HEMIJSKA RAVNOTEŽ

RAVNOTEŽA

DINAMIČKA RAVNOTEŽA

U toku hemijske reakcije → koncentracije reaktanata opadaju, koncentracije proizvoda

reakcije rastu.
Posle nekog vremena od početka reakcije → nema merljive promene koncentracije
reaktanata ili proizvoda (u zatvorenom sistemu).
Takvo stanje sistema je RAVNOTEŽNO STANJE → HEMIJSKA RAVNOTEŽA ( ).
Koncentracije reaktanata i proizvoda reakcije su ravnotežne koncentracije.

HEMIJSKA RAVNOTEŽ
RAVNOTEŽA

DINAMIČKA RAVNOTEŽA

N2O4(g)  2NO2(g)

Hemijska ravnoteža je dinamička → i dalje se odigravaju i direktna i suprotna (povratna)

reakcija.
U stanju ravnoteže:
• brzine direktne i povratne reakcije su jednake,
• koncentracije reaktanata i proizvoda reakcije su konstantne.
HEMIJSKA RAVNOTEŽ
RAVNOTEŽA

DINAMIČKA RAVNOTEŽA

A+BC+D

Direktna reakcija: A + B → C + D Povratna reakcija: C + D → A + B

υdir = k1[A][B] υpov = k2[C][D]

υdir = υpov

k1[A][B] = k2[C][D]

k1 [C][D] izraz za konstantu

K= =
k 2 [A][B] ravnoteže

HEMIJSKA RAVNOTEŽ
RAVNOTEŽA

DINAMIČKA RAVNOTEŽA

Homogena ravnoteža – ako su reaktanti i proizvodi reakcije u istoj fazi

Heterogena ravnoteža – ravnoteža se uspostavlja između više faza

talog rastvor
PbI2(s)  Pb2+(aq) + 2I–(aq)
tečnost para
Br2(l)  Br2(g)
HEMIJSKA RAVNOTEŽ
RAVNOTEŽA

KONSTANTA RAVNOTEŽE u homogenim sistemima (smešama gasova, rastvorima)

aA + bB  cC + dD

ravnotežne [C]c [D]d

Kc = g ili aq! sil
koncentracije [A]a [B]b

jedinica: (mol m–3)Σν – ZA GASOVE, (mol dm–3)Σν – ZA RASTVORE

Σν = (c + d) – (a + b)

ravnotežni p(C)c p(D)d

Kp =
parcijalni pritisci p(A)a p(B) b

jedinica: (Pa)Σν – ZA GASOVE

HEMIJSKA RAVNOTEŽ
RAVNOTEŽA

KONSTANTA RAVNOTEŽE u homogenim sistemima

p(C)c p(D)d
Kp =
p(A)a p(B) b
n
pV = nRT è p = RT = cRT
V
[C]c ( RT )c [D]d ( RT )d [C]c [D]d
Kp = = ( RT ){(c + d) – (a + b)}
[A]a ( RT )a [B]b ( RT )b [A]a [B]b

KKp ==KKc((RT )ΣΣν ν

p c RT)

Σν = 0 è Kp = Kc
PRIMER?
CO(g) + H2O(g)  CO2(g) + H2(g)
HEMIJSKA RAVNOTEŽ
RAVNOTEŽA

PRIMERI

Cl2(g) + 2O2(g)  2ClO2(g)

[ClO 2 ]2
Kc = ? Kc = = 1,1·10–4 mol–1 m3
[Cl 2 ][O 2 ]2
4 1
1,1·10 – mol – m 3 8
Kp = ? Kp = Kc(RT)–1 = –1 1 = 3,3·10 – Pa–1
8,315 Pa m mol K – · 400 K
3

N2(g) + O2(g)  2NO(g)

[NO]2
Kc = ? Kc = = 8,8·10–3
[N 2 ][O 2 ]

Kp = ? Kp = Kc = 8,8·10–3 Σν = 0

NH4HS(s)  NH3(g) + H2S(g)

Kc, Kp= ? Kc = [NH3][H2S] Kp = p(NH3)p(H2S)

HEMIJSKA RAVNOTEŽ
RAVNOTEŽA

PRIMERI

NH2COONH4(s)  2NH3(g) + CO2(g)

Kc = ? Kc = [NH3]2[CO2] = 1,6·10–8 mol3 m–9
Kp = ? Kp = p(NH3)2p(CO2) = Kc(RT)3 = 1,6·10–8 · (8,315·523)3 = 1,3·103 Pa3

2KClO3(s)  2KCl(s) + 3O2(g)

Kc = ? Kc = [O2]3
Kp = ? Kp = p(O2)3 = Kc(RT)3

Br2(g)  2Br(g)
2
[Br]
Kc = ? Kc =
[Br2 ]
p(Br)2
Kp = ? Kp = = KcRT
p(Br2 )
HEMIJSKA RAVNOTEŽ
RAVNOTEŽA

KONSTANTA RAVNOTEŽE u homogenim sistemima

N2(g) + 3H2(g)  2NH3(g)

[NH 3 ]2
Kc =
[N 2 ][H 2 ]3
p(NH 3 ) 2
Kp =
p(N 2 ) p(H 2 )3
Izraz za konstantu ravnoteže zavisi od oblika hemijske jednačine:
p(NO 2 )2
(a) N2O4(g)  2NO2(g) K p1 =
p(N 2 O 4 )
p(N 2 O 4 )
• za suprotnu reakciju 2NO2(g)  N2O4(g) K p2 =
p(NO 2 ) 2
• konstanta ravnoteže suprotne reakcije jednaka je recipročnoj vrednosti konstante
ravnoteže direktne reakcije
1
K p2 = K p1 K p 2 = 1
K p1

HEMIJSKA RAVNOTEŽ
RAVNOTEŽA

KONSTANTA RAVNOTEŽE u homogenim sistemima

p(NO 2 )2
(b) N2O4(g)  2NO2(g) K p1 =
p(N 2 O 4 )

• za reakciju kod koje su

stehiometrijski p(NO 2 )
koeficijenti ½N2O4(g)  NO2(g) K p2 =
p(N 2 O 4 )½
pomnoženi sa ½

• kada se stehiometrijski koeficijenti u hemijskoj jednačini pomnože faktorom n,

nova konstanta ravnoteže se dobija stepenovanjem stare konstante ravnoteže
faktorom n n
K p 2 = K p1
HEMIJSKA RAVNOTEŽ
RAVNOTEŽA

KONSTANTA RAVNOTEŽE u homogenim sistemima

p(SO 3 )
(c) (1) SO2(g) + ½O2(g)  SO3(g) K p1 =
p(SO 2 ) p(O 2 )½

p(NO) p(O 2 )½
(2) NO2(g)  NO(g) + ½O2(g) K p2 =
p(NO 2 )
(1) + (2) = (3)
p(SO 3 ) p(NO)
• za složenu (3) SO
2(g) + NO2(g)  SO3(g) + NO(g) K p3 =
reakciju p(SO 2 ) p(NO 2 )

• kada ravnotežna reakcija predstavlja zbir dve ili više reakcija, konstanta ravnoteže
ukupne reakcije jednaka je proizvodu konstanti ravnoteža pojedinačnih reakcija

K p 3 = K p1 K p 2

HEMIJSKA RAVNOTEŽ
RAVNOTEŽA

KONSTANTA RAVNOTEŽE u heterogenim sistemima

CaCO3(s)  CaO(s) + CO2(g)

K p = p(CO 2 )
g ili aq! sil
K c = [CO 2 ]

U izraz za konstantu ravnoteže ne ulaze čvrste

supstance i tečnosti zato što:
• ne utiču na položaj ravnoteže,
• koncentracija, odnosno parcijalni pritisak im je
konstantan, pa su te vrednosti već uključene u
vrednost K.
Bez obzira na promenu količina CaCO3 i CaO,
pritisak CO2 u sudu se ne menja.
HEMIJSKA RAVNOTEŽ
RAVNOTEŽA

KONSTANTA RAVNOTEŽE u heterogenim sistemima

CO2(g) + C(s)  2CO(g)

p(CO) 2
Kp =
p(CO 2 )

[CO]2
Kc =
[CO 2 ]

CH3COOH(aq) + H2O(l)  CH3COO–(aq) + H3O+(aq) Pb2+(aq) + 2I–(aq)  PbI2(s)

[CH 3COO – ][H 3O + ] 1

Kc = Kp Kc =
[CH 3COOH] [Pb ][I – ]2
2+

HEMIJSKA RAVNOTEŽ
RAVNOTEŽA

KONSTANTA RAVNOTEŽE

Na osnovu vrednosti (veličine) konstante ravnoteže može se proceniti:

• sastav reakcione smeše u stanju ravnoteže,
• da li je direktna reakcija spontana.
aA + bB  cC + dD
[C] [D]d
c p(C)c p(D)d
Kc = Kp =
[A]a [B]b p(A)a p(B) b

KK>>
>>11 KK<<
<<11

proizvodi
proizvodi reaktanti
reaktanti
K >> 1 K << 1
reaktanti
reaktanti proizvodi
proizvodi

Favorizovana je direktna reakcija. Favorizovana je povratna reakcija.

HEMIJSKA RAVNOTEŽ
RAVNOTEŽA

KONSTANTA RAVNOTEŽE

KK>>
>>11

NO(g) + O3(g)  NO2(g) + O2(g) Kc = Kp = 6,0·1034 na 25 oC

U stanju ravnoteže je velika količina proizvoda reakcije, a zanemarljiva količina
reaktanata.
Direktna reakcija je spontana.

KK<<
<<11

N2(g) + O2(g)  2NO(g) Kc = Kp = 4,5·10–31 na 25 oC

U stanju ravnoteže je velika količina reaktanata, a zanemarljiva količina proizvoda
reakcije.
Direktna reakcija nije spontana.

HEMIJSKA RAVNOTEŽ
RAVNOTEŽA

REAKCIONI KOLIČNIK određivanje smera odigravanja reakcije

aA(g) + bB(g)  cC(g) + dD(g)

p 0 (C)c p 0 (D) d p(C)c p(D)d

Q= poredimo sa Kp =
p 0 (A) a p 0 (B) b p(A)a p(B)b

početni pritisci ravnotežni pritisci

Q može imati bilo koju vrednost. K ima tačno određenu vrednost za datu t.

Q < K – reakcija se odigrava u direktnom smeru.

Q > K – reakcija se odigrava u suprotnom smeru.
Q = K – sistem je u ravnoteži, nema promene.
HEMIJSKA RAVNOTEŽ
RAVNOTEŽA

REAKCIONI KOLIČNIK određivanje smera odigravanja reakcije

K Q K K
Q

Q<K Q=K Q>K

p 0 (C)c p 0 (D)d p 0 (C)c p 0 (D)d

Q= Q=
p 0 (A)a p 0 (B)b p 0 (A)a p 0 (B)b

HEMIJSKA RAVNOTEŽ
RAVNOTEŽA

PRIMER

U evakuisani sud zapremine 1,0 dm3 uneto je 4,0 mol PCl5, 2,0 mol PCl3 i 2,0 mol Cl2.
Zagrevanjem smeše na 250 oC uspostavlja se ravnoteža reakcije:

PCl5(g)  PCl3(g) + Cl2(g)

Odrediti da li se do uspostavljanja ravnoteže PCl5 stvara ili razgrađuje, ako konstanta
ravnoteže reakcije na 250 oC iznosi 2·105 Pa.

n 0 (PCl 5 )RT 4,0 mol· 8,315· 523 K

p 0 (PCl 5 ) = = = 1,7·10 7 Pa
V 1,0·10 – 3 m 3

p0(PCl3) = p0(Cl2) = 8,7·106 Pa

p 0 (PCl 3 ) p 0 (Cl 2 ) (8,7·10 6 Pa) 2 Favorizovana je povratna reakcija.

Q= = 7 = 4,5·10 6 Pa > K PCl5 se stvara do uspostavljanja
p 0 (PCl 5 ) 1,7·10 Pa
ravnoteže.
HEMIJSKA RAVNOTEŽ
RAVNOTEŽA

KONSTANTA RAVNOTEŽE veza sa promenom slobodne energije

Predznak ∆G je kriterijum spontanosti odigravanja hemijske reakcije.

Pri standardnim uslovima:

∆∆GGêê==––RT
RTlnlnKK

∆Gê < 0 è lnK > 0 è K > 1 Direktna reakcija je spontana.

∆Gê > 0 è lnK < 0 è K < 1 Direktna reakcija nije spontana.
∆Gê = 0 è lnK = 0 è K = 1 [A]a[B]b = [C]c[D]d (retko)

HEMIJSKA RAVNOTEŽ
RAVNOTEŽA

LE ŠATELIJEOV PRINCIP uticaj promene uslova na sistem u ravnoteži

Ako se na sistem u ravnoteži deluje promenom nekog od faktora ravnoteže (c, p, T...),
položaj ravnoteže će se pomeriti u smeru suprotstavljanja promeni...
• ili...sistem u ravnoteži reaguje na način kojim se ublažava (poništava) dejstvo
promene.

uticaj
uticajpromene koncentracije – dodatak ili uklanjanje reaktanata ili proizvoda reakcije
promenekoncentracije

• dodatak supstance → mora da se utroši

• uklanjanje supstance → mora da se nadoknadi
Uspostavlja se novo ravnotežno stanje, pri čemu je K nepromenjeno, a promenile su se
sve ravnotežne koncentracije.
HEMIJSKA RAVNOTEŽ
RAVNOTEŽA

LE ŠATELIJEOV PRINCIP

Povećanje koncentracije reaktanta → ravnoteža se pomera u desnu stranu, favorizuje se

direktna reakcija, troši se dodati reaktant.
N2O4(g)  2NO2(g)

Dodatak
DodatakNN2O
2O4 4

Povećanje koncentracije proizvoda reakcije → ravnoteža se pomera u levu stranu,

favorizuje se povratna (suprotna) reakcija, troši se dodati proizvod reakcije.
N2O4(g)  2NO2(g)

Dodatak
DodatakNO
NO22

HEMIJSKA RAVNOTEŽ
RAVNOTEŽA

LE ŠATELIJEOV PRINCIP

Smanjenje koncentracije reaktanta → ravnoteža se pomera u levu stranu, favorizuje se

povratna reakcija, stvara se (nadoknađuje) uklonjeni reaktant.
N2O4(g)  2NO2(g)

Uklanjanje
UklanjanjeNN2O
2O4 4

Smanjenje koncentracije proizvoda reakcije → ravnoteža se pomera u desnu stranu,

favorizuje se direktna reakcija, nadoknađuje se uklonjeni proizvod reakcije.
N2O4(g)  2NO2(g)

Uklanjanje
UklanjanjeNO
NO22
HEMIJSKA RAVNOTEŽ
RAVNOTEŽA

LE ŠATELIJEOV PRINCIP

uticaj
uticajpromene
promenepritiska
pritiska

• promena parcijalnih pritisaka (pi) reaktanata ili proizvoda reakcije u gasovitom

stanju (dodatak ili uklanjanje) ima isti uticaj na položaj ravnoteže kao promena
koncentracije (pi = ciRT):
◘ povećanje pi reaktanta i smanjenje pi proizvoda reakcije → ravnoteža
se pomera u desnu stranu, favorizuje se direktna reakcija;
◘ smanjenje pi reaktanta i povećanje pi proizvoda reakcije → ravnoteža
se pomera u levu stranu, favorizuje se suprotna reakcija.
• promena ukupnog pritiska u sistemu ⇔ promena zapremine:
◘ povećanje pritiska ⇔ smanjenje zapremine;
◘ smanjenje pritiska ⇔ povećanje zapremine. p = nRT/V

HEMIJSKA RAVNOTEŽ
RAVNOTEŽA

LE ŠATELIJEOV PRINCIP

◘ povećanje pritiska → potiskivanje klipa → sabijanje sistema →

smanjenje zapremine.
◘ povećanje ukupnog pritiska pomera položaj ravnoteže u smeru
u kome nastaje manja količina gasova. Smanjenjem ukupne
količine gasova smanjuje se ukupni pritisak.

N2O4(g)  2NO2(g)
bezbojan mrk

Povećanjepp
Povećanje
HEMIJSKA RAVNOTEŽ
RAVNOTEŽA

PRIMERI

N2(g) + 3H2(g)  2NH3(g) CO2(g) + C(s)  2CO(g)

Povećanjepp
Povećanje Povećanjepp
Povećanje

SO2(g) + ½O2(g)  SO3(g) N2(g) + O2(g)  2NO(g)

Smanjenjepp
Smanjenje Smanjenjepp nema promene
Smanjenje

◘ promena ukupnog pritiska nema uticaj na

ravnotežni sistem kod kojeg je Σν = 0.

HEMIJSKA RAVNOTEŽ
RAVNOTEŽA

LE ŠATELIJEOV PRINCIP

uticaj
uticajpromene
promenetemperature
temperature

• zavisi od toplotnog efekta reakcije:

◘ endotermna reakcija (trošenje toplote) favorizuje se povećanjem t
(dovođenjem toplote);
◘ egzotermna reakcija (oslobađanje toplote) favorizuje se smanjenjem t
(odvođenjem toplote).

Povećanje t

Smanjenje t

end.
 [CoCl4]2– + 6H2O
[Co(H2O)6]2+ + 4Cl– egz. ∆rH ê > 0
HEMIJSKA RAVNOTEŽ
RAVNOTEŽA

LE ŠATELIJEOV PRINCIP

Promena t dovodi do pomeranja položaja ravnoteže jer dolazi do promene vrednosti

konstante ravnoteže, koja zavisi od temperature:
ê
K = A e – ∆ rH / RT

Promena vrednosti K sa temperaturom:

• ako je ∆rHê< 0 ⇒ sa povećanjem t favorizuje se suprotna reakcija ⇒ ravnoteža
se pomera u levu stranu ⇒ koncentracija proizvoda reakcije opada, a reaktanata
raste ⇒ opada vrednost K.
• ako je ∆rHê> 0 ⇒ sa povećanjem t favorizuje se direktna reakcija ⇒ ravnoteža
se pomera u desnu stranu ⇒ koncentracija proizvoda reakcije raste, a reaktanata
opada ⇒ raste vrednost K.
Promena koncentracije i pritiska dovodi do pomeranja položaja ravnoteže, ali ne dolazi
do promene vrednosti K.

HEMIJSKA RAVNOTEŽ
RAVNOTEŽA

PRIMER

Kako se može povećati prinos amonijaka u reakciji industrijskog dobijanja Haber-Bošovim

postupkom?
N2(g) + 3H2(g)  2NH3(g) ∆rHê = –92,2 kJ mol–1

• c è (ili pi) uklanjanje amonijaka iz reakcione smeše favorizuje direktnu reakciju.

Amonijak se kontinualno odvodi selektivnom kondenzacijom (NH3 ključa
na –33 oC, N2 na –196 oC, H2 na –253 oC).
• p è povećanje ukupnog pritiska favorizuje direktnu reakciju. Reakcija se izvodi
na visokom pritisku (~20 MPa).
• t è hlađenjem se favorizuje direktna reakcija, ali je brzina reakcije veoma mala.
Povećanje t će ubrzati reakciju, ali vrednost K opada i favorizuje se
suprotna reakcija. Kompromis: reakcija se izvodi na povišenoj temperaturi
(oko 450 oC) uz korišćenje katalizatora (Fe, Al2O3, K2O).

Kp = 0,094 Pa–2 na 25 oC Kp = 4,4 · 10–9 Pa–2 na 450 oC

HEMIJSKA RAVNOTEŽ
RAVNOTEŽA

UTICAJ KATALIZATORA

E
(∆H)

Reakciona koordinata

Katalizator smanjuje Ea i direktne i povratne reakcije.

Dodatak katalizatora:
• ne menja vrednost K,
• ne dovodi do promene položaja ravnoteže,
• sistem brže dostiže stanje ravnoteže.

HEMIJSKA RAVNOTEŽ
RAVNOTEŽA

LE ŠATELIJEOV PRINCIP

Pomeranje položaja Promena konstante

Promena ravnoteže ravnoteže, K

Koncentracija DA NE

Pritisak DA NE

Zapremina DA NE

Temperatura DA DA

Katalizator NE NE
HEMIJSKA RAVNOTEŽ
RAVNOTEŽA

PRIMER ISPITNOG PITANJA

Reakcija dobijanja sumpor-trioksida je ravnotežna reakcija koja se može predstaviti

sledećom termohemijskom jednačinom:

2SO2(g) + O2(g)  2SO3(g) ∆Hê < 0

Objasniti kakav će uticaj na količinu dobijenog sumpor-trioksida imati sledeće promene:
a) uvođenje kiseonika
b) povećanje temperature
c) smanjenje zapremine reakcionog suda
d) dodatak katalizatora

HEMIJSKA RAVNOTEŽ
RAVNOTEŽA

PRIMER ISPITNOG PITANJA

Napisati izraze za konstante ravnoteže Kc i Kp reakcije prikazane hemijskom jednačinom:

3Fe(s) + 4H2O(g)  Fe3O4(s) + 4H2(g) ∆Hê < 0

Objasniti kako će sledeće promene uticati na položaj ravnoteže:
a) dodatak gvožđa
b) smanjenje temperature
c) smanjenje pritiska u sudu