Professional Documents
Culture Documents
Unite16 PDF
Unite16 PDF
Unite16 PDF
ÜNİTE
MANYETİK ALAN VE İNDİKSİYON
KONULAR
1. MIKNATISLAR VE MIKNATISLANMA
2. MANYETİK ALANIN MEYDANA GELİŞİ
3. ELEKTRİK ENERJİSİNİN MEYDANA GELİŞİ
4. SAĞ VE SOL EL KURALI
5. BİR MANYETİK ALAN İÇİNDE AKIM GEÇEN İLETKENE TESİR EDEN
KUVVET VE DOĞRU AKIM ELEKTRİK MOTORLARININ ÇALIŞMA
PRENSİBİ
3. SINIF ELEKTRİK TESİSATÇILIĞI
ELEKTRİK BİLGİSİ
215
3. SINIF ELEKTRİK TESİSATÇILIĞI
ELEKTRİK BİLGİSİ
216
3. SINIF ELEKTRİK TESİSATÇILIĞI
ELEKTRİK BİLGİSİ
217
3. SINIF ELEKTRİK TESİSATÇILIĞI
ELEKTRİK BİLGİSİ
ra pusula denir. Pusula iğnesi de bir mıknatıstır. Pusulanın sürekli aynı doğrultuyu
gösterecek şekilde sapması, yerin mıknatıslık özelliğinden kaynaklanır. Yerkürenin
çeşitli yerlerinde yapılan deneylerde pusula iğnesinin yaklaşık hep aynı doğrultuyu
gösterdiği belirlenmiştir. Bu nedenle yerkürenin daimi bir çubuk mıknatıs özelliği
gösterdiği söylenebilir.
Pusula ibresinin kuzey kutbu, kuzeye yöneldiğinden yerkürenin kuzeyinde bir
güney mıknatıs kutbu, güneyinde de kuzey mıknatıs kutbu vardır. Ancak Dünya’nın
değişik noktalarında yapılan deneylerde pusula iğnesinin tam olarak kuzey ya da
güney kutuplarını göstermediği belirlenmiştir. Bu nedenle yerkürenin coğrafi ku-
tupları ile manyetik kutupları aynı noktalarda çakışmaz. Yerin manyetik kutupları ile
coğrafi kutupları çakışık olmadığından pusula ibresi ile coğrafi kuzey – güney doğ-
rultusu arasında bir açı vardır. Bu açıya sapma açısı denir. Sapma açısı, bulunulan
konuma göre doğuya ya da batıya doğru olur Ayrıca sapma, yıllara ve mevsimlere
göre de değişir.
Mıknatısınızın gösterdiği yöne, sapma açısını hesaplamadan gitmeye kalkar-
sanız, gitmek istediğiniz noktaya varamazsınız.
218
3. SINIF ELEKTRİK TESİSATÇILIĞI
ELEKTRİK BİLGİSİ
Bir sistemin manyetik alanı, iyi bir manyetik yalıtım yapılmazsa başka sistemle-
rin çalışmasını olumsuz etkileyebilir. Örneğin, televizyon ya da bilgisayarın yanında
cep telefonu faaliyete geçince hem parazit sesleri duyulur hem de ekran görüntüle-
rinde bozulmalar olur.
Benzer şekilde, yakından geçen bir arabanın yaydığı manyetik alanlar sonu-
cu radyonun alıcı devresini etkilemesi ve üretilen seslerin bozulması da bir örnek
olabilir. Özellikle elektronik yöntemlerle hassas sistemlerde ve hassas ölçümlerin
yapıldığı yerlerde bu etki sakıncalı sonuçlar doğurabilir. Örneğin, birtakım önlemler
sonucunda cep telefonları birçok ulaşım aracında kullanılabilse de hala cep telefon-
219
3. SINIF ELEKTRİK TESİSATÇILIĞI
ELEKTRİK BİLGİSİ
220
3. SINIF ELEKTRİK TESİSATÇILIĞI
ELEKTRİK BİLGİSİ
221
3. SINIF ELEKTRİK TESİSATÇILIĞI
ELEKTRİK BİLGİSİ
Deneyin yapılışı:
Elektromıknatısı yapmak için aşağıdaki adımları izleyebilirsiniz.
1. Bobin teli kullanıyorsanız tellerin uçlarından 1 cm civarında maket bıçağı
ile kazıyarak iletken kısmı ortaya çıkarınız. Zil teli kullanıyorsanız kablo uçlarını yan
keski ile 1 cm kadar soyunuz.
222
3. SINIF ELEKTRİK TESİSATÇILIĞI
ELEKTRİK BİLGİSİ
223
3. SINIF ELEKTRİK TESİSATÇILIĞI
ELEKTRİK BİLGİSİ
bir iletkeni kesecek (görecek) şekilde hareket ettirilirse bu iletkende yine bir elektrik
gerilimi oluşur.
Resim 16.7’de mıknatıs hareket ettirildiğinde manyetik alanın etkisi ile bobin
atomları uyarılır. Bir elektrik alanındaki gibi manyetik alanda da serbest elektronlar
bir yönde harekete geçerler. Böylece bobinin bir ucunda negatif, diğer ucunda ise
pozitif yüklü atomlar yoğunlukta olur. İletken uçlarındaki bu yük farkına elektrik ge-
rilimi denir ve bu olaya da indüklenme denir. Bobin uçları bir alıcı üzerinden birleşti-
ğinde bobinde indüklenen (oluşan) bu gerilim, devreden akım dolaştırır.
Bu şekilde indüklenen gerilimin değeri iletkenin uzunluğuna, manyetik alanın
yoğunluğuna (şiddetine) ve manyetik alanın ya da iletkenin hareket hızına bağlıdır.
Alan sabitken iletken hareket ettirildiğinde ise iletkenin gerilimini, iletkenin
hareket hızı belirler.
Bir iletkende indüklenen gerilimin değeri (MKS birim sisteminde)
224
3. SINIF ELEKTRİK TESİSATÇILIĞI
ELEKTRİK BİLGİSİ
225
3. SINIF ELEKTRİK TESİSATÇILIĞI
ELEKTRİK BİLGİSİ
226
3. SINIF ELEKTRİK TESİSATÇILIĞI
ELEKTRİK BİLGİSİ
Şekil 16.8 İletken 1 Şekil 16.9 İletken 2 yönünde
yönünde hareket ediyor. (sayfa düzleminden dışarı) hareket ediyor.
227
3. SINIF ELEKTRİK TESİSATÇILIĞI
ELEKTRİK BİLGİSİ
Sol el kuralı için öncelikle sol elimizi Şekil 16.12’de gösterildiği gibi özel bir
şekilde tutmalıyız. Manyetik alanın yönü her zaman N kutbundan S kutbuna doğru-
dur. İşaret parmağımızı manyetik alan yönünde tutmalıyız. Aynı anda orta parmağı-
mızın da akımın yönü ile aynı yönde olması gereklidir. Bu durumda başparmağımız
hareket yönünü gösterir.
Motorların çalışmalarını daha iyi anlamak için elektromanyetizma adı verilen
fiziksel olayı anlamak gereklidir. Manyetik alanlar sadece kalıcı mıknatıslara mahsus
değildir. Akım taşıyan bir telin çevresinde manyetik bir alan oluşur. Bu manyetik ala-
nı çubuk çevresinde döndürülerek yapılan pamuk şekerin kendisi gibi düşünebilir-
siniz.
228
3. SINIF ELEKTRİK TESİSATÇILIĞI
ELEKTRİK BİLGİSİ
Manyetik alan içindeki iletkenin itilme yönü, iletkenin içinden geçen akımın
ve manyetik alanın yönüne bağlıdır. İletkenin hareket yönü, sol el kuralı ile bulunur.
229
3. SINIF ELEKTRİK TESİSATÇILIĞI
ELEKTRİK BİLGİSİ
Sol el, dört parmak birbirine birleştirilerek açılır. Sol el kuvvet çizgileri avuç içinden
geçecek ve bitişik dört parmak iletkenden geçen akımın yönünü gösterecek şekilde
tutulursa başparmak iletkenin hareket yönünü göstermektedir.
Not: Akım yönü ve manyetik alan yönü aynı anda değiştirilirse iletkenin ha-
reket yönü değişmez. Sadece birinin değiştirilmesi yeterli olmaktadır.
Şekil 16.13 İçinden akım geçen iletkenin N-S kutup alanı içindeki durumu
Endüvide indüklenen zıt EMK, endüviye uygulanan gerilime (U) göre ters yön-
de olduğundan U geriliminin endüviden geçirmek istediği akımı azaltmak ister. Yani
endüviden geçen akım, iki gerilimin farkından dolayı geçen akımdır.
230
3. SINIF ELEKTRİK TESİSATÇILIĞI
ELEKTRİK BİLGİSİ
231
3. SINIF ELEKTRİK TESİSATÇILIĞI
ELEKTRİK BİLGİSİ
ÖZET
Demir, nikel, kobalt gibi metalleri çekme özelliği gösteren metallere mıknatıs
dendiğini biliyoruz. Mıknatıslar doğal ve yapay olmak üzere iki çeşittir. Doğal mık-
natıs, demirin (Fe) oksijenle (O2) oluşturduğu Fe3O4 bileşiğidir. Yapay mıknatıslar ise
demir, nikel, kobalt gibi malzemelerin alaşımlarının mıknatıslandırılması (mıknatıs
etkisine sokulması) ile elde edilir.
Manyetik alandan etkilenen ya da manyetik alanı etkileyen maddelere man-
yetik maddeler denir.
Bağıl manyetik geçirgenlikleri 1’ den çok büyük olan maddelerdir. Böyle mad-
deler manyetik alana konursa mıknatıslanırlar ve bölgedeki manyetik alan şiddetini
alırlar. Kobalt, nikel, demir gibi maddeler ferromanyetik maddedir.
Bağıl manyetik geçirgenlikleri 1’ den biraz büyük olan maddelerdir.
Manyetik alandan etkilenmeyen maddelere manyetik olmayan maddeler de-
nir. Mıknatısın itme ya da çekme kuvvetinin en yoğun olduğu bölgeler, mıknatısın
kutuplarıdır. Bir mıknatısın N (North) ve S (South) olmak üzere iki kutbu vardır.
Manyetik alan, bir mıknatısın kuvvetinin etkili olduğu alandır. Bu etki, bir mık-
natısın etrafına demir tozları döküldüğünde tozların, kutupların bölgesinde yoğun
olmak üzere mıknatısın etrafında çizgiler meydana getirmesinden anlaşılır.
Bir mıknatıs, ortasından bir ip ile bağlanarak serbest bırakıldığında bir ucu
kuzey, diğer ucu güney yönünü gösterir. Yön bulmaya yarayan bu tür mıknatıslara
pusula denir.
Bir iletkenden akım geçirilince iletken etrafında bir manyetik alan oluşur. Tıp-
kı mıknatısta olduğu gibi bu alanın da itme ve çekme özelliği vardır.
İletken etrafında oluşan alanın yönü sağ el kuralı ile bulunur. Kurala göre ilet-
ken avuç içine alacak şekilde tutulduğunda ve başparmak akımın yönünü, kalan
dört parmak ise iletkende oluşan manyetik alanın yönünü gösterir.
Manyetik alanın sakıncalarını maddeler halinde sıralayacak olursak:
• Canlı metabolizmasını bozarak halsizlik, yorgunluk ve bir takım hastalıkla-
ra sebebiyet verebilir.
• Ölçüm cihazlarını etkileyerek yanlış ölçümlere neden olabilir.
• Bazı elektronik cihazların çalışmaları üzerinde olumsuz etkileri görülebilir.
Elektromıknatıs, bir manyetik nüve ve nüvenin üzerine sarılan bir bobinden
oluşur.
Elektromıknatıslar, evlerde iletişim araçlarının mikrofon ve hoparlörlerinde,
232
3. SINIF ELEKTRİK TESİSATÇILIĞI
ELEKTRİK BİLGİSİ
233
3. SINIF ELEKTRİK TESİSATÇILIĞI
ELEKTRİK BİLGİSİ
DEĞERLENDİRME SORULARI
1-Aşağıdakilerden hangisi mıknatıslanmaya uygun olmayan maddedir?
A. Demir
B. Arikel
C. Alüminyum
D. Kobalt
234