositi odgovarajuću zaštitnu odjeću.
S 37 Nositi zaštitne rukavice.
S 38 U slučaju nedovoljne ventilacije, nositi odgovarajući pribor za disanje.
S 39 Nositi zaštitna sredstva za oči – lice.
Očistiti pod i sve druge predmete zagađene sa ovom supstancijom pomoću ...
S 40
(sredstvo za čišćenje određuje proizvođač).
S 41 U slučaju požara i/ili eksplozije ne udisati dim.
Za vrijeme fumigacije ili prskanja nositi odgovarajući pribor za disanje (određuje
S 42
proizvođač).
U slučaju požara upotrijebiti ... (navesti tačno tip aparata za gašenje požara. Ako
S 43
upotreba vode povećava opasnost, dodati “NE SMIJE SE UPOTRIJEBITI VODA”).
S 44 U slučaju mučnine potražiti savjet ljekara (ako je moguće, pokazati etiketu).

58
 U slučaju nezgode ili u slučaju mučnine odmah potražiti savjet ljekara (ako je
S 45
moguće, pokazati etiketu).
S 46 Ako se proguta, odmah potražiti savjet ljekara i pokazati etiketu ili posudu.
S 47 Čuvati na temperaturi koja ne prelazi ... °C (određuje proizvođač).
S 48 Čuvati ovlaženo ... (odgovarajući materijal određuje proizvođač).
S 49 Čuvati samo u originalnim posudama.
S 50 Ne miješati sa ... (određuje proizvođač).
S 51 Upotrebiti samo u dobro provetrenim posudama.
S 52 Ne upotrebljavati u zatvorenom prostoru na velikim površinama.
S 53 Izbjeći izlaganje, potrebne posebne instrukcije pre korišćenja.
Posebna saglasnost pre ispuštanja otpadnih voda u postrojenje za obradu otpadnih
S 54
voda.
S 55 Posebno obraditi pre ispuštanja u kanalizaciju ili vodenu sredinu.
Odlaganje ove supstancije i njene ambalaže na posebnim mestima predviđenim za
S 56
neiskorišćene otrove i ambalažu.
S 57 Koristiti odgovarajuću posudu da se izbegne zagađenje okoline.
S 58 Odložiti kao neiskorišćeni otrovi i ambalaža.
S 59 Obratiti se proizvođaču/dobavljaču za informacije o obnovi/recikalaži.
Ova supstanca i njena ambalaža moraju biti odlaganje kao neiskorišćeni otrovi i
S 60
ambalaža.
Spriječiti oslobađanje u okolnu sredinu. Rukovati na osnovu posebnog upustva/
S 61
Upustvo o bezbednom rukovanju. (Safety data sheets).
Ako se proguta ne izazivati povraćanje, odmah potražiti pomoć ljekara i pokazati ovu
S 62
ambalažu ili etiketu.

KOMBINOVANE OZNAKE OBAVJEŠTENJA

Oznaka Obavještenje
S 1/2 Čuvati pod ključem, van domašaja dece.
S 3/7 Čuvati u dobro zatvorenim posudama na hladnom mjestu.
Čuvati na hladnom mjestu sa dobrom ventilacijom odvojeno od ...
S 3/9/14
(inkompatibilne supstancije, navodi proizvođač).
Čuvati samo u originalnim posudama na hladnom mjestu sa dobrom
S 3/9/14/49
ventilacijom odvojeno od ... (inkompatibilne supstancije, navodi proizvođač).
Čuvati samo u originalnim posudama na hladnom mjestu sa dobrom
S 3/9/49
ventilacijom.
Čuvati na hladnom mjestu odvojeno od ... (inkompatibilne supstancije, navodi
S 3/14
proizvođač).
S 7/8 Čuvati u dobro zatvorenim posudama na suvom.
S 7/9 Čuvati u dobro zatvorenim posudama na mjestu sa dobrom ventilacijom.
Čuvati u dobro zatvorenim posudama na temperaturi koja ne prelazi ... °C
S 7/47
(određuje proizvođač)
S 20/21 Pri rukovanju ne jesti, ne piti i ne pušiti.
S 24/25 Spriječiti dodir sa kožom i očima.
Ne izlivati u kanalizaciju, odlagati ovaj materijal i ambalažu na posebnim
S 29/56
mjestima predviđenim za neiskorišćene otrove i ambalažu.
S 36/37 Nositi odgovarajuću zaštitnu odjeću i zaštitne rukavice.
S 36/37/39 Nositi odgovarajuću zaštitnu odjeću, rukavice i zaštitna sredstva za oči/lice.
S 36/39 Nositi odgovarajuću zaštitnu odjeću i zaštitna sredstva za oči/lice.
S 37/39 Nositi odgovarajuće rukavice i zaštitna sredstva za oči/lice.
Čuvati samo u originalnim posudama na temperaturama koje ne prelaze ... °C
S 47/49
(određuje proizvođač).

59
60
 BILJEŠKE

..........................................................................................................................

..........................................................................................................................

..........................................................................................................................

..........................................................................................................................

..........................................................................................................................

..........................................................................................................................

..........................................................................................................................

..........................................................................................................................

..........................................................................................................................

..........................................................................................................................

..........................................................................................................................

..........................................................................................................................

..........................................................................................................................

..........................................................................................................................

..........................................................................................................................

..........................................................................................................................

..........................................................................................................................

..........................................................................................................................
61
 BILJEŠKE

..........................................................................................................................

..........................................................................................................................

..........................................................................................................................

..........................................................................................................................

..........................................................................................................................

..........................................................................................................................

..........................................................................................................................

..........................................................................................................................

..........................................................................................................................

..........................................................................................................................

..........................................................................................................................

..........................................................................................................................

..........................................................................................................................

..........................................................................................................................

..........................................................................................................................

..........................................................................................................................

..........................................................................................................................

..........................................................................................................................
62
 BILJEŠKE

..........................................................................................................................

..........................................................................................................................

..........................................................................................................................

..........................................................................................................................

..........................................................................................................................

..........................................................................................................................

..........................................................................................................................

..........................................................................................................................

..........................................................................................................................

..........................................................................................................................

..........................................................................................................................

..........................................................................................................................

..........................................................................................................................

..........................................................................................................................

..........................................................................................................................

..........................................................................................................................

..........................................................................................................................

..........................................................................................................................
63
 BILJEŠKE

..........................................................................................................................

..........................................................................................................................

..........................................................................................................................

..........................................................................................................................

..........................................................................................................................

..........................................................................................................................

..........................................................................................................................

..........................................................................................................................

..........................................................................................................................

..........................................................................................................................

..........................................................................................................................

..........................................................................................................................

..........................................................................................................................

..........................................................................................................................

..........................................................................................................................

..........................................................................................................................

..........................................................................................................................

..........................................................................................................................
64