Gai monografikoa

TESTU-ARKITEKTURA ETA
GRAMATIKA, EKINTZA
KOMUNIKATIBOAREN
BAITAN

Pello Esnal

Atarikoak

Kultura sailburuaren 2000ko urtarrilaren 24ko aginduak (EHAA, 2000)

jarri zuen indarrean Helduen Euskaldunt zearen Oinarri zko Kurrikulua
[HEOK]. Aurreko uda zkenean plazaratu zuen HABEk (HABE, 1999),
helduen euskaldunt zea sakonetik eraberrit zea helburu. Hala ere, garatu
gabe gelditu ziren laugarren mailaren eduki eta ebaluazio-irizpideak.
Agindu horretan, hiru urteko epea ematen zit zaien euskaltegiei,
bakoit zak bere kurrikulu-proiektua [EKP] egin zezan. Lourdes Elosegik
eta biok, hamazazpi euskaltegitan EKPak elikatu ondoren, jardunbidea-
ren berri eskaini genuen HIZPIDE 57an (Elosegi, Esnal, 2004).
Berehala, 2005-2006 ikasturtean, HEOKaren laugarren maila probat zen
hasi zen HABE bost euskaltegitan: Azpeitiko Udal Euskaltegian, Bilbo
Zaharrean, Ila zkin, Lea Artibaiko AEK Euskaltegian (Ondarroan)
eta Maizpiden. Kultura sailburuaren beste agindu batek –2006ko
mart xoaren 13koak– onartu zituen laugarren mailaren eduki eta ebalua-
zio-irizpideak (EHAA, 2006). Horrela, osatua geratu zen HEOK.

HIZPIDE 71 (2009), 3-7 orr. 3

 HEOKaren laugarren maila hiru ikasturtetan zazpi saio-euskaltegitan
probatu ondoren –Labayru Ikastegia eta Deustuko Unibert sitatea gehitu
ziren 2006-2007 eta 2007-2008 ikasturteetan–, euskaltegi guztiei eman
zit zaien aukera maila hori eskaint zeko 2008-2009 ikasturtetik aurrera.
Horretarako, hogeita hamaika irakasle prestat zen aritu ginen 2007-2008
ikasturtean, berariaz eratutako berrehun orduko gaikunt za-ikastaro
batean. Eta beste hogeita hamar irakaslek egin dute gaikunt za-ikastaro
bera 2008-2009an.
Horrek guztiak aukera eman digu HEOK zehaztu, xehatu, garatu eta
geureganat zen jarrait zeko. Besteak beste, lan horren emait za da zenbaki
honetan bildua. Aldi berean, egindako ibilbidearen isla izan nahi du, eta
HEOKak zabaldutako bideak urrat zen jarrait zeko tresna eta gonbidapen.
##
HEOK Dokumentu aberat sa da HEOK. Baina, at zeman ezean, zail eta nahasia
ere gerta daiteke. Behin at zemanez gero, ordea, argia eta argigarria suer-
tat zen da, eragilea eta oparoa.
Hiru puntu jorratuz has gaite zke HEOK at zematen; eta, horrez gain,
batasun batean geureganat zen.
##
Hiru oinarri Hiru oinarri ditu HEOKak, beste horrenbeste galdera gidari: oinarri lin-
guistikoa (zer da hi zkunt za?), oinarri psikopedagogikoa (nola ikasten du
helduak hi zkunt za?) eta oinarri soziokulturala (zer testuingurutan ikas-
ten du helduak hi zkunt za?). Hiru galdera horiei erant zunez azalt zen ditu
dokumentuak hi zkunt zaren ikuspegi komunikatiboa, hi zkunt z ikas-
kunt zaren ikuspegi eraikit zailea eta euskararen egoera soziokulturala.
Hiru erant zun horiek bakarrera ere ekar daite zke. Izan ere, a zken batean,
ikuspegi komunikatiboak bere baitan bil dit zake beste bi ikuspegiak,
baldin eta betiere didaktikaren zerbit zuan eta euskararen testuingurua
kontuan izanda baliat zen badugu.
Bestalde, bi kont zeptu landuz laburbil daiteke hi zkunt zaren ikuspegi
komunikatiboa, HEOKaren arabera: ekint za komunikatiboa eta gaitasun
komunikatiboa.
##
Ekint za Nahiz eta dokumentuan ez datorren terminoa bera1, han-hemenka ageri
komunikatiboa da bertan ekint za komunikatiboa kont zeptuaren it zala eta eragina. Are
gehiago, kont zeptu horrek eskaint zen digu HEOK ulert zeko gilt za nagu-

1. HEOK dokumentuak ez darabil ekint za komunikatiboa terminoa; bai, ordea,

komunikazio-egint za, kurrikuluaren oinarri linguistikoak azalt zean. Baina,
batez ere, hi zketako egint zak aipat zen ditu (HABE, 1999: 19). Eta, metodo-
logiari eskainitako atalean, ataza jot zen du begiz, eta atazetan oinarritutako
ikaskunt zaz dihardu gogoz (87-89). Beraz, nahiz eta terminoa bera erabili
ez, iradokit zen ari da behin eta berriro; eta, a zken batean, zirriborrat zen eta
eskat zen.

4 Pello Esnal
 sietako bat, esanez egitea dela hit z egitea (ahoz nahiz idat ziz), Austinen
How to do things with words –Nola egin gauzak hit zez– obraren harian
(Austin, 1982).
Gu bost aldagairen bidez saiat zen gara ekint za komunikatiboa zehaz-
ten: enunt ziat zailea, enunt ziatarioa, xedea, erabilera-esparrua eta
testu-generoa (Elosegi, Esnal, 2004: 32-33). Lehenengo laurak, ekoiz-
pen-testuinguruaz ari dela erabilt zen ditu Bronckartek, argi bereiziz
testuinguru fisikoa eta testuinguru sozio-subjektiboa (Bronckart, 1996:
95-96) 2. Bronckarti berari zor diogu testu-generoena argitu izana ere
(Bronckart, 1996: 74-79, 110)3.
Baina, aldagaiak aldagai, ekint za komunikatiboaren kont zeptua bera
at zematea da funt se zkoa, ekint za eta komunikatiboa horien esanahietan
sakonduz eta irakaskunt zan dituen ondorioak geureganatuz (Elosegi,
Esnal, 2004: 25-33).
##
Gaitasun Erabiliaren erabiliaz, gastatu samarra dugu terminoa, baina oraindik
komunikatiboa ez diogu kendu behar bezalako etekinik, nahiz eta han-hemenka saio
politik ikusi.
Ikuspegi komunikatiboa, a zken batean, ikuspegi gramatikala zuzent zera,
osat zera eta orde zkat zera dator. Ez da, ordea, aldaketa soila; erro-erro-
tiko aldaketa baizik: paradigma-aldaketa. Horrexegatik ari gara nekez
geureganat zen eta dari zkion ondorioak tantaka aterat zen.
Lehen, gaitasun gramatikalak edo hi zkunt z gaitasunak hart zen zuen
gure arreta (ia) osoa; orain, ikuspegia aldatuz, gaitasun komunikatiboaz
dihardugu, eta gaitasun hori osatzen duten lau (azpi)gaitasunak bereizten
ditugu, Canale eta Swainen eredua oinarri hartuta (Canale, Swain, 1980;
Canale, 1983): hizkuntz gaitasuna edo gramatikala, gaitasun testuala edo
diskurtsiboa, gaitasun soziolinguistikoa eta, azkenik, gaitasun estrategikoa.
Era berean, lau ikuspegiz osatut zat jo dezakegu ikuspegi komunikati-
boa: ikuspegi gramatikalaz, ikuspegi testualaz, ikuspegi soziolinguis-
tikoaz eta ikuspegi estrategikoaz.
Baina ez ikuspegi komunikatiboa eta ez gaitasun komunikatiboa dira
aipatutako ikuspegi edo (azpi)gaitasun horien batuketa. Eta osotasunean
at zematen saiatu behar dugu, nahiz apurka eta zatika joan bakoit zaz
jabet zen.##

2. Bronckarten arabera, lau dira testuinguru fisikoaren parametro nagusiak:

igorlea, hart zailea, ekoizpenaren lekua eta ekoizpenaren unea; testuinguru
sozio-subjektiboaren parametro nagusiak, berriz, ekint za komunikatiboa
zehazteko darabilt zagun lau lehenak: enunt ziat zailea (edo igorlearen rola),
enunt ziatarioa (edo hart zailearen rola), xedea eta erabilera-esparrua (eskola,
familia, komunikabideak, administrazioa…).
3. A zken batean, molde dira testu-generoak: gizarte batek erabileraren erabile-
raz eratu dituen moldeak.

Atarikoak 5
Zenbaki honetan Arestian esan bezala, a zken urte hauetako lanaren emait za da zenbaki
hau. Hainbat euskaltegi eta irakasleren ahalegina baliatuz eta bidera-
tuz hezurmamitu da, haiekin elkarreraginean, HEOK oinarri hartuta,
EKPak elikatuz eta HEOKaren laugarren maila hezurmamituz.
HIZPIDE 57an saiatu ginen, aldez edo moldez, EKPak elikatuz egin-
dakoa bilt zen. Ekint za komunikatiboari eskaini genion kapitulu bat; eta
bost gehiago testu-arkitekturari, beste horrenbeste elementu azaldu eta
jorratuz.
Hain zuzen, ekint za komunikatiboa izan genuen oinarri eta abiapuntu,
HEOKaren laugarren maila erat zen hasi ginenean ere. Horrek eskaini
zigun ikuspegi osoa at zemateko aukera, eta horrek zabaldu zigun bidea
ikuspegi komunikatiboa lant zeko, ikuspegi soziolinguistikotik hasita.
Bestalde, testu-arkitektura landuz joan ginen geureganat zen, ikuspegi
testuala ez ezik, ikuspegi estrategikoa ere. Are gehiago, testu-arkitek-
turaren eskutik joan gara gramatika bera ere beste ikuspegi batetik
at zematen eta sakont zen.
Orain, zenbaki honetan, ahalik eta argien eman nahi dugu horren berri,
bi ataletan eta beti ere didaktikaren baitan.
##
Bi atal Bi ataletan banatu dugu zenbaki honen edukia. Lehenengoan, testu-arki-
tektura dugu gai; bigarrenean, gramatikaren alorretan sartu gara.
Abiapuntu asko aukera dit zakegu ikuspegi komunikatiboa lant zen eta
ustiat zen hasteko. Testu-arkitekturarena da horietako bat, baina betiere
ekint za (ikuspegi, gaitasun) komunikatiboaren baitan. Horregatik
eskaini diogu zenbaki honen lehen atala.
Testu-arkitektura landuz, ikuspegi testuala geureganat zen saiatu gara,
jakina. Baina ez hori soilik. Batetik, ez dugu inoiz perspektiba osoa
galdu behar: gaitasun komunikatiboa lant zea dugu xede; eta gaitasun
komunikatiboa osotasun bat da. Eta, bestetik, testu-arkitektura lant zeak
zabalduko di zkigu bideak bai estrategien eremua zabalt zeko eta lant zeko,
bai gramatikarena beste modu batera at zemateko.
Hain zuzen, gramatikaz dihardu bigarren atalak, lau kapitulutan.
Lehenengoan, gramatika berrirant z begira jarri gara, galdera nagusi bat
gidari: nola bideratu aldi berean komunikatiboa eta didaktikoa izango
den gramatika. Beste hiru kapituluek, berriz, puntuazioa, hit z-ordena
eta lexikoa lant zen dituzte; kontuan izan behar baititugu baliabide
hauek, normalizazio-bidean den hi zkunt za izanik euskara eta gaitasun
soziolinguistikoa ere geureganatu behar dugunez.
##
Bi ezaugarri Dena den, argi izan behar ditugu, hasiera-hasieratik, lan honen bi oina-
rri zko ezaugarriak.
Lehenik eta behin, didaktika egiten ari gara, eta ez hi zkunt zalarit za, eta
ezta hi zkunt zalarit za aplikatua ere. Didaktika dugu abiaburu eta helburu.

6 Pello Esnal
 Ez dugu inoiz behar bezala azpimarratuko ezaugarri hau (Bronckart,
1993; Esnal, 2001: 34-35). HIZPIDE honetako lana, beraz, euskara-
-irakasleent zat pent satua dago eta euskara-irakasleekin probatua.
Horregatik, ekint za komunikatiboaren baitan ulertu behar da, eta gaita-
sun komunikatiboa lant zeari begira, eta kontuan izanik kurrikuluaren
lau osagai nagusiak: helburuak, edukiak, metodologia eta ebaluazioa.
Sarritan azpimarratu beharra dago hori; izan ere, askotan, ikuspegi
komunikatiboa ent zun orduko, metodologiaz akordat zen gara soilik,
ohartu gabe, batetik, zein estu lotuta dauden elkarrekin kurrikuluaren
lau osagaiak eta, bestetik, zein alferrikakoa den osagai bakoit za bere
aldetik lant zea, beste hirurak ere aldi berean aint zakot zat hartu gabe.
Bigarren ezaugarria ere funt sekoa da. Irakaskunt zan pent satua egina
dago lana, baina euskararen irakaskunt zan. Horrek esan nahi duen guz-
tiarekin. Askotan, errazegi onart zen ditugu beste hi zkunt zen irakas-
kunt zarako pent satutako planteamenduak eta materialak, behar hainbat
bahetatik pasatu gabe eta behar hainbat egokipen egin gabe. Pixkana-
-pixkana ari gara ohart zen, ordea, zer ondorio duen bai euskarak berez
dituen berezitasunak eta bai bizi duen egoerak.
##
Esker onez Honelakoetan, ohikoa da eskerrak emanez amait zea lanaren atarikoa.
Askotan, konplimendu-kut sua ere izaten du. Oraingoan, ordea, bihot za
mint zo da.
Bihot zez eman behar di zkiet eskerrak, lehenik, EKPak zehazten lan-
kide izandako euskaltegietako irakasleei. Lehen urrat sak beti izaten dira
erabakigarriak, eta halaxe izan ziren elkarrekin egindako haiek ere. Eta
bihot zez eskertu behar ditut, agian indar handiagoz, HEOKaren lauga-
rren maila hezurmamit zen gogaide eta bidaide izandako irakasleak. Ez
ditut zuen izenak banan-banan aipatuko, baina badira betiko gerat zen
diren oroit zapenak eta loturak.
A zkenik, begiak HABEra it zulita, biziki eskert zekoak izaten dira
erakundeak horrelako lanetan arit zeko emandako konfiant za eta erraz-
tasunak. Eskerrik asko, aldez edo moldez, aurrera egiten lagundu digu-
zuen guztioi. Eta mila esker Alex Mungia lankideari, a zken bizpahiru
urteotan erakut sitako gizatasunagatik. Dena esana zagok horrekin. Eta
mila esker, eta bat gehiago, Lourdes Elosegiri. Ondo asko dakin: heu
gabe ezine zkoa izango zukenan hau guztia.
Hasiak egina dirudi; eginak, berriz, urregorri.

Atarikoak 7
 Testu arkitektura

Sarrera Lehen atal honetan, testu-arkitektura langai, kapituluz kapitulu joango

gara zehazten eta xehat zen zer den testua ikuspegi komunikatiboaren
baitan eta zer ondorio dituen horrek euskararen irakaskunt zan.
Jean Paul Bronckarten obran aurkitu genuen Lourdes Elosegik eta biok,
testuak aztert zeko eredu egokia ez ezik (Bronckart, 1996), euskararen
irakaskunt za ikuspegi komunikatibotik biderat zeko oinarria eta gida ere
(Bronckart, 1992).
Ez gara, ordea, geurean Bronckart begiz jo dugun lehenengoak eta, are
gut xiago, bakarrak. Duela hogei urte hasi zen It ziar Plazaola ait zindaria
(Plazaola: 1988, 1990) eta ondoren etorri zen Rosa Mari Arano, It ziar
Idiazabal, Anton Kaifer, Luis Mari Larringan eta Begoña Ociok ondu-
tako lana (Arano et alii, 1990). Geroxeagokoak ditugu Larringanenak
berarenak (Larringan, 1996, 1998) eta Matilde Sainzenak (Sainz, 2001)
eta Maria Pilar Alonso Fourcaderen doktore-tesia (Alonso Fourcade,
2002). Duela bi urte argitaratu zen, bestalde, Testuak, diskurt soak eta
generoak, It ziar Plazaolak eta Maria Pilar Alonso Fourcadek paratua,
bilduz bien ekarriak eta Jean-Paul Bronckart, It ziar Idiazabal, Luis Mari
Larringan, Matilde Sainz, Ines Mª García A zkoaga, Mariam Bilbatua,
Begoña Ocio eta Roberto Mielgorena (Plazaola, Alonso Fourcade,
2007). Hain zuzen, bere artikuluan aipat zen ditu It ziar Idiazabalek
zehat zago ildo hori urratuz egindako hainbat urrat s eta ibilitako zenbait
bide (Idiazabal, 2007).
Lourdes Elosegik eta biok 2004an eman genuen geure lehen urrat sen
berri; besteak beste, testu-arkitekturaren bost mekanismoren inguruan
zehaztutakoa eskainiz (Elosegi, Esnal, 2004). Eta urrat s horiek berriro
ere probatu eta sendot zeko aukera izan dugu a zken bost urteotan, ora-
ingoan HEOKaren laugarren maila biderat zen, Alex Mungia ere lankide
eta hainbat euskaltegitako irakasleak bidelagun.
Bost urteotan eginari esker dugu orain eskueran, ustez, testu-arkitek-
turaren ikuspegi osoago eta egokiagoa. Osoagoa, mekanismo guztien
berri eman dezakegulako; egokiagoa, esperient zia didaktikoak irakat sia
geureganat zeko modua izan dugulako.
Bronckartek hiru maila bereizten ditu testu-arkitekturan: 1) azpiegitu-
rarena, 2) testualizat zearena eta 3) ardura enunt ziatiboarena; eta zort zi
mekanismo at zematen ditu horien baitan: lehenengoan, plan orokorra,
diskurt so-tipoak eta testu-motak; bigarrenean, konexioa, izen-kohesioa
eta adit z-kohesioa; eta hirugarrenean, ahot s enunt ziat zaileak eta moda-
lizazioa (Elosegi, Esnal, 2004: 36).
Guk, berriz, aldaketa nagusi bat egin dugu eskema horretan, didaktika-
ren ikuspegitik onuragarria delakoan –guri hala gertat zen ari zaigu,

HIZPIDE 71 (2009), 9-99 orr. 9

 behint zat–. Eta, a zkenean, honako maila eta mekanismoak ari gara kon-
tuan hart zen:
1. Testuaren azpiegitura orokorra
1.1 plan orokorra
1.2 sekuent ziak
1.3 interaktibotasuna
2. Testualizat ze-mekanismoak (loturak)
2.1 konexioa: testu-antolat zaileak
2.2 izen-kohesioa
2.3 adit z-kohesioa
3. Ardura enunt ziatiboaren mekanismoak
3.1 ahot s enunt ziat zaileak
3.2 modalizazioa
Beraz, 1.2 eta 1.3 osagaietan dago Bronckarten eta gure eskemen (eta
edukien) arteko alde nagusia. Beste guztia, mailak barne, Bronckart
oinarri hartuta landu dugu.
Testuaren lehen mailan, azpiegitura dago.
Funt se zkoa da ohart zea zer oinarri zko hiru erabaki hart zen ditugun
dena delako ekint za komunikatiboa testu zehat z batean (aho zkoan nahiz
idat zian) gauzat zera goazela: 1) gaia ordenatu, eskema egin (plan oroko-
rra), 2) zer sekuent zia erabiliko ditugun erabaki eta 3) NI enunt ziatuan
sartuko dugun ala ez aurreikusi.
Oinarri zko erabaki horien gainean eraikiko dugu testua; horiek
zeharkat zen eta baldint zat zen dute testu osoa. Eta erabaki horiek meka-
nismo jakin bat zuk erabiliz gauzatuko ditugu: plan orokorra, sekuent ziak
eta interaktibotasuna edo ez-interaktibotasuna gauzat zen dutenak.
Bigarren mailan, testuari berari erreparat zen diogu; edo, hobeto esan,
testu osoaren loturari eta joskerari. Hiru mekanismo motak gau-
zat zen dute maila hau: lehenengoak (konexioak) testu-zati handi nahiz
t xikiak lotuz eta lotura lineala gauzatuz; beste biek (izen-kohesioak eta
adit z-kohesioak) sakonagoko loturak gauzatuz.
Hirugarren mailan (agerikoenean), zein ahot sek eta nola gauzat zen
duten enunt ziazioa dugu langai. A zken batean, horiek azalt zen digute
testua.

10 Pello Esnal
1. Plan orokorra

Testuaren azpiegituran, plan orokorra (eskema) dugu lehen elementua.

Lerro gut xi bat zuk eskaint zen di zkio Bronckartek. Didaktikaren aldetik,
merezi du pixka bat garat zea Bronckartek dioena, euskal testu bat zuk
adibide hartuta. Batetik, elkarrekin oso lotuta daudelako ekint za komu-
nikatiboa eta testuaren plan orokorra. Bestetik, egoki datorkigulako plan
orokorra, lehen pausoak emateko gaitasun estrategikoaren lanketan.

Bi lekutan dihardu Bronckartek plan orokorraz. Lehenengoan, zer den

esateko (Bronckart, 1996: 121):
El plan general concierne a la organización de conjunto del contenido
temático; se manifiesta en el proceso de lectura y puede ser codificado en
un resumen.
Plan orokorra, beraz, eduki tematikoaren eraketari dagokio, irakurt zean
(edo ent zutean) at zeman ohi da, eta laburpen batean bil daiteke.
Bigarrenean, zenbait kontu oinarri zko argit zen ditu plan orokorraren
inguruan (Bronckart, 1996: 253-254):
El plan general de un texto puede tomar formas extremadamente varia-
bles. En primer lugar, porque depende del género en el que se inscribe, y
porque los géneros son innumerables. Después, porque depende de diver-
sos factores que confieren a un texto empírico su irreductible singulari-
dad: su extensión, que puede abarcar desde un par de enunciados a varios
miles de páginas; la naturaleza de su contenido temático; las condiciones
externas de producción (tipo de soporte, variante oral-escrita y dialogal-
-monologal), etc. Por último, y sobre todo, porque este plan general está
sobredeterminado por la combinatoria específica de los tipos de discurso,
de las secuencias y de otras formas de planificación que aparecen en el
texto. Por eso, si uno se propone describir un plan de texto teniendo en
cuenta esta combinatoria de formas de organización lingüística, acabará
en esquemas muy complejos, que por una parte no aportan ninguna infor-
mación suplementaria respecto al ofrecido por el análisis de los tipos de
discurso y de las formas de planificación y por otra ofrecen resistencia a
toda tentativa de categorización y de clasificación.
Bost ondorio atera dit zakegu, pasarte horiek eta horien markoa gidari
ditugula eta jardun didaktikoaren harian:
• Zer garrant zi funt se zko duen plan orokorrak (eskemak) testu batean,
azpiegituraren lehen elementua izaki.
• Nola baldint zat zen duten plan orokorra, askotan, testuinguruaren zen-
bait aldagaik (generoak, gaiak berak, enunt ziat zailearen xedeak…).
• Zein konplexu izan daitekeen testu baten plan orokorra.

Testu arkitektura 11
 • Zein alferrikakoa den eskema bat a zken muturreraino at zematea.
• Zer-nolako garrant zia eman behar diogun euskaltegietan plan orokorra
lant zeari, jakinaren gaineko bihurtuz normalean oharkabean egiten
dena.
Horiek horrela, zenbait iru zkin eta gogoeta egingo ditugu plan oroko-
rraz, zazpi testu abiapuntu hartuta. A zken batean, plan orokorra ikuspegi
zabalagoaz ikustea eta lant zea bideratu nahi dugu, ahalik eta etekinik
handiena aterat zea xede.
##
1. Ipuin Eskema, zenbait generotan, argia ez ezik, nabarmena ere bada. Esaterako,
tradizionala: jakina da ipuin tradizionaletan erabili ohi dena: markoa (edo plantea-
“Hiru arrainak” mendua), korapiloa eta askaera (amaiera).
Baina eskema berak balio du, oro har, narrazio diren (ia) testu-genero
guztietarako. Honela diote Eduardo Aznar, Anna Cros eta Lluís Quintana
irakasleek (Aznar et alii, 1991: 49):
Generalmente, las narraciones pueden dividirse en las siguientes partes:
1. Marco.– Expone el contexto donde se producen los hechos (presenta-
ción de los personajes y de la situación, relato de sucesos anteriores,
situación en el espacio y el tiempo…). Suele aparecer en el inicio de la
narración o en los pasajes descriptivos de la complicación, en la expli-
cación de sucesos secundarios… También puede ser implícito.
2. Complicación.– Conjunto de sucesos que provocan un confl icto y
suponen una transformación de la situación inicial y de los personajes a
través de una serie de acciones. Constituye el núcleo de la narración y,
por lo tanto, es indispensable que sea explícita en el texto.
3. Resolución.– Resolución de los conflictos: retorno a una situación de
equilibrio. Debe ser también una categoría explícita. Incluida dentro de
la resolución o aparte, se puede encontrar una moraleja. A veces, esta
moraleja es explícita, se desprende de la propia narración, pero muchas
veces es implícita y tiene, pues, un carácter pragmático.
En las narraciones cortas, esta estructura puede constituir toda la narra-
ción, pero en las narraciones más largas (una novela o una película, por
ejemplo) este esquema es recursivo.
Orrialde bat zuk geroxeago, ohar esangurat su hau eransten dute (Aznar
et alii, 1991: 85-86):
Hemos simplificado al máximo la estructura de la narración –en realidad
hemos respetado la estructura tripartita que se ha estudiado tradicional-
mente en literatura: planteamiento, nudo y desenlace–, porque creemos
que es el sistema más productivo para trabajar en clase.
Honako, ipuin tradizional bat aukeratu dugu: “Hiru arrainak” izenekoa
(Shah, 1981).

12 Pello Esnal
 Hiru arrainak
1. Hiru arrain bizi ziren put zu batean. Bata a zkarra zen, bestea erdi a zkarra
eta hirugarrena ergela. Beste edozein lekutako arrainak bezala bizi ziren,
harik eta egun batean gizon bat etorri zen arte.
2. Gizonak sarea zeraman, eta arrain a zkarrak berehala ikusi zuen ur barren-
dik. Bere eskarmentuari, ent zundako ipuinei eta jatorri zko abileziari kasu
eginez, zerbait egitea erabaki zuen.
3. “Put zu honetan leku gut xi dago e zkutat zeko. Beraz, hildakoarena egingo
dut”, pent satu zuen.
4. Bere indarrak bildu eta jauzi egin zuen put zutik kanpora, arrant zalearen
oinetara. Hau nahiko harriturik gelditu zen. Baina arrain a zkarra arnasari
eusten ari bait zen, arrant zaleak hilik zegoela pent satu eta berriro uretara
bota zuen. Orduan arrain hori han bazterreko zulo t xiki batean sartu zen.
5. Alabaina, bigarren arrainak, erdi a zkarrak, ez zuen erabat ulert zen zer ger-
tat zen ari zen. Arrain a zkarrarengana igerian joan eta hango arazoari buruz
galdegin zion zehat z-mehat z.
6. –Oso erraza –esan zion arrain a zkarrak–. Hildakoarena egin nuen eta bota
egin ninduen berriro.
7. Segituan arrain erdi a zkarrak salto egin zuen uretatik kanpora, arrant zalea-
ren oinetara. “Harrigarria”, pent satu zuen honek, “denak nire inguruan sal-
toka dabilt za”. Baina, arrain erdi a zkarrari ahaztu egin bait zit zaion arnasari
eustea, arrant zaleak bizirik zegoela sumatu eta polt san jarri zuen.
8. Arrant zalea uretara begira jarri zen adi-adi eta, harrituxea bait zegoen bere
ondora saltat zen zuten arrainengatik, ez zuen polt saren hegala it xi. Arrain
erdi a zkarra horretaz konturatu eta zalapartaka it zuli zen uretara ihesi.
Bilatu zuen lehen arraina eta arnasestuka et zan zit zaion ondoan.
9. Bien bitartean, hirugarren arrainak ez zuen ezer konprenitu, lehen arraina-
ren eta bigarrenaren kontakizuna ent zun arren. Xehetasun guztiak azaldu
zi zkioten, batez ere arnasari eustearen garrant zia azpimarratuz, horrela hil-
dakoarena hobeki egin zezan.
10. –Mila esker. Orain ulertu dut –esan zuen arrain ergelak. Hit zok esanez,
uretatik kanpora jauzi egin eta arrant zalearen ondora erori zen.
11. Orduan arrant zaleak, aurreko bi arrainak galdu zituela ikusirik, hirugarren
hau polt san sartu zuen, arnasarik hart zen zuen ala ez begiratu ere gabe.
Bota zuen sarea behin eta berriro put zuan, baina lehen arraina eta bigarrena
kuxkurturik zeuden bazterreko zuloan. Eta oraingo honetan ondo it xita
zegoen arrant zalearen polt saren hegala.
12. A zkenean, et si egin zuen arrant zaleak. Polt sa ireki, arnasarik hart zen ez
zuela egiaztatu, eta et xera eraman zuen katuarent zat.

Oso eskema soila du: markoa (arrainen egoera eta arrant zalearen eto-
rrera), korapiloa-edo (lehenengo arrainaren abentura, bigarrenaren aben-
tura, hirugarrenaren heriot za) eta askaera (arrant zalearen et xerat zea).
##

Testu arkitektura 13
 2. Kronika: Kontakizuna dugu bigarren testua ere; baina, oraingo honetan, kronika
“E zkont za” testu-generokoa, aldi zkari arrosa-edo horietako batean irakur dezake-
guna (Nazabal, 2001).

E zkont za
1. Joan den larunbatean, ekainak 13, e zkondu ziren Aint zane Azpiolea modelo
ospet sua eta Jose Mari Alonso futbolaria, Urkiolako San Antonio eliza eza-
gunean. E zkont za-eli zkizuna eguerdiko ordu batean izan zen. Ordurako,
goiz-goizetik, eliz atarian ehunka pert sona zeuden e zkongaiak noiz irit siko
zain. Senargaia lehenengo irit si zen, ordu bata laurden gut xitan; eta, ondo-
ren, andregaia, Aint zane, ordu baterako bi minutu eskas baino falta ez zirela.
Bertaratutako guztiek t xaloka hartu zuten modeloa. Anfitrioiak iristerako,
gonbidatu guztiak, laurehun, bertan ziren. Gonbidatuen artean zeuden, bien
senide eta lagun minez gainera, Jose Mariren taldekideak, ikusleen artean
arreta gehien erakarri zutenetakoak.
2. Andregaiak “Fama” denda ospet suan erositako soineko zuria zeraman,
zeta naturalez egindakoa. Soinekoa pieza osokoa zen –60 metro oihal,
guztira–, lepoa it xia zeukan eta mahuka japoniar estilokoa. Soinekoaren
beheko aldea, gerritik beherakoa, oso zabala zen eta izurrez betea. Izur
hauek ziren soinekoaren dandar luzeari forma ematen ziotenak. Jant zi osoa
eskuz bordatua zegoen, harrit xoekin, eta botoiak zeu zkan eskotetik hasi eta
gerriraino. Osagarri, larru zko eskularru zuriak eta saloiko zapatak zera-
mat zan, larru zkoak hauek ere, soinekoarekin ondo zetozenak. Mantelina ere
zeta naturalez egindakoa zen. Ez zeramat zan bit xi asko: lepokoa, amarena;
belarritakoak, amonarenak izandakoak; eta eskumuturrekoa, gainont zeko
bit xiekin ondo zetorrena. Lore-sortak, berriz, arrosa zuriak, orkideoak eta
laranjondo-loreak zituen.
3. Ordu bata eta bostean, gonbidatu guztiak eliza barruan zeudela, ekin
zit zaion mezari. Eli zkizuna ederra izan zen. Aint zaneren herriko abes-
bat zak, Durangokoak alegia, lagundu zuen meza. Gauza jakina da
Aint zane abesbat za honetako kide izan zela hamar urtez. Eliza, berriz,
lorez eta lazoz apaindua zegoen. Aldarean, lore zuriz, arrosaz, orkideoz eta
bit xilorez egindako lore-sortak zeuden; eta elizako aulkietan, zeta zko lazo
ederrak josita.
4. Bikotearen jarrait zaileek hant xe, eliz atarian, eman zuten mezak iraun zuen
ordubete luzea eta e zkonberriak elizatik atera zirenean berebiziko t xalo-
-zaparrada eskaini zieten. Izan zen arroza bota zienik ere. E zkonberriek
irribarrez jaso zuten atrebimendua. A zkenik, ordu biak eta erdiak aldera
joan ziren gonbidatu guztiak ba zkalt zera, Gastei zko Sant xotena izen han-
diko jatet xera, jarrait zaileen begirada eta t xalo artean.

Aldi zkari edo kazeta bateko e zkont za-kronika izateak markat zen du tes-
tuaren izaera: 1) informazio-testua da (“objektiboa”), 2) lehendik datu
bat zuk ezagunak dituzte irakurleek (e zkontideak zein diren), 3) infor-
mat zaile hut s da kazetaria (ez, beraz, irit zi-emaile), 4) eta e zkont za du
gai; hortaz, badaki zer jakin nahi duen irakurleak: andregaia garaiz irit si
ote zen elizara, nola zihoan jant zita, zenbat gonbidatu izan ziren, non
ba zkaldu zuten…

14 Pello Esnal
 Eta horrek berak markat zen du testuaren plan orokorra. Lau lerrokada
ditu, denbora ardat z hartuta moldatuak: 1) eliza atarikoak, 2) andregaia-
ren jant zia, 3) eliza barruko funt zioa eta 4) e zkont zaren ondorengoa.
Merezi du azpimarrat zea nola tratat zen duen kazetariak denbora: lehe-
nengo lerrokadan, une jakin bat hartu (ordu bata) eta at zera eginez,
lehendik gertatutakoen berri emanez; hirugarren lerrokadan, une bat
hartu (ordu bata eta bost) eta aurrera eginez; eta laugarren lerrokadan,
denetik (bitartekoa…).
##
3. Albistea: Kontakizunen artean, bada genero berezi bat eskemari dagokionez:
“Karmelo albistea. Ezaguna da honen eskema klasikoa: iraulitako piramidearena
Et xenagusia (garrant zi zkoena hasieran duela; eta ondoren, gero eta garrant zi t xikia-
zendu da” goko kontuak, paragrafoz paragrafo).
Nahiz eta euskaltegietan oso bakan erabili genero hau (idazteko jardue-
retan, behint zat), merezi du ohart zea zergatik duen aipatutako eskema,
besteak beste konturat zeko zer arrazoi historiko eta funt zional egon
daite zkeen genero baten oinarrian eta nola, a zken batean, moldea den
generoa (erabileraren erabileraz gizarteak eratu duen moldea).
Arrazoi historikoa, honela azalt zen du Javier Díaz Nocik (Díaz Noci,
1995: 146-147):
Estatu Batuetako Sezesio Gerran gata zka-landetatik beren kronikak
bidalt zen zituzten berri-emaileek […]. Telegrafoa ez zen artean oso fidaga-
rria, eta moztu egiten zen maiz. Horregatik, kronika bidalt zen hasi bezain
laster, garrant zit suena ematen zuten, badaezpada ere. Gainera, telegrafo-
-bulego gehienetan, kazetari gehiegi bilt zen ziren beren berriak bidalt zera.
Eztabaida asko gertatu ziren, eta telegrafoaren arduradunek konponbide
bat asmatu zuten: bakoit zak bere kronika osoa bidali beharrean (horrela
lehen iristen zenak zeukan abantaila), kazetari bakoit zak lehen lerrokada
bakarrik igorriko zuen. Berri-emaile guztiek lehen lerrokada igorri ondo-
ren hasten ziren guztiak bigarrena bidalt zen; eta horrela, informazio osoa
bukatu arte. Nolabait, guztiei ematen zit zaien aukera zerbait bidalt zeko:
telegrafoa hondatu arte igor zezaketena. Horrek nabarmenki baldint zatu
zuen albisteak osat zeko egitura; eta funt sean horixe dugu gaur ere egitu-
rarik erabiliena.
Baina egitura horrek ez zuen gaurdaino iraungo, beste arrazoirik ere ez
balego. Horien artean, bi aipa dit zakegu. Batetik, egunkarietako konpo-
sizio-lana egiten dutenei ere ongi datorkie egitura hori. Hala, deskuiduan
lekurik ezagatik albistearen testua moztu behar izanez gero, badakite
nondik moztu. Are gehiago: lasai ken dit zakete behar adina lerrokada,
amaieratik hasita; badakitelako garrant zi t xikiko informazioa kent zen
ari direla (nahiz eta garrant zi hori handit zen joan lerrokadak kendu aha-
lean). Bestalde, irakurlea ere ohitua dago egitura horretara, eta badaki
non aurkituko duen informazioaren muina eta non bigarren edo hiruga-
rren mailako kontuak.
Adibidez, ikus dezagun nola eman zuen Berriak Karmelo Et xenagusia-
ren heriot zaren berri (Berria, 2008):

Testu arkitektura 15
 Karmelo Et xenagusia Bilboko got zain lagunt zaile emeritua zendu da
1. Karmelo Et xenagusia, Bilboko got zain lagunt zaile emeritua, at zo goi-
zean zendu zen Bilbon, 76 urte zituela. Duela hilabete ospitaleratu zuten
hezur-muin arazo bat zela-eta, Bilboko Apezpikut zak jakinarazi due-
naren arabera. Apezpikut zako iturriek azaldu dutenez, “bukaera sai-
hestezina ezustean agertu eta a zkar joan den gaixotasun baten ondorioz
heldu zaio”.
2. 1995. urtetik 2008ra bitarte Bilboko got zain lagunt zaile emeritua izan zena-
ren hileta gaur arrat saldeko bostetan izango da, Begoñako Basilikan. Toki
horretan bertan apaiz egin zen 1955. urteko ekainaren 29an, hain zuzen
ere. Begoñako basilikarekin duen lotura harago doa, bertako parroko izan
bait zen bost urtez. Eli zkizunaren ostean jaioterrian emango diote lur,
Iurretan (Bi zkaia).
3. Karmelo Et xenagusia 1932. urteko apirilaren 24an jaio zen Iurretan.
Derioko apaiztegian irakasle izan zen, eta Zuzenbide Kanonikoko ikasketak
egin zituen Comillasko Unibert sitate Pontifi kalean (Kantabria, Espainia).
Horren ostean Derioko apaiztegira it zuli zen, eta han euskara eta Zuzenbide
Kanonikoko irakasle izan zen.
4. Euskalt zale handia
5. Apaiz bizit za guztia Bilboko Apezpikut zara lotuta egin zuen, eta 60ko
hamarkadatik got zainen hurbileko aholkularia izan zen. Jose Maria Zirarda
got zainaren ida zkaria izan zen; Antonio Añoverosen lurralde bikarioa; Luis
Maria de Larrearekin bikario nagusia; eta, a zkenik, Ricardo Blazquezekin
got zain lagunt zaile izan zen 1995. urteko irailetik. Kargu horretan egon
zen, aurten Mario Izetak haren lekukoa hartu zuen arte.
6. Apaiz eta erlijio gizona ez ezik, euskalt zalea ere izan zen Et xenagu-
sia. Derioko apaiztegiko abadegaiei emandako eskolez gain, Bilboko
Euskerazaleak Elkarteko irakaslea izan zen 60ko hamarkadan. Derioko
Labayru Institutu Diozesiarraren sort zaileetako bat izan zen, eta bertan
irakasle izan zen hogei urtez.
7. Euskal literaturaren inguruko bost antologia idat zi zituen, eta baita hainbat
aldi zkaritan artikuluak ere. 1964. urtetik euskalt zain urgazle zen, eta gaur
egun, ohore zko kide zen.

Proba t xiki bat egin daiteke, ikusiz zer informazio galt zen duen berriak,
lerrokadak at zetik hasita kendu ahalean.
Bestalde, gogora dezagun testu-generoekin ere jolas egin daitekeela.
Adibidez, piramide irauliaren eskema erabil izuen García Márquezek
Crónica de una muerte anunciada eleberria idazteko. (Kolonbiarra
kazetari izan da urte askotan.)
##
4. Preskripzio- Bada beste idat zi mota bat eskema oso markatua duena: preskribit zai-
-artikulua, lea. Zereginak berak erakusten du horrelakoetan zer eskemari jarraitu,
puntuz puntu: oraingo honetan bezala (Mugerza, 2004; jatorri zkoak dira letra lodiak
“Ondo idazteko eta et zanak).
zer egin?”

16 Pello Esnal
 Ondo idazteko, zer egin?
1. Gauza asko, baina lasai, ez estutu; jorratu beharreko ibilbide luzean norae-
zean ibil ez gaitezen, Got zon Garatek aholku bat zuk emango di zkigu-eta.
2. Lehenengo puntua. Zaletasuna. Gogoz kontra ezin da ezer egin. Idazlea
izan nahi duenak idazteko beharra izango du. Sabeleko mamorro gosetia
ate joka arituko zaio etengabe; eta, behin eta berriro, idazteko atea zabaldu
behar izango dio, aseko badu.
3. Bigarren puntua. Irakurri eta idat zi. Bikotekide bereiztezin horren ondoan
bizi izaten ohituko gara, baldin eta t xukun idat zi nahi badugu.
4. Hasiera batean, liburu errazak, gustukoak irakurri; eta, ahal dela, poliki.
Zerbait ondo esanda baldin badago, interesgarria irudit zen bazaizu, azpi-
marratu edota koaderno batean idat zi; horrela, berriro irakurt zen baduzu,
alt xor baten ant zera gordetako pasarteak baino ez dituzu irakurriko.
5. Behin liburu errazak irakurri ostean, literatura-balio handia duten liburuak
bakarrik irakurri. Ez irakurri literatura merkea. Hasi, esaterako, idazle
klasikoekin: Cervantes, Gabriel Garcia Marquez, Faulkner, Flaubert…
Egungo egunean ospe handia duten idazleen liburuak irakurri. Horrelakoen
liburuak irakurriz gero, beti ikasiko duzu zerbait: gauzak nola esaten dituz-
ten, zer-nolako ikuspuntua duten, kontalaria nor den… Eta, honekin batera,
idat zi, idat zi eta idat zi. Kirolariek euren sasoi-puntuari eusteko, zer egiten
dute, bada? Jardun. Aritu. Orduak sartu. Bada, idazle ona izan nahi due-
nak egunero-egunero idat zi behar izango du; eta, horrekin batera, egunero
irakurri.
6. Hirugarren puntua. Teoria. Iparramerikan oso zabalduta dago eleberriei
buru zko teoria irakurt zea. William Faulkner-ek idat zitako lanen gainean
kritika asko egin dira. Horrelako idazleen kritika irakurrita ikasten da nola
idat zi, esaldiak nola osatu, eleberriak nola eraiki, kontalariak nola erabili:
orojakilea, hirugarren pert sona subjektiboa, lehenengo pert sona… Punta-
-puntako idazleek nola idat zi dituzten liburuak jakiteak guri mesede handia
egingo digu.
7. Laugarren puntua. Zertaz idat zi. Idazteko, zent zu guztiak ipini behar
izango ditugu dant zan; eta, ahal badugu, munduan barna ibiliko gara,
hemendik eta handik ikusten duguna xurgat zeko; bai et xean, bai kanpoan
gauza interesgarri asko gertat zen baitira. Beraz, bizit zak berak emango
digu aukera idazteko, eta hori dena eleberrietan t xertatuko dugu.
8. Bosgarren puntua. Euskara aberastu. Euskaraz t xukun idazteko, iturriko
ur gozoa edan behar da. Inolako kalterik sortuko ez duen ur gardena das-
tatu. Baserritarrekin mint zatu, gazteleraz gai zki mint zat zen diren zazpi
lurraldeetako euskaldunekin hit z egin, eta idazle klasikoak irakurri: Axular,
Leizarraga, Et xepare… Horrelakoen liburuak irakurriz, egun galduta
dauden esamoldeak, adit zak… ikasteko aukera izango duzu. Eta Auspoa
argitalet xekoek argitaratutako liburuak irakurri, bertan idazten dutenak
euskaldun peto-petoak baitira.
9. Bukat zeko. Ekin lanari. Berriketak alde batera ut zi eta ekin lanari.
Esandako guztia gogoan baduzu, idazle ona izan zaite zke. Inoiz t xapelke-
taren batean parte hart zen baduzu eta saririk ez baduzu irabazten, ez et si;
Dostoievski, Flaubert saririk izan gabe idazle onak izan dira-eta.

Testu arkitektura 17
 Bat zuetan, nabarmendu egiten da eskema, letra lodiak erabiliz. Egiteko
bera dute idat ziaren barruko izenburuek ere; adibidez, Karmelo Et xena-
gusiaren heriot zaren berriko “Euskalt zale handia” horrek. Ondorengo
irit zi-artikuluan, berriz, are markatuagoa dago eskema; beste baliabide
tipografiko bat zuk ere erabilt zen baititu idazleak.
##
5. Irit zi-artikulua Eskema nahiko jakina erabili ohi dute argudio zko testuek. Lau fase izan
(argudio zko ohi dituzte: 1) premisen (edo datuen) fasea, 2) argudioena, 3) kontra-
testua): -argudioena eta 4) ondorioen fasea (edo tesi berriarena).
“Emakume
Hona hemen, adibide bat (Juaristi, 1996).
nekazarien
inguruan”
Emakume nekazarien inguruan
1. Baserriko bizigiroa mundu bukoliko eta miresgarri bezala azaldu izan
digute behin eta berriz. Askok, batez ere hirietan bizi direnek, zorionta-
sun eta gardentasunarekin lotu izan dute. Eta, egia esan, baserria hiriak
ukat zen di zkigun gauza asko eta askoren babesgune eta iturri bihurtu dela
aitortu behar dugu. Hala ere, ez dago ukat zerik errealitatea ez dela askok
uste duen bezain baikorra. Izan ere, larregi dira nekazarit zak dituen arazo
eta desorekak; hala nola, nekazari-politika egoki eta orekaturik eza, bene-
tan nekazarit zatik bizi direnent zako lagunt zen urritasuna, ustiaketen behar
bezalako eraberrit ze falta, nekazarien munduan azpiegitura eta zerbit zuen
eskasia… Alde horretatik, ez da gehiegi esatea nekazarien munduak −eta,
zeha zki, bizimoduak− zailtasun eta garraztasun ugari dituela. Are gehiago,
nekazarit zaren gordintasuna pairat zen dutenak batez ere emakumeak direla
irudit zen zait. Ugari dira ondorio honetara naramaten arrazoiak:
2. • Lehenengo eta behin, emakume nekazariaren lan gogorra aipatu behar
dut. Bakardadea, gehiegi zko lan-orduak (et xeko zein soro eta abereekiko
lanak egin behar izaten ditu gehienetan), askotan eta askotan inolako opo-
rrik gabe, gainera… Emakume nekazariek bizi duten errealitatearen zenbait
adierazle besterik ez dira. Eta ezin dugu ahant zi egoera hori t xartu egiten
dela gizonak kanpoan lan egiten duenean. Orduan, emakumearen ardura-
pean geldit zen da baserriko ia lan guztia eta, gainera, bakarrik igaro behar
izaten du ia egun guztia.
3. • Gainera, emakume nekazarien lana e zkutuan geldit zen da, hau da,
lan hori ez da ezagut zen eta, ondorioz, sektore honetan lan egiten duten
emakumeek ez dute beren buruaren estimazio handirik. Zent zu hone-
tan, iraganean zein gaur egun, emakumeek baserriaren aurrerabidean eta
sostenguan garrant zi ukaezina badute ere, ez dute inoiz behar bezalako
aitormen eta babes ofizial eta juridikorik izan. Horren adierazle da, esate-
rako, esplotazioaren titularitatea gehienetan gizone zkoen eskuetan dago-
ela (Estatu Espainiarrean esplotazioen %10ak du emakume bat buru) eta,
horren ondorioz, e zkont za hausten denean edo senar-emazteak bereizten
direnean edo alarguntasunean, emakumeak inolako babesik gabe geldit zen
direla.
4. • Era berean, ustiaketa-buruak (ia gehienetan gizonak) lagunt zaren bat
jasot zen duenean, emazteari lagunt za horiek eskat zeko aukerak it xi egiten
zai zkio. Hau da, emakumeari ustiaketa-buruaren lagunt zaile-funt zioa ema-
ten zaio eta, ondorioz, izan dit zakeen ekimen propioak oztopat zen zai zkio.

18 Pello Esnal
5. • Bestalde, kontuan hartu beharrekoa da oso emakume nekazari gut xi
daudela Gizarte Segurant zaren nekazarient zako erregimen berezian. Ez
dute, beraz, elbarritasun-pent sioak edota gaixotasun- edo amatasun-baja
hart zeko eskubiderik, ezta jubilaziorik ere. Hit z gut xitan esateko, neka-
zarit zako ekonomiaren oinarri garrant zit sua izanik ere, inolako babes eta
eskubiderik gabe bizi dira.
6. Arazo hauen guztien aurrean, eta berehalako irtenbideak bilat zea zaila dela
aitortuta ere, argi dago emakume nekazarien egoera hobeagot zeko ekime-
nak sortu eta bult zatu beharra dagoela. Ekimen horiek egoera gai zkiagotu
baino lehen jarri behar dira mart xan, gainera. Eta arlo honetan, zeregin
eta erant zukizun handiak dituzte administrazioek, nekazarien sindikatuek,
zein emakumeek. Nire irudiko, honako ekimen hauek bult zatu beharra
dago.
7. – Emakume nekazarien ekimena, ezagut za eta autoestima berresku-
rat zeko ekint zak. Eta, horretarako, emakumeak baserriko anonimatutik
irten, elkartu eta interesat zen zai zkien gaien inguruko bat zar eta ekint zak
antolatu beharko dira. Hit z gut xitan, emakumeak ohar daitezela nekazari-
-munduan gauzak egin eta antolat zeko dituzten ahalmenaz, hau da, norbere
ahalmenen kont zient zia har dezatela.
8. – Emakumearen ekimenari ateak irekit zeko, ustiaketa berean lan egiten
duten gizon zein emakumeei lagunt zak jasot zeko eskubide berdinak aitortu
behar zai zkie.
9. – Honekin batera, familiarteko esplotazioetan emakumeek egiten duten lan
e zkutua juridikoki onartu eta behar bezala baloratu behar da. Zent zu hone-
tan, nahitae zkoa da ustiaketaren jabegokidet za lort zea, e zkont za-hauste,
bereizte- edo alarguntasun-kasuetan emakumeak inolako babesik gabe gel-
ditu ez daitezen.
10. – Era berean, nekazarit zan lan egiten duten emakumeek Gizarte Segu-
rant zaren nekazarient zako erregimen berezian sartu beharra dute, elbarri-
tasun-, gaixotasun-, amatasun- edo jubilazio-pent sioak hart zeko eskubidea
izan dezaten.
11. – Eta, gauzak aldatu eta hobet zeko, nahitae zkoa da emakume nekazarien
sindikat ze-mailak handit zea. Izan ere, emakume nekazari gut xi daude
sindikatuetan sartuta, nahiz eta handia izan nekazari-ustiaketetan duten
garrant zia. Emakundek egindako ikerketa baten arabera, Euskal Erkidego
Autonomoan nekazarien sindikatuetan izen emandako ehun gizoneko,
bederat zi dira bakarrik emakumeak; aldiz, EUSTATek 1995. urtean atera
dituen datuen arabera, nekazarit zan ari diren ehun gizoneko, hogeita hama-
sei dira emakumeak.
12. – Honek guztiak sindikatuen ikuspuntuak aldat zea ere eskat zen du.
Gizone zkoek zuzendua eta gizone zkoent zako pent satua dagoen dinamika
sindikala aldat zea. Horregatik, zenbait sindikatu egiten ari den ahalegina
t xalot zekoa bada ere, hau da, emakumeen inguruan gauzak mugit zen ari
direla sumat zen den arren, oraindik ere asko dago egiteko.
13. Ez dago ukat zerik zaila dela ekimen hauek guztiak aurrera aterat zea; izan
ere, aldaketa sakonak eskat zen ditu nekazarit zaren arlo eta maila ezberdine-
tan. Eta, bereziki, gai honetan zeresana duten sindikatu, emakume-elkarte
eta administrazio ezberdinen konpromisoa eskat zen du. Eta, honekin batera,
erabakiak hartuko dituzten organoetan, hau da, nekazarien munduaren

Testu arkitektura 19
 bilakaera zehazten eta gestionat zen den tokietan emakumeek partaidet za
handiagoa izatea. Eta, horretarako, nahitae zkoa da sindikat ze-maila han-
diagotu eta ekint za eta informazio-ekimenak bult zat zea. Horrela bakarrik
lortuko baita nekazarien munduan gizon zein emakumeent zako bilakaera
orekatua.

Zeha zki, honako eskema hau at zeman dezakegu artikulu honetan: 1)

hasierako tesia [1]: gaiaren aurkezpena eta irit zia azalt zen du, hart zai-
leak bere ikuspuntua ezagut zeko; 2) argudioak [2-5]: irit zia indartuko
duten lau arrazoi ematen ditu, 3) ondorioak [6-13]: proposamenak.
Normalean, horrelako moldetan erat zen dira argudio zko sekuent ziak;
bat zuetan, testu luzeak hartuz eta instrukzioak ere emanez; “Jainko
t xikia” artikuluan ere gauza bera gertat zen da 11. lerrokadatik aurrera
(Rose, 1991; HIZPIDE honetan, 4. kapituluan); bestetan, pasarte labu-
rragoak osatuz.
##
6. Irit zi-artikuluek, ordea, eskema konplexuagoak ere izan dit zakete.
Irit zi-artikulua: Honako honek bezala (Mateos, 2006).
“Perfekzioaren
bila” Perfekzioaren bila
1. Hilaren 6an, Sigmund Freud jaio zela 150 urte bete dira; eta, horren karie-
tara, austriar medikuaz eta psikoanalisiaz ikusi ahal izan dugu han-hemenka
irit zi sorta. It xarotekoa zenez, gehienek pent salari handi baten ahalak eta
gizakiaren psikearen ezagut zari egindako ekarriak nabarmendu dituzte,
nahiz eta egon den, egon ere, bai Freud eta bai haren jarrait zaile guztiak ere
hit zont zi hut sak direla baieztatu duenik. Ez noakizu ni, irakurle, horrelako
ur handitan igeri egitea proposat zera, Freud intelektual erakargarria dela
uste dudan arren, eta ez bakarrik psikologiaren ikuspuntutik begiratuta.
2. Ez horixe. Bestelakoa da proposat zen dizudan ariketa. Esaten dutenez,
Freudek landutako tresna terapeutikoetako bat asoziazio askea zen. Honat x
galdera: zer datorkizu burura Freud izena ent zutean? Terapia berba, larru
belt ze zko dibana, gizon edadetu eta pipa-erret zaile bat emakume histeriko
baten negarrak ent zuten. Topikoz gaine zka ageri zaigu psikoanalisiaren
kontu hori.
3. Beste alde batetik, gizaki modernoak bere buruari iseka egiteko sarritan
erabili du psikoanalisia. Erreparatu, bestela, Woody Allenen filmetako zen-
bait sekuent zia gogoangarriri. Hona hemen adibide bat: pantaila erdibituta
dago; alde batean, Woody Allen bere terapeutarekin ari da; bestean, unean
uneko emaztea gauza bera eginez. Hot s, nor bere terapeutarekin hi zketan.
“Zenbatetan dituzue sexu-harremanak?”, galdet zen dute terapeuta biek.
“Oso gut xitan: astean birritan, besterik ez”, erant zuten du gizonak. “Ufa,
askotan: astean birritan”, erant zuten du emazteak.
4. Dela hedabideen eragina, dela eskarmentu propioa edo hurbilekoena, egungo
gizarte modernoetan, inor gut xik esan dezake ez dakiela zer den terapia
psikologikoa, nahiz eta psikoanalisiaz, Freudez edota terapia psikologikoen
artean dagoen aniztasunaz tutik ere jakin ez. Eta topiko eta isekatik harago,
gero eta jende gehiagok parte hart zen du terapien mundu horretan. Bat zuek

20 Pello Esnal
 diote Estatu Batuetatik datorren modaren menpeko izatea besterik ez duela
erakusten ohitura horrek. Beste bat zuen irit ziz, gizarte modernoetako apaiz
berriak dira terapeutak; a zken batez, gaixoa artaldera berriro bilt zean bai-
tat za haien lana.
5. Direnak direla, kontua da horrelako terapia batera hurbilt zen den gizakia
nola edo halako mina sufrit zen ari dela; giza oinazeaz ari baikara terapia
hizpide dugularik. Hona filosofia-irakasle bati ebat sitako hit zok: “psikoa-
nalistaren kont sultara sart zen den subjektua errudun sentit zen da: gehien
maite dituenekin gai zki portat zen delako, pozik egon behar duenean triste
dagoelako, berak aukeratu duen hori soportat zen ez duelako, ideia gaiztoak
izaten dituelako…”. Bestela esanda, sozialki eraikita dagoen gizaki ideal
horretatik urrun ikusten duelako bere burua. Terapia psikologikoaren iro-
nia garrat za horretan dago: gizarteak sort zen digu ezinegona eta gizarteak
berak jart zen ditu bideak sentimendu hori artat zeko. Zeren eta, gaur egun,
zoriont su izatea ia-ia gizarte-agindua baita. Oreka psikologikoa eta koles-
terolik gabeko dieta kitt berean etort zen dira. Agian, beste garai historiko
bat zuetan tristezia sormenaren iturrit zat jo zitekeen, baina gure gizartean
tristezia ez dator bat arrakastarekin. Bateraezinak ere direla esan liteke.
6. Calvinoren hasierako jarrait zaileek ulertezint zat jot zen zuten kristau jen-
deak t xirotasunean bizit zeko egiten zuen ahalegina. Pobre izan gura iza-
tea –esaten zuten– gaixorik egotea gura izatea bezalakoxea da! Ant zeko
zerbait esan zitekeen gaur egun tristeziak jota profesional on baten eskuetan
ipint zen ez denari buruz. Gizaki autonomo eta askea balio gorent zat jot zen
dituen gizarte honek perfekzioaren bila ibilt zera kondenat zen gaitu. Nola
ez dira ugarituko, bada, mota guztietako terapiak? Beharbada, terapeu-
tak esango digu ez dugula joan behar eredu perfektu horren bila…; baina,
orduan, beste eredu baten bila abiatuko gara. Ez dago irtenbiderik.
7. Freuden garaian, bizimoduari eut si ezin zioten gaixoak hurbilt zen ziren
terapiara; gaur egun, gut xien espero dugunean ent zun diezaiokegu geure
ondokoari terapeutarekin hit zordua duela. Maila kultural eta ekonomiko
jakin bat zuei bakarrik dagokien arren, terapia psikologikoaren erabilera
herritartu egin dela esan genezake. Eta, horrez gain, desmedikalizatu ere
bai, zilegi bazait hit z hori erabilt zea. Jende askoren egunerokotasunean
t xertatu da, apurka-apurka, isil-isilik.
8. Diogun berriro. Terapia psikologikoaren erabilera hedatuari buru zko
irakurketa asko egin daite zke, eta horietako bat zuk ez dira batere samurrak.
Baina nork salbatuko gaitu terapeutarengandik, perfekzioaren etengabeko
bilaketa honetan murgildurik?

Enunt zaiat zaileak, Freuden jaiot zaren 150. urteurrena dela-eta, gogoeta
pert sonala egin nahi du (1. lerrokada), behin psikoanalisiari buru zko
topikoak (2. ler.) eta isekak (3. ler.) aipatu ondoren eta terapia horretaz
denok zerbait badakigula baieztatuta gero (4. ler.). A zken batean, erabat
zabaldutako (8. ler.) oinazeak garamat za terapiara: geure burua gizaki
idealetik urrun ikusteak (5. ler.), perfekzioa lortu ezinak (6. ler.). Horiek
horrela, galdera batekin amait zen du: “nork salbatuko gaitu terapeuta-
rengandik”? (8. ler.).

Testu arkitektura 21
 7. Zuzendariari ##A zkenik, ikus dezagun idat zi bat, Berrian azaldutakoa, zuzendariari
gutuna: zuzendutako sailean (Mungia, 2004).
“Etorkinak”
Etorkinak
1. Aurreko ilunt ze batean Antiguako pilotalekura joan nint zen 21:00ak aldera,
eta handik ordu laurden batera ikusi nituen etort zen. Ez ziren bat edo bi,
dozenaren bat baizik. Isil-isilik eseri ziren alde batean, zer edo zer atera
zuten jateko eta bertan gelditu ziren pilotariei begira. Gero, udalt zain bat zuk
igaro ziren beren aurretik lasai, baina porra eskuan, eta, a zkenik, 21:30ak
aldera-edo kartoi bat zuk hartuta desagertu ziren, lo-tokiaren bila, nonbait.
2. Eta gu, pilotalekuaren beste aldean, harri eta zur. Bat zuetan, haiei begira;
beste bat zuetan, berriz, geure artean berriketan, sinet si ezinik…
3. Film belt z eta ilun bateko irudiak ziruditen arren, egia zkoak ziren, bene-
-benetakoak, mundu honetako errealitate gordinaren ondorio zuzena, mise-
riak eragindakoa, alegia. Et xerik gabeko etorkinez ari naiz. Eta hement xe
ditugu, gure alboan, Donostiako t xokorik donostiarrenetako batean.
4. Aurrekoa gau freskoa izan zen, et xeko epelera it zuli ginenont zat, eta
nahikoa hot za, seguru aski, et xerik gabekoent zat. Lo egin al duzue sekula
kale gorrian? Nik, behin, gaztet xoa nint zela, Pirinioetatik it zuli eta Jacan
autobusa galdu genuen batean. Uda zkena zen, eta lo-zaku xahar batean sar-
tuta egin nuen gaupasa, berokia jant zita eta ongi janda. Eta, hala ere, hot zak
egon nint zen gau osoan.
5. Pilotalekutik alde egin baino lehen, auzotar batekin hit z egin genuen: ingu-
ruko bizilagunak beldurtuta daudela, etorkin horiek hor bertan errotuz gero,
t xarrera egin dezakeelako egoerak; et xe barruan egin ohi ditugunak denon
begien bistan egiten dituztela; Caritasek kalean dituen arropa bilt zeko edu-
kiont zietatik harrapat zen dituztela jant ziak; goizean goiz Antigua auzo-
tik Erdialdera joaten direla auskalo nora eta zertara; gainerako etorkinak
(afrikarrak, amerikarrak…) lanean arit zen direla eta horiek, nonbait, ez;
konponbide zaila duen gaia dela, konplexua; ez genukeela egon nahi haien
larruazalean; zer edo zer egin beharko lit zatekeela lagunt zeko, etab., etab.,
etab.
6. Bart ederki lo egin ondoren, behin eta berriro etorri zait burura haien irudia.
Eta neure baitan sentit zen dudan ondoeza arint zeko idat zi dut gutun hau.
Ez dut nahi beste alde batera begiratu, ezer gertatuko ez balit z bezala. Gu
bezalako pert sonak dira, eta uste dut irtenbideren bat eskaini behar diegula.
Nik, behint zat, horixe nahiko nuke.
7. Horregatik, galdera hauxe egin nahi diot etorkin horiei lagundu diezaie-
keen edonori: zer egin dezakegu? Negua badator, eta ez da giro izango kale
gorrian.

Enunt ziat zaileak, berak bizi izandako gertaera bat abiapuntu hartuta,
nahi duen galderara darama testua –eta enunt ziatarioa (irakurlea)–,
pixkana-pixkana.
Lehen bi lerrokadetan gertaera kontatu ondoren (protagonistak azaldu
gabe), hirugarren lerrokadan aurkezten ditu protagonistak. Laugarren
lerrokadan, enunt ziatarioari zuzent zen zaio, lehen galdera eginez, eta

22 Pello Esnal
aurreko bere esperient zia bat kontatuz, protagonistekiko hurbiltasun
fisikoa lortu nahian. Bosgarren lerrokadan, beste baten ahoz azalt zen
du protagonisten egoera gordina. Seigarrenean, bere beste gertaera bat
kontat zen digu eta zergatik idat zi duen gutuna esaten. A zkenean, zazpi-
garren lerrokadan, egiten du hasieratik buruan zeukan galdera.

Testu arkitektura 23
 2. Sekuent ziak

Bronckarten ereduan, testuaren azpiegituraren bigarren eta hirugarren

osagai dira, hurrenez hurren, diskurt so-tipoak eta testu-motak. Ezagun
zaharrak ditugu testu-motak; Bronckarten eskutik ezagutuak diskurt so-
-tipoak. Bien berri emana dugu lehendik (Elosegi, Esnal, 2004), eta bien
erabilera didaktikoa ere egina.
Erabilera didaktikoak, hain zuzen, gauzak soilt zea eskat zen digu bate-
tik eta berei zketa bat egitea bestetik. Berei zketa datorren kapitulurako
ut zita, sekuent ziak landuko ditugu oraingo honetan.
Sekuent zia terminoa Adami hartuta darabil Bronckartek testu-motez jar-
duteko. Guk ere sekuent zia erabiliko dugu; batetik, neurri batean testu-
-mota eta diskurt so-tipo terminoak orde zkatuz eta, bestetik, testuen zati-
-izaera azpimarratuz.
Lau sekuent zia bereiziko ditugu: kontaketa, azalpena, preskripzioa eta
sekuent zia gauzat zailea. Dagoeneko, ohikoak gertat zen zai zkigu lehen
hirurak; pixkana-pixkana ari gara laugarrenaz jabet zen (Esnal, 2007,
2008a).
Didaktikaren aldetik, joko handia ematen du sekuent zien erabilera estra-
tegikoak. Eta erabakigarria gerta daiteke ohart zea nola lau sekuent zia
horietako bakoit zak bere gramatika propioa duen, bederat zigarren kapi-
tuluan ikusteko aukera izango dugunez.

Sekuent zia deituko diegu. Adami jarraiki, termino bera darabil Bronc-
kartek testu-motak izendat zeko. Baina badago alderik Adamen testu-
-mota (Adam, 1996) eta gure sekuent zia hauen artean. Horrela deit zean,
zer horien zati-izaera azpimarratu nahi dugu; apenas baitago testurik
erabat horietako bakar batez osatua. Eta, horren harian, beroriek era
estrategikoan erabilt zeko ematen duten aukera ere nabarmendu nahi
genuke.
Edozein ekint za komunikatiboa gauzat zera goazela, besteak beste
testu-generoen arteko aukera egin beharko dugu. Erabileraren erabile-
raz gizartea eratuz joan den molde horien artean zein hautatu erabaki
beharko dugu. Eta, molde zabal horren baitan, zein sekuent zia baliatu
izango dugu hurrengo erabakia: zein sekuent zia baliatu eta nola lotu
elkarrekin eta nola ordenatu eta uztartu sekuent zia horiek…
Izan ere, sekuent zia horiek ez dira soilik zati. Zerbait egiten duten zati
dira batik bat: kontatu, azaldu, preskribitu edo esaten dutena egin (gau-
zatu). Hain zuzen, lau sekuent zia horiek bereizten ditugu. Bestelako
izen bat ere erabil dezakegu horiek izendat zeko –hi zkunt z ekint za,
esaterako– sekuent zien egile-izaera hori ageriago gera dadin (Esnal,
2004), baina horretan ut ziko ditugu oraingoz.

24 Pello Esnal
 Izenak izen, kontaketa eta azalpenetan agerikoa da bai Bronckarten
diskurt so-tipoen oihart zuna, bai narrazio eta esplikazio testu-motena
ere. Hirugarrena, preskripzioa, bat dator izen bereko testu-motarekin.
Laugarrena, sekuent zia gauzat zailea, berria da. Austinen How to do
things whit words obran du oinarri (Austin, 1962).
Irakasleon erronka da kont zeptu eta eduki horiek didaktikara ekart zea;
eta euskara-irakasleona, jakina, euskararen didaktikan ere gauzat zea.
##
1. Azalpena eta Azalpena eta kontaketa zer diren, biak aurrez aurre ipinita ohartuko gara
kontaketa ongien, horretarako adibide argiak baliatuz. Ondoren at zemango ditugu,
soil-soil bada ere, bi sekuent zien ezaugarri nagusiak. Gero, bien arteko
muga lausot zen ikusiko dugu beste adibide batean.
##
1.1. Azalpena eta Bi adibide baliatuko ditugu azalpena eta kontaketa zer diren at zematen
kontaketa, aurrez hasteko.
aurre
Samariar ona
Samariar onaren parabolarena da lehenengo adibidea. Ezaguna da tes-
tuingurua: lege-maisuaren eta Jesusen arteko hi zketa. Hona hemen,
osorik (Elizen Arteko Biblia Elkartea, 1994: Itun Berria, 115):

1. Orduan, lege-maisu batek jaiki eta azpikeriaz galdetu zion:

2. –Maisu, zer egin behar dut ondaret zat betiko bizia jasot zeko?
3. Jesusek esan zion:
4. –Zer dago idat zia Moisesen legean? Zer irakurt zen duzu?
5. Hark erant zun:
6. –Maita ezazu Jauna, zeure Jainkoa, bihot z-bihot zez, gogo onez, indar guz-
tiz eta adimen guztiz. Eta lagun hurkoa zeure burua bezala.
7. Jesusek erant zun zion:
8. –Ederki erant zun duzu. Bete hori eta bizia izango duzu.
9. Baina lege-maisuak, bere galdera bide zkoa zela adierazi nahirik, galdetu
zion Jesusi:
10. –Eta nor da lagun hurkoa?
11. Jesusek erant zun zion:
12. –Behin batean, gizon bat zihoan Jerusalemdik behera Jerikorant z eta lapu-
rren eskuetan erori zen; zeu zkanak kendu eta, egurtu ondoren, alde egin
zuten, erdi hilik ut ziz. Apaiz bat gertatu zen, hain zuzen, bide hartan behera,
eta, gizona ikustean, bidetik okertu eta aurrera jo zuen. Gauza bera egin
zuen handik igaro zen tenpluko lebitar batek ere: ikustean, bidetik okertu
eta aurrera jo zuen. Baina bidaian zen samariar bat bertara irit si eta, hura
ikustean, errukitu egin zit zaion. Hurbildu eta zauriak lotu zi zkion, olioz

Testu arkitektura 25
 eta ardoz igurt zi ondoren; gero, bere asto gainean ezarri, ostatura eraman
eta bere ardurapean hartu zuen. Biharamunean, zilarre zko bi t xanpon atera
eta ostalariari eman zi zkion, esanez: “Zain ezazu eta, gehiago gastat zen
baduzu, hurrena natorrenean ordainduko dizut”. Zure ustez, hirurotan zei-
nek jokatu zuen lagun hurko bezala lapurren esku eroritako gizonarekin?
13. Lege-maisuak erant zun zion:
14. –Hartaz errukitu zenak.
15. Jesusek esan zion, orduan:
16. –Zoaz eta egin zuk ere beste horrenbeste.

Lege-maisuak, 10. lerrokadan, nor den lagun hurkoa galdet zen dio Jesusi.
Erant zun gisa, honako honen ant zekoa espero zitekeen, esaterako:
–Lagun hurkoa da, hit zak berak esaten duen bezala, hurrean duguna.
Orain, adibidez, zu niret zat hurkoa zara eta ni ere bai zuret zat. Bat zuetan,
hurkoa ezaguna dugu; eta beste bat zuetan, ez. Are gehiago: et saia ere izan
dezakegu lagun hurkoa. Kontua da…
Jesusek, ordea, bestela erant zuten dio: parabola kontatuz.
Hain zuzen, horra hor, bi erant zun horietan –bali zkoan eta bene-
takoan–, azalpenaren mundua (geuk asmatua) eta kontaketaren mundua
(parabolarena).
Funt se zkoa da berei zketa, eta funt se zkoa dugu bien arteko aldeaz
jabet zea. A zken batean, bi mundu diskurt sibo erabat ezberdinetara gara-
mat zate, eta bi diskurt so erabat ezberdin gauzat zen dituzte.

Consumer
Bigarren adibidea, berriz, kont sumit zaileent zako aldi zkari batetik dago
hartua. Bi zati ditu testuak: 1) irakurle baten galdera (lehen lerrokada)
eta 2) adituaren erant zuna (ondorengo bi lerrokadak). Hona hemen
(Consumer, 2002):

Ospitale batek salatu egin behar du zakur baten ho zkada,

nahiz eta honek bere jabeari egindakoa izan
1. Ospitaleko larrialdi-zerbit zura joan nint zen, et xeko neure t xakurrak ho zka
eginda. Izan ere, haginka egin zidan, gizon batek lotu gabe zeraman beste
zakur batengandik apartat zera joan nint zenean. Handik hilabetera, epaite-
giko jakinarazpen bat jaso nuen. Dei bat zen: deklarat zera joateko; bestela,
isuna jarriko zidatela, ez banuen horretarako arrazoirik alegat zen. Zilegi
da beste pert sona edo entitate batek nire baimenik gabe salaketa jart zea?
2. Zilegi ez ezik, betebeharra da edozein hiritarrent zat delitua salat zea eta
justiziari lagunt zea. Hala ikusi ohi du gure zuzenbideak. Kaltetuaren edo
horren orde zkaria ez den norbaiten salaketak prozesu penala abiaraz dezake.
Baina delitu publikoak bakarrik zigor daite zke kaltetuak berak salatu gabe.
Delitu pribatu eta erdi-publikoengatik zigort zeko, berriz, kaltetu partiku-
larrak jarri behar du salaketa. Delitu pribatuak dira kalumniak eta irainak.

26 Pello Esnal
 Eta delitu erdi-publikoak dira sexu-eraso, -jazarpen eta -abusuak, sekretuak
azaldu edo jakinaraztea, funt zionarioen, agintarien edo agintarit zako agen-
teen aurkako kalumniak eta irainak, familia abandonat zea, zuhurgabeke-
riaz eragindako kalteak, eta jabet za intelektual eta industrialaren aurkako
delituak, eta kont sumit zaileen aurkakoak. A zkenik, delitu publikoak daude
(edozeinek sala dit zakeenak). Kode Penalak tipifi katutako gainerakoak
dira; besteak beste, zakurrak ho zka egitea.
3. Aurrekoa kontuan izanda, ospitaleak bere egitekoa bete du lesioen berri
epaitegiari ematean; izan ere, delitu baten ondorio izan daite zke lesioak eta
delitu horren biktima ospitalean tratatutako pert sona. Horregatik, epaite-
giak deia bidalt zen dio biktimari, honek ekint za legalak hasi nahiko balitu.
Kasu honetan, ordea, nahikoa du ez salat zearekin. Ez baitu, noski, bere
buruaren aurka egingo.

Horra hor, berriro ere, erabat bi mundu ezberdinak: kontaketarena eta

azalpenarena. Galdera, zatirik handienean (a zken esaldia ez beste guz-
tia), kontaketa da. Irakurle batek argibidea eskat zen dio aldi zkariko adi-
tuari; hain zuzen, a zken esaldian egindako galderan. Horretarako, zer
gertatu zit zaion kontat zen dio aurretik. Erant zunean ere, bi zati bereiz
dit zakegu: erant zuna bera (funt sean, lehen esaldia) eta gainerako guztia,
adituak, kontatuz ez baina, azalduz ont zen duena.
##
1.2. Ezaugarri Bien arteko aldea honetan dago. Kontaketan, koordenada leku-den-
orokorrak bora zkoak dira ardat z; horien inguruan egiturat zen dira gertaerak,
benetakoak izan edo fikzio zkoak, lehen gertatuak izan edo oraindik ger-
takizun egon. Azalpenean, ordea, ez dago koordenada leku-denbora zko
berezirik; hi zkunt z ekint za hezurmamit zen ari den leku-denborak dira
koordenada orokor. Beste era batera esanda, Bronckarten hit zak era-
biliz: disjuntuak (disjointes) dira ohiko koordenadak eta kontaketa-
ren diskurt so-mundukoak; eta konjuntuak (conjointes), berriz, ohiko
koordenadak eta azalpenaren diskurt so-mundukoak (Bronckart, 1996:
158-167).
##
1.3. Mugak Kontraste hori argia da aurreko adibideetan; kontaketa iraganean bai-
lausot zen tago eta azalpena orainaldian. Baina zer gertat zen da, baldin eta kon-
taketa orainaldian egiten bada eta azalpena iraganean? Orduan, mugak
lausot zen ikusiko ditugu.
Esaterako, hona hemen Nikolas Zendoiaren idazlan bat, kontatuz (ala
azalduz?) nola bilt zen zituzten mutikotan gaztainak. Plazaratu bezala
dakargu hona; euskara batuan ipint zea besterik ez dugu egin.
Guztira, hemeret zi lerrokada ditu idazlanak: lehen hirurak, aurkez-
pena eginez; bi a zkenekoak, agur moduan; eta tartean, 4. lerrokadatik
17.era bitartean, gaztainak nola bilt zen zituzten esanez (Zendoia, 2008:
19-21).

Testu arkitektura 27
 Gaztainak bilt zen
1. Kaixo, lagunok. Norbaitek esango du: “Nikolas orain ere kontu zaharre-
kin zetorrek”. Bai. Baina ez dakienarent zako, kontu zaharra berria da. Hor
zegok, ba, koxka.
2. Garai batean, gaztaina bilt zeko ibilerak nola bizit zen genituen pixka bat
azalt zera natorkizue. Askotan hit z egin da “gaztaina erre jana dugu” eta
“danbolinean erreak, tarran-tarran” eta “gero a zer haize-tiroak” eta betiko
kontu horiek. Nik uste dut horrek guztiak hit zaurre bat merezi duela.
3. Gure mutikotako garaian, honela ohi zen gaztaina bilt zea.
4. Gaztainadiak zeuden orduan nonahi. Baina gaztainadi zaharrak. Hondo zko
handiak, gehienak. Nola bildu hain handiak izanik? Nola erait si lakat zak?
Begira: horretarako, zardaiak behar izaten ziren.
5. Zardaia egur mehe luzea zen. Bat, luzea: zort zi bat metrokoa. Bestea,
mot zagoa. Bat, goialdekoak eraisteko. Eta bestea, behealdekoak. Baina zar-
daia delako hori ez zen edozein modu zkoa, e? Urte bat lehenagotik bilat zen
zen mendian. Kostata, gainera. Ea non hainbeste luzekoa! Gainera, azala
kendu, t xuri-t xuri egin eta mandioko sabaiari lotu; zuzen egon zedin, eta
arint zeko, gogort zeko.
6. Hurrengo urteko gaztaina-garaia iristen zenean, aitaren osabak, Mart xiel
zaharrak, han jait siko zuen mandiotik zardai t xuri luzea et xe atarira. Tente
jarri eta harri-losa bati kanka-kanka joaraziko zion, eta gure aitari eman:
7. –Ederki ihartu duk. A zer hot sa jot zen duen!
8. Giro ederra zaindu, eta goizean aita joango zen aurrena gaztainak botat zera,
bere bi zardaiak hartuta. Bere arropaz gainera, jert se lodi bat buruan
bilt zeko, lakat zek zulatu ez zezaten. Ondoren, hiru edo lau mutiko aitonare-
kin. At zena, osaba zaharra, idi parearekin, gurdi kurtola handiari erant sita.
Kurtola deit zen genion gurdi it xiari. Beste bat zuek esaten zioten gurkaja;
kaxadun gurdia zen, alegia.
9. Baina, hori bai: bakoit za bere saskia eta mat xardearekin joaten ginen gaz-
tainak bilt zera. Saskia bete ahala, gurdira hustu. Aitak erait si ahala, guk
jaso.
10. Norbaitek ez badaki mat xardea zer den… Gaztainak lurretik saskira
jasot zeko egurre zko tresna bat. Sahat sa- edo gaztaina-zepatik makila lodi
ant zekoa moztu eta hari azal-lakaina kendu, metro erdi-edo luzekoa, okertu
bi puntak elkar jo arte –haut si gabe, jakina–, puntan lotu, okertutako bueltan
arto-lokot x lodi samarra sartu bere hartan, forma har zezan. Hori udan egin
behar zen, egur berdearekin. Gero, ihartutakoan, muturra askatu, eta egina.
Garai bateko ilea mozteko eskuko makina bezala erabilt zen zen eskuan:
ireki eta it xi, lakat za hartu eta lakat za ut zi.
11. Giro lehorrean jaso behar izaten zen gaztaina. Bestela, gero pilan zegoela,
lizundu egiten zen, ondu beharrean. Hargatik aukeratu ohi zen hego-haize
giroa.
12. Gaztaina-arbola handi haiek zein dotoreak jart zen ziren helt zen ziren
garaian! Jarri bestaldeko maldatik begira eta, lakat zak hori-hori; orriak
ere ant zeko, bete-beteak; pago-uso urdinak alboetako hariztietan paparoak
e zkurrez bapo beteta gaztainadian jolasean… Gaur baino eskopeta gut xiago
zen orduan. Begira jarrita begiak gozat zen ziren.

28 Pello Esnal
 13. Horrela, goizean hasi eta eguerdirako gurdikada bat bete oi zen. Hura era-
mango zuen Mart xiel zaharrak kontu handiz, bidean lakat zik galdu gabe.
Egun hartan, berak egingo zituen ukuiluko lanak. Eta arrat saldean, bigarren
gurdikadaren bila. Guk, ordurako, bilduta edukit zen genuen pila.
14. Ba zkaria, astoan eramaten zigun emakumeren batek. Alajainkoa, han ez
zen izaten baba t xarrik! “Hau ez dut nahi” eta “hori ez zait gustat zen” eta
horrelakorik ere ez. Dena ona eta dena gozoa. Bai horixe! T xakur t xikia
ere, belarriak tente-tente zituela zain, ogi-koxkor bat edo urdai-zati bat nork
luzatuko ote zion.
15. Arrat saldeko gurdikada a zkarrago osat zen genuen, et xera garaiz etort zea-
rren. Et xera bidean, denok kantari. Orduan ere, Mart xiel zaharra at zean
uzten genuen, bere idi eta gurdi.
16. A! Eta lehen esatea ahaztu egin zait. Gaztainek beren izenak zeu zkaten.
Onena eta aurrena helt zen zena, ihart za. Arbola bera ere sendoa ohi zen.
Bestea, kelemet za. Hura ere gaztaina ona zen, pixka bat gorrixeagoa. Eta
bestea, gaztaina makat za, t xertatu gabea. Haiek gut xi genituen eta beran-
duago helt zen ziren. Baina gut xi ematen zuten, eta t xerriarent zat edo gana-
duren bat gizent zeko-edo bildu ohi ziren.
17. Mandioan ere, pila bat ihart zarekin egiten zen. Eta beste pila, kelemet zare-
kin. Nahastu gabe, alegia.
18. Handik aurrera, “kaixo, motel”. Goizean aletu eta gauean jan.
19. Garai batean nahiko
gaztaindi bikaina.
Haiek eman ziguten
hamaika gaztaina.
Bilt zen ere egiten
zen, bai, ahalegina.
Gaur egun dendatikan
erosten da, baina.

Idat zia arretaz irakurriz gero, ohart zen gara idazleak ez duela gertaera-
rik edo pasadizorik kontat zen. Gauzak zehat zago esanda, kontaketaren
bigarren planoa besterik ez du eraikit zen. Horregatik du azalpen-kut sua.
(Seigarren kapituluan landuko ditugu kontaketaren planoak-eta.)
##
2. Preskripzioa Preskripzio zko sekuent ziek beste “mundu” batera garamat zate. Hala
ikus dezakegu bai Samariar onaren parabolaren testuinguruan, bai
kont sumit zaileent zako aldi zkariko galde-erant zunetan; honako preskrip-
zio zko esaldiak baitituzte tartekatuak:

• Samariar onarenean.–
2. –Maisu, zer egin behar dut ondaret zat betiko bizia jasot zeko?
6. –Maita ezazu Jauna, zeure Jainkoa, bihot z-bihot zez, gogo onez, indar guztiz
eta adimen guztiz. Eta lagun hurkoa zeure burua bezala.
8. –Bete hori eta bizia izango duzu.
16. –Zoaz eta egin zuk ere beste horrenbeste.

Testu arkitektura 29
 • Kont sumit zaileent zako aldi zkarian.–
1. Zilegi da beste pert sona edo entitate batek nire baimenik gabe salaketa
jart zea?
2. Zilegi ez ezik, betebeharra da edozein hiritarrent zat delitua salat zea eta
justiziari lagunt zea. […] Delitu pribatu eta erdi-publikoengatik zigort zeko,
berriz, kaltetu partikularrak jarri behar du salaketa.
Are gehiago: orain ohart zen garenez, preskripzio zko esaldi horiek
osat zen dute bi testuen muina.
Hiru mult zo bereiz dit zakegu preskripzio zko sekuent zien baitan:
agindu zkoak, instrukzio zkoak eta prozedura zkoak (Esnal, 2003a:
63-64; 2004: 80-85; Elosegi, Esnal: 2004: 61-65). Hirurak aztertuko
ditugu ondoren, hiru testu baliatuz: 1) agindu-testu bat (“Zer egin seme-
-alabak nabigat zen ari direnean?”), 2) instrukzio-testu bat (“Kont zen-
trazio-arazorik?”) eta 3) prozedura zkoa (“Sagardoa egiteko prozesua”).
Adi zkiak soilik kontuan hartuz (esaldi nagusietako adi zkiak, eta bal-
dint za-adi zkiak) eta horiek gauzat zen dituzten funt zioei erreparatuz
(modalizazioa ere barne dela), honela bereiz dit zakegu:
• Letra lodiaz eta azpimarraz: aginte-adi zkiak, partizipio ez-joka-
tuak, baldint za-adi zkiak eta behar izan adi zkiak.
• Letra lodiaz: balorazio-adjektiboak + izan formak eta modalizazioak.
• Azpimarra soilaz: azalpen-adi zkiak (ez-burutuak eta puntualak) eta
geroaldi-adi zkiak.
Horrela, ikusiko dugu 1) zein adi zkik adierazten dituzten funt sean
sail bakoit zaren ezaugarriak, 2) nola oso gertuko diren agindu zko
eta instrukzio zko testuak eta 3) nola azalpenaren mundukoak diren
prozedura zkoak.
##
2.1. Agindua Aginduzko testu bat aztertuko dugu lehenik (HABE, 2001b). Baina, aurre-
tik, merezi du ohartaraztea formaz dela aginduzkoa eta instrukziozkoa
esanahiaz. Egunkari bateko testua izateak esplikat zen du hori: kazeta-
ria ohiko irakurleari mintzo zaio, azalpen eta itzulingururik gabe, gau-
zak ahalik zuzenen adieraziz. Bide batez, ondo datorkigu nahi duguna
azpimarratzeko: zein gertuko diren aginduzko eta instrukziozko testuak.

1. Zer egin seme-alabak nabigat zen ari direnean?

2. Saia zaitez Internet senide arteko aktibitate bihurt zen. Seme-alabekin
nabigatu sarean, eta ez ezazu ordenagailua beren logelan ut zi. Berekin
zauden bitartean, sarearen erabilera ardurat su eta seguruari buruz hit z egin
dezakezu. Ikas ezazu teknologiari buruz, galdera asko egin eta ez zaitez
lot sa seme-alabek zuk baino gehiago badakite.
3. Umeei irakat si behar zaie inoiz ez di zkietela norberaren datuak eman
behar on line ezagut zen dituzten pert sonei, bereziki sareko eztabaida-leku
eta topa-lekuetan ezagut zen dituztenei.

30 Pello Esnal
 4. Seme-alabei azaldu behar zaie inoiz ez dutela on line ezagutu duten
pert sona batekin hit zordurik antolatu behar. Esan iezaiezu, halaber, norbait
horrelakorik egiten saiat zen bada, zuri jakinarazteko berehala.
5. Ipin it zazu et xean Interneten erabilerari buru zko arauak. Noiz ibili eta
zenbat orduz nabiga dezaketen umeek. Informa zaitez seme-alabak babes-
teko dauden kontrol-mekanismoez: iraga zki-softwareak eta merkatuan dau-
den beste hainbat aukera.
6. Iraingarri den posta elektronikorik edo bestelako komunikaziorik jasot zen
badute, ez erant zuteko esaiezu seme-alabei. Deseroso sentit zen diren web
orri edo chat-room batean badaude, lehen baino lehen handik irtetea ere
gomendatu. Adieraz iezaiezu edonolako komunikazio iraingarririk jasoz
gero zuri erakut si behar dizutela, baina argi adierazi ez zarela haiekin
haserretuko eta errua ez dela berena. Harreman irekiak eta konfiant za edu-
kit zea oso garrant zit sua da horretarako.
7. Zure seme-alabak edo beste umeren bat arriskuan dagoela uste baduzu,
dagokion agintarit zarekin harremanetan jar zaitez lehenbailehen.

Guztira, hogeita bost forma bereizi ditugu: lehen saileko hogeita hiru
(hamar aginte-adi zki, bost partizipio ez-jokatu, sei baldint za-adi zki eta
bi behar izan) eta bigarren saileko bi (balorazio-adjektiboa + izan eta
modalizazioa).
##
2.2. Instrukzioa Ondorengo testu honek ere aurrekoaren ant zeko testuingurua du, baina
ñabardura bat zuekin. Kazetaria du idazlea; gaztea irakurlea; eta argital-
pena, berriz, herri-mailako aldi zkaria (HABE, 2000a).

Kont zentrazio-arazorik?
1. Ikasteko, lan egiteko edo beste edozertarako kont zentrazio-arazoak badi-
tuzu, hona hemen sei aholku, lan-orduei ahalik eta etekinik handiena
aterat zeko.
2. ORDURIK ONENA AUKERATU
3. Komenigarria da, lan egiteko edo ikasteko, egunero ordutegi bera iza-
tea. Zenbaitek etekin handiagoa lort zen dute goizean lan eginda; eta beste
bat zuek, aldiz, arrat salde gauean. Dena den, kont zentraziorako ordurik
onenak honako hauek dira: goizean, 08:00etatik 12:00etara; eta arrat sal-
dean, 19:00etatik aurrera.
4. ATSEDENA HARTU
5. Noizbehinka lana ut zi eta etenak egin behar dira. Hobe da at seden labu-
rrak egitea maiztasun handiarekin, gut xi eta luzeak egitea baino. Ordu
erdiro edo hiru ordu laurdenero bost minutuko tartea hart zea egokiena
izango lit zateke.
6. HELBURUAK JARRI
7. Egunero lanean edo ikasten hasi baino lehen, helburu bat zuk jar i zkiozu
zeure buruari. Hasi kont zentrazio-behar handiena eskat zen duten gaiak
lant zen; eta gainerakoak bukaerarako ut zi; nekatuta zaudenerako, alegia.

Testu arkitektura 31
 8. LEKU EGOKIA BILATU
9. Toki erosoan lan egin behar da; baina ez du erosoegia izan behar, ordea.
Argiak zuria edo urdinxka izan behar du, gut xiago nekat zen du-eta.
Tenperatura ere garrant zit sua da; 20 gradu ingurukoa da onena.
10. KONTUZ KAFEAREKIN
11. Kafea bizigarria da, eta logurari aurre egiteko erabil daiteke. Dena den,
nekatuta egonez gero, ant sietatea sor dezake. Gauza bera gerta daiteke
tabakoarekin.
12. MUSIKA KLASIKOA
13. Musika lagungarria izaten da kont zentrazioa lort zeko. Hala ere, ez du
edozein musikak balio. Musika klasikoa edota letrarik gabekoa oso ona da.
Kantu ezagunak edota letradunak aukerat zen baditugu, berriz, kontrakoa
lortuko dugu.

Guztira, hogeita bederat zi forma bereizi ditugu: lehen saileko hamalau

(agindu-adi zki bat, sei partizipio ez-jokatu, hiru baldint za-adi zki eta
lau behar izan), bigarren saileko hamabi (balorazio-adi zki bat, zazpi
balorazio-adjektiboa + izan eta lau modalizazio) eta hirugarren saileko
hiru (bi azalpen-adi zki eta geroaldi-adi zki bat).
##
2.3. Prozedura Hirugarren testua, berez eskolan lant zeko sortua izan ala ez, dibulga-
zio-testu ere izan zitekeen, aurreko bien ant zera: kazetari batek idat zia
ohiko aldi zkari edo egunkariren batean (IKA, 1998).

Sagardoa egiteko prozesua

1. Lehenik, sagar mota ezberdinak kantitate ezberdinetan nahasten dira:
gozoak eta garrat zak. A zken sagar mota horrek sagardo bizia ematen du.
Adituek diotenaren arabera, zenbat eta sagar mota gehiago nahastu, orduan
eta sagardo hobea aterat zen da.
2. Sagarrak nahastu ondoren, uretan garbit zen dira.
3. Hurrengo pausoa sagarra t xikit zea da. Sagarra makina batean sart zen da;
eta honek sagarrak puskatu egiten ditu, baina hazia apurtu gabe; bestela,
muztioak zapore t xarra hartuko luke. Geldit zen diren hondarrei pat sa
deit zen zaie.
4. Hirugarren pausoa dolarerat zea da. Pat sa dolarera (prent sara) pasat zen da.
Han, edozein tramankuluz zapalt zen da: eskuz, palankaz, motorez, hidrau-
likoki… Zapalt ze horren bidez lort zen den likidoa muztioa da.
5. Ondoren, ont zirat ze prozesua dator. Muztioa dolaretik ont zira aldat zea da.
Ont ziak neurri, bolumen eta forma askotakoak dira. Guk sagardotegietan
aurki dezakeguna 10.000 litrotik gora duen ont zia da, eta (K)UPELA, UPA
edo KUPA deit zen zaio.
6. Jarraian, irakinaldiak datoz. Muztioa, ont ziaren barruan bi irakinaldi pasa
ondoren, sagardo bihurtuko da. Lehenengo irakinaldia a zkarra da, eta
ont zia irekita ut zi behar da. Hamar egunetik hilabete t’erdirako irakinaldia
da hau.

32 Pello Esnal
 7. Bigarren irakinaldia lehenengoa baino lasaiagoa da. Ont zia geldi-geldi
eduki behar da bi-lau hilabetetan. Oraingoan, muztioaren azukre guztia
alkohol eta anhidrido karboniko bihurtuko da, sagardoa egin arte. Muztioa
gazituz eta garbituz joango da.
8. Bukat zeko, sagardoa kupeletik botiletara pasatuko da. Kupeletan dagoen
sagardoa lauzpabost hilabetera botilaratuko da. Orduan, sagardoak 5 gra-
duko alkohola izango du eta 1.000 eta 1.010 bitarteko dent sitatea. Salt zeko
prest dago.

Bereizitako formak aztertuz, agerikoa da aurreko bi sailetakoen eta

hirugarren honen arteko aldea. Hemen, guztira, hogeita hamaika forma
bereizi ditugu: lehen saileko bi, bigarren saileko bat, eta hirugarren sai-
leko hogeita zort zi (hogeita bi azalpen-adi zki eta sei geroaldi-adi zki).
Beraz, a zken batean, hirugarren saileko adi zkiak ditu prozedura zko tes-
tuak protagonista, aurreko biek besteak zituzten bezala.
Hiru testuen azterketako datuak taula batera ekarrita, horra hor 1) zein
adi zkik adierazten dituzten funt sean sail bakoit zaren ezaugarriak, 2)
nola oso gertuko diren agindu zko eta instrukzio zko testuak eta 3) nola
azalpenaren diskurt so-mundukoak diren prozedura zkoak.

Agindua Instrukzioa Prozedura

Aginte-adi zkiak 10 1 0
Partizipio ez-jokatuak 5 6 0
Baldint za-adi zkiak 6 3 0
Behar izan 2 4 2
Balorazio-adi zkia 0 1 0
Balorazio-adj. + izan 1 7 0
Modalizazioak 1 4 1
Azalpen-adi zkiak 0 2 22
Geroaldi-adi zkiak 0 1 6

##
3. Gauzat zailea Sekuent zia hau ez dugu aurkit zen ez Bronckarten diskurt so-tipoen
artean eta ez Bronckartek berak edo Adamek edo gainerako adituek lan-
dutako testu-moten artean ere. Baina sarritan egiten dugu topo berarekin
eguneroko testu aho zko nahiz idat zietan. Beraz, ezinbestekoa dugu hori
ere didaktikara ekart zea (Esnal, 2007; 2008a).
Zergatik dagoen hut sune hori ulert zeko, aski da kontuan izatea duela
gut xi ohartu garela zenbait hit z eta esaldi bereziren ezaugarri nagusiaz:
esan ez baina, egin egiten dutela.
Seguruenik, Émile Benveniste izan zen horretaz ohartu zen lehena,
1958an plazaratutako “Los verbos delocutivos” artikuluak salat zen due-
nez (Benveniste, 1971: 198-206). Lau urte geroagokoa da J.L. Austinen
How to do things with words liburua ospet sua (Austin, 1962).

Testu arkitektura 33
 Austinen liburu horretan, zabalago lant zen da kont zeptua, berak perfor-
mative utterance terminoaz bataiatu zuena; gaztelaniaz, expresión rea-
lizativa it zuli dute; euskaraz, adierazpen gauzat zailea esan dezakegu,
batik bat gauzat zailea azpimarratuz.
Terminoak termino, kont zeptua interesat zen zaigu hemen. Austinek lau
adibide erabili zituen argit zeko. Honela dakart za gaztelania zko it zulpe-
nak, testuingurua ere zehaztuz; hain da erabakigarria testuinguruarena
(Austin, 1982: 46):
“Sí, juro (desempeñar el cargo con lealtad, honradez, etc.)”, expresado en
el curso de la ceremonia de asunción de un cargo.
“Bautizo este barco Queen Elizabeth”, expresado al romper la botella de
champaña contra la proa.
“Lego mi reloj a mi hermano”, como cláusula de un testamento.
“Te apuesto cien pesos a que mañana va a llover”. [Apustua benetan
eginez.]
Funt se zkoa da konturat zea zer egiten duten esaldi horiek, bakoit za
berari dagokion testuinguruan eta egoera komunikatiboan behar bezala
erabilita. Ez dute kontat zen zer gertatu den edo azalt zen gauzak nola
diren edo agint zen zer egin behar den; hau da, ez dira kontaketa, azalpen
edo preskripzio. Besterik egiten dute: egin. Egin egiten dute une horre-
tant xe, eta hit z horiexen bidez egin ere, kasuan kasuko ekint za gauzatuz:
zin egin, bataiatu, testamentuz ut zi, apustu egin.
Hort xe dago gakoa eta gilt za. Behin horretaz konturatuz gero, ez dago
horren zaila esaldi edo testu-zati horiek at zematen. Are gehiago: uste
baino maizago erabilt zen ditugula ohartuko gara.
Esaterako, Elizan-eta, ohikoak dira esaldi gauzat zaileak. Apaizak, esate-
rako, formula hau erabili ohi du norbait bataiat zean:
Nik bataiaT ZEN zaitut, Aitaren eta Semearen eta Espiritu Santuaren
izenean.
Aitort zako sakramentuan, berriz:
Nik barkaT ZEN di zkizut bekatuak, Aitaren eta Semearen eta Espiritu
Santuaren izenean.
E zkont zan, aldiz, e zkongaiek dute hit z gauzat zailea:
Nik, ….-k, zu, … , harT ZEN zaitut emaztet zat.
Nik, ….-k, zu, …, harT ZEN zaitut senart zat.
Eguneroko bizit zan, maiz erabilt zen ditugu horrelako esaldiak, zenbait
egoera jakinetan: “hit z ematen dizut”, “hau zuret zat ematen dizut”,
“barkat zen dizut”… Mota horretakoak dira zenbait formula ere: “egun
on”, “eskerrik asko”, “mesedez”… Are gehiago: horrelako formulak-eta
ikasiz hasi ohi gara hi zkunt za ezezagunak ikasten. Beraz, arreta berezia
eskaini beharko diegu horrelako esaldiei-eta, nahiz eta horien izaeraz
oraindik behar adinako kont zient ziarik izan ez.

34 Pello Esnal
Esaterako, gabezia hori salat zen ari da Euskal Autonomia Erkidegoaren
aldi zkari ofiziala, non behin eta berriro irakurt zen ditugun “aginDU dut”,
“xedaTU dut”, “ebaT ZI dut” eta ant zeko formak, noiz eta “aginT ZEN
dut”, “xedaT ZEN dut” eta “ebazTEN” dut idat zi beharko liratekeenean
(Esnal, 2007). Horrek Eusko Jaurlarit zaren agindu bat aldat zea eskat zen
du: Lege Egitasmoak, Dekretuak, Aginduak eta Erabakiak lant zeko
jokabideak araut zen dituena (EHAA, 1993). Era berean, EGLU II ere
osatu beharko da, adi zki orain ez-burutuaren [-T(Z)EN] balio nozionalei
dagokienez (Euskalt zaindia: Gramatika bat zordea, 1987b: 419-420).
Emankorra da Austinen lanak zabaldu duen bidea, eta ezaguna eta opa-
roa Searleren ekarpena (Searle, 1969), speech-act s (hi zketako egint zak,
actos de habla) direlakoen harian. Esan gabe doa zein lagungarri diren
ekint za komunikatiboa kont zeptua lant zeko.
Orain, beste urrat s bat ere egin behar dugu: konturatu beharrean gara,
zenbait hit z eta esaldi ez ezik, testu osoak ere izan daite zkeela gau-
zat zaile. Adibidez, administrazioko lege, xedapen eta ebazpenak.
Adibide adierazgarriak dira, gainera. Izan ere, formaz esaldi baka-
rra dute gauzat zailea; aipatu berri ditugunetako bat: “agint zen dut”,
“xedat zen dut” edo “ebazten dut”. Izatez, ordea, testu osoa da gauzat zai-
lea: testu osoak araut zen du. Gauzat zaileak dira, era berean, bandoak,
ziurtagiriak…
Urrat s berri hori egiteko, zenbait zailtasun eta oztopo aurki dit zakegu,
EAEko administrazioko aipatu testuek salat zen dutenez. Gaztelaniaz,
gauzak bideratuago dituzte erabileraren erabileraz; praktikan, behint zat.
Eta teorian ere urratuak dituzte bideak. Adibidez, Gramática descriptiva
de la Lengua Española obran (Bosque; Demonte [dir.], 1999), hamaika
orrialdeko lana eskaint zen diete “Expresiones realizativas” direlakoei
(Garrido, 1999), baina esaldi mailan gerat zen dira.
Dena den, lan horretan badugu argirik euskal testuak ere aztert zeko.
Izan ere, a zken batean, benetako testuak onduz eta aztertuz joango gara
gauzak argit zen eta, besteak beste, sekuent zia gauzat zaile hauen grama-
tika ere at zematen. Adierazpen gauzat zaileak definituz hasten da lana
(Garrido, 1999: 3.888):
Una expresión realizativa está constituida por un verbo realizativo en
primera persona de indicativo (sin expresión de afi rmación ni negación).
Al pronunciar una expresión realizativa se lleva a cabo el acto descrito
mediante la expresión.
Hort xe ditugu adierazpen gauzat zaileen hiru ezaugarriak: 1) adit z gau-
zat zailea dute osagai, 2) adi zkia lehen pert sonan (singularrean nahiz
pluralean) eta orainaldian doa eta 3) esatean, esaten dena egiten da.
Ezaugarri horiek azalduz eta zehaztuz osat zen du lana egileak, baina
esaldi mailara mugatuz. Guk testu bat balia dezakegu, sekuent zia gau-
zat zailearen ezaugarriez jabet zeko; esaterako, zenbait euskaldun eza-
gunek sinatutako agiri bat. Lehenik, testua bera emango dugu (Arteaga
et alii, 2008; nireak dira letra lodiak); ondoren, iru zkin bat zuk egingo
ditugu.

Testu arkitektura 35
 Giza Eskubideen Aldarrikapen Unibert sala ospat zeko
euskal kanpaina
AGIRIA
1. Duela 60 urte onartu zuen Nazio Batuen Bat zar Orokorrak Giza Eskubideen
Aldarrikapen Unibert sala. René Cassin, baionarra, izan zen Aldarrikape-
naren idazlari nagusia. Aginte publiko eta herritar guztiok bete eta betea-
razi behar ditugun eskubide unibert salen katalogo bat da Aldarrikapena.
Aurrerapen handia izan da Aldarrikapena gizateriaren historian. NBEko
ida zkari nagusiak zioenez, “Aldarrikapena da ongia eta gai zkia derit zegun
horien neurria”. Adierazpenaren garrant ziaz ohart zeko, saiatu galdera honi
erant zuten: “… eta Aldarrikapenik ez balego?”.
2. Zorionez, badago Aldarrikapenik, eta munduko estatu ia guztiek onartua
dute eta beren legedietara eramana. Alabaina, ez da aski horrekin. Indar
ahalt suek dihardute eskubideak urrat zen, eta mundu osoan bort xat zen dira.
Urrakorrak dira giza eskubideak, eta arriskuan izaten dira bidegabekeria-,
desoreka- eta desberdintasun-testuinguruetan.
3. Giza eskubideak aint zat hart zea du gizateriak eginkizun nagusia. Hiru bal-
dint za, gut xienik, bete behar dira helburu hori lort zeko: giza eskubideak
ezagut zea, haien garrant ziaz ohart zea eta haien alde jardutea. Lehenik eta
behin, Aldarrikapenak zer dioen jakin behar da, irakurri, hedatu; et xean,
eskolan, lanean… eduki, gure jardunean eskura izan. Izan ere, gizakiak
inoiz idat zi duen testurik garrant zit suenetakoa da.
4. Bigarren baldint za Aldarrikapenaren esanahi sakonaz jabet zea da. Gizaki
guztiok, salbuespenik gabe, daukagu zer erkide bat: gure bere zko giza
duintasuna. Gizakiok ez gara bitartekoak, tresnak edo ordez daite zkeen
objektuak; gizaki bakoit za berez da helburu bat, bakarra, ordeztezina eta
hautat zeko gaitasuna duena (Kant). Helburu garenez, gizon-emakume guz-
tiok dugu giza duintasuna, errespetua zor zaigu eta hainbat eskubideren
jabe gara. Baieztapen biribil hori da, hain zuzen ere, Aldarrikapenaren
mamia eta euskarria.
5. Norberaren duintasun-esperient ziaz baliat zean, besteenarekin egiten dugu
topo. Gizakion mugaz eta sormen mugatuaz ohart zean dat za esperient zia
hori. Elkarri zketa, enpatia eta berradiskidet zea gauza daite zke baldin eta
jabet zen bagara gure ahalmenak mugatuak direla. Ez gara egia absolu-
tuaren jabe. Mugatuak gara. Hala eta guztiz ere, helburu bat gara. Gizaki
bakoit zak arrazoia eta kont zient zia ditu, eta egoera, dohain eta ahalmen izu-
garriz hornitua dago. Horri esker, gai da hautat zeko, sort zeko, zoriontasuna
bilat zeko…, a zken batean, bizit zaren bidea egiteko.
6. Duintasunaren funt se zko zati dira gure mugak eta gure sormen mugagabea,
eta gizakiaren alderdirik unibert sal eta gizatiarrenak bilat zeko lagungarri
zai zkigu. Gure kont zient ziaren barruan gizakiaren lehentasunak ulert zen
lagunt zen digute, haren duintasunaren balio absolutuaz eta giza eskubideak
aint zat hart zearen ezinbestekotasunaz jabet zen. Horregatik, giza duinta-
sunaren eta bakearen etika ditugu gizakion eginkizun nagusia gure jarduera
sozialean.
7. Hirugarren baldint za, berriz, konpromisoa dugu. Beste zenbait errefe-
rent ziarekin nahasturik dakusa gizarteak Aldarrikapena, beste balio
bat zuekin alderagarria, edo are apalagoa. Ez dirudi dagoenik kont zient zia
argirik Aldarrikapenaren balio izugarri eta unibert salaz. Beharbada, gaz-

36 Pello Esnal
 teek bere zko eskubidet zat dakusate Aldarrikapenak dioena, babestu eta
sustatu beharrik ez dagoen zer higiezin gisara. Alabaina, gure mundu
honetako urrakortasunak erakut si digu etengabe berritu beharra dagoela
giza eskubideen indarraldiarekiko eta bere garrant ziaren eta beharraren
zent zuarekiko konpromisoa.
8. Nazio Batuen Erakundeko Giza Eskubideetarako Goi Mandatariak dei
egin du mundu osoan ospat zeko, 2008an, Aldarrikapenaren 60. urteurrena,
“Duintasuna eta justizia denont zat” esloganarekin. Bat egin dugu Euskadin
deialdiarekin eta proiektu global bati at xiki gat zai zkio, duintasunaren eta
justiziaren aldeko nazioarteko sinergia batekin bat egin dugu. Era berean,
gure herrira begira ere jarri gara, hemen ere urrat zen eta mehat xupean
jart zen baitira zenbait giza eskubide.
9. Agiri hau dugu konpromisoaren adierazpena. Giza duintasunaren eta oina-
rri zko eskubideen lehentasuna (ongia) aldarrikat zen dugu, haien zeinahi
urraketari (gai zkia) kontrajarririk. Agiri honen sinat zaileok berret si egiten
dugu gizaki guztien giza eskubide guztiekiko konpromiso behin betikoa.
Dena dela, eskubide urrakorrenei erreparat zen diegu bereziki, bai gure
herrian bai munduan. Hala, bada, konpromiso orokor hori harturik, beste
zehat zago bat zuk ere gureganat zen ditugu:
10. Urratu den giza duintasuna berreskurat zea da lehentasun nagusia. Gure
lehen konpromisoa da giza eskubideen aurkako zeinahi urraketaren bikti-
mekiko elkartasuna. Bai gure herrian bai munduan, biktimei duintasuna
it zult zeko, haien sufrimendua sendat zeko eta jasan duten egoera bidega-
bearen berrikuspen kritikoa eta argit zailea egiteko konpromisoa hart zen
dugu.
11. Bizit za da giza eskubiderik gorena, beste guztien euskarria; hura gabe,
gainerakoek ez dute zent zurik. Ez inongo kausa politiko edo ideologikok,
ez estatu-arrazoiak ez dute justifikat zen eskubide hori urrat zea. Inork ez du
eskubiderik beste gizaki bati bizia kent zeko. Bai gure herrian bai munduan
bizit zeko eskubidearen alde jarduteko konpromisoa hart zen dugu, beste
zeinahi irizpideren gainetik.
12. Bereziki zorrot za izan behar du giza eskubideen zaint zak botere publikoen
aginduz at xilotutakoei edo espet xeratutakoei dagokienez. Tortura da giza
duintasunaren urraketa arbuiagarrienetako bat. Gure herrian eta munduan
at xilotu eta espet xeratuen eskubideak zaint zeko konpromisoa hart zen
dugu, zigorgabetasunari batere tarterik ut zi gabe, lege-hut sunerik onartu
gabe eta egia zko berme judizialak ezarriz.
13. Desberdintasunak eta bazterkeria dira duintasun-ezaren eta giza eskubideen
urraketen sorburu. Gure herrian eta munduan berdintasunaren alde jardu-
teko konpromisoa hart zen dugu, gizarteko baztertuenen alde arit zeko
baztertuenak izan ez daitezen, eta, hori lortutakoan, hurrengo baztertuenen
alde segit zeko.
14. Giza duintasunak ez du sexu-berei zketarik egiten. Emakumeen diskrimi-
nazioak sufrimendu handia eragin du iraganean, eta oraindik ere bidegabe-
keria eta indarkeria asko jasaten dituzte emakume zkoek. Gure herrian eta
munduan diskriminazio-mota oro salat zeko konpromisoa hart zen dugu,
eta egia zko genero-berdintasun sozial eta legalaren alde jardutekoa.
15. Giza duintasuna aint zat hart zeak berekin dakar oinarri zko zenbait
eskubide eta askatasun (indibidual eta kolektiboak) onart zea. Sarritan,

Testu arkitektura 37
 ordea, segurtasunaren edo eraginkortasunaren mende jart zen dira aska-
tasun eta eskubide horiek. Gure herrian eta munduan adierazpen-, mani-
festazio- eta elkart ze-eskubideen alde egiteko konpromisoa hart zen
dugu, eta gehiengoak demokratikoki adierazitako borondatea bete eta
betearaztekoa.
16. Denok sentitu gara noizbait gut xiengoren bateko partaide. Denok gara,
nolabait, emigranteak edo emigranteen ondorengoak. Gure herrian eta mun-
duan gut xiengoekin eta emigranteekin adeitasunez jarduteko konpromisoa
hart zen dugu, gainerako herritar guztien eskubide eta betekizun berekin
integrat zeko gizartean, inongo berei zketarik egin gabe jatorri, erlijio, sexu-
-joera, egoera sozial edo ideia politikoengatik.
17. Munduko edozein bazterretan, edo gure auzoan bertan, bidegabekeriak eta
tragediak izaten ditugu. Ekologiari dagokionez, berriz, munduaren irau-
pena arriskuan dago. Gure herrian eta munduan bidegabekeriei aurre egi-
teko, ahulenak babesteko eta planetaren jasangarritasunaren alde egiteko
konpromisoa hart zen dugu.
18. Gerra eta indarkeria dira bidegabekeriaren adierazpenik muturrekoenak,
giza kont zient ziaren kontraesanik bortit zena. Gure herrian eta munduan
gerrari eta indarkeriari bidea ixteko konpromisoa hart zen dugu, zibili-
zazio, erlijio, nortasun eta ideologia desberdinen arteko elkarri zketa eta
akordioa bult zat zeko konpromisoa.
19. Bizikidet zak eskat zen du giza eskubideei buru zko informazioa izatea
gizarteak, giza duintasuna hart zea haien euskarrit zat, eta mundu guztiak
onart zen duen konpromisoa izatea eskubide horiek. Giza eskubideeta-
rako he zkunt za eskat zen du hauen aldeko kultura, modu sistematikoan,
hedat zeko oinarri zko tresna gisa. Gure herrian eta munduan giza eskubi-
deetan hezit zeko konpromisoa hart zen dugu, hauen berri emateko eta
haien premia eta indarrak bizirik iraunarazteko, giza eskubideak bete eta
betearazteko konpromisoa.
20. Giza eskubideak zatiezinak eta unibert salak izateaz gain elkarrekin lotuta
doaz. Ez da onart zen hauekiko at xikimendurik zatika edo aukeran. Bere
erabilera alderdikoi edo interesatua iruzurra da eta hauen heriot za dakar.
Pert sona guztien eskubide guztiak defendit zeko konpromisoa hart zen
dugu politika eta ideologia aurreko oinarri gisa. Hauek babesteko eta
zaint zeko konpromisoa hart zen dugu, arraza, etnia, nazio, jatorri sozial,
ideologia politikoa edo beste bazterketa adierarik gabe.
2008ko maiat zak 15
Txaro Arteaga, Bernardo At xaga, Nestor Basterret xea, Garbiñe Biurrun,
Gurut ze Irizar, Mikel Laboa, Gorka Landaburu, Anjel Lert xundi, Ramón
Múgica, Dora Salazar eta Joan Mari Torrealdai

Agiria irakurt zen ari garela, doinu-aldaketa bat sumat zen dugu une jakin
batean. Hobeto esanda, doinu- eta ekint za-aldaketa. Argia eta zehat za da
muga. Testuak, lehen zort zi lerrokadetan, azaldu egiten ditu kontuak.
Bederat zigarrenean dator aldaketa, bigarren esaldiarekin; oraindik azal-
penaren mundukoa baitugu lehen esaldia –“Agiri hau dugu konpromi-
soaren adierazpena”–. Bigarren esaldiak, ordea, aldarrikat zen dugu
dio; eta horrekin hasten da doinu- eta ekint za-aldaketa.

38 Pello Esnal
Hortik aurrera, behin eta berriro at zemango ditugu adierazpen gau-
zat zaileen hiru ezaugarriak: 1) adit z gauzat zaileak, 2) adi zkiak lehen
pert sonan eta orainaldian eta 3) zer esaten duen, hura egiten.
Aldarrikat zen dugu da testuko lehen adit z gauzat zailea, eta orainal-
dian doa (zehat zago, orainaldi ez-burutuan) eta lehen pert sonan (plura-
lean). Adi zki horrek, azaldu ez baina, egin egiten du: esaten duena egin:
aldarrikatu. Adit z gauzat zailea da, eta ekint za gauzat zaileari dago-
kion forman dago. Baldint za berak betet zen dituzte lerrokada bereko
berret si egiten dugu [konpromisoa] eta [beste konpromiso bat zuk]
gureganat zen ditugu horiek. Eta esaten dutena egiten dute: konpromiso
orokorra berret si eta beste konpromiso zehat z bat zuk hartu.
Baina, bederat zigarren lerrokada horretan, a zken bigarren esaldiko
[eskubide urrakorrenei] erreparat zen diegu adi zkia ez da gauzat zai-
lea, nahiz eta orainaldi ez-burutuan eta lehen pert sonan egon; adit za
bera ez delako gauzat zailea.
Garridok honela bereizten ditu adit z gauzat zaileak eta bestelakoak
(Garrido, 1999: 3.889):
En virtud del significado léxico de los verbos realizativos empleados en
primera persona del singular del presente del indicativo, las expresiones
realizativas [“te contrato”, “le doy mi más sentido pésame”, “te apuesto
mil duros”] describen los actos que se realizan diciéndolas. Cuando el
verbo no es realizativo, puede ocurrir que se describa la acción que se está
realizando, pero la acción no consiste en decir la expresión en cuestión.
Ondoren, “me voy” eta “me estás pisando” esaldiak adibidet zat harturik,
eransten du:
Para irse no hace falta decir “me voy”, ni para que a alguien le pisen es
necesario decir “me estás pisando”. Dichas expresiones no son, por tanto,
realizativas.
Beste horrenbeste gertatzen da agiriko erreparatzen diegu horrekin ere.
Agirian, hamargarren lerrokadatik amaiera arteko hamaika lerrokade-
tan, behin eta berriro ditugu t xandaka adi zki gauzat zaileak eta ez-gau-
zat zaileak, eskema berari jarraiki: lerrokadaren lehen partean, adi zki
ez-gauzat zaileak gauzak azalduz (hamabigarrenean dago salbuespen
bakarra: izan behar du adi zki preskribait zailea); bigarren partean,
adi zki gauzat zailea, beti bera (konpromisoa aurretik duela: konpromi-
soa hart zen dugu; gaztelaniaz, nos comprometemos genuke).
Adi zki ez-gauzat zaile horiei erreparatuz, denak daude orainaldian;
bi soilik, ordea, lehen pert sonan: sentitu gara [16] eta izaten ditugu
[17]. Baina ez sentitu eta ez izan dira adit z gauzat zaileak. Gainerako
adi zkietatik, eskatu eta onartu badira gauzat zaileak, baina ez doaz
lehen pert sonan.
Horiek horrela, at zemanak ditugu sekuent zia gauzat zailearen ezaugarri
nagusiak ere. Jarduera didaktikoak lagunduko digu sekuent zia hau era-
bilt zen eta euskararen irakaskunt zara ere gero eta egokiago ekart zen,
gainerako sekuent ziak geureganat zen lagundu digun bezala.

Testu arkitektura 39
 3. Interaktibotasuna

Aurreko kapituluan gogoratu dugunez, testu-arkitekturaren bigarren eta

hirugarren osagai dira, Bronckarten ereduan, diskurt so-tipoak eta testu-
-motak (Elosegi, Esnal, 2004). Gure ereduan, aldaketa bikoit za egin
dugu, gauzak soilduz eta beti ere jarduera didaktikoa abiapuntu eta hori
elikat zea xede: batetik, sekuent zien baitara ekarri ditugu, nolabait eta
neurri batean, bai diskurt so-tipoak eta bai testu-motak; eta, bestetik, dis-
kurt so-tipoetatik bereizi egin dugu interaktibotasunaren gaia.
Hain zuzen, interaktibotasuna dugu hirugarren kapitulu honetan langai.
Interaktibotasuna eta ez-interaktibotasuna.
Ikuspegi gramatikalean, ezaguna genuen zer den “lehen pert sonan” eta
“hirugarren pert sonan” jardutea. Ikuspegi testualak gauzak zabalago
ikustera garamat za.

Bronckartek bitan banat zen ditu testuak, segun eta hi zkunt z ekint zaren
parametroak (enunt ziat zailea, enunt ziatarioa, denbora eta espazioa)
testuan azalt zen diren ala ez. Honelaxe dio berak (Bronckart, 1996:
156-157):
Las operaciones de explicitación en relación con los parámetros de la
acción lingüística en curso parecen poder igualmente ser descritas en
términos de una oposición binaria. O bien un texto o segmento de texto
explicita la relación que sus instancias de agentividad mantienen con los
parámetros materiales de la acción lingüística (agente productor, interlo-
cutor eventual, y su situación en el espacio-tiempo), o bien esa relación no
se explicita y las instancias de agentividad del texto mantienen entonces
una relación de independencia o de indiferencia con los parámetros de la
acción lingüística en curso.
En el primer caso, el texto moviliza o “implica” los parámetros de la
acción lingüística, bajo la forma de alusiones deícticas a esos mismos pará-
metros, que se integran en el contenido temático mismo; y en consecuen-
cia, para interpretar de forma completa dicho texto, hace falta tener acceso
a sus condiciones de producción. En el segundo caso, el texto se presenta
en una relación de autonomía con respecto a los parámetros de la acción
lingüística, y su interpretación no requiere entonces ningún conocimiento
de las condiciones de producción.
Kontuak erabat soilduz, enunt ziat zailea enunt ziatuan egon ala ez, horrek
egiten du sekuent zia bat inplikatu (interaktibo) ala autonomo (ez-inte-
raktibo); deiktikoek eta bokatiboek gauzat zen dute interaktibotasuna;
eta horien eza da sekuent zia ez-interaktiboen ezaugarri.
Berriro ere testuek lagunduko digute hori argit zen. Hasteko, sekuent zia
interaktiboak eta ez-interaktiboak kontrajarriko ditugu; ondoren, inte-
raktibotasunaren (inplikazioaren) adierazleak at zemango (deiktikoak
eta bokatiboak).##

40 Pello Esnal
 1. Sekuent zia Eman dezagun lagun baten et xean gaudela eta, umetako jostailuak
interaktiboak hizpide, puxtarriak (kanikak) aipat zen ditugula. Eta norbaitek –gazte
eta batek– gehiago jakin nahi duela horretaz. Laguna, orduan, jasota dituen
ez-interaktiboak puxtarriak aterata, honela hasten zaio hi zketan gazteari (testua bene-
takoa da, nahiz eta testuingurua beste bat izan: euskal artista ezagun
bat umetako oroit zapenez eta jostailuez mint zo da, bideo-kamera baten
aurrean) (HABE, 2001a):

Kanikak
1. Gure haurt zaroan, jostailuak ez ziren, noski, orain diren bezala…; orain
dagoen aniztasunarekin eta dagoen sofistikazioarekin. Oso gauza sinpleak
ziren. Eta izaten ziren, ba, oso gauza sinpleak eta… Baina opariak, noski,
izugarri zko ilusioa egiten zigun, nahiz eta sinple-sinplea izan; ze gero hori:
irudimenaren bitartez, horri etekin handia aterat zen genion. Eta horietako
gauza bat zen kanikak.
2. Eta… hemen dau zkat garai hartako kanikak: beren kaxa herdoildu honetan.
3. Ba, hauek, kanika hauek, anai-arreba guztienak… Gu zazpi anai-arreba
ginen, eta denonak ziren, eta denon artean hasi ginen… Hasieran, pent sat zen
dut opari bat izango zela: ba, hiruzpalau kanika. Eta hori: gero, norberaren
trebeziaren arabera, ba, lagunei kanikak irabazi eta pixkanaka-pixkanaka
handit zen joan zen mult zo hau. Eta, a zkenean, ni gogorat zen naiz milatik
gora ere pasa zela kaniken zifra. Eta, bueno, garai hartan mila kanika edu-
kit zea, ba… Orain bankuan mila milioi edukit zearen modukoa izango zen
horrek ematen zuen poza.
4. Eta, bueno, gogorat zen naiz joaten ginela parkera eta zulo bat ikusi bezain
laster, ba, “bertan t xulo” esan, eta zuloa zeurea. Eta beste norbaitek hor
sartu nahi bazuen, ba, irabazi egin behar jokoan.
5. Eta, bueno, kanikak denetik zeuden. Hemen ikusten duzue pixka bat:
ba, frant sesak, kubanoak –nire gustukoenak–, bustine zkoak –nahiz eta
pobreenak izan, ba, jolasteko neurria eta pisuaren zera… oreka, egokia–.
Eta, gero, “ure zkoak” esaten genienak; nonbait, zera: gaseosa-botileta-
tik aterat zen ziren ure zkoak. Ez zeukaten kolorerik: kristale zkoak… Eta,
bueno, denetik.
6. Eta, bueno, hau da niri haurt zaroa gehien oroit zen…, oroit zapenik han-
dienak ekart zen di zkidan jostailua. Jostailu, ikusten duzunez, sinplea.

Ezaugarri jakinak ditu testuak (enunt ziatuak): ni mint zo zaio zuri,

orain eta hemen. Horra hor, beraz, enunt ziazio ororen lau aldagai
nagusiak (hi zkunt z ekint zaren lau parametroak, Bronckarten hit zetan:
enunt ziat zailea, hart zailea, lekua eta denbora), baina enunt ziat zailea-
ren ikuspegitik ikusita: enunt ziat zailea bera ekint zaren eta enunt zia-
tuaren barnean dela. Horixe da hi zketa interaktiboaren (inplikatuaren)
ezaugarria; eta deiktikoetan eta bokatiboetan islat zen da testuan, bere-
hala ikusiko dugunez. Adibide horretan, gainera, enunt ziat zaileak eta
hart zaileak aurrean dituzte erreferenteak: puxtarriak.
Hi zketa ez-interaktiboan (autonomoan), ordea, ez dira azalduko ni, zu,
orain eta hemen horiek. Izan ere, enunt ziat zailea ez da enunt ziatuaren

Testu arkitektura 41
 baitan egongo. Hirugarren pert sonan egongo da hi zketa, eta ez du ez
deiktikorik eta ez bokatiborik izango.
Esaterako, har dezagun berriro ere Consumer aldi zkariko artikulua
(Consumer, 2002). Bigarren kapituluan, kontaketa eta azalpena bereiz-
teko erabili dugu; orain, sekuent zia interaktiboa eta ez-interaktiboa
bereizteko izango zaigu baliagarri. Gogora dezagun: kont sumit zaile-
ent zako aldi zkari batetik dago hartua eta bi zati ditu: 1) irakurle baten
galdera (lehen lerrokada) eta 2) adituaren erant zuna (ondorengo bi
lerrokadak).

Ospitale batek salatu egin behar du zakur baten ho zkada,

nahiz eta honek bere jabeari egindakoa izan
1. Ospitaleko larrialdi-zerbit zura joan nint zen, et xeko neure t xakurrak ho zka
eginda. Izan ere, haginka egin zidan, gizon batek lotu gabe zeraman beste
zakur batengandik apartat zera joan nint zenean. Handik hilabetera, epaite-
giko jakinarazpen bat jaso nuen. Dei bat zen: deklarat zera joateko; bestela,
isuna jarriko zidatela, ez banuen horretarako arrazoirik alegat zen. Zilegi
da beste pert sona edo entitate batek nire baimenik gabe salaketa jart zea?
2. Zilegi ez ezik, betebeharra da edozein hiritarrent zat delitua salat zea eta
justiziari lagunt zea. Hala ikusi ohi du gure zuzenbideak. Kaltetuaren edo
horren orde zkaria ez den norbaiten salaketak prozesu penala abiaraz dezake.
Baina delitu publikoak bakarrik zigor daite zke kaltetuak berak salatu gabe.
Delitu pribatu eta erdi-publikoengatik zigort zeko, berriz, kaltetu partiku-
larrak jarri behar du salaketa. Delitu pribatuak dira kalumniak eta irainak.
Eta delitu erdi-publikoak dira sexu-eraso, -jazarpen eta -abusuak, sekretuak
azaldu edo jakinaraztea, funt zionarioen, agintarien edo agintarit zako agen-
teen aurkako kalumniak eta irainak, familia abandonat zea, zuhurgabeke-
riaz eragindako kalteak, eta jabet za intelektual eta industrialaren aurkako
delituak, eta kont sumit zaileen aurkakoak. A zkenik, delitu publikoak daude
(edozeinek sala dit zakeenak). Kode Penalak tipifi katutako gainerakoak
dira; besteak beste, zakurrak ho zka egitea.
3. Aurrekoa kontuan izanda, ospitaleak bere egitekoa bete du lesioen berri
epaitegiari ematean; izan ere, delitu baten ondorio izan daite zke lesioak eta
delitu horren biktima ospitalean tratatutako pert sona. Horregatik, epaite-
giak deia bidalt zen dio biktimari, honek ekint za legalak hasi nahiko balitu.
Kasu honetan, ordea, nahikoa du ez salat zearekin. Ez baitu, noski, bere
buruaren aurka egingo.

Interaktiboa da lehenengo lerrokada; eta ez-interaktiboak dira ondo-

rengoak. Lehenengo pert sonan dihardu galdet zaileak; hirugarrenean
erant zuleak. Deiktikoak darabilt za hark; honek ez.
Ant zekoa gertat zen da Samariar onaren parabolaren pasartean ere
(Elizen Arteko Biblia Elkartea, 1994: Itun Berria, 115). Hemen, inte-
raktiboak dira testuaren hasiera eta amaiera; erdian, berriz, kontaketa
ez-interaktiboa (parabola bera) du t xertatua (hona hemen, kontalariaren
ahot sik gabe transkribatua).

42 Pello Esnal
 Samariar ona
1. –Maisu, zer egin behar dut ondaret zat betiko bizia jasot zeko?
2. –Zer dago idat zia Moisesen legean? Zer irakurt zen duzu?
3. –Maita ezazu Jauna, zeure Jainkoa, bihot z-bihot zez, gogo onez, indar guz-
tiz eta adimen guztiz. Eta lagun hurkoa zeure burua bezala.
4. –Ederki erant zun duzu. Bete hori eta bizia izango duzu.
5. –Eta nor da lagun hurkoa?
6. –Behin batean, gizon bat zihoan Jerusalemdik behera Jerikorant z eta lapu-
rren eskuetan erori zen; zeu zkanak kendu eta, egurtu ondoren, alde egin
zuten, erdi hilik ut ziz. Apaiz bat gertatu zen, hain zuzen, bide hartan behera,
eta, gizona ikustean, bidetik okertu eta aurrera jo zuen. Gauza bera egin
zuen handik igaro zen tenpluko lebitar batek ere: ikustean, bidetik okertu
eta aurrera jo zuen. Baina bidaian zen samariar bat bertara irit si eta, hura
ikustean, errukitu egin zit zaion. Hurbildu eta zauriak lotu zi zkion, olioz
eta ardoz igurt zi ondoren; gero, bere asto gainean ezarri, ostatura eraman
eta bere ardurapean hartu zuen. Biharamunean, zilarre zko bi t xanpon atera
eta ostalariari eman zi zkion, esanez: “Zain ezazu eta, gehiago gastat zen
baduzu, hurrena natorrenean ordainduko dizut”. Zure ustez, hirurotan zei-
nek jokatu zuen lagun hurko bezala lapurren esku eroritako gizonarekin?
7. –Hartaz errukitu zenak.
8. –Zoaz eta egin zuk ere beste horrenbeste.
##
2. Deiktikoak Beraz, enunt ziat zailea enunt ziatuan egon ala ez, horrek egiten du
eta bokatiboak: sekuent zia bat interaktibo ala ez-interaktibo. Eta hori, esan dugunez,
inplikazioaren deiktikoetan (deixian) eta bokatiboetan gauzat zen da.
adierazle Deixia eta deiktikoak era askotan defini dit zakegu. Esaterako, honela
diote Eduardo Aznarrek eta lankideek deixiaz (Aznar et alii, 1991: 29):
La deixis es un fenómeno que indica cómo los elementos del contexto
(enunciador, destinatario, tiempo, lugar, lugar social) aparecen en el texto,
vistos siempre a través de la perspectiva del enunciador. Estos elementos
aparecen, se codifican, mediante signos lingüísticos, como adverbios o
pronombres o, incluso, algunos verbos. La deixis nos permite, por lo tanto,
la localización y la identificación de las personas, hechos, objetos… de que
habla el enunciador al relacionarlas con el contexto.
Luis J. Egurenek, berriz, hauxe dio deiktikoei buruz (Eguren, 1999:
932):
Se trata de expresiones referenciales, cuya interpretación gira alrededor
del centro deíctico o punto cero de las coordenadas espacio-temporales del
contexto deíctico (el YO, el AQUÍ y el AHORA).
Eta aurreraxeago (934):
Las expresiones deícticas, así defi nidas, constituyen una lista relativamente
cerrada. Pertenecen a dicha clase de unidades los pronombres personales,
los pronombres y determinantes demostrativos, los posesivos, un número
reducido de adverbios de lugar, tiempo (y manera), los morfemas verbales
de tiempo y persona y verbos de movimiento como ir, venir, llevar o traer.

Testu arkitektura 43
 Horiek horrela, bereiz dit zagun deiktikoak (letra lodiaz) adibide moduan
erabilitako hiru testuetan. Bide batez, egin dit zagun zenbait ohar ere,
baina xehetasun handitan sartu gabe. Eta aurrera dezagun: bokatibo
bakar bat azalduko zaigu (hirugarren testuan; letra lodiaz eta azpimarra-
tuz nabarmendu dugu).

Kanikak
1. Gure haurt zaroan, jostailuak ez ziren, noski, orain diren bezala…; orain
dagoen aniztasunarekin eta dagoen sofistikazioarekin. Oso gauza sinpleak
ziren. Eta izaten ziren, ba, oso gauza sinpleak eta… Baina opariak, noski,
izugarri zko ilusioa egiten zigun, nahiz eta sinple-sinplea izan; ze gero hori:
irudimenaren bitartez, horri etekin handia aterat zen genion. Eta horietako
gauza bat zen kanikak.
2. Eta… hemen dau zkat garai hartako kanikak: beren kaxa herdoildu
honetan.
3. Ba, hauek, kanika hauek, anai-arreba guztienak… Gu zazpi anai-arreba
ginen, eta denonak ziren, eta denon artean hasi ginen… Hasieran,
pent sat zen dut opari bat izango zela: ba, hiruzpalau kanika. Eta hori: gero,
norberaren trebeziaren arabera, ba, lagunei kanikak irabazi eta pixkanaka-
-pixkanaka handit zen joan zen mult zo hau. Eta, a zkenean, ni gogorat zen
naiz milatik gora ere pasa zela kaniken zifra. Eta, bueno, garai hartan mila
kanika edukit zea, ba… Orain bankuan mila milioi edukit zearen modukoa
izango zen horrek ematen zuen poza.
4. Eta, bueno, gogorat zen naiz joaten ginela parkera eta zulo bat ikusi bezain
laster, ba, “bertan t xulo” esan, eta zuloa zeurea. Eta beste norbaitek hor
sartu nahi bazuen, ba, irabazi egin behar jokoan.
5. Eta, bueno, kanikak denetik zeuden. Hemen ikusten duzue pixka bat:
ba, frant sesak, kubanoak –nire gustukoenak–, bustine zkoak –nahiz eta
pobreenak izan, ba, jolasteko neurria eta pisuaren zera… oreka, egokia–.
Eta, gero, “ure zkoak” esaten genienak; nonbait, zera: gaseosa-botileta-
tik aterat zen ziren ure zkoak. Ez zeukaten kolorerik: kristale zkoak… Eta,
bueno, denetik.
6. Eta, bueno, hau da niri haurt zaroa gehien oroit zen…, oroit zapenik han-
dienak ekart zen di zkidan jostailua. Jostailu, ikusten duzunez, sinplea.

Lehenengo testu honetan –osorik baita interaktiboa–, ez dago bokatibo-

rik baina ugariak dira deiktikoak: bereizitako hogeita hamarrak. Baina
kontuz: deiktiko it xurako guztiak ez dira deiktiko; esaterako, 4. lerroka-
dako zeurea eta hor; izan ere, ez bataren eta ez bestearen erreferenteak
daude hi zketa-lekuan. Zalant zak zalant za, ez dira deiktiko, halaber, 1.
lerrokadako hori, horri eta horietako ere; edo 3.eko hartan eta horrek;
diskurt soan (testuan) bertan baitaude bost horien erreferenteak; beraz,
anaforak edo kataforak dira.
Ondoren datorren testuan, berriz, nabarmena da zati interaktiboaren (1.
lerrokada) eta zati ez-interaktiboaren (2. eta 3. lerrokadak) arteko aldea:
lehenengoa deiktikoz betea eta bigarrena deiktikorik gabea (ia).

44 Pello Esnal
 Ospitale batek salatu egin behar du zakur baten ho zkada,
nahiz eta honek bere jabeari egindakoa izan
1. Ospitaleko larrialdi-zerbit zura joan nint zen, et xeko neure t xakurrak ho zka
eginda. Izan ere, haginka egin zidan, gizon batek lotu gabe zeraman beste
zakur batengandik apartat zera joan nint zenean. Handik hilabetera, epaite-
giko jakinarazpen bat jaso nuen. Dei bat zen: deklarat zera joateko; bestela,
isuna jarriko zidatela, ez banuen horretarako arrazoirik alegat zen. Zilegi
da beste pert sona edo entitate batek nire baimenik gabe salaketa jart zea?
2. Zilegi ez ezik, betebeharra da edozein hiritarrent zat delitua salat zea eta
justiziari lagunt zea. Hala ikusi ohi du gure zuzenbideak. Kaltetuaren edo
horren orde zkaria ez den norbaiten salaketak prozesu penala abiaraz dezake.
Baina delitu publikoak bakarrik zigor daite zke kaltetuak berak salatu gabe.
Delitu pribatu eta erdi-publikoengatik zigort zeko, berriz, kaltetu partiku-
larrak jarri behar du salaketa. Delitu pribatuak dira kalumniak eta irainak.
Eta delitu erdi-publikoak dira sexu-eraso, -jazarpen eta -abusuak, sekretuak
azaldu edo jakinaraztea, funt zionarioen, agintarien edo agintarit zako agen-
teen aurkako kalumniak eta irainak, familia abandonat zea, zuhurgabeke-
riaz eragindako kalteak, eta jabet za intelektual eta industrialaren aurkako
delituak, eta kont sumit zaileen aurkakoak. A zkenik, delitu publikoak daude
(edozeinek sala dit zakeenak). Kode Penalak tipifi katutako gainerakoak
dira; besteak beste, zakurrak ho zka egitea.
3. Aurrekoa kontuan izanda, ospitaleak bere egitekoa bete du lesioen berri
epaitegiari ematean; izan ere, delitu baten ondorio izan daite zke lesioak eta
delitu horren biktima ospitalean tratatutako pert sona. Horregatik, epaite-
giak deia bidalt zen dio biktimari, honek ekint za legalak hasi nahiko balitu.
Kasu honetan, ordea, nahikoa du ez salat zearekin. Ez baitu, noski, bere
buruaren aurka egingo.

Merezi du bigarren zatian ohartaraztea, batik bat, hirugarren pert sonan

daudela adi zki guztien sintagma guztiak (azpimarratu egin ditugu),
lehenengoan ez bezala. Horrexek bereizten ditu testu ez-interaktiboak
eta interaktiboak. Bestelako deiktikorik ere ez dute izaten, normalean,
testu ez-interaktiboek; tarteka, bai, ordea, bakarren bat; 2. lerrokadako
gure hori bezala. A zkenik, 3. lerrokadako horren, honek eta honetan
anaforak dira, eta ez deiktikoak.
Hirugarren testuan, Samariar onaren parabolarenean, berriro ere nabar-
mena da zati interaktiboaren eta ez-interaktiboaren arteko aldea. Hona
hemen osorik, bigarren lerrokadan maisu bokatiboa daramala.

Samariar ona
1. Orduan, lege-maisu batek jaiki eta azpikeriaz galdetu zion:
2. –Maisu, zer egin behar dut ondaret zat betiko bizia jasot zeko?
3. Jesusek esan zion:
4. –Zer dago idat zia Moisesen legean? Zer irakurt zen duzu?
5. Hark erant zun:

Testu arkitektura 45
 6. –Maita ezazu Jauna, zeure Jainkoa, bihot z-bihot zez, gogo onez, indar guz-
tiz eta adimen guztiz. Eta lagun hurkoa zeure burua bezala.
7. Jesusek erant zun zion:
8. –Ederki erant zun duzu. Bete hori eta bizia izango duzu.
9. Baina lege-maisuak, bere galdera bide zkoa zela adierazi nahirik, galdetu
zion Jesusi:
10. –Eta nor da lagun hurkoa?
11. Jesusek erant zun zion:
12. –Behin batean, gizon bat zihoan Jerusalemdik behera Jerikorant z eta
lapurren eskuetan erori zen; zeu zkanak kendu eta, egurtu ondoren, alde
egin zuten, erdi hilik ut ziz. Apaiz bat gertatu zen, hain zuzen, bide hartan
behera, eta, gizona ikustean, bidetik okertu eta aurrera jo zuen. Gauza bera
egin zuen handik igaro zen tenpluko lebitar batek ere: ikustean, bidetik
okertu eta aurrera jo zuen. Baina bidaian zen samariar bat bertara irit si eta,
hura ikustean, errukitu egin zit zaion. Hurbildu eta zauriak lotu zi zkion,
olioz eta ardoz igurt zi ondoren; gero, bere asto gainean ezarri, ostatura era-
man eta bere ardurapean hartu zuen. Biharamunean, zilarre zko bi t xanpon
atera eta ostalariari eman zi zkion, esanez: “Zain ezazu eta, gehiago
gastat zen baduzu, hurrena natorrenean ordainduko dizut”. Zure ustez,
hirurotan zeinek jokatu zuen lagun hurko bezala lapurren esku eroritako
gizonarekin?
13. Lege-maisuak erant zun zion:
14. –Hartaz errukitu zenak.
15. Jesusek esan zion, orduan:
16. –Zoaz eta egin zuk ere beste horrenbeste.

Bat zuetan, testu osoak dira interaktiboak edo ez-interaktiboak. Beste

bat zuetan, sekuent zia interaktiboz eta ez-interaktiboz osatutako testuak
aurkituko ditugu. Tarteka, lausotu ere egingo da hi zketa interaktiboaren
eta ez-interaktiboaren muga, edo testu-generoak berak ezaugarri hori
duelako edo hi zkunt z erabilt zaileak berariaz lausotuta, erabaki estra-
tegikoren baten ondorioz, lortu nahi duen xedeari begira. Ildo horre-
tan, argigarriak dira Lozano eta lankideen hit zak (Lozano et alii, 1982:
118-119):
Respecto a la cancelación del sujeto de la enunciación, tras el caso clásico
del relato “objetivo” hay que considerar otros como el informe imperso-
nal, o […] la crónica del periodista-testigo que refiere hechos y aconteci-
mientos deícticamente (/hoy/, /mañana/, /aquí/…), eludiendo sin embargo
la primera y segunda personas y las expresiones “subjetivas” (práctica
que escenifica a los medios de comunicación como testigos “objetivos” y
“directos” de lo que acontece). Es diferente aún el caso de aquellos tex-
tos comentativos que pretenden el máximo de despersonalización, como
hacen algunos textos teóricos y científicos y, por ejemplo, los editoria-
les periodísticos, que eluden no sólo la primera persona, sino también la
manifestación de opiniones, evaluaciones, etcétera, que no aparezcan sus-
tentadas por la “evidencia de los hechos”, la lógica de los argumentos, el

46 Pello Esnal
 buen sentido, las reglas de la observación científica, los principios inape-
lables… Como textos comentativos, en que la relación comunicativa, la
intención de un sujeto de convencer, informar, persuadir, a otro se halla
inscrita en el propio discurso, la cancelación de enunciador y enunciatario
se logra sólo provisionalmente instaurando otra instancia garante del dis-
curso: la “realidad evidente”, el saber, la ciencia…, que toman a su cargo
las modalidades argumentativas (o bien una necesidad, un deber que se
imponen al sujeto).

Testu arkitektura 47
 4. Konexioa:
testu-antolat zaileak

Testu-antolat zaileek gauzat zen dute testu baten osagaien arteko lotura
lineala, esaldiz esaldi, testu-zati handiak nahiz t xikiak elkarrekin josiz.
Bide luzea eta esangurat sua egina du gurean testu-arkitekturaren ele-
mentu honek. Mugarri garrant zi zkoa gertatu zen EGLU III, Euskalt zain-
diaren Gramatika bat zordeak lokailuei buruz ondutako liburua
(Euskalt zaindia, 1990). Nahiz eta ikuspegi gramatikaletik ondua izan,
horrek zabaldu zigun askori ikuspegi testuala jorrat zen hasteko bidea.
Ikuspegi berri horren argitan saiatu nint zen azalt zen aldi zkari honetan
bertan testu-antolat zaileak (Esnal, 2002a), aurreko hainbat ekarpen
oparo baliatuz (Agirre, 1991; Zock, 1992; Larringan, 1996; Zabala, 1996;
Eusko Jaurlarit za, 1997).
Baina testu-antolat zaileak, gaitasun testuala lant zeko aukera ez ezik,
gaitasun estrategikoa garat zeko baliabide ere gertatu zai zkigu. Horretaz
jabetu ginen berehala (Zubimendi, Esnal, 1993), eta horren berri xehe-
agoa ekarri nuen HIZPIDEra urte bat zuk geroago (Esnal, 2002b). Hain
zuzen, lan horretan oinarri hartuz plazaratu du Euskalt zaindiak Testu-
-antolat zailek. Erabilera estrategikoa (Esnal, 2008c), berariaz antola-
tutako jardunaldi bat zuetan (Esnal, 2008b; Goikoet xea, 2008; Elosegi,
2008; Urrutia, 2008).
Kapitulu honetara, 2004an argitaratua dakargu (Elosegi, Esnal 2004).

Euskalt zaindiak 1990ean argitaratu zuen Euskal Gramatika. Lehen

Urrat sak III (EGLU III), Gramatika bat zordeak lokailuak aztertuz egin-
dako lan bikaina. Garrant zi handiko lana da, bai aztert zen duen gaiaga-
tik, bai zabalt zen duen ikuspegiagatik.
Lokailuak aztergai, honela dio (Euskalt zaindia, 1990: XIII):
Edukiari dagokionez, liburuki berri honek, lokailu deitu ditugun zer gra-
matikal bat zu ditu aztergai. Ez dakigu asmatu ote dugun izen honekin.
Baina hor zehar perpausen artean, testuari lotura ematerakoan perpaus
batetik bestera eraman behar izaten den hariari eusten lagunt zen diguten
hainbat hit z eta esapide berezirent zat lekua bilatu nahi izan dugu geure
gramatikan. Hemen aurkituko diren hit zak askotan perpausen arteko zirri-
kitu horietan kokatuak ikusten ditugu, sarri ez dakigularik zein den garbi
beren gramatika kategoria. Hauek dira lokailu izenez bataiatu ditugun
elementuak.
Gero, jakina denez, bost sail handitan banat zen ditu lokailuak: emen-
dio zkoak, hautakariak, aurkarit zakoak, ondorio zkoak eta kausa zkoak.
Eta lokailu horiekin batera aipat zen ditu, era berean, lokailu moduan

48 Pello Esnal
erabil daite zkeen juntagailuak (eta, edo, ala, baina) eta esapide bat zuk
(zernahi gisaz, nolanahi ere, edozelan bere, edozein modutan ere,
edozein moduz, guztiarekin ere).
Hala, ondorengo lokailuak aipat zen eta jorrat zen ditu EGLU III-ak (letra
lodian doaz juntagailuak eta esapideak).

Emendio zkoak: Eta, ere, gainera, bestalde / bert zalde, halaber (orobat,
berebat), behint zat, bederen, bederik, behinik behin,
badere, badarik (ere).

Hautakariak: Edo, ala, bestela / bert zenaz, osterant zean, gainerant zean
(gainerakoan, gaineratikoan, gainerakoz), ezpere(n),
ezpabere.

Aurkarit zakoak: Baina, ordea, berriz, ostera, aldiz, ait zitik, bi zkitartean,
bitartean, bien bitartean, (t)arte horretan, artean, alta, ala-
baina, alabadere, dena dela, dena den, hala ere (halere),
hala eta guztiz ere, haatik / hargatik, horratik /horregatik,
barren, badarik ere, zernahi gisaz, nolanahi ere, edoze-
lan bere, edozein modutan ere, edozein moduz, guztia-
rekin ere…

Ondorio zkoak: Beraz, bada, hortaz, orduan, honenbestez, horrenbestez,

hainbestez, halatan, hala.

Kausa zkoak: Zeren, zergatik, alabaina, bada, izan ere.

EGLU III-ak, lokailuak definitu, at zeman eta sailkatu ez ezik,

hi zkunt zaren ikuspegi berria ere zabalt zen digu: ikuspegi testuala.
Hit z gut xitan esanda, testua ez da esaldi-pilaketa hut sa; eta esaldiek,
elkarrekin lotuz, esaldi mailakoa baino unitate handiagoa osat zen
dute: testu mailako unitatea. Horrek ondorio bat zuk ditu, bai testu bat
ekoizteko, bai at zemateko. Esaterako, idazterakoan, dena esaldi batean
sart zen ibili gabe, beharre zkoa izango da informazioa egoki antolat zen
eta banat zen eta lot zen jakitea, lerrokadaz lerrokada eta esaldiz esaldi.
Irakurt zerakoan ere, hori guztia kontuan izanda jardun beharko da, esal-
diz esaldiko irakurketara mugatu gabe.
Funt se zko urrat sak egin zituen EGLU III-ak, nahiz eta lehenak eta
mugatuak izan. Zent zu hert sian ulertu zituen lokailuak, baina urra-
tua zegoen bidea. Aztertu, beti lokailu diren elementuak soilik aztertu
zituen; baina, aldi berean, aipatu zituen lokailu-funt zioa ere egin lezake-
ten juntagailuak eta lokailu diren zenbait lokuzio eta esapide.
Ondoren, batez ere bi lan geldit zen dira eginkizun: batetik, zent zu zaba-
lagoan ulertu lokailuak eta, bestetik, testu-antolat zaileen eremu osoa
zedarritu; izan ere, a zken batean, testu-antolat zaileen esparru bat beste-
rik ez dute hart zen lokailuek.

Testu arkitektura 49
 Eginkizun horietan aurrera egiteko, lagunt za handiko izan ditugu bi
lan, euskara zkoez gain: Bronckartena (Bronckart, 1996) eta Martín
Zorraquinok eta Portolés Lázarok egina (Martín, Portolés, 1999). A zken
bi hauek, lokailuak ez ezik, beste lau elementu-sail bilduz osat zen dute
gaztelania zko testu-markat zaileen eremua (beraiek “marcadores del dis-
curso” terminoaz izendat zen dituzte). Hauek dira lau sail berriak: infor-
mazioaren antolat zaileak, berformulat zaileak, operat zaile argudio zkoak
eta berbaldi-markat zaileak.
Baina hori baino ere handiagoa da testu-antolat zaileen eremua, bal-
din eta ikuspegi zabalagoaz ulert zen badugu, Bronckartek egiten duen
bezala, berehala ikusiko dugunez; besteak beste, juntagailuak eta men-
deragailuak ere testu-antolat zailet zat jot zen dituelako.
Guk, Bronckarten lana oinarrit zat hartuta, lau puntutan jardungo dugu
hemen. Lehenengoan, testu-antolat zaileen eremua markatuko dugu.
Bigarrenean, testu jakin bat aztertuz, antolat zaileak zehat z-mehat z
at zematen saiatuko gara. Horrela, hirugarrenean, errazago azalduko
ditugu testu-antolat zaileen funt zioak. Eta bideratua izango dugu a zke-
neko puntua, testu-antolat zaileen erabilera estrategikoa langai.
##
1. Testu- Arestian esan dugunez, Bronckart oinarrit zat hartuta zedarrituko ditugu
-antolatzaileak testu-antolat zaileak. Guk ere, berak frant ses hi zkunt zako testu-anto-
lat zaileak bezala, lau sail handitan bil dit zakegu euskara zkoak, honako
irizpide hauek gidari (Bronckart, 1996: 270; frant sesez ut zi ditugu
adibideak):
a. Un subconjunto de adverbios o de locuciones adverbiales de carácter trans-
frásico (toutefois, en fait, puis, premièrement, d’une part, finalement, en
outre, etc.). La mayoría de esas unidades no están regidas por reglas micro-
sintácticas y no desempeñan, por lo tanto, función sintáctica alguna en la
frase donde aparecen; pero algunas de ellas pueden, sin embargo, asumir la
función de complemento (hier, j’ai rencontré…). De manera general, esas
unidades aparecen en la juntura de las estructuras de la frase, pero pueden
también estar integradas en ella (Répètent-ils alors pour les vérifier…).
b. Un subconjunto de sintagmas preposicionales, que son regidos bien por
la microsintaxis, bien por la macrosintaxis. En el primer caso, asumen la
función de complemento (après trois jours, il rencontra…); en el segundo,
tienen status de estructuras adjuntas (pour la concretisation de ce projet,
il décida de…). Colocaremos igualmente en este conjunto, por un lado, las
estructuras adjuntas que atestiguan el encaje de una frase en un grupo pre-
posicional (pour réaliser ce projet, il décida de…), por otro, el subconjunto
limitado de sintagmas nominales que funcionan como sintagmas preposi-
cionales y que pueden tomar el status de complemento (un jour, ce matin, le
lendemain, etc.). Como en a), estas unidades aparecen generalmente en la
juntura de las estructuras de frase, pero a veces pueden también estar inte-
gradas en ella.
c. Los coordinantes, es decir, el conjunto de conjunciones de coordinación, en
su forma simple (et, ou, ni, mais, etc.), o en su forma más compleja de locu-
ción (c’est alors que, c’est-à-dire, etc.).

50 Pello Esnal
d. Los subordinantes, o conjunciones de subordinación (avant de, dès que,
parce que, etc.) que encajan frases sintácticas en frase compleja.
Eta sailkapen hori egin ondoren, honela jarrait zen du (Bronckart, 1996:
271):
Las marcas de conexión provienen, pues, de categorías gramaticales (par-
tes del discurso) diferentes (adverbio, preposición, nombre, coordinante,
subordinante, etc.); se organizan eventualmente en sintagmas asimismo
diferentes (sintagma nominal, sintagma preposicional); asumen eventual-
mente funciones específicas en el marco micro o macrosintáctico. A pesar
de esas diferencias de status sintáctico, pueden ser agrupadas según el
criterio de la función de conexión que asumen a nivel textual, y es en tanto
cuanto se inscriben en este conjunto funcional que son calificadas de orga-
nizadores textuales.
Eta lerrokada hasierako “categorías gramaticales” hori honela osat zen
eta zehazten du oin-oharrean:
Se podría sin embargo considerar que llevan igualmente marcas de
conexión diversos procedimientos paralingüísticos, que no son fácilmente
objetivables más que en el escrito: composición (títulos y subtítulos; divi-
sión en capítulos y párrafos) y marcas de puntuación. En el oral, las marcas
correspondientes consisten esencialmente en pausas, de duración variable,
y en acentuaciones entonativas.
Aurreko sailkapen horren harian, guk honela zehat z dezakegu euskal
testu-antolat zaileena.
Lehenengo sailean, bi mult zo bereiz dit zakegu. Batetik, Martín
Zorraquinok eta Portolés Lázarok at zemandako testu-markat zaileak
(lokailuak, barne) eta, hauekin batera, funt zio bera betet zen duten ele-
mentuak, nahiz eta hi zkunt z unitate aldakorrak izan (berehala ikusiko
dugunez). Eta, bestetik, adberbioak (adit zondo nahiz adizlagun) eta
adberbio-esapideak. Hauek, normalean, esaldiaren aurrean joan ohi dira,
eta koma artean. Ez ditugu hemen zerrendatuko. Lehenengo mult zokoak
zerrendat zeko, berriz, lagungarri dugu Martín Zorraquinok eta Porto-
lés Lázarok gaztelania zko testu-markat zaileak sailkat zeko egindako
taula (Martín, Portolés, 1996: 4.081). Hona hemen, egokitua, lokailuak
EGLU III-aren arabera emanda.

Testu arkitektura 51
 Testu-markat zaileak

IRUZKINGILEAK ba, horiek horrela…

INFORMAZIOAREN
ORDENAT ZAILEAK lehenik / bigarrenik; (alde) batetik / bestetik…
EGITURAT ZAILEAK
ZEHARKARIAK hau dela-eta, bide batez…

EMENDIOZKOAK ere, gainera, bestalde / bert zalde, halaber (orobat,

berebat), behint zat, bederen, bederik, behinik behin,
badere, badarik (ere).

HAUTAKARIAK bestela / bert zenaz, osterant zean, gainont zean (gai-

nerakoan, gaineratikoan, gainerakoz), ezpere(n),
ezpabere.

AURKARIT ZAKOAK ordea, berriz, ostera, aldiz, ait zitik, bi zkitartean,

LOKAILUAK
bitartean, bien bitartean, (t)arte horretan, artean,
alta, alabaina, alabadere, dena dela, dena den, hala
ere (halere), hala eta guztiz ere, haatik / hargatik,
horratik / horregatik, barren, badarik ere.

ONDORIOZKOAK beraz, bada, hortaz, orduan, honenbestez, horrenbes-

tez, hainbestez, halatan, hala.

KAUSAZKOAK zeren, zergatik, alabaina, bada, izan ere.

ESPLIKATIBOAK hau da, hot s, alegia…

ZUZENT ZAILEAK hobeto esan, bestela esan…

BIRFORMULAT ZAILEAK
URRUNT ZAILEAK nolanahi (ere)…

LABURBILT ZAILEAK ondorioz, a zken batean, a zken finean…

INDART ZAILEAK benetan, berez…

OPERAT ZAILE
ARGUDIOZKOAK ZEHAT ZAILEAK adibidez, esate baterako, esaterako, konparazione,
kasu…

EPISTEMIKOAK Noski, jakina, omen, ote, agi danean, ant za, dirudie-
nez, nonbait…

BERBALDI- DEONTIKOAK tira, ondo da….

-MARKAT ZAILEAK
BESTERAT ZAILEAK aizu, aizue…

METADISKURTSIBOAK zera, ba…

52 Pello Esnal
 Testu-markat zaile hauek ezaugarri jakina dute, Martínek eta Portolések
diotenez: hi zkunt z unitate aldaezinak dira (4.059-4.060):
Como ya se ha expuesto en la defi nición de marcador del discurso, se trata
de unidades lingüísticas invariables. Esta propiedad distingue nuestros
marcadores de los sintagmas que conservan las capacidades de flexión y
combinación de sus miembros. Comparemos:
a. Lucía está lesionada y, por consiguiente, no puede formar parte del
equipo.
b. Lucía está lesionada y, por este motivo, no puede formar parte del
equipo.
Mientras que por consiguiente es un marcador del discurso, no lo es por
este motivo. Ello se manifiesta en que el primero se encuentra gramati-
calmente fijado –es un adverbio– (*por consiguientes), mientras que por
este motivo conserva su capacidad de flexión y de recibir especificadores
y complementos (hasta por estos pequeños motivos). De acuerdo con esta
propiedad de los marcadores, tampoco se estudiarán dentro del presente
capítulo otros sintagmas que poseen un comportamiento gramatical seme-
jante al de por este motivo, por ello, por esto, por esta razón, por esta
causa, a causa de esto, etc.
Guk, ordea, berei zketak berei zketa, hi zkunt z elementu aldaezinak eta
aldakorrak, biak, joko ditugu testu-antolat zaile, Bronckartek egiten duen
bezala.
Bigarren saileko testu-antolat zaileak, berriz, zenbait sintagma jakin
dira: adberbio-sintagma nahiz izen-sintagma, esaldi mailako osagarri
nahiz esaldien arteko lotura.
Hirugarren eta laugarren sailekoak ditugu, a zkenik, juntagailuak eta
menderagailuak. Hauek errazago at zemango ditugu, ikuspegi grama-
tikalarekin ohituagoak gauden neurrian.
Dena den, gehiago zehaztuko ditugu gauzak ondoren, testu jakin bat
aztertuz: “Jainko t xikia” artikulua.
##
2. Testu- “Jainko t xikia” artikulua, hemen soil-soil aztertuko duguna, zert xobait
-antolat zaileak, egokitutako testua da (Rose, 1991). Baina horrek ez dio bere zkotasunik
testu erreal kent zen (Esnal, 2002b: 28).
batean: “Jainko
Hasteko, testu-antolat zaileak bereiziko ditugu letra lodiaz eta azpima-
t xikia”
rratuaz. Gero, arestian zedarritutako lau sailetan banatuko ditugu.

Jainko t xikia
Maite al daiteke gehiegi haurra?
1. Gai zki maitatutako haurrak aipat zean, gut xiegi maitatuak etorri ohi dira
gogora, baina ez gehiegi maitatuak.
2. Pozgarrit zat jot zen da, gaur, haurra helduaren interesgune bihurtu izana
gizarteko zenbait sailetan; baina oraindik zehaztu gabe dago harreman-
-modu berri horren zer-nolakoa. Gure garaikideei behat zean, ikusten da

Testu arkitektura 53
 nola haurra sarri bihurtu den jainko berri ukiezin, izaki sakratu, bakoit zak
bere t xokoan babestu nahi duena, munduko erasoetatik urrun.
3. “Haurra kontuan hartu”, orduan, “haurra bizit zako erdigune egin” bihurt zen
da. Guraso askok aitort zen dute, gauzarik naturalena balit z bezala, beren
haurra dela “dena berent zat”, noiz eta gurasoen egitekoak guztiz beste-
lakoa izan beharko lukeenean: beraiek izan haurraren erakarpen-gune.
4. Haurra, desiratua denean, gurasoek idealizatu egiten dute sarritan: hut sune
bat betet zen du, bikotearen garaipenik gorena da. Eta nork esan ezet z jainko
t xikiari? Haurra jainko-mailan ipinita, ez diote ezer ukat zen, eta gura-
soek nahiago dute beren burua zapuztu, haurra zapuztuta ikustea baino.
Askok lanbidea aldat zen dute, edo et xea; eta dibort ziat zera ere iristen dira,
haurraren uste zko “mesedetan”. Ordainetan, haurrak gai izan beharko du,
jakina, berarengan ipinitako it xaropen izugarriari erant zuteko.
5. Haurraren gain-gainean egotea, askotan, gurasoen neurosia e zkutat zen
duen morront za da. Eta are e zkutuago gerat zen da, gainera, giro kulturala-
ren eraginez eta merkatarit zaren presioagatik.
6. Gure hiri modernoetako bihot zean, parkeak, autobusak, eskola-inguruak,
jatet xeak dira kultu berri horren aparteko behatoki. Alde guztietan erre-
pikat zen da lelo bera: haurra babestu. Bestela esanda: bere ekimenak ito,
bere nagikeria indartu.
7. Jokaera horren oinarrian, bi uste daude, ondorio zalant zagarriak dituzte-
nak. Batetik, gizakiak ahalik eta neke gut xien jasan behar du era harmo-
nikoan hazteko; eta harmonia, kasu honetan, gehiago da gata zkarik eza,
indar osagarrien arteko oreka baino. Bestetik, haurraren egia zko premia,
berriz, bat dator berak azalt zen duenarekin eta hau ere bat dator gurasoek
premiaz duten ideiarekin.
8. Beraz, haurrak, jaio orduko, senaz jakingo luke zer den on beret zat.
Harrigarria: senaren azalpen hut sera murrizten da kont zient zia. Nolabait,
a zken mendeko moral victoriarraren gehiegikerien ordaina da.
9. Moral bit xi honek ukatu egiten ditu psikoanalisiaren ekarpenak, nahiz eta
bertatik elikatu. Izan ere, psikoanalisiarent zat garrant zi zkoa da pozak eta
nekeak t xandat zea, haurrak munduarekin dituen harremanetan.
10. Frustrazio jakin bat onuragarria izan daiteke, baldin eta gizakiari aukera
ematen badio egitura psikikoa garatu eta ezintasun hori gaindit zeko eta,
ondoren, gero eta hobeto aurre egiteko ant zeko egoerei. Frustrazio bat
gaindit zeko gaitasunari esker egingo da ume koxkorra, astiro-astiro, bere
autonomiaren jabe.
11. Baina nola bideratu dinamika hori, non eta haurra etengabe asebetet zera
bult zat zen duen giroan?
12. Helduaren zeregina, lehen-lehenik, haurrari lagunt zea da heldu bihurt zen;
hau da, lagunt zea errealitateari aurre egiten –eta ez bi zkar ematen–.
Gurasoek, hobe beharrez, hesia jart zen dutenean haurraren eta errealita-
tearen artean, benetako esperient zia eragozten diote eta erreferent zia ego-
kiak fi nkat zeko aukerak ukat zen di zkiote.
13. Nahiz eta haurrarekin hit z egitea beharre zkoa izan, zenbait helduren
argibide sistematikoak eta pazient zia neurrigabea, ordea –adibidez, hau-
rraren t xorakeria bat zuen aurrean–, kaltegarriak izan daite zke haurra-

54 Pello Esnal
 rent zat, murriztu egiten baitiote errealitatea osorik at zemateko gaitasuna,
eta sinestarazi bizit za beti onbera izango dela bere hut segiteekin.
14. Horrela, eragot zi egiten diote munduarekin harreman sent suala iza-
tea ere, harreman erabat zerebralaren mesedetan. Adibidez: berdin al
da jakitea zerbaitek, ukituz gero, min ematen duela, eta ukitu eta mina
sentit zea? Haurra, berez, erresistent zien bila dabil, bere burua kokat zeko
eta garat zeko. Aurkitu ezean, hut sune horrek sortutako ant siaren aurka
erreakzionatuko du bihar edo et zi.
15. Gure haurrek ez dute ikasten mundura “jaiot zen”, eta jasanezina egiten zaie
adoleszent ziako aldaketa. Orduan, depresio sakon bat sort zen zaie askotan;
eta horri, gainera, halako jarrera zinikoa eta nihilista eransten zaio, lehen
bizi izandako gabezia azalt zen ariko balit z bezala: ezer ez du ukitu, ezerk
ez du hunkitu, dena zaio higuingarri!
16. Adoleszente honent zat, erresistent ziarik t xikiena ere borti zkeria da;
bizit zaren indar bizia, jasanezina. Gabeziak jota bizi da, eta egiturat zeko
–eta ez soilik babesteko– aukera emango dion maitasunaren egarriz; at zera
eginez, ordea, errealitatera eta honen basakeriara iristeko aukeren aurrean.
Agresibitatearen eta malenkoniaren erdian harrapaturik, sufrit zen dagoen
izakiak ezin du bizit zan berak bakarrik aurrera egin.
17. Hala, gizarte-lagunt zaileak, medikuak, psikologoak edo psikoanalistak
et sipen-mota berri batekin egiten dute topo gero eta gehiagotan. Haurraren
arazoen sorburua ez dago zorit xarreko haurt zaro batean, baizik eta, alde-
rant ziz, haurt zaro mimatu batean.

Zalant za bat zuk gorabehera, testu-antolat zaile horiek at zeman ditugu

testuan. Hona hemen, ondoren, Bronckarten lau sailetan banatuta.

• 1. sailekoak: testu-markat zaileak eta adberbiok (eta adberbio-esapi-

deak)
Testu-markat zaileak
Informazioaren egiturat zaileak
Ordenat zaileak: batetik / bestetik [7], ondoren [10],
lehen-lehenik [12].
Lokailuak
Emendio zkoak: gainera [5, 15], ere [4, 7, 14, 16].
Aurkarit zakoak: berriz [7], ordea [13, 16].
Ondorio zkoak: beraz [8], hala [17].
Kausa zkoak: izan ere [9].
Birformulat zaileak
Esplikatiboak: hau da [12].
Zuzent zaileak: bestela esanda [6].
Operat zaile argudio zkoak
Zehat zaileak: adibidez [13, 14].

Testu arkitektura 55
 Berbaldi-markat zaileak
Epistemikoak: jakina [4], nolabait [8?].
Adberbioak [adit zondo nahiz adizlagun] eta adberbio-esapi-
deak: gaur [2], orduan [3], ordainetan [4], askotan [5], astiro-
-astiro [10], hobe beharrez [12], horrela [14], berez [14],
orduan [15], alderant ziz [17].

• 2. sailekoak
Gure hiri modernoetako bihot zean [6], jokaera horren oinarrian
[7], kasu honetan [7], adoleszente honent zat [16].

• 3. sailekoak: juntagailuak
Emendio zkoak: eta [guztira, 26 aldiz].
Hautakariak: edo [4, 14, 17].
Aurkariak: baina [1, 2, 11], baizik eta [17].

• 4. sailekoak
Konpletiboak: dela [3, 13], duela [14].
Zehar-galdera: nola… den [2], zer den [8].
Kausalak: baitiote [13].
Baldint za zkoak: baldin eta … ba- [10], -z gero [14], … ezean [14].
Erlatibo zkoak
Arruntak: duen [5], duenarekin [7], duten [7], dituen [9],
duen [11], dion [16], dagoen [16].
Aposizioan: … duena [2], … dituztenak [7].
Denbora zkoak: gai zki maitatutako haurrak aipat zean [1],
gure garaikideei behat zean [2], noiz eta… lukeenean
[3], desiratua denean [4], jaio orduko [8], … dutenean
[12].
Leku zkoak: non eta… [11].
Kont zesiboak: nahiz eta… [9, 13].
Modu zkoak: …balit z bezala [3, 15], haurra jainko-mai lan
ipinita [4], at zera eginez [16], agresibitatearen eta
mal en koniaren erdian harrapaturik [16].
Konparatiboak: -ago … baino [4, 7].

Denera, 102 testu-antolat zaile dira, sail eta era guztietakoak. Eta horiei
beste zazpi gehitu behar zai zkie, bi puntuak (:) ere antolat zailet zat har-
tuz gero (3, 4, 6, 6, 8, 14, 15).

56 Pello Esnal
 Baina beste irizpide bat zuk ere erabil daite zke testu-antolat zaileak
sai lkat zeko. Besteak beste: 1) zer-nolako testu-atalak lot zen dituzten:
esaldiak ala esaldi-zatiak, 2) koma artean doazen ala ez, 3) aurretik doa-
zen (preposizio izaki) ala at zetik (posposizio izaki), 4) mugikorrak diren
ala ez.
Oso kontuan hart zekoak dira aipatutako aldagaiok. Izan ere, horiek
direla-eta, testu-antolat zaile bat zuek pisu handiagoa hart zen dute tes-
tuen eraketan, beste bat zuek baino. Esaterako, aztertutako testuan, eta
askok apenas duen pisurik; eta beste horrenbeste gertat zen da erlatibo
arruntekin ere. Halaber, zenbat eta aurrerago joan antolat zailea esaldian,
orduan eta egokiago beteko du bere zeregina, berehala ikusiko dugunez.
Aldagai horiek, gainera, testu-antolat zaileen erabilera estrategikora
garamat zate. Laugarren puntuan jardungo dugu horretaz.
##
3. Testu- Testu-antolat zaile guztiek, funt sean, egiteko nagusi bat dute: testu-
-antolat zaileen -zatiak lotu, testua artikulatuz (lot zaile dira). Baina, horretaz gain, testu-
egitekoak -antolat zaile bat zuek iragarri ere egin dezakete (iragarle dira). Eta beste
bat zuk (lehen bi sailetako gehienak), a zkenik, tarteki izan ohi dira.

Lot zaile
Testu-antolat zaileek, lehenengo eta behin, lotu egiten dute. Horixe dute
egiteko nagusi, testu-antolat zaile izaki. Bronckarten hit zetan esanda
(Bronckart, 1996: 267, 268-269):
Los mecanismos de conexión contribuyen a marcar las grandes articula-
ciones de la progresión temática y son realizados por un subconjunto de
unidades calificadas como organizadores textuales. Estos organizadores
pueden señalar las transiciones entre los tipos de discurso constitutivos
de un texto; pueden señalar las transiciones entre frases de una secuencia
o de otra forma de planificación, y pueden aún señalar articulaciones más
locales entre frases.
[…] Por extensión, se considera que son esos mismos elementos los que
articulan dos o más frases sintácticas en una sola frase gráfica.
Lotura (artikulazio) horiek, ordea, estuagoak dira bat zuetan: lotura
sintaktikoetan (juntagailu eta menderagailuek gauzatutakoetan); eta
lasaiagoak bestetan: esaldien artekoak direnetan (markat zaileek-eta
gauzatutakoetan).

Iragarle
Gainera, bat zuetan, beste egiteko bat ere badute testu-antolat zaileek.
Lotu ez ezik, iragarri ere egiten dute: ondoren zer datorren iragarri,
ondorengoa nola irakurri (ent zun) adierazi.
Baina, euskaraz, testu-antolat zaile guztiak ez dira iragarle. Izan ere,
iragarle izateko, dena delako testu-zatiaren aurretik joan behar dute.

Testu arkitektura 57
 Eta, dakigunez, testu-antolat zaile bat zuk (menderagailu bat zuk) testu-
-zatiaren amaieran joan ohi dira berez. Beste testu-antolat zaile bat zuek
(markat zaileek-eta), berriz, mugikortasun handia dute esaldiaren baitan:
berdin joan daite zke esaldiaren abiaburuan, erdialdean edo amaieran.
Eta, kasu hauetan, hiztunaren esku gerat zen da testu-antolat zailearen
iragarletasuna.

Tarteki
Halaber, tarteki moduan erabili ohi dira testu-antolat zaile bat zuk: ia
testu-markat zaile guztiak eta lehen bi sailekoak oro har; inoiz ez, ordea,
juntagailuak eta menderagailuak. Tarteki izate hori estu lotuta dago into-
nazioarekin. Adibidez, honela diote Martínek eta Portolések gaztela-
nia zko markat zaileei buruz (Martín, Portolés, 1999: 4.064):
Los marcadores que estudiamos se encuentran limitados como incisos por
la entonación. En una pronunciación esmerada, se percibe una pausa pos-
terior al marcador y, a veces, también una anterior.
Eta salbuespen bat egiten dute: pues lokailuarena. Eta geroxeago erans-
ten dute (4.065):
En la escritura, la entonación peculiar de los marcadores del discurso se
refleja habitualmente situando el marcador entre comas, aunque no sea
extraño que en ocasiones no se escriba ningún signo de puntuación.
Horixe esan daiteke euskal markat zaileei buruz ere: bi pausaldiren
arteko tartekiak dira eta komen artean idat zi ohi dira normalean. Eta
gurean ere bada salbuespenik. Horietan, nagusi bat: ere; eta beste gut xi
bat zuk: behint zat (ez beti), zeren…
##
4. Testu- Canale eta Swain abiapuntu hartuta, lau (azpi)gaitasun bereizten
-antolat zaileak ditu HEOKak gaitasun komunikatiboaren baitan (HABE, 1999: 20).
eta gaitasun Horietako bi dira gaitasun linguistikoa edo gramatikala eta gaitasun
estrategikoa estrategikoa.
Jakina denez, hi zkunt z arauen mundura garamat za gaitasun linguis-
tikoak edo gramatikalak; gaitasun estrategikoak, berriz, erabakien
mundura.
Hain zuzen, erabakiak egoki hart zeko gaitasuna da gaitasun estrate-
gikoa. Eta bizit zaren edozein arlotan da garrant zi zkoa. Baita kiro-
lean ere. Esaterako, pilotaren munduan, aldian-aldian erabakiak egoki
hart zen (pilota luze ala mot z sakatu, edo noiz t xapa gainean moztu
ala zabalean ut zi…) dakien pilotaria da gaitasun estrategikoaren jabe.
Erabakiak egoki hart zen, beti ere arauen baitan. Beste horrenbeste ger-
tat zen da hi zkunt zaren munduan ere.
Batetik, arauen mundua dago hi zkunt zan. Eta horiek betet zen lagunt zen
digu gaitasun gramatikalak. Arauek, ordea, gut xienekoa markat zen
dute. Eta, (ia) beti, hit z egiterakoan eta idazterakoan, aukera bat baino
gehiago geldit zen zaio hi zkunt z erabilt zaileari. Adibidez:

58 Pello Esnal
 Nik, egia esan, arrant zale edo baserritar izatea nahiago nuke; baina ez
naiz, zorit xarrez, ez arrant zale eta ez baserritar.
Esaldi honetan, nik behar du izan –eta ez ni–, esaldia gramatikala
izango bada. Era berean, ez lit zateke gramatikala izango beste honako
hau:
* Nik izatea nahiago, egia esan, arrant zale edo baserritar nuke; baina ez
naiz, zorit xarrez, ez arrant zale eta ez baserritar.
Baina, behin arau gramatikalak betez gero, aukera bat baino gehiago
du hi zkunt z erabilt zaileak. Adibidez, egia esan kokat zeko. Edo
zorit xarrez tartekat zerakoan:
Egia esan, nik arrant zale edo baserritar izatea nahiago nuke;
Nik, egia esan, arrant zale edo baserritar izatea nahiago nuke;
Nik arrant zale edo baserritar izatea nahiago nuke, egia esan;
baina, zorit xarrez, ez naiz ez arrant zale eta ez baserritar.
baina ez naiz, zorit xarrez, ez arrant zale eta ez baserritar.
baina ez naiz ez arrant zale eta ez baserritar, zorit xarrez.
Hi zkunt z erabilt zaileak behin eta berriro hart zen ditu erabakiak,
hi zkunt za ahoz nahi idat ziz baliat zean. Dela berak dituen ara-
zoengatik, dela hart zailearengana hurbilt zeko, dela hi zkunt zaren
egoera soziolinguistikoagatik, dela komunikazioa errazteko edo
biziagot zeko…
Euskararen kasuan, ezagunak dira egoera soziolinguistikoak eragin-
dako oztopoak, edo euskararen beraren garapen mugatuari dari zkio-
nak. Argi mint zatu zen, adibidez, Luis Villasante euskara idat ziaz
(Villasante, 1988: 142):
Bai. Euskarak behar du prosa egiteko moldea ongi fi nkatua eta trenpatua
izan. Hau da, segur aski, euskarak duen premia gogorrenetako bat. Hori
duen egunean, euskara bere bi zkar-hezurraz horniturik izanen da. Eta
hori ez duen bitartean, tresna alferra izango da, gai ez dena, zeregin asko-
tarako balio ez duena.
Euskara hi zkunt za bizia izan dadila: horra gure mint zairaren premie-
tan lehenbizikoa; baina horren hurrengo, prosa egiteko tresna moldaturik
edukit zea da, ene ustez, bigarrena.
Halaber, Villasantek berak esan zigun zer landu, euskal prosa gordina
umot zeko: hit zen ordena eta testu-antolat zaileak.
Eta, hain zuzen, testu-antolat zaileen erabilera estrategikoan dago, neu-
rri handi batean, testugint zaren gakoa eta gaitasun testualaren gilt za.
Hemen, ondoren, zazpi estrategia aipatuko ditugu: lehenengo lauek,
antolat zaileen lot zaile- eta iragarle-izaerarekin dute zerikusia; eta
hurrengo hirurek, tarteki-izaerarekin. Adibide-iturrit zat, berriz,
“Jainko t xikia” artikuluaren bi bert sio erabiliko ditugu (Rose, 1991),
aurreko lan batean bezala (Esnal, 2000b). Lan horretan daude, gainera,
artikuluaren lehen bert sioa eta zazpi estrategien adibide gehiago. Are
adibide gehiagotarako, ikus Zubimendi, Esnal, 1993: 189-230.

Testu arkitektura 59
 Dena den, bat zuetan, kontua ez da mugat zen testu-antolat zaileetara.
Hauek erabilt zean (lekuz aldatuz, orde zkatuz, berriak tartekatuz…)
aldatu egin beharko dira testuko beste osagai bat zuk ere; puntuazio-
-markak ere bai, agian. Hain da estua testu baten osagaien arteko elka-
rreragina. Horregatik, tarteka, testu-antolat zaile batekin ez ezik, birekin
ere jokatu beharko dugu.
Besterik gabe, hona hemen zazpi estrategiak.

1. Testu-antolat zailea, ahal den neurrian, lot zen dituen zatien tartean
erabili, edo ahalik aurreen.–
Bat zuetan, nahikoa da antolat zailea lekuz aldat zea (horretarako
aukera ematen duenean):
haurraren t xorakeria bat zuen aurrean, adibidez
adibidez, haurraren t xorakeria bat zuen aurrean [13. lerrokada]
Beste bat zuetan, alabaina (testu-antolat zaileak horretarako aukera-
rik ematen ez duenean), bestelako estrategiak erabili beharko dira.
Esaterako, berez aurrean joaten den (edo joan daitekeen) sinonimoaz
orde zkatu:
Haurrarekin hit z egitea beharre zkoa bada ere…
Nahiz eta haurrarekin hit z egitea beharre zkoa izan… [13]
Edo, nahiz eta sinonimoa izan ez, ant zeko balioa-edo duen testu-
-antolat zaileaz orde zkatu, egin beharreko gainerako aldaketak
eginez:
Baina nola bult zatu dinamika hau, inguruak etengabe adierazten badu
haurra beti asebete behar dela?
Baina nola bideratu dinamika hori, non eta haurra etengabe asebetet zera
bult zat zen duen giroan? [11]
bizit za bere okerren aurrean beti onbera izango dela erakut siz bezala.
eta sinestarazi bizit za beti onbera izango dela bere hut segiteekin. [13]

2. Iragarlez hornitu hala horni daitekeen testu-antolat zailea.–

Badaude testu-antolat zaile bat zuk (ba- baldint za zkoa, arte den-
bora zkoa, zenbait superlatibo, ere…) iragarleren (indart zaileren) bat
eraman dezaketenak aurretik: baldin (eta), harik (eta), ahalik (eta),
baita, ezta…
Frustrazio jakin bat onuragarria izan daiteke, baldin eta gizakiari aukera
ematen badio egitura psikikoa garatu eta ezintasun hori gaindit zeko eta,
ondoren, gero eta hobeto aurre egiteko ant zeko egoerei. [10]
Bat zuetan, iragarle horrek zert xobait alda lezake pasartearen esana-
hia. “Jainko t xikia” artikuluan, esaterako, indartu egin du testuaren
argudio-kut sua.

60 Pello Esnal
 Zenbat gurasok ez du aitort zen, munduko kont zient ziarik onenaz bestalde,
beren haurra dela “guztia beraient zat”, guraso bezala duten egitekoa guz-
tiz bestelakoa izan beharko zukeenean: beraiek izan behar dute erakarpen
gunea beren haurrent zat.
Guraso askok aitort zen dute, gauzarik naturalena balit z bezala, beren hau-
rra dela “dena berent zat”, noiz eta gurasoen egitekoak guztiz bestelakoa
izan beharko lukeenean: beraiek izan haurraren erakarpen-gune. [3]

3. Tarteki (testu-markat zaile) bihurtu, eta aurreratu, berez ez dena.–

Bat zuetan, sintagma jakin bat, nahiz eta berez tarteki (testu-
-markat zaile) izan ez, tarteki bihur daiteke esaldiaren esanahia
funt sean aldatu gabe. Eta, hala, aurrerat zeko aukera ere ematen du,
behar izanez gero.
hurrengoan gisa bereko egoerei hobeto aurre egin ahal diezaien.
eta, ondoren, gero eta hobeto aurre egiteko ant zeko egoerei. [10]

4. Testu-antolat zailea sartu.–

Testu-antolat zaile berriak ere sar daite zke testuan.
Moral bit xi honek psikoanalisiaren ekarpenak ukat zen ditu –handik elika-
tuz, hala ere–: psikoanalisiak garbi azpimarratu du pozak eta nekeak t xan-
daka joan behar dutela haurraren munduarekin dituen harremanetan.
Moral bit xi honek ukatu egiten ditu psikoanalisiaren ekarpenak, nahiz eta
bertatik elikatu. Izan ere, psikoanalisiarent zat garrant zi zkoa da pozak eta
nekeak t xandat zea, haurrak munduarekin dituen harremanetan. [9]
Aurreko lau estrategiek xede jakin bat zuten: ahalik eta gehien aurre-
ratu (nabarmendu) testu-antolat zaileak. Oraingo hiru hauek, berriz,
antolat zaileak pausaldi prosodikoa egiten den tokian kokat zera joko
dute: subjektuaren eta predikatuaren artean edo adit zaren eta osa-
gaien artean (Zubimendi; Esnal, 1993: 219).

5. Testu-markat zailea kokagunez mugitu.–

Ordainetan, noski, berarengan ipini den it xaropen izugarriari erant zun
beharrean izango da haurra.
Ordainetan, haurrak gai izan beharko du, jakina, berarengan ipinitako
it xaropen izugarriari erant zuteko. [4]

6. Tarteki (testu-markat zaile) bihurtu, eta kokagune egokira eraman

(behar izanez gero), berez ez dena.–
Eta pozgarrit zat jot zen da gaur gizarteko zenbait sailetan, haurra heldua-
ren interesgune bihurtu delako
Pozgarrit zat jot zen da, gaur, haurra helduaren interesgune bihurtu izana
gizarteko zenbait sailetan [2]

Testu arkitektura 61
 “Haurra kontutan hartu” izan ordez “hura bizit zako erdigune bihurtu”
bilakat zen da orduan.
“Haurra kontuan hartu”, orduan, “haurra bizit zako erdigune egin”
bihurt zen da. [3]
Haurrari erant zuteko prest egoteak sarri mendekotasun moduko bat e zku-
tat zen du,
Haurraren gain-gainean egotea, askotan, gurasoen neurosia e zkutat zen
duen morront za da. [5]
Bi ondorio nahiko nola halako dituen bi postuladutan oinarrit zen da joka-
molde hau.
Jokaera horren oinarrian, bi uste daude, ondorio zalant zagarriak dituz-
tenak. [7]

7. Testu-markat zailea tartekatu.–

baina kultur aldetik dagoen adostasunak eta merkatarit zaren presioak
joera hori indart zen dutenez oso zaila da azalerarazten.
Eta are e zkutuago gerat zen da, gainera, giro kulturalaren eraginez eta
merkatarit zaren presioagatik. [5]

62 Pello Esnal
 5. Izen-kohesioa

Aurreratu dugunez, bi motatakoa izan daiteke testu-zatien arteko lotura:

lineala, testu-antolat zaileek gauzat zen dutena, eta konplexuagoa, kohe-
sioa (izen-kohesioa nahiz adit z-kohesioa).
Izen-kohesioak testu bateko informazioa du gai; bereziki, nola aurkez-
ten den informazio berria eta nola berreskurat zen den ondoren. Labur
esanda, normalean, bat edo bat zuk mugat zaileak erabilt zen ditugu eus-
karaz elementu berri bat aurkezteko (gizon bat); informazio hori berres-
kurat zeko, aldiz, a artikulua baliatuko dugu (gizona), edo anafora (gizon
hura), edo orde zkapen lexikala (laguna)…
Testu batean, kate anaforikoak osat zen dituzte gai berari dago zkion izen-
-kohesio zko formek.

Bi puntu garatuz jorratuko dugu gaia. Lehenengoan, testu bat landuz,

kate anaforikoaz jardungo dugu. Bigarrenean, kate anaforikoak gau-
zat zen dituzten elementuak azalduko ditugu.
##
1. Kate Aita Lert xundi. Horixe du abiapuntu eta ardat z, hain zuzen, Adminis-
anaforikoak trazioa euskaraz aldi zkariak “Eskutit zak” sailean argitaratutako gutu-
nak (Iturain, 1996). Horregatik, behin eta berriro izendatu beharko du
enunt ziat zaileak; baina, jakina, Aita Lert xundi etengabe errepikat zea
saihestuz.
Enunt ziat zaileak nola jokatu duen ikusteko, azpimarra dit zagun Aita
Lert xundi izendat zeko erabilitako formak (izenburukoa kontuan izan
gabe):

Aita Lert xundi marokoarra

1. Aurten [1996an] 100 urte bete dira Ait zol eta Lizardi jaio zirela, Tolosan eta
Zaraut zen, hurrenez hurren. Bi olerkari hauek, bi idazle handi hauek, jaio
ziren urte berean, Euskal Herritik urrun, Marokoko lurretan, Tangerren,
euskaldun bat hil zen, aita Lert xundi frant ziskotarra, 60 urte lehenago
Orion jaiotako Jose Frant zisko Lert xundi.
2. Elizak eta misio-et xeak eraiki; bigarren he zkunt za eta lanbide-heziketako
eskolak zabaldu; arabiera erakusteko eskola, inprenta bat eta Morokoko
lehen medizina-eskola eta ospitalea sortu; behart suent zako 35 et xe eta
dohaineko jantoki bat egokitu; Tangerreko lehen musika-eskola, korua eta
banda antolatu; Marokoko orduko sultanak (Hassan I) Espainiako erregea-
rekin eta Leon XIII aita santuarekin izandako harremanetan bitartekari
eta interpretari izan. Horiek denak egin omen zituen oriotarrak Afrikako
lurretan.

Testu arkitektura 63
 3. Bada gauza bat Lert xundik egindakoen artean gainont zekoak baino gorai-
pagarriagoa irudit zen zaidana, batez ere aldi zkari honetan argitarat zeko.
Marokoko arabieraren gramatika bat idat zi zuen, bera hil eta urte askotara
ere hara joandako at zerritarrek hi zkunt za ikasteko erabilt zen segitu dutena.
Zer-nolako adorea eta maitasuna ez ote zuen jarri ia 30 urte zituela joandako
euskaldunak horren desberdina den hi zkunt za (filologia eta kultura alde-
tik) ikasteko eta gramatika bat egiteko? Gogoan izan dezagun, Lert xun-
direna balorat zeko, nolako jarrera eta jokabidea izan duten Espainiako
kolonizat zaileek historian zehar eta, gehienetan, haiekin eskuz esku ibili
den Elizak: gurut zearekin batera esportatu ohi duten lehenengo gauza
hi zkunt za izan baita, gaztelania.
4. Aita Lert xundik berta-bertako kultura eta hi zkunt za landu behar direla
adierazteko, bizit zeko egokitu zit zaion lurraldeko hi zkunt za ikasten
erakut si zuen sentiberatasuna eta kemena, eta ez hit z hut sez, ekint zez bai-
zik, eredugarri beharko genitu zke geure zorioneko arduralarit za, adminis-
trazio edo dena delako honetan euskara egokit zen eta erabilt zen saiat zen ari
garen guztiok. Lert xundiren jarrera ondo adierazten dute bere hit z hauek:
“hi zkunt za ikastearen helburu bakarra bertakoekin harreman estuan jart zea
da”; eta zerabilen jokaeragatik Espainiako Gobernuak espainiarat zera
behartu zuenean: “at zerrira naramate”.
5. Orioko beste bi Lert xundik, Benitok eta Anduk (Anjelek), ait zindari
bikaina izan zuten berta-bertako hi zkunt za maitat zea, lant zea, edert zea eta
zabalt zeari dagokionean.

Guztira, 11 forma dira (izenburua kontuan izan gabe): hiru alditan

Lert xundi, behin Jose Frant zisko Lert xundi, behin aita Lert xundi,
behin aita Lert xundi frant ziskotarra, bitan euskaldun, behin oriotar,
behin bera eta beste behin bere.
Baina, horiez gain, beste forma bat zuek ere aita Lert xundi aipat zen dute.
Esaterako, 4. lerrokada hasierako bi adi zkik:
Aita Lert xundik berta-bertako kultura eta hi zkunt za landu behar direla
adierazteko, bizit zeko egokitu zit zaion lurraldeko hi zkunt za ikasten
erakut si zuen sentiberatasuna eta kemena, eta ez hit z hut sez, ekint zez bai-
zik, eredugarri beharko genitu zke geure zorioneko arduralarit za, adminis-
trazio edo dena delako honetan euskara egokit zen eta erabilt zen saiat zen
ari garen guztiok.
Gauzak gehiago zehaztuz, zit zaion adi zkiaren -o- eta zuen adi zkiaren
z- ari zaie aipu egiten aita Lert xundiri. Bi adit zak osorik it zulita, berriz,
le correspondió eta demostró formak eskurat zen ditugu.
Bi erdal forma hauen harira, garrant zi zkoa da bi kontu azpimarrat zea,
hasteko: 1) euskaraz, adi zkiaren baitan joan ohi da, askotan, erdaraz ize-
nordain moduan eta adit zetik bereizita joan ohi den elementua, arestiko
le hori bezala; bestela esanda, idat ziz erdaraz ageriago joan ohi da izen-
-kohesioa gauzat zen duen elementua euskaraz baino; 2) bai euskaraz eta
bai gaztelaniaz, ingelesez eta frant sesez ez bezala, bat zuetan elipsiak
e zkutat zen du izen-kohesioa gauzat zen duen elementua, arestiko biga-
rren adibidean bezala. Bada, gainera, beste hirugarren kontu bat ere.

64 Pello Esnal
 Erdaraz hit z askok generoaren marka daramatenez, errazago gertat zen
da erdal testuetan erreferentea aurkit zea euskara zkoetan baino.
Hiru kontu horiek gogoan izan beharko ditugu bai testuak sort zean, bai
testuak it zult zean, bai euskara zko testu baten egokitasuna balorat zean.

##
2. Kate “Aita Lert xundi marokoarra” testuaren azterketaren harira, zehat z deza-
anaforikoak gun zer elementuk gauzat zen duten izen-kohesioa:
gauzat zen
dituzten
• Mugat zaileak eta determinat zaileak. Testu batean, normalean, muga-
elementuak
gabean azaldu ohi da lehenengo aldiz elementu ezezaguna, bat edo
bat zuk mugat zaileak lagun. Hortik aurrera, forma mugatuak erabili
ohi dira.
“Aita Lert xundi marokoarra” testuan, berari buru zko lehen informa-
zioa euskaldun bat esanez ematen da. Hortik aurrera, forma mugatua
ikusten dugu.

• Sinonimoak. Beti ere, sinonimoa zent zu zabalean hartuz: sinonimo,

hiperonimo, perifrasiak eta munduaren ezagut za konpartitua ere kon-
tuan hartuz; ikus Andres Alberdiren Eskola Gramatika (Alberdi,
1996: 48-49).
“Aita Lert xundi marokoarra” testuan: Lert xundi, Jose Frant zisko
Lert xundi, aita Lert xundi, aita Lert xundi frant ziskotarra, eus-
kaldun, eta oriotar.
Sinonimoez dihardutela, honela mint zo dira Aznar-eta (Aznar eta alii,
1991: 36):
Estas palabras quizá no figurarán en un diccionario de sinónimos, puesto
que es precisamente el texto el que les da su carácter de palabras o sintag-
mas coherentes léxicamente.
Ni qué decir tiene que la coherencia léxica depende también de la comu-
nidad preposicional y, sobre todo, de las presuposiciones dadas por el
conocimiento del mundo: “duelo” y “blanco” son sinónimos en algunas
culturas.
Un factor que determina la existencia o no de co-referencias léxicas lo
da el marco. Así, elementos como “circulación”, carruajes, carros, pavi-
mento” van comprendidos dentro del marco “calles”, como “traqueteo” va
comprendido dentro del marco “carro”:

• Anaforak eta kataforak. Anaforak aurretik aipatutako elementu bat

berreskurat zen du.
“Aita Lert xundi marokoarra” testuan: bera eta bere.
Testu berean, baditugu adibide argiagoak. Baina, horretarako, orain
arteko kate anaforikotik atera behar dugu. Bigarren lerrokadak dio:

Testu arkitektura 65
 Elizak eta misio-et xeak eraiki; bigarren he zkunt za eta lanbide-heziketako
eskolak zabaldu; arabiera erakusteko eskola, inprenta bat eta Morokoko
lehen medizina-eskola eta ospitalea sortu; behart suent zako 35 et xe eta
dohaineko jantoki bat egokitu; Tangerreko lehen musika-eskola, korua eta
banda antolatu; Marokoko orduko sultanak (Hassan I) Espainiako erregea-
rekin eta Leon XIII aita santuarekin izandako harremanetan bitartekari
eta interpretari izan. Horiek denak egin omen zituen oriotarrak Afrikako
lurretan.
Aurreko kontu horiek guztiek osat zen dute horiek anaforaren
erreferentea.
Laugarren lerrokadan, berriz, hauek kataforikoa aurkit zen dugu, ondo-
ren datorrena iragarriz:
Aita Lert xundik berta-bertako kultura eta hi zkunt za landu behar direla
adierazteko, bizit zeko egokitu zit zaion lurraldeko hi zkunt za ikasten
erakut si zuen sentiberatasuna eta kemena, eta ez hit z hut sez, ekint zez
baizik, eredugarri beharko genitu zke geure zorioneko arduralarit za,
administrazio edo dena delako honetan euskara egokit zen eta erabilt zen
saiat zen ari garen guztiok. Lert xundiren jarrera ondo adierazten dute bere
hit z hauek: “hi zkunt za ikastearen helburu bakarra bertakoekin harre-
man estuan jart zea da”; eta zerabilen jokaeragatik Espainiako Gobernuak
espainiarat zera behartu zuenean: “at zerrira naramate”.

• Elipsia. Gogoan izan lehen puntuan esana. Aznarrek-eta, berriz,

honela diote (Aznar et alii, 1991: 34-35).
La elipsis puede ser considerada un tipo de relación anafórica donde se
suprime uno de los dos co-referentes; sin embargo, gracias al contexto,
no es difícil saber de qué elemento se trata: diremos que es fácilmente
recuperable.
La anáfora acostumbra a funcionar a través de pronombres; la elipsis fun-
ciona con sintagmas de todo tipo: es por eso que algunos autores consi-
deran la elipsis un tipo de relación anafórica no pronominal. Pero lo que
sobre todo la distingue de la anáfora es el hecho de que la elipsis debe
preservar la función gramatical del co-referente: es una restricción que la
anáfora no tiene.
Algunas lenguas, como el castellano, permiten la elisión del sujeto, que se
puede recuperar con los pronombres personales tónicos correspondientes
a la persona del verbo. Es el co-texto el que indica cuándo esta elipsis es
peligrosa a causa de las ambigüedades que puede ocasionar.

66 Pello Esnal
6. Adit z-kohesioa

Ikuspegi gramatikaletik aztertuta, hiru funt zio betet zen ditu adit zak: den-
bora markatu, aspektua markatu eta modalizazioa gauzatu. Ikuspegi tes-
tualetik, bestelako diment sioa hart zen dute funt zio horiek. Bronckarten
arabera, denbora eta aspektua ez baina, denboratasuna eta kontrastea
markat zen dute; eta modalizazioa ere bestela ulertu behar da, nahiz eta
termino bera erabilt zen jarraitu.
Bronckartek, bestalde, adit z-kohesioaren baitan bilt zen ditu bi lehenengo
funt zioak; eta horietatik aparte lant zen du modalizazioa, gainerako moda-
lizazioekin batera, testu-arkitekturaren zort zigarren elementu gisa. Guk
ere horrela egin genuen HIZPIDE 57an, baina gauzak zert xobait soilduz,
didaktikari begira.
Ale horretan, bost puntu garatuz landu genuen adit z-kohesioa. Lehenen-
goan [1], adit z-kohesioaz aritu ginen oro har, batik bat denboratasuna-
rena argituz. Ondoren, hurrenez hurren ikusi genuen nola gauzat zen den
adit z-kohesioa kontaketa ez-interaktiboan [2], kontaketa interaktiboan
[3], azalpen ez-interaktiboan [4] eta azalpen interaktiboan [5].
Hemen, gauzak soilt zen jarraituko dugu. Gaia osoago eta sakonago landu
nahi duenak beti du HIZPIDE 57ko aukera (Elosegi, Esnal, 2004: 81-97),
eta batez ere jatorri zkora jo beharko du (Bronckart, 1996, 277-316).

Oinarri zkoa bezain konplexua da adit z-kohesioaren gaia. Oinarri zkoa,

bi arrazoi nagusirengatik: batetik, ezinbestekoa dugulako adit za ikus-
pegi komunikatibotik (pragmatikotik) ulertu eta at zemateko; eta, beste-
tik, dituen ondorio didaktikoengatik. Aldi berean, konplexua ere bada,
korapilat sua den neurrian.
Konplexutasun hori nabarmen islat zen du Bronckarten lanak; lehenik,
adit zaren eta denboraren arteko erlazioa azalt zerakoan; eta, ondoren,
adit z-kohesio zko lau funt zioak –Bronkartek lau bereizten ditu: lehen
denboratasuna, bigarren denboratasuna, kontraste orokorra eta kontraste
lokala– lau diskurt so-tipoetan nola gauzat zen diren azalt zerakoan.
Guk, hemen, lehen hurbilketa moduan landuko dugu gaia. Horretarako,
hasteko, bi funt zio oinarri zkoenak jorrat zera mugatuko gara: lehen den-
boratasuna eta kontraste orokorra. Bestalde, bata bestearen at zetik jorra-
tuko ditugu, eta ez diskurt so-tipoka, Bronckartek egiten duen modura.
Funt zio horiek zehaztu aurretik, dena den, adit zaren eta denboraren
arteko erlazioa azaltzen du Bronckartek. Eta halaxe egingo dugu geuk ere.
Gaiaz hobeto jabet zeko, komeni da eskueran izatea EGLU II: 397-434
(Euskalt zaindia, 1987b); hemen beste diment sio bat hartuko baitute
adi zkiek, EGLU II horrek aitortutako balioak galdu gabe.##

Testu arkitektura 67
 1. Adit za eta Hauxe dio Bronckartek denboratasunaz (Bronckart, 1996: 279-280):
denbora En los enfoques estándares, está generalmente admitido que los valores de
temporalidad son expresados por los determinantes de los verbos (o tiem-
pos de verbos: presente, pretérito perfecto, pretérito imperfecto, pretérito
simple, etc.), eventualmente en interacción con ciertos subconjuntos de
adverbios. Y está también comúnmente admitido que esos mismos valo-
res deben de ser analizados en términos de relaciones existentes entre el
momento del habla (o momento de producción) y el momento del proceso4
expresado por el verbo. Desde esta perspectiva, pueden pues identificarse
relaciones de simultaneidad entre los dos momentos (marcadas por las
formas del presente), relaciones de anterioridad al momento del proceso en
relación con el de la producción (marcadas por las formas del pasado) o de
posterioridad del proceso en relación al momento de producción (marcadas
por las formas del futuro).
Nosotros admitimos el rol específico de los tiempos del verbo, así como
el carácter fundamentalmente relacional de los valores temporales, pero
cuestionamos el carácter a la vez binario y fisicalista de ese tipo de enfoque.
Eta, ondoren, binario eta fisicalista hit zen esanahiak argit zen ditu.
Merezi du pasartea arretaz irakurt zea. Izan ere, bi hit z horiek salatutako
ikuspegi zurruna dugu askok. Eta, hori gainditu ezean, ezin izango dugu
adit z-kohesioaren gaia (ezta adit zaren erabilera ere) behar bezala ulertu.
Este enfoque es binario, en el sentido de que las relaciones temporales no
existirían más que entre dos términos; y es fisicalista, en el sentido de que
esos dos términos están defi nidos como momentos objetivables: por una
parte, el momento de la actividad externa de producción textual; por la
otra, el momento de la realización efectiva del proceso codificado por los
verbos. Si esta concepción fuera correcta, no habría realmente relación
de simultaneidad más que cuando el momento de un proceso coincidiera
estrictamente con el momento del uso de la palabra; ahora bien, numerosos
casos de presente se aplican a verbos que denotan procesos que, desde un
punto de vista objetivo, pueden ser anteriores o posteriores al momento de
producción.
Eta adibide bat dakar ondoren. Guk, geurera egokituz, EGLU II obrakoak
(Euskalt zaindia, 1987b: 411) hartu ditugu abiapuntut zat:
[1] Bihar dator Kattalin.
[2] Bihar etorriko da Kattalin.
Horra hor, geroa adierazten bai dator orainaldia eta bai etorriko
da geroaldia. Zergatik dira biak zuzenak? Honela dio Bronckartek
(Bronckart, 1996: 280):

4. Bronckartek berak honela dio prozesu terminoaz (Bronckart, 1996: 127):

El término proceso tiene un valor genérico; designa toda suerte de re-
laciones expresables por la semántica del verbo, entre las que distin-
guimos, por comodidad, las tres clases más importantes, que son los
estados, los acontecimientos y las acciones.

68 Pello Esnal
 En realidad todo análisis de las relaciones temporales debe tener en cuenta,
no dos, sino tres parámetros; al momento de producción y al momento del
proceso debe añadírsele lo que Reichenbach calificaba de momento psico-
lógico de referencia.
Eta, hain zuzen, hirugarren parametro honek (erreferent zi une psikolo-
gikoak) esplikat zen du zergatik diren zuzenak dator eta etorriko da.
Izan ere, bi parametrorekin erlazionat zen da hemen prozesu-unea (P):
lehenengoan, erreferent zi une psikologikoarekin (R), honen baitan koka-
tuz; eta bigarrenean, ekoizpen-unearekin (E), honen ondorengot zat joz.
Bronckartek eskema bat baliat zen du hori argit zeko.

Eta, ondoren, honela dio (1996: 281)5:

Este esquema muestra que el momento del proceso (P) está en una relación
de inclusión con el momento de referencia (R) explicitado por bihar, y en
una relación de posteridad para con el momento de producción (E). Se
puede pues analizar la forma presente (dator) del enunciado [1] como el
resultado de una decisión de codificación de la relación de inclusión entre
P y R, y el futuro (etorriko da) del enunciado [2] como el resultado de una
codificación de la relación de posterioridad entre P y E.
Ikuspegi bitarra gainditu beharrak ekarri gaitu honaino, Bronckarten
eskutik. Ondoren, ikuspegi fisikalista gaindit zera jot zen du berak. Eta
horrek, besteak beste, albora uztera darama ekoizpen-unea, prozesu-
-unea eta erreferent zi unea terminoak; eta horien ordez, ekoizpen-
-aldia, prozesua eta denbora-erreferent zi ardat za erabilt zera, hurrenez
hurren6. A zken batean, ikuspegi fisikalista edo “objektiboa” gainditu eta
ikuspegi “psikologikoa” islatu nahiaren ondorio da.

5. Guk geurera egokitu ditugu siglak (P, R, E) eta adibideak (bihar, dator, eto-
rriko da).
6. Frant sesez: dureé de production, procès eta axe de référence temporelle.

Testu arkitektura 69
 Ildo berekoak ditugu EGLU IIren hit zak ere (Euskalt zaindia, 1987b:
399; jatorri zkoa da letra lodia):
Denbora zer den zehaztu nahi dugunean, kronometro batek neurt zen duen
denbora kronologikoa eta gizakiok erabilt zen dugun denbora psikolo-
gikoa berezi behar ditugu kont zeptualki. Hi zkunt zetan adierazten ditu-
gun denbora zko kont zeptuak badirudi denbora psikologikotik hurbilago
daudela denbora kronologikotik baino. Horregatik berezi ditugu […]
tempus-a (denbora gramatikala eta psikologikoa) eta denbora (denbora
kronologikoa alegia).
Beraz, aipatutako hiru parametroak hart zen ditu kontuan Bronckartek,
adit z-kohesioa aztert zeko: prozesua, denbora zko erreferent zi ardat za eta
ekoizpen-aldia.
Prozesua (P7): adit zaz adierazten den egoera, gertaera, ekint za…; bat zue-
tan, denboratasun objektiboan ere koka daiteke.
Denbora zko erreferent zi ardat zak (R): dela diskurt so-tipo bati dagokion
ardat z orokorra, dela ardat z lokalagoa.
Ekoizpen-egint zari dagokion aldi psikologikoa (E).
Eta horiek baliatuz at zematen ditu adit z-kohesio zko funt zioak. Aurreratu
bezala, guk bi azalduko ditugu (oinarri zkoenak eta erabilienak): lehen
denboratasuna eta kontraste orokorra. Bigarren honetatik hasiko gara.
##
2. Kontraste Kontraste-funt zioez eta kontraste orokorraz ari dela, honela dio
orokorra Bronckartek (Bronckart, 1996: 287-288):
Las funciones de contraste consisten, no en situar los procesos en relación
con los parámetros de control, sino en oponer los procesos entre ellos.
En la función de contraste global [kontraste orokorra], series isotópicas
de proceso se distinguen unas estando situadas en primer plano, las otras
en segundo plano.
Kontraste orokorrak, a zken batean, lehen planoa eta bigarren planoaren
arteko oposizioa markat zen du. Kontaketetan ematen da nagusiki (azal-
pen ez-interakiboetan ez dago kontrasterik; eta apenas ematen da azalpen
interaktiboetan). Adierazgarriak dira lehen planoa eta bigarren planoa
terminoak: modu intuitiboan esaten dute zer den kontrastea, hi zkera
zinematografi koa lagun. Markoaren –eskenatokiaren– berri ematen du
bigarren planoak; marko horretan –eskenatoki horretan– garatuko da
lehen planoa, gertaerena.
Hori ikusten hasteko, har dezagun “Astoa, zakurra, katua eta oilarra”
ipuina, kontaketa ez-interaktiboa (Letamendia, 1995). Azpimarra soilaz
nabarmendu ditugu bigarren planoa markat zen duten adi zkiak; eta letra
eta azpimarra lodiez, lehen planoa markat zen dutenak.

7. Nahiz eta parametroen izenak aldatu, guk lehengo siglak berak (P, R eta E)
erabilt zen jarraituko dugu, gauzak gehiegi ez korapilat zearren.

70 Pello Esnal
 Astoa, zakurra, katua eta oilarra
1. Et xe batean ba omen zen asto bat, lanean zahartua, ezertarako gauza ez
zena. Bizit za osoa eman zuen zakuak errotara eramaten, eta oso nekatua
zegoen.
2. Behin batean honela esan zion morroiak nagusiari:
3. –Asto hau zaharregia da eta hobe dugu lehenbailehen hilt zea, alferrik ema-
ten diogu jaten eta.
4. Astoak hori ent zunik et xetik ihes egitea erabaki zuen. Bide luzea egin
ondoren zakur batekin egin zuen topo. Zakurrak ez zuen zaunka egiten eta
oso triste zegoen. Astoak galdetu zion:
5. –Zer gertat zen zaizu? Oso triste ikusten zaitut. Zergatik ez duzu zaunka
egiten?
6. –Bihar hilko nautelako. Oso zaharra naiz eta ez omen dut ehizan ibilt zeko
balio.
7. –Zatoz nirekin –esan zion astoak– eta zirko bat antolatuko dugu herrian.
8. Aurrera joan ziren bidean, elkarri kontuak esanez, eta et xe batera irit si
zirenean katu bat ikusi zuten leihoan. Katuaren aurpegi larria ikusirik
honela galdetu zioten astoak eta zakurrak:
9. –Zergatik zaude horren ilun?
10. –Gaur gauean zaku batean sartuta errekara botako nautela ent zun dudalako.
Zahartua nago eta saguak harrapat zeko ez omen naiz gauza.
11. –Ez estutu horregatik. Gurekin eramango zaitugu eta zirkoa antolatuko
dugu hiruron artean.
12. Horrela, bada, elkarrekin abiatu ziren hirurak.
13. Hiru lagunak oilategi batera irit si ziren eta oilar bat ikusi zuten kukurruku
egiten ez zuena.
14. –Zer ari zara hor kukurruku egin gabe? –galdetu zioten.
15. –Ez dut gogorik. Bihar lapikoan sartuko naute eta.
16. –Zatoz, bada, gurekin –esan zioten– eta elkarrekin joango gara herrira.
17. Bidean zihoazela, ordea, ilundu egin zuen eta basoan galt zeko beldur ziren.
Halako batean argi bat sumatu zuten eta harant z abiatu ziren. Hurbildu
zirenean et xe bat aurkitu zuten, baina leihoa goi-goian zeukan eta ezin
zuten ezer ikusi. Orduan zakurra astoaren bi zkarrera igo zen, gero katua
zakurraren gainera eta a zkenean oilarra hegaka katuaren buruan gelditu
zen. Oilarrak leihotik begiratu zuenean lapur bat zuk ikusi zituen, jan eta
edan bitartean dirua kontat zen ari zirenak. Orduan astoa arrant zaka hasi
zen, zakurra zaunka, katua miauka eta oilarra kukurrukuka, lauron artean
egundoko zarata atereaz. Halako zarata ent zunda, ikaratuta geratu ziren
lapurrak, eta infernuko deabru guztiak et xean sartu zirelakoan ihes egin
nahi izan zuten. Kanpora zihoazenean, ordea, astoak sekulako ostikoa
eman zion bati, bitartean zakurrak ho zka egin zion beste bati hankan, hiru-
garrenari katuak at zamarka aurpegian eta a zkenari oilarrak mokoka eraso
zion buruan.

Testu arkitektura 71
 18. Beldurraren beldurrez korrika joan ziren lapurrak eta harre zkero ez ziren
et xe hartan azaldu. Lau lagunek pozik jan zuten lapurrek ut zitako afaria
eta handik egun bat zuetara, nahiko dirua bazuten eta, zirkoa antolatu zuten
herrian eta inor baino hobeto bizi izan ziren.

Guztira, 49 adi zkik markat zen dituzte kontaketaren bi planoak: 36k

lehen planoa eta 13k bigarrena. Lehen planoa markat zen duten guztiak
dira aspektuz burutuak; bigarren planoa markat zen dutenak, berriz, 9
dira puntualak eta 4 ez-burutuak (egiten [4,13], ezin [17], ari [17]).
Kontraste orokorra, bestalde, berdin gauzat zen da kontaketa ez-interakti-
boan eta interaktiboan. Ikus dezagun, esaterako, “Nafarrate” kontaketa
interaktiboan (Alkain, 1981). Berriro ere, azpimarra soilaz adieraziko
ditugu bigarren planoa markat zen duten adi zkiak; eta letra eta azpi-
marra lodiez, lehen planoa markat zen dutenak. Azpimarratu gabe ut zi
ditugu zenbait adi zki; ez dute-eta zerikusirik kontraste funt zioarekin8.
Nafarrate
1. [Nafarrateko] mendi gain hura soil-soilik zegoen. Ezta zuhait z bat ere.
Txilarra bakarrik, eta hau ere mot za. Inon gai zki gelditu baginen, hant xe
bai gelditu ginela benetan gai zki. Horretaz gainera, ez zegoen ez lur-zulo-
rik eta ez trint xerarik; eta egiterik ere ez, harik eta ilundu arte.
2. Et sai bat zuk beste gain batean geldituak ziren, eta handik saihet sez garbi-
-garbi harrapat zen zuten gure mendi gain hura. Inor deskuidatu eta zutik
jart zen bazen, edo burua alt xat zen bazuen, laster zuen balazoa.
3. Handik ordu pare batera, hor ikusi ditugu bi trenkada, mercancías esaten
zaien horietakoak, Miranda aldetik Gasteizera sart zen. Et xeberria orduant xe
etorria zen eta honela esaten dit:
4. –Iñaki, laster hemen zetorrek guret zat jasa. Hor etorri diren bi trenkada
horiek guret zat konfite t xarrak zekart zatek, eta guk hemen zulorik egiterik
ez gau iluna arte.
5. Hura bai zela negargarria benetan. Oiloak kotan bezala, ku zkur-ku zkur
eginda han egon behar. Hura bai zela egia zko makurtasuna. Ez da, ez,
halako espet xe eta kart zelarik. Hura zen nahi eta ezin ezer egin.
6. Ez zuten ordu erdirik igaro, gu atakat zeko gauzak antolat zen. Berehala,
sekulako kanoinazo pilak hasi zit zai zkigun. Tropak guregana nola zetozen
ikusten genuen, eta ezer egiterik ez.
7. Halako batez, esku-bonbak botat zen hasi zai zkigu. Gu ere bai mendiaren
at zeko aldetik, geure fusilen muturretan baioneta sartuta. Baina haiek ere
at zeko aldetik; ez ziren gainera azalt zen. Han nahiko lanak bagenituen
denok ere. Lehenengo saioa, behint zat, horrela bukatu zen.

8. Azpimarratu gabe ut zi ditugu, adi zki ez-jokatuez gainera: 1) azalpene zko za-
tietakoak (orainaldian daude); 2) markat ze at zeran zkoa gauzat zen duten hi-
rurak (geldituak ziren [2], etorria zen [3] eta etorri zen [20]), 3) markat ze
aurreran zkoa gauzat zen duena (izango zutenik [12]), 4) modalizazioa
markat zen dutenak (usteko zuten [12], zuten hartuko [15] eta ziren izango
[21]), eta 5) orainaldian dauden zazpi kontaketa-adi zkiak.

72 Pello Esnal
8. Handik laster, ostera saioa. Baina, oraingoan, sekulako zaldi-sailarekin.
Et xeberriak, haiek nola zetozen ikusirik, honela esaten dit:
9. –Hi, Iñaki. Metrailadore bat hartu eta, t xilar tartez tarte, hor beheko zabal
horretara joan behar diagu. Bestela, hemen denok hilko gaituk.
10. Halaxe egin genuen. Jait si gara t xilar tartetik lurrean arrastaka, eta halako
t xoko batean jarri.
11. Handik hain egoki harrapat zen genuen zaldi zkoen etorrera, eta bai goizean
hartutako mendi gainaren bi zkarra ere. Txilar handirik ez zegoen; eta gu
hant xe, lurrari musu emanez. Hiru lagun ginen: Et xeberria, ni eta hiruga-
rrena, Luis Arregi, a zkoitiarra; nik ezagutu dudan iaioenetako bat. Gerraz
geroztik ez dut haren berririk jakin. Ez dakit bizi den ala hila den. Bizi
bada, liburu honetatik nire zorionak eta agurrak.
12. Zaldi zko horiek harro-harro zetozen. Haiek ez zuten pent sat zen ere, bidean,
zabalgune haietan, ezeren oztoporik izango zutenik. Haiek, mendi gain har-
taraino et sairik ez zegoela usteko zuten. Gizajo haiek ere ez izan guzti zko
maleziak.
13. Gu, hiru lagunok, pat xadan-pat xadan eta hil ala bizi, hort xe ehun bat
metrora ingurat zen ut zi genien. Et xeberriak pistola metrailadorea zeukan.
Luis Arregik ere, pistola metrailadorea. Eta nik, fusil metrailadore bat,
berrogeita bost peinerekin.
14. Berrogeita bost peine haiek katua bezala lurrean arrastaka eramaten,
nekaldi ederra izan genuen. Haiekin zaldieria hura ez zatit zekotan, gureak
egin zuen. Honekin esan nahi dut gure bizia hant xe jokatu genuela, behin
behar eta.
15. Zaldi zko haiek, zabaldurik eta lerro bat eginik, orroka eta builaka zetozen.
Nire ustetan, pattar puskaren bat edanik zeuden: asaltaparapetos, alegia.
Izan ere, Gasteiztik aterat zean, ez zuten C bitamina hartuko. Behint zat, oso
it sutuak etorri ziren guregana.
16. Ni ezin egonik nengoen, neure fusil metrailadorearekin tiroka hasi gabe.
Et xeberria, berriz, nahiz berez urduri samarra izan, oso burut sua zen, eta
honela esaten zidan:
17. –Iñaki, hago lasai, hago lasai! Hemen gu ez gaudek inork ikusteko eta! Ut zi
oraindik gehiago arrimat zen.
18. Hi zketa hauek denak minutu erdi barruan ziren. Halako batez, ehun bat
metrora zeudenean, honela esaten dit:
19. –Ea, Zarpa! Hasi, motel!
20. Hasi gara hirurok batera. Nik, ta-ta-ta-ta-ta-ta, fusil metrailadorea alde
batetik bestera mugit zen nuen, marra bat bezala eginik. Zaldiek, zauriturik,
iiiiiii irrint zi egiten zuten eta zutik jart zen ziren, bi eskuak gora alt xatuta.
Orduan, jakina, gainean zihoana lurrera; eta zaldia, nahiz zaurituta egon,
korrika ostera Gasteiz aldera, lehen etorri zen bidetik. Nik lehenagotik
astoek zer egiten zuten banekien, baina zaldiek ez. Egun hartan ederki asko
ikasi nuen.
21. Gainean zihoazenak, noski, den-denak zauritu eta hilak ez ziren izango.
Hori badakit. Baina zutik ihesi abiat zen zena botat zen nuela ere ongi dakit.
Han ez zit zaigun inor gehiago azaldu. Ezta t xindurririk ere.

Testu arkitektura 73
 Guztira, 50 adi zki bereizi ditugu: 13, lehen planoa gauzat zen dutenak,
denak “iragan burutu”; eta 37, bigarren planoa gauzat zen dutenak, 23
“iragan puntual” eta 14 “iragan ez-burutu”.
Bi planoen arteko aldeaz jabet zeko, eraman dit zagun gauzak a zken
muturreraino. Saia gaitezen zerbait kontat zen “iragan puntualak”
(trinkoak) eta “iragan ez-burutuak” erabiliz. Kontaketaren markoa baino
ez dugu eraikiko: bigarren planoa. Ikus, adibidez, “Gaztainak bilt zen”
(Zendoia, 2008: 19-21; HIZPIDE honetan, 2. kapituluan). Lehenengo
planorik ez badago, gertaerarik ez dagoen seinale. Lehen plano hut sez,
aldiz, osa daiteke kontaketa, nahiz kontaketa laua izan eta inolako gra-
ziarik gabea.
##
3. Lehen Lehen denboratasunaren funt zioaz, honela dio Bronckartek (Bronckart,
denboratasuna 1996: 287):
En la función de temporalidad primaria, el proceso [P] es puesto direc-
tamente en relación bien con uno de los ejes de referencia [R], bien con
la duración asociada al acto de producción [E]. En términos culiolienses
[Culioli-ri erreferent zia eginez], esta función establece un modo deter-
minado de marcaje del proceso por relación a uno de esos parámetros
de control. Cuando ese parámetro de control es la duración asociada al
acto de producción [E], distinguiremos marcajes de anterioridad [lehen-
gotasuna], de simultaneidad [aldiberekotasuna] y de posterioridad [ondo-
rengotasuna]; cuando el parámetro es el eje de referencia global de un
tipo de discurso [R], distinguiremos marcajes neutros [markat ze neutroa],
así como marcajes isocrónicos [isokronikoa], retroactivo [at zeran zkoa] y
proactivo [aurreran zkoa].
Beraz, P eta E erlazioan jart zean (azalpen interaktiboetan), lehengo-
tasun-, aldiberekotasun- eta ondorengotasun-markat zeak aurkituko
ditugu; P eta R erlazioan jart zean, berriz, batetik, markat ze isokronikoa,
at zeran zkoa eta aurreran zkoa (kontaketa ez-interaktibo eta interaktiboe-
tan eta azalpen ez-interaktiboetan) eta, bestetik, markat ze neutroa ere
bai (azalpen ez-interaktiboetan).
##
3.1. Markat ze Lau kontaketa (bi ez-interaktibo eta bi interaktibo) eta azalpen ez-inte-
neutroa eta raktibo bat aztertuz landuko ditugu markat ze isokronikoa, at zeran zkoa
markat ze eta aurreran zkoa. Azalpen ez-interaktiboak, gainera, markat ze neutroa
isokronikoa, lant zeko aukera emango digu.
at zeran zkoa eta
aurreran zkoa
• “Samariar ona”: markat ze isokronikoa.–
Har dezagun “Samariar ona”, parabola soilik (Elizen Arteko Biblia
Elkartea, 1994). Eta azpimarra dit zagun kontaketako adi zki jokatuak.
Behin batean, gizon bat zihoan Jerusalemdik behera Jerikorant z eta lapu-
rren eskuetan erori zen; zeu zkanak kendu eta, egurtu ondoren, alde egin
zuten, erdi hilik ut ziz. Apaiz bat gertatu zen, hain zuzen, bide hartan
behera, eta, gizona ikustean, bidetik okertu eta aurrera jo zuen. Gauza

74 Pello Esnal
 bera egin zuen handik igaro zen tenpluko lebitar batek ere: ikustean,
bidetik okertu eta aurrera jo zuen. Baina bidaian zen samariar bat bertara
irit si eta, hura ikustean, errukitu egin zit zaion. Hurbildu eta zauriak lotu
zi zkion, olioz eta ardoz igurt zi ondoren; gero, bere asto gainean ezarri,
ostatura eraman eta bere ardurapean hartu zuen. Biharamunean, zila-
rre zko bi t xanpon atera eta ostalariari eman zi zkion, esanez: “Zain ezazu
eta, gehiago gastat zen baduzu, hurrena natorrenean ordainduko dizut”.
Adi zki guztien denborak dira istorioaren baitakoak: isokronikoak. Ez
garamat zate kontaketaz konpoko denboretara: ez at zera (lehenaldira) eta
ez aurrera (geroaldira). Bronckarten hit zetan esanda, markat ze isokro-
nikoa gauzat zen dute. Formaz, berriz, “iragan puntualak” dira (zihoan)
edo “iragan burutuak” (erori zen). Era berean, “iragan ez-burutuak” ere
(etort zen zen) azal zite zkeen testuan, berehala ikusiko dugunez. Hiru
adi zki horiek gauzat zen dute markat ze isokronikoa.

• “Astoa, zakurra eta iolarra”: markat ze at zeran zkoa.–

Azter dit zagun, orain, “Astoa, zakurra eta oilarra” ipuinaren hasieraren
adi zkiak (Letamendia, 1995).
Et xe batean ba omen zen asto bat, lanean zahartua, ezertarako gauza ez
zena. Bizit za osoa eman zuen zakuak errotara eramaten, eta oso nekatua
zegoen.
Behin batean honela esan zion morroiak nagusiari:
Bost adi zki horietako lau dira istorioaren baitakoak: markat ze isokro-
nikoa gauzat zen dute. Baina batek (eman zuen adi zkiak) istorioaz
kanpoko aldira garamat za –at zerant z, istorioa hasi baino lehenagoko
aldira–; markat ze at zeran zkoa gauzat zen du.
Markat ze at zeran zkoa, gaztelaniaz, “pretérito pluscuamperfecto”
delakoan joan ohi da (horixe da, hain zuzen, “pluskuanperfektua”: “per-
fektua” baino ere haragokoa). Euskaraz, baina, arazo bat dugu, Bernardo
At xagak aspaldi salatu zuenez (At xaga, 1982: 101-102):
Adit zaren iragana da nobelaren kakoa. Katalanek eta frant sesek indefi-
nituarekin omen daukate problema. Guk pluskuanperfekto delakoarekin
(ez dakit orain hola deit zen den, “había venido” eta horrelakoei deit zen
diet nik pluskuanperfekto). Horregatik daude hain nobela gut xi euskaraz,
problema hori oraindik soluzionatu ez delako. Eta, jakina, estiloa nobelan
lant zen da gehienbat, beraz…
Arazo horren erakusle dugu, hain zuzen, ipuineko eman zuen hori9.
Lehendik (istorioaren hasiera kokat zen den denbora baino lehenago) egin-
dako lanagatik dago astoa nekatuta. Gaztelaniaz, había vivido it zuliko
genuke, eta ez vivió. Baina euskaraz? Dagoen dagoenean ere zuzen dago,
baina ez digu lagunt zen bereizten markat ze isokronikoa eta at zeran zkoa.

9. Berez, jatorri zko bert sioan, honela dio bigarren esaldian: “Bizit za osoa
zakuak errotara eramaten igarota oso nekatuta bait zegoen”. Bait zegoen honek
ere markat ze isokronikoa gauzat zen du.

Testu arkitektura 75
 Euskaraz badago, ordea, forma bat gaztelania zko “pluscuamperfecto”
horren baliokidea: partizipioa + a(k) + izan iragana. Gure kasu hone-
tan, emana zuen.
Et xe batean ba omen zen asto bat, lanean zahartua, ezertarako gauza ez
zena. Bizit za osoa emana zuen zakuak errotara eramaten, eta oso nekatua
zegoen.

• “Nafarrate”: markat ze aurreran zkoa-–

“Nafarrate”n ere (Alkain, 1981: 148), kontaketako adi zki jokatuak azpi-
marratuko ditugu, “Samariar ona” parabolan bezala (azpimarratu gabe
ut zi dugu gelditu baginen).

Nafarrate
1. [Nafarrateko] mendi gain hura soil-soilik zegoen. Ezta zuhait z bat ere.
Txilarra bakarrik, eta hau ere mot za. Inon gai zki gelditu baginen, hant xe
bai gelditu ginela benetan gai zki. Horretaz gainera, ez zegoen ez lur-zulo-
rik eta ez trint xerarik; eta egiterik ere ez, harik eta ilundu arte.
2. Et sai bat zuk beste gain batean geldituak ziren, eta handik saihet sez garbi-
-garbi harrapat zen zuten gure mendi gain hura. Inor deskuidatu eta zutik
jart zen bazen, edo burua alt xat zen bazuen, laster zuen balazoa.
3. Handik ordu pare batera, hor ikusi ditugu bi trenkada, mercancías esaten
zaien horietakoak, Miranda aldetik Gasteizera sart zen. Et xeberria orduant xe
etorria zen eta honela esaten dit:

Guztira, 11 adi zki azpimarratu ditugu. Horietako 7 markat ze isokro-

nikoa gauzat zen ari dira: 3 “iragan puntual” (zegoen, zegoen, zuen),
“iragan burutu” bat (gelditu ginela) eta 3 “iragan ez-burutu” (harra-
pat zen zuten, jart zen bazen, alt xat zen zuten). Eta bi adi zki ari dira
markat ze at zeran zkoa gauzat zen: geldituak ziren (“habían quedado”)
eta etorria zen (“había venido”). Biek, hain zuzen, kontat zen diren ger-
taerak baino lehenagokoen denbora markat zen dute.
Baina “Nafarrate” kontaketan badugu markat ze aurreran zko bat: 12.
lerrokadan.
12. Zaldi zko horiek harro-harro zetozen. Haiek ez zuten pent sat zen ere, bidean,
zabalgune haietan, ezeren oztoporik izango zutenik. Haiek, mendi gain har-
taraino et sairik ez zegoela usteko zuten. Gizajo haiek ere ez izan guzti zko
maleziak.
Hain zuzen, gertaerak aurrerat zen di zkigulako gauzat zen du markat ze
aurreran zkoa.

• “Hondart zan”: markat ze isokronikoa, at zeran zkoa eta aurreran zkoa

“Hondart zan” testuan (Azpiazu, 2002), hiru markat zeak batera ikus
dit zakegu. Galdera bat abiapuntu hartuta –“noiz pasa duzu beldurra?”–,
umetako pasadizo baten berri emanez erant zuten du enunt ziat zaileak.

76 Pello Esnal
1. Beldurra noiz pasa ote dudan? Ba, bueno, t xiki-t xikitan, ez dakit ba, hiru
urte hor inguru izango nituen, artean et xean ginen anaia zaharrena, gero ni,
eta uste dut ahizpa jaioa zegoela, laugarrena jaio gabea.
2. Ba, udara omen zen.
3. Ni ez naiz oso ondo gogorat zen e!, kontatu egin didate, baina inpresio
bat zuk geratu zit zai zkidan.
4. Hondart zara joan omen ginen, eta…
Lehen lerrokadan dugu adi zki bat markat ze at zeran zkoa gauzat zen.
Beldurra noiz pasa ote dudan? Ba, bueno, t xiki-t xikitan, ez dakit ba, hiru
urte hor inguru izango nituen, artean et xean ginen anaia zaharrena, gero
ni, eta uste dut ahizpa jaioa zegoela, laugarrena jaio gabea.
Lerrokada berak ematen digu aukera markat ze aurreran zkoa lant zeko
ere, nahiz eta horretarako zert xobait moldatu behar dugun.
Txiki-t xikitan, hiru urte hor inguru izango nituen, ordurako et xean ginen
anaia zaharrena eta ni, eta jaioa izango zen ahizpa ere; geroago jaioko zen
laugarrena…
Horra hor, esaldi batean, kontaketetako hiru markat zeak: markat ze
isokronikoa (izango nituen, ginen), markat ze at zeran zkoa (jaioa
izango zen) eta markat ze aurreran zkoa (jaioko zen)10.

• “Autismoa”: markat ze neutroa eta markat ze isokronikoa, at zeran zkoa

eta aurreran zkoa.–
Azalpen ez-interaktiboan, batetik, markat ze neutroa gauzat zen dute
adi zkiek, azalpenaren baitan; adi zki horiek formaz “orain puntualak”
edo “orain ez-burutuak” izan ohi dira11; bestetik, prozesua (P) lot dai-

10. Bide batez, beste puntu bat argit zeko aukera ematen digu adibide horrek: zer
alde dagoen, batetik, izango nituen eta jaioa izango zen eta, bestetik, jaioko
zen adi zkien artean. Hirurak dira formaz “iragan gero”, baina balio desber-
dina dute. Izan ere, EGLU II-k dioen bezala (Euskalt zaindia, 1987b: 425),
lehenengo biek “mentura zko modaltasuna” adierazten dute; hirugarrenak,
berriz, “iraganeko ikuspegitik geroago gertatu behar zuena”. Edo, gure hit zez
esanda, lehenengo biek modalizazioa gauzat zen dute (ikus datorren kapitu-
lua); hirugarrenak, markat ze aurreran zkoa.
Modalizaziorik gabe, honela izango lit zateke esaldi hori:
Txiki-t xikitan, hiru urte inguru nituen, ordurako et xean ginen anaia za-
harrena eta ni, eta jaioa zen ahizpa ere; geroago jaioko zen laugarrena…
11. Hit zez hit z honela dio Bronckartek (Bronckart, 1996: 302):
Son […] el objeto de un marcaje neutro […], que se realiza en francés, bien
por ausencia de sintagma verbal, bien por formas de presente gnómico.
EGLU IIk ere badarabil gnomique terminoa (Euskalt zaindia, 1987b: 418).
Hain zuzen, orain puntualaz dihardunean, Laffittek esana gogoratuz.

Testu arkitektura 77
 teke azalpenarekin berarekin ere, eta orduan kontaketetan at zemandako
hiru markat zeak –isokronikoa, at zeran zkoa eta aurreran zkoa– gauza
dit zekete adi zkiek.
Esandakoa adibidez argit zeko, “Autismoa” artikulua baliatuko dugu
(Agirre, 1992).
Hasteko, hona hemen, letra lodiaz bereizita, markat ze neutroa gauzat zen
duten adi zkiak:
1. Autismoa haurt zaroko gaixotasun bat da; beste pert sonekiko harreman-
-eskasia nabarmenak dituena. Bere sintomak 2-5 urte bitartean agert zen
dira; adin horretan ume normalak beren gizarte mailako portaera erabat
fi nkat zen hasiak baitira, baina ume autisten gurasoak lehenagotik hasi dira
konturat zen beren umea “arraroa” dela.
2. Ume autistak onegiak izan ohi dira, ia inoiz ez dute negarrik egiten edo ez
dira urdurit zen, eta beren sehaskan luze egon daite zke, lasai-lasai, baka-
rrik egon arren. Beren gurasoen aurrean “distraituta” bezala egoten dira eta
ez diete haien maitasun-ekint zei erant zuten.
3. Mint zaira-problemak, gut xi-asko grabeak, edukit zen dituzte ume autistek.
Bat zuetan, mint zaira ez da batere garat zen; beste bat zuetan, berriz, umea
hit z egiten hasten da, baina bi urte beteta, hort xe gerat zen da ez at zera ez
aurrera. Autismoan oso tipikoa da beste pert sona batek esandako hit zak edo
esaldiak umearen adinaren arabera automatikoki errepikat zea. Mint zairak
ongi eboluzionat zen duen kasuetan ere, ez da normal garat zen (sintaxian
bit xikeriak agert zen baitira) eta hi zkera monotonoa izan ohi da.
4. Ume autisten beste ezaugarri bat gauza eta tresnenganako interesa da. Beren
ingurugiroa konstante, beti berdin, mantent zea gustat zen zaie. Edozein
aldaketak (eguneroko paseoan egin ohi duen bidean aldaketat xoren batek,
edota et xean zerbait lekuz aldat zeak, adibidez) larritasun eta estuasun
handia sort zen die. Beren portaeraren alor honek asko mugat zen ditu,
behin eta berriz errepikat zen dituzten jokabide eta erritmo mult zo mugatu
bat zuk soilik bereganat zen dituztelako.
Adi zki guztiak dira “orain puntualak” edo “orain ez-burutuak”, egon
daite zke izan ezik. Eta hau ere “orain ez-burutua” izango lit zakete, ego-
ten dira, modalizazio-markarik ez balu.
Adi zki horiek gaiaren azalpenaren baitakoak dira. Baina azalpenean
bertan egon daite zke, gaiaren azalpenari ez baina, ekint zari berari
dago zkion azalpenak gauzatuz. Bronckarten hit zetan (Bronckart, 1996:
303):
En este mismo tipo de discurso, los procesos expuestos pueden ser sin
embargo puestos también en relación con los cursos del proceso expositivo
mismo, y entonces se dan las tres formas de marcaje de temporalidad pri-
maria evocadas antes: un marcaje isocrónico […], un marcaje retroac-
tivo […] y un marcaje proactivo.
Alegia: markat ze isokronikoa, at zeran zkoa eta aurreran zkoa.
Esaterako, honela jarrait zen du artikuluak:

78 Pello Esnal
 5. Gaur egun, oraindik ez dira ezagut zen [isok.] autismoaren sustraiak eta
arrazoiak. Hasieran, ikert zaileek haurrarekiko maitasun faltagatik sort zen
zela uste zuten [at zer.]. Baina a zkenaldi honetan, kasurik gehienetan
sustrai organikoren bat, genetikaren arlokoa, badela onart zen da [isok.].
Horren adibide eta lekuko da [isok.] lau autistetatik hiru mutikoak izatea eta
bakarra neska izatea.
Bigarren azalpen hori –azalpenari berari buru zkoa– nabarmenagoa da
ondorengo hiru lerrokadatan:
8. GAUTENAk, Gipu zkoako Autisten Guraso Elkarteak, argitaratu zuen
[at zer.] liburuxka batetik atera dira [at zer.] ondorengo datu asko.
10. Leo Kranner-ek Sindrome hau deskribatu zuenetik [at zer.], berrogeita
bost urteotan autismoaren kont zeptuak interpretazio desberdinak eduki
ditu [at zer.], eta honek nahaste-borraste handia sortu du [at zer.].
11. Gaur egun, eta OME-ren irizpideei jarraituz, aditu gehienek Autismoa
bizit zako hirugarren urtea baino lehen agert zen den jokabide-mult zo bezala
ulert zen dute [isok.]; umea garapen normaletik oso bestelako bideetan
barrena murgilt zen duten jokabide-mult zo bezala, hain zuzen.
Artikuluak honela jarraituko balu, markat ze aurreran zkoa ere bereiziko
genuke:
Datozen urteetan aurrerabide handiak izango dira [aur.] arlo honetan.
Izan ere…
##
3.2. Lehengotasun-, Hemen, P eta E erlazionatuta egotean sort zen diren hiru markat zeak
aldiberekotasun- eta baizik ez ditugu landuko, soil-soil, “Eskari-gutuna” testuan bereiziz
ondorengotasun- (Zillaurren, 2002): lehengotasun [lehen.], aldiberekotasun [ald.] eta
- markat zeak ondorengotasun [ond.] markat zeak.
1. Get xon, 2002ko urtarrilaren 14an
2. Aupa, Mikel!
3. Zelan bizi zara [ald.] sindikatuan lan egiten? Bulegoko lana lantegikoa
baino hobea izango da [ald.], ezta? Ba, lantegian ditugun [ald.] arazo
bat zuk komentat zeko idazten dizut [ald.].
4. Badakit [ald.] zeu ere hemen ibilia zarela [lehen.] lanean eta gure ara-
zoen berri badaukazula [ald.], baina lantegiko egoera asko aldatu da
[lehen.] a zken urteotan. Gero eta larriagoa da [ald.]. Honelako baldint zetan
lan egitea ezine zkoa da [ald.]. Lantegi guztia mekanizatu nahi dute [ald.]
eta a zkenaldian makina berri piloa ekart zen ari dira [ald.], baina langi-
leok gero eta okerrago bizi gara [ald.]. Arduraduna egun osoan ibilt zen
da [ald.] gure at zetik oihuka. Esklaboek bezala lan egitea nahi dute [ald.]
eta t xarrena kontrola da [ald.]. Bideokamerak jarri dituzte [lehen.] leku
guztietan eta egiten dugun [ald.] guztia kontrolat zen dute [ald.]. Mart xa
honetan, komunean ere laster jarriko dute [ond.] pantailaren bat. Gainera,
morroi bat zuk, poliziaz jant zita, lantegian ibilt zen dira [ald.] batetik bes-
tera dena kontrolat zen. Ezin dugu [ald.] horrelakorik jasan eta zerbait egi-
tea erabaki dugu [lehen.]. Nagusiarekin hit z egiten saiatu gara [lehen.],
baina ez digute jaramonik egiten [ald.].

Testu arkitektura 79
 5. Egoera larri hau salatu aurretik eta grebara joan baino lehen, nahiago dugu
[ald.] zuek, sindikatukoek, nagusiekin hit z egitea; eta horrexegatik idazten
dizut [ald.]. Hauxe da [ald.] dena.
6. Beno, ba, ahal duzunean erant zun edo telefonoz deitu. Zure erant zunaren
zain egongo gara [ond.].
7. Jont xu
Guztira, 29 adi zki bereizi ditugu: 5 lehengotasun-markat zea gauzat zen
ari dira; 22 aldiberekotasun-markat zea; eta 2 ondorengotasun-markat zea.
Bi ohar eginez amaituko dugu. Bat: hemen ere, ez dira modu fisikalistan
ulertu behar lehengotasun, aldiberekotasun eta ondorengotasun horiek.
Eta bi: izango da adi zkiak [3] ez du ondorengotasun-markat zea gau-
zat zen, aldiberekotasun-markat zea baizik, modalizazio-forma izaki.

80 Pello Esnal
7. Ahot s enunt ziat zaileak

Lehendik funt se zko berei zketa egina dugu, ekint za komunikatiboaren

aldagaiak zehazterakoan: igorlearen eta enunt ziat zailearen artekoa. Hori
dela-eta, badakigu rol bat edo bestea har dezakeela dena delako hizla-
riak edo idazleak eta ez ditugula nahastu behar igorle fisikoa eta igorle
horren rola. Baina gehiago ere badakigu: era estrategikoan erabil daite-
keela berei zketa hori, dela norberaren ustea edo irit zia edo agindua edo
kontakizuna nabarment zeko, gozat zeko, e zkutat zeko…
Orain, ahot s enunt ziat zaileak direla-eta, areagotu egiten da igorlearen
aukera edo ahalmen hori. Izan ere, bere rolari dagokion ahot sa ez ezik
–“la voz del autor” dio Bronckartek–, beste bat zuk ere erabil dit zake
– pert sonaienak nahiz sozialak–, dela berak dioena indart zeko, osat zeko,
leunt zeko…, dela besteri esanaraziz berak esan nahi duenik (edo ez
dagoelako seguru, edo gogorregia irudit zen zaiolako…).

Bronckartek honela definit zen ditu ahot s enunt ziat zaileak (Bronckart,
1996: 324-325):
Las voces pueden ser defi nidas como las entidades que asumen (o las que
se atribuyen) la responsabilidad de lo que se enuncia.
En la mayor parte de los casos, es la instancia general de enunciación
la que asume directamente la responsabilidad del decir. Esta voz, que la
podríamos calificar de neutra, es, según el tipo de discurso, bien la voz del
narrador, bien la del expositor.
Pero en otros casos, la instancia de enunciación puede poner en escena una
o varias voces distintas, que son voces infra-ordenadas con respecto al
narrador o al expositor. Estas voces segundas podemos agruparlas en tres
categorías generales: voz de personajes, voz de instancias sociales y voz
del autor empírico del texto.
Ondoren, banan-banan ematen du ahot s horien berri (325-326):
Las voces de los personajes son las voces que emanan de humanos o de
entidades humanizadas (por ejemplo, los animales puestos en escena en
ciertos cuentos) implicados, a título de agentes, en los acontecimientos o
acciones que constituyen el contenido temático de un segmento de texto.
Puede tratarse de héroes puestos en escena en el relato o en la narración;
puede tratarse también de interlocutores implicados en un discurso inte-
ractivo dialogado; y puede tratarse aún del “creador de conocimientos”
puesto a veces en escena en el discurso teórico.
Las voces sociales son las voces que emanan de personas, de grupos o de
instituciones sociales, los cuales no intervienen a título de agentes en el
recorrido temático de un segmento de texto, pero que sin embargo están
ahí mencionados a título de instancias externas de evaluación de ciertos
aspectos de ese mismo contenido.

Testu arkitektura 81
 La voz del autor es la voz que emana directamente de la persona que está
en el origen de la producción textual, y que interviene, como tal, para
comentar o evaluar ciertos aspectos de lo que se enuncia.
Lau testu baliatuz hasiko gara ahot s enunt ziat zaileak lant zen. Esan gabe
doa: testuak eta adibideak ugaldu ahalean, osatuz eta zehaztuz joango
ginateke kontu hauek.
##
1. “Ezezagunetik Bat zuetan, ondorengo testuan bezala, (ia) ahot sak pilat zera mugat zen
aldenduz”: da enunt ziat zailea eta berea (autorearen ahot sa) gehiegi nabarmendu
testua (ia) gabe. Kasu honetan, kazetari aditu baten rola hartuz, zenbait jakint suren
ahot s-pilaketa eta gizon ospet suren irit ziz osatu du artikulua (Elizegi, 2004). Aditu
hut sa denean den aldetik, badaki nora jo informazio bila eta badaki informazio hori
laburbilt zen eta ordenat zen; kazetari den aldetik, berriz, informazio hori
ahalik eta hot zen (objektiboen) ematen saiat zen da, kazetari baten ahot s
soilt zat azalduz berea.
Ezezagunetik aldenduz
ADITUEN ARABERA, LARRITASUNA SORT ZEN DU HERIOT ZAK
GIZARTEAN;
ONDORIOZ, HAREKIN ZERIKUSIA DUEN ORO EZKUTATU EGIN DU
GIZAKIAK EGUNEROKOTIK
1. Heriot zaren beldur izateak ez zuela zent zurik esan zuen Epikuro Greziako
fi losofo ezagunak. “Heriot za ez da ezer. Ez da ezer bizidunent zat, bizi-
rik daudelako, eta ez da ezer hildakoent zat, hilda daudelako”, zioen berak.
Baina, hala ere, egun bakoit zaren beldur da gizartea. Medikunt zak egin
duen aurrerapausoez baliat zen gara, geure bizia ahalik eta gehiena luzatu
eta heriot zatik aldent zeko. Era berean, heriot zarekin lotura duten gauzak
e zkutatu egiten ditugu. Lehen norbait hilt zen zenean, bizilagunak haren
et xera joaten ziren hildakoari a zken agurra ematera. Egun, baina, ohiturak
aldatu egin dira; eta, zenbaiten ustez, hildakoak telebistan eta zineman
soilik ikusten ditugu.
2. Zenbait adituren arabera, ezagut zen ez duenaren beldur da gizakia;
horregatik saiatu izan da, behin eta berriz, bizit zak sort zen dituen galde-
rei erant zuten. Baina heriot zak beldurra baino gehiago larritasuna sort zen
duela diotenak ere badira. Martin Heidegger idazle alemaniarra da haie-
tako bat. Haren esanetan, heriot zak ezin du beldurra eragin, ez dakigulako
ondoren zer dagoen eta beldurra gauza zehat zek soilik eragiten dutelako.
Duela urte bat zuk, ordea, heriot za onartu egiten zuen gizarteak. Bizit zaren
zati bat gehiago zen. Nola ulertu heriot za?
3. Beldurra
4. Willian Hazlitt saiakera-idazlearen arabera, ez du zent zurik heriot zaren
beldur izateak, jaiot zaren beldur ez bagara. Hilt zea jaio aurretik ginen
egoerara it zult zea dela dio Hazlittek. Arazoa, ordea, ezjakintasuna da.
Heideggerrek dioen bezala, zer gertatuko den ez jakiteak larritasuna
sort zen du. Ondorioz, gizarteak egunerokotik urrundu egin du heriot za.
Egia da telebistan eta zineman hildakoak ikustera ohiturak gaudela. Horiek,
ordea, guregandik urrun sentit zen ditugu. Zenbait adituren arabera, egungo
gizarteak pribatizatu egin du heriot za. Egun, familia da hilt zera doazenen

82 Pello Esnal
 ondoan egon ohi den bakarra. Gaixoa eriet xean geratu ohi da heriot zaren
zain. Gaur egun, heriot za “garbiagoa eta hot zagoa” da.
5. Heriot za ez dator bat gizarte honetako balioekin. Ez dator bat gaztetasuna-
rekin edo lehiakortasunarekin. Horregatik, hura e zkutat zen saiat zen da
gizartea, hilt zeak biziarekin zerikusirik izango ez balu bezala. Philippe
Aries fi losofoaren esanetan, Mendebaldeko gizarteak ez du beti jarrera
bera izan heriot za onart zeko garaian. Erdi Aroan, esaterako, gauza natu-
ral bat balit z bezala hart zen zuten herritarren heriot za. Egun, aldiz, tabu
bilakatu da gai hori, hartaz gogorat zeak larritu egiten gaituelako. Ekialdeko
zenbait kulturak, bestalde, biziaren helburut zat dute heriot za. Haient zat,
hilt zeko prestat zen da gizakia, biziaren bitartez. Mendebaldeko pent samol-
deak, ordea, biziari ematen dio garrant zia, eta heriot za zulo belt z baten gisa
aurkezten du. Ahal den heinean ekidin behar den gertakaria da heriot za.
Horretaz gain, a zken urteetan egindako aurrerapen teknologikoek hilt zeko
unea at zerat zeko aukera eskaini diote gizarteari. Era horretan, pauso bat
gehiago urrundu da gizakia heriot zatik.
6. “Sistemaren akat sa”
7. David Le Breton Frant ziako soziologo eta antropologoaren esanetan,
medikunt zan egindako aurrerapausoak direla eta, gertakari onartezina
bilakatu da heriot za. “Osasun-sistemak egindako akat sen ondorio da
heriot za. Ez da izaki bizidunen ezaugarria. Mendebaldeko gizakiak ukatu
egiten du heriot za bere izaeraren ondorio dela”, esan zuen Le Bretonek.
8. Ant zina, beste irtenbiderik ez zegoelako agian, inolako larritasunik gabe
onart zen zuten heriot za. Denbora igaro ahala, ordea, pent samoldea aldatu
egin da. XII. mendeko gizarteek biziaren a zken atalarekin identifi kat zen
zuen hilt zea. Apurka, ordea, kont zeptu horrek ezaugarri lazgarriagoak bere-
ganatu zituen. XVIII. mendean Mendebaldeko gizakiak beste esanahi bat
eman zion heriot zari. Goratu eta dramatizatu egiten zuen gertakaria. Urte
horietan, gertukoen heriot zak garrant zi handiagoa hartu zuen. Herritarrak
gut xiago ke zkat zen ziren beren heriot zaz. Bizirik gerat zen zirenei kosta
egiten zit zaien galera hori gaindit zea. Mende horretan, bestalde, lehen beste
alor bat zuen esku zeuden atalak medikunt zaren menpe geratu ziren. Hil
arteko prozesua medikuen esku geratu zen aurrerant zean. Ondorioz, seni-
tartekoek eta Elizak gero eta zerikusi gut xiago izan dute.
9. Silvia Salzman soziologoaren arabera, gizarte nart zisista eta hedonista
honetan gizakia ez dago heriot zari aurre egiteko prestatua. “Heriot za giza-
kiaren et sai bilakatu da. Lehen, heriot zaren ondoren bizia zegoelako ideia
hura gaindit zeko baliagarria zen, baina egun kont sumorako gai bilakatu
da”, dio. Badira, aldiz, hilt zea bizit zako atalik garrant zit suenetariko bat
dela dioten adituak ere. Viktor Frankl Austriako psikoterapeuta ezagu-
naren hit zetan, esate baterako, gizakiek ez dute osotasuna lort zen hilt zen
diren arte.

Definizioak eta esanak

Harluxet Hiztegi Ent ziklopedikoa: “Biziaren erabateko eta betiko etena; giza
bizit zaren bukaera, bere zkoa nahiz eragina”.
Epikuro (fi losofoa): “Heriot za ez da ezer. Ez da ezer bizidunent zat, bizirik
daudelako, eta ez da ezer hildakoent zat, hilik daudelako”.

Testu arkitektura 83
 Woody Allen (zinema-zuzendaria): “Ez naiz heriot zaren beldur. Baina ez dut
han egon nahi hori gertat zen denean”.
Teofilo Gautier (poeta): “Jaiot zea hilt zen hastea da”.
Leonardo Da Vinci (margolari eta asmat zailea): “Bizit zen ikasten ari
nint zela uste nuen, baina hilt zen ikasi dut”.
Federico Garcia Lorca (poeta): “Jaiot zeaz ke zkatu ez naizen bezala, ez naiz
heriot zaz ke zkatuko”.
Viktor Frankl (psikoanalista): “Heriot za bizit zeko denboraren bukaera da;
bizit zeko eman zaion denbora erabilt zen ez dakienari soilik eragin die-
zaioke beldurra”.
Arant xa Elizegi

Beraz, enunt ziat zaileak, hasteko, zazpi jakint suren irit ziz hezurmamitu
du artikulua (Epikuro, Heidegger, Hazlitt, Aries, Le Breton, Salzman,
Frankl); eta, ondoren, beste zazpi gizon ospet suren eta hiztegi ent ziklo-
pediko baten definizioz eta esanez osat zen du. Ahot s sozial eta pert sonal
horiez gain, badarabilt za ahot s anonimoagoak (“zenbait adituren ara-
bera”) eta sozialagoa ere (“zenbaiten ustez”).
##
2. Irit zi-artikuluak eta argudio zkoak (bat zuetan, non dago bien arteko
“Perfekzioaren muga?) ezin izan daite zke irit zi-pilaketa. Horietan, hasteko, nabarme-
bila”: ahot sen nago azaldu ohi da autorearen ahot sa; eta, aldi berean, egiteko jakina
erabilera izaten dute bestelako ahot sek, honako artikulu honetan bezala (Mateos,
xedearen 2006).
zerbit zuan
Perfekzioaren bila
1. Hilaren 6an, Sigmund Freud jaio zela 150 urte bete dira; eta, horren karie-
tara, austriar medikuaz eta psikoanalisiaz ikusi ahal izan dugu han-hemenka
irit zi sorta. It xarotekoa zenez, gehienek pent salari handi baten ahalak eta
gizakiaren psikearen ezagut zari egindako ekarriak nabarmendu dituzte,
nahiz eta egon den, egon ere, bai Freud eta bai haren jarrait zaile guztiak ere
hit zont zi hut sak direla baieztatu duenik. Ez noakizu ni, irakurle, horrelako
ur handitan igeri egitea proposat zera, Freud intelektual erakargarria dela
uste dudan arren, eta ez bakarrik psikologiaren ikuspuntutik begiratuta.
2. Ez horixe. Bestelakoa da proposat zen dizudan ariketa. Esaten dutenez,
Freudek landutako tresna terapeutikoetako bat asoziazio askea zen. Honat x
galdera: zer datorkizu burura Freud izena ent zutean? Terapia berba, larru
belt ze zko dibana, gizon edadetu eta pipa-erret zaile bat emakume histeriko
baten negarrak ent zuten. Topikoz gaine zka ageri zaigu psikoanalisiaren
kontu hori.
3. Beste alde batetik, gizaki modernoak bere buruari iseka egiteko sarritan
erabili du psikoanalisia. Erreparatu, bestela, Woody Allenen filmetako zen-
bait sekuent zia gogoangarriri. Hona hemen adibide bat: pantaila erdibituta
dago; alde batean, Woody Allen bere terapeutarekin ari da; bestean, unean
uneko emaztea gauza bera eginez. Hot s, nor bere terapeutarekin hi zketan.
“Zenbatetan dituzue sexu-harremanak?”, galdet zen dute terapeuta biek.

84 Pello Esnal
 “Oso gut xitan: astean birritan, besterik ez”, erant zuten du gizonak. “Ufa,
askotan: astean birritan”, erant zuten du emazteak.
4. Dela hedabideen eragina, dela eskarmentu propioa edo hurbilekoena, egungo
gizarte modernoetan inor gut xik esan dezake ez dakiela zer den terapia
psikologikoa, nahiz eta psikoanalisiaz, Freudez edota terapia psikologikoen
artean dagoen aniztasunaz tutik ere jakin ez. Eta topiko eta isekatik harago,
gero eta jende gehiagok parte hart zen du terapien mundu horretan. Bat zuek
diote Estatu Batuetatik datorren modaren menpeko izatea besterik ez duela
erakusten ohitura horrek. Beste bat zuen irit ziz, gizarte modernoetako
apaiz berriak dira terapeutak; a zken batez, gaixoa artaldera berriro bilt zean
baitat za haien lana.
5. Direnak direla, kontua da horrelako terapia batera hurbilt zen den gizakia
nola edo halako mina sufrit zen ari dela; giza oinazeaz ari baikara tera-
pia hizpide dugularik. Hona fi losofia-irakasle bati ebat sitako hit zok:
“… psikoanalistaren kont sultara sart zen den subjektua errudun sentit zen
da: gehien maite dituenekin gai zki portat zen delako, pozik egon behar due-
nean triste dagoelako, berak aukeratu duen hori soportat zen ez duelako,
ideia gaiztoak izaten dituelako…”. Bestela esanda, sozialki eraikita dagoen
gizaki ideal horretatik urrun ikusten duelako bere burua. Terapia psikolo-
gikoaren ironia garrat za horretan dago: gizarteak sort zen digu ezinegona
eta gizarteak berak jart zen ditu bideak sentimendu hori artat zeko. Zeren
eta, gaur egun, zoriont su izatea ia-ia gizarte-agindua baita. Oreka psikolo-
gikoa eta kolesterolik gabeko dieta kitt berean etort zen dira. Agian, beste
garai historiko bat zuetan tristezia sormenaren iturrit zat jo zitekeen, baina
gure gizartean tristezia ez dator bat arrakastarekin. Bateraezinak ere direla
esan liteke.
6. Calvinoren hasierako jarrait zaileek ulertezint zat jot zen zuten kristau
jendeak t xirotasunean bizit zeko egiten zuen ahalegina. Pobre izan gura iza-
tea –esaten zuten– gaixorik egotea gura izatea bezalakoxea da! Ant zeko
zerbait esan zitekeen gaur egun tristeziak jota profesional on baten eskuetan
ipint zen ez denari buruz. Gizaki autonomo eta askea balio gorent zat jot zen
dituen gizarte honek perfekzioaren bila ibilt zera kondenat zen gaitu. Nola
ez dira ugarituko, bada, mota guztietako terapiak? Beharbada, terapeu-
tak esango digu ez dugula joan behar eredu perfektu horren bila…; baina,
orduan, beste eredu baten bila abiatuko gara. Ez dago irtenbiderik.
7. Freuden garaian, bizimoduari eut si ezin zioten gaixoak hurbilt zen ziren
terapiara; gaur egun, gut xien espero dugunean ent zun diezaiokegu geure
ondokoari terapeutarekin hit zordua duela. Maila kultural eta ekonomiko
jakin bat zuei bakarrik dagokien arren, terapia psikologikoaren erabilera
herritartu egin dela esan genezake. Eta, horrez gain, desmedikalizatu ere
bai, zilegi bazait hit z hori erabilt zea. Jende askoren egunerokotasunean
t xertatu da, apurka-apurka, isil-isilik.
8. Diogun berriro. Terapia psikologikoaren erabilera hedatuari buru zko
irakurketa asko egin daite zke, eta horietako bat zuk ez dira batere samurrak.
Baina nork salbatuko gaitu terapeutarengandik, perfekzioaren etengabeko
bilaketa honetan murgildurik?
Txoli Mateos,
EHUko irakaslea eta soziologoa

Testu arkitektura 85
 Artikulu honetan, nabarmenago ageri da autorearen ahot sa: ni [1]
(aditu baten ahot sa da: “Freud intelektual erakargarria dela uste” duen
norbaitena; erakargarria “eta ez bakarrik psikologiaren ikuspuntutik
begiratuta” [1]). Egia da ahot s hori apalduz doala ia e zkutat zeraino, 3.
lerrokadatik aurrera, harik eta 7. lerrokadaren amaieran berriz nabar-
ment zen den arte, nahiz eta ordurako ez dagoen argi ni ala gu den (ni
baita, a zken batean, gu hori ere [diogun]).
Freuden garaian, bizimoduari eut si ezin zioten gaixoak hurbilt zen ziren
terapiara; gaur egun, gut xien espero dugunean ent zun diezaiokegu geure
ondokoari terapeutarekin hit zordua duela. Maila kultural eta ekonomiko
jakin bat zuei bakarrik dagokien arren, terapia psikologikoaren erabilera
herritartu egin dela esan genezake. Eta, horrez gain, desmedikalizatu ere
bai, zilegi bazait hit z hori erabilt zea. Jende askoren egunerokotasunean
t xertatu da, apurka-apurka, isil-isilik.
Diogun berriro. Terapia psikologikoaren erabilera hedatuari buru zko
irakurketa asko egin daite zke, eta horietako bat zuk ez dira batere samu-
rrak. Baina nork salbatuko gaitu terapeutarengandik, perfekzioaren eten-
gabeko bilaketa honetan murgildurik?
Bide batez: horren harian, ant zeko zerbait gertat zen da zurekin ere.
Hasieran, nabarmen dago [1]; baina it zaliz doa apurka-apurka, harik eta
amaieran berriz azalt zen den arte (gu bihurtuta).
Gainerako ahot sak, berriz, sozialak dira, eta anonimoak. Eta askotan ez
dakigu ahot s izateraino ere iristen diren.
Izen-deitura bakarra azalt zen da artikuluan: Woody Allenena [3]. Eta
honek, berriz, bere pert sonaien bidez hit z egiten du.
##
3. “Emakumea Beste testu bat zuetan, ondorengo artikuluan bezala (Dorronsoro,
zenbait euskal 1985), are nabarmenagoa da nola erabilt zen dituen enunt ziat zai-
idazleren leak besteen ahot sak, horiek bilt zera eta ordenat zera mugatu gabe.
begietan”: Autorearen ahot sa da protagonista, eta horren zerbit zuan darabilt za
ahot sak gainerakoak. Enunt ziat zailea, orkestra-zuzendari ez ezik, orkestraren
enunt ziat zailea- jabe ere bada.
ren menpeko
Emakumea zenbait euskal idazleren begietan
1. Emakumea, lurrean azaldu zenetik, gai zki ikusia izan da, bat zuetan bere
edertasunak gizonaren begiak it sutu dituelako, bestetan et saiaren eta beka-
tuaren zama bi zkarreratu zaiolako.
2. Emakumea aztert zerakoan, ezin dugu espirituaren eta gorput zaren
berei zketa klasikoa ahaztu; emakumeari gorput zaren alderditik begiratu
izan bait zaio. Emakumearen gorput zari gizone zkoarenari baino garrant zi
gehiago emateko ohitura dago. Gizonari espirituaren bertuteak izendatu ohi
zai zkio eta emakumeari gorput zarenak. Pintoreek eta eskultoreek ederta-
sun fisikoa gehienetan emakumearen bidez agert zen dute. Greziarrek, gor-
put za berez balorat zen dutenez, ez dute eragozpenik izango gizon-irudiak
ere edertasunez janzteko.
3. Kristautasunaren eragina nabarmena izan da

86 Pello Esnal
4. Kristautasunaren bidetik etorriko da euskal kulturaren emakumearen mes-
pret xua. Goralt xatua izango den emakumeak sexurik gabea izan behar
du. Amatasuna baloratu arren, Ama Birjina izango da emakumearen ere-
dua. Jainkoaren amak bere haurra haragi zko ukiturik gabe sortuko du.
Gertaera hau benetan funt se zkoa da emakumeari buru zko kristau ikuspe-
gia ezagut zeko, eta zenbait euskal idazleren jarrera ulert zeko. Emakumea,
haragi zkoa delako mespret xatua, bere birjintasunagatik sublimatua izango
da. Axularrek eta Frai Bartolome Santa Teresak emakumeari buruz duten
ikuspegia aztert zerakoan, ezin dugu ahaztu Tertulianok zioena: emakumea
gizona galt zeko sortu zen aingeru gaizto bat da.
5. Euskal literaturako print zak
6. Elena Olaizolak emakumea euskal literaturan aztertu nahi izan du, eta
horretarako hiru idazle klasiko (Et xepare, Axular eta Frai Bartolome Santa
Teresa) eta moderno bat (Jon Mirande) aukeratu ditu. Hiruretatik Et xepa-
rek bakarrik balioztat zen du emakumea. Jon Miranderi emakumeak ez
zai zkio at seginak gertat zen eta beste bi elizgizonek helburu moralak dituzte
gogoan.
7. Et xepare: emakumerik gabe ez dago zerurik
8. Et xepareren idazlanetan, emakumea lagun eme eta eztit su bezala agert zen
da eta gizonaren grinak aset zeko balio du nagusiki. Emakumeak gizona
kont solat zeko prest egon behar du. «Gizonaren probet xuko emaztia bethi
da», dio bere olerki batean.
9. Emakumea beharre zkoa da gizonarent zat, hot s, gizonaren et xea taxuz egon
dadin eta gizonak amodioaren plazera senti dezan. Emakumearen egin-
kizuna et xe barnekoa da; emazterik gabe ezin da bizi ezta zeruan ere.
«Parabizuya nahi enuke emazterik ezpalit z», dio Bernatek.
10. Ez dugu ahaztu behar Et xeparek emakumeari buruz duen ikuspegia poeta
batena dela; eta, Elenak dioen bezala, oso idealizatua da. Et xepareren
pent saeran, Trento aurreko eragina nabarment zen da eta garaiko matriarka-
tuaren ukitua ere suma daiteke.
11. Axularrent zat, emaztea deabruaren pareko
12. Axularrek oso bestela ikusten du emakumea. Trentoko Elizbat zar Nagusiak
zerikusi handia izan zuen elizgizonen pent saera moralean. Axularren
ke zka nagusia garaiko nahaste-borraste sexuala zuzent zea zen. Axularrek
Erreformaren ideiak zapuztu nahi ditu.
13. Et xeparerent zat emakumeak gizona taxut zeko balio badu, Axularrent zat
emakumeak «haragiaren aphetitu desordenatuak» pizteko besterik ez dira.
14. Axularrent zat, gizonak daukan arriskurik handiena bere boterea galt zekoa
da. Gizona, emaztearen aurrean it suturik, bere besoetan murgilt zen da.
Emaztea deabruaren pareko da, erakarmen berdina du eta gizona infernu-
rant z bult zat zen du. Emakumeak gizona ezertarako balio ez duela uzten du.
«Larrut zen eta desegiten baitu», dio Axularrek. Haragiaren grina suaren
ant zekoa da; «eztu behin ere erraiten asko duela», Geron dioenez.
15. Elena Olaizolak Inkisizio garaiko pent saeratik bereizi nahi du Axular,
batez ere suaren kont zeptua erabilt zeko eragatik, baina berei zketa hau ez da
nahikoa; horretarako, Inkisizioaren eta elizgizonaren balio moralak aztertu
beharko lirateke.

Testu arkitektura 87
 16. Elenak dioenez, emakumearen jokabidea epait zeko Axularrek erabilt zen
dituen arrazoiak ez dira moral hut sak; estetikoak ere badira. Esate baterako,
emazte batek ardoa edatea gai zki irudit zen zaio.
17. Frai Bartolome: emakumea bekatuaren egile
18. Frai Bartolome Santa Teresak, XIX mendekoa izan arren, Axularren ant zeko
moral sexuala du. Ez da harrit zekoa ere izen-abizen horiekin Freudenaren
ant zekoa ez izatea.
19. «Euskal-errijetaco olqueetan, ta dant zeen neurricogat z ozpinduba»
liburuan, dant zatik sort zen diren arriskuak salat zen ditu. Bartolomerent zat,
neskatilek jatortasunez jokat zen dute eta e zkonduak, berriz, lot sagabeak
dira. Usoa eta behia bezala bereizi behar dira biak, dio Bartolomek.
20. Axularren idazlanetan emakumea bekatuaren eragile baldin bada, Frai
Bartolomerent zat bekatuaren egilea izango lit zateke, Elenak dioenez. Garai
desberdinekoak izan arren, biak eliz moralaren jarrait zaile sut suak dira.
Gorput zaren mespret xua, gorput zaren eta espirituaren arteko puskaketa
berdint su ikusten dute. Gorput za menperatu behar den zerbait da.
21. Mirande: emakumea fantasma t xar bat
22. Jon Mirande eliz moralaren babeslea ez izan arren, emakumeari ez dio
lore gehiegi botat zen. Mirandek emakumeari buruz duen ikuspegia nahiko
e zkorra da; emakume zkoa gizone zkoaren mendean ez egonagatik, emaku-
mearen sexuak ez dio at seden handirik ematen.
23. Emakumeari beldurra dio Mirandek, fantasma t xar bat da berarent zat eta
desegin beharrekoa. Haur besoetakoa nobelan, emakumea objektu hut s
bezala tratat zen du eta bere gogoa haurrek erakart zen dute.
24. Miranderen olerkietan, Elenak dioenez, erromantizismo gehiago dago; eta,
adibide bezala, «Behin batez Zuberoan» aipat zen digu. Hala ere, emakume
helduekin maitasuna lort zeko ezintasuna garbi nabarment zen da haren
idazlanetan.
25. Elenak dioenez, gure historiarekin zerikusia izan duen emakumearen irudia
ez da hain baztertua geldit zen Miranderen pent saeran, hala nola sorginena.
Orhoituz liburuan, esaldi hau aurkit zen dugu: «Europar sinhesmenagatik
bizia eman duten euskaldun sorgin, azti eta belhagileen orhoit zapenetan».
26. Lau idazle hauen pent saera aztertu ondoren, emakumearen irudiak ez du
edertasun handirik; bat zuetan erlijioaren eraginagatik eta bestetan idazlea-
ren jarrera ikonoklastagatik, zenbait idazleri emakumearen gonapeak ez dio
goxotasun handirik ematen.
27. Euskal kulturaren barnean, beste kultura askotan bezala, emakumeari bere
espazioa eta denbora ukatu zaio. Eskerrak euskal literaturan beste idazle
bat zuek poesia gehiagorekin emakumea tratatu duten; bestela, ez zuen
infernuan ere tokirik izango.
Juanjo Dorronsoro

Artikulu horretan, aurreratu bezala, ahot s asko baliat zen ditu

enunt ziat zaileak, orkestra-zuzendari ez ezik, orkestraren jabe ere izanik.

88 Pello Esnal
 Autorearen ahot sa da nagusi testuan, Elena Olaizolarenaren gainetik.
Honen lanean oinarrituta ari da enunt ziat zailea, baina berak esan behar
dituenak esanez.
Enunt ziat zaileak Elena Olaizolaren hit zak, gehienetan baliatu egiten
ditu (eta bat zuetan bereganatu, nor ari den hi zketan e zkutat zeraino),
bat zuetan zalant zan jarri, bestetan baloratu… Hala, adierazgarriak dira
bi esaldi: “nahi izan du” [6] eta “bereizi nahi du” [15]. Bietan, badirudi
“nahi bai, baina lortu ez” esaten ari dela; erdara zko “pretender” edo.
Lehen esandakoa: autorearen ahot sa da jaun eta nagusi.
Dena den, hor daude beste ahot sak ere: 1) Elena Olaizola, 2) klasikoa,
greziarra [2], 3) kristautasuna [4], 4) Tertuliano [4]. 5) Et xepare [8, 9],
6) Axular [13, 14, 16], 7) Frai Bartolome [19-20], 8) Mirande [23, 24,
25].
##
4. “Etorkinak”: A zken batean, edozer gauza esan lezake enunt ziat zaile batek, inolako
ahot sak mozorro lot sarik eta beldurrik gabe. Aukera hori ematen baitio igorle (lagun fisikoa)
direnean eta enunt ziat zaile (igorle horren rolak) kont zeptuen arteko berei zketak.
Askotan, ordea, hart zaileak ez daki horiek bereizten. Eta orduan kome-
riak. Baina beste estrategia bat ere erabil lezake enunt ziat zaileak: ahot s
enunt ziat zaileez baliatu eta besteren ahotan ipini berak esan nahi ditue-
nak. Ez da estrategia bakarra (a zken batean, elementu adina estrategia
ditu eskura), baina bai eraginkorra.
Ohikoa dira egunkarietan “zuzendariari gutuna” izeneko sailak.
Horrelako batean argitaratu zen ondorengo testua (Mungia, 2004).

Etorkinak
1. Aurreko ilunt ze batean Antiguako pilotalekura joan nint zen 21:00ak aldera,
eta handik ordu laurden batera ikusi nituen etort zen. Ez ziren bat edo bi,
dozenaren bat baizik. Isil-isilik eseri ziren alde batean, zer edo zer atera
zuten jateko eta bertan gelditu ziren pilotariei begira. Gero, udalt zain bat zuk
igaro ziren beren aurretik lasai, baina porra eskuan, eta, a zkenik, 21:30ak
aldera-edo kartoi bat zuk hartuta desagertu ziren, lo-tokiaren bila, nonbait.
2. Eta gu, pilotalekuaren beste aldean, harri eta zur. Bat zuetan, haiei begira;
beste bat zuetan, berriz, geure artean berriketan, sinet si ezinik…
3. Film belt z eta ilun bateko irudiak ziruditen arren, egia zkoak ziren, bene-
-benetakoak, mundu honetako errealitate gordinaren ondorio zuzena, mise-
riak eragindakoa, alegia. Et xerik gabeko etorkinez ari naiz. Eta hement xe
ditugu, gure alboan, Donostiako t xokorik donostiarrenetako batean.
4. Aurrekoa gau freskoa izan zen, et xeko epelera it zuli ginenont zat, eta
nahikoa hot za, seguru aski, et xerik gabekoent zat. Lo egin al duzue sekula
kale gorrian? Nik, behin, gaztet xoa nint zela, Pirinioetatik it zuli, eta Jacan
autobusa galdu genuen batean. Uda zkena zen, eta lo-zaku xahar batean sar-
tuta egin nuen gaupasa, berokia jant zita eta ongi janda. Eta, hala ere, hot zak
egon nint zen gau osoan.

Testu arkitektura 89
 5. Pilotalekutik alde egin baino lehen, auzotar batekin hit z egin genuen: ingu-
ruko bizilagunak beldurtuta daudela, etorkin horiek hor bertan errotuz gero,
t xarrera egin dezakeelako egoerak; et xe barruan egin ohi ditugunak denon
begien bistan egiten dituztela; Caritasek kalean dituen arropa bilt zeko edu-
kiont zietatik harrapat zen dituztela jant ziak; goizean goiz Antigua auzo-
tik Erdialdera joaten direla auskalo nora eta zertara; gainerako etorkinak
(afrikarrak, amerikarrak…) lanean arit zen direla eta horiek, nonbait, ez;
konponbide zaila duen gaia dela, konplexua; ez genukeela egon nahi haien
larruazalean; zer edo zer egin beharko lit zatekeela lagunt zeko, etab., etab.,
etab.
6. Bart ederki lo egin ondoren, behin eta berriro etorri zait burura haien irudia.
Eta neure baitan sentit zen dudan ondoeza arint zeko idat zi dut gutun hau.
Ez dut nahi beste alde batera begiratu, ezer gertatuko ez balit z bezala. Gu
bezalako pert sonak dira, eta uste dut irtenbideren bat eskaini behar diegula.
Nik, behint zat, horixe nahiko nuke.
7. Horregatik, galdera hauxe egin nahi diot etorkin horiei lagundu diezaie-
keen edonori: zer egin dezakegu? Negua badator, eta ez da giro izango kale
gorrian.
Alex Mungia

Gutunean, egilearena da ahot s enunt ziat zaile nagusia. Baina bosgarren

lerrokadan auzotar baten ahot saz baliat zen da etorkinen problema gor-
din azalt zeko. Maisu baten estrategia!

90 Pello Esnal
 8. Modalizazioa

Testu-arkitekturaren zort zigarren elementua da modalizazioa.

Modalizazioa aspalditik aztertu dute filosofoek eta hi zkunt zalariek. Baina
indar eta esanahi berria hart zen du ikuspegi testualetik aztertuta; eta, aldi
berean, garrant zi handia.
Alde horretatik, gai berria da modalizazioa. Eta, berria den neurrian,
ora indik zer landu asko duena.

Kapitulu honetan, urratu besterik ez dugu egingo gaia, beti ere iriz-
pide didaktikoa gidari. Gehiago landu nahi izan duenak oinarri zkoa du
Bronckartek idat zia (Bronckart, 1996: 132-133; 328-334) eta osagarri
egokia Lozano eta lankideena (Lozano et alii, 1982: 56-88). Euskaraz
nola gauzat zen den jorrat zeko, berriz, bi lan har dit zake abiapuntut zat
(Agirre, 1991: 869-919; Alberdi, 1996: 35-37).
Aldez aurretik, ordea, ohar bat egin beharrean gaude. Izan ere, badago
arriskua modalizazioa gai zki ulertu eta (ia) esaldi guztiak modaliza-
tut zat jot zekoa. Edo, nahiz eta gauzak hain muturrera eraman ez, zaba-
legi ulert zekoa modalizazioa.
Hemen, modalizazioa zer den azalduko dugu lehenbizi: defi nizio
baten eskutik eta modalizazio motak sailkatuz. Horretan saiatuko gara
lehenengo puntuan. Eta bigarrenean, testu bat aztertuz hasiko gara.
Azterketa horrek emango digu bide ikusteko zer-nolako hi zkunt z for-
mak gauzat zen duten modalizazioa.
##
1. Modalizazioa: Modalizazioa zer den at zemateko, defi niziotik abiatuko gara. Horrek
definizioa eta lagunduko digu, ondoren, modalizazio moten sailkapen bat egiten. Eta
sailkapen bat sailkapen hau ondo etorriko zaigu, aldi berean, modalizazioa zer den
hobeto ulert zeko.
##
1.1. Definizioa Ez da batere erraza modalizazioa definit zen. Eta edozein definizio auke-
ratuta ere, iluna gertatuko zaigu, lehen momentuan behint zat. Baina
lagungarri gerta dakiguke abiapuntu moduan.
Esaterako, honela definit zen du Agirre Berezibarrek (Agirre, 1991: 869):
Modalizazioa, enunt ziatu bati buruz esatariak ageri duen balioztapena
da, jarrera konkretu batez hura determinat zen duena. Adierazgai objetibo
arruntari ezart zen zaion eranspen subjetiboa dugu beraz.
Halat su mint zo da Bronckart ere, iru zkina eta ebaluazio terminoak azpi-
marratuz (Bronckart, 1996: 328).

Testu arkitektura 91
 Las modalizaciones tienen por fi nalidad general traducir los diversos
comentarios o evaluaciones que son formulados, no importa desde qué
voz enunciativa, a propósito de ciertos elementos del contenido temático.
Definizio horietako hiru puntu azpimarratuko ditugu, ordena honetan:
1) “iru zkina edo ebaluazioa”, 2) “eduki tematikoaren elementu bat zuk”
eta 3) “ahot s enunt ziat zailea”.
Lehenik, iru zkina edo ebaluazioa. Modalizat zean, enunt ziat zailea ez da
mugat zen zerbait esatera. Aldi berean, besterik ere eransten dio esaten
duenari: iru zkin bat edo ebaluazio bat. Bestalde, oso jakingarria da
at zematea non duten iru zkin edo ebaluazio horiek oinarria: nondik (zein
mundutatik) egiten dituzten enunt ziat zaileek iru zkin edo ebaluazio
horiek. Hain zuzen, irizpide honen arabera sailkatuko ditugu berehala
modalizazio motak.
Modalizazioa, bigarrenik, soilik eduki tematikoaren elementu bat zuei
dagokie, eta ez edozeini. Hau kontuan izateak asko lagun diezaguke
modalizazioaren eremua mugat zen.
A zkenik, ahot s enunt ziat zailea edo enunt ziat zailea esatean (esataria dio
Agirrek), hiztunarengan jart zen dugu arreta; haratago: enunt ziat zaileak
zer dioen bainoago interesat zen zaigu nola dioen; edo, egokiago esanda,
zer egiten ari den enunt ziat zailea (baina modalizazioa eta ilokuzioa
nahastu gabe; ez baitira gauza bera). Izan ere, modalizat zean, arestian
aurreratu dugunez, enunt ziat zailea ez da mugat zen zerbait esatera;
aldi berean, iru zkin bat edo ebaluazio bat eransten dio esaten duenari.
Adibide batek lagunduko digu ulert zen.
Eman dezagun, kasu, lagun baten et xera goazela eta honen senide bate-
kin egiten dugula topo kalean eta galdet zen diogula ea gure laguna
et xean dagoen. Senideak honela erant zun diezaguke, besteak beste:

Han dago.
Han egongo da.
Uste dut han dagoela.
Pent sat zen dut baiet z.
Han egongo da, noski.
Han egongo da, jakina.
Han omen dago.
Han egon behar du.
Han egon behar du, derrigorrez.
Daitekeena da han egotea oraindik.
Egingo nuke baiet z.
…
Egongo ahal da.
Egongo ahal da, baldinbaitere.
Han egonda da, zorit xarrez (tamalez, zorionez…).
…

Erant zun guztietan dugu eskatutako informazioa, baina ez hori baka-

rrik. Izan ere, beste informazio bat ere ematen dute erant zunek: zer-

92 Pello Esnal
 -nolako jarreraz edo intent zioz esaten duen enunt ziat zaileak. Hau da,
bi gauza egiten ari da enunt ziat zailea: 1) laguna et xean dagoen ala ez
esaten eta 2) esaten duen horretaz gain beste informazio bat eransten
(kasu honetan, nolabaiteko zalant za, lehenengoan ez beste erant zun
guztietan).
Horiek horrela, modalizatu gabea dugu lehenengo erant zuna eta modali-
zatuak gainerakoak. Edo, bestela esanda, markatu gabe dago lehenengo
erant zuna: neutroa-edo izango lit zateke; eta markatuta daude beste guz-
tiak (enunt ziat zailearen zalant zaz markatuak).
Horrek guztiak izugarri zabalt zen digu hi zketa, aho zkoa nahiz idat zia,
ikusteko era. Eta, jakina, horrek ondorio garrant zi zkoak ditu hi zkunt z
irakaskunt zarako. Alegia, hi zkunt za bat ikastea ez dela soilik gauzak
esaten ikastea. Gauzak esaten ez ezik, esandakoa modalizat zen ikastea
ere badela. Hain da hala, non Lozano-eta gaitasun modalez ere mint zo
baitira (Lozano et alii, 1982: 74-76). Horretaz gain, berehala konturat zen
gara zer-nolako pisua duen modalizazioak komunikazioan: zeinen
garrant zi zko estrategia den.
Baina jarrai dezagun modalizazioa zer den lant zen. Egingo dugun
sai lkapenak ere lagunduko digu horretan.

##
1.2. Sailkapena Era askotan sailka daiteke modalizazioa. Guk, Bronckarti jarraiki, lau
mota bereiziko ditugu: 1) logikoa, 2) deontikoa, 3) balioeslea eta 4)
pragmatikoa.
Bronckartek, sailkapen hori egiteko, Habermasek bereizitako hiru mun-
duak hart zen ditu kontuan: mundu objektiboa, mundu soziala eta mundu
subjektiboa; eta pragmatikoa eransten die horiei. Segun eta horietako
zein mundutatik egiten duen enunt ziat zaileak iru zkina edo ebaluazioa,
halakoa izango da modalizazioa.
Modalizazio logikoa, adibidez, mundu objektibotik egindako ebaluazioa
da, eta esaten denaren egiatasuna balioesten du: ziurra den, zalant za zkoa,
daitekeena, ezinbestekoa…
Esaterako, arestian ikusitako adibidean, mundu objektibora garamat za
galderak: laguna et xean dagoen ala ez. Eta mundu objektibo horretatik
erant zuten du enunt ziat zaileak, batik bat zalant za adieraziz, lehenen-
goan ez beste erant zun guztietan, nahiz eta bestelako iru zkinak eta eba-
luazioak ere adierazten dituen.
Modalizazio deontikoa (deón: beharra, obligazioa; grekoz) mundu sozia-
letik egiten da (balore, ohitura, betebehar, arau… eta irit zien mundutik),
esandakoa sozialki balioet siz: beharre zkoa, komenigarria, kaltegarria,
gizalege zkoa… den.
Adibidez, autoan doazela, bi lagunek argi bat ikusten dute metro bat zue-
tara keinuka, eta ohar idat zi bat bide-bazterrean: “Kontuz! Lanean ari
gara”. Eta, orduan, lagun batek besteari esan diezaioke:

Testu arkitektura 93
 Kontuz joan behar dugu.
Kontuz joan beharko dugu.
Hobe izango dugu kontuz joatea.
Komeni zaigu kontuz joatea.
Komenigarria izango da kontuz joatea.
…

Horra hor, lehenik, mundu deontikoa: kasu honetan, trafikoko arauena.

Testuinguru horretan, berriz, bi mezu mota ditugu: batetik, bide-bazte-
rreko ohar idat zia, modalizatu gabea; eta, bestetik, lagun batek besteari
esan dieza zkiokeenak, lehenengoa ez beste guztiak modalizatuak.
Modalizazio balioesleak, berriz, enunt ziat zailearen mundu subjektiboa
du iturburu; enunt ziat zaileak bere ikuspegitik balioesten du nolakoa
zaion esandakoaren edukia: ongarri, kaltegarri, zorioneko, zorit xarreko,
desiragarri…
Esaterako, lehenengo adibideko a zken hiru esaldiek, zalant za ez ezik,
enunt ziat zailearen balioespen subjektiboak ere adierazten dituzte.

Egongo ahal da.

Egongo ahal da, baldinbaitere.
Han egonda da, zorit xarrez (tamalez, zorionez…).

Modalizazio pragmatikoak, izenak berak adierazten duenez, ekint zen

mundutik dihardu; eta, mundu horretan, dena delako egilearen
erant zukizuna-edo adierazten du: zer neurritan norbaitek edo zerbaitek
zeozer egin dezakeen. Egile hori era askotakoa izan daiteke: gizakia ez
ezik, gauza bat, entitate bat…
Adibidez, “tabakoak kalte egiten du” irakur dezakegu zigarro-pakete
baten azalean. Kasu honetan, tabakoa dugu egilea, eta horrek egiten
duena, mezua. Baina mezu hori bestela ere eman daiteke. Esaterako:

Tabakoa kaltegarria izan daiteke.

Tabakoak kalte egin dezake.
Tabakoak biriketako minbizia sor lezake.

Dena den, zehat z dezagun gehiago. Besteak beste, benetako testu baten
azterketak lagunduko digu ikusten zer hi zkunt z formak gauzat zen duten
modalizazioa.
##
2. Modalizazioa, Lehenik, benetako testua aztertuko dugu, modalizazioak bereiziz. Eta,
benetako testu ondoren, modalizazio horien hi zkunt z adierazleak jorratuko ditugu.
batean
##
2.1. Testu baten Hi zketa bat da testua: “Hobeto kont zentrat zeko aholkuak” (HABE,
azterketa 2000b). Irratiko bi kazetarik –Susanak eta Margarik– elkarrekin dihar-

94 Pello Esnal
dute, t xandaka irakurriz eta iru zkinduz “Kont zentrazio-arazorik?”
artikulua (HABE, 2000a).
Bi arrazoirengatik hautatu dugu testua. Batetik, idat zia (artikulua) eta
aho zkoa (bi kazetarien arteko hi zketa) aztert zeko aukera ematen due-
lako; eta, bestetik, hiru motatako modalizazioak (balioeslea ez beste
hirurak) darabilt zalako.
Azterketan, modalizaziorik agerikoenak bereizi ditugu: 1) logikoak,
letra arruntaz azpimarratuz, 2) deontikoak, letra lodiaz eta 3) pragma-
tikoak, letra lodiaz eta azpimarratuaz.

Hobeto kont zentrat zeko aholkuak

1. Susana: Lan guztietan behar da era bateko edo besteko kont zentrazioa,
Margari. Bai, ez?
2. Margari: Bai. Bai horixe! Eta astelehenetan, zer esanik ez. Asteari hasiera
ematea, niri behint zat, ikaragarri kostat zen zait. Ez naiz kont zentrat zen.
3. S: Beno. Ba, kont zentrat zeari buru zko arau bat zuk ematea izango da
onena.
4. M: Sei aholku bildu ditut nik. Baina, agian, gehiago ere egon daite zke.
Txandaka egingo dugu, Susana. Ados?
5. S: Ados. Hasi zu.
6. M: Beno. Ba, lehenengo, ordurik onena aukeratu behar da. Beno. Hori zail
samarra da…
7. S: Kont zentrat zeko ordurik onena?
8. M: Bai, bai. Agian, zenbait lanetan, ba, ezin dugu aukeratu ordua, baina
bueno. Komenigarria da, lan egiteko edo ikasteko, egunero ordutegi
bera izatea. Zenbaitek etekin handiagoa lort zen du goizean lan eginda; eta
beste bat zuek, aldiz, arrat salde gauean. Dena den, kont zentraziorako ordu-
rik onenak honako hauek dira: zort zietatik hamabietara (goizez hori); eta
arrat saldean, zazpietatik aurrera.
9. S: A! Guk, orduan, kont zentraziorako arazoak izatea normala izango da,
ez? Ze, gure saioa zazpietan bukat zen da… Ent zuleek kontuan izateko
datua hort xe, e. Beno, bigarren aholkua. Hau ere ez dakit ba, e. At sedena
hartu. Noizbehinka lana ut zi eta etenak egin behar dira. Hobe da at seden
laburrak egitea maiztasun handiarekin, etenaldi gut xi eta luzeak egitea
baino hobe, beste hori. Ordu erdiro edo hiru ordu laurdenero bost minu-
tuko tartea hart zea egokiena izango lit zateke. Joan nagusiarengana eta
esaiozu hori.
10. M: Bueno, nik hori kontuan hartuko dut. Planteatu egingo diogu. Oso ondo.
Komenigarria dela, eta gehiago produzit zeko eta abar, ez?
11. S: Bale. Esango diogu.
12. M: Beste aholku bat: plangint za egokia egitea. Eguneko lanean edo ikasten
hasi baino lehen, helburu bat zuk jar ieza zkiozu zure buruari. Hasi kont zen-
trazio handiena eskat zen duten gaiak lant zen; eta gainerakoak, ba, bukaera-
rako ut zi. Nekatuta zaudenerako, alegia. Hori egiten duzu zuk?

Testu arkitektura 95
 13. S: Ahal denean, bai. Bueno. Laugarrena, eta oso inportantea, nire irit ziz:
leku egokiak bilatzea. Toki erosoan lan egin behar da; baina ez du, e, ero-
soegia izan behar, ordea. Argiak zuria edo urdinxka izan behar du; gutxiago
nekatzen du-eta. Tenperatura ere garrantzitsua da: 20º inguru. Hori da onena.
14. M: Galdera bat datorkit ba orain, Susana.
15. S: Esan, ba.
16. M: 20º bai. Baina aire egokitua edo akondizionatua edo dena delakoa ona
ote da?
17. S: Hori ere tamainan erabilt zea komeniko da, nik uste.
18. M: Ba, nire eztarriari behint zat ez dio mejora handirik egiten. Beno, bosga-
rrena: kontuz kafearekin. Kafea bizigarria da eta logureari aurre egiteko
erabil daiteke; baina, nekatuta egonez gero, ant sietatea sor dezake, eta
gauza bera gerta daiteke tabakoarekin, Susana.
19. S: Niri begiratu didazu?
20. M: Ez zuri bakarrik. Beno. Beste inor ez daukat aurrean, beraz… Baina,
bueno. Uste dut hori jende askot xoren kontua dela, e.
21. S: Beno. Musikara pasako naiz. Konforme?
22. M: Konforme.
23. S: Musika lagungarria izaten da kont zentrazioa lort zeko. Hala ere, ez
du edozein musikak balio, e. Musika klasikoa edota letrarik gabekoa, hori
omen da oso ona. Kantu ezagunak edota letradunak aukerat zen baditugu,
malo. Kontrakoa lortuko dugu.
24. M: Eta kitto, ezta? Besterik bururat zen zaizu?
25. S: Ba, lo-kuluxka egiteak ere lagunduko du, ez?
26. M: Bai, hori, nik hori, gai hori beste / hurrengo baterako ut ziko nuke, e.
27. S: Oso, oso…
28. M: Lo-kuluxka, bai. Askotan komentat zen dugu Babelen, e. Ai! Siesta
egingo banu oraint xe ta, ai, ze ondo.
29. S: Halere, guk kont zentrat zeko arazo handiak izango ditugu, e. Normalean,
kantak letrarekin ent zuten ditugu; ordu erdiro ez dugu at sedenik egiten, ez
behint zat bost minutukoak.
30. M: Kafet xo bat edo beste, bai, hart zen dugu…
31. S: Baina gut xi, baina gut xi.
32. M: Bai, bai.
33. S: Eta lo-kuluxkarena ere ez dugu betet zen; zazpietan bukat zen zaigu saioa.
Hala ere, zuent zako baliagarriak baldin badira aholkuak, ba, apuntatu ondo
eta betet zen saiatu. Konforme? Oraingoz lo-kuluxkarena ilunt zerako ut ziko
dugu, Margari.
34. M: Hori da.
35. S: Gero arte.
36. M: Gero arte.
37. S: Agur.##

96 Pello Esnal
2.2. Modalizazioaren Guztira, hogeita sei modalizazio bereizi ditugu (nahiz eta formaren
hi zkunt z adierazleak batean bi modalizazio adierazi eta ez dugun behar bezala bereizterik
izan). Ondoren, sailkatu egingo ditugu, bai modalizazio motaka, eta bai,
mota bakoit zean, modalizazioa gauzat zen duten hi zkunt z adierazleen
arabera. Gero, hi zkunt z adierazle horien ikuspegi orokorra emango
dugu.

Modalizazio logikoa
Adberbioak-eta
Baina, agian, gehiago ere egon daite zke. [4]
Agian, zenbait lanetan, ba, ezin dugu aukeratu ordua. [8]
Hau ere ez dakit ba, e. [9]
Laugarrena, eta oso inportantea, nire irit ziz: leku egokiak bilat zea. [13]
Baina aire egokitua edo akondizionatua edo dena delakoa ona ote da? [16]
Musika klasikoa edota letrarik gabekoa, hori omen da oso ona. [23]
Adit zak
Hori ere tamainan erabilt zea komeniko da, nik uste. [17]
Uste dut hori jende askot xoren kontua dela, e. [20]
“Orain-geroa”: etorriko da
Testuan, horrelako hamabi adi zki-forma daude, baina bostek
soilik adierazten dute modalizazioa: “mentura zko modalizazioa”
(Euskalt zaindia, 1987b: 421).
Ba, kont zentrat zeari buru zko arau bat zuk ematea izango da onena. [3]
Guk, orduan, kont zentraziorako arazoak izatea normala izango da, ez? [9]
Hori ere tamainan erabilt zea komeniko da, nik uste. [17]
Ba, lo-kuluxka egiteak ere lagunduko du, ez? [25]
Halere, guk kont zentrat zeko arazo handiak izango ditugu, e. [29]
“KE orain aspektugabea”: etor daiteke, eta “KE alegia zko geroa”: eto-
rriko lit zateke
Modalizazioa den “orain-gero” horren harikoak dira honako bi
forma hauek, bat zuetan (esaterako, ikus modalizazio pragmatikoan
lau adi zki “KE orain aspektugabe”):
Baina, agian, gehiago ere egon daite zke. [4]
Ordu erdiro edo hiru ordu laurdenero bost minutuko tartea hart zea ego-
kiena izango lit zateke. [9]

Horiek horrela, ez ote dira ondorengo formak (egongo dira, egon

daite zke eta egongo lirateke) elkarren modalizazio, gero eta
modalizatuago?

Testu arkitektura 97
 Baina, agian, gehiago ere egongo dira.
Baina, agian, gehiago ere egon daite zke.
Baina, agian, gehiago ere egongo lirateke.
Halaber:
Ordu erdiro edo hiru ordu laurdenero bost minutuko tartea hart zea ego-
kiena izango da.
Ordu erdiro edo hiru ordu laurdenero bost minutuko tartea hart zea ego-
kiena izan daiteke.
Ordu erdiro edo hiru ordu laurdenero bost minutuko tartea hart zea ego-
kiena izango lit zateke.

Modalizazio deontikoa
Adjektiboak
Ba, kont zentrat zeari buru zko arau bat zuk ematea izango da onena. [3]
Komenigarria da, lan egiteko edo ikasteko, egunero ordutegi bera izatea.
[8]
Hobe da at seden laburrak egitea maiztasun handiarekin, etenaldi gut xi eta
luzeak egitea baino. [9]
Ordu erdiro edo hiru ordu laurdenero bost minutuko tartea hart zea ego-
kiena izango lit zateke. [9]
Komenigarria dela, eta gehiago produzit zeko eta abar, ez? [10]
Musika lagungarria izaten da kont zentrazioa lort zeko. [23]
Adit zak
Hori ere tamainan erabilt zea komeniko da, nik uste. [17]

Modalizazio pragmatikoa
Adit zak
“KE orain aspektugabea”: etor daiteke, eta “KE alegia zko geroa”: eto-
rriko lit zateke
Baina, aztergai dugun testuan, badira beste hiru “KE orain aspektu-
gabe” ere. Ez dute, ordea, aurreko horien balio berbera. Hona hemen,
hirurak lerrokada berean:
Ba, nire eztarriari behint zat ez dio mejora handirik egiten. Beno, bosga-
rrena: kontuz kafearekin. Kafea bizigarria da eta logureari aurre egiteko
erabil daiteke; baina, nekatuta egonez gero, ant sietatea sor dezake, eta
gauza bera gerta daiteke tabakoarekin, Susana. [18]
EGLU II-k dioenez (Euskalt zaindia, 1987b: 430), “adi zki hau euskalki
guztietan erabilt zen da gaitasun edo posibilitatea adierazteko”.
Oraingo honetan, gaitasuna adierazten dute (modalizazio pragmatikoa);
lehen, berriz, posibilitatea (modalizazio logikoa).
Horretaz gain, bada “KE alegia zko gero” adi zki bat ere.

98 Pello Esnal
 Bai, hori, nik hori, gai hori beste/ hurrengo baterako ut ziko nuke, e. [26]
Beraz, adit zek, adberbioek eta adjektiboek gauzat zen dituzte euskaraz
modalizazioak. Baina zehat z dezagun gehiago.
A zken batean, lau sailetan bil dit zakegu, Bronckartek egiten duenaren
haritik (Bronckart, 1996: 331-332), modalizazioa markat zen duten uni-
tate horiek:
• “Orain-geroa” (EGLU II: 421).
• “KE orain aspektugabea” eta “KE alegia zko geroa” (EGLU II: 430,
432). Eta adi zki horiei, gainera, adit z bat zuk erant si beharko di zkiogu:
uste izan, pent satu, behar izan, komeni izan…
• Adberbioak eta adberbio-esapideak: agian, beharbada, noski, jakina,
zalant zarik gabe, nire / zure ustez, zorit xarrez, zorionez… Beraz,
sail honetakoak ditugu, besteak beste, testu-antolat zaile jakin bat zuk:
testu-markat zaileetan bereizitako berbaldi-markat zaile epistemikoak
eta deontikoak (ikus 4. kapitulua).
• Zenbait esaldi inpert sonal, beharre zkoa da… egitea esaldiaren
modukoak: daitekeena da… izatea, komenigarria da… hart zea…
Laugarren sail honetakoak bat datoz, hein handi batean, instrukzio (eta
agindua) hi zkunt z ekint zak hain bereak dituen balorazio-adjektibo +
izan formekin.
Bestalde, badago halako korrespondent zia bat, nahiz eta part ziala izan,
sail horietako formen eta modalizazio moten artean: batez ere, modali-
zazio logikoak izaten dira lehen sailekoak, modalizazio pragmatikoak
–KE adi zkiak, eta deontikoak laugarren sailekoak.
Dena den, sarritan elkart zen dira bizpahiru modalizazio, mota berekoak
izan ala ez:
Baina, agian, gehiago ere egon daite zke. [4]
Hori ere tamainan erabilt zea komeniko da, nik uste. [17]
Ba, kont zentrat zeari buru zko arau bat zuk ematea izango da onena. [3]
Ordu erdiro edo hiru ordu laurdenero bost minutuko tartea hart zea ego-
kiena izango lit zateke. [9]

Testu arkitektura 99
 Gramatika

Sarrera Gaitasun askotarikoa da gaitasun komunikatiboa. HEOKaren arabera,

lau (azpi)gaitasun hart zen ditu bere baitan: gramatikala, testuala, sozio-
linguistikoa eta estrategikoa. Lehen atalean, testu-arkitektura landuz,
gaitasun testualean ipini dugu arreta nagusia, baina beste hiru (azpi)
gaitasunak ere aint zat hartuz.
Testu-arkitektura lant zean, testua egiturat zen ikasi dugu, testua blokeka
antolat zen, enunt ziat zailea testuan inplikat zen ala ez, testuaren osagaien
arteko lotura agerikoa eta e zkutukoa hezurmamit zen, ahot sak erabilt zen
eta modalizat zen… Izena eman diegu lehen oharkabean ezagut zen geni-
tuen hainbat elementu eta kont zepturi, jakinaren gainean erabilt zen ikasi
dugu lehen senez soilik baliat zen genuena… Hit z batean, gaitasun tes-
tuala lant zeko bideak jorratu ditugu.
Baina, alderdi testuala ez ezik, gaitasun gramatika ere landu dugu lehen
atalean, eta bideak zabaldu di zkiogu zenbait estrategia erabilt zeari, eta
kontuan behar izan dugu behin eta berriro alderdi soziolinguistikoa.
Izan ere, gaitasun bat garat zean, baldin eta planteamendu komunikati-
boaz egiten bada, garabidean ipint zen ditugu gainerako gaitasunak ere,
etengabeko elkarreraginean.
Gramatikara mugatuz, ikuspegi testualari zor diogu zenbait ekarpen.
Bi soilik aipat zearren, orain batera bilduta ikusten ditugu (esaterako,
anafora bihurtuta) ikuspegi gramatikalak bereizitako elementu bat zuk
(testu jakin bateko zenbait izenordain, erakusle, adberbio eta adi zki…);
edo, alderant ziz, orain bereizita ikusten ditugu (kontaketan, bigarren
planoa eraikit zen; azalpenean, funt se zko kontuen berri ematen; zen-
bait sekuent zia jakinetan, esaten dena gauzat zen) ikuspegi gramatikalak
zaku berean sartuak nahas-mahas (hala nola, adi zki ez-burutua).
Ekarpen horiek eta beste bat zuk baliatuko ditugu 9. kapituluan, aldi
berean gramatika komunikatiboa eta didaktikoa izango denari begira
jart zean. Oinarri zkoa bezain garrant zi zkoa izan daiteke gramatika berri
hau, euskararen irakaskunt zaren onerako. Mereziko luke horretara bide-
rat zea datozen urteotako gure ahaleginak.
Bigarren atal honetan, bestalde, kurrikuluaren oinarri soziokulturalak
kontuan aint zat hartuz, ezin ahant z dezakegu normalizazio-bidean dela
euskara. Horregatik, aparteko arreta eskaini diegu hiru gairi, nahiz eta
inguruko hi zkunt zetan, hauek normalizatuak daudenez, apenas lant zen
diren. Hala, puntuazioa du gai 10. kapituluak, hit z-ordena 11.ak, eta
lexikoa 12. kapitulu eta a zkenak, beti ere, etengabe errepikatu dugunez,
didaktika egiten ari garela azpimarratuz. Hiru kapitulu hauek, hasiera
batean, laugarren mailan ari diren irakasleent zat idat zi nituen (Esnal,
2006a; 2006b; 2006c). Baina, aldeak alde, maila guztietarako balio dute.

HIZPIDE 71 (2009), 101-153 orr. 101

 9. Gramatika berrirant z

Hogeita bost urte luze daramat zagu helduen euskara-irakaskunt zan

paradigma gramatikaletik paradigma komunikatiborako bidea egiten, bai
ikas-prozesuaren helburuak definit zerakoan, bai edukiak lant zean, bai
metodologian eta bai ebaluazioan ere. Egina dugu bide-zati bat. Oraindik
badugu zereginik.
Agian, euskararen egoera ere tarteko, edukiak ikuspegi komunikatibora
ekart zeak emango di zkigu lanik handienak; eta eduki horien artean,
eduki gramatikalak eraberrit zeak. Joseba Erkiziak dioen bezala, “bada
luze joko digun lan bat. Noiz orde zkatu ahal izango dugu, izan ere, ikus-
pegi gramatikalaren arabera egindako ikas-edukien banaketa, ikuspegi
komunikatibotik egindako batez? Edo, bestela galdetuta, noi zko ‘grama-
tika’ komunikatibo bat?” (Erkizia, 2007: 33).
Gramatika berria egin beharrean gara; bi ezaugarri izango dituen gra-
matika: aldi berean, gramatika komunikatiboa (horrela dei geniezaioke)
eta gramatika didaktikoa izango dena. Bi galdera izango ditugu horretan
gidari: ZER eduki ditu gramatika komunikatiboak eta NOLA irakat si eduki
horiek. Lehenengoari erant zunez osatuko dugu gramatika, komunikati-
boa den aldetik; eta bigarrenari erant zunez, didaktikoa den aldetik.
Galdera horiei erant zuteko, 1) ezin ditugu baztertu ohiko gramatiken eta
gramatikarien ekarpenak, 2) ezinbestekoak ditugu ekarpen eta ikerketa
berriak, 3) oso baliot suak ditugu irakasleek senaz eta beharrak eraginda
egindako aurrerabideak eta lagungarri izango zai zkigu ikasleen galderak
eta iradokizunak ere.
Kapitulu honetan, gramatika berri horren nondik norakoak zirriborrat zen
hasiko gara.

1. Gramatikaren Gramatika komunikatiboari eta didaktikoari begira, zort zi puntutan

garrant zia laburbil genit zake, batetik, lan honetan (bai aurreko kapituluetan, bai
datozenetan) eskuratutako ekarpenak eta, bestetik, horiek oinarri har-
tuta aurreikusitako urrat sak.
Soil samar jardungo dugu, nahiz eta punturen batean zert xobait luzatu.
Paradigma gramatikaletik paradigma komunikatibora aldat zeak ez
dakar berekin gramatika gait zestea eta, are gut xiago, ukat zea. Sintesi
berria dakar paradigma komunikatiboak. Eta, sintesi berri horretan,
dagokion lekua eta diment sioa eman beharko diogu gramatikari.
##
2. Gramatikari, Datorren kapituluan, 10.ean, honako hau irakur dezakegu:
gramatikari Gramatika eta euskara zko hit z-ordena direla-eta, bi uste oker bezain
dagokiona gaizto daude euskaldunon artean zabalduta: batetik, araut zen duena baino

102 Pello Esnal

 gehiago araut zen duela gramatikak eta, bestetik, hit zak ordenat zean ere
nahikoa dela arau gramatikalak betet zea.
Baina, hit z-ordenaz ez ezik, gauza bera esan dezakegu beste zenbait
hi zkunt z baliabideez, eta euskal gramatikaz oro har (Esnal, 2008c: 18):
Euskal gramatikari buruz, bi uste oker bezain gaizto daude euskaldunon
artean zabalduta: batetik, araut zen duena baino gehiago araut zen duela
eta, bestetik, zenbait hi zkunt z baliabideren erabileran (esaterako, testu-
-antolat zaileen eta hit z-ordenaren erabileran) nahikoa dela arau grama-
tikalak betet zea.
Izan ere, gramatika, a zken batean, araua da. Hi zkunt zaren erabileran,
ordea, dena ez da arau; gai asko uzten ditu gramatikak arautu gabe.
Behin arau gramatikalak beteta, gai asko gerat zen da erabilt zailearen
erabakimenaren esku.
Lehen atalean, zeharbidez bada ere, saiatu gara iradokit zen zer eremu
dauden arautu gabe. Eta espresuki landu dugu testu-antolat zaileen era-
bilera estrategikoa. Iradokia gerat zen da, ordea, testu-arkitekturaren
elementu bakoit za erabil daitekeela era estrategikoan: plan orokorra
(eskema), sekuent ziak, interaktibotasuna eta ez–interaktibotasuna, izen-
-kohesioa, adit z-kohesioa, ahot s enunt ziat zaileak eta modalizazioa. Eta
alderdi horixe azpimarratu nahiko genuke datozen kapituluetan ere:
hit z-ordenaren, puntuazioaren eta lexikoaren erabilera estrategikoa.
Eremu horietan erabakiak hartuz joango gara gaitasun estrategikoa
garat zen eta euskararen erabilt zaile estrategiko bihurt zen geu eta geure
ikasleak. A zken batean, euskararen erabilt zaile estrategikoak sort zea
baita helduen euskaldunt ze eta alfabetat zearen helburua (Elosegi, 2008).
Egiteko asko dituzte estrategiek: komunikazioa erraztu (edo ilundu,
segun zer komeni den), igorleak hi zkunt zaren erabileran dituen ezinak
saihestu edo konpent satu, hi zkunt zaren beraren gabeziak edo oztopoak
gainditu… Eta modu askotan balia dit zakegu euskararen irakaskunt zan.
Dena den, funt se zko garrant zia du gaitasun estrategikoa (erabakimena)
garat zeak. Batetik, ikaslea bera gait zen dugulako erabakiak hart zen eta,
a zken batean, ikasitakoaren transferra egiten. Hala ez balit z, zenbait
ikaslek behin eta berriro egin beharko litu zkete xede berezietako ikasta-
roak. Bestetik, berriz, gaitasun estrategikoa baliatu behar izaten dugu-
lako sarritan euskara-erabilt zaileok, behin eta berriro nozit zen baititugu
hi zkunt zaren beraren zenbait gabezia, oraindik normalizazio-bidean
den neurrian.
Beraz, aitortu eta eman diezaiogun gramatikari arauen mundua. Baina
hori soilik. Eta aitortu eta eman diezaiogun estrategien munduari, hain
zuzen, sasi-gramatikarien gehiegikeriak arau (edo proposamen edo ira-
dokizun) bihurtu (nahi) dutena. Nori berea.
Horrela, gramatika berria egiten ari garela, zabalduz joango gara gai-
tasun estrategikoa lant zeko aukera ere. Gramatika komunikatibo eta
didaktikoagorik!##

Gramatika 103
 3. Ohiko Ohituak gaude, ikuspegi gramatikalaren arabera, oso modu zatituan
gramatikak ikusten esaldiak eta elementu asko bereizten hit z-kateetan eta formari
bereizitakoak, erreparat zen batez ere horietako bakoit zean. Beharre zkoak dira ikus-
batera bilt zen pegi eta berei zketa horiek. Baina horiek bezain beharre zkoak dira, for-
mari ez ezik, esanahiari ere begirat zea eta, xehe-xehe ez baina, unitate
handiagoak osat zen ikustea unitate t xiki horiek. Horretan lagunt zen
digu ikuspegi testualak, lehen atalean ohartu garenez.
Hala, konexioa landu dugunean (4. kapituluan), testu-antolat zaile bihur-
tuta ikusi ditugu, hain zuzen, lehen ikuspegi gramatikalak bereizitako
(bi zent zuetan bereizi: begiz jo eta elkarrengandik banandu) zenbait
elementu: juntagailu, menderagailu, lokailu, posposizio, adberbio…
Izen-konexioa landu dugunean, berriz (5. kapituluan), anafora bihurtu
zai zkigu lehengo era guztietako izenordainak… Kapitulu berean,
orde zkapen lexikalaren kategoriak bildu ditu bere baitan lehengo sino-
nimo, hiperonimo, perifrasi eta ant zekoak. A zkenik, modalizazioa
jorratu dugunean (8. kapituluan), batera bilduak ikusi ditugu, funt zio
bera egiten, ikuspegi gramatikalak bereizitako adi zkiak, adberbioak…
Ikuspegi-aldaketak, beraz, sailkapen eta unitate berriak dakartzagu. Baina
ondorio besterik ez dira horiek. A zken batean, kategoria berriak esku-
rat zen di zkigu ikuspegi-aldaketak: konexio, kohesio; testu-antolat zaile,
anafora, ordezkapen lexikal… Eta, horiekin batera, elementu eta unitate
berrietara garamatza, eta elementu horien funtzio eta dimentsio berrietara.
##
4. Ohiko Baina kontrako ondorioa ere badu ikuspegi-aldaketak. Kategoria berriak
gramatikak eskurat zean, ohart zen gara nola ikuspegi gramatikalak, arreta batik bat
nahasiak, forman jart zean, zaku berean sart zen dituen, forma berekoak direlako,
bereizten funt zio arras desberdinak dituzten elementuak.
Adit z-kohesioa landu dugunean (6. kapituluan) aurkitu dugu adibide
ezin esangurat suagoa. “Orain ez-puntual” adi zkiak, esaterako, biga-
rren planoa gauzat zen du kontaketetan, haria eraman ohi du azalpe-
netan eta egin egiten du esaldi eta sekuent zia gauzat zaileetan. Erabat
ezberdinak dira hiru funt zioak: ondo bereizten ditugu ikuspegi testual
eta komunikatibotik, eta oso kontuan hartu behar ditugu hi zkunt zaren
irakaskunt zan.
Funt zio berri horiek at zematen ahalegin handia egin zuen Euskalt zain-
diaren Gramatika bat zordeak EGLU II ondu zuenean. Baina erdi bidean
geratu zen, ikuspegi gramatikaren baitan aritu zen neurrian.
##
5. Eduki berriak Gramatika berriak, esan bezala, kont zeptu berriak dakart zagu; eta
kont zeptu berri horiek garamat zate lehengo elementuak (ohiko grama-
tikak at zemanak) molde berrietan berrantolat zera, lehen sakabanatuak
zeudenak orain batera bilduz eta lehen elkarrekin nahas-mahas zeude-
nak orain ondo bereiziz (bi zent zuetan). Baina gramatika berriarena ez
da soilik molde kontua, molde berrietara aldat zea eduki zaharrak. Eduki
berriak ere badakart zagu.

104 Pello Esnal

 Eduki berriak dira kont zeptu berriak. Eta hauei esker, hauen eskutik,
lehen ikusten ez genuena ikusiko dugu testuetan eta diskurt soetan,
eta lehen e zkutuan zegoena at zeman eta nabarmenduko. Sekuent zia
gauzat zaileak ditugu horren adibiderik esangurat suena (bigarren
kapituluan).
##
6. Ikuspegi Gramatika berriarena ez da hor amait zen. Batez ere, eta lehenengo eta
berria behin, ikuspegi berria da; fokua non jart zen den. Labur(regi) esanda,
ohiko gramatikak esaldia du unitate, eta forma arreta-gune nagusi;
gramatika berriak testua (eta diskurt so) osoa du unitate, eta esanahia
arreta-gune nagusi.
Are gehiago: esanahiarena mot z gerat zen da, horretara mugat zen bada;
ez badigu, a zken batean, ekint zaren taupada eta dardara sentiarazten.
Bestela esanda, ekint zaren gramatika izan behar du gramatika komu-
nikatibo eta didaktikoak. Eta horren baitan ulertu behar da bai orain arte
esandakoa eta bai ondoren datorrena.
##
7. Gramatika Urrutira joan gaite zke gramatika berria egiten. Esaterako, lau gramatika
orokor bat eta espezifiko bereiztera: kontaketaren gramatika, azalpenaren gramatika,
lau gramatika preskripzioaren gramatika eta esaldi (eta sekuent zia) gauzat zaileen gra-
espezifiko matika. Ale honetan, 2. eta 6. kapituluetan ditugu gramatika espezifiko
horien lehen urrat sak. Horiez gain, gramatika orokorra egongo lit zateke.
Merezi du bide hori urrat zea, bai didaktikaren ikuspegitik, bai
hi zkunt zalarit zaren ikuspegitik ere. Hiru gertaerak-edo lagun dieza-
gukete lan horren garrant ziaz jabet zen.
Lehenengoak Lasarteko Udal Euskaltegira garamat za. Ondo gogoan
dut zer galdetu zidan bertako irakasle Marifer Gorostizak, euskaltegiko
kurrikulu-proiektua egiten ari ginela. Izan ere, ariketa jakina eginaraz-
ten zien bere ikasleei, goizero-goizero euskaltegian: bezperan bizi izan-
dako (edo ikusi izandako) gertaera edo pasadizoren bat kontatu. Horixe
zuten et xeko lana, eta hori eginez hasten zuten klasea.
Oso emankorra izan omen zen eguneroko ariketa hura, ikasturte osoan
zehar. Eta horren harian egin zidan Mariferrek galdera: ea, jarduera haren
harian, kontaketa bezalako beste zerbait ezagut zen nuen. Esaterako,
berak probatu zuela argudioarekin, baina horrek ez ziola funt zionatu.
Ez nuen jakin zer erant zun. Gaur, gut xienez, bi kontu esango ni zkioke.
Lehen-lehenik, biziki azpimarratuko nioke zer garrant zi zkoa eta
funt se zkoa den berak izandako intuizioa. Intuizio hirukoit za, gut xienez:
1) hi zkunt za ikastea, besteak beste, kontat zen ikastea dela; eta horrekin
ari gara esaten kontaketa, aldi berean, gai (eduki) eta baliabide (metodo-
logiaren arloko) dela hi zkunt zaren ikas-prozesuan, 2) kontaketa bezala,
egon behar dutela beste zer nagusi eta oinarri zko bat zuk aldi berean
hi zkunt zaren ikasketan gai eta baliabide direnak eta, 3) berak probatu
bezala, argudioa ez dagoela zer nagusi eta oinarri zko horien artean.

Gramatika 105
 Bigarrenik, berak egindako galderaren harian, esango nioke: 1) beste
hiru hi zkunt z jarduera nagusi eta oinarri zko direla kontaketaren pareko:
azalpena, preskripzioa eta esaldi (sekuent zia) gauzat zailea, eta 2) proba
zezala horiekin, batez ere bi lehenengoekin, kontaketa landu zuen bezala
lant zen.
Bigarren gertaerak, berriz, eguneroko eta ohiko bizit zara garamat za.
Izan ere, euskara-irakasleoi zer pent satua eman beharko liguke
ohart zeak zein ofiziotako pert sona helduk ikasten duten lehenago beren
egitekoa euskaraz egiten: tabernariek, dendariek, kaleko salt zaileek…
Baldin eta horiek darabilt zaten testuak aztert zen baditugu (bai hart zaile
moduan, bai ekoizle moduan erabilt zen dituztenak), konturatuko gara,
hain zuzen, preskripzio zko testu direla gehienbat.
Hortik bi ondorio atera daite zke preskripzioaz: 1) oinarri zko jarduera
dela, autonomia osoz ikasi eta erabil daitekeena eta, 2) seguruenik, ikasi
beharreko lehenengoa.
Hirugarren oroit zapenak ere euskaltegi batera garamat za. Biziki
kexat zen ziren bertako irakasleak, galdetuz nola zitekeen ikasle bat zuek
urte osoa euskaltegian ikasten jardun ondoren gauza ez izatea euska-
raz ezer esateko. Saiatu nint zen, nola edo hala, arestian esandakoak
azalt zen; eta, tartean, kontaketarena ulertarazten, bide batez kontaketa-
ren lehen planoa eta bigarrena bereiziz. Hura ent zunda, barru-barrutik
irten zit zaion irakasle beterano bati: “inoiz ez dut adit z trinkoa horren
inutila ikusi”. Euskaltegiko lehen urrat seko programazioa aztert zera
pasa ginen gero: adit z trinkoa zuen ardat z.
Luze jarrai dezakegu ant zeko pasadizoak bilt zen (bide batez: benetan
mereziko luke). Eta, besteak beste, konturatuko ginateke zein ibilbide
luzea dagoen egina zenbait euskaltegitan, oharkabean askotan, senez
eta beharrak eraginda. Adibidez, nola agintera lehen urrat sean lant zen
den, nola iragana eta adit zaren aspektua ahalik eta a zkarren irakasten
diren…, nolako garrant zia ematen zaion funt zioak gauzat zen ikasteari
eta benetako testuekin lan egiteari…
##
8. Nola Horiek horrela, zirriborratua dugu gramatika berria, eta bideratua ere
bai. Gramatika hori egiteko, berriz, ezinbestekoa irudit zen zait euskal-
tegiko praxian oinarrit zea. Lehen-lehen urrat setatik hasita, irakasleekin
(eta ikasleekin) batera.
Horrela zehaztuko genuke, edukiaz eta egituraz gain, zeini eman lehen-
tasuna (zeini eman garrant zia, zein ut zi bigarren edo hirugarren mai-
lan), nola hurrenkeratu eduki horiek…

106 Pello Esnal

 10. Puntuazioa lant zen

Planteamendu komunikatiboa barnerat zen den neurrian, bestelako

diment sioa hart zen du hi zkunt zaren ohiko hainbat gaik. Baita puntua-
zioarenak ere. Normalean, gramatikaren baitan ikasi eta landu ohi da, eta
ortografiaren alorrean. Baina ikuspegi komunikatibotik arit zean, gaitasun
testualaren eta gaitasun estrategikoaren eremuetan ere sart zen da.

Era askotan landu daiteke puntuazioa. Hemen, ikuspegi didaktikotik

egingo dugu; hau da, kontuan izanda euskaldunt zen (eta alfabetat zen)
ari diren helduen ikas-prozesua.
Horregatik, hasteko, hiru aldi bereizi ditugu puntuazioa ikasteko ibilbi-
dean: hasierako urrat sak, belarriaren agindura egiten direnak; urrat s
erabakigarriak, belarriaz haratago doazenak; eta urrat s gorenak.
Bestalde, adibide ugari erabili dugu, eta horietako asko Irakurbideak
liburutik hartu (Zubimendi, Esnal, 1997). Arrazoi batengatik, batez ere:
idazle askoren testuak datozelako bertan eta gaurko ortografiara mol-
datuak. Gainerako adibideak, bat zuetan –oso gut xitan–, apur bat ukitu
behar izan ditugu, gaurko ortografiaren arabera.
Dena den, lehen saio honetan, ez ditugu puntuazioaren baitako gai
guztiak jorrat zen, ezta puntuazio-marka guztiak ere, amaieran ikusiko
dugunez. Ibiliz jarraituko dugu bidea egiten.
##
1. Lehen Hiru uste aurki dit zakegu –hiru aurreirit zi– puntuazioa gut xi landu
urrat sak: duten ikasleen artean: 1) puntuazioa ez dagoela araututa, 2) belarriaren
belarriaren agindura jart zen dela puntuazioa eta 3) zenbat eta koma gehiago izan,
agindura orduan eta kategoria handiagoa duela idat zi batek.
Eta idaztean, uste horien arabera jokat zen du ikasle askok. Batez ere,
1) belarriaren arabera jart zen ditu komak: hit z egitean non pausaldia
egin, idaztean han jarri koma; 2) belarriaren legeak ez dio balio, ordea,
puntuak jart zeko orduan; komak ipint zen baititu horien ordez, hauen
ugaritasuna goi-mailako idat zien ezaugarria delakoan.
Dena den, hasiera egokia izan dezakegu puntuazioa belarriaren agin-
dura lant zen hastea, oinarri zko berei zketa bat lagun: goran zko eta behe-
ran zko pausaldi prosodikoen artekoa. Goran zko pausaldiak, gorako
intonazioaz eta geldialdi laburraz egiten ditugu; beheran zkoak, behe-
rako intonazioaz eta geldialdi luzeagoaz.
Berei zketa horrek lagunduko digu komak eta puntuak non jarri ikasten
hasten eta, bide batez, bi puntuen erabilera ere lant zen.
##

Gramatika 107
 1.1. Komak Koma da, noski, puntuazio-markarik erabilgait zena. Baina baita ikasten
hasten lehenengoa ere; hain zuzen, zerrendetan.
Zerrendetan
Koma, lehenik eta behin, zerrendetako osagaiak bereizteko erabili ohi
da. Adibidez:
Denok ditugu gogoan horretan [euskarari lege bat ematen] saiatu direnen
izenak: Arana, A zkue, Txomin Agirre, Lizardi, Altube, eta abar.
Luis Villasante (Irakurbideak: 7)
Gure baserri horien distira hit zez agert zerik ez dago: geure jaioleku, asa-
ben bizileku eta hiltoki, han jaiak, han negarrak, belar onduaren usaina,
zakur zaunkalaria, atariko int xaurrondoa…
Jon Andoni Irazusta (Irakurbideak: 263)
Erneak ziren Joanesen belarriak. Oso egina zegoen Joanes mendiko
oihart zun guztietara. Hamaikat xo aldiz ent zungo zituen, bakartasunaren
erdian jarrita zegoela, urrutiko trumoiaren orroa, ekait z-haizearen durun-
dia, art zainaren deiadar luzea, egurgilearen ai zkorakada neurtua, basur-
dearen arnasot sa, ot soaren alaraua, azeriaren zaunka, behorraren irrint zia,
mozoloaren oihua, basahunt z beldurtiaren zalaparta, abere-arranaren
dulun-duluna, ardiaren balaka negartia, suge zaharraren t xistua, belearen
garrasi lat za, zozoaren t xort xorra, t xori kantariaren t xorrot xio alaia, erre-
kastoaren poil-poila, zuhait z-hostoen pir-pir biguna, elt xo gogaikarrien
zunburrunt xoa…
Txomin Agirre (Irakurbideak: 17)
Zein dira, bada, egiaren et saiak? Gezurre zko irudipenak, isil-e zkutaketa eta
estalketa, azpikeria, gezurra, beldurrarazi nahia, zitalkeria, hit z-aldaketa,
iraina, bidegabekeria, gezur-hit z sinespena, harrigarrikeria, grina, ezta-
baida, funt s gabezia edo fundamenturik eza, askatasunik eza a zkenik. Ez
da t xant xetako zerrenda.
Joxe Artet xe (Irakurbideak: 115)
Hasieran gaude. Eta askoz ere egiteko gehiagotarako erabili ohi da koma.
Baina horiek ikasteko egokiena, agian, aurretik beste zenbait marka era-
bilt zen ikastea izango dugu.
##
1.2. Puntua Erraza da puntua erabilt zen ikastea, batez ere arestian salatutako uste
okerra zuzenduz gero. Ez baita egia “zenbat eta koma gehiago, orduan
eta aberat sagoa idat zia” edo “zenbat eta puntu gehiago, orduan eta
pobreagoa”.
A zken batean, gidari ona dugu belarria puntuak jart zen ikasteko.
Nahikoa da beheran zko eta goran zko pausaldi prosodikoak bereiztea.
Eta, behin berei zketa hori egin ondoren, arau bat ikastea: beheran zko
pausaldi prosodikoa ia beti puntuz adierazten da.
Orixek, adibidez, honela kontat zen du Santa Kruz apaizaren ihesaldie-
tako bat (Irakurbideak: 362):

108 Pello Esnal

 Aiatik Arroara jo zuten santakruztarrek, goseak eta ahuleriak akiturik.
1873ko ot sailaren lehena zen. Laurogeita hamar lagun zituen Santa Kruz
apaizak, denak oso bihozgabetuak, Aiakoa ikusita. Bazen bihozgabet zeko
adina! Gainera, muniziorik ez, eta hamar lagunent zat eskopeta bat.
Arroatik It ziarra sartu ziren. Ez, noski, han sutondoan hanka-zabal ego-
teko, elurrarekin sutondo-giro bazegoen ere. Eta elurra bazen, esanik dago
haien at zetik izango zirela liberalak, oin-aztarna hartuta. Santakruztarrei
uxaldia eman zietenean, berauen at zetik hasi ziren; baina ihes dabilenak,
oinak arin.
Zer egin omen zuen apaizak? It ziarko alkatea deitu, herrian zeukaten
petrolio guztia aterarazi (hamalau lata, beste horrenbeste gizonekin) eta…
Goazen mutilak, Debako liberal mordoa izut zera, herriari su emateko
zurrean! Hala, biharamun goizeko lauretan, Kandelario egunean, meza
ent zun, gosaldu eta, elurraren gainetik, Debara. It ziarko hamalau gizo-
nekin, ehun eta lau zeramat zan (Piralak dioenez, zort ziehun omen ziren).
Tiroka atera bide zit zai zkien Debakoak; baina santakruztarrak, et xeen
babesean, aurrera. Herriari su eman behar ziotelakoa egin, eta herria ika-
ratu. Arren, herririk ez erret zeko!
Santa Kruzek bi letra egin liberalei: beren buruak emateko. Baita liberalek
Santa Kruzekin hit z egin eta armak eman ere: hogeita hamalau eskopeta
eta bost mila kartut xo Remington. Zegoen eguraldiarekin, santakruztar
gizajoek jant zi osorik ere ez, eta liberalei t xamarrak kendu zi zkieten.
Bai. Ia beti puntuz adierazi du Orixek beheran zko pausaldia. Baina baita
puntu eta koma [;] eta bi puntu [:] erabiliz ere. Dena den, bi a zken zei-
nuak erabilt zen ere erraz ikas daiteke.
Puntu eta komarena a zken urrat setarako ut zita, ikus dezagun orain bi
puntuen erabilera.
##
1.3. Bi puntuak Batik bat, honako hauetan baliat zen dira bi puntuak: 1) gutunen eta
ant zekoen aurkezpenetan, 2) elkarri zketetan, norbaitek esango duena
iragart zeko, 3) adibideen edo zerrenden aurretik, 4) aipuen aurretik eta
5) esaldiaren aurreko zatia argit zera, frogat zera, azalt zera edo labur-
bilt zera datorren hurrengo zatiaren aurrean.

Gutun-hasieretan
Normalean, deikiaz hasten dira gutunak, eta deikiaren ondoren bi pun-
tuak ipiniz.
Adiskide hori:
At zo jaso nuen zure gutuna. Ikusten dudanez…

Elkarri zketetan
Elkarri zketetan ere bi puntuak erabilt zen dira, norbaiten hit zen aurretik.
Hala daude, esaterako, A zkuek Nafarroako Beran jaso eta Euskalerriaren
Yakint za-n argitaratutako “Solas it susiduna” izeneko pasadizo honetan
(Irakurbideak: 182):

Gramatika 109
 Mutiko batek t xerriak eramaten zituen mendira, ba zkat zera. Haietakoren
bat edo bert ze gibelerat it zult zen zit zaionean, mutikoa, haserre, biraoka
hasten zen:
– Arraio mila demonioa!
Amak errieta egiten zion arren, ezin ohitura ut zi. Mutikoak aitort zera joan
behar zuen batean, amak esan zion apaizari:
– Gure mutikoak sekulako biraoak esaten ditu. Berorrek mehat xu egin
behar dio horrelako solas it susirik ez esateko.
Mutikoa agertu zenean, apaizak esan zion:
– Ez sekula esan birao hori! Arraio mila demonioa! esaten denean, infer-
nuko demonioa gora igot zen duk; eta Jesus, Maria eta Jose! esaten denean,
behera hondorat zen.
Aitort za egin ondoren, han hasi zen mutikoa:
– Arraio mila demonioa! Jesus, Maria eta Jose! Arraio mila demonioa!
Jesus, Maria eta Jose! Arraio mila demonioa! Jesus, Maria eta Jose! Arraio
mila demo…
– Zer ari haiz, mutiko?
– Infernuko demonioa gora eta behera erabilt zen, leher eginarazteko.

Zerrenden aurretik
Nonahi eta noiznahi aurkituko dugu hirugarren erabilera hau ere.
Esaterako:
Denok ditugu gogoan horretan [euskarari lege bat ematen] saiatu direnen
izenak: Arana, A zkue, Txomin Agirre, Lizardi, Altube, eta abar.
Luis Villasante (Irakurbideak: 7)
Txomin Agirrek (Ondarroa, 1864 - Zumaia, 1920) leku nabarmena du eus-
kal literaturan. Bera dugu, izan ere, lehen euskal eleberrigilea. Hiru ele-
berri idat zi zituen: Auñemendiko Lorea (1898), Kresala (1901) eta Garoa
(1907).
Irakurbideak: 28

Aipuen aurretik
Bi eratan aipa daite zke norbaitek esandakoak: 1) hit zez hit z edo 2)
zeharka edo laburbilduz. Eta bi puntuen ondoren. Esaterako:
Hiru eleberrietan, helburu berbera du Agirrek, Ana Mari Toledok dioenez:
“Irakat si eta at segin eman da Agirrek bere eleberrien bidez erdiet si nahi
duen helburua. Horretarako euskal historiara eta bizit zara hurbildu eta
modu poetiko eta mitiko batez birsort zen ditu.”
Gehiago ere badio Toledok: aho zko kontaketa baino harago doala Agirre
eta tesi-argumentazio-korolario moduan moldatu dituela zenbait kapi-
tulu; osagarri narratiboak eta diskurt siboak dituela nagusi, nobelak eta
saiakerak bere-bereak dituzten bi osagai horiek konbinatuz; eta bakarka

110 Pello Esnal

 irakurt zekoak direla Agirreren hiru eleberriak, halako hi zkera-maila,
tonua, deskribapenak eta abarrak izaki.
Irakurbideak: 28

Aurrekoa argituz eta azalduz

Sarri erabili ohi dira bi puntuak aurretik esandakoa argit zeko edo
azalt zeko; bat zuetan, aurrekoa argituz edo frogatuz (horrelakoetan, izan
ere lokailua ipin daiteke bi puntuen ondoren); bestetan, aurrekoa azalduz
edo laburbilduz (horrelakoetan, hau da, alegia, hain zuzen edo ant zeko
testu-antolat zaileren bat ipin daiteke bi puntuen ostean).
Bigarren erabilera honetakoak ditugu, esaterako, Koldo Mit xelenaren
bi hauek, MEIG (Mit xelenaren Euskal Idazlan Guztiak) liburu-sortatik
hartuak:
Euskaldun gehienok, guziok ezpada, badugu geure barrendegian t xoko
urri eta apaindura gabeko bezain maite bat: gure euskal barat zea.
Koldo Mit xelena (MEIG, 24: 29)
Ulysseren ibilerek […] erakusten digutena hauxe da: jainko et saiei,
Izadiaren indar it suei alegia, gogor egitean dago gizonaren handitasuna.
Koldo Mit xelena (MEIG, 21: 147)
Lehen erabilera, berriz, Joxe Ramon Zubimendiren “Aresti, igarle”
artikuluaren a zken zatian dugu, bi aldiz: 3. eta 4. lerrokadetan. Baina
beste bost aldiz ere badarabilt za: aipuen aurretik lautan (2, 5, 6 eta 7.
lerrokadetan) eta behin (8. lerrokadan, amaiera-amaieran) aurretik esan-
dakoa zehaztuz.
Aresti hil zenean, adiskide Joseba eta biok joan ginen zenduaren aldeko
eli zkizunetara. Bilbora gindoazela, autopistan berritu genuen hilabete
pare bat lehenago gertatutakoa. Donostian bilt zekoak ginen Arestirekin
eta Editor deituko dudan batekin. Gogoan dut udaberri hasierako eguraldi
zoragarri eder hura, eta gogoan dut Joseba eta biok beste bien zain eta zain
egon ginela.
Berandu batean azaldu zen Editor, bakarrik: Aresti gaixorik zegoela eta
ez zetorrela. Ezer larririk ez, noski, Arestik berak telefonoz esan omen
zionez.
Asmo genuenez, elkarrekin ba zkalt zera joan ginen; baina Editorrek ez
zigun ia jaramonik ere egin guri: alboko mahaiko minigonadun baten
izterretara joaten zit zai zkion begiak, eta begien at zetik, gogoa (eta, gero,
alderant ziz).
Aresti oker zegoen, ordea: gait z larriak zeukan gaixorik, zorit xarrez.
Arestiren hiletetan, Bilboko elizaren ilun tristea! Gogoan dut, gainera,
zerau pent satu nuela bertan: bere hirugarren alabari Andere Bihot z izena
ezart zen dion gizonik ez dela erabat hilt zen.
Osterakoan, isilik it zuli ginen, puska batean, Joseba eta biok. Gero, adis-
kideak bat-batean jakinarazi zidan sekretua; gaur arte, hogei urtez, neu-
ret zat gorde dudan sekretua:

Gramatika 111
 – Berarekin hit z egin nuen a zken aldian, zera esan zidaan Arestik: bera
zela bere belaunaldiko euskal idazleetan garaiena, eta ni izango naizela
gure belaunaldikoen artean gailena.
Adiskide legez, ont zat hartu nion aitorpen pozgarri hori. Gaur, hogei urte-
ren buruan, bistan da igarle izan genuela Aresti; artean gertat zeko zegoena
asmatu egin bait zuen, e zkutuan zegoena igarri, ezezagun zena ezagutu.
Izan ere, irakurle, adiskide Josebak izenordea erabilt zen baitu literatur
lanetan; oso izenorde ospet sua: Bernardo At xaga.
Joxe Ramon Zubimendi (1997): 180-181
##
2. Urrat s Belarriak asko lagun diezaguke puntuazioa lant zen lehen urrat setan,
erabakigarriak: goran zko eta beheran zko pausaldiak bereiziz. Baina baditu bere mugak
belarriaz ere. Eta, muga horiek gaindit zeko, funt se zkoa dugu beste berei zketa bat
haratago egitea: orain, pausaldi prosodikoaren eta pausaldi ortografikoaren artean.
Badugu, ordea, egin beharreko hirugarren berei zketa bat ere: pausaldi
ortografi ko bakunen eta bikoit zen artekoa. Eta honetan, bat zuetan
lagungarri izango dugu belarria, baina bestetan ez.
Berei zketa horien harian, hiru gai jorratuko ditugu bigarren puntu hone-
tan ere: lehenik, pausaldi prosodikoak eta pausaldi ortografikoak; ondo-
ren, oinarri zko bi lege; eta, a zkenik, koma bikoit zak.
##
2.1. Pausaldi Beti ez datoz bat pausaldi prosodikoak eta ortografi koak. Hala, testu
prosodikoak eta bat irakurt zerakoan, gelditu egingo gara zenbait momentutan, nahiz eta
ortografikoak komarik egon ez. Adibidez, har dezagun Lauaxetak Eu zkadi egunkarian
1931n idat zitako pasarte bat (Irakurbideak: 317):
Neguak agur egin digu. Haize hot za inguruetan dabil, zuhait zetan diren
orriei at zamar gogorrez heldu nahirik. Olerkari itunak zerura begira
jarriko ziren. Ikusiko duzu zenbat bert so eder edo poema etorriko den
egunkari honetara, neguaren goralpenak esaten!
Irakur dezagun astiro, doinua emanez, pausaldiak nabarmenduz… Eta
ohartuko gara nola barraz (/) adierazitako beste lau pausaldi ere egin
dit zakegun, komei eta puntuei dago zkienez gain.
Neguak (/) agur egin digu. Haize hot za (/) inguruetan dabil, zuhait zetan
diren orriei at zamar gogorrez heldu nahirik. Olerkari itunak (/) zerura
begira jarriko ziren. Ikusiko duzu (/) zenbat bert so eder edo poema eto-
rriko den egunkari honetara, neguaren goralpenak esaten!
Beraz, gut xienez, hamar pausaldi prosodiko ditugu pasartean: sei, pun-
tuazio-markaz adierazita (lau, puntuz; eta bi, komaz), eta beste lauak,
puntuazio-markaz adierazi gabeak.
Ez. Ez datoz beti bat pausaldi prosodikoak (hi zketan eta irakurt zean
egiten ditugunak) eta pausaldi ortografikoak (puntuazio-markaz adiera-
ziak). Gehiago ere zehat z dezakegu: puntuazio-markek (ia) beti adieraz-
ten dute pausaldi prosodikoa, baina ez dira pausaldi prosodiko guztiak
adierazten (ez puntuazio-markaz eta ez bestela).##

112 Pello Esnal

2.2. Oinarri zko bi Puntuazioa belarriaren agindura jarriz gero, ohikoa lit zateke koma
lege ipint zea bai subjektuaren eta predikatuaren artean, bai adit zaren eta osa-
garriaren artean. Adibidez:
Goizeko zazpietako trena, ordu erdi beranduago etorriko da.
Arduradunak esan du, kontuz ibilt zeko horrelako kontuekin.
Baina, hain zuzen, gehiegi zkoak dira koma horiek. Pausaldi prosodiko
horiek adierazteko, ez da koma bakuna erabilt zen. Adierazi nahi izanez
gero, koma bikoit zak baliatu beharko ditugu, aurrerago ikusiko dugu-
nez. Aurrerago ikusiko dugu, era berean, salbuespen bat: koma erabili
behar dela subjektua mint zagai hanpatua denean.

Subjektuaren eta predikatuaren arteko pausaldi prosodikoa ez da

koma bakunez adierazten
Gogora dezagun Lauaxetaren pasartea. Eta nola, pasarte hori ira-
kur t zerakoan, gut xienez beste lau pausaldi egin dit zakegun, komaz eta
puntuz adierazitakoez gain: barraz (/) adierazitako laurak.
Neguak (/) agur egin digu. Haize hot za (/) inguruetan dabil, zuhait zetan
diren orriei at zamar gogorrez heldu nahirik. Olerkari itunak (/) zerura
begira jarriko ziren. Ikusiko duzu (/) zenbat bert so eder edo poema eto-
rriko den egunkari honetara, neguaren goralpenak esaten!
Barraz adierazitako pausaldi horiek leku jakina dute esaldian: hiru
lehenengoek, subjektuaren eta predikatuaren artekoa; eta laugarrenak,
adit zaren eta osagarri zuzenaren artekoa.
Baina ez lehenengo hiru pausaldi prosodikoak eta ez laugarrena adieraz-
ten dira komaz, nahiz eta behin baino gehiagotan horrela egin zenbait
idazlek. Ida zkera zaint zen dutenek, ordea, ez dute koma ipiniko. Hona
ondoren, Koldo Mit xelenaren bost esaldi. Luze samarrak izanagatik eta
pausaldi prosodikoak eginagatik ere, ez daramate komarik subjektuaren
eta predikatuaren artean:
Eta herri batean luzaroan egon behar zuena saiat zen zen bertako hi zkunt za
ikasten.
MEIG, 21: 71
Gogorra baita eri larri baten ohe ondoan gaudenean haren hi zkunt zan
mint zat zeko gauza ez izatea.
MEIG, 21: 72
Min ematen dit niri behint zat euskaldunen ahotan maiz asko ent zuten
diren zenbait mordoilokeria ent zuteak.
MEIG, 21: 79
Hut sik egin nahi ez duenak hobe du beste lanbide bati ekin.
MEIG, 21: 83
Zer balio dute hit zetik hort zera barreiat zen ari garen hut saren hurrengo
hit z merke horiek?
MEIG, 21: 83

Gramatika 113
 Dena den, aurreratu dugunez, idazle onek badakite irakurleari bideak
errazten eta pausaldi prosodikoak bestelako baliabidez adierazten.

Adit zaren eta osagarrien arteko pausaldi prosodikoa ez da koma

bakunez adierazten
Adit zaren eta osagarrien artean ere ez da koma bakuna ipini behar, nahiz
eta hi zketan pausaldi prosodikoa egin. Horrela jokat zen dute ida zle
onek. Adibidez, Koldo Mit xelenak, datozen lau esaldietan ez zituen
komaz bereizi adit za eta osagarria, nahiz eta pausaldi prosodikoak hala
egitea eskatu.
Esango nuke odola bera baino lokarri sendoagoak elkart zen gaituela.
MEIG, 21: 69
Lagun-artean azaldu nuen asmoa etorri orduko eta berehala esan zidaten
bazela hemen euskal irakasle bikain bat, Ayuntamentukoa, Maria Dolores
Agirre.
MEIG, 21: 69
Gupidarik gabe banatu ditu Bardem-ek burutik burura gertakaria
Espainiako lurrean landat zen duten bereizgarriak.
MEIG, 21: 170
Ez dut inoiz ulertu San Agustinek haurt zaroarekiko agert zen duen
nakait za eta ezin-ikusia.
MEIG, 21: 171
Honako ere balio du arestiko oharrak. Alegia, idazle onek badaki-
tela irakurleari bideak errazten eta pausaldi prosodikoak adierazten.
Adibidez, Txomin Agirrek:
Askotan esan ohi dugu, eta egiaz!, gure baserritarrak t xit samur begi-
rat zen diola ukuiluko abereari.
Irakurbideak: 25
##
2.3. Koma bikoit zak Bat zuetan, idazten ari garela, argibide bat sartu behar izaten dugu tes-
tuan. Orduan, parentesi artean jarri ohi dugu argibidea, edo bi marra
luzeren artean. Adibidez (Zubimendi; Esnal: 74):
Zumalakarregi (1788-1835) Ormaiztegin jaio eta Zegaman hil zen
(San Joan egunean).
Oso maitea zuten mutilek –osaba Tomas deit zen omen zioten–; bel-
dur zioten et saiek.
Baina bi koma artean ere jar dezakegu argibidea:
Zumalakarregiren batailoiak, inoiz baino ugariagoak neguaren
bukaeraz geroztik, Ebro ibaiaren ingurutan ibili ziren gehienbat.
Bikoit zak deituko diegu koma horiei; binaka joaten baitira beti. Eta tar-
tekia deituko diogu bi koma arteko esaldi-zatiari.

114 Pello Esnal

Baina, irakurt zen ari garela, nola jakin testu bateko komak bikoit zak
diren ala bakunak? Nola jakin tartekia dela esaldi-zati bat? Irakurlearen
gain gerat zen da erabat hori: testua irakurri ahalean ohartu beharko du
horretaz. Horretan ere ikasten dugu irakurt zen ikastean.
Hemen, tartekiak oro har landuko ditugu lehenik; eta ondoren iku-
siko dugu nola doazen koma artean aposizio ez-murrizgarriak, aposi-
zioko erlatiboak, deikiak edo bokatiboak, eta hainbat testu-antolat zaile
(loka ilu, testu-markat zaile eta gainerako).

Tartekiak: oro har

Akordagoitia idazlearenak dira honako lau pasarte hauek (Irakurbideak:
47-48, 50, 58, 59). Azpimarratuta doaz koma arteko tartekiak.
Txinatarren irakasle nagusia Konfuzio da. Bere irakaspenak han eta
hemen zabaldu zituen, toki askotan, Jesukristo jaio baino seiehun bat
urte lehenago. Ordutik hona ez du Konfuzio adinako beste batek bururik
goratu: hark irakat siak izan dira hemengo eginbidearen arte zkariak. Eta
–benetan diot– irakaspen horiek ez dira hain t xarrak edo okerrak; baina
bai zerbait laburrak.
Berton aurkitu nuen, behin, bilbotar marinel edo it sasgizon bat. Hark esan
zidan bera it sasoetan zebilela a zken hogeita hamalau urte –uste dut zirela–
haietan, eta sarri ibili izan zela Ameriketako Amazonas eta Mississippi
izeneko ibaietan ere; baina ez zela inoiz hain urruti sartu, Txinan adina,
it sasotik lehorrerant z.
Lot sagalduko mutilen bat ausartuko balit z neskatila bati harreman-ber-
barik egitera –nahiz eta hit zik garbienak esan–, neskatilak berak ihes
eragingo lioke, erremuskada edo purrustada garrat za eginda edota, behar-
bada, belarrondoko galanta emanda.
Hara hor, bada, emakumeak baino gizone zkoak gehiago izanik, zerga-
tik ez den hemen neskazaharrik aurkit zen. Hemengo neskatilak, denik
mot zenak ere, senargai faltagatik ez zai zkizu e zkondu barik geratuko
inoiz. Eta horiek ez ezik, andre alargun gazteek –baita zahart xoagoek
ere, gura izanez gero– beti aurkit zen dute euren gura den gizone zkoren
bat.
Guztira, koma arteko zazpi tarteki dira (eta marra arteko lau). Zazpiak
kenduta ere, esanahidun izaten jarrait zen dute esaldiek (nahiz eta
zert xobait galdu edukia). Eta zazpiak doinu berberaz irakurt zen dira:
tarteki-doinuz (marra arteko lauak bezala).

Aposizio ez-murrizgarriak
Tartekien artean, aposizio ez-murrizgarriak daude, eta koma artean
idazten dira beti (esaldiaren amaiera ez badira, behint zat). Adibidez
(Irakurbideak: 209):
Basajaunak, Euskal Herriko baso-oihanetako nagusiak, gizandi ilet suak
omen ziren, indart su apartak eta ibiltari bi zkorrak. Artaldeen begirale
omen ziren, abereen babesle, ot soen uxat zaile.

Gramatika 115
 Ez dira nahastu behar aposizio murrizgarriak eta aposizio ez-murriz-
garriak (Euskat zaindia, 1985: 306-312). Esaterako, murrizgarriak dira
liburua eta idazlea, honako bi esaldi hauetan:
Gero liburua 1643an argitaratu zen. Axular idazleak idat zi zuen.
Beste bi hauetan, berriz, ez-murrizgarriak ditugu Axularren liburua eta
Pedro Agerre izen-deituraz:
Gero, Axularren liburua, 1643an argitaratu zen. Idazlea, Pedro Agerre
izen-deituraz, Urdazubin jaio zen 1556an.
Izan ere, bi a zkeneko hauek, lehenengo biek ez bezala, aurrekariek
(Gero eta Idazlea hit zek) esandakoa errepikat zen dute, beste era batera;
eta, haiek ez bezala, koma artean ipini behar dira.
Era berean:
Baina hauek, fede gabeko t xinatar errukarriok, ez dute inoiz ent zun horre-
lako irakaspenik.
Akordagoitia (Irakurbideak: 47)

Erlatiboa aposizioan
Honela mint zo da Euskal Gramatika Osoa, ”Erlatiboa aposizioan” pun-
tuan (Zubiri, Zubiri, 2000: 676):
Maiz, euskara mint zatuan eta perpaus luzeak direnean batez ere, erla-
tibo zko perpausak ondokoaren aurrean jarri beharrean, aposizioan jarri
ohi dira. Ikus dezagun adibide bat:
a) [Neska horren ondoan jesarrita dagoeN] mutil hori Josu da.
b) Mutil hori, [neska horren ondoan jesarrita dagoeNA], Josu da.
Bigarren adibidean (b) ikus daitekeenez, ondokoa (mutil hori) aurrean
jarri dugu eta erlatibo zko perpausa at zean ipini dugu koma artean, apo-
sizio gisa.
Irakurbideak liburukoak dira, esaterako, ondorengo bi pasarteak, biak
erlatiboa aposizioan dutenak. Basilio Pujanarena da lehenengoa:
Gure trint xera, Int xorta t xikian, bere zko lubakia zen: baso-gurdibide
bat, bazterrean harlosa handi bat zuk zeu zkana (batez ere beheko aldean),
guret zako ondo etorri zirenak.
Irakurbideak: 370
Ustekabeko emait za izan zen [Uztapideren] prosa zko liburua, eta oso
harrera eta ondorengo onak izan zituen. Batetik, harrituta ut zi zuen kri-
tika; eta, bestetik, Antonio Zavalak aitortu digunez, bati baino gehiagori
esanarazi zion: “Neuk ere egingo nuke ant zekoa”. Horrela hasi omen ziren
bat zuk, ordura arte oso gut xi idat zi zutenak, beren autobiografia idazten.
Irakurbideak: 383

116 Pello Esnal

Deikiak edo bokatiboak
Tarteki-doinua, ordea, ez da hain nabarmena koma arteko guztietan.
Esaterako, deikietan.
Izan ere, deikiak –norbaiti edo zerbaiti dei egiteko erabilt zen den izenak-
-edo– koma tartean joan behar du beti (esaldiaren hasiera edo amaiera
ez bada, jakina). Hala ere, pausaldi bakarra egiten delako-edo, askori
ahaztu egiten zaio komak ipint zea (gehienetan lehenengoa). Deikiak biak
behar ditu, ordea; At xukarroren pasarte honetan bezala (Irakurbideak:
156-158).
Baset xe hartan mutil bat beste seme-alabarik ez zuten. Mutil horren gura-
soek, jakina denez, beren seme bakar horrengan zeukaten et xeari jarrai-
pena emateko it xaropena.
Mutilari, ordea, ez zit zaion sort zen neskatarako grina edo ke zkarik.
E zkont za-arrastorik ez zegoen harengandik.
Amak, ahalegina, bult za egiten zion:
(…)
– Errotako Terexa zer irudit zen zaik, Joxe Mari?
– Zer, ba?
– Terexarekin e zkondu behar huke.
– Ez, ama, ez; ni ez naiz inoiz e zkonduko.
– Joxe Mari, gu zahart zen ari gaituk, eta andre berria ondo etorriko duk
gure et xean. Umeak ere bai, ondorengoak behar ditiagu eta.
– Ezet z, ama, ezet z!
– Begira, Joxe Mari: galt za berriak egingo ditiat, ba. Eta blusa ere bai;
botoi t xuriduna, gainera.
E zkont zeko konforme, mutila.

Lokailuak
Lau sailetan bana dit zakegu testu-antolat zaileak, 4. kapituluan ikusi
dugunez. Lehen sailekoak dira testu-markat zaileak, lokailuak barne. Eta
hauek lant zen hasiko gara hemen.
Euskal lokailuetan, EGLU-III liburuaren arabera (Euskalt zaindia, 1990),
bost mota bereizten dira: 1) emendio zkoak, 2) hautakariak, 3) aurka-
rit zakoak, 4) ondorio zkoak eta 5) kausa zkoak.
Puntuazio-marken ikuspegitik, berriz, hiru mult zo handitan bana
dit zakegu lokailuak. Mutur batean, inoiz ere koma artean idat zi behar ez
direnak; lau dira ohikoenak: eta, ere, edo eta baina –ordea lokailuaren
sinonimo ez denean–. Beste muturrean, normalean koma artean ipint zen
direnak: gainera, bestela, ordea, berriz, beraz, izan ere… (berehala osa-
tuko dugu zerrenda). Eta tartean, bat zuetan komarik gabe eta besteetan
koma artean idazten direnak: behint zat, bederen, behinik behin, gut xie-
nez, halaber…

Gramatika 117
 Lehen mult zoa t xikia da. Horkoak dira aipatutako lau lokailuak (eta, ere,
edo, baina –ordea lokailuaren sinonimo ez denean–) eta, gainera, zeren
eta bada –kausa zkoa denean–. Antolat zaile hauek ez dira inoiz koma
artean idazten.
Hala ere, bat zuetan, koma artean ere ikusiko ditugu lokailu horiek; baina
ez berez koma artekoak direlako. Hona hemen, adibidez, Egunkariatik
hartutako idazpuru bat (1998.04.30):
Atut xa: “ETAren mezuan zerbait mugit zen da, baina, zorit xarrez, boron-
datean ez da deus mugit zen”.
Bai: baina lokailua koma artean doa; baina ez aurreko koma eta ez
ondorengoa doaz berekin. Lehenengoa, izan ere, aurreko esaldi-zatiaren
ondorengoa da; eta bigarrena, berriz, zorit xarrez tartekiaren hasierakoa.
Horrexegatik, osorik irakurri aurretik, ezin jakin nola ulertu baina
hori: aurrekoarekin ala ondorengoarekin lotuta. Beraz, egokiago legoke
honela idat zita:
Atut xa: “ETAren mezuan zerbait mugit zen da; baina, zorit xarrez, boron-
datean ez da deus mugit zen”.
Eta berdin gertat zen da gainerako bost lokailuekin ere. Hirugarren pun-
tuan it zuliko gara hona, puntu eta komaren erabileraz jarduterakoan.

Lokailuen hirugarren mult zoa, berriz, oso ugaria da. Asko dira, izan
ere, normalean koma artean idazten diren lokailuak. Honako hauek dira
ohikoenak:
• Emendio zkoak: gainera.
• Hautakariak: bestela, osterant zean, gainerakoan…
• Aurkarit zakoak: ordea, baina (ordea lokailuaren sinonimo denean),
berriz, ostera, aldiz, alabaina, dena dela, dena den, hala ere, hala eta
guztiz ere, nolanahi ere, haatik, horratik…
• Ondorio zkoak: beraz, bada, hortaz, honenbestez…
• Kausa zkoak: izan ere…
Oharra: ondo bereizi behar da horiek noiz diren lokailu eta noiz ez.
Intonazioak eta testuinguruak lagunduko digute horretan. Esaterako:
Hauek berriz etorri dira.
Haiek ez dira etorri; hauek, berriz, bai.
A zken batean, idazle onen lanak irakurriz eta norberak idat ziz ikasten
da koma bikoit zak ere ipint zen. Adibidez:
– Idazle izan nahi nuke. Zerbait esadazu! –dio karta batean, mutil gazte
batek.
Beraz, idazle izan nahi duzu? Bokazioa behar, horretarako. Eta ez, gai-
nera, nolanahikoa: barren-barreneraino it sat sia. Bokazio argia, batere
dudarik gabekoa.

118 Pello Esnal

 Aurren-aurrenetik, esan behar dizut ez duzula asko irabaziko ofizio horre-
kin. Musu-truke lana franko egin beharreko ofizioa. Askoz gehiago iraba-
ziko duzu beste edozer eginahaletan.
Bestalde, gure artean askotan gertat zen dena: t xot xolot zat hartuko zai-
tuzte sarritan. Gainera, sentimendu eta samurtasune zko gizona izango
zara, noski, eta makina bat aldiz mespret xuak aditu edo nabarituko dituzu
inguruan.
Joxe Artet xe (Irakurbideak: 122)
Bazuen haizeak, gure zaharrent zat, halako misterio zerbait ere. Haizea,
izan ere, ikusi ez baita ikusten. Bere ukitua sumatu bai, ordea, ondot xo.
Julian Alustiza (Irakurbideak: 92)
Nahi duzue egia bat jakin? Ez da egundaino izan, ez eta izanen, et sairik
gabeko gizonik. Et sairik ez duena ez da gizona: oilo busti bat da; ala,
bert zela, bere buruaz baizik axolarik ez duen bat. Oilo bustia ikaraz dago,
berak ez dakiela zeren beldurrez, kokoriko. Eta, aldiz, beret zat baizik ez
den hura, ez izanik ere beldur, berdin ezdeus da, zerbaitetan lagunt zeko
haren beharra dukezunean.
Hiriart-Urruty (Irakurbideak: 243)

Gainerako testu-antolat zaileak

Baina lokailuek, esan dugunez, testu-markat zaileen sail bat besterik ez
dute osat zen. Eta testu-markat zaileak ere sail bat besterik ez dira testu-
-antolat zaileen baitan.
Dena den, puntuazioa lant zeko abiapuntu egokia eskaint zen digu
lokai luen erabilerak. Hemendik erraz pasa gaite zke, beste urrat s bat egi-
nez, testu-markat zaileen puntuazioa lant zera.
Guztira, bost sail bereiz dit zakegu testu-markat zaileetan, 4. kapituluan
ikusi dugunez: informazioaren egiturat zaileak, lokailuak, birformu-
lat zaileak, operat zaile argudio zkoak eta berbaldi-markat zaileak.
Lokailu gehienak bezala, koma artean idazten dira gainerako testu-
-markat zaileak ere. Eta hauetan ere ondo bereizi behar da noiz diren testu-
-antolat zaile eta noiz ez, intonazioa eta testuingurua lagun. Esaterako:
Presakako lanak egingo ditugu lehenik; gero gerokoak.
Presakako lanak, lehenik, a zkar egitekoak dira eta, gainera, ahalik ongien
egitekoak.
Esaterako, hona hemen, adibide gisa, arestian idat zitako pasarte bat;
orain, lokailuak eta testu-markat zaileak azpimarratuta.
Tarteki-doinua, ordea, ez da hain nabarmena koma arteko guztietan.
Esaterako, deikietan.
Izan ere, deikiak –norbaiti edo zerbaiti dei egiteko erabilt zen den izenak-
-edo– koma tartean joan behar du beti (esaldiaren hasiera edo amaiera ez
bada, jakina). Hala ere, pausaldi bakarra egiten delako-edo, askori ahaztu
egiten zaio komak ipint zea (gehienetan lehenengoa). Deikiak biak behar
ditu, ordea.

Gramatika 119
 Hurrengo urrat sak, a zkenik, testu-antolat zaile guztiak batera ikus-
tera garamat za. Horretarako, testu luze bat hart zea dugu egokiena.
Esaterako, “Jainko t xikia” artikulua (ikus 4. kapituluan). Hort xe dugu,
tartekiak azpimarratuta dituela, mota guztietako testu-antolat zaileak
mugarri (lokailu, testu-markat zaile eta gainerako).
##
3. Urrat s Puntuazioa landuz bide luzea egin dugu bai belarriaren agindura, lehen
gorenak urrat setan, bai belarriaz haratago, urrat s erabakigarriak eginez. Baina ez
dago dena egina, nahiz aurrera jarrait zeko oinarri sendoak izan.
Oinarri sendo horien gainean egingo ditugu urrat s gorenak; batik bat,
hiru gai landuz: tartekien erabilera estrategikoa, puntu eta komen era-
bilera, eta mint zagai hanpatuaren ondorengo koma. A zkenik, oraindik
langai gerat zen denera begira ipiniko gara.
##
3.1. Tartekien Oinarrizko bi legeak lantzean aipatu dugu nola idazle onek badakiten, aldi
erabilera berean, arauak betetzen eta hauen betetzeak sortutako eragozpenak gain-
estrategikoa ditzen. Hala, hitz egitean nahiz idaztean, pausaldi prosodikoa egiten dugu
askotan bai subjektuaren eta predikatuaren artean, bai aditzaren eta ondo-
rengo osagarriaren artean. Arauek, ordea, galarazi egiten digute koma
bakuna ipintzea leku horietan. Zer egin, batez ere esaldia luzea denean?
Koldo Mit xelenak, esaterako, behin eta berriro erabilt zen zituen tarte-
kiak, bai subjektuaren eta predikatuaren artean, bai adit zaren eta ondo-
rengo osagarriaren artean (Zubimendi, Esnal, 1993: 223-227).
“Jainko t xikia” artikuluan ere sarri erabili ohi da estrategia bera. Hala,
subjektuaren eta adit zaren artean:
“Haurra kontuan hartu”, orduan, “haurra bizit zako erdigune egin”
bihurt zen da.
Haurrak, desiratua denean, gurasoen ni idealaren ofizioa egiten du sarritan.
Haurraren gain-gainean egotea, askotan, gurasoen neurosia e zkutat zen
duen morront za da.
Harmonia, kasu honetan, gehiago da gata zkarik eza, indar osagarrien
arteko oreka baino.
Haurraren egia zko premia, berriz, bat dator berak azalt zen duenarekin.
Haurrak, jaio orduko, senaz jakingo luke zer den on beret zat.
Helduaren zeregina, lehen-lehenik, haurrari lagunt zea da heldu bihurt zen.
Gurasoek, hobe beharrez, hesia jart zen dutenean haurraren eta erreali-
tatearen artean, benetako esperient zia eragozten diote eta erreferent zia
egokiak fi nkat zeko aukerak ukat zen di zkiote.
Zenbait helduren argibide sistematikoak eta pazient zia neurrigabea, ordea
–adibidez, haurraren t xorakeria bat zuen aurrean–, kaltegarriak izan
daite zke haurrarent zat.
Haurra, berez, erresistent zien bila dabil, bere burua kokat zeko eta
garat zeko.

120 Pello Esnal

 Eta adit zaren eta ondorengo osagarriaren artean:
Pozgarrit zat jot zen da, gaur, haurra helduaren interesgune bihurtu izana
gizarteko zenbait sailetan.
Guraso askok aitort zen dute, munduko gauzarik naturalena balit z bezala,
beren haurra dela “dena berent zat”.
Haurrak gai izan beharko du, jakina, berarengan ipinitako it xaropen izu-
garriari erant zuteko.
[Gurasoen morront za] are e zkutuago gerat zen da, gainera, giro kulturala-
ren eraginez eta merkatarit zaren presioagatik.
Frustrazio bat gaindit zeko gaitasunari esker egingo da ume koxkorra,
astiro-astiro, bere autonomiaren jabe.
##
3.2. Puntu eta koma Bi sail bereiz dit zakegu puntu eta kometan, adierazten duten pausaldi
prosodikoaren arabera: beheran zkoak (puntuen ant zekoak dira) eta
goran zkoak (komen ant zekoak).

Beheran zkoa
Beheran zko pausaldiak amaiera adierazten du (amaiera prosodikoa eta
semantikoa): esaldi osoarena edo esaldi-zati batena.
Baina esaldia ez da zerbait it xia: lotuta doa aurrekoarekin eta at zekoare-
kin. Eta (ia) beti geldit zen da ondorengoaren zain. Idazlearen esku egoten
da zer-nolako etena (edo jarraipena) adierazi esaldi-zati baten amaieran.
Esaterako, honela hasten da “Aresti, igarle” artikulua:
Aurten hogei urte hil zen Gabriel Aresti, idazle eta poeta bi zkaitarra,
harri zko herri hau euskaraz landu eta aitaren et xea defenditu zuen gizon
bikaina.
Ot soen kontra, sikatearen kontra, lukurreriaren kontra defenditu zuen
aitaren et xea. Galdu zituen aziendak, soloak, pinudiak, korrituak, erren-
tak eta interesak; baina defenditu egin zuen aitaren et xea. Armarik gabe,
eskurik gabe, besorik gabe eta bularrik gabe ut zi zuten; eta arimarekin
defenditu zuen aitaren et xea. Hil zen, Aresti hil zen; baina aitaren et xeak
zutik dirau, harri eta herri.
Bigarren lerrokadan, puntu ere bihur zite zkeen hiru puntu eta komak
(nekezago, koma). Horrela, estiloz markatuagoa geratuko lit zateke
idat zia. Berdin egin zitekeen, era berean, arestian azaldutako esaldian
ere:
Asmo genuenez, elkarrekin ba zkalt zera joan ginen; baina Editorrek ez
zigun ia jaramonik ere egin guri: alboko mahaiko minigonadun baten
izterretara joaten zit zai zkion begiak, eta begien at zetik, gogoa (eta, gero,
alderant ziz).
Adiskide legez, ont zat hartu nion aitorpen pozgarri hori. Gaur, hogei
urteren buruan, bistan da igarle izan genuela Aresti; artean gertat zeko
zegoena asmatu egin bait zuen, e zkutuan zegoena igarri, ezezagun zena
ezagutu.

Gramatika 121
 Adibide horietan, lokailu eta juntagailu jakinak ikusten ditugu puntu
eta komen ondoren: baina (hiru aldiz), eta, bait. Eta ant zeko lotura
(eta etena) adierazten dute hirurek. Hori bera argi ikusten da, halaber,
Axularren testu beraren egokipen banatan:
Urarekin konparatu nahi nuke denbora. Zeren denborak eta urak elka-
rren irudika handia baitute. Ura beti doa, bata besteari darraika. Iragana
ait zina joana da, etorkizuna dator gibeletik, eta ait zinekoak gutti irau-
ten du ait zinean. Ez du inork iragandako uretik hart zen, ezta etort zeko
dagoenetik ere: ait zinekotik behar da hartu, iragatean, presente denean.
Axular (Irakurbideak: 162)
Urarekin konparatu nahi nuke denbora; denbora eta ura oso elkarren iru-
diko baitira. Ura beti doa, bata besteari darraika: iragana ait zina joana da,
etorkizunekoa dator gibeletik, eta ait zinekoak gut xi irauten du ait zinean.
Ez du inork hart zen iragandako uretik; ezta etort zeko dagoenetik ere:
ait zinekotik behar da hartu, iragatean, presente denean.
Axular (Irakurbideak: 163)
Beste honako bi adibide hauetan, ordea, gehiago adierazten dute lotura
etena baino; erlatiboari dagokion lotura:
Osterakoan, isilik it zuli ginen, puska batean, Joseba eta biok. Gero, adis-
kideak bat-batean jakinarazi zidan sekretua; gaur arte, hogei urtez, neu-
ret zat gorde dudan sekretua.
Izan ere, irakurle, adiskide Josebak izenordea erabilt zen baitu literatur
lanetan; oso izenorde ospet sua: Bernardo At xaga.
Ondoren landuko ditugu hauek.

Goran zkoa
Puntuaren eta komaren arteko erdibidean dago puntu eta koma; eta
zalant zan sumat zen dugu honi dagokion pausaldi prosodikoa: goran zkoa
bat zuetan, beheran zkoa bestetan.
Beheran zko puntu eta koma, beheran zko pausalditik hasita landu dugu.
Orain, alderant ziz landuko dugu goran zkoa: goran zko pausaldi garbitik
hasi eta beheran zkora hurbilduz.

Zerrendetan
Lehen urrat setan ikusi dugunez, bi puntu idat zi ohi da zerrenden hasie-
ran. Amaieran, hiru puntu erabili ohi dira bat zuetan, zerrendaren luza-
garri, eta abar delakoaren ordez-edo.
Denok ditugu gogoan horretan [euskarari lege bat ematen] saiatu direnen
izenak: Arana, A zkue, Txomin Agirre, Lizardi, Altube, eta abar.
Luis Villasante (Irakurbideak: 7)
Gure baserri horien distira hit zez agert zerik ez dago: geure jaioleku, asa-
ben bizileku eta hiltoki, han jaiak, han negarrak, belar onduaren usaina,
zakur zaunkalaria, atariko int xaurrondoa…
Jon Andoni Irazusta (Irakurbideak: 263)

122 Pello Esnal

Zerrendetako osagaiak bereizteko, berriz, bi puntuazio-marka erabilt zen
dira: komak (hasieran ikusi dugunez, zerrendetako osagai soilak eta
bakunak bereiziz) eta puntu eta komak, orain landuko dugunez.
Komak, zerrenda guztietan ikusiko ditugu; puntu eta komak, ordea,
bat zuetan; esaterako, zerrendako osagaiak mult zoka sailkat zen direnean
edo osagaiak soil-soil ematen ez direnean.
Adibidez, bestela ere zerrenda zit zakeen Villasantek euskara araut zen
saiatu ziren euskalt zaleak, bereiziz gramatikariak batetik eta literatoak
bestetik, puntu eta koma tarteko:
Denok ditugu gogoan horretan [euskarari lege bat ematen] saiatu direnen
izenak: Arana, A zkue, Altube; Txomin Agirre, Lizardi; eta abar.
Horrela zerrendat zen dira, besteak beste, kirol-taldeetako jokalarien ize-
nak ere.
Euskadi: Sanzol; Lopez Rekarte, Karanka, Luis Prieto, Iraola; Gurpegi,
Aranburu, Gabilondo, Yeste; Et xeberria eta Urzaiz.
Berria, 2004.12.30: 28
Irazustak, bestalde, ñabarduraren bat erant s zekiokeen zerrendako osa-
gairen bati, koma bat tartean ipiniz; eta orduan, puntu eta komaz berei-
ziko zituen osagaiak:
Gure baserri horien distira hit zez agert zerik ez dago: geure jaioleku;
asaben bizileku eta hiltoki; han jaiak, noiznahi; han negarrak, tar-
teka; belar onduaren usaina, udan; zakur zaunkalaria, atean; atariko
int xaurrondoa…
Eta abar. Asko luza daiteke kasuistika. Baina adibide bat zuk ematera
mugatuko gara.
Urkiolara joaten dira denak: aberat sak eta t xiroak; zindo osasunt suak
eta osasunik gabeak; indargabe jaiotakoak eta hezurren bat haut si dute-
nak; herrenak eta it suak; hankokerrak eta besamot zak; gorrak eta zauriz
beteak; totelak eta zanpatuak; zorabio, zuldar, legen, eztul, beherako, min-
bizi edota handit su zornatudunak; et sita daudenak eta bizi nahi lukete-
nak; lan bila dabilt zanak eta euri ala egu zki beharrean diren nekazariak;
Ameriketan seme-alabaren bat daukaten gurasoak eta gerrara daramaten
mutilaren ahaideak; eskolatik et xeratutako mutilak eta e zkont zeagatik
motot sa salduko luketen neskat xak…
Txomin Agirre (Irakurbideak: 26)
Lau ateraldi egin zituen Santa Kruzek gerrara: lehenengoa, 1872ko api-
rilaren erdi aldetik a zkenera bitartean, karlistek Donezteben armak ut zi
zituzten arte; bigarrena, urte hartako maiat zetik abuztuaren 12a arte;
hirugarrena, 72ko abendutik 73ko uztaila arte; laugarrena, urte hartako
bertako abenduaren erditik a zkenera arte.
Orixe (Irakurbideak: 355)
Denetik landu zuen Orixe idazle handiak: prosa (Santa Kruz apaiza, 1929;
Quito-n arrebarekin, 1950-1954; Jainkoaren billa, 1958an amaitu eta
1971n argitaratua), poesia (Barne muinetan, 1934; Euskaldunak, 1934an

Gramatika 123
 amaitu eta 1950ean argitaratua), it zulpenak (Tormesko it su-mutilla, 1929;
Mireio, 1930; Urte guziko meza-bezperak, 1949; Aitorkizunak, 1956).
Irakurbideak: 365

Pausaldi prosodikoak bereizteko

Lehenago erabili dugu, adibide gisa, Egunkaria-n argitaratutako idaz-
puru hau:
Atut xa: “ETAren mezuan zerbait mugit zen da, baina, zorit xarrez, boron-
datean ez da deus mugit zen”.
Lehen momentuan, dagoen-dagoenean, ez dakigu nola zatitu esaldia; ez
dakigu nori dagokion baina hori: aurreko esaldi-zatiari (…mugit zen da,
baina) ala ondorengoari (baina, zorit xarrez…). Honelakoetan, ezinbes-
tez, esanahiaz baliatu behar. Baina, hain zuzen, zalant za horiei bide
ez emateko erabilt zen dira puntu eta komak. Esaterako, mugit zen da
adit zaren ondoan ipiniz:
Atut xa: “ETAren mezuan zerbait mugit zen da; baina, zorit xarrez, boron-
datean ez da deus mugit zen”.
Ant zeko zalant za sort zen zaigu, adibidez, Administrazioa euskaraz
aldi zkaritik hartutako esaldi batean ere (22. alea, 16. or.; 1998ko urria):
Bi zkaia da herrialdearen izena, dirudienez, garai batean bi zkar hit zaren
kidekoa.
Dagoen-dagoenean, zeri dagokio dirudienez: herrialdearen izenari ala
bi zkar hit zaren kideko izateari? Hau da, irakurt zean non egin eten
nabarmenagoa: dirudienez horren aurrean ala at zean? Agerian dago
erant zuna; baita nola idat zi ere: puntu eta koma ipiniz koma soilaren
ordez, pausaldi prosodikoak argi bereizteko:
Bi zkaia da herrialdearen izena; dirudienez, garai batean bi zkar
hit zaren kidekoa.
Eginkizun hori bera du, testu honetan, puntu eta komak:
Euskara zko idazlerik arloteena neu naiz; baina, neure arloteta-
sunean, jendearen oso parean jarri nahi nuke. Irakurleek ulert zen ez
badidate, alfer-alferrik ari naiz.
Joxe Artet xe (Irakurbideak: 114)
Berdin gertat zen da, esaterako, arestian ikusitako bi adibide hauetan ere:
Osterakoan, isilik it zuli ginen, puska batean, Joseba eta biok. Gero,
adiskideak bat-batean jakinarazi zidan sekretua; gaur arte, hogei
urtez, neuret zat gorde dudan sekretua.
Izan ere, irakurle, adiskide Josebak izenordea erabilt zen baitu lite-
ratur lanetan; oso izenorde ospet sua: Bernardo At xaga.

124 Pello Esnal

 Estilo-baliabide
Hona irit sita, berriro ere beheran zko puntu eta komen eremuaren muga-
tik hurbil gabilt za. Ez gara, ordea, kasuistikan sartuko.
Kontuan izan behar dugu, hala ere, idazlearen estiloak eta testu-moldeak
ere badutela zerikusirik zeinu hauen erabileran; eta baliabide egokia dela
puntu eta koma, esaldiak laburt zeko eta esaldi labur horiei indar berezia
emateko; edo, alderant ziz. Estilo-kontua, alegia.
Hona hemen, Irakurbideak liburuko pasarte bat zuk. Lehenengoa,
Artet xerena, kazetari-estiloan idat zia, esaldi laburrez (baita adit zik
gabekoz ere) osatua:
Zuzentasunarengan it xaropen oso-osoa behar du kazetariak. Baita gizo-
naren arteko senidetasun eta adiskidetasunean uste bete-betea ere. Gizadi
osoaren batasunean ere bai.
Kazetariaren hit zak zuzenbide zkoa behar du izan: hit z sendo eta osasun-
garria, gizonaren bihot za bi zkort zeko modukoa.
Ez da lantegi erraza baldint za horiek denak elkarraraztea. Ez, ezta gut xia-
gorik ere. Zenbait tokitan, batez ere.
Kazetariaren lanbidea munduko zailenetakoa dela esango genuke; zailena
ez bada, behint zat.
Joxe Artet xe (Irakurbideak: 115)
Axularrena da bigarren pasartea, Gero liburutik hartu eta egokitua.
Hemen, luzeagoa da esaldia; askoz ere luzeagoa. Adibidez, bigarren
esaldiko gait z lit zateke kontat zea horren jarraipen da ondorengo guztia,
nola partikula bat zuk lokarri eta puntuazio-marka ezberdinak tarteko.
Erleak, hain gauza ttipiak eta flakoak, betet zen du mundua eztiz,
gozat zeko, eta e zkoz, argit zeko. Eta gait z lit zateke kontat zea nola gober-
nat zen diren erleak elkarren artean; nola duten beren erregina, eta obe-
dit zen dioten; nola zaharrak arit zen diren, kofauean [erlaunt zan] barrena,
et xeko lanen egiten; nola gazteak kanpotik arit zen diren beren mantenua-
ren eta bizigaien garraioan; nola duten beren atalt zaina, eta behar ere bai
(zeren eztiari, nola gozoa baita eta izena duen bezala “ezti”, anit z baitarraio
eta bait zaio aiher edo oso zale). Nola erle langileek ezten-kolpez egozten
dituzten beren konpainiatik lanik egiten ez duten erlamando alferrak eta
nagiak. Eta nola bert zerik ere anit z gauza egiten duten, eta guztiak hain
ordena handiarekin non baitirudi ezen ez dela erregerik bere erresuma
hain ongi gobernat zen duenik, nola erleek beren erreginarekin batean lan
eginaz gobernat zen baitute heurera.
Axular (Irakurbideak: 169)
##
3.3. Koma, Euskara lant zean, arreta handia eskaini izan diogu iru zkin hanpatuari
mint zagai (galdegaiari, alegia); apenas, ordea, mint zagai hanpatuari (Euskalt zain-
hanpatuaren ostean dia, 1987a: 28-29).
Adibidez, hiru intonazio ezberdinez esan lezake batek “nik ba zkaldu
dut”: 1) intonazio neutroaz (esaldiaren elementurik hanpatu gabe), 2)

Gramatika 125
 iru zkina hanpatuz (nik galdegai bihurtuz) eta 3) nik mint zagaia hanpa-
tuz. Lehenengo biak berdin idazten dira: komarik gabe; eta irakurlearen
esku gerat zen da nola irakurri (eta ulertu) asmat zea, testuinguruaren
arabera.
Hirugarren kasuan, ordea, koma bat ipint zen da nik mint zagai hanpatua-
ren ondoren:
Nik, ba zkaldu dut.
Honelakoetan, “niri dagokidanez, ba zkaldu dut” edo ant zeko zerbait
esaten ari gara.
Koma, berdin jart zen da mint zagai hanpatua subjektua izan ala ez.
Beraz, subjektua denean, indarrik gabe gerat zen da oinarri zko legeetako
lehenengoa: “subjektuaren eta predikatuaren arteko pausaldi prosodikoa
ez da koma bakunez adierazten” (2.2.).
Mint zagai hanpatua da, adibidez, aurreko lerrokadaren hasierako koma
hit za; horrexegatik ipini dugu koma bat (,) ondoren, nahiz eta koma sub-
jektua izan.
Hona hemen, mint zagai hanpatuaren beste bi adibide gehiago.
Lehenengoa, “Arrain t xikia” ipuineko Ozeanoa (laugarren lerrokadaren
hasieran):

Arrain t xikia
Behin batean, arrain batek esan zion beste bati:
– Barkaidazu. Zu ni baino zaharragoa zara eta nik baino gehiago dakizu.
Seguru asko, lagundu ahal izango didazu. Esaidazu: non aurki dezaket
Ozeano deit zen dioten hori? Bazter guztiak miatu baititut; alferrik, ordea.
Arrain zaharrak erant zun zion:
– Ozeanoa, orain zauden toki horixe da.
Eta arrain gazteak, triste, esan zion:
– Hau? Baina ura besterik ez da hau… Ni Ozeanoaren bila nabil.
Eta beste nonbait bilat zera joan zen igeri.
Anthony de Mello (1992): 22

Bigarrena, Pako Aristiren poema batetik hartua:

Taberna bat ireki zuen,
kanpoan bere izen eta guzti:
“Beckett”.
Samuel,
urte hartan bertan
jaioko zuen semearent zat
ut zi zuen.
Pako Aristi (1998): 23

126 Pello Esnal

 (Bide batez: beste bi mint zagai hanpatu daude arestiko azalpenean: lehe-
nengoa eta bigarrena; biak dira subjektu eta mint zagai hanpatu; eta
koma bana daramate at zean.)
##
3.4. Aurrera begira Honaino heldu gara, urrat sez urrat s, euskaldunt zen (nahiz alfabetat zen)
ari den helduaren ibilbidean. Ibilbidea ez da amaitu, ordea. Baina, batez
ere, ez diogu ibilbide osoari erreparatu. Landu gabe gelditu da, batik bat,
koma bakunetako bat, eta garrant zi handikoa: perpaus nagusiaren eta
t xertatuen artekoa. Eta ez ditugu landu beste marka bat zuk ere, askoz
errazagoak: parentesia, marra luzeak eta hiru puntuak (beheran zkoak,
nahiz goran zkoak).
Dena den, amait zeko, lagungarri gerta dakiguke puntuazio-marken
ikuspegi orokorra izatea, ibilbidean egindako hiru berei zketa oinarri:
1) pausaldi prosodikoen eta ortografikoen artekoa, 2) puntuazio-marka
bikoit zen eta bakunen artekoa eta 3) pausaldi beheran zkoa eta goran zkoa
adierazten dutenen puntuazio-marka bakunen artekoa.

Gramatika 127
 11. Hit z-ordena lant zen

Helduen Euskaldunt zearen Oinarri zko Kurrikulua (HEOK) hiru oinarriren

gain dago eraikia. Oinarri soziokulturala da horietako bat. Oinarri hau,
garrant zi zkoa izanik edozein kurrikulutan, areago da euskara-irakas-
kunt zarenean, oraindik euskara (gizarte- eta hi zkunt z) normalizazio-
-bidean den neurrian.
Normalizaziorik ezak ondorio zehat zak ditu euskaldunt zearen maila bana-
tan, arrazoi ezberdinengatik. Laugarren mailan, adibidez, maila hone-
tako ikaslea, besteak beste, normalizatu gabe dagoen esparru bateko
hi zkunt z erabilt zaile kualifikatu (izango) delako.

Inor gut xik azaldu du Luis Villasantek bezain gordin zein den eus-
kal prosaren gaurko egoera. Hauxe zioen Euskararen auziaz liburuan
(Villasante, 1988: 142):
Euskarak behar du prosa egiteko moldea ongi fi nkatua eta trenpatua izan.
Hau da, segur aski, euskarak duen premia gogorrenetako bat. Hori duen
egunean, euskara bere bi zkar-hezurraz horniturik izanen da. Eta hori ez
duen bitartean, tresna alferra izango da, gai ez dena, zeregin askotarako
balio ez duena.
Euskara hi zkunt za bizia izan dadila: horra gure mint zairaren premietan
lehenbizikoa; baina horren hurrengo, prosa egiteko tresna moldaturik edu-
kit zea da, ene ustez, bigarrena.
Zergatik dagoen euskal prosa egin gabe ere azaldu zuen: XIX. men-
dearen amaieran eta XX.aren hasieran, garbizalekeriak eragindako ete-
nagatik. Izan ere, ordu arte, apurka-apurka bere bidea egiten ari zen
euskal prosa, bai euskalki banatan, bai euskalkien arteko batasunean.
Garbizalekeriak, ordea, eten egin zuen bilakaera.
Ondorioz, Villasantek berak dioen moduan, katigatua geratu zen eus-
kal prosa: “besoz eta zangoz katigatua” (Villasante, 1975: XII; 1976:
XV). Prosa gut xitu honen ezaugarriak ere at zeman zituen gernikarrak:
hit z-ordena desegokia eta testu-antolat zaileen eskasia (Villasante, 1975:
X-XI). Diagnosi argiagorik!
Nik, neure aldetik, uste dut beste gait z-iturri bat ere sala daiteke-
ela, garbizalekeriaz gain: gramatikaren izenean arautu nahi izana
hit z-ordena eta testu-antolat zaileak, soilik gramatikaren alorreko
balira bezala. Horrekin gait zet si, ez dut gramatika bera gait zesten,
baizik eta honen erabilera gehiegi zkoa, dena gramatika bailit zan eta
gramatika, nahikoa.
Villasanteren hit zek ez dute gaurkotasunik galdu. Oraindik bideratu
gabe ditugu testu-antolat zaileen eta hit z-ordenaren arazoak, nahiz eta
a zken urteotan egin den aurrerabiderik.

128 Pello Esnal

 Hain zuzen, egoera honetan landuko dugu hemen euskal hit z-ordena,
didaktikara begira batik bat eta testu-antolat zaileen arloan orain arte
landu duguna ere kontuan hartuz.
Bi ataletan jardungo dugu: lehenengoan, ikuspegi egokian kokatuko
gara; bigarrenean, hiru puntu zehat z jorratuko ditugu. Ondoren, erans-
kin bat dator, galdegaiari buruz esandakoak osatu nahian.
##
1. Ikuspegi Gramatika eta euskara zko hit z-ordena direla-eta, bi uste oker bezain
gramatikaletik gaizto daude euskaldunon artean zabalduta: batetik, araut zen duena
ikuspegi baino gehiago araut zen duela gramatikak eta, bestetik, hit zak orde-
komunikatibora nat zean ere nahikoa dela arau gramatikalak betet zea.
Uste ohi dugu, izan ere, gramatikak araut zen duela nola idat zi:
Axular Urdazubin jaio zen.
ala
Axular jaio zen Urdazubin.
Baina biak dira zuzenak (gramatikalak). Eta esanahi berbera izan
dezakete biek. Zer esanahi duen esaldi bakoit zak, doinuak zehaztuko
digu. Idaztean, ordea, ezin aldatu doinu hori paperera. Eta horixe nahi
izan zuten Altubek-eta: elkarrekin lotu doinua eta hit z-ordena; a zken
batean, lege bat ezarri: nolako doinua, halako hit z-ordena; eta nolako
hit z-ordena, halako doinua (Esnal, 2003b: 22).
Lege hori ezarri nahi izan zuten. Eta ezart zea ere lortu zuten; Hegoaldean,
batik bat. Arrakasta t xikiagoa izan zuten Iparraldean; hemengo prosa,
tradizio luzeagoa izaki, ez zen makurtu lege arrot zetara.
Baina kaltea egina dago. Eta ez da kalterik t xikiena, ez, bitan banatu
izana euskal prosa: batetik, Iparraldekoa eta, bestetik, Hegoaldekoa.
SOA (subjektua, osagarriak, adit za) ordena nagusituko da Hegoaldean;
ez, ordea, Iparraldean.
Ondorioz, balio mugatua izango dute euskara zko hit z-ordenari buru zko
lanek, baldin eta Hegoaldean eta XX. mendean soilik egindako pro-
san oinarrit zen badira. Eta tentuz irakurri beharko dugu, besteak beste,
Rudolf de Rijken “Is Basque an S.O.V. Language?” lan sonatua (Rijk,
1969). Era berean, tentu handiz erabaki beharko dugu zer hit z-ordena jo
markatut zat eta zer ez-markatut zat.
Kaltearen konponketa, praxia eta teoria landuz bideratuko dugu, eta
orain arteko lanak kontuan hartuz. Alderdi honetatik, lan eskerga egiten
ari da Bittor Hidalgo, doktore-tesitik hasita (Hidalgo, 1994). Lehenago,
artikulu benetan jakingarria eman zuen argitara Koldo Mit xelenak:
“Galdegaia eta mint zagaia euskaraz” (Mit xelena, 1988); eta oinarri-
-oinarri zko lana eskaini zigun Euskalt zaindiaren Gramatika bat zordeak
hit z-ordenaz (Euskalt zaindia, 1987a; 1991a; 1993). Hemen, Mit xelena-
ren eta Gramatika bat zordearen lanak baliatuko ditugu batik bat; elka-
rren osagarri eta zuzent zaile baitira.

Gramatika 129
 Lehenik eta behin, funt se zko berei zketa egiten du Gramatika bat zor-
deak: funt zio-egituraren eta mint zagai-egituraren artekoa (Euskalt zain-
dia, 1987a: 25; 1991a: 359; 1993: 23). Funt zio-egiturakoak dira subjektua
eta predikatua; mint zagai-egiturakoak, mint zagaia eta iru zkina. Eta,
hain zuzen, iru zkinaren baitan kokat zen du bat zordeak galdegaia.
Lehen urrat s horren ondoren, zehat z definit zen du galdegaia, iru zkina-
ren baitan. Baina, definizioa gogoratu aurretik, komeni da etekina ate-
rat zea aipatutako funt se zko berei zketa horri, bai ondorio batez jabetuz,
bai beste berei zketa bat ere eginez.
Galdegaia iru zkinaren baitan kokatu izanari esker –eta kontuan izanik
hi zkunt za guztietan at zeman dezakegula mint zagai-egitura– ari gara
poliki-poliki geureganat zen lehendik ere igarria genuena: galdegaia ez
dela soilik euskaraz ematen. Urrutira joan gabe, gaztelaniaz ere badugula
galdegaia, nahiz eta oraindik bat zuek euskarakadat zat jo horrelakoak.
Adibidez, har dezagun erdal esaldi bat:
El tiempo pondrá las cosas en su sitio.
Besterik gabe, dagoen dagoenean, bi eratara esan edo irakur dezakegu:
markatu gabeko doinuaz, gehienetan (ia beti) egiten dugun bezala, eta
doinu markatuaz –“el tiempo” markatuz– “es el tiempo el que pondrá las
cosas en su sitio” esaldiaren esanahiaz.
Manuel Rivas galiziar idazlearena da esaldi hau:
El aplauso le llamaban a aquella tortura.
Testuinguruak argituko du doinu markatua duen ala ez. Hona hemen,
Sigrás eta Caronte pert sonaien arteko hi zketan (Rivas, 2006: 18;
ant zerki-testua da eta galegoz dago idat zia jatorri zkoa):
SIGRÁS
¿Respetar en la cárcel? En la cárcel no se respetaba nada. Cuando camino
sigo sintiendo el peso de los grilletes y los tobillos despellejados como si
viniese de la Edad Media. Y además, casi me dejaron sordo con aquella
paliza.
CARONTE
Casi, no. El aplauso le llamaban a aquella tortura. Un aplauso que reven-
taba los tímpanos. Eran tiempos de eufemismos.
Beraz, doinu markatuaz irakurri behar dugu “el aplauso”, nola deit zen
zioten tortura hari adieraziz. Galdegaia da “el aplauso”.
Agian, urrunegi joan gara. Baina merezi zuen funt se zko berei zke-
tari darion ondorioaz jabet zeko. Merezi du, halaber, berei zketa horren
harian, beste berei zketa bat ere egitea; eta ez, inola ere, aurrekoa baino
hut salagoa. Ondo bereizi behar baitugu, euskara zko hit z-ordenaz ari
garela (ere), zer den gramatikaren alorreko (zer den zuzena) eta zer ez.
Gramatikaren arauak oinarri-oinarri zkoak dira. Hi zkunt za batek berez-
-bere zkoak dituenak. Hi zkunt za baten ezaugarriak at zemanez atereak.

130 Pello Esnal

Horiek bete ezean, ez dago hi zkunt zarik. Horrexegatik da funt se zkoa
hi zkunt z erabilt zailearen gaitasun gramatikala. Esaterako, euskaraz, –k
marka darama ergatiboak. Hala, oker dago (ez da euskara):
*Et xegilea et xe bat egin du.
Arau gramatikalek, ordea, ez dute dena araut zen. Argi ikusten da eus-
kara zko hit z-ordenari erreparatuz. Honela, oker daude (ez dira euskara):
*Et xegileak bat et xe egin du.
*Et xegileak et xe egin bat du.
Baina bata bezain zuzenak (euskara) dira, besteak beste:
Et xegileak et xe bat egin du.
Et xegileak egin du et xe bat.
Et xe bat egin du et xegileak.
Egin du et xegileak et xe bat.
Egin du et xe bat et xegileak.
…
Eta, aurreratu dugunez, doinuaz zehazten dugu esaldi bakoit zaren esana-
hia. Eta gehiegi zkoa da gramatikaz arautu nahia doinua eta hit z-ordena.
Horrexegatik diot, puntu honen hasieran, uste baino gut xiago araut zen
duela gramatikak, eta zuzendu beharrean gaudela uste oker hori.
Horrek ez du esan nahi, hala ere, behin gramatika-arauak betez gero
nolanahiko hit z-ordena erabil daitekeenik euskaraz. Eta honek biga-
rren uste okerra zuzent zera garamat za. Uste honen arabera, euskara zko
hit zak ordenat zean nahikoa da arau gramatikalak betet zea. Hau da:
nahikoa da esaldiaren osagai bakoit za gramatikala izatea, esaldi osoa
egokia izateko; eta nahikoa da esaldi bakoit za gramatikala izatea, testu
osoa egokia izateko.
Baina testuak ere baditu bere legeak. Hauek ez dira arau gramatikalak
bezain zorrot zak eta it su-it su bete beharrekoak. Horiek ez betet zeak ez
dio hi zkunt z izaerarik ukat zen testu bati. Baina hit z-ordena batek erraztu
egin lezake komunikazioa, eta beste batek oztopatu. Eta hori garrant zi
handikoa da hi zkunt z komunikazioan. Horrexegatik da garrant zi han-
dikoa hi zkunt z erabilt zailearen gaitasun testuala ere.
Arau gramatikalak bete egin behar dira, eta estu-estu bete ere. Eta kito.
Testu-legeek, ordea, erabakien eremura garamat zate; a zken batean,
aukera bat zuen aurrean uzten gaituzte sarritan eta geuk hartu beharko
dugu erabakia zein aukera hobet si. Hain zuzen, horixe da gaitasun estra-
tegikoa: erabakimena; erabaki egokiak hart zeko gaitasuna.
Erabaki horiek, apurka-apurka, ohitura bihurtzen dira idazle bakoitzean;
eta ohitura horiek, estilo. Eta, norbanakoaren ohitura horiek zabalduz doa-
zen neurrian, talde edo gizarte baten ohitura eta usadio bihurtuko dira;
azken batean, tradizio. Eta tradizio horren baitan eta eraginez ikasiko du
ikasle bakoitzak hizkuntza erabiltzen, gaitasun soziolinguistikoa garatuz.
Horrela, ia oharkabean, bata bestearen ondoren aipatu ditugu, banan-
-banan, gaitasun komunikatiboa osat zen duten lau gaitasunak: gaitasun

Gramatika 131
 gramatikala, gaitasun testuala, gaitasun estrategikoa eta gaitasun sozio-
linguistikoa. Horretaz jabetu ahalean goaz pasat zen ikuspegi gramatikal
hut setik ikuspegi komunikatibora (HABE, 1999: 19-20).
Eta ikuspegi komunikatibo honen baitan zuzenduko ditugu aipatutako
bi uste okerrak, batetik, dagokion esparrua (funt se zkoa baina muga-
tua) aitortuz gramatikari eta, bestetik, dagokien zeregina aitortuz testu-
-legeei, estrategiei eta soziolinguistikari. Bai: uste baino t xikiagoa da
gramatikaren eremua eta uste baino helduleku gut xiago eskaint zen
digu gramatikak; eta, neurri berean, uste baino erant zukizun handiagoz
jokatu behar dugu hi zkunt zaren erabileran.
Horrexegatik, “Hit z-ordena lant zen” dio artikuluaren izenburuak;
hit z-ordena ere landu egin behar baitugu, gaitasun estrategikoa garatuz
eta gaitasun honekin osatuz eta hornituz gaitasun gramatikala, gaitasun
testuala eta gaitasun soziolinguistikoa.
Hiru puntu zehat z landuz jabe gaite zke hobeto horretaz guztiaz.
##
2. Hiru puntu Hit z-ordena ent zun orduko, Altube eta galdegaia etort zen zai zkigu
zehat z langai gogora, askori behint zat. Baina hit z-ordena ez da soilik galdegai kon-
tua. Besteak beste, hit z-ordenarekin lotuta daude, galdegaia ez ezik,
mint zagaia, mint zagai hanpatua, iru zkina eta, honen baitan, galdegaia.
Eta baita testu-antolat zaileak ere.
Horietako hiru landuko ditugu hemen: testu-antolat zaileak, mint zagaia
eta galdegaia.
##
2.1. Lehendik ere landua dugu testu-antolat zaileen gaia (Esnal, 2002a,
Testu-antolat zaileak 2002b, 2008c; Elosegi, Esnal, 2004; eta HIZPIDE honetan bertan, lauga-
rren kapituluan). Eta saiatuak gara 1) bereizten ikuspegi gramatikala eta
diskurt sibo-testuala (komunikatiboa), 2) zehazten testu-antolat zaileen
eremua, 3) zerrendat zen eta sailkat zen testu-antolat zaileak, 4) zehazten
testu-antolat zaileen ezaugarriak eta funt zioak (tarteki izatea [bat zuk],
lokailu izatea, eta iragarle izatea), 5) erreparat zen testu-antolat zaileen
mugikortasunari: zein mugi daite zkeen eta zein ez, eta 6) lant zen beraien
erabilera estrategikoa.
Eta, hain zuzen, honako hau dugu idat zia testu-antolat zaileen erabilera
estrategikoa dela-eta, zazpi estrategia zehat z aipatu aurretik (Elosegi,
Esnal, 2004: 77-78; HIZPIDE honetan, laugarren kapituluan):
Batetik, arauen mundua dago hi zkunt zan. Eta horiek betet zen lagunt zen
digu gaitasun gramatikalak. Arauek, ordea, gut xienekoa markat zen
dute. Eta, (ia) beti, hit z egiterakoan eta idazterakoan, aukera bat baino
gehiago geldit zen zaio hi zkunt z erabilt zaileari. Adibidez:
Nik, egia esan, arrant zale edo baserritar izatea nahiago nuke; baina ez
naiz, zorit xarrez, ez arrant zale eta ez baserritar.

132 Pello Esnal

 Esaldi honetan, nik behar du izan –eta ez ni–, esaldia gramatikala izango
bada. Era berean, ez lit zateke gramatikala izango beste honako hau:
* Nik izatea nahiago, egia esan, arrant zale edo baserritar nuke; baina ez
naiz, zorit xarrez, ez arrant zale eta ez baserritar.
Baina, behin arau gramatikalak betez gero, aukera bat baino gehiago du
hi zkunt z erabilt zaileak. Adibidez, egia esan kokat zeko. Edo zorit xarrez
tartekat zerakoan:
Egia esan, nik arrant zale edo baserritar izatea nahiago nuke;
Nik, egia esan, arrant zale edo baserritar izatea nahiago nuke;
Nik arrant zale edo baserritar izatea nahiago nuke, egia esan;
baina, zorit xarrez, ez naiz ez arrant zale eta ez baserritar.
baina ez naiz, zorit xarrez, ez arrant zale eta ez baserritar.
baina ez naiz ez arrant zale eta ez baserritar, zorit xarrez.
Hi zkunt z erabilt zaileak behin eta berriro hart zen ditu erabakiak,
hi zkunt za ahoz nahi idat ziz baliat zean. Dela berak dituen arazoengatik,
dela hart zailearengana hurbilt zeko, dela hi zkunt zaren egoera soziolin-
guistikoagatik, dela komunikazioa errazteko edo biziagot zeko…
Euskararen kasuan, ezagunak dira egoera soziolinguistikoak eragindako
oztopoak, edo euskararen beraren garapen mugatuari dari zkionak.
[…] hain zuzen, testu-antolat zaileen erabilera estrategikoan dago, neurri
handi batean, testugint zaren gakoa eta gaitasun testualaren gilt za.
Gai egokia da testu-antolat zaileena, ikusten hasteko zer esan nahi duen
hit z-ordena lant zeak.
##
2.2. Mint zagaia Testu-antolat zaileena baino gai konplexuagoa da mint zagaiarena.
Horregatik, lerrokada hasierako mint zagaira mugatuko gara artikulu
honetan, adibide bat zuk lagun eta beti ere jakint zat emanda zer den
mint zagaia (Euskalt zaindia, 1987a: 26-29; 1991a: 360-364; 1993: 24-25).
Aurreneko adibidea lehen ere erabilia dut (Esnal, 1998: 36-37), eus-
kal got zainen idat zi elebidun batetik hartuta (Euskal got zainak, 1998:
14-15), intent zio osoz. Ondo baitakigu zenbat lant zen eta zaint zen dituen
Elizak, edukiaz eta formaz, bere idat ziak.
Erdal pasarteak, jatorri zkoak, honela dio:
Celebrar la Pascua de la resurrección es mirar con el corazón abierto de
par en par a la vida eterna esperada como la vida defi nitiva y verdadera.
Es reconocer el amor inmenso de Dios que nos asocia a su vida espiritual
y a su gloria eterna. Es sentirse mayor y más importante que todas las
cosas de este mundo. Es recuperar la libertad para usar de todo lo que hay
en el mundo con sabiduría, sin ser esclavo de nada ni de nadie. Es recibir
el don de ayudar a vivir a los demás en el gozo anticipado de la comunión
universal.
Euskal bert sioak, berriz:

Gramatika 133
 Behin betiko eta egia zko izango dela espero dugun bizi betera begira
jart zen gara, bihot za zabal-zabalik, piztuerako Pa zkoa ospat zean.
Jainkoaren neurrigabeko maitasuna aitort zen dugu, Berekin bat egin nahi
baikaitu bere bizit za espiritualean eta betiereko ospean. Mundu honetako
gauza guztiak baino gorago eta garrant zit suago sentit zen gara. Munduko
gauzak zuhurtasunez erabilt zeko askatasuna berreskurat zen dugu, ezeren
eta inoren esklabo izan gabe. Lagun hurkoari bizit zen lagunt zeko dohaina
hart zen dugu, denen elkartasuna aurrez gozatuz.
Berehala igart zen zaio: it zulpena ez dago estu-estu egina. “Berdintasun
dinamikoa” deitutako irizpidea erabili du it zult zaileak (Et xezarreta,
1981: 203), baina alderdi testuala kontuan hartu gabe.
Ikuspegi gramatikaletik begiratuta, baliokideak dira bi pasarteak. Biak
dira zuzenak esaldiz esaldi. Biak daude esaldi zuzenez osatuak. Biek
betet zen dituzte gramatika-arauak. Hit z batean, biak dira gramatikalak.
Ikuspegi testualetik begiratuta, ordea, ez dira horren baliokide.
Erdara zkoa, oso egoki antolatuta dago, mint zagaia buru-buruan duela
[“Celebrar la Pascua de la resurrección”] eta mint zagai horrekin egoki
lotutako esaldiz osatua, hauetako bakoit zaren hasierako “es” adit za
lotura. Euskara zko testuan, aldiz, lehenengo esaldiaren amaieran dator
mint zagaia [“piztuerako Pa zkoa ospat zean”], eta askoz ere e zkutuagoa
da, nahiz eta badagoen, mint zagaiaren eta ondorengo esaldi bakoit zaren
arteko lotura.
Bestela esanda, testu egokia da lehenengoa, bai ikuspegi gramatika-
letik, bai ikuspegi testualetik begiratuta. Bigarrenak ere ez du inolako
ait zakiarik gramatikaren aldetik; baina desegokiagoa da ikuspegi tes-
tualetik. Eta horrek irakurgait zago bihurt zen du.
Horiek horrela, jatorri zkoa ikuspegi testualaz it zult zeko, hasiera-hasie-
ran ipini beharko dugu mint zagaia; eta, ondoren, ageriago adierazi
esaldi bakoit zaren mint zagaiarekiko lotura eta egin beharreko gainerako
aldaketak ere egin: esaldien baitako hit zen ordenarena-eta. Honela-edo
(Esnal, 1998: 38; azpimarratuta doaz mint zagaia eta lokailuak).
Piztuerako Pa zkoa ospat zean, begira jart zen gara, bihot za zabal-zaba-
lik, behin betiko eta egia zko izango dela espero dugun bizi betera. Eta
Jainkoaren neurrigabeko maitasuna aitort zen dugu, Berekin bat egin
nahi baikaitu bere bizit za espiritualean eta betiereko ospean. Eta mundu
honetako gauza guztiak baino gorago eta garrant zit suago sentit zen gara.
Eta munduko gauzak zuhurtasunez erabilt zeko askatasuna berresku-
rat zen dugu, ezeren eta inoren esklabo izan gabe. Eta lagun hurkoari
bizit zen lagunt zeko dohaina hart zen dugu, denen elkartasuna aurrez
gozatuz.
Ez da irtenbide bakarra. Agian, egokiena ere ez. Berehala it zuliko gara
adibide honetara.
Osa dezagun hori pare bat adibiderekin. Koldo Mit xelenarena da lehe-
nengoa. Honela dio, Anabitartek idat zitako Poli eleberria hizpide
(Mit xelena, 1988b: 105; pasartea ondo ulert zeko, kontuan izan behar da
Anabitarte bera dela Patrones y capitanes de yate obraren egilea ere):

134 Pello Esnal

 Poli, Donostiako kaieko umezurt z bihurria, it sasora darama egileak, ihes
egiteko ait zakiarekin bada ere. It sasert zean jaioa izanik maite baitu it sasoa,
Patrones y capitanes de yate argitara berria duen egileak bezalaxe. Gero,
lehorreraturik, lehengo ezinegonak berak darabilelako edo, komeriante
bat zuekin abiat zen zaigu berriz Nafarro-Gipu zkoetan barrena. Ez, ordea,
luzarorako. Et xateilapeko egonaren gozoa labur bederen ezaguna duelarik,
ez zaio gehiago ahaztuko. Eta, emazte eta et xearen jabe egin ondoren ere,
ez du Elizondon et siko. Ezin baitaiteke izan, ez sort zailearent zat ez bere
umearent zat, Paradisuaren ant zekorik lur honetan, Donostian izan ezik,
eta kai inguruan inola ere.
Horra hor, Poli mint zagaia, lerrokadaren buru-buruan, ondorengo esal-
dien (a zkenekoarena ez beste guztien) mint zagai.
Baina mint zagaiak, lerrokada osoa ez ezik, lerrokada gehiago ere har
dit zake, Andoni Egañaren pasarte honetan Galán kapitainak bezala
(Egaña, 1998: 80-81):
Galán kapitainak buru-imint zio batez García Hernández kapitaina eta
Labaka eta Murcia sarjentuak gelatik aterarazi zituen. Ez zituen Ateneoko
zibilak tamainako erabakian nahasi nahi. Korridorean, kriseilu dardarti
baten argitara, inoiz baino zurbilagoa zirudien, lokietako zain ttiki denak
leherzori. Sakon hartu zuen arnasa bi-hiru bider. Beheko ezpainaz goikoari
ausiki egiten zion behin eta berriz, behekoaren indarrez goikoaren toles-
tura gehiegi zkoa lixatu nahi balu bezala. Zalant zan zegoen.
–Bagara ala ez gara? –zalant za hit z bihurtu zuen.
Villasanteren hasierako pasartean ere, bi lerrokada hart zen ditu buru-
-buruko mint zagaiak (euskarak). Horrexegatik ezaba daite zke ondo-
rengo euskara guztiak.
Euskarak behar du prosa egiteko moldea ongi fi nkatua eta trenpatua izan.
Hau da, segur aski, [euskarak] duen premia gogorrenetako bat. Hori duen
egunean, [euskara] bere bi zkar-hezurraz horniturik izanen da. Eta hori ez
duen bitartean, tresna alferra izango da, gai ez dena, zeregin askotarako
balio ez duena.
[Euskara] hi zkunt za bizia izan dadila: horra gure mint zairaren premietan
lehenbizikoa; baina horren hurrengo, prosa egiteko tresna moldaturik edu-
kit zea da, ene ustez, bigarrena.
Baina mint zagaiarena, esan bezala, ez da amait zen lerrokadaren hasie-
rako mint zagaiarekin. Hala ere, oraingoz honetan uzten dugu.
##
2.3. Galdegaia eta Galdegaiari buruz ere, oinarri-oinarri zko lana da Euskalt zaindiaren
sasi-galdegaia Gramatika bat zordeak egina (Euskalt zaindia, 1987a: 30-36; 1991a: 364-
-370; 1993: 25-29). Lehen oinarri zko ekarria azpimarratua dut 1. ata-
lean: funt zio-egituraren eta mint zagai-egituraren arteko berei zketa, eta
galdegaia iru zkinaren baitan kokatu izana.
Baina, horretara mugatu gabe eta beste berei zketa bat ere eginez, ikusia
dugu galdegaiaren gaia ez dagokiola gramatikari, eta galdegaia berez
berdin koka daitekeela adit zaren aurrean edo at zean.

Gramatika 135
 Era berean aipatu dut nola, nahiz eta hori horrela izan berez, Hegoaldean
ohituak gauden ia ehun urteko usadioz galdegaia (baie zko esaldietan)
adit zaren aurrean ikusten irakurt zerakoan eta ipint zen idazterakoan;
edo nola, bestela esanda, SOA hit z-ordenara jarriak gauden.
Hala ere, ohart gaitezen: ahoz eta kantuetan sarri samar erabili ohi dugu
SAO hit z-ordena, inolako harridurarik gabe. Esaterako:
Gernikako arbola da bedeinkatua.
Idat ziz, bestelako hit z-ordenaz idat ziko genuke gaur askok:
Gernikako arbola bedeinkatua da.
Baina harrigarria egiten zaigu Orixeren honako hit z hauek irakurt zea
(Ormaechea, 1918: 8):
Queriéndonos decir el bardo Iparraguirre que el árbol de Guernica era
bendito, nos dijo: “el árbol de Guernica es el que ha sido bendecido”. Solo
por no haber puesto el da al fi n, con lo cual alteró no solamente la sintaxis,
sino también el acento; ó por mejor decir, no solamente alteró el acento,
sino también la sintaxis; que lo uno y lo otro son inseparables en nuestra
lengua.
Harrigarria egiten zaigu, gutako inork ez duelako ulert zen kantuaren
hasiera hori Orixek dioen moduan. Eta, hain zuzen, pasarte horrek
ezin egokiago laburbilt zen du non dagoen Altuberen-eta funt se zko
errakunt za, lehen atalean salatu duguna: doinua eta hit z-ordena lotu
nahi izanean. Bide batez: Altubek ere badakar “Gernikako arbola” kan-
tuaren adibide hori Erderismos liburuan (Altube, 1975: 28), akastunt zat
joz eta Orixeren lana aipatuz oin-oharrean.
Horiek horrela, orain hobeto ulertuko dugu Gramatika bat zordearen
bigarren oinarri zko ekarria (Euskalt zaindia, 1987a: 30; 1991a: 364-365;
1993: 25-26; 1987ko liburutik hartu dut pasartea, eta bertakoak dira
letra lodiak; aldaketa bakarra egin dut: iru zkina idat zi, 1993ko bert sioan
bezala, eta ez lehen bietako ira zkina):
Gramatika askotan iru zkina eta galdegaia nahasirik agert zen dira, baina
hobe lit zateke bi kont zeptuak elkarrengandik bereiztea. Galdegaia, hortaz,
iru zkinaren barnean “hanpatua” den elementu gisa kont sidera genezake.
Kont zeptu hert siagoa, beraz. Horrenbestez, ohart gaitezen mint zagaiaz
hit z egin dugunean ere mint zagai “hanpatua” ager zitekeela esan dugula.
Bada, hemen ere ant zera: iru zkinaren barruan elementu bat ager daiteke
denen gainetik nabarmen eta hori izanen dugu galdegaia.
Ordena ez markatua duen perpaus batean ikus daiteke guzti hau:

Pat xik esnea edan du

Perpaus horrek, jakina denez, bi interpretazio diferente izan dit zake:
batean, esnea ez da hanpatua, zer gertatu den edo Pat xik zer egin duen
besterik gabe esaten baitu. Beste interpretazio batean, alabaina, Pat xik
zer edan duen esaten du hiztunak (aurkarit zako joko batean ikusten den
bezalaxe: eta ez ardoa).

136 Pello Esnal

 Iru zkina (hau da, esnea edan du) berdina da bi interpretazio horietan,
baina bigarren interpretazioan baizik ez da agert zen galdegaia (esnea).
Esan gabe doa, mint zat zen garenean, desberdinketa hori ederki egiten
dugula, esnea edan du ez baita bietan molde berean esaten.

Ezaguna dugu hasierakoa: ez ditugu nahasi behar iru zkina eta galdegaia;
iru zkinaren baitako elementua da galdegaia. Ondoren dator oinarri zko
ekarria, irakurri berria dugun horretan laburbilt zen dena: “bigarren
interpretazioan baizik ez da agert zen galdegaia”. Funt se zko hit zak dira.
Azpimarra dit zagun.
Ohituegiak gaude (baie zko esaldietan) adit zaren aurrean doana galde-
gait zat jot zen. Baina gogoan har dezagun Gramatika bat zordeak esana:
elementu hanpatua denean soilik da galdegaia; doinu enfatikoz nabar-
ment zen denean. Esaterako, “el aplauso”, “el aplauso le llamaban a aque-
lla tortura” esaldian.
Altubek ere ondo definitu zuen galdegaia, lehen momentuan: elementu
hanpatu eta enfatiko bezala. Baina berehala lerratu zen. Eta zaku berean
sartu zituen elementu hanpatua (benetako galdegaia) eta ez hanpatua
(sasi-galdegaia), eta biak jo zituen galdegait zat.
Idaztean, guk ere biak nahasiz jarraitu dugu luzaroan, eta hala jarrait zen
dugu oraindik. Izan ere, beti dago galdera bat egiterik esaldi bat idat zi
aurretik, nahiz eta testuinguruan galderarik egon ez. Eta galdegait zat
jot zen dugu erant zuna, nahiz eta gehienetan sasi-galdegai baizik izan
ez. Eskerrak gero, sasi-galdera hori irakurt zean, ez diogun doinu enfa-
tikoa ematen; hain zuzen, galdegai ez delako. Senaz (oharkabean) zuzen
jokat zen dugu: doinu enfatikorik gabe irakurt zen. Baina teorian eta
idaztean nahasi egiten ditugu gauzak, eta galdegait zat jot zen dugu sasi-
-galdegaia ere.
Galdegaia elementu enfatikoa izateak, bestalde, beste ondorio batera gara-
matza: enfatikoa bada, elementu urria da. Oso gutxitan ematen da, bai eus-
karaz eta bai beste hizkuntzetan. Beraz, alferrik ibiliko gara euskarazko
esaldi guztietan galdegai bila. Konta ahaletan soilik aurkituko dugu.
“Gernikako arbola da bedeinkatua” kantuaren lehen esaldian ere ez
dago galdegairik, ez ordena horretan (SAO) eta ez “Gernikako arbola
bedeinkatua da” ordenan (SOA), nahiz eta beti galde diezaiokegun geure
buruari “zein da bedeinkatua?” edo “nolakoa da arbola?”. Edozein
erant zun emanda ere eta esaldi hori edozein ordenatan idat zita ere, hor ez
dago elementu hanpatu edo enfatikorik. Beti ere, testuinguru horretan.
Are gehiago: bi ordenak dira, berez, ez markatuak. Besterik da, gaur egu-
nean, Hegoaldean ohituagoak egotea SOA ordenara, idat ziz behint zat,
a zken ia ehun urteotako usadioz. Eta ondo kontuan hart zekoa da hori
ere, zuhur joka dezagun.
Zuhur jokat zeak ez du esan nahi, ordea, lehenean jarrait zea. Beharrak
agint zen baitu. Eta eskuhar baitugu Iparraldeko tradizio idat zia ere, eta
eskurago eguneroko guztion aho zko hi zketa.

Gramatika 137
 Bide batez: mint zagai-egituraz ari garenez –eta ez funt zio-egitu-
raz–, hobe dugu GA (galdegaia, adit za) edo AG ordenaz hit z egin, M
(mint zagaia) oraingoz alboan ut zita; eta, zehat zago jokatuz, (S)GA
ordena edo A(S)G ordena erabili, S horrekin sasi-galdegaia izendatuz
eta (S)G formulaz galdegaia edo sasi-galdegaia adieraziz (aldian aldikoa
eta bereizi gabe).

(S)GA ordena erabilgait za denean

(S)GA ordena erabilgarria da esaldi mot zetan, baina erabilgait zagoa
luzeetan, eta buruhauste handiak sortzen ditu itzulpenetan. Gauzak azken
muturreraino eramanez, hona hemen adibide bat (Ararteko, 1991: 13):
Txosten honen helburua Ert zant zak nahiz Udalt zaingoak at xilotutakoak
askatasunik gabe ordu bat zutan, berriro aske ut zi edo, agiango epaia egin
dakien, epaikarien esku jarri arte egoten direneko, Euskadiko udal kala-
bozo eta Ert zant zaren expet xeen [sic] benetako eta lege-aldetikako egoera
aurkeztea da.
Esaldi nahasia da oso, eta ez da konpont zen soilik da adit za aurreratuz
(“t xosten honen helburua” mint zagaiaren ostera eramanez) eta gaine-
rakoa at zean ipiniz. Nolanahi ere, argi erakusten du zer-nolako arazoak
ditugun euskara zko hit z-ordenarekin, nahiz eta –bistan da– a zken
hamabost urte hauetan aurrerabiderik egin den.

Aho zko testuetako erreferent zia

Aho zko testuetan, errazago aurkit zen dugu A(S)G ordena.
Hegoaldeko adibideetara mugatuz, gogora dezagun nola ematen zituen
Alfonso Irigoyenek gaiak Euskalt zaindiak antolatutako bert solari-
-t xapelketetan (Bert solariak, 1963: 24-25; 36):
[Azpillagari eta Mit xelenari] Ofi zioa emango diegu orain alkarrekin
teman egin dezaten.
Azpillaga izango da Donostiako guardia bat, kale-kantoi batean geldi
dagoena, eta Mit xelena Gipu zkoako erri t xiki bateko baserritarra. […]
[Zabaletari eta La zkao Txikiri] Ofi zioa emango diegu orain alkarrekin
teman egin dezaten. Iruna bert so.
Zabaleta izango da pistolerua, eta La zkao-Txiki banku batean enpleatua
dagoena. Sartu da pistolerua bankuan ta bertan aurkit zen dan enpleatuari,
pistola eskuan duela, bankuko diru guzia eskat zen dio.

Manuel Lasarte bert solariak, honelako erant zunak eman zi zkion kazeta-
riari, elkarri zketa batean (Arzallus, 2002):
Bert soak ematen zidan niri bizit zeko adina, hemezort zi urte nituenean.
Neroni bakarrik bizit zeko adina.
Orduan egin behar zen bert sotako abisua zegoenean joan, eta ez zegoenean
lan.

138 Pello Esnal

 Bert solariak behar luke, beste edozein ofiziotan bezala, ofizial on batek
irabazten duen soldata urtean.
Niri bert soak eman di zkit gauza sentimentalak. Lagunen adiskidetasuna,
bat. Herriak ezagut zeko egokiera, bi.
Bert solariekin nik ez dut okerrik izan. […] Nik faltatu baldin badut eta
norbaitek baldin badauka errezelo hori, nik zer erru daukat ba?
Nikolas Segurola frant ziskotar gaztagileak, berriz, honela erant zuten
dio kazetariari, honek ea errezatuta joan den gazta-t xapelketara galdetu-
takoan (Ibargut xi, 2004):
Errezatu? Zertarako? Gazta t xapelketa irabazteko? Hori egoismoa
lit zateke. Hori da errezat zea bezala gure futbol ekipoak irabaz dezan; eta
beste ekipokoek ere errezat zen badute, orduan zer?
Bestalde, A(S)G ordena behin baino gehiagotan aurkituko dugu, jakina,
aho zko jardunaren harian idat zitako testuetan ere. Esaterako, honela hasten
du Sebastian Salaverriak Neronek tirako ni zkin autobiografia (Salaverria,
1964: 9):
Ni mundu ontara sortu nint zan Abenduaren 26-an, 1915-garren urtean,
gaubeko amabietan, Oiart zun-go partean dagoan Elbit xuri izena duan
baserrian.
Ordena horixe erabilt zen du, sarri samar, Jose Antonio Oar-Artetak ere
Zaar-barri liburuan. Adibidez (Oar-Arteta, 1991: 90-91):
Bein batean gizon aldrat xu batek eztabaida auxe atara eban, mai baten
ingeruan jarrita egozala: Zein ete zan munduko at segiñik andiena? Batek
esan eban munduko at segiñik andiena zala aragikiñekin goizalt zea, oneik
goiz-goizerik eukiten ebela gibel-jana, saieski, okela-erre, ardau, akeit edo
kafe, edari-bizi ta gaiñerakoa. Beste batek esan eut san at segiñik ederrena
zala, “abadeekin ba zkalt zea”, onen lapikot xua t xikia, baiña gozoa izaten
zala-ta…
Eta hit zaldiren baterako idat zitako testuan? Koldo Mit xelenarena da,
esaterako, ondorengo pasartea; 1956ko irailean idat zi zuen, Arant zazun
egingo zuen hit zaldirako, Euskalt zaindiak gerra ostean egindako lehen
bilt zarrean (Mit xelena, 1998: 469):
Naiko bildurrekin agert zen naiz zuen aurrean, ta bi gauzengatik: batetik,
ba, bat batean neukan edo esanda neukan it zaldiaren gaia aldatu duda-
lako. Jakina, orretan eztuzue gauza aundirik galduko; izlaria aldatu izan
balit z, oraindik, baño gaia bakarrik izan da. Eta bigarrena, ba, nere gain
badaukadalako, zerbait bildur izateko gaia badaukadalako. Alegia, ni bal-
din banint z fabrika nagusi bat eta ari baldin banint z Euskalerriko mendiak
murrizten, Euskalerria kanpoko langillez betet zen, ba ni batere bildurrik
gabe agertuko nint zake zuen aurrean. Mundu guztiak daki orrelakoak
eztirela euskararen et sai. Baño euskerak, zenbaitek uste dutenez et sai bat
du, eta et sai ori da linguista. Zorit xarrez ni saio orretakoa naiz.

Adit za aurrerat zen

Apurka-apurka, ari gara aldat zen (S)GA ordena zurruna. Ez dago mai-
surik beharra bezalakorik.

Gramatika 139
 Bidea urratuz, aholku erabakigarria eman bide genuen Zubimendik
eta biok –“adit za aurreratu”– adit za ahalik gehien aurrerat zea ahol-
katu genuenean (Zubimendi, Esnal, 1993: 199-205). Hala ere, ez ginen
ausartu esatera “galdegaia nahiz sasi-galdegaia adit zaren at zera pasa”.
Urrat s hori IVAPeko lankideek egin zuten, “adit z deklaratiboak aurrera
pasa” aholkatuz (IVAP, 1994: 54). Gero, Egunkarikoek garatu zuten
aholkua beren estilo-liburuan (Egunkaria, 2001: 34-35). Eta IVAPekoek
beraiek jarraitu dute osat zen: “defi nizioetan eta zerrenda luzeetan,
laburrena aurrera” (IVAP, 2003: 224-225), “adit z deklaratiboak aurrera
pasa” (IVAP, 2003: 225-227), “adit za aurreratu” (IVAP, 2005: 127-131).
Eta, oraint su, Berriakoek berritu dute, “adit za, lehenbailehen” aholkua
zenbait estrategiaz hornituz (Berria, 2006: 31-32).
Praxia ere terrenoa irabazten doa pixkana-pixkana. Esaterako, Andoni
Egañaren Pausoa noiz luzatu eleberritik hartuak dira ondorengo adibi-
deak (Egaña, 1998; ikus gehiago eranskinean):
Joseba zen herriko gazte bat, Frai Kandidorekin eskolan ibilitakoa, igande
ilunt ze batez Erniotik bueltan, gerrian behera zint zilikaturiko xingola
edo oihal-zerrenden artean hiru –t xuria, gorria eta berdea– aldaka bate-
rant z propio bereizi eta Guardia Zibilaren kuartelaren aurretik pasatu nahi
zuena. (72-73)
Lozano sarjentua zen gizarajo bat, gizon zint zoa eta kirol-zalea inon
bazen. (85)
Amait zean bikarioak esan zidan ongi aritu nint zela, baina pizarren bat
beharturik, gogort xo, errietan bezala. (108)
Bilduko zituen usadioa eta etorkizuna. Eta bilduko zituen lurralde haren
izena eta biztanleen izena. Dena bilduko zuen Jacetania! hot s eginda.
(120)
“Eta Erregea? Zuetariko edonor baino bi zkorragoa al da? Langileagoa?
Finagoa akaso? Ez, ez da. Da alferragoa, zabarragoa, ezgauzagoa, hemen,
Jacako herrian bildu garenon arteko edonor baino.” (122)
A zken adibide honetakoa da ausartena. Baina gramatikala da. (Ikus,
bide batez, Mit xelena, 1988b: 153-154; oin-oharra.) Horren ildotik,
honela ere it zul genezakeen euskal got zainen pasartea:
Piztuerako Pa zkoa ospat zea da begira jart zea, bihot za zabal-zabalik, behin
betiko eta egia zko izango dela espero dugun bizi betera. Da aitort zea
Jainkoaren neurrigabeko maitasuna; Berekin bat egin nahi baikaitu bere
bizit za espiritualean eta betiereko ospean. Da sentit zea mundu hone-
tako gauza guztiak baino gorago eta garrant zit suago. Da berreskurat zea
munduko gauzak zuhurtasunez erabilt zeko askatasuna, ezeren eta inoren
esklabo izan gabe. Da hart zea lagun hurkoari bizit zen lagunt zeko dohaina,
denen elkartasuna aurrez gozatuz.
Eta Unai Elorriagarena da hau (Elorriaga, 2003: 34):
Dalíren koadroak, esaterako, ez dira argiak edo ederrak edo presentableak:
Dalíren koadroak dira karismatikoak.

140 Pello Esnal

 Dena den, bizirik dago zorionez Iparraldeko tradizio baliot sua.
Esaterako, honela diote Jean Harit schelharrek eta Pello Salaburuk
(Harit schelhar, Salaburu, 1999: XV):
XX. mendeak euskararen alorrean ezagutu ditu bi hi zkunt zalari haundi,
biak euskalt zainak eta biak unibert sitateko katedradunak. Bietarik gaz-
teena, euskalduna, Euskal Herriko Unibert sitateko irakaslea, Koldo
Mit xelena izan da, tesia irakurri zuenetik, zine zko maisua bai euskal iker-
ketetan eta bai Euskalt zaindian. Haren obra publikatua izana da, idat zi
dituen liburuak eta artikuluak baliatuak dira edozein tesitan mundu
zabalean.
Zaharrena, René Lafon, sortu zen Merignac hirian 1899-an. Frant ziako
eskola nagusietan estudioak eginik (Ecole Normale Supérieure de la rue
d’Ulm) filosofia irakasle izana da Alençoneko, Paueko eta Bordeleko biga-
rren mailako ikastet xeetan. Pauen bizi zelarik, Vendryes hi zkunt zalaria-
ren aholkuari jarraikiz, oporrak pasat zen zituen Larreñe Zuberoko herri
ttipian euskara ikasi nahiz. Hamar urteren buruan menderat zen zuen xube-
rera ez zituelarik batere baztert zen bert ze euskalkiak. Berak salatu du zer
lan nekea izan zen euskararen ikastea: “Nik üskararen ene bürialat sarra-
razteko behar ükhen khosta xüt eta lüze bat igan, Larrañekua. Biga bos-
tetan igan dit, huñez, khargatürik, ekhitolzian. Ordian gazte nündüzün.”
Pixkana-pixkana ari gara ohart zen zer esan nahi duen ikuspegi gra-
matikaletik ikuspegi komunikatibora igarot zeak; eta, zehat zago, zer
esan nahi duen gaitasun testuala, gaitasun soziolinguistikoa eta gaitasun
estrategikoa lant zeak.
##
Eranskina Eranskin honetan, hogeita hamalau adibide bilt zen ditut, lau mult zotan
banatuta. Denak dira Andoni Egañaren Pausoa noiz luzatu eleberritik
hartuak (Egaña: 1998) eta denak A(S)G ordenaren lekuko. Gehiago ere
badarabilt za obra horretan, baina nahikoa izan dezakegu hauekin.
##
1. Deskripzioak, Joseba zen herriko gazte bat, Frai Kandidorekin eskolan ibilitakoa, igande
definizioak eta ilunt ze batez Erniotik bueltan, gerrian behera zint zilikaturiko xingola
ant zekoak edo oihal-zerrenden artean hiru –t xoria, gorria eta berdea– aldaka bate-
rant z propio bereizi eta Guardia Zibilaren kuartelaren aurretik pasatu nahi
zuena. (72-73)
Lozano sarjentua zen gizarajo bat, gizon zint zoa eta kirol-zalea inon
bazen. (85)
“Badira zenbait gauza goitik behera egin beharrekoak, eta horietako bat da
sermoia”, esan zien… (97)
–Mendekua da gai zki egin dizula uste duzun hari t xapon beraz ordaint zea.
(109)
Mendekua zen berez, kalte egin dizutela uste izan, denbora tarte bat iga-
rot zen ut zi, eta ustez kalte egin zizun hari tamainako kaltea egin nahia.
(109)

Gramatika 141
 Alfi letan bata izango zen Casares Quiroga, begi-handia, belt zarana, izuti
it xurakoa. Eta bestea, ume aurpegidun ilea at zerant z behartutako bat:
Jose Antonio Primo de Rivera. (137)
–Gure irit zia da ot soaren ahoko zulora sart zen ari garela –esan zuen
batek. (166)
Buruan egunak, izenak eta gauzak hart zen izan naiz beti pattala. (171)
Ni izenak eta gauzak buruan hart zen izan naiz t xarra. (173)
Baina ni Inazio naiz, hut saren hurrena, eta Frai Kandido da Frai Kandido.
(175)
Gainera, belarriak ere ditut erneak, ernerik bada. (177)
Orduan onena zuten, Galloren irit ziz, nola edo hala haiekin hit z egitea.
(202)
##
2. Adit z Amait zean bikarioak esan zidan ongi aritu nint zela, baina pizarren bat
deklaratiboekin beharturik, gogort xo, errietan bezala. (108)
–Ez al du hango pasarte batean esaten zent zat zeko denen aurrean bekatu
egin dutenak, besteei ere beldurra sart zeko? (110)
eta esan zion adiskideari ez zegoela zertan hain mirrina izanik, inoren
buruzagi izatekotan mendekoen joera beret suak onart zen behar zuela
ikasi, bere buruari gut xiago begiratuz. (116)
“Eta nik diot, menduko gizonik apartena balit z ere, ba al luke eskubi-
derik berak bakarrik eta gutizia noiz, orduant xe, Gobernu osoa izen-
dat zeko?” (122-123)
Senak esan zidan Josebari agindutako zena zelako hura Francorent zat
zuela. (177)
Javierrek kontatu zidan nola bere aitak, Kosmek, bilera horietako batera
joan eta lepa-samarretik heldu eta airean ibili zuen. (179)
Salinas kapitainak kontatu zion bezpera gauez banatu zirela, eta ordu-
rako urrutian behar zutela, han-hemenka purraturik. (205)
Erkaketa zilegi bazait, nik esango nuke aitorleak egin behar dituela
“saludadore” lanak. (212)
Esan zidan Machado hori ona izango zela, baina ez zekiela ezer asko
ingude eta kanpai-hot sen gainean. (229)
Jaengo mutil gazte batek esan zidan ez zuela asmat zen denbora nola
agortu, eta esateko nik nolakoa nahi nuen eta marraztuko zi zkidala pla-
noak. (229)
Alferrik esango zien haiei Estatua askatasun-zikirat zaile zela eta udalak
eta gainerako bitarteko ant zutuak gaindituz, Komunak eta Sindikatuak
osatu behar zirela tokian tokiko ondasunen banat zaile eta aberastasunen
zaint zaile. (233)
Galán-ek zioen esateko amari, egin behar zuena baino ez zuela egin.
(256)

142 Pello Esnal

 Gure aitonak esaten zuen, azal-berrit zeko onena hondarrez igurztea iza-
ten dela. (256)
–Inaziok zabaldu du kut xan zeneramana ez zela oparia –bota zion bat-
-batean… (276)
##
3. Bestelako Bilduko zituen usadioa eta etorkizuna. Eta bilduko zituen lurralde haren
adit zekin izena eta biztanleen izena. Dena bilduko zuen Jacetania! hot s eginda.
(120)
Eta erabaki zuen, erabaki hura ere okerrekoa izango zen baina, arrazoiak
neurt zen edo sena zorrozten aritu ordez, zetorrena zetorrela, zetorren
bezala hart zen ikastea. (123-124)
Ikasi behar omen nuen hit zak azalean zioena baino sakonerago jot zen,
barrurago, muinerago. (182)
Eta sena zurkaizten hasi nint zenean, jabetu nint zen Frai Kandidoren
kontu horrek bazituela adabegiak nonahi. (183)
Baina aholkua eman zidaten izateko zorrot zagoa, estut zeko gehiago
umeak, eta penitent zia lazteko… (210)
##
4. Izan adi zkia “Eta Erregea? Zuetariko edonor baino bi zkorragoa al da? Langileagoa?
esaldiaren buruan Finagoa akaso? Ez, ez da. Da alferragoa, zabarragoa, ezgauzagoa,
hemen, Jacako herrian bildu garenon arteko edonor baino.” (122)
Bidez joango ziren. Ez ziren ihesean zihoazen giza-samalda. Ziren
Errepublikaren alde mat xinaturiko taldea, bere burua harrotasunez
erakusten zuena, nahi zuenak ikusi. (152)
Zen nonbait, oso gizon arriskut sua, eta okerreko asmoak zituena. (178)

Gramatika 143
 12. Lexikoa lant zen

HABEk, euskaldunt zearen laugarren maila diseinat zean, bazekien lexikoa

izango zuela langai berezietako bat. Arrazoi askorengatik. Hasteko, eus-
kara (gizarte- eta hi zkunt z) normalizazio-bidean delako eta laugarren
mailako ikaslea, hain zuzen, normalizatu gabe dagoen esparru bateko
hi zkunt z erabilt zaile kualifikatu (izango) delako.
HABEk lehendik ere topo egina zuen arazo berberarekin: “Laneko
euskara” saileko material didaktikoa prestatu zuenean, Elhuyarren eta
UZEIren eskutik.
Orain, laugarren maila garat zean, ondo datorkio orduan egina. Eta,
hura abiapuntu hartuta, beste urrat s bat egin nahi du, beti ere ikuspegi
didaktikora gidari eta gainerako mailetarako ere balio izango duelakoan.

HABEk, hiritar EGAdunen euskara-gaitasuna areagotu nahian, egina-

hal berezia egin zuen duela urte bat zuk, lau liburu didaktiko plazara-
tuz, “Laneko euskara” goiburu zutenak: Zient zia eta teknika (Elhuyar,
1986), Aurre zki-kut xak eta banka (Elhuyar, 1987), Udal-administrazioa
(Elhuyar, 1988) eta Osasun-zaint za (UZEI, Elhuyar, 1992).
Orain, laugarren maila garat zen ari garenean, abiapuntu egokia
eskaint zen digu material horrek, lexikoaren lanketa biderat zeko. Baina,
aurretik, beharre zkoa dugu konturat zea errotik ezberdinak direla plan-
teamenduz “Laneko euskara” eta euskaldunt zearen laugarren maila,
HABEren kurrikulua (HEOK) jauzi-eragile. Eta eskura izango ditugu,
une oro, gaia jorrat zen duten zenbait lan (Villasante, 1981; Euskalt zain-
dia, 1987c; 1991b; Zalbide, 1992; Zubimendi, 2004).
Bi alde funt se zko daude “Laneko euskara”ren eta laugarren mailaren
artean.
Lehena, ikuspegi osoari dagokio. Labur(regi) esanda, formula honetan
bil genezake zer den “laneko euskara” (ikus hurrengo or.):
Laugarren mailak, ordea, ikaslearen gaitasun komunikatibo orokorra
garat zea du helburu eta gaitasun orokor hori, aldi berean, ikasleari dago-
kion jarduera-arloan gauzat zeko gait zea bera. Era grafikoan irudikatuta:
Baina beste funt se zko aldaketa bat ere eragiten ari da HEOK,
kont zeptu zko eta prozedura zko edukiak bereiziz. Euskaldunt zearen lau-
garren mailan ere, hiru aurrekoetan bezala, oinarri zkoa da bereiztea bi
eduki mota horiek. Lexikoaren arloan, esaterako, kontua ez da jakitea
halako hit za mailegu den ala ez, edo hit z eratorri den ala konposatu, edo
zer motatako hit z konposatu den (dvandva, bahuvrîhi ala tatpurusa); bai-
zik horiek egoki erabilt zen ikastea. Horrek ez gaitu eraman behar, hala
ere, kont zeptu zko edukiak baztert zera, ezpada ondo baliat zera, jarduera

144 Pello Esnal

 Laneko euskara 4. maila

Lane ra
Laneko Laneko

eus ko
kara
ne ra

ko
a

sk o
La ska

e
euskara euskara

eusk

eu nek
ko

a
4.

Lan

ar
eu

La
Laneko maila Laneko
euskara euskara
EGA

“Laneko euskara” = EGA + xede berezietarako euskara

didaktiko eragile baten zerbit zuan. Hit z batean, lexikoa erabilt zen ikasi
behar da laugarren mailan ere; eta horretarako baliatuko ditugu, besteak
beste, kont zeptu zko edukiak, beti ere lexikoaren erabilera ikasteko balio
lezaketen neurrian.
Errotiko planteamendu-aldaketa horrek bere ondorioak ditu; hortik
sort zen dira, besteak beste, lexikoa lant zeko oinarri zko irizpideak.
Hauexek ikusiko ditugu, labur-labur, lehenengo puntuan. Eta ondoren,
bigarrenean, hiru testu erabiliz bideratuko dugu lexikoaren lanketa.
##
1. Oinarri zko Guztira, lau oinarri zko irizpide dira.
irizpideak
• Lehenengoa, hi zkunt zaren ikuspegi komunikatiboaren harikoa da.
Laugarren mailan ere, gaitasun komunikatiboaren lau gaitasunak lan-
duko ditugu, horretarako behar diren edukiak jorratuz: soziolinguis-
tikoak, testualak, gramatikalak eta estrategikoak. Eta, hain zuzen,
horien baitan landuko dugu lexikoaren erabilera, era integratuan, gai-
nerako osagaiekin batera, ekint za komunikatiboaren (testuaren) bai-
tan, aurreko mailetan landutakoa garatuz.
• Bigarren eta hirugarren irizpideak, arestian azaldutako berei zketak
eraginak dira: kont zeptu zko edukien eta prozedura zkoen artekoak.
Berei zketak lexikoaren lanketa ez-exhaustibora garamat za. Horrela,
albora ut ziko ditugu, lehenik, lexikoa ongi erabilt zeko beharre zko ez
ditugun ezagut zak. Bigarrenik, ez ditugu hit z-arlo guztiak landuko
espresuki; batetik, lehen hiru mailetan landuak izango ditugulako
bat zuk (oinarri zkoenak) eta, bestetik, ikasleen beharrek aginduko
digutelako zer landu.

Gramatika 145
 • Laugarren irizpidea, a zkenik, ortografiari (marraren erabilerari)
dagokio; uste baitugu mesedegarria izango zaigula irizpide finko bat
zehaztea.

Ekint za komunikatiboaren (testuaren) baitan

Egitea da hit z egitea: (aho zko edo idat zi zko) testu batean gauzat zen
den egitea. Eginez ikasten dugu egiten; eta lexikoa erabiliz, lexikoa
erabilt zen.
Bigarren puntuan, hain zuzen, hiru testu izango ditugu abiapuntu lexikoa
lant zeko. Ez dira nolanahiko testuak, baizik hirugarren eta laugarren
mailako ekint za komunikatiboak gauzat zen dituzten testu ereduak.
Horiek aztertuz eta horrelakoak sortuz (ekint za komunikatibo bert suak
gauzatuz) joango gara lexikoa erabilt zen ere ikasten.

Ikaslearen beharren arabera

Aurreratu dugunez, kontua ez da lexikoaz jakitea, baizik lexikoa era-
bilt zen jakitea. Agian, ikasleren bati ondo etorriko zaio jakitea dena
delako hit za mailegu edo eratorri edo elkartu dela, baina beste bati ez;
eta alderant ziz. Horregatik ikusi behar dugu zer neurritan eman ikasleei
kont zeptu zko edukiak eta zer neurritan ez; eta, horrekin batera, testu
jakin bateko zein hit z landu eta zein ez.

Sei hit z-sail

Gainera, bigarren irizpide horren harian, ez dago lexikoaren arlo osoa
landu beharrik. Lehenik landuak baitaude sail bat zuk. Bestetik, oina-
rri zkoak landuz besteen lanketa ere bidera dezakegulako.
Uste dut nahikoa izan dezakegula sei hit z-sail lant zea. Honako hauek: 1)
aposizioa, 2) mailegu-hit zak, 3) hit z eratorriak, 4) hit z elkartu lotuak, 5)
hit z elkartu marraz lotuak eta 6) hit z elkartu marraz lotu gabeak.
Sailkapena ez da homogeneoa; hau da, irizpide bakar baten arabera
egina. Baina baliagarria izan dezakegu. Orain argituko dugu sailkapen
honen arrazoia.

Ortografiari (marrari) buruz

Hit z elkartuen ida zkera dela-eta, arazoak sort zen ditu marraren erabile-
rak: zein hit z elkartu lotu marraz eta zein ez.
Jakina denez, Euskalt zaindiak bost sailetan banatu zituen hit z elkartuak,
idaztarauen ikuspegitik (Zalbide, 1992: 136-140): 1) bereiz idaztekoak
direnak, 2) marrarekin idaztekoak direnak, 3) loturik idaztekoak dire-
nak, 4) marrarekin edo bereiz idat z daite zkeenak eta 5) marrarekin edo
loturik idat z daite zkeenak. Hain zuzen, a zken bi hauek sort zen dituzte
arazoak.

146 Pello Esnal

 Laugarren mailan, hobe dugu Euskalt zaindiak aukeran ut zitakoetan
forma bat hobestea. Eta uste dugu aurrerabide egokia eskaint zen dutela,
hain zuzen, He zkunt za Sailaren Ikasmaterialen Aholku Bat zordeak egi-
niko gomendioek (Zubimendi, 2004: 59-70), bai hartutako erabakienga-
tik, bai izandako motiboengatik (Zubimendi, 2004: 66). Eta oraingoz,
behint zat, horien arabera jokatuko dugu.
Orain, erabaki honen harian ulert zen da zergatik, (hirugarren irizpi-
dean) sei hit z-sail bereiztean, hit z elkartuen loturen zer-nolakoa ere
hartu dugun sailkapen-irizpidet zat, hit zen kategoriarekin batera.
##
2. Adibidez Puntu honetan, hiru testuren lexikoa aztertuko dugu, oso era soilean.
Hiru testuak dira ereduak: hirugarren mailako ekint za komunikatibo
baten isla lehenengoa (Mungia, 2004); laugarren mailako ekint za komu-
nikatiboarenak hurrengo biak (Agirre, 1992; Dorronsoro, 1985).
Lanketa didaktikoaren lehen urrat sera mugatuko gara, eta beti ere
adibide gisa; irakasleari berari baitagokio, bere ikasle- taldearen ara-
bera, zer landu eta nola landu erabakit zea.
Esan gabe doa: lanketarako hit zak ez ditugu beti irizpide beraren ara-
bera aukeratu.
Etorkinak
1. Aurreko ilunt ze batean Antiguako pilotalekura joan nint zen 21:00ak
aldera, eta handik ordu laurden batera ikusi nituen etort zen. Ez ziren bat
edo bi, dozenaren bat baizik. Isil-isilik eseri ziren alde batean, zer edo zer
atera zuten jateko eta bertan gelditu ziren pilotariei begira. Gero, udalt zain
bat zuk igaro ziren beren aurretik lasai, baina porra eskuan, eta, a zkenik,
21:30ak aldera-edo kartoi bat zuk hartuta desagertu ziren, lo-tokiaren bila,
nonbait.
2. Eta gu, pilotalekuaren beste aldean, harri eta zur. Bat zuetan, haiei begira;
beste bat zuetan, berriz, geure artean berriketan, sinet si ezinik…
3. Film belt z eta ilun bateko irudiak ziruditen arren, egia zkoak ziren, bene-
-benetakoak, mundu honetako errealitate gordinaren ondorio zuzena, mise-
riak eragindakoa, alegia. Et xerik gabeko etorkinez ari naiz. Eta hement xe
ditugu, gure alboan, Donostiako t xokorik donostiarrenetako batean.
4. Aurrekoa gau freskoa izan zen, et xeko epelera it zuli ginenont zat, eta
nahikoa hot za, seguru aski, et xerik gabekoent zat. Lo egin al duzue sekula
kale gorrian? Nik, behin, gaztet xoa nint zela, Pirinioetatik it zuli, eta Jacan
autobusa galdu genuen batean. Uda zkena zen, eta lo-zaku xahar batean
sartuta egin nuen gaupasa, berokia jant zita eta ongi janda. Eta, hala ere,
hot zak egon nint zen gau osoan.
5. Pilotalekutik alde egin baino lehen, auzotar batekin hit z egin genuen: ingu-
ruko bizilagunak beldurtuta daudela, etorkin horiek hor bertan errotuz
gero, t xarrera egin dezakeelako egoerak; et xe barruan egin ohi ditugunak
denon begien bistan egiten dituztela; Caritasek kalean dituen arropa bilt zeko
edukiont zietatik harrapat zen dituztela jant ziak; goizean goiz Antigua
auzotik Erdialdera joaten direla auskalo nora eta zertara; gainerako etor-

Gramatika 147
 kinak (afrikarrak, amerikarrak…) lanean arit zen direla eta horiek, nonbait,
ez; konponbide zaila duen gaia dela, konplexua; ez genukeela egon nahi
haien larruazalean; zer edo zer egin beharko lit zatekeela lagunt zeko, etab.,
etab., etab.
6. Bart ederki lo egin ondoren, behin eta berriro etorri zait burura haien irudia.
Eta neure baitan sentit zen dudan ondoeza arint zeko idat zi dut gutun hau. Ez
dut nahi beste alde batera begiratu, ezer gertatuko ez balit z bezala. Gu beza-
lako pert sonak dira, eta uste dut irtenbideren bat eskaini behar diegula.
Nik, behint zat, horixe nahiko nuke.
7. Horregatik, galdera hauxe egin nahi diot etorkin horiei lagundu diezaie-
keen edonori: zer egin dezakegu? Negua badator, eta ez da giro izango kale
gorrian.
Alex Mungia

Aposizioa:
Antigua auzo (5)
Zenbait mailegu-hit z:
film (3), errealitate (3), konplexu (5).
Zenbait hit z eratorri:
udalt zain (1), desagertu (1), etorkin (3, 5, 7), beroki (4),
konponbide (5), irtenbide (6).
Hit z elkartu lotuak:
pilotaleku (1, 2, 5), gaupasa (4), bizilagun (5), edukiont zi (5),
larruazal (5), ondoez (6).
Hit z elkartu marraz lotuak:
lo-toki (1), lo-zaku (4).

Autismoa
1. Autismoa haurt zaroko gaixotasun bat da; beste pert sonekiko harreman-
-eskasia nabarmenak dituena. Bere sintomak 2-5 urte bitartean agert zen
dira; adin horretan ume normalak beren gizarte mailako portaera erabat
fi nkat zen hasiak baitira, baina ume autisten gurasoak lehenagotik hasi dira
konturat zen beren umea “arraroa” dela.
2. Ume autistak onegiak izan ohi dira, ia inoiz ez dute negarrik egiten edo ez
dira urdurit zen, eta beren sehaskan luze egon daite zke, lasai-lasai, bakarrik
egon arren. Beren gurasoen aurrean “distraituta” bezala egoten dira eta ez
diete haien maitasun-ekint zei erant zuten.
3. Mint zaira-problemak, gut xi-asko grabeak, edukit zen dituzte ume autis-
tek. Bat zuetan, mint zaira ez da batere garat zen; beste bat zuetan, berriz,
umea hit z egiten hasten da, baina bi urte beteta, hort xe gerat zen da ez
at zera ez aurrera. Autismoan oso tipikoa da beste pert sona batek esandako
hit zak edo esaldiak umearen adinaren arabera automatikoki errepikat zea.
Mint zairak ongi eboluzionat zen duen kasuetan ere, ez da normal garat zen
(sintaxian bit xikeriak agert zen baitira) eta hi zkera monotonoa izan ohi da.

148 Pello Esnal

4. Ume autisten beste ezaugarri bat gauza eta tresnenganako interesa da. Beren
ingurugiroa konstante, beti berdin, mantent zea gustat zen zaie. Edozein
aldaketak (eguneroko paseoan egin ohi duen bidean aldaketat xoren batek,
edota et xean zerbait lekuz aldat zeak, adibidez) larritasun eta estuasun han-
dia sort zen die. Beren portaeraren alor honek asko mugat zen ditu, behin
eta berriz errepikat zen dituzten jokabide eta erritmo mult zo mugatu bat zuk
soilik bereganat zen dituztelako.
5. Gaur egun, oraindik ez dira ezagut zen autismoaren sustraiak eta arrazoiak.
Hasieran, ikert zaileek haurrarekiko maitasun faltagatik sort zen zela uste
zuten. Baina a zkenaldi honetan, kasurik gehienetan sustrai organikoren
bat, genetikaren arlokoa, badela onart zen da. Horren adibide eta lekuko da
lau autistetatik hiru mutikoak izatea eta bakarra neska izatea.
6. Autismoaren arrazoi zehat za ezagut zen ez denez, gaixotasun honent zat ez
dago tratamendu espezifi korik, baina frogatuta dago ume autistei heziketa
berezia eskaint zen zaienean asko hobet zen direla.
7. Pronostikoari dagokionez, askoz ere hobea da bost urterekin beste pert sone-
kin komunikat zeko modua duen ume autistarena, mint zaira bidez inolako
harremanik ezin lor dezakeen umearena baino.
8. GAUTENAk, Gipu zkoako Autisten Guraso Elkarteak, argitaratu zuen
liburuxka batetik atera dira ondorengo datu asko.
9. Zer da autismoa?
10. Leo Kranner-ek sindrome hau deskribatu zuenetik, berrogeita bost urteotan
autismoaren kont zeptuak interpretazio desberdinak eduki ditu, eta honek
nahaste-borraste handia sortu du.
11. Gaur egun, eta OME-ren irizpideei jarraituz, aditu gehienek Autismoa
bizit zako hirugarren urtea baino lehen agert zen den jokabide mult zo bezala
ulert zen dute; umea garapen normaletik oso bestelako bideetan barrena
murgilt zen duten jokabide mult zo bezala, hain zuzen.
12. Gizarte-harremanetarako ezintasuna duten umeak izan ohi dira. Adibidez,
beren gurasoak et xean hara eta hona dabilt zanean ez diete jarrait zen; ezta
begiradarekin ere. Ez zaie kontaktu edo ukipen fisikorik gustat zen. Ez dute
lagunarteko irribarrerik; ezta kanpoko edo arrot zenganako beldurrik
ere…
13. Mint zaira-garapenean at zerapenak eta trastornoak eduki ohi dituzte.
Mint zaira polikiegi gara daiteke, batere ez garatu edota ongi hasi baina
bat-batean eten eta geratu. Horietako erdiek, zerbait esaten ikasi dutenek,
“ekolalia” deit zen zaiona edukiko dute, hau da, egiten zai zkien galderei
erant zuteko oihart zun moduan galdet zailearen a zken hit zak errepikatu
egingo dituzte. Bestalde, zu eta ni pert sonak nahasten dituzte.
14. Beren jostailuak erabilt zen ikasten ez duten umeak dira. Ez dute fantasia
batere lant zen, eta beren jolasak sunt sikorrak (apurt zaileak) dira; monoto-
noak, errepikakorrak.
15. Estimulu sent sorialekiko erant zuna ere alteratua eduki ohi dute ume
hauek. Ume autista berberak, une diferenteetan, desberdin erant zungo
die estimuluei (argiei, soinuei, usainei, etab.); batere ez bat zuetan eta ika-
ragarri besteetan. Zenbaitetan, t xoratuta bezala egongo dira horien aurrean.
Bestetan, berriz, ikusi edo at zeman ere ez dituztela egiten dirudi.

Gramatika 149
 16. Beren garapena ez da armonikoki koordinat zen. Ume hauengan garape-
naren hiru faseen (motorearen, ezagut zaren eta sozialaren) koordinazio
normala ez da burut zen. Ume hauen garapen-mailak gorabehera handiak
dau zka, zenbait kasutan ume horiek beren adinari dagokiona baino maila
altuagoan egoten direlarik.
17. Ume batek hiru urte bete aurretik portaera horiek guztiak dituenean, autista
dela esan daiteke.
18. Zer egin ume autistekin?
19. Errehabilitazio-programaren helburua hau da: gait zak jota dagoen ume
bakoit zak bere gaitasun edo ahalmen potent zialik handiena lort zea. Eta
horretarako, programa horiek ahalik eta ingurugiro normalizatuenean
edo normalizat zaileenean aplikatu behar dira.
20. Ume autista bakoit zak programa indibidualizatua behar du; teknikariek
gurasoekin batera prestatutako programa, aldi zka-aldi zka berrikusiko
dena.
21. Normalean bost dira landu beharreko arlorik funt se zkoenak: eguneroko
bizimoduarekin lotutako jarduerak (janztea, garbit zea, jatea, higienea eta
norberaren autonomia), pedagogia espezializatua, komunikat zeko gaita-
suna lant zea (edo ikastea, behar izanez gero), sozializazioa eta jokabidea-
ren normalizazioa eta okupazio zko terapia.
Jabier Agirre

Zenbait mailegu-hit z:
autismo (1…), sintaxi (3), monotono (3), organiko (5), gene-
tika (5), tratamendu (6), frogatu (6), estimulu (15), sent sorial
(15), alteratu (15), diferente (15), motore (16), sozial (16),
koordinazio (16), potent zial (19), normalizatu (19), terapia
(21).
Zenbait hit z eratorri:
automatikoki (3), portaera (4), sunt sikor (14), errepikakor (14),
desberdin (15), armonikoki (16).
Hit z elkartu lotuak:
ingurugiro (4, 19), lagunarte (12), irribarre (12), gorabehera
(16), bizimodu (21), jokabide (21).
Hit z elkartu marraz lotuak:
maitasun-ekint za (2), mint zaira-problema (3), gizarte-harre-
man (12), mint zaira-garapen (13), garapen-maila (16), erreha-
bilitazio-problema (19).

Emakumea zenbait euskal idazleren begietan

1. Emakumea, lurrean azaldu zenetik, gai zki ikusia izan da, bat zuetan
bere edertasunak gizonaren begiak it sutu dituelako, bestetan et saiaren
eta bekatuaren zama bi zkarreratu zaiolako.

150 Pello Esnal

 2. Emakumea aztert zerakoan, ezin dugu espirituaren eta gorput zaren
berei zketa klasikoa ahaztu; emakumeari gorput zaren alderditik
begiratu izan bait zaio. Emakumearen gorput zari gizone zkoarenari
baino garrant zi gehiago emateko ohitura dago. Gizonari espiritua-
ren bertuteak izendatu ohi zai zkio eta emakumeari gorput zarenak.
Pintoreek eta eskultoreek edertasun fisikoa gehienetan emakumea-
ren bidez agert zen dute. Greziarrek, gorput za berez balorat zen
dutenez, ez dute eragozpenik izango gizon-irudiak ere edertasunez
janzteko.
3. Kristautasunaren eragina nabarmena izan da
4. Kristautasunaren bidetik etorriko da euskal kulturaren emaku-
mearen mespret xua. Goralt xatua izango den emakumeak sexurik
gabea izan behar du. Amatasuna baloratu arren, Ama Birjina izango
da emakumearen eredua. Jainkoaren amak bere haurra haragi zko
ukiturik gabe sortuko du. Gertaera hau benetan funt se zkoa da
emakumeari buru zko kristau ikuspegia ezagut zeko, eta zenbait eus-
kal idazleren jarrera ulert zeko. Emakumea, haragi zkoa delako mes-
pret xatua, bere birjintasunagatik sublimatua izango da. Axularrek
eta Frai Bartolome Santa Teresak emakumeari buruz duten ikuspe-
gia aztert zerakoan, ezin dugu ahaztu Tertulianok zioena: emakumea
gizona galt zeko sortu zen aingeru gaizto bat da.
5. Euskal literaturako print zak
6. Elena Olaizolak emakumea euskal literaturan aztertu nahi izan
du, eta horretarako hiru idazle klasiko (Et xepare, Axular eta Frai
Bartolome Santa Teresa) eta moderno bat (Jon Mirande) aukeratu
ditu. Hiruretatik Et xeparek bakarrik balioztat zen du emakumea.
Jon Miranderi emakumeak ez zai zkio at seginak gertat zen eta beste
bi elizgizonek helburu moralak dituzte gogoan.
7. Et xepare: emakumerik gabe ez dago zerurik
8. Et xepareren idazlanetan, emakumea lagun eme eta eztit su bezala
agert zen da eta gizonaren grinak aset zeko balio du nagusiki.
Emakumeak gizona kont solat zeko prest egon behar du. «Gizonaren
probet xuko emaztia bethi da», dio bere olerki batean.
9. Emakumea beharre zkoa da gizonarent zat, hot s, gizonaren et xea
taxuz egon dadin eta gizonak amodioaren plazera senti dezan.
Emakumearen eginkizuna et xe barnekoa da; emazterik gabe ezin da
bizi ezta zeruan ere. «Parabizuya nahi enuke emazterik ezpalit z», dio
Bernatek.
10. Ez dugu ahaztu behar Et xeparek emakumeari buruz duen ikuspe-
gia poeta batena dela; eta, Elenak dioen bezala, oso idealizatua da.
Et xepareren pent saeran, Trento aurreko eragina nabarment zen da eta
garaiko matriarkatuaren ukitua ere suma daiteke.
11. Axularrent zat, emaztea deabruaren pareko
12. Axularrek oso bestela ikusten du emakumea. Trentoko Elizbat zar
Nagusiak zerikusi handia izan zuen elizgizonen pent saera mora-
lean. Axularren ke zka nagusia garaiko nahaste-borraste sexuala
zuzent zea zen. Axularrek Erreformaren ideiak zapuztu nahi ditu.

Gramatika 151
 13. Et xeparerent zat emakumeak gizona taxut zeko balio badu,
Axularrent zat emakumeak «haragiaren aphetitu desordenatuak» piz-
teko besterik ez dira.
14. Axularrent zat, gizonak daukan arriskurik handiena bere boterea
galt zekoa da. Gizona, emaztearen aurrean it suturik, bere besoetan
murgilt zen da. Emaztea deabruaren pareko da, erakarmen berdina
du eta gizona infernurant z bult zat zen du. Emakumeak gizona ezer-
tarako balio ez duela uzten du. «Larrut zen eta desegiten baitu», dio
Axularrek. Haragiaren grina suaren ant zekoa da; «eztu behin ere
erraiten asko duela», Geron dioenez.
15. Elena Olaizolak Inkisizio garaiko pent saeratik bereizi nahi du Axular,
batez ere suaren kont zeptua erabilt zeko eragatik, baina berei zketa
hau ez da nahikoa; horretarako, Inkisizioaren eta elizgizonaren balio
moralak aztertu beharko lirateke.
16. Elenak dioenez, emakumearen jokabidea epait zeko Axularrek era-
bilt zen dituen arrazoiak ez dira moral hut sak; estetikoak ere badira.
Esate baterako, emazte batek ardoa edatea gai zki irudit zen zaio.
17. Frai Bartolome: emakumea bekatuaren egile
18. Frai Bartolome Santa Teresak, XIX mendekoa izan arren, Axularren
ant zeko moral sexuala du. Ez da harrit zekoa ere izen-abizen horiekin
Freudenaren ant zekoa ez izatea.
19. Euskal-errijetaco olqueetan, ta dant zeen neurricogat z ozpin-
duba liburuan, dant zatik sort zen diren arriskuak salat zen ditu.
Bartolomerent zat, neskatilek jatortasunez jokat zen dute eta e zkon-
duak, berriz, lot sagabeak dira. Usoa eta behia bezala bereizi behar dira
biak, dio Bartolomek.
20. Axularren idazlanetan emakumea bekatuaren eragile baldin bada,
Frai Bartolomerent zat bekatuaren egilea izango lit zateke, Elenak dio-
enez. Garai desberdinekoak izan arren, biak eliz moralaren jarrait zaile
sut suak dira. Gorput zaren mespret xua, gorput zaren eta espirituaren
arteko puskaketa berdint su ikusten dute. Gorput za menperatu behar
den zerbait da.
21. Mirande: emakumea fantasma t xar bat
22. Jon Mirande eliz moralaren babeslea ez izan arren, emakumeari ez
dio lore gehiegi botat zen. Mirandek emakumeari buruz duen ikus-
pegia nahiko e zkorra da; emakume zkoa gizone zkoaren mendean ez
egonagatik, emakumearen sexuak ez dio at seden handirik ematen.
23. Emakumeari beldurra dio Mirandek, fantasma t xar bat da berarent zat
eta desegin beharrekoa. Haur besoetakoa nobelan, emakumea objektu
hut s bezala tratat zen du eta bere gogoa haurrek erakart zen dute.
24. Miranderen olerkietan, Elenak dioenez, erromantizismo gehiago
dago; eta, adibide bezala, «Behin batez Zuberoan» aipat zen digu. Hala
ere, emakume helduekin maitasuna lort zeko ezintasuna garbi nabar-
ment zen da haren idazlanetan.
25. Elenak dioenez, gure historiarekin zerikusia izan duen emakumearen
irudia ez da hain baztertua geldit zen Miranderen pent saeran, hala nola

152 Pello Esnal

 sorginena. Orhoituz liburuan, esaldi hau aurkit zen dugu: «Europar
sinhesmenagatik bizia eman duten euskaldun sorgin, azti eta belhagi-
leen orhoit zapenetan».
26. Lau idazle hauen pent saera aztertu ondoren, emakumearen irudiak ez
du edertasun handirik; bat zuetan erlijioaren eraginagatik eta bestetan
idazlearen jarrera ikonoklastagatik, zenbait idazleri emakumearen
gonapeak ez dio goxotasun handirik ematen.
27. Euskal kulturaren barnean, beste kultura askotan bezala, emaku-
meari bere espazioa eta denbora ukatu zaio. Eskerrak euskal literatu-
ran beste idazle bat zuek poesia gehiagorekin emakumea tratatu duten;
bestela, ez zuen infernuan ere tokirik izango.
Juanjo Dorronsoro

Aposizioak:
Euskal-errijetaco olqueetan, ta dant zeen neurricogat z ozpin-
duba liburua (19), Haur besoetakoa nobela (23), Orhoituz
liburua (25).
Zenbait mailegu-hit z:
bertute (2), baloratu (2), mespret xu, mespret xatu, (4, 20), sexu,
sexuala (4, 12, 18, 22), sublimatu (4), kont solatu (8), amodio
(9), plazer (9), idealizatu (10), matriarkatu (10), Erreforma (12),
botere (14), lnkisizio (15), kont zeptu (15), estetiko (16), objektu
(23), erromantizismo (24), ikonoklasta (26).
Zenbait hit z eratorri:
goralt xatu (4), amatasun (4), balioztatu (6), eztit su (8), nagusiki
(8), erakarmen (14), eragile (20), e zkor (22), erakarri (23), ezin-
tasun (24).
Hit z elkartu lotuak:
ikuspegi (4, 10, 22), elizgizon (6, 12, 15), idazlan (8, 20, 24),
elizbat zar (12), zerikusi (12, 25), jokabide (16), adibide (24).
Hit z elkartu marraz lotuak:
gizon-irudiak (2).
Hit z elkartu marraz lotu gabeak:
euskal idazle (0, 4), euskal kultura (4, 27), euskal literatura (5, 6,
27), eliz morala (20, 22).

Gramatika 153
Bibliografia

Adam, J. M. 1996. Testu-motak. Hizpide 37: 62-72. [Jatorri zkoa: Quel types de textes. Le français dans le
Monde 192: 39-43; 1985.]
Agirre, J. M. 1991. Euskal gramatika deskriptiboa. Bilbo: Labayru Ikastegia.
Alberdi, A. 1996. Eskola Gramatika. Donostia: Elkar.
Alonso-Fourcade, M. P. 2002. Le rôle des organisateurs et des séquences dans la structuration des textes
basques. Une approche fractale. [Genevako Unibert sitatean, Psikologia eta He zkunt za Zient zietako
fakultatean, aurkeztutako doktore-tesia.]
Altube, S. 1975. Erderismos. Bilbo: Indauchu.
Arano, R. M. et alii. 1990. Testu azterketarako ezaugarri galbahea. Euskal testuen tipologia eta bere
azterketarako metodologia. In I. Idiazabal (ed.), Hi zkunt zaren psikopedagogia. Testu motak, funt ziona-
mendu eta didaktika. Bilbo: Labayru Ikastegia, 149-210.
At xaga, B. 1982. Euskal narratibaren arazoak. Jakin 25: 94-103.
Austin, J. L. 1962. How to do things with words. Oxford. [Gaztelaniaz: Cómo hacer cosas con palabras.
Barcelona: Paidós, 1982.]
Aznar, E. et alii. 1991. Coherencia textual y lectura. Barcelona: I.C.E. Universidad de Barcelona / Editorial
Horsori.
Benveniste, E. 1971. Problemas de lingüística. Madrid: Siglo veintiuno.
Berria. 2006. Estilo liburua. Berria.
Bosque, I., Demonte, V. (dir.). 1999. Gramática descriptiva de la Lengua Española. Madrid: Espasa Calpe.
Bronckart, J. P. 1992. El discurso como acción. Por un nuevo paradigma psicolingüístico. Anuario de
Psicología 54: 5-48. [Frant sesez: Action, langage et discours. Les fondament s d’une psychologie du
langage. Bulletin suisse de linguistique appliquée 59: 7-64; 1994.]
Bronckart, J. P. 1993. Hi zkunt zaren zient ziak: irakaskunt zarako desafioa? Donostia: HABE, It zulpen
Saila 33. [Jatorri zkoa: Les sciences du langage: un défi pour l’enseignement? Paris: Unesco – Delachaux
& Niestlé, 1985. Gaztelania zkoa ere 1985ean plazaratu zen: Las ciencias del lenguaje: ¿un desafío para
la enseñanza? París: Unesco.]
Bronckart, J. P. 1996. Activité langagière, textes et discours. Pour un interactionisme socio-discursif.
Lausanne – Paris: Delachaux et Niestlé. [Gaztelaniaz: Actividad verbal, textos y discursos: por un
interaccionismo socio-discursivo. San Sebastián de los Reyes: Fundación Infancia y Aprendizaje, 2004.
Guk, dena den, geure it zulpena baliatu dugu testua gaztelaniaz aipat zean.]
Canale, M. 1983. De la competencia comunicativa a la pedagogía comunicativa del lenguaje. In Varios
autores, Competencia comunicativa. Documentos básicos en la enseñanza de lenguas extranjeras.
Madrid: Edelsa, 1995.
Canale, M., Swain, M. 1980. Fundamentos teóricos de los enfoques comunicativos. La enseñanza y la
evaluación de una segunda lengua. Signos 17: 54-62; 18: 78-89, 1996.
Díaz Noci, J. 1995. Kazetarit za-ida zkunt zarako eskuliburua. Bilbo: Euskal Herriko Unibert sitatearen
Argitalpen Zerbit zua.
Egunkaria. 2001. Estilo liburua. Andoain: Egunkaria.

HIZPIDE 71 (2009), 155-160 orr. 155

Eguren, L. J. 1999. Pronombres y adverbios demostrativos. Las relaciones deícticas. In I. Bosque, V.
Demonte (dir.), Gramática descriptiva de la Lengua Española. Madrid: Espasa Calpe, 929-972.
EHAA. 1993. Agindua, apirilaren 6koa, Lege Egitasmoak, Dekretuak, Aginduak eta Erabakiak lant zeko
jokabideak araut zen dituena. EHAA: 1993.04.19.
EHAA. 2000. Agindua, 2000ko urtarrilaren 24koa, Kultura sailburuarena, Helduen Euskaldunt zearen
Oinarri zko Kurrikulua onartuz. EHAA: 2000.02.08.
EHAA. 2006. Agindua, 2006ko mart xoaren 13koa, Kultura sailburuarena, Helduen Euskaldunt zea-
ren Oinarri zko Kurrikuluaren laugarren mailari dago zkion eduki eta ebaluazio-irizpideak onart zen
dituena. EHAA: 2006.03.30.
Elhuyar. 1986. Zient zia eta teknika. Donostia: HABE.
Elhuyar. 1987. Aurre zki-kut xak eta banka. Donostia: HABE.
Elhuyar. 1988. Udal-administrazioa. Donostia: HABE.
Elosegi, L. 2008. Euskararen erabilt zaile estrategikoa: helduen euskaldunt ze eta alfabetat zearen helburu.
Euskera 53: 513-523.
Elosegi, L., Esnal, P. 2004. Euskaltegi-kurrikuluak egiteko jardunbide bat. Hizpide 57 [ale monografi koa].
Erkizia, J. 2007. HABE eta euskaldunt ze-alfabetat zea, 1981 - 2007: lehenak badu gerorik. Bat.
Soziolinguistika aldi zkaria 64: 31-37.
Esnal, P. 1998. Koherent ziaz. Jakin 107: 31-47.
Esnal, P. 2001. HEOK: hi zkunt zaren ikuspegi dialektikoa. In Helduen euskaldunt zearen II. eta III. jardu-
naldiak. Bilbo: Udako Euskal Unibert sitatea, 19-39.
Esnal, P. 2002a. Testu-antolat zaileak. Hizpide 50: 25-36.
Esnal, P. 2002b. Testu-antolat zaileen erabilera estrategikoa. Hizpide 51: 19-33.
Esnal, P. 2003a. Testu-motak: sekuent zia eta hi zkunt z ekint za. Hizpide 53: 55-66.
Esnal, P. 2003b. Hit zaurrea. In San Ignazio, Loiolako San Ignazioren Gogojardunak [Pat xi Altunaren
it zulpena]. Bilbo: Klasikoak, 7-25.
Esnal, P. 2004. Preskripzioa: oinarri zko hi zkunt z ekint za. Hizpide 55: 79-87.
Esnal, P. 2006a. Puntuazioa lant zen. Hizpide 61: 47-71.
Esnal, P. 2006b. Hit z-ordena lant zen. Hizpide 62: 65-81.
Esnal, P. 2006c. Lexikoa lant zen. Hizpide 62: 82-93.
Esnal, P. 2007. Ebazten dut. Hizpide 64: 66-69.
Esnal, P. 2008a. Kontaketa, azalpena eta preskrizpzioa: sekuent zia nagusiak. Hizpide 67: 35-50.
Esnal, P. 2008b. Testu-antolat zaileak. Erabilera estrategikoa liburuaren aurkezpena. Euskera 53: 467-483.
Esnal, P. (koord.) 2008c. Testu-antolat zaileak. Erabilera estrategikoa. Bilbo: Euskalt zaindia, Jagon Saila.
Et xezarreta, E. 1981. Euskal Elizbarruti arteko “Itun Berria”. Euskera 26: 199-217.
Euskalt zaindia: Gramatika bat zordea. 1985. Euskal Gramatika. Lehen Urrat sak- I. Iruñea:
Euskalt zaindia.
Euskalt zaindia: Gramatika bat zordea. 1987a. Euskal Gramatika. Lehen Urrat sak – I (Eranskina).
Bilbo: Euskalt zaindia.
Euskalt zaindia: Gramatika bat zordea. 1987b. Euskal Gramatika. Lehen Urrat sak – II. Bilbo:
Euskalt zaindia.

156 Pello Esnal

Euskalt zaindia. 1987c. Hit z-elkarketa 1. LEF bat zordearen lanak. Bilbo: Euskalt zaindia.
Euskalt zaindia: Gramatika bat zordea. 1990. Euskal Gramatika. Lehen urrat sak – III (Lokailuak).
Bilbo: Euskalt zaindia.
Euskalt zaindia. 1991a. Euskal Gramatika. Lehen Urrat sak-I. Bilbo: Euskalt zaindia.
Euskalt zaindia. 1991b. Hit z-elkarketa 3. LEF bat zordearen lanak. Bilbo: Euskalt zaindia.
Euskalt zaindia: Gramatika bat zordea. 1993. Euskal Gramatika Laburra: Perpaus Bakuna. Bilbo:
Euskalt zaindia.
Euskalt zaindia: Gramatika bat zordea. 1994. Euskal Gramatika. Lehen urrat sak – IV (Juntagailuak).
Bilbo: Euskalt zaindia.
Euskalt zaindia: Gramatika bat zordea. 1999. Euskal Gramatika. Lehen urrat sak – V (Mendeko perpau-
sak -1). Bilbo: Euskalt zaindia.
Eusko Jaurlarit za: He zkunt za, Unibert sitate eta He zkunt za Saila. 1997. Irakasleen euskaldunt zea.
HE2rako Curriculuma (4.000 eta 5.000 atalak), Gazteiz: Eusko Jaurlarit zaren Argitalpen Zerbit zu
Nagusia (Euskara Zebit zua: Glotodidaktika-lanak 49).
Garrido, J. 1999. Los actos de habla. In I. Bosque, V. Demonte (dir.). Gramática descriptiva de la Lengua
Española. Madrid: Espasa Calpe, 3.888-3.899.
Garzia, J. 1997. Joskera lantegi. Gasteiz: IVAP.
Goikoet xea, J. L. 2008. Testu-antolat zaileak gazteriaren ida zkerarako argitasuna eta garbitasuna. Euskera
53: 485-512.
HABE. 1999. Helduen Euskaldunt zearen Oinarri zko Kurrikulua. Donostia: HABE.
Hidalgo, B. 1994. Hit zen ordena euskaraz. Doktore-tesia (http://www.inguma.org).
Idiazabal, I. 2007. Euskal testuen azterketa eta hi zkunt zaren didaktika. Ibilbide bat eta hainbat egitasmo.
In I. Plazaola, M.P. Alonso Fourcade (ed.): Testuak, diskurt soak eta generoak. Euskal testuen azterketa
korrontea. Donostia: Erein, 77-99.
IVAP (HAEE: Herri Ardularit zaren Euskal Erakundea). 1994. Hi zkera argiaren bidetik. Gasteiz: IVAP.
IVAP (HAEE: Herri Ardularit zaren Euskal Erakundea). 2003. Galde zka. Euskara zko zalant zei erant zunez.
Gasteiz: IVAP.
IVAP (HAEE: Herri Ardularit zaren Euskal Erakundea). 2005. IVAPeko estilo-liburua. Gasteiz: IVAP.
Larringan, L. M. 1996. Testu-antolat zaileak bi testu motatan: testu informatiboan eta argudiapen-tes-
tuan. Gasteiz: Euskal Herriko Unibert sitatea [doktore-tesia].
Larringan, L. M. 1998. Testuen analisirako zenbait nozioren kont zeptualizazio bidean. In I. Idiazabal;
L.M. Larringan: Koherent zia, kohesioa eta konexioa: testurat ze baliabideak. Hi zkunt zaren azterketa
eta irakaskunt za, testu-antolat zaileak bi testu motatan: testu informatiboan eta argudiapen-testuan.
Gasteiz: Euskal Herriko Unibert sitatea eta Arabako Foru Aldundia, 47-94.
Lozano, J. et alii. 1982. Análisis del discurso. Madrid: Cátedra.
Martín, M.A., Portolés, J. 1999. Los marcadores del discurso. In Bosque, I; Demonte, V. (dir.): Gramática
descriptiva de la Lengua Española. Madrid: Espasa Calpe, 4.051-4.213.
Mit xelena, K. 1988. Galdegaia eta mint zagaia euskaraz. In Euskal idazlan guztiak VI. Hi zkunt zalarit zaz I.
Euskal Editoreen Elkartea: Klasikoak 26: 137-167.
Ormaechea, N. 1918. Acento vasco. Revista Internacional de Estudios Vascos IX: 1-15.
Plazaola, I. 1988. Trois types de textes en basque. In II. euskal mundu-bilt zarra: euskara-bilt zarra, I.
atala. Gasteiz: Eusko Jaurlarit zaren Argitalpen-zerbit zu nagusia, 151-156.

Bibliografia 157
Plazaola, I. 1990. Euskal testuen tipolojiaz: azterketarako galbahea eta lehen analisi estatistikoak. In
I. Idiazabal (ed.): Hi zkunt zaren psikopedagogia. Testu motak, funt zionamendu eta didaktika. Bilbo:
Labayru Ikastegia, 81-98
Plazaola, I. 2007. Euskal intertestua: hiru diskurt so tipoen funt zionamendua. In I. Plazaola, M.P. Alonso
Fourcade (ed.): Testuak, diskurt soak eta generoak. Euskal testuen azterketa korrontea. Donostia: Erein,
77-99.
Plazaola, I., Alonso Fourcade, M. P. (ed.) 2007. Testuak, diskurt soak eta generoak. Euskal testuen azter-
keta korrontea. Donostia: Erein.
Rijk, R. de. 1969. Is Basque an S.O.V. Language? Fontes Linguae Vasconum 1: 319-351.
Sainz, M. 2001. Azalpene zko testu ent ziklopedikoaren azterketa eta didaktika. Donostia: Erein.
Searle, J. R. 1969. Speech-Act s. An Essay in the Philosophy of Language. Cambridge University Presse.
[Gaztelaniaz: Actos de habla. Madrid: Ediciones Cátedra, 1990].
Urrutia, A. 2008. Legeen eta administrazioaren hi zkera, testu-antolat zaileen ikuspegitik. Euskera 53:
525-546.
UZEI, Elhuyar. 1992. Osasun-zaint za. Donostia: HABE.
Villasante, L. 1975. Hit zaurre gisa. In S. Altube, Erderismos. Bilbo: Indauchu, V-XII.
Villasante, L. 1976. Seigarren edizioari ait zinsolasa. In P. Axular, Gero, IX-XXXIV.
Villasante, L. 1981. Palabras vascas compuestas y derivadas. Oñate: Editorial Franciscana Aránzazu.
Villasante, L. 1988. Euskararen auziaz. S.l, s.n. [“Luis Eleizalde” saila 9].
Zabala, I. (koord.) 1996. Testu-loturarako baliabideak: euskara teknikoa. Bilbo: Euskal Herriko
Unibert sitateko Argitalpen Zerbit zua.
Zalbide, M. 1992. Hit z-ekarketa 4. Hit z elkartuen osaera eta ida zkera. LEF bat zordearen emait za.
Euskalt zaindiaren gomendio-arauak. Bilbo: Euskalt zaindia.
Zock, M. 1986. Le Fil d’Ariane ou les grammaires du texte comme guide dans l’organisation et l’expression
de la pensée en langue maternelle et/ou étrangère. Paris: UNESCO (ED. 86 / WS. 62). [Euskaraz:
Zock, M. 1992: Arianaren Haria edo testuaren gramatikak ama-hi zkunt zan nahiz hi zkunt za arrot zean
pent satutakoaren antolamendu eta adierazpenaren gisa. Donostia: HABE, It zulpen Saila, 31.]
Zubimendi, J. R. 2004. Ortotipografia. Gasteiz: Eusko Jaurlarit zaren Argitalpen Zerbit zu Nagusia.
Zubimendi, J.R., Esnal, P. 1993. Ida zkera-liburua. Gasteiz: Eusko Jaurlarit zaren Argitalpen Zerbit zu
Nagusia.
Zubiri, I., Zubiri, E. 2000. Euskal Gramatika Osoa. Bilbo: Didaktiker.

Erabilitako testuen iturriak

Agirre, J. 1992. Autismoa. Elhuyar 65: 15-17.
Alkain, I. 1981. Gerrateko ibillerak I. Tolosa: Auspoa. [Berez, gipu zkeraz dago testua; honako, euskara
batuan ipini dugu, huskeriaren bat ere moldatuz.]
Ararteko. 1991. Kalabozoak. Ert zant zaren eta udalen at xiloketa egoit zak. Los calabozos. Centros de
detención municipales y de la ert zant za. Vitoria-Gasteiz: Ararteko - Euskal Herriko Unibert sitatea.
Aristi, P. 1998. Oherako hit zak. Donostia: Erein.
Arteaga, T. et alii. 2008. Giza Eskubideen Aldarrikapen Unibert sala ospat zeko euskal kanpaina: Agiria.
HABE: Ikasbil, 403296.

158 Pello Esnal

Arzallus, A. 2002. Manuel Lasarte bert solaria. Egunkaria: 2002.09.22: 48-49.
Azpiazu, B. 2002. Hondart zan [Errenteriako Udal Euskaltegia].
Berria. 2008. Karmelo Et xenagusia Bilboko got zain lagunt zaile emeritua zendu da [2008.11.07: 16. or.].
Bert solariak. 1963. Bert solarien Txapelketa (30-XII-1962). Tolosa: Auspoa [Auspoa: 22].
Consumer. 2002. Ospitalea behartuta dago zakurraren ho zkada salat zera, jabeari egin arren. Consumer
54 [egokitua].
Dorronsoro, J. 1985. Emakumea zenbait euskal idazleren begietan. Habe 76: 16-17.
Egaña, A. 1998. Pausoa noiz luzatu. Irun: Alberdania.
Elizegi, A. 2004. Ezezagunetik aldenduz. Berria: 2004.06.09.
Elizen Arteko Biblia Elkartea. 1994. Elizen Arteko Biblia: Itun Berria. La zkao / Donostia: Bibli Elkarte
Batuak / Euskal Elizbarrutiak.
Elorriaga, U. 2003. Van’t Hoffen ilea. Donostia: Elkar.
Euskal got zainak. 1998. Exhortación pastoral de los obispos de Pamplona-Tudela, Bilbao, San Sebastián
y Vitoria. Cuaresma - Pascua de resurrección / Iruñe eta Tutera, Bilbo, Donostia eta Gastei zko got zai-
nen art zain aholkua. Garizuma - Piztuerako Pa zkoa. Donostia: Idat z.
HABE. 2000a. Kont zentrazio-arazorik? In Dokumentu biltegia 670; Gaztet xulo aldi zkaritik hartua.
HABE. 2000b. Hobeto kont zentrat zeko aholkuak. In Dokumentu biltegia 852; Euskadi Irratia: “Lauretan
Babel” irrat saioa.
HABE. 2001a. Eguberri on! In Barrene, 1B maila, Irakaslearen liburua: 10. unitatea, 24. or.
HABE. 2001b. Zer egin seme-alabak nabigat zen ari direnean? In Dokumentu biltegia 1906; Gara egunka-
ritik hartua [2001.09.28].
Harit schelhar, J., Salaburu, P. 1999. Aint zin solas. In R. Lafon, Vasconiana. Bilbo: Euskalt zaindia [Iker
11]: XV-XVI.
Ibargut xi, F. 2004. Pozik art zain frant ziskotarra. Diario Vasco: 2004.09.09: 9.
IKA. 1998. Sagardoa egiteko prozesua. In Ikaslearen liburua. 5. urrat sa: 323-324; Ardat z Kultur Elkartea.
Iturain, I. 1996. Aita Lert xundi marokoarra. Administrazioa euskaraz 13: 4.
Juaristi, P. 1996. Emakume nekazarien inguruan. Egunkaria: 1996ko mart xoak 14
Letamendia, J.A. 1995. Astoa, zakurra, katua eta oilarra. In Bakarka, método de aprendizaje individual 3.
Donostia: Elkar, 124-125.
Mateos, T. 2006. Perfekzioaren bila. Argia aldi zkaria 2.042 [2006.05.28].
Mello de, A. 1992. Txoriaren kantua. Bilbao: Gero-Mensajero. [It zult zailea: F. Olariaga.]
Mit xelena, K. 1988a. Euskal idazlan guztiak I. Bert so berriak, berriketan, zinea eta adabakiak. Euskal
Editoreen Elkartea [Klasikoak 21]
Mit xelena, K. 1988b. Euskal idazlan guztiak II. Liburuak I. Euskal Editoreen Elkartea [Klasikoak 22].
Mit xelena, K. 1988c. Euskal idazlan guztiak IV. Literaturaren inguruan I. Euskal Editoreen Elkartea
[Klasikoak 24].
Mit xelena, L. 1998. Arant zazuko bat zarra (1956). Fontes Linguae Vasconum 79: 469-474.
Mugert za, J. L. 2004. Ondo idazteko zer egin? L Luma berrien eleak 1: 9.
Mungia, A. 2004. Etorkinak. Berria: 2004.11.02.

Bibliografia 159
Nazabal, J. 2001. E zkont zako kronika. In Txut xu-mut xuak, Barrene, 11. ikastunitatea, 1B maila, ikaslea-
ren liburuxka: 12. HABE.
Oar-Arteta, J.A. 1991. Zaar-Barri. Bilbo: Labayru.
Rivas, M. 2006. El héroe. Madrid: Alfaguara.
Rose, A. 1991. Jainko t xikia. Unescoren Albistaria 83: 32-33. [Jatorri zkoa: Le petit dieu. Le Courrier de
l’Unesco, 1991ko urria: 32-33. Gaztelaniaz: Un pequeño dios. El Correo de la Unesco, 1991ko urria:
32-33.]
Salaverria, S. 1964. Neronek tirako ni zkin. Tolosa: Auspoa [Auspoa 38].
Shah, I. 1981. Cuentos de los Derviches. Barcelona: Paidós.
Zendoia, N. 2008. Sasi guztien gañetik. Donostia: Auspoa; Gipu zkoako Foru Aldundia [Auspoa, 308.
Geuk euskara batuan ipinia].
Zillaurren, D. 2002. Eskari-gutuna [Jose Antonio Agirre Euskaltegia].
Zubimendi, J. R. 1997. Bide zkoak. Oiart zun: Sendoa [Auspoa 246].
Zubimendi, J.R., Esnal, P. 1997. Irakurbideak. Oiart zun: Sendoa.

160 Pello Esnal

Espezializatutako Liburutegia
1 Hizkuntzalaritza aplikatuaren atala (hiz-
kuntzen didaktika, soziolinguistika, psi-
kolinguistika)
2 Euskarazko atala (euskarazko produk-
zioa)
3 Hizkuntza i(ra)kasteko materialak

Katalogoak Interneten
(http://www.habe.org)
Katalogo orokorra (25.000 erregistro)
Artikuluen Datu-Base Dokumentala
(ADBD) (70.000 erregistro)
Aldi bereko kontsulta

Dokumentuak
25.000 liburu, 600 aldizkari, 700 bideo,
kaseteak, disketeak, CD-ROMak

Zerbitzuak (doan guztiak)

Mailegu zerbitzu arrunta
Mailegu zerbitzu berezia HABEren Bilbo
eta Gasteizko bulegoen bidez
Liburutegiko buletinak e-posta bidez
Informazio bibliografikoa
Bisita gidatuak

Informazio gehiago edo gurekin

harremanetan jartzeko

HABE Liburutegia
Vitoria-Gasteiz, 3
20018 Donostia
Tel.: 943 022 604/602
Fax: 943 022 601

e-postak:

liburutegi@habe.org
(orokorra)
maileguak@habe.org liburutegia
(maileguei buruz)
Internet http://www.habe.org