Professional Documents
Culture Documents
BT I ViPhanHMotNhieuBien PDF
BT I ViPhanHMotNhieuBien PDF
Tập 2
Từ khoá: Bài tập toán cao cấp, Giới hạn dãy số, Giới hạn hàm số, Tính liên tục
của hàm số, Hàm liên tục, Phép tính vi phân hàm một biến,
Đạo hàm, Vi phân, Công thức Taylor, Đạo hàm riêng, Vi phân của hàm nhiều
biến, Cực trị của hàm nhiều biến.
Tài liệu trong Thư viện điện tử ĐH Khoa học Tự nhiên có thể sử dụng cho mục
đích học tập và nghiên cứu cá nhân. Nghiêm cấm mọi hình thức sao chép, in ấn
phục vụ các mục đích khác nếu không được sự chấp thuận của nhà xuất bản và
tác giả.
˜ N THUY
NGUYÊ ’ THANH
BÀI TÂ
.P
´P
TOÁN CAO CÂ
Tâ.p 2
Phép tı́nh vi phân các hàm
´T BA
NHÀ XUÂ ´C GIA HÀ NÔI
’ N DAI HOC QUÔ
. . .
Mu.c lu.c
hoă.c {an }, trong dó an = f (n), n ∈ N du.o..c go.i là sô´ ha.ng tô’ng quát
cu’a dãy, n là sô´ hiê.u cu’a sô´ ha.ng trong dãy.
` n lu.u ý các khái niê.m sau dây:
Ta câ
i) Dãy (7.1) du.o..c go.i là bi. chă.n nê´u ∃ M ∈ R+ : ∀ n ∈ N ⇒ |an | 6
M; và go.i là không bi. chă.n nê´u: ∀ M ∈ R+ : ∃ n ∈ N ⇒ |an | > M.
ii) Sô´ a du.o..c go.i là gió.i ha.n cu’a dãy (7.1) nê´u:
iii) Sô´ a không pha’i là gió.i ha.n cu’a dãy (7.1) nê´u:
iv) Dãy có gió.i ha.n du.o..c go.i là dãy hô.i tu., trong tru.ò.ng ho..p ngu.o..c
la.i dãy (7.1) go.i là dãy phân kỳ.
v) Dãy (7.1) go.i là dãy vô cùng bé nê´u lim an = 0 và go.i là dãy
n→∞
vô cùng ló.n nê´u ∀ A > 0, ∃ N sao cho ∀ n > N ⇒ |an | > A và viê´t
lim an = ∞.
` n dê’ dãy hô.i tu. là dãy dó pha’i bi. chă.n.
` u kiê.n câ
vi) Diê
Chú ý: i) Hê. thú.c (7.2) tu.o.ng du.o.ng vó.i:
Hê. thú.c (7.4) chú.ng to’ ră`ng mo.i sô´ ha.ng vó.i chı’ sô´ n > N cu’a dãy
` u nă`m trong khoa’ng (a − ε, a + ε), khoa’ng này go.i là ε-lân
hô.i tu. dê
câ.n cu’a diê’m a.
Nhu. vâ.y, nê´u dãy (7.1) hô.i tu. dê´n sô´ a thı̀ mo.i sô´ ha.ng cu’a nó trù.
ra mô.t sô´ hũ.u ha.n sô´ ha.ng dê ` u nă`m trong ε-lân câ.n bâ´t kỳ bé bao
nhiêu tùy ý cu’a diê’m a.
ii) Ta lu.u ý ră`ng dãy sô´ vô cùng ló.n không hô.i tu. và ký hiê.u
lim an = ∞ (−∞) chı’ có nghı̃a là dãy an là vô cùng ló.n và ký hiê.u dó
hoàn toàn không có nghı̃a là dãy có gió.i ha.n.
7.1.1 Các bài toán liên quan tó.i di.nh nghı̃a gió.i
ha.n
Dê’ chú.ng minh lim an = a bă`ng cách su’. du.ng di.nh nghı̃a, ta câ ` n tiê´n
. .
hành theo các bu ó c sau dây:
i) Lâ.p biê’u thú.c |an − a|
ii) Cho.n dãy bn (nê´u diê ` u dó có lo..i) sao cho |an − a| 6 bn ∀ n và
vó.i ε du’ bé bâ´t kỳ bâ´t phu.o.ng trı̀nh dô´i vó.i n:
bn < ε (7.5)
có thê’ gia’i mô.t cách dê˜ dàng. Gia’ su’. (7.5) có nghiê.m là n > f (ε),
f (ε) > 0. Khi dó ta có thê’ lâ´y n là [f (ε)], trong dó [f (ε)] là phâ `n
nguyên cu’a f (ε).
CÁC VÍ DU .
Vı́ du. 1. Gia’ su’. an = n(−1) . Chú.ng minh ră`ng:
n
ii) Ta chú.ng minh ră`ng an không pha’i là vô cùng ló.n. Thâ.t vâ.y,
ta xét khoa’ng (−2, 2). Hiê’n nhiên mo.i sô´ ha.ng cu’a dãy vó.i sô´ hiê.u le’
` u thuô.c khoa’ng (−2, 2) vı̀ khi n le’ thı̀ ta có:
dê
n
n(−1) = n−1 = 1/n ∈ (−2, 2).
Nhu. vâ.y trong kho’ng (−2, 2) có vô sô´ sô´ ha.ng cu’a dãy. Tù. dó,
theo di.nh nghı̃a suy ra an không pha’i là vô cùng ló.n. N
Vı́ du. 2. Dùng di.nh nghı̃a gió.i ha.n dãy sô´ dê’ chú.ng minh ră`ng:
(−1)n−1 n
1) lim = 0. 2) lim = 1.
n→∞ n n→∞ n+1
Gia’i. Dê’ chú.ng minh dãy an có gió.i ha.n là a, ta câ ` n chú.ng minh
ră`ng dô´i vó.i mô˜ i sô´ ε > 0 cho tru.ó.c có thê’ tı̀m du.o..c sô´ N (N phu.
thuô.c ε) sao cho khi n > N thı̀ suy ra |an − a| < ε. Thông thu.ò.ng ta
có thê’ chı’ ra công thú.c tu.ò.ng minh biê’u diê˜ n N qua ε.
1) Ta có:
(−1)n−1 1
|an − 0| = = ·
n n
Gia’ su’. ε là sô´ du.o.ng cho tru.ó.c tùy ý. Khi dó:
1 1
<ε⇔n> ·
n ε
Vı̀ thê´ ta có thê’ lâ´y N là sô´ tu.. nhiên nào dó tho’a mãn diê
` u kiê.n:
1 1
N> ⇒ < ε.
ε N
(Chă’ng ha.n, ta có thê’ lâ´y N = [1/ε], trong dó [1/ε] là phâ
` n nguyên
cu’a 1/ε).
Khi dó ∀ n > N thı̀:
1 1
|an − 0| = 6 < ε.
n N
7.1. Gió.i ha.n cu’a dãy sô´ 7
(−1)n
` u dó có nghı̃a là lim
Diê = 0.
n→∞ n
2) Ta lâ´y sô´ ε > 0 bâ´t kỳ và tı̀m sô´ tu.. nhiên N (ε) sao cho ∀ n >
N (ε) thı̀:
n
− 1 < ε.
n+1
Bâ´t dă’ng thú.c
1 1
|an − 1| < ε ⇔ < ε ⇔ − 1.
n+1 ε
1
Do dó ta có thê’ lâ´y sô´ N (ε) là phâ
` n nguyên cu’a − 1, tú.c là:
ε
N (ε) = E((1/ε) − 1).
Vı́ du. 3. Chú.ng minh ră`ng các dãy sau dây phân kỳ:
1) an = n, n∈N (7.6)
2) an = (−1)n ,n∈N (7.7)
1
3) an = (−1)n + · (7.8)
n
Gia’i. 1) Gia’ su’. dãy (7.6) hô.i tu. và có gió.i ha.n là a. Ta lâ´y ε = 1.
Khi dó theo di.nh nghı̃a gió.i ha.n tô ` n ta.i sô´ hiê.u N sao cho ∀ n > N thı̀
ta có |an − a| < 1 nghı̃a là |n − a| < 1 ∀ n > N . Tù. dó −1 < n − a < 1
∀ n > N ⇔ a − 1 < n < a + 1 ∀ n > N.
Nhu.ng bâ´t dă’ng thú.c n < a + 1, ∀ n > N là vô lý vı̀ tâ.p ho..p các
sô´ tu.. nhiên không bi. chă.n.
2) Cách 1. Gia’ su’. dãy an hô.i tu. và có gió.i ha.n là a. Ta lâ´y lân
1 1
câ.n a − , a + cu’a diê’m a. Ta viê´t dãy dã cho du.ó.i da.ng:
2 2
{an } = −1, 1, −1, 1, . . . . (7.9)
8 Chu.o.ng 7. Gió.i ha.n và liên tu.c cu’a hàm sô´
1 1
Vı̀ dô. dài cu’a khoa’ng a − , a + là bă`ng 1 nên hai diê’m −1
2 2
1 1
và +1 không thê’ dô ` ng thò.i thuô.c lân câ.n a − , a + cu’a diê’m a,
2 2
vı̀ khoa’ng cách giũ.a −1
và +1 bă`ng 2. Diê ` u dó có nghı̃a là o’. ngoài
1 1
lân câ.n a − , a + có vô sô´ sô´ ha.ng cu’a dãy và vı̀ thê´ (xem chú
2 2
ý o’. trên) sô´ a không thê’ là gió.i ha.n cu’a dãy.
1
Cách 2. Gia’ su’. an → a. Khi dó ∀ ε > 0 (lâ´y ε = ) ta có
2
1
|an − a| < ∀ n > N.
2
Vı̀ an = ±1 nên
1 1
|1 − a| < , | − 1 − a| <
2 2
1 1
⇒2 = |(1 − a) + (1 + a)| 6 |1 − a| + |a + 1| 6 + =1
2 2
⇒2 < 1, vô lý.
1
3) Lu.u ý ră`ng vó.i n = 2m ⇒ a2m = 1 + ` vó.i nó
. Sô´ ha.ng kê
2m
có sô´ hiê.u le’ 2m + 1 (hay 2m − 1) và
1 1
a2m+1 = −1 + < 0 (hay a2m−1 = −1 + 6 0).
2m + 1 2m − 1
Tù. dó suy ră`ng
Nê´u sô´ a nào dó là gió.i ha.n cu’a dãy (an ) thı̀ bă´t dâ
` u tù. sô´ hiê.u nào
1
dó (an ) tho’a mãn bâ´t dă’ng thú.c |an − a| < . Khi dó
2
1 1
|an − an+1 | 6 |an − a| + |an+1 − a| < + = 1.
2 2
Nhu.ng hiê.u giũ.a hai sô´ ha.ng kê ` nhau bâ´t kỳ cu’a dãy dã cho luôn luôn
ló.n ho.n 1. Diê ` u mâu thu☠n này chú.ng to’ ră`ng không mô.t sô´ thu..c
nào có thê’ là gió.i ha.n cu’a dãy dã cho. N
7.1. Gió.i ha.n cu’a dãy sô´ 9
BÀI TÂ
.P
Hãy su’. du.ng di.nh nghı̃a gió.i ha.n dê’ chú.ng minh ră`ng
2n − 1
1. lim an = 1 nê´u an =
n→∞ 2n + 2
3 3n2 + 1
2. lim an = nêu an = 2´
n→∞ 5 5n − 1
` u tù. sô´ hiê.u N nào thı̀:
Bă´t dâ
3n + 1
3. lim an = 1 nê´u an = .
n→∞ 3n
cos n
4. lim = 0.
n→∞ n
2n + 5 · 6n
5. lim = 5.
n→∞ 3n + 6n
√3
n2 sin n2
6. lim = 0.
n→∞ n+1
7. Chú.ng minh ră`ng sô´ a = 0 không pha’i là gió.i ha.n cu’a dãy an =
n2 − 2
.
2n2 − 9
8. Chú.ng minh ră`ng
n2 + 2n + 1 + sin n
lim = 1.
n→∞ n2 + n + 1
2 22 2
an = 0, 22 . . . 2 = + + ··· + n (DS. lim an = 2/9)
10 10 10
10 Chu.o.ng 7. Gió.i ha.n và liên tu.c cu’a hàm sô´
n(n − 1) n(n − 1) n2
2n = (1 + 1)n = 1 + n + + ··· + 1 > n + > ·
2 2 2
và u.ó.c lu.o..ng |an − 0|.
ii) Tu.o.ng tu.. nhu. i). Su’. du.ng hê. thú.c:
n(n − 1)
an = [1 + (a − 1)]n > (a − 1).
2
15. Chú.ng minh ră`ng
1 1
lim an = 2 nê´u an = 1 + + ··· + n
2 2
Chı’ d☠n. Áp du.ng công thú.c tı́nh tô’ng câ´p sô´ nhân dê’ tı́nh an rô
`i
u.ó.c lu.o..ng |an − 2|.
16. Biê´t ră`ng dãy an có gió.i ha.n, còn dãy bn không có gió.i ha.n. Có
` gió.i ha.n cu’a dãy:
thê’ nói gı̀ vê
i) {an + bn }.
ii) {an bn }.
(DS. i) lim{an + bn } không tô ` n ta.i. Hãy chú.ng minh.
7.1. Gió.i ha.n cu’a dãy sô´ 11
ii) Có thê’ gă.p ca’ hai tru.ò.ng ho..p có gió.i ha.n và không có gió.i ha.n,
vı́ du.:
n−1 1
an = , bn = (−1)n ; an = , bn = (−1)n .
n n
7.1.2 Chú.ng minh su.. hô.i tu. cu’a dãy sô´ du..a trên
` gió.i ha.n
các di.nh lý vê
Dê’ tı́nh gió.i ha.n cu’a dãy sô´, ngu.ò.i ta thu.ò.ng su’. du.ng các di.nh lý và
khái niê.m sau dây:
Gia’ su’. lim an = a, lim bn = b.
i) lim(an ± bn ) = lim an ± lim bn = a ± b.
ii) lim an bn = lim an · lim bn = a · b.
` u tù. mô.t sô´ hiê.u nào dó dãy an /bn xác
iii) Nê´u b 6= 0 thı̀ bă´t dâ
di.nh (nghı̃a là ∃ N : ∀ n > N ⇒ bn 6= 0) và:
an lim an a
lim = = ·
bn lim bn b
iv) Nê´u lim an = a, lim bn = a và bă´t dâ ` u tù. mô.t sô´ hiê.u nào dó
an 6 zn 6 bn thı̀ lim zn = a (Nguyên lý bi. chă.n hai phiá).
v) Tı́ch cu’a dãy vô cùng bé vó.i dãy bi. chă.n là dãy vô cùng bé.
1
´ .
vi) Nêu (an ) là dãy vô cùng ló n và an 6= 0 thı̀ dãy là dãy vô
an 1
cùng bé; ngu.o..c la.i, nê´u αn là dãy vô cùng bé và αn 6= 0 thı̀ dãy
αn
là vô cùng ló.n.
Nhâ.n xét. Dê’ áp du.ng dúng dă´n các di.nh lý trên ta câ ` n lu.u ý mô.t
sô´ nhâ.n xét sau dây:
i) Di.nh lý (iii) vê` gió.i ha.n cu’a thu.o.ng sẽ không áp du.ng du.o..c nê´u
tu’. sô´ và m☠u sô´ không có gió.i ha.n hũ.u ha.n hoă.c m☠u sô´ có gió.i ha.n
bă`ng 0. Trong nhũ.ng tru.ò.ng ho..p dó nên biê´n dô’i so. bô. dãy thu.o.ng,
chă’ng ha.n bă`ng cách chia hoă.c nhân tu’. sô´ và m☠u sô´ vó.i cùng mô.t
biê’u thú.c.
12 Chu.o.ng 7. Gió.i ha.n và liên tu.c cu’a hàm sô´
ii) Dô´i vó.i di.nh lý (i) và (ii) cũng câ
` n pha’i thâ.n tro.ng khi áp du.ng.
. . .
Trong tru ò ng ho. p này ta câ ` n pha’i biê´n dô’i các biê’u thú.c an ± bn và
an · bn tru.ó.c khi tı́nh gió.i ha.n (xem vı́ du. 1, iii).
iii) Nê´u an = a ≡ const ∀ n thı̀ lim an = a.
n→∞
CÁC VÍ DU
.
Vı́ du. 1. Tı̀m lim an nê´u:
1) an = (1 + 7n+2 )/(3 − 7n )
2) an = (2 + 4 + 6 + · · · + 2n)/[1 + 3 + 5 + · · · + (2n + 1)]
3) an = n3 /(12 + 22 + · · · + n2)
Gia’i. Dê’ gia’i các bài toán này ta dùng lý thuyê´t câ´p sô´
1) Nhân tu’. sô´ và m☠u sô´ phân thú.c vó.i 7−n ta có:
1 + 7n+2 7−n + 72
an = =
3 − 7n 3 · 7−n − 1
Do dó
7−n + 72
lim an = lim = −49 vı̀ lim 7−n = 0, n → ∞.
3 · 7−n − 1
2 + 2n
2 + 4 + 6 + · · · + 2n = · n;
2
1 + (2n + 2)
1 + 3 + 5 + · · · + (2n + 1) = (n + 1).
2
Do dó
n
an = ⇒ lim an = 1.
n+1
3) Nhu. ta biê´t:
n(n + 1)(2n + 1)
12 + 22 + · · · + n2 =
6
7.1. Gió.i ha.n cu’a dãy sô´ 13
và do dó:
6n3
lim an = lim
n(n + 1)(2n + 1)
6
= lim = 3. N
(1 + 1/n)(2 + 1/n)
Vı́ du. 2. Tı̀m gió.i ha.n
1 1 1
1+ + + ··· + n
lim 2 4 2
1 1 1
1 + + + ··· + n
3 9 3
Gia’i. Tu’. sô´ và m☠u sô´ dê
` u là câ´p sô´ nhân nên
1 1 2(2n − 1)
1+ + ··· + = ,
2 2n 2n
1 1 3(3n − 1)
1 + + ··· + =
3 3n 2 · 3n
và do dó:
2(2n − 1) 2 · 3n 2n − 1 2 3n
lim an = lim · = 2 lim · lim
2n 3(3n − 1) 2n 3 3n − 1
2 1 2 4
= 2 lim[1 − (1/2)n ] · lim n
=2·1· ·1= · N
3 1 − (1/3) 3 3
Vı́ du. 3.
√
1) an = n2 + n − n
√ √
2) an = 3 n + 2 − 3 n
√
3) an = 3 n2 − n3 + n
Gia’i.
1) Ta biê´n dô’i an bă`ng cách nhân và chia cho da.i lu.o..ng liên ho..p
√ √
( n2 + n − n)( n2 + n + n) n 1
an = √ =√ =p
n2 + n + n n2 + n + n 1 + 1/n + 1
Do dó
1 1
lim an = p = ·
lim ( 1 + 1/n + 1) 2
n→∞
14 Chu.o.ng 7. Gió.i ha.n và liên tu.c cu’a hàm sô´
a3 + b3 = (a + b)(a2 − ab + b2)
suy ra
√ √ 2 √
3
n2 − n3 + n 3
n2 − n3 − n 3 n2 − n3 + n2
an = √3
2 √
n2 − n3 − n 3 n2 − n3 + n2
n2
= √ 3
2 √
n2 − n3 − n 3 n2 − n3 + n2
1
=
[1/n − 1] − [1/n − 1]1/3 + 1
2/3
1
suy ra lim an = ·N
3
Vı́ du. 4. Tı̀m gió.i ha.n cu’a các dãy sau
n n
an = √ , bn = √ ,
2
n +n 2
n +1
1 1 1
cn = √ +√ + ··· + √ ·
n+1 n2 + 2 n2 + n
` u tiên ta chú.ng minh lim an = 1. Thâ.t vâ.y:
Gia’i. Dâ
n 1
lim an = lim p = lim p = 1.
n 1 + 1/n 1 + 1/n
7.1. Gió.i ha.n cu’a dãy sô´ 15
1 1 1 n
cn < √ +√ + ··· + √ =√ = bn
n2 +1 n2 +1 n2 +1 2
n +1
nhu.ng mă.t khác:
1 1 1
cn > √ +√ + ··· + √ = an .
n2 + n n2 + n n2 + n
Nhu. vâ.y an < cn < bn và lim an = lim bn = 1. Tù. dó suy ra
n→∞ n→∞
lim cn = 1. N
n→∞
Vı́ du. 5. Chú.ng minh ră`ng dãy (q n ) là: 1) dãy vô cùng ló.n nê´u
|q| > 1; 2) dãy vô cùng bé khi |q| < 1.
Gia’i. 1) Gia’ su’. |q| > 1. Ta lâ´y sô´ A > 0 bâ´t kỳ. Tù. dă’ng thú.c
|q|n > A ta thu du.o..c n > log|q| A. Nê´u ta lâ´y N = [log|q|A] thı̀ ∀ n > N
ta có |q|n > A. Do dó dãy (q n ) là dãy vô cùng ló.n.
h 1 n i−1 1
. n
2) Gia’ su’ |q| < 1, q 6= 0. Khi dó q = . Vı̀ > 1 nên
q q
1 h 1 i−1
n n
dãy là dãy vô cùng ló.n và do dó dãy là vô cùng
q q
bé, tú.c là dãy (q n ) là dãy vô cùng bé khi |q| < 1.
3) Nê´u q = 0 thı̀ q n = 0, |q|n < ε ∀ n và do dó (q n ) là vô cùng bé.
N
BÀI TÂ
.P
n2 − n
1. an = √ . (DS. ∞)
n− n
√
2. an = n2 (n − n2 + 1). (DS. −∞)
16 Chu.o.ng 7. Gió.i ha.n và liên tu.c cu’a hàm sô´
1 + 2 + 3 + ··· + n
3. an = √ . (DS. 1/6)
9n4 + 1
√
n cos n
4. an = . (DS. 0)
n+1
5n sin n
5. an = + . (DS. 5)
n+1 n
n3 3n2
6. an = 2 − . (DS. 1/3)
n + 1 3n + 1
n cos n
7. an = − . (DS. 1)
n + 11 10n
n3 + 1
8. an = 2 (DS. ∞)
n −1
cos n3 3n 1
9. an = − . (DS. − )
n 6n + 1 2
n
(−1)
10. an = √ . (DS. 0)
5 n+1
√ √
n2 + 1 + n
11. an = √ 3
√ . (DS. +∞)
n3 + n − n
√
12. an = 3 1 − n3 + n. (DS. 0)
√
n2 + 4n
13. an = √ 3
. (DS. 1)
n3 − 3n2
(n + 3)!
14. an = . (DS. −∞)
2(n + 1)! − (n + 2)!
2 + 4 + · · · + 2n
15. an = − 2. (DS. −1)
n+2
√ 1
16. an = n − 3 n3 − n2 . (DS. )
3
1 − 2 + 3 − 4 + 5 − · · · − 2n 1
17. an = √ √ . (DS. − )
n2 + 1 + 4n2 + 1 3
1 1 1
18. an = + + ··· + .
1·2 2·3 n(n + 1)
1 1 1
˜ n. Áp du.ng
Chı’ dâ = − (DS. 1)
n(n + 1) n n+1
7.1. Gió.i ha.n cu’a dãy sô´ 17
1 1 1 (−1)n−1 3
19. an = 1 − + − + ··· + . (DS. )
3 9 27 3n−1 4
2n+1 + 3n+1
20. an = . (DS. 3)
2n + 3n
n + (−1)n
21. an = . (DS. 1)
n − (−1)n
1 1 1 1
22. an = √ √ √ +√ √ + ··· + √ √
n 1+ 3 3+ 5 2n − 1 + 2n + 1
˜ n. Tru.c căn thú.c o’. m☠u sô´ các biê’u thú.c trong dâ´u ngoă. c.
Chı’ dâ
1
(DS. √ )
2
1 1 1
23. an = + + ··· +
1·2·3 2·3·4 n(n + 1)(n + 2)
. . .
˜ n. Tru ó c hê´t ta chú ng minh ră`ng
Chı’ dâ
1 1h 1 1 i 1
= − (DS. )
n(n + 1)(n + 2) 2 n(n + 1) (n + 1)(n + 2) 4
1 1 1 1
24. an = + + ··· + . (DS. )
a1a2 a2 a3 an an+1 a1 d
trong dó {an } là câ´p sô´ cô.ng vó.i công sai d 6= 0, an 6= 0.
1
25. an = (1 − 1/4)(1 − 1/9) · · · (1 − 1/(n + 1)2 ). (DS. )
2
n+2
˜ n. Bă`ng quy na.p toán ho.c chú.ng to’ ră`ng an =
Chı’ dâ .
2n + 2
7.1.3 Chú.ng minh su.. hô.i tu. cu’a dãy sô´ du..a trên
` u kiê.n du’ dê’ dãy hô.i tu. (nguyên lý
diê
Bolzano-Weierstrass)
Dãy sô´ an du.o..c go.i là:
i) Dãy tăng nê´u an+1 > an ∀ n
ii) Dãy gia’m nê´u an+1 < an ∀ n
Các dãy tăng hoă.c gia’m còn du.o..c go.i là dãy do.n diê.u. Ta lu.u ý
ră`ng dãy do.n diê.u bao giò. cũng bi. chă.n ı́t nhâ´t là mô.t phı́a. Nê´u dãy
18 Chu.o.ng 7. Gió.i ha.n và liên tu.c cu’a hàm sô´
do.n diê.u tăng thı̀ nó bi. chă.n du.ó.i bo’.i sô´ ha.ng dâ` u tiên cu’a nó, dãy
. . ` u. Ta có di.nh lý sau dây
do n diê.u gia’m thı̀ bi. chă.n trên bo’ i sô´ ha.ng dâ
thu.ò.ng du.o..c su’. du.ng dê’ tı́nh gió.i ha.n cu’a dãy do.n diê.u.
- i.nh lý Bolzano-Weierstrass. Dãy do.n diê.u và bi. chă.n thı̀ hô.i tu..
D
Di.nh lý này khă’ng di.nh vê ` su.. tô
` n ta.i cu’a gió.i ha.n mà không chı’
ra du.o..c phu.o.ng pháp tı̀m gió.i ha.n dó. Tuy vâ.y, trong nhiê ` u tru.ò.ng
ho..p khi biê´t gió.i ha.n cu’a dãy tô
` n ta.i, có thê’ chı’ ra phu.o.ng pháp tı́nh
nó. Viê.c tı́nh toán thu.ò.ng du..a trên dă’ng thú.c dúng vó.i mo.i dãy hô.i
tu.:
Khi tı́nh gió.i ha.n du..a trên dă’ng thú.c vù.a nêu tiê.n lo..i ho.n ca’ là su’.
du.ng cách cho dãy bă`ng công thú.c truy hô ` i.
CÁC VÍ DU
.
Vı́ du. 1. Chú.nh minh ră`ng dãy:
1 1 1
an = + 2 + ··· + n hô.i tu..
5+1 5 +1 5 +1
Gia’i. Dãy dã cho do.n diê.u tăng. Thâ.t vâ.y vı̀:
1
an+1 = an + nên an+1 > an .
5n+1 + 1
Dãy dã cho bi. chă.n trên. Thâ.t vâ.y:
1 1 1 1 1 1 1
an = + 2 + 3 + ··· + n < + 2 + ··· + n
5+1 5 +1 5 +1 5 +1 5 5 5
1 1
5
− n+1
5 1 1 1
= = 1− n < ·
1 4 5 4
1−
5
Nhu. vâ.y dãy an dã cho do.n diê.u tăng và bi. chă.n trên nên nó hô.i
tu.. N
7.1. Gió.i ha.n cu’a dãy sô´ 19
2n
Vı́ du. 2. Chú.ng minh ră`ng dãy an = hôi tu và tı̀m gió.i ha.n cu’a
n! . .
nó.
2 22 2n
Gia’i. Dãy dã cho có da.ng , , . . . , , . . .
1 2 n!
Dãy an do.n diê.u gia’m. Thâ.t vâ.y
an+1 2n+1 2n 2
= : = < 1 ∀ n > 1.
an (n + 1)! n! n+1
Do dó an+1 < an và dãy bi. chă.n trên bo’.i phâ ` n tu’. a1 . Ngoài ra
an > 0, ∀ n nên dãy bi. chă.n du.ó.i. Do dó dãy do.n diê.u gia’m và bi.
chă.n. Nó hô.i tu. theo di.nh lý Weierstrass. Gia’ su’. a là gió.i ha.n cu’a nó.
Ta có:
an+1 2 2
= ⇒ an+1 = an .
an n+1 n+1
Tù. dó
2an 2
lim an+1 = lim = lim lim an
n+1 n+1
2n
và nhu. vâ.y: a = 0 · a → a = 0. Vâ.y: lim = 0. N
n!
√ √
Vı́ du. 3. Cho dãy an = 2, an+1 = 2an . Chú.ng minh ră`ng dãy hô.i
tu. và tı̀m gió.i ha.n cu’a nó.
Gia’i. Hiê’n nhiên ră`ng: a1 < a2 < a3 < · · · < . Dó là dãy do.n diê.u
√
tăng và bi. chă.n du.ó.i bo’.i sô´ 2. Ta chú.ng minh ră`ng nó bi. chă.n trên
bo’.i sô´ 2.
Thâ.t vâ.y
√ √ √
a1 = 2; a2 = 2a1 < 2 · 2 = 2.
Do dó:
Vı́ du. 4. Chú.ng minh tı́nh hô.i tu. và tı̀m gió.i ha.n cu’a dãy
q
√ √
x1 = a; x2 = a + a, . . . ,
r q
√
xn = a + a + · · · + a, a > 0, n dâ´u căn.
Gia’i. i) Rõ ràng: x1 < x2 < x3 < · · · < xn < xn+1 < . . . nghı̃a là
dãy dã cho là dãy tăng.
ii) Ta chú.ng minh dãy xn là dãy bi. chă.n. Thâ.t vâ.y, ta có:
√ √
x1 = a < a+1
q q q
√ √ √ √
x2 = a + a < a + a + 1 < a + 2 a + 1 = a + 1.
√
Gia’ su’. dã chú.ng minh du.o..c ră`ng: xn < a + 1.
√
` n chú.ng minh xn+1 < a + 1. Thâ.t vâ.y, ta có:
Ta câ
q q
√ √ √ √
xn+1 = a + xn < a + a + 1 < a + 2 a + 1 = a + 1.
Do dó nhò. phép quy na.p toán ho.c ta dã chú.ng minh ră`ng dãy dã
√
cho bi. chă.n trên bo’.i a + 1.
7.1. Gió.i ha.n cu’a dãy sô´ 21
√
iii) Dê’ tı̀m gió.i ha.n ta xét hê. thú.c xn = a + xn−1 hay
x2n = a + xn−1 .
Tù. dó:
` u tiên chú.ng minh ră`ng an bi. chă.n, mà cu. thê’ là bă`ng
Gia’i. i) Dâ
phép quy na.p toán ho.c ta chú.ng minh ră`ng
Ta có 0 < a1 < 1. Gia’ su’. (7.11) dã du.o..c chú.ng minh vó.i n và ta
sẽ chú.ng minh (7.11) dúng vó.i n + 1 .
Tù. (7.10) ta có; an+1 = 1 − (1 − an )2.
Tù. hê. thú.c này suy ra 0 < (1 − an )2 < 1, vı̀ 0 < an < 1.
Tù. dó suy ra: 0 < an+1 < 1 ∀ n.
ii) Bây giò. ta chú.ng minh ră`ng an là dãy tăng.
Thâ.t vâ.y, vı̀ an < 1 nên 2 − an > 1. Chia (7.10) cho an ta thu
du o..c:
.
an+1
= 2 − an > 1.
an
22 Chu.o.ng 7. Gió.i ha.n và liên tu.c cu’a hàm sô´
Tù. dó an+1 > an ∀ n. Nhu. vâ.y dãy an do.n diê.u tăng và bi. chă.n.
` n ta.i và ta ký hiê.u nó là a.
Do dó theo di.nh lý Weierstrass, lim An tô
iii) Tù. (7.10) ta có:
a = 1 = lim an . N
n!
Vı́ du. 6. Chú.ng minh ră`ng dãy an = n hô.i tu. và tı̀m gió.i ha.n cu’a
n
nó.
Gia’i. i) Ta chú.ng minh ră`ng dãy an do.n diê.u gia’m, thâ.t vâ.y:
(n + 1)! n! n! nn nn
an+1 = = = · = an
(n + 1)n+1 (n + 1)n nn (n + 1)n (n + 1)n
vı̀
nn
< 1 nên an+1 < an .
(n + 1)n
Vı̀ an > 0 nên nó bi. chă.n du.ó.i và do dó lim an tô
` n ta.i, ký hiê.u
lim an = a và rõ ràng là a = lim an > 0.
ii) Ta chú.ng minh a = 0. Thâ.t vâ.y ta có:
(n + 1)n n + 1 n 1 n n
n
= = 1 + > 1 + = 2.
n n n n
Do dó:
nn 1 1
n
< và an+1 < an .
(n + 1) 2 2
a
Chuyê’n qua gió.i ha.n ta du.o..c a 6 ⇒ a = 0. N
2
BÀI TÂ
.P
7.1. Gió.i ha.n cu’a dãy sô´ 23
5n2 2n
1) an = · 2) bn = (−1)n sin n. 3) cn = n cos πn.
n2 + 3 n+1
Hãy chı’ ra dãy nào bi. chă.n và dãy nào không bi. chă.n.
(DS. 1) và 2) bi. chă.n; 3) không bi. chă.n)
2. Chú.ng minh ră`ng dãy:
a0 a1 a2
a1 = , a2 = , a3 = ,...,
a + a0 a + a1 a + a2
an−1
an = , . . . (a > 1, a0 > 0)
a + an−1
hô.i tu..
3. Chú.ng minh các dãy sau dây hô.i tu.
n2 − 1
1) an =
n2
1 1 1
2) an = 2 + + + · · · +
2! 3! n!
˜ n. Tı́nh bi. chă.n du.o..c suy tù. n! > 2n−1 và do dó
Chı’ dâ
1 1 1 1
an 6 2 + + 2 + · · · + n−1 = 3 − n−1 < 3.
2 2 2 2
4. Chú.ng minh các dãy sau dây hô.i tu. và tı̀m gió.i ha.n a cu’a chúng
√ √ √
1) a1 = k 5, an+1 = k 5an , k ∈ N. (DS. k−1 5)
2n
2) an =
(n + 2)!
a 2
˜ n. n+1 =
Chı’ dâ < 1. (DS. a = 0)
an n+3
E(nx)
3) an = trong dó E(nx) là phâ` n nguyên cu’a nx.
n
˜ n. Su’. du.ng hê. thú.c: nx − 1 < E(nx) 6 nx. (DS. a = x)
Chı’ dâ
5. Chú.ng minh ră`ng dãy: an = a1/2 hô.i tu. và tı̀m gió.i ha.n cu’a nó
n
(a > 1).
24 Chu.o.ng 7. Gió.i ha.n và liên tu.c cu’a hàm sô´
7.1.4 Chú.ng minh su.. hô.i tu. cu’a dãy sô´ du..a trên
` n và du’ dê’ dãy hô.i tu. (nguyên
` u kiê.n câ
diê
lý hô.i tu. Bolzano-Cauchy)
Trên dây ta dã nêu hai phu.o.ng pháp chú.ng minh su.. hô.i tu. cu’a dãy.
Hai phu.o.ng pháp này không áp du.ng du.o..c dô´i vó.i các dãy không do.n
diê.u du.o..c cho không bă`ng phu.o.ng pháp gia’i tı́ch mà du.o..c cho bă`ng
phu.o.ng pháp khác (chă’ng ha.n bă`ng phu.o.ng pháp truy hô ` i). Mă.t
khác, trong nhiê ` u tru ò ng ho. p ngu ò i ta chı’ quan tâm dê´n su.. hô.i tu.
. . . . .
hay phân kỳ cu’a dãy mà thôi. Sau dây ta phát biê’u mô.t tiêu chuâ’n
có tı́nh châ´t “nô.i ta.i” cho phép kê´t luâ.n su.. hô.i tu. cu’a dãy chı’ du..a
trên giá tri. cu’a các sô´ ha.ng cu’a dãy:
Nguyên lý hô.i tu.. Dãy (an ) có gió.i ha.n hũ.u ha.n khi và chı’ khi nó
` u kiê.n:
tho’a mãn diê
Tù. nguyên lý hô.i tu. rút ra: Dãy (an ) không có gió.i ha.n khi và chı’
` u kiê.n:
khi nó tho’a mãn diê
CÁC VÍ DU
.
hô.i tu..
26 Chu.o.ng 7. Gió.i ha.n và liên tu.c cu’a hàm sô´
` n lâ´y sô´ n > N bâ´t kỳ và p = n. Tù. dó theo mê.nh dê
chı’ câ ` phu’ di.nh
nguyên lý hô.i tu. ta có dãy dã cho phân kỳ. N
BÀI TÂ
.P
Su’. du.ng tiêu chuâ’n hô.i tu. dê’ chú.ng minh su.. hô.i tu. cu’a dãy (an )
nê´u
Pn sin nα
1. an = , α ∈ R.
k=1 2n
P
n
2. an = ak q k , |q| < 1, |ak | < M ∀ k, M > 0.
k=1
Pn (−1)k−1
3. an = ·
k=1 k(k + 1)
Pn (−1)k
4. an = ·
k=1 k!
5. an = 0, 77 . . . 7}.
| {z
nchũ. sô´
P
n 1
6. an = ·
k=1 2k +k
Chú.ng minh ră`ng các dãy sau dây phân kỳ:
1 1
7. an = 1 + + · · · + , n ∈ N.
2 n
1 1 1
8. an = + + ··· + , n = 2, . . .
ln2 ln3 lnn
1) Sô´ A du.o..c go.i là gió.i ha.n cu’a hàm f (x) ta.i diê’m a (khi x → a)
nê´u ∀ ε > 0 bé bao nhiêu tùy ý tı̀m du.o..c sô´ δ = δ(ε) > 0 (∃δ = δ(ε) >
0) sao cho ∀ x mà
thı̀
|f (x) − A| < ε.
thı̀
|f (x) − A| < ε.
Ký hiê.u:
lim f (x) = f (a + 0) lim f (x) = f (a − 0) .
x→a+0 x→a−0
Tu.o.ng tu..:
3) lim f (x) = A ⇔ ∀ ε > 0 ∃ ∆ > 0 : ∀ x ∈ Df ∩ {x : x > ∆}
x→+∞
⇒ |f (x) − A| < ε.
Di.nh nghı̃a gió.i ha.n khi x → −∞ du.o..c phát biê’u tu.o.ng tu...
4) Nê´u lim f (x) = lim f (x) = A thı̀ ngu.ò.i ta viê´t
x→+∞ x→−∞
lim f (x) = A.
x→∞
7.2. Gió.i ha.n hàm mô.t biê´n 29
Tru.ò.ng ho..p dă.c biê.t nê´u A = 0 thı̀ hàm f (x) du.o..c go.i là hàm vô
cùng bé khi x → a (x → a ± 0, x → ±∞).
Khái niê.m hàm vô cùng ló.n ta.i diê’m a cũng du.o..c phát biê’u dô´i
vó.i ca’ năm tru.ò.ng ho..p.
Chă’ng ha.n, hàm f (x) du.o..c go.i là hàm vô cùng ló.n ta.i diê’m a nê´u
∀ M > 0 ∃ δ = δ(M) > 0 : ∀ x ∈ Df ∩ {x : 0 < |x − a| < δ}
⇒ |f (x)| > M.
Ngoài ra, nê´u f (x) > 0 (f (x) < 0) ∀ x ∈ Df ∩ {x : 0 < |x − a| < δ}
thı̀ ta viê´t
lim f (x) = +∞ lim f (x) = −∞ .
x→a x→a
Ta lu.u ý ră`ng các ký hiê.u vù.a nêu chı’ chú.ng to’ f (x) là vô cùng
ló.n chú. hoàn toàn không có nghı̃a ră`ng f có gió.i ha.n.
Khi tı́nh gió.i ha.n ta thu.ò.ng su’. du.ng các diê
` u khă’ng di.nh sau dây.
- i.nh lý 7.2.1. Nê´u các gió.i ha.n lim f1(x), lim f2(x) tô
D ` n ta.i hũ.u ha.n
x→a x→a
thı̀
1) lim[f1 (x) + f2 (x)] = lim f1 (x) + lim f2 (x)
x→a x→a x→a
2) lim[f1 (x) · f2 (x)] = lim f1 (x) · lim f2(x)
x→a x→a x→a
f (an ) → A
Tù. dó dê’ chú.ng minh mô.t hàm nào dó không có gió.i ha.n khi x → a,
` n chú.ng minh ră`ng ∃(an ), ∃(a0n) dê
ta chı’ câ ` u hô.i tu. dê´n a nhu.ng
Các di.nh lý co. ba’n vê ` gió.i ha.n dã phát biê’u trên dây không áp
du.ng du.o..c dô´i vó.i các gió.i ha.n sau dây khi x → a, a ∈ R.
1) lim [f (x)+g(x)]; f , g là các vô cùng ló.n (vô di.nh da.ng “∞±∞”).
x→a
f (x)
2) lim ` ng thò.i là hai vô cùng bé, hoă.c dô
; f , g hoă.c dô ` ng thò.i
x→a g(x)
là hai vô cùng ló.n (vô di.nh da.ng “0/0” hoă.c “∞/∞”).
3) lim f (x) · g(x); f là vô cùng bé, còn g là vô cùng ló.n hoă.c ngu.o..c
x→a
la.i (vô di.nh da.ng “0 · ∞”).
g(x)
4) lim f (x) :
x→a
a) khi f (x) → 1, g(x) → ∞ (vô di.nh da.ng “1∞ ”)
b) khi f (x) → 0, g(x) → 0 (vô di.nh da.ng “00 ”)
c) khi f (x) → ∞, g(x) → 0 (vô di.nh da.ng “∞0 ”)
Viê.c tı́nh gió.i ha.n trong các tru.ò.ng ho..p này thu.ò.ng du.o..c go.i
là khu’. da.ng vô di.nh. Trong nhiê ` u tru.ò.ng ho..p khi tı́nh gió.i ha.n ta
thu.ò.ng su’. du.ng các gió.i ha.n quan tro.ng sau dây:
sin x
lim = 1, (7.12)
x→0 x
1
lim(1 + x) x = e (7.13)
x→0
7.2. Gió.i ha.n hàm mô.t biê´n 31
CÁC VÍ DU
.
Vı́ du. 1. Su’. du.ng (ε − δ) - di.nh nghı̃a gió.i ha.n dê’ chú.ng minh ră`ng
lim x2 = 9.
x→−3
Gia’i. Ta câ ` n chú.ng minh ră`ng ∀ ε > 0, ∃ δ > 0 sao cho vó.i
|x + 3| < δ thı̀ ta có |x2 − 9| < ε.
` n u.ó.c lu.o..ng hiê.u |x2 − 9|. ta có
Ta câ
Do thù.a sô´ |x − 3| không bi. chă.n trên toàn tru.c sô´ nên dê’ u.ó.c lu.o..ng
tı́ch do.n gia’n ho.n ta trı́ch ra 1 - lân câ.n cu’a diê’m a = −3 tú.c là
khoa’ng (−4; −2). Vó.i mo.i x ∈ (−4; −2) ta có |x − 3| < 7 và do dó
Ta có
√ √11 − x − 3 > −ε
(7.17) ⇔ −ε < 11 − x − 3 < ε ⇔ √
11 − x − 3 < ε
x − 11 < −(3 − ε)2 x − 2 < 6ε − ε3
⇔ ⇔
x − 11 > −(3 + ε)2 x − 2 > −(6ε + ε2).
Vı̀ 6ε − ε2 < | − (6ε + ε)2 | = 6ε + ε2 nên ta có thê’ lâ´y δ(ε) là sô´
δ 6 6ε − ε2. Vó.i sô´ δ dó ta thâ´y ră`ng khi x tho’a mãn bâ´t dă’ng thú.c
√
0 < |x − 2| < δ thı̀ | 11 − x − 3| < ε và
√
lim 11 − x = 3. N
x→2
Vı́ du. 3. Tı́nh các gió.i ha.n
2x − x2 0
1) lim (vô di.nh da.ng );
x→2 x − 2 0
π
2) limπ cotg2x · cotg − x (vô di.nh da.ng 0 · ∞);
x→ 4 4
1 1 x
3) lim e x + (vô di.nh da.ng 1∞ ).
x→∞ x
Gia’i
1) Ta có
2x − x2 2x − 22 − (x2 − 22 ) 2x−2 − 1 x2 − 4
= =4· − ·
x−2 x−2 x−2 x−2
Tù. dó suy ră`ng
2x − x2 2x−2 − 1 x2 − 4
lim = 4 lim − lim = 4ln2 − 4.
x→2 x − 2 x→2 x − 2 x→2 x − 2
π
2) Dă.t y = − x. Khi dó
4
π π
limπ cotg2x · cotg − x = lim cotg − 2y cotgy
x→ 4 4 y→0 2
sin 2y cos y
= lim · = 2.
y→0 sin y cos 2y
7.2. Gió.i ha.n hàm mô.t biê´n 33
1
3) Dă.t y = . Khi dó
x
1 1 x 1 lim
ln(ey +y)
y y
lim e x + = lim(e + y) = e
y y→0
;
x→∞ x y→0
ln(ey + y) ln[1 + (ey + y − 1)] ey + y − 1
lim = lim ·
y→0 y y→0 ey + y − 1 y
ln(1 + t) e − 1
y
= lim · lim 1 + = 2.
t→0 t y→0 y
Tù. dó suy ră`ng
1y
lim ey + y = e2. N
y→0
1
Vı́ du. 4. Chú.ng to’ ră`ng hàm f (x) = sin không có gió.i ha.n khi
x
x → 0.
Gia’i. Ta lu.u ý mê.nh dê
` phu’ di.nh dô´i vó.i di.nh nghı̃a gió.i ha.n:
và nhu. vâ.y A = 0 không pha’i là gió.i ha.n cu’a hàm dã cho khi x → 0.
|A| 1
Nê´u A 6= 0 thı̀ ta lâ´y ε0 = và xk = . Khi dó ∀ δ > 0,
2 2kπ
∃ k ∈ N : 0 < xk < δ thı̀ |f (xk ) − A| = |A| > ε. Nhu. vâ.y mo.i sô´
1
` u không là gió.i ha.n cu’a hàm sin khi x → 0. N
A 6= 0 dê
x
Vı́ du. 5. Hàm Dirichlet D(x):
1 nê´u x ∈ Q,
D(x) =
0 nê´u x ∈ R \ Q
34 Chu.o.ng 7. Gió.i ha.n và liên tu.c cu’a hàm sô´
Tù. các bâ´t dă’ng thú.c (7.18) và(7.19) ta thu du.o..c là: vó.i x tho’a
` u kiê.n 0 < |x − a| < δ 6 δ1 thı̀
mãn diê
BÀI TÂ
.P
7.2. Gió.i ha.n hàm mô.t biê´n 35
1. Su’. du.ng di.nh nghı̃a gió.i ha.n hàm sô´ dê’ chú.ng minh các dă’ng thú.c
sau dây:
1
1) limπ sin x = ; 2) limπ sin x = 1;
x→ 6 2 x→ 2
1 π
3) lim x sin = 0; 4) lim arctgx = .
x→0 x x→+∞ 2
π π 1
Chı’ d☠n. Dùng hê. thú.c − arctgx < tg − arctgx = )
2 2 x
x−1 1
5) lim = ; 6) lim loga x = +∞;
x→∞ 3x + 2 3 x→+∞
√ x2 + 2x − 15
7) lim x2 + 1 − x = 0; 8) lim = −8;
x→+∞ x→−5 x+5
x2 − 3x + 2 1
9) lim(5x2 − 7x + 6) = 4; 10) lim 2 = ;
x→1 x→2 x + x − 6 5
x sin x
11) lim 2 = 0.
x→+∞ x − 100x + 3000
2. Chú.ng minh các gió.i ha.n sau dây không tô ` n ta.i:
1 1
1) lim sin ; 2) lim sin x; 3) lim 2 x ;
x→1 x−1 x→∞ x→o
1
4) lim e x ; 5) lim cos x.
x→0 x→∞
Nê´u tu’. sô´ và m☠u sô´ cu’a phân thú.c hũ.u ty’ dê
` u triê.t tiêu ta.i diê’m
x = a thı̀ có thê’ gia’n u.ó.c phân thú.c cho x − a (6= 0) mô.t hoă.c mô.t
` n.
sô´ lâ
Su’. du.ng phu.o.ng pháp gia’n u.ó.c dó, hãy tı́nh các gió.i ha.n sau dây
(3-10).
2x2 − 11x − 21 17
3. lim 2
(DS. )
x→7 x − 9x + 14 5
x4 − x3 + x2 − 3x + 2
4. lim (DS. 2)
x→1 x3 − x2 − x + 1
x4 + 2x2 − 3
5. lim 2 (DS. −8)
x→1 x − 3x + 2
xm − 1 m
6. lim n ; m, n ∈ Z (DS. )
x→1 x − 1 n
36 Chu.o.ng 7. Gió.i ha.n và liên tu.c cu’a hàm sô´
1 3
7. lim − (DS. −1)
x→1 1 − x 1 − x3
a b a−b
8. lim − ; a, b ∈ N (DS. )
x→1 1 − xa 1 − xb 2
(xn − 1)(xn−1 − 1) · · · (xn−k+1 − 1)
9. lim (DS. Cnk )
x→1 (x − 1)(x2 − 1) · · · (xk − 1)
(xn − an ) − nan−1 (x − a) n(n − 1) n−1
10. lim ,n∈N (DS. a )
x→a (x − a)2 2
˜ n. Dô’i biê´n x − a = t.
Chı’ dâ
√
3
20. lim 1 − x3 + x (DS. 0)
x→∞
√
21. lim x2 + 5x + x (DS. +∞)
x→+∞
√ 5
22. lim x2 + 5x + x (DS. − )
x→−∞ 2
√
23. lim x2 + 2x − x (DS. 1)
x→+∞
√
24. lim x2 + 2x − x . (DS. +∞)
x→−∞
h 2 2
i
25. lim (x + 1) 3 − (x − 1) 3 (DS. 0)
x→∞
p
26. lim n (x + a1)(x + a2) · · · (x + an ) − x
x→+∞
a1 + a2 + · · · + an
(DS. )
n
Khi gia’i các bài toán sau dây ta thu.ò.ng su’. du.ng hê. thú.c
(1 + t)α − 1
lim = α (27-34)
t→0 t
√
5
√
1 + 3x4 − 1 − 2x
27. lim √ 3
√ (DS. −6)
x→0 1+x− 1+x
√
n
√
a+x− n a−x 2 1
28. lim ,n∈N (DS. a n −1 )
x→0 x n
√ √
3
√
5
√
7
1 + 3x + 1 + x − 1 + x − 1 + x 313
29. lim √
4
√
6
(DS. )
x→0 1 + 2x + x − 1 + x 280
√
3
√
a2 + ax + x2 − 3 a2 − ax + x2 3 1
30. lim √ √ (DS. a 6 )
x→0 a+x− a−x 2
√ n √ n
1 + x2 + x − 1 + x2 − x
31. lim (DS. 2n)
x→0 x
√
n
√ √
a+x− n a−x 2na
32. lim , n ∈ N, a > 0 (DS. )
x→0 x na
√ √
n
1 + ax − k 1 + bx ak − bn
33. lim , n ∈ N, a > 0 (DS. )
x→0 x nk
p n+1
34. lim n (1 + x2 )(2 + x2 ) · · · (n + x2 ) − x2 (DS. )
x→∞ 2
38 Chu.o.ng 7. Gió.i ha.n và liên tu.c cu’a hàm sô´
Khi tı́nh gió.i ha.n các biê’u thú.c lu.o..ng giác ta thu.ò.ng su’. du.ng công
thú.c co. ba’n
sin x
lim =1
x→0 x
cùng vó.i su.. kê´t ho..p các phu.o.ng pháp tı̀m gió.i ha.n dã nêu o’. trên
(35-56).
πx
sin
35. lim 2 (DS. 0)
x→∞ x
arctgx
36. lim (DS. 0)
x→∞ 2x
x2 − 4
37. lim (DS. −4)
x→−2 arctg(x + 2)
tgx − sin x 1
38. lim (DS. )
x→0 x3 2
1
39. lim xcotg5x (DS. )
x→0 5
πx 2
40. lim (1 − x)tg (DS. )
x→1 2 π
1 − x2 2
41. lim (DS. )
x→1 sin πx π
sin x 1
42. lim 2 2
(DS. )
x→π π − x 2π
cos mx − cos nx 1 2
43. lim 2
(DS. (n − m2 ))
x→0 x 2
h 1 3 i
44. lim x2 cos − cos (DS. 4)
x→∞ x x
sin(a + x) + sin(a − x) − 2 sin a
45. lim (DS. − sin a)
x→0 x2
cos(a + x) + cos(a − x) − 2 cos a
46. lim (DS. −2 cos a)
x→0 1 − cos x
√ √
47. lim sin x2 + 1 − sin x2 − 1 (DS. 0)
x→∞
7.2. Gió.i ha.n hàm mô.t biê´n 39
√
cos x − 1 1
48. lim 2
(DS. − )
x→0 x 4
x x
cos − sin 1
49. limπ 2 2 (DS. √ )
x→ 2 cos x 2
π
sin x − 1
50. limπ 3 (DS. √ )
x→ 3 1 − 2 cos x 3
√
2 cos x − 1 1
51. limπ 2
(DS. )
x→ 4 1 − tg x 4
√ √
1 + tgx − 1 − tgx
52. lim (DS. 1)
x→0 sin x
√ √
m
cos αx − m cos βx β 2 − α2
53. lim (DS. )
x→0 x2 2m
√
cos x − 3 cos x 1
54. lim 2 (DS. − )
x→0 sin x 3
√
1 − cos x cos 2x 3
55. lim (DS. )
x→0 tgx2 2
√
1 + x sin x − cos x
56. lim x (DS. 4)
x→0
sin2
2
Dê’ tı́nh gió.i ha.n lim [f (x)]ϕ(x), trong dó
x→a
f (x) → 1, ϕ(x) → ∞ khi x → a ta có thê’ biê´n dô’i biê’u thú.c
[f (x)]ϕ(x) nhu. sau:
n 1
oϕ(x)[f (x)−1]
lim [f (x)]ϕ(x) = lim [1 + (f (x) − 1)] f (x)−1
x→a x→a
lim ϕ(x)[f (x)−1]
= ex→a
o’. dây lim ϕ(x)[f (x) − 1] du.o..c tı́nh theo các phu.o.ng pháp dã nêu trên
x→a
dây. Nê´u lim ϕ(x)[f (x) − 1] = A thı̀
x→a
2x + 3 x+1
57. lim (DS. e)
x→∞ 2x + 1
x2 − 1 x 4
58. lim (DS. 0)
x→∞ x2
59. lim (1 + tgx)cotgx (DS. e)
x→0
2x
60. lim (1 + 3tg2 x)cotg (DS. e3)
x→0
cos x 12 3
x
61. lim (DS. e 2 )
x→0 cos 2x
1
62. limπ (sin x) cotgx (DS. −1)
x→ 2
Khi tı́nh gió.i ha.n các biê’u thú.c có chú.a hàm lôdarit và hàm mũ ta
thu.ò.ng su’. du.ng các công thú.c (7.15) và (7.16) và các phu.o.ng pháp
tı́nh gió.i ha.n dã nêu o’. trên (69-76).
lnx − 1
69. lim (DS. e−1 )
x→e x − e
lgx − 1 1
70. lim (DS. )
x→10 x − 10 10ln10
2
ex − 1
71. lim √ (DS. 2)
x→0 1 + sin2 x − 1
2
ex − cos x 3
72. lim (DS. )
x→0 sin2 x 2
7.3. Hàm liên tu.c 41
eαx − eβx
73. lim (DS. 1)
x→0 sin αx − sin βx
esin 5x − esin x
74. lim (DS. 2)
x→0 ln(1 + 2x)
2 2
ax − bx 1 a
75. lim , a > 0, b > 0 (DS. − ln )
x→0 ln cos 2x 2 b
h asin x + bsin x i x1 √
76. lim , a > 0, b > 0 (DS. ab)
x→0 2
Hiê.u x − x0 = ∆x du.o..c go.i là sô´ gia cu’a dô´i sô´, còn hiê.u f (x) −
f (x0) = ∆f du.o..c go.i là sô´ gia cu’a hàm sô´ ta.i x0 tu.o.ng ú.ng vó.i sô´
gia ∆x, tú.c là
Vó.i ngôn ngũ. sô´ gia di.nh nghı̃a 7.3.1 có da.ng
- i.nh nghı̃a 7.3.1∗∗. Hàm f (x) xác di.nh trong lân câ.n cu’a diê’m x0
D
du.o..c go.i là liên tu.c ta.i x0 nê´u
lim ∆f = 0.
∆x→0
42 Chu.o.ng 7. Gió.i ha.n và liên tu.c cu’a hàm sô´
Hàm f (x) go.i là gián doa.n ta.i diê’m x0 nê´u nó xác di.nh ta.i nhũ.ng
` n x0 bao nhiêu tùy ý nhu.ng ta.i chı́nh x0 hàm không tho’a mãn
diê’m gâ
` u kiê.n liên tu.c o’. trên.
ı́t nhâ´t mô.t trong các diê
7.3. Hàm liên tu.c 43
CÁC VÍ DU
.
Vı́ du. 1. Chú.ng minh ră`ng hàm f (x) = sin(2x − 3) liên tu.c ∀ x ∈ R.
Gia’i. Ta lâ´y diê’m x0 ∈ R tùy ý. Xét hiê.u
√
Vı́ du. 2. Chú.ng minh ră`ng hàm f (x) = x + 4 liên tu.c ta.i diê `m
x0 = 5.
Gia’i. Ta có f (5) = 3. Cho tru.ó.c sô´ ε > 0. Theo di.nh nghı̃a 1∗ ta
√
lâ.p hiê.u f (x) − f (5) = x + 4 − 3 và u.ó.c lu.o..ng môdun cu’a nó. Ta
có
√ |x − 5| |x − 5|
| x + 4 − 3| = √ < (*)
| x + 4 + 3| 3
Vı́ du. 4. Chú.ng minh ră`ng hàm y = x2 liên tu.c trên toàn tru.c sô´.
Gia’i. Gia’ su’. x0 ∈ R là diê’m tùy ý trên tru.c sô´ và ε > 0 là sô´ cho
tru.ó.c tùy ý. Ta xét hiê.u
` n u.ó.c lu.o..ng nó. Vı̀ |x + x0| không bi. chă.n trên R nên dê’ u.ó.c
và câ
lu.o..ng hiê.u trên ta xét mô.t lân câ.n nào dó cu’a x0, chă’ng ha.n U (x0 ; 1) =
(x0 − 1; x0 + 1). Vó.i x ∈ U (x0; 1) ta có
và do dó
’m x0 câ
câ.εn cu’a diê
Vı̀ δ-lân ` n pha’i nă`m trong U (x0 ; 1) nênta lâ´y
ε
δ = min .
; 1 và vó i |x − x0| < δ = min ; 1 ta sẽ
1 + 2|x0 | 1 + 2|x0|
có
Vı́ du. 5. Xác di.nh và phân loa.i diê’m gián doa. n cu’a hàm
1
f (x) = 1 ·
1 + 2 x−1
Gia’i. Hàm dã cho xác di.nh ∀ x 6= 1. Nhu. vâ.y diê’m gián doa. n là
diê’m x0 = 1. 1
´ ´
Nêu (xn ) là dãy hô.i tu. dên 1 và xn > 1 thı̀ là dãy vô
xn −1 1
cùng ló.n vó.i mo.i sô´ ha.ng dê
` u du.o.ng. Do dó 1 + 2 xn −1 là dãy vô
1
cùng ló.n. Tù. dó suy ră`ng f (xn ) = 1 là dãy vô cùng bé, tú.c
1+2 xn −1
1
f (xn ) = 1 →1 (n → ∞),
1 + 2 xn −1
tú.c là lim f (x) = 1. Do dó diê’m x0 = 1 là diê’m gián doa.n kiê’u I. N
x→1−0
Vı́ du. 6. Xác di.nh và phân loa.i diê’m gián doa. n cu’a hàm
1
x cos khi x < 0
x
f (x) = 0 khi x = 0
1
cos khi x > 0.
x
46 Chu.o.ng 7. Gió.i ha.n và liên tu.c cu’a hàm sô´
Gia’i. Diê’m gián doa.n có thê’ có cu’a hàm là x0 = 0. Ta xét các gió.i
ha.n mô.t phı́a ta.i diê’m x0 = 0.
i) Ta chú.ng minh ră`ng lim f (x) = 0. Thâ.t vâ.y, nê´u dãy (xn )
x→0−0
hô.i tu. dê´n 0 và xn < 0 ∀ n thı̀
1
0 6 |f (xn )| = |xn | cos 6 |xn |.
xn
Vı̀ |xn | → 0 khi n → ∞ nên lim f (xn ) = 0.
n→∞
ii) Hàm dã cho không có gió.i ha.n bên pha’i ta.i diê’m x0 = 0. Dê’
chú.ng minh diê ` u dó ta xét hai dãy hô.i tu. dê´n 0 lâ.p nên tù. các dãy
1 1
sô´ du.o.ng xn = π và x0n = . Nê´u nhu. hàm f có gió.i ha.n
+ nπ 2πn
2
bên pha’i ta.i diê’m x0 = 0 thı̀ hai dãy f (xn ) và f (x0n ) pha’i hô.i tu. dê´n
cùng mô.t gió.i ha.n. Thê . 0
´ nhu ng f (xn ) = cos 2πn = 1 hô.i tu. dê´n 1, còn
π
f (xn ) = cos + nπ = 0 hô.i tu. dê´n 0.
2
Tù. dó suy ră`ng hàm có gián doa.n kiê’u II ta.i diê’m x0 = 0. N
Vı́ du. 7. Tı̀m và phân loa.i các diê’m gián doa.n cu’a các hàm:
1) y = (signx)2; 2) y = [x]
Gia’i
1) Tù. di.nh nghı̃a hàm signx suy ră`ng
1, x 6= 0
2
(signx) =
0, x = 0.
Tù. dó suy ră`ng hàm y = (signx)2 liên tu.c ∀ x 6= 0 (hãy du..ng dô `
thi. cu’a hàm) và ta.i diê’m x0 = 0 ta có y(0 − 0) = y(0 + 0) 6= y(0).
` u dó có nghı̃a ră`ng x0 = 0 là diê’m gián doa. n khu’. du.o..c.
Diê
2) Gia’ su’. n ∈ Z. Nê´u n − 1 6 x < n thı̀ [x] = n − 1, nê´u
n 6 x < n + 1 thı̀ [x] = n (hãy du..ng dô ` thi. cu’a hàm phâ ` n nguyên
` n ta.i lân câ.n cu’a diê’m x0 (không chú.a các sô´
[x]). Nê´u x0 6∈ Z thı̀ tô
7.3. Hàm liên tu.c 47
nguyên) sao cho ta.i dó hàm bă`ng hă`ng sô´. Do vâ.y nó liên tu.c ta.i x0.
Nê´u x0 = n là sô´ nguyên thı̀ [n − 0] = n − 1, [n + 0] = n. Tù. dó suy
ră`ng x0 = n là diê’m gián doa.n kiê’u I. N
Vı́ du. 8. Kha’o sát su.. liên tu.c và phân loa.i diê’m gián doa.n cu’a các
hàm
x 2 x nê´u x 6 1
− x1
1) f (x) = , 2) f (x) = e , 3) f (x) =
x lnx nê´u x > 1.
Gia’i
1) Hàm f (x) = x nê´u x 6= 0 và không xác di.nh khi x = 0. Vı̀ ∀ a
ta có lim x = a nên khi a 6= 0:
x→a
và do vâ.y hàm f (x) liên tu.c ∀ x 6= 0. Ta.i diê’m x = 0 ta có gián doa.n
khu’. du.o..c vı̀ tô
` n ta.i
2) Hàm f (x) = e− x là hàm so. câ´p vı̀ nó là ho..p cu’a các hàm
1
y = −x−1 và f = ey . Hiê’n nhiên là hàm f (x) xác di.nh ∀ x 6= 0 và
do dó nó liên tu.c ∀ x 6= 0. Vı̀ hàm f (x) xác di.nh trong lân câ.n diê’m
x = 0 và không xác di.nh ta.i chı́nh diê’m x = 0 nên diê’m x = 0 là diê’m
gián doa. n. Ta tı́nh f (0 + 0) và f (0 − 0).
Ta xét dãy vô cùng bé tùy ý (xn ) sao cho xn > 0 ∀ n. Vı̀
1 1
= −∞ nên lim e− xn = 0. Tù. dó suy ră`ng lim e− x = 0.
1
lim −
x→∞ xn x→∞ x→0+0
Bây giò. ta xét dãy vô cùng bé bâ´t kỳ (x0n ) sao cho x00 < 0 ∀ n. Vı̀
1 − 1 1
lim − 0 = +∞ nên lim e xn0 = +∞. Do dó lim e− x = +∞
n→∞ xn x→0 x→0−0
tú.c là f (0 − 0) = +∞.
Nhu. vâ.y gió.i ha.n bên trái cu’a hàm f (x) ta.i diê’m x = 0 không tô
`n
ta.i do dó diê’m x = 0 là diê’m gián doa.n kiê’u II.
48 Chu.o.ng 7. Gió.i ha.n và liên tu.c cu’a hàm sô´
Nhu. vâ.y f (1 + 0) 6= f (1 − 0) và do dó hàm f (x) có gián doa. n kiê’u
I ta.i x = a = 1.
BÀI TÂ
.P
Kha’o sát tı́nh liên tu.c và phân loa.i diê’m gián doa.n cu’a hàm
|2x − 3| 3
1. f (x) = (DS. Hàm xác di.nh và liên tu.c ∀ x 6= ; ta.i
2x − 3 2
3
x0 = hàm có gián doa. n kiê’u I)
2
1 nê´u x 6= 0
2. f (x) = x
1 nê´u x = 0.
(DS. Hàm liên tu.c ∀ x ∈ R)
` n ta.i hay không giá tri. a dê’ hàm f (x) liên tu.c ta.i x0 nê´u:
3. Có tô
4 · 3x nê´u x < 0
1) f (x) =
2a + x khi x > 0.
(DS. Hàm f liên tu.c ∀ x ∈ R nê´u a = 2)
7.3. Hàm liên tu.c 49
x sin 1 , x 6= 0;
2) f (x) = x .
a, x = 0, x = 0.
0
(DS. a = 0)
1 + x , x 6= −1
3) f (x) = 1 + x3
a, x = −1, x0 = −1.
1
(DS. a = )
3
cos x, x 6 0;
4) f (x) =
a(x − 1), x > 0; x0 = 0.
(DS. a = −1)
| sin x|
4. f (x) =
sin x
(DS. Hàm có gián doa.n ta.i x = kπ, k ∈ Z vı̀:
1 nê´u sin x > 0
f (x) =
−1 nê´u sin x < 0)
2|x − 1|
8. f (x) =
x2 − x3
(DS. x = 0 là diê’m gián doa.n kiê’u II, x = 1 là diê’m gián doa. n kiê’u
I, δ(1) = −4)
Hãy bô’ sung các hàm sau dây ta.i diê’m x = 0 dê’ chúng tro’. thành
liên tu.c
tgx
9. f (x) = (DS. f (0) = 1)
x
√
1+x−1 1
10. f (x) = (DS. f (0) = )
x 2
sin2 x
11. f (x) = (DS. f (0) = 2)
1 − cos x
12. Hiê.u cu’a các gió.i ha.n mô.t phı́a cu’a hàm f (x):
du.o..c go.i là bu.ó.c nha’y cu’a hàm f (x) ta.i diê’m x0 . Tı̀m diê’m gián doa. n
và bu.ó.c nha’y cu’a hàm f (x) nê´u:
− 1 x2 nê´u x 6 2,
1) f (x) = 2
x nê´u x > 2.
(DS. x0 = 2 là diê’m gián doa.n kiê’u I; d = 4)
√
2 x nê´u 0 6 x 6 1;
2) f (x) = 4 − 2x nê´u 1 < x 6 2, 5;
2x − 7 nê´u 2, 5 6 x < +∞.
(DS. x0 = 2, 5 là diê’m gián doa.n kiê’u I; d = −1)
2x + 5 nê´u − ∞ < x < −1,
3) f (x) = 1
nê´u − 1 6 x < +∞.
x
(DS. x0 = 0 là diê’m gián doa.n kiê’u II; diê’m x0 = −1 là diê’m gián
doa. n kiê’u I, d = −4)
7.4. Gió.i ha.n và liên tu.c cu’a hàm nhiê
` u biê´n 51
iii) Sô´ b du.o..c go.i là gió.i ha.n cu’a hàm f (M) khi M → ∞ nê´u
có thê’ trù. ra chı́nh các diê’m x = x0 , y = y0. Khi cô´ di.nh mô.t giá tri.
y thı̀ hàm f (x, y) tro’. thành hàm mô.t biê´n. Gia’ su’. dô´i vó.i giá tri. cô´
di.nh y bâ´t kỳ tho’a mãn diê ` n ta.i gió.i ha.n
` u kiê.n 0 < |y − y0| < d2 tô
Tiê´p theo, gia’ su’. lim ϕ(y) = b tô ` n ta.i. Khi dó ngu.ò.i ta nói ră`ng
y→y0
` n ta.i gió.i ha.n lă.p cu’a hàm f (x, y) ta.i diê’m M0 (x0 , y0) và viê´t
tô
trong dó gió.i ha.n lim f (x, y) go.i là gió.i ha.n trong. Tu.o.ng tu.., ta
x→x0
y cô´ di.nh
0<|y−y0 |<d2
có thê’ phát biê’u di.nh nghı̃a gió.i ha.n lă.p khác lim lim f (x, y) trong
x→x0 y→y0
dó gió.i ha.n
lim f (x, y)
y→y0
x cô´ di.nh
0<|x−x0 |<d1
Gia’ su’. ta.i diê’m M0 (x0, y0 ) gió.i ha.n kép và các gió.i ha.n trong cu’a
các gió.i ha.n lă.p cu’a hàm tô
` n ta.i. Khi dó các gió.i ha.n lă.p tô
` n ta.i và
Tù. di.nh lý này ta thâ´y ră`ng viê.c thay dô’i thú. tu.. trong các gió.i
ha.n không pha’i bao giò. cũng du.o..c phép.
Dô´i vó.i hàm nhiê
` u biê´n ta cũng có nhũ.ng di.nh lý vê
` các tı́nh châ´t
sô´ ho.c cu’a gió.i ha.n tu.o.ng tu.. các di.nh lý vê
` gió.i ha.n cu’a hàm mô.t
biê´n.
2. Tù. khái niê.m gió.i ha.n ta sẽ trı̀nh bày khái niê.m vê
` tı́nh liên tu.c
cu’a hàm nhiê ` u biê´n.
Hàm u = f (M) du.o..c go.i là liên tu.c ta.i diê’m M0 nê´u:
i) f (M) xác di.nh ta.i chı́nh diê’m M0 cũng nhu. trong mô.t lân câ.n
nào dó cu’a diê’m M0 .
ii) Gió.i ha.n lim f (M) tô ` n ta.i.
M →M0
iii) lim f (M) = f (M0 ).
M →M0
Su.. liên tu.c vù.a du.o..c di.nh nghı̃a go.i là su.. liên tu.c theo tâ.p ho..p
biê´n sô´.
Hàm f (M) liên tu.c trong miê ` n D nê´u nó liên tu.c ta.i mo.i diê’m cu’a
miê` n dó.
Diê’m M0 du.o..c go.i là diê’m gián doa.n cu’a hàm f (M) nê´u dô´i vó.i
diê’m M0 có ı́t nhâ´t mô.t trong ba diê ` u kiê.n trong di.nh nghı̃a liên tu.c
không tho’a mãn. Diê’m gián doa. n cu’a hàm nhiê ` u biê´n có thê’ là nhũ.ng
diê’m cô lâ.p, và cũng có thê’ là ca’ mô.t du.ò.ng (du.ò.ng gián doa. n).
Nê´u hàm f (x, y) liên tu.c ta.i diê’m M0 (x0 , y0) theo tâ.p ho..p biê´n sô´
thı̀ nó liên tu.c theo tù.ng biê´n sô´. Diê
` u khă’ng di.nh ngu.o..c la.i là không
dúng.
Cũng nhu. dô´i vó.i hàm mô.t biê´n, tô’ng, hiê.u và tı́ch các hàm liên
tu.c hai biê´n ta.i diê’m M0 là hàm liên tu.c ta.i diê’m dó; thu.o.ng cu’a hai
hàm liên tu.c ta.i M0 cũng là hàm liên tu.c ta.i M0 nê´u ta.i diê’m M0 hàm
54 Chu.o.ng 7. Gió.i ha.n và liên tu.c cu’a hàm sô´
m☠u sô´ khác 0. Ngoài ra, di.nh lý vê` tı́nh liên tu.c cu’a hàm ho..p v☠n
dúng trong tru.ò.ng ho..p này.
Nhâ.n xét. Tu.o.ng tu.. nhu. trên ta có thê’ trı̀nh bày các khái niê.m co.
ba’n liên quan dê´n gió.i ha.n và liên tu.c cu’a hàm ba biê´n,...
CÁC VÍ DU
.
Vı́ du. 1. Chú.ng minh ră`ng hàm
1 1
f (x, y) = (x + y) sin sin là vô cùng bé ta.i diê’m O(0, 0).
x y
Gia’i. Theo di.nh nghı̃a vô cùng bé (tu.o.ng tu.. nhu. dô´i vó.i hàm mô.t
` n chú.ng minh ră`ng
biê´n) ta câ
limf (x, y) = 0.
x→0
y→0
Ta áp du.ng di.nh nghı̃a gió.i ha.n theo Cauchy. Ta cho sô´ ε > 0 tùy
ε
ý và dă.t δ = . Khi dó nê´u
2
p
ρ M(x, y), O(0, 0) = x2 + y 2 < δ thı̀ |x| < δ, |y| < δ.
Do dó
1 1
|f (x, y) − 0| = (x + y) sin sin 6 |x| + |y| < 2δ = ε.
x y
` u dó chú.ng to’ ră`ng
Diê
limf (x, y) = 0.
x→0
y→0
Gia’i. 1) Ta biê’u diê˜ n hàm du.ó.i dâ´u gió.i ha.n du.ó.i da.ng
1 2y
h i
1 + xy xy x + y .
!
x→0
Vı̀ t = xy → 0 khi nên
y→0
1 1
lim 1 + xy xy = lim 1 + t t = e.
x→0 t→0
y→2
2
Tiê´p theo vı̀ lim = 2 (theo di.nh lý thông thu.ò.ng vê
` gió.i ha.n
x→0 x + y
y→2
cu’a thu.o.ng), do dó gió.i ha.n câ ` n tı̀m bă`ng e2 .
2) Ta tı̀m gió.i ha.n vó.i diê
` u kiê.n M(x, y) → M0 (0, 2). Khoa’ng cách
giũ.a hai diê’m M và M0 bă`ng
p
ρ = x2 + (y − 2)2 .
Do dó
p
ρ2 + 1 − 1 (ρ2 + 1) − 1
lim f (x, y) = lim = lim p
x→0 ρ→0 ρ2 ρ→0 ρ2 ( ρ2 + 1 + 1)
y→2
1 1
= lim p = ·
ρ→0 2
ρ +1+1 2
x4 + y 4 ρ4 (cos4 ϕ + sin4 ϕ)
= = ρ2 (cos4 ϕ + sin4 ϕ).
x2 + y 2 ρ2 (cos2 ϕ + sin2 ϕ)
x4 + y 4
lim = lim ρ2 (cos4 ϕ + sin4 ϕ) = 0.
x→0 x2 + y 2 ρ→0
y→0
56 Chu.o.ng 7. Gió.i ha.n và liên tu.c cu’a hàm sô´
Nhu. vâ.y khi dâ ` n dê´n diê’m (0, 0) theo các du.ò.ng thă’ng khác nhau
(tu.o.ng ú.ng vó.i các giá tri. k khác nhau) ta thu du.o..c các giá tri. gió.i
ha.n khác nhau, tú.c là hàm dã cho không có gió.i ha.n ta.i (0, 0). N
Vı́ du. 4. Kha’o sát tı́nh liên tu.c cu’a các hàm
x2 + 2xy + 5
1) f (x, y) = 2
y − 2x + 1
1
2) f (x, y) = 2
x + y2 − z
x+y
3) f (x, y) = 3
x + y3
Gia’i. 1) Diê ` u kiê.n liên tu.c cu’a hàm dã cho bi. vi pha.m ta.i nhũ.ng
diê’m cu’a mă.t phă’ng R2 mà to.a dô. cu’a chúng tho’a mãn phu.o.ng trı̀nh
y 2 − 2x + 1 = 0. Dó là phu.o.ng trı̀nh du.ò.ng parabôn vó.i dı’nh ta.i diê’m
1
, 0 . Nhu. vâ.y các diê’m cu’a parabôn này là nhũ.ng diê’m gián doa.n
2
- dó là du.ò.ng gián doa.n cu’a hàm. Nhũ.ng diê’m cu’a mă.t phă’ng R2
không thuô.c parabôn dó là nhũ.ng diê’m liên tu.c.
2) Hàm dã cho liên tu.c ta.i mo.i diê’m cu’a không gian R3 mà to.a dô.
cu’a chúng tho’a mãn diê ` u kiê.n x2 + y 2 − z 6= 0. Dó là phu.o.ng trı̀nh
mă.t paraboloit tròn xoay. Trong tru.ò.ng ho..p này mă.t paraboloit là
mă.t gián doa.n cu’a hàm.
3) Vı̀ tu’. sô´ và m☠u sô´ là nhũ.ng hàm liên tu.c nên thu.o.ng là hàm
liên tu.c ta.i nhũ.ng diê’m mà m☠u sô´ x3 + y 3 6= 0. Hàm có gián doa.n ta.i
nhũ.ng diê’m mà x3 + y 3 = 0 hay y = −x. Nghı̃a là hàm có gián doa.n
trên du.ò.ng thă’ng y = −x.
Gia’ su’. x0 6= 0, y0 6= 0. Khi dó
x+y 1 1
lim = lim 2 = 2 ·
3
x→x0 x + y 3 x→x0 x − xy + y 2 x0 − x0 y0 + y02
y→y0 y→y0
Tù. dó suy ra ră`ng các diê’m cu’a du.ò.ng thă’ng y = x (x 6= 0) là
58 Chu.o.ng 7. Gió.i ha.n và liên tu.c cu’a hàm sô´
BÀI TÂ
.P
x √
7. w = arcsin + xy. (DS. Hai nu’.a băng vô ha.n thă’ng dú.ng
2
{0 6 x 6 2, 0 6 y < +∞} và {−2 6 x 6 0, −∞ < y 6 0})
p
8. w = x2 + y 2 − 1 + ln(4 − x2 − y 2).
(DS. Vành tròn 1 6 x2 + y 2 < 4)
p
9. w = sin π(x2 + y 2 ). (DS. Tâ.p ho..p các vành dô` ng tâm
2 2 2 2
0 6 x + y 6 1; 2 6 x + y 6 3; . . . )
p
10. w = ln(1 + z − x2 − y 2 ).
` n trong cu’a mâ.t paraboloid z = x2 + y 2 − 1).
(DS. Phâ
Trong các bài toán sau dây (11-18) hãy tı́nh các gió.i ha.n cu’a hàm
7.4. Gió.i ha.n và liên tu.c cu’a hàm nhiê
` u biê´n 59
sin xy
11. lim . (DS. 1)
x→0 xy
y→0
sin xy
12. lim . (DS. 0)
x→0 x
y→0
xy
13. lim √ . (DS. 2)
x→0 xy + 1 − 1
y→0
x2 + y 2
14. lim p . (DS. 2)
x→0 x 2 + y2 + 1 − 1
y→0
p
Chı’ d☠n. Su’. du.ng khoa’ng cách ρ = x2 + y 2 hoă.c nhân - chia
vó.i da.i lu.o..ng liên ho..p vó.i m☠u sô´.
y
2 2
15. lim 1 + xy 2 x y + xy . (DS. e3)
x→0
y→3
x2 y
16. lim . (DS. 0)
x→0 x2 + y 2
y→0
p
(x2 + (y − 5)2 + 1 − 1 1
17. lim . (DS. )
x→0 x2 + (y − 5)2 2
y→5
tg(2xy)
18. lim . (DS. 2).
x→1 x2 y
y→0
Chu.o.ng 8
8.2 Vi phân . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 75
và
∆y ∆y
f−0 (x0 ) = f 0 (x0 − 0) = lim = lim
∆x→0 ∆x ∆x→0−0 ∆x
∆x<0
du.o..c go.i là da.o hàm bên pha’i và da.o hàm bên trái cu’a hàm y = f (x)
ta.i diê’m x0 nê´u các gió.i ha.n dã nêu tô
` n ta.i.
. .
Su’ du.ng khái niê.m gió i ha.n mô.t phı́a ta có:
- i.nh lý 8.1.1. Hàm y = f (x) có da.o hàm ta.i diê’m x khi và chı’ khi
D
`ng nhau:
` n ta.i và bă
các da.o hàm mô.t phı́a tô
f 0 (x + 0) = f 0 (x − 0) = f 0 (x).
Hàm f (x) kha’ vi nê´u nó có da.o hàm f 0 (x) hũ.u ha.n. Hàm f (x) kha’
vi liên tu.c nê´u da.o hàm f 0 (x) tô
` n ta.i và liên tu.c. Nê´u hàm f (x) kha’
` u khă’ng di.nh ngu.o..c la.i là không dúng.
vi thı̀ nó liên tu.c. Diê
62 Chu.o.ng 8. Phép tı́nh vi phân hàm mô.t biê´n
Viê.c tı́nh da.o hàm du.o..c du..a trên các quy tă´c sau dây.
d d d
1+ [u + v] = u + v.
dx dx dx
d du
2+ (αu) = α , α ∈ R.
dx dx
d du dv
3+ (uv) = v +u .
dx dx dx
d u 1 du dv
4+ = 2 v −u , v 6= 0.
dx v v dx dx
d df du
5+ f [u(x)] = · (da.o hàm cu’a hàm ho..p).
dx du dx
dy
6+ Nê´u hàm y = y(x) có hàm ngu.o..c x = x(y) và ≡ yx0 6= 0 thı̀
dx
dx 1
≡ x0y = 0 ·
dy yx
64 Chu.o.ng 8. Phép tı́nh vi phân hàm mô.t biê´n
7+ Nê´u hàm y = y(x) du.o..c cho du.ó.i da.ng â’n bo’.i hê. thú.c kha’ vi
F (x, y) = 0 và Fy0 6= 0 thı̀
dy F0
= − x0
dx Fy
trong dó Fx0 và Fy0 là da.o hàm theo biê´n tu.o.ng ú.ng cu’a hàm F (x, y)
khi xem biê´n kia không dô’i.
8+ Nê´u hàm y = y(x) du.o..c cho du.ó.i da.ng tham sô´ x = x(t),
y = y(t) (x0(t) 6= 0) thı̀
dy y 0 (t)
= 0 ·
dx x (t)
dn dn u dn v
9+ (αu + βv) = α + β ;
dxn dxn dxn
dn X n n−k
dk
k d
uv = Cn u v (quy tă´c Leibniz).
dxn dxn−k dxk
k=0
Nhâ.n xét. 1) Khi tı́nh da.o hàm cu’a mô.t biê’u thú.c dã cho ta có thê’
biê´n dô’i so. bô. biê’u thú.c dó sao cho quá trı̀nh tı́nh da.o hàm do.n gia’n
ho.n. Chă’ng ha.n nê´u biê’u thú.c dó là logarit thı̀ có thê’ su’. du.ng các
tı́nh châ´t cu’a logarit dê’ biê´n dô’i... rô
` i tı́nh da.o hàm. Trong nhiê `u
. . .
tru ò ng ho. p khi tı́nh da.o hàm ta nên lâ´y logarit hàm dã cho rô ` i áp
du.ng công thú.c da.o hàm loga
d y 0 (x)
lny(x) = ·
dx y(x)
2) Nê´u hàm kha’ vi trên mô.t khoa’ng du.o..c cho bo’.i phu.o.ng trı̀nh
F (x, y) = 0 thı̀ da.o hàm y 0(x) có thê’ tı̀m tù. phu.o.ng trı̀nh
d
F (x, y) = 0.
dx
CÁC VÍ DU
.
- a.o hàm
8.1. D 65
Gia’i. 1) Tru.ó.c hê´t ta do.n gia’n biê’u thú.c cu’a hàm y bă`ng cách
du..a vào các tı́nh châ´t cu’a logarit. Ta có
1 1 x 1
y = lnex − ln(1 + cos x) = − ln(1 + cos x).
3 3 3 3
Do dó
x
1 1 (cos x) 0
1 1 sin x 1 + tg
y0 = − = + = 2 ·
3 3 1 + cos x 3 3 1 + cosx 3
.
2) O’ dây tiê.n lo..i ho.n ca’ là xét hàm z = ln|y|. Ta có
dz dz dy 1 dy dy dz
= · = ⇒ =y · (*)
dx dy dx y dx dx dx
dy 1 + x2 2x 4 cos x
=√ − − 7 . N
x4 sin7 x 1 + x2 3x
3
dx sin x
x
Vı́ du. 2. Tı́nh da.o hàm y 0 nê´u: 1) y = (2 +cos x)x, x ∈ R; 2) y = x2 ,
x > 0.
Gia’i. 1) Theo di.nh nghı̃a ta có
y = exln(2+cos x).
66 Chu.o.ng 8. Phép tı́nh vi phân hàm mô.t biê´n
Tù. dó
0
y 0 = exln(2+cos x) xln(2 + cos x)
h sin x i
xln(2+cos x)
=e ln(2 + cos x) − x , x ∈ R.
2 + cos x
nên vó.i x > 0 ta có
x lnx
2) Vı̀ y = e2
x x
h1 i
y 0 = e2 lnx [2x lnx]0 = e2 lnx 2x + 2x ln2 · lnx
x
x
1
= 2x x2 + ln2 · lnx . N
x
Vı́ du. 3. Tı́nh da.o hàm câ´p 2 cu’a hàm ngu.o..c vó.i hàm y = x + x5,
x ∈ R.
Gia’i. Hàm dã cho liên tu.c và do.n diê.u khă´p no.i, da.o hàm y 0 =
1 + 5x4 không triê.t tiêu ta.i bâ´t cú. diê’m nào. Do dó
1 1
x0y = = ·
yx0 1 + 5x4
Lâ´y da.o hàm dă’ng thú.c này theo y ta thu du.o..c
1 0 −20x3
x00yy = · x 0
= · N
1 + 5x4 x y (1 + 5x4)3
Vı́ du. 4. Gia’ su’. hàm y = f (x) du.o..c cho du.ó.i da.ng tham sô´ bo’.i các
công thú.c x = x(t), y = y(t), t ∈ (a; b) và gia’ su’. x(t), y(t) kha’ vi câ´p
2 và x0 (t) 6= 0 t ∈ (a, b). Tı̀m yxx 00
.
Gia’i. Ta có
dy
dy y0 y0
= dt = t0 ⇒ yx0 = t0 ·
dx dx xt xt
dt
Lâ´y da.o hàm hai vê´ cu’a dă’ng thú.c này ta có
y 0 0 y 0 0 1
00
yxx = t0 · t0x = t0 · 0
xt t xt t xt
0 00 0 00
xy −y x
= t tt 0 3 t tt · N
xt
- a.o hàm
8.1. D 67
Vı́ du. 5. Gia’ su’. y = y(x), |x| > a là hàm giá tri. du.o.ng cho du.ó.i
da.ng â’n bo’.i phu.o.ng trı̀nh
x2 y 2
− 2 = 1.
a2 b
00
Tı́nh yxx .
Gia’i. Dê’ tı̀m y 0 ta áp du.ng công thú.c
d
F (x, y) = 0.
dx
Trong tru.ò.ng ho..p này ta có
d x2 y2
− − 1 = 0.
dx a2 b2
Lâ´y da.o hàm ta có
2x 2y 0
− 2 yx = 0, (8.1)
a2 b
b2x
⇒yx0 = 2 , |x| > 0, y > 0. (8.2)
a y
Lâ´y da.o hàm (8.1) theo x ta thu du.o..c
1 1 0 2 y 00
2
− 2
yx − 2 yxx =0
a b b
và tù. (8.2) ta thu du.o..c yx00:
00 1 h b2 i 1 h b2
0 2 b4 x2 i
yxx = − yx = −
y a2 y a2 a4 y 2
b4 h x2 y 2 i b4
= − 2 3 2 − 2 = − 2 3 , y > 0. N
ay a b ay
1
Vı́ du. 6. Tı́nh y (n) nê´u: 1) y = 2 ; 2) y = x2 cos 2x.
x −4
Gia’i. 1) Biê’u diê˜ n hàm dã cho du.ó.i da.ng tô’ng các phân thú.c co.
ba’n
1 1h 1 1 i
= −
x2 − 4 4 x−2 x+2
68 Chu.o.ng 8. Phép tı́nh vi phân hàm mô.t biê´n
(x2 cos 2x) = Cn0x2 (cos 2x)(n) + Cn1 (x2)0 (cos 2x)n−1
+ Cn2 (x2)0 (cos 2x)n−2 .
` u = 0 vı̀
Các sô´ ha.ng còn la.i dê
(k)
x2 =0 ∀ k > 2.
tú.c là
lim (x2 + ax + b) = b = e0 = 1 ⇒ b = 1.
x→0+0
Tiê´p dó, f+0 (0) = (x0 + ax + b)0 x =0 = a và f−0 (0) = ex x =0 = 1.
0 0
` n ta.i nê´u a = 1 và b = 1. Nhu. vâ.y vó.i a = 1, b = 1
Do dó f 0 (0) tô
hàm dã cho có da.o hàm ∀ x ∈ R. N
BÀI TÂ
.P
√
√ 2x − 1 √
8. y = xarctg 2x − 1 − . (DS. arctg 2x − 1)
2
9. y = sin2 x3. (DS. 3x2 sin 2x3 )
10. y = sin4 x + cos4 x. (DS. − sin 4x)
√ √
√ √x e x (1 + x)
11. y = xe . (DS. √ )
2 x
1 1
sin x
12. y = e cos x . (DS. e cos x )
cos2 x
1
1
−e lnx
13. y = e lnx . (DS. )
xln2 x
√ 2e2x
14. y = ln e2x + e4x + 1. (DS. √ )
e4x + 1
r
e4x 2
15. y = ln 4x
. (DS. 4x )
e +1 e +1
7tg7x
16. y = log5 cos 7x. (DS. − )
ln5
√
√ tg 1 + x
17. y = log7 cos 1 + x. (DS. − √ )
2 1 + xln7
x2
x2 −
− xe 2
18. y = arccos e 2 . (DS. √ )
1 − e−x2
− sin cos(cos x)
19. y = tg sin cos x. (DS. )
cos2 (sin cos x)
2
x2 cotg3x xec cotg3x
20. y = e . (DS. (sin 6x − 3x))
sin2 3x
√
√
1+lnx e 1+lnx
21. y = e . (DS. √ )
2x 1 + lnx
1 1
22. y = x x . (DS. x x −2 (1 − lnx))
23. y = ex. (DS. xx (1 + lnx))
- a.o hàm
8.1. D 71
Trong các bài toán sau dây (41-47) tı́nh da.o hàm y 0 hoă.c y 00 cu’a
hàm â’n du.o..c xác di.nh bo’.i các phu.o.ng trı̀nh dã cho
√ 2a − 2x − y
41. x + xy + y = a. y 0 ? (DS. )
x + 2y − a
y p x+y
42. arctg = ln x2 + y 2 . y 0 ? (DS. )
x x−y
ex sin y + e−y sin x
43. ex sin y − e−y cos x = 0. y 0 ? (DS. − )
ex cos y + e−y cos x
y −2x3y − 2xy 3 + y
2
44. x y + arctg = 0. y 0 ? (DS. )
x x4 + x2 y 2 + x
(ey − ex )(ex+y − 1)
45. ex − ey = y − x. y 00 ? (DS. )
(ey + 1)3
4(x + y)
46. x + y = ex−y . y 00 ? (DS. )
(x + y + 1)3
−(2y 2 + 2)
47. y = x + arctgy. y 00 ? (DS. ).
y5
Trong các bài toán sau dây (48-52) tı́nh da.o hàm cu’a hàm ngu.o..c
vó.i hàm dã cho.
1
48. y = x + x3, x ∈ R. x0y ? (DS. x0y = )
1 + 3x2
x
49. y = x + lnx, x > 0. x0y ? (DS. x0y = , y > 0)
x+1
1
50. y = x + ex. x0y ? (DS. x0y = , y ∈ R)
1+y−x
1
51. y = chx, x > 0. x0y ? (DS. x0y = p )
2
y −1
x2 0 0 x3
52. y = , x < 0. x y ? (DS. x y = , y ∈ (0, 1)).
1 + x2 2y 2
53. Vó.i giá tri. nào cu’a a và b thı̀ hàm
x3 nê´u x 6 x0,
f (x) =
ax + b nê´u x > x0
- a.o hàm
8.1. D 73
2 − x2
61. y = x arcsinx. (DS. √ )
(1 − x2) 1 − x2
62. y = f (ex ). (DS. exf 0 (ex ) + e2xf 00(ex )).
Trong các bài toán (63-69) tı́nh da.o hàm câ´p 3 cu’a y nê´u:
x 4(3x − 4)
63. y = arctg . (DS. )
2 (4 + x2 )3
64. y = xe−x . (DS. e−x (3 − x))
65. y = ex cos x. (DS. −2ex (cos x + sin x))
66. y = x2 sin x. (DS. −2ex (cos x + sin x))
67. y = x32x . (DS. 2x (x3ln3 2 + 9x2 ln2 x + 18xln2 + 6))
68. y = x2 sin 2x. (DS. −4(2x2 cos 2x + 6x sin 2x − 3 cos 2x))
69. y = (f (x2 ). (DS. 12xf 00 (x2 ) + 8x3 f 000(x2)).
Trong các bài toán (70-84) tı́nh da.o hàm y (n) nê´u
nπ
70. y = sin 3x. (DS. 3n sin 3x + )
2
x x
1 n
72. y = e 2 . (DS. e 2 )
2
73. y = 23x . (DS. 23x (3ln2)n )
π
74. y = cos2 x. (DS. 2n−1 cos 2x + n · )
2
75. y = (4x + 1)n . (DS. 4n n!)
an
76. y = ln(ax + b). (DS. (−1)n−1 (n − 1)! )
(ax + b)n
nπ
4 4 n−1
77. y = sin x + cos x. (DS. 4 cos 4x + )
2
3 1
˜ n. Chú.ng minh ră`ng sin4 x + cos4 x = + cos 4x.
Chı’ dâ
4 4
3 nπ 3n π
78. y = sin3 x. (DS. sin x + − sin 3x + n · )
4 2 4 2
˜ n. Dùng công thú.c sin 3x = 3 sin x − 4 sin3 x.
Chı’ dâ
8.2. Vi phân 75
8.2 Vi phân
2+ Công thú.c vi phân dy = f 0 (x)dx luôn luôn tho’a mãn bâ´t luâ.n
x là biê´n dô.c lâ.p hay là hàm cu’a biê´n dô.c lâ.p khác. Tı́nh châ´t này
du.o..c go.i là tı́nh bâ´t biê´n vê
` da.ng cu’a vi phân câ´p 1.
(dx)0 = 0.
Vi phân câ´p hai (hay vi phân thú. hai) d2 f cu’a hàm f (x) ta.i diê’m
x0 du.o..c di.nh nghı̃a nhu. là vi phân cu’a hàm df = f 0 (x)dx ta.i diê’m x0
vó.i các diê
` u kiê.n sau dây:
1) df pha’i du.o..c xem là hàm cu’a chı’ mô.t biê´n dô.c lâ.p x (nói cách
khác: khi tı́nh vi phân cu’a f 0 (x)dx ta câ ` n tı́nh vi phân cu’a f 0 (x), còn
dx du.o..c xem là hă`ng sô´);
2) Sô´ gia cu’a biê´n dô.c lâ.p x xuâ´t hiê.n khi tı́nh vi phân cu’a f 0 (x)
du.o..c xem là bă`ng sô´ gia dâ
` u tiên, tú.c là bă`ng dx.
Nhu. vâ.y theo di.nh nghı̃a ta có
hay là
Bă`ng phu.o.ng pháp quy na.p, dô´i vó.i vi phân câ´p n ta thu du.o..c
công thú.c
Vi phân câ´p n (n > 1) cu’a biê´n dô.c lâ.p x du.o..c xem là bă`ng 0, tú.c
là
Chú ý. 1) Khi n > 1, các công thú.c (8.6) và (8.7) chı’ dúng khi x
là biê´n dô.c lâ.p. Dô´i vó.i hàm ho..p y = y(x(t)) công thú.c (8.6) du.o..c
khái quát nhu. sau:
và do dó
d2 y = yxx
00
dx2 + yx0 d2 x. (8.11)
Trong tru.ò.ng ho..p khi x là biê´n dô.c lâ.p thı̀ d2 x = 0 (xem (8.8)) và
công thú.c (8.11) trùng vó.i (8.6).
2) Khi tı́nh vi phân câ´p n ta có thê’ biê´n dô’i so. bô. hàm dã cho.
Chă’ng ha.n nê´u f (x) là hàm hũ.u ty’ thı̀ câ ` n khai triê’n nó thành tô’ng
hũ.u ha.n các phân thú.c hũ.u ty’ co. ba’n; nê´u f (x) là hàm lu.o..ng giác
` n ha. bâ.c nhò. các công thú.c ha. bâ.c,...
thı̀ câ
3) Tù. công thú.c (8.7) suy ra ră`ng
dn f
f (n) (x) =
dxn
tú.c là da.o hàm câ´p n cu’a hàm y = f (x) ta.i mô.t diê’m nào dó bă`ng ty’
sô´ giũ.a vi phân câ´p n cu’a hàm f (x) chia cho lũy thù.a bâ.c n cu’a vi
phân cu’a dô´i sô´.
8.2. Vi phân 79
CÁC VÍ DU
.
Vı́ du. 1. Tı́nh vi phân df nê´u
√ x
1) f (x) = ln(arctg(sin x)); 2) f (x) = x 64 − x2 +64arcsin .
8
Gia’i. 1) Áp du.ng các tı́nh châ´t cu’a vi phân ta có
d[arctg(sin x)] d(sin x)
df = =
arctg(sin x) (1 + sin2 x)arctg(sin x)
cos xdx
= ·
(1 + sin2 x)arctg(sin x)
2)
√ h xi
df = d[x 64 − x2 ] + d 64arcsin
8
√
2
√
2
x
= xd 64 − x + 64 − x dx + 64d arcsin
x 8
d(64 − x2 ) √ d
=x √ + 64 − x2 dx + 64 · r 8
2 64 − x2 x2
1−
64
−x2dx √ dx
=√ + 64 − x2 dx + 64 √
64 − x 2 64 − x2
√
= 2 64 − x2dx, |x| < 8. N
Phu.o.ng pháp II. Tı́nh da.o hàm câ´p hai f 00(x) ta có
d2 f = (x − 2)e−x dx2 .
fx0 = 2x cos x2 , 00
fxx = 2 cos x2 − 4x2 sin x2
b) Nê´u x là biê´n trung gian thı̀ nói chung d2 x 6= 0 và do dó ta có
Vı́ du. 3. Áp du.ng vi phân dê’ tı́nh gâ ` n dúng các giá tri.:
r
2 − 0, 15
1) 5 ; 2) arcsin 0, 51; 3) sin 29◦ .
2 + 0, 15
Gia’i. Công thú.c co. ba’n dê’ ú.ng du.ng vi phân dê’ tı́nh gâ
` n dúng là
p √
Có thê’ tı́nh gâ
` n dúng 1 − (0, 5)2 = 0, 75 ≈ 0, 88 và do dó
π
arcsin0, 51 ≈ + 0, 011 ≈ 0, 513.
6
π
3) Sô´ sin 29◦ là giá tri. cu’a hàm y = sin x khi x = × 29. Ta dă.t
180
π 1 π √
π π π 3
x0 = × 30 = ; y = , y = cos x ⇒ y 0 = cos = ·
180 6 6 2 6 6 2
29π π π
Dă.t ∆x = x − x0 = − =− . Do dó
180 6 180
π √
◦ 0 π 1 3 π
sin 29 ≈ y +y · ∆x = + − ≈ 0, 48. N
6 6 2 2 180
BÀI TÂ
.P
1
1
− cos −tgx · e− cos x
10. f (x) = e x . (DS. dx)
cos x
2 2
11. f (x) = 2−x . (DS. −2xe−x ln2dx)
√ 2xdx
12. f (x) = arctg x2 + 1. (DS. )
2 + x2
√
√ √ 1 √ x
13. f (x) = xarctg x. (DS. √ arctg x + dx)
2 x 1+x
h x i
x 2arcsinx − √
x2 1 − x2
14. f (x) = . (DS. dx).
arcsinx (arcsinx)2
Tı́nh vi phân câ´p tu.o.ng ú.ng cu’a các hàm sau
2 2
15. f (x) = 4−x ; d2 f ? (DS. 4−x 2ln4(2x2 ln4 − 1)(dx)2 )
p 4lnx − 4 − ln3x
16. f (x) = ln2 x − 4. d2 f ? (DS. p (dx)2 )
2
x (lnx − 4) 3
∆f ≈ df
Công thú.c (8.12) go.i là công thú.c sô´ gia hũ.u ha.n.
8.3. Các di.nh lý co. ba’n vê
` hàm kha’ vi 85
Di.nh lý Lagrange là tru.ò.ng ho..p riêng cu’a di.nh lý Cauchy vı̀ khi
ϕ(x) = x thı̀ tù. (8.14) thu du.o..c (8.13). Di.nh lý Rôn cũng là tru.ò.ng
ho..p riêng cu’a di.nh lý Lagrange vó.i diê
` u kiê.n f (a) = f (b).
CÁC VÍ DU
.
Vı́ du. 1. Gia’ su’. P (x) = (x + 3)(x + 2)(x − 1).
Chú.ng minh ră`ng trong khoa’ng (−3, 1) tô ` n ta.i nghiê.m cu’a phu.o.ng
trı̀nh P 00(ξ) = 0.
Gia’i. Da thú.c P (x) có nghiê.m ta.i các diê’m x1 = −3, x2 = −2,
x3 = 1. Trong các khoa’ng (−3, −2) và (−2, 1) hàm P (x) kha’ vi và
` u kiê.n cu’a di.nh lý Rôn và:
tho’a mãn các diê
P (−3) = P (−2) = 0,
P (−2) = P (1) = 0.
Do dó theo di.nh lý Rôn, tı̀m du.o..c diê’m ξ1 ∈ (−3, −2); ξ2 ∈ (−2, 1)
sao cho:
P 0 (ξ1 ) = P 0 (ξ2 ) = 0.
Bây giò. la.i áp du.ng di.nh lý Rôn cho doa.n [ξ1, ξ2 ] và hàm P 0 (x), ta
la.i tı̀m du.o..c diê’m ξ ∈ (ξ1 , ξ2 ) ⊂ (−3, 1) sao cho P 00(ξ) = 0.
86 Chu.o.ng 8. Phép tı́nh vi phân hàm mô.t biê´n
Vı́ du. 2. Hãy xét xem hàm f (x) = arcsinx trên doa.n [−1, +1] có
tho’a mãn di.nh lý Lagrange không ? Nê´u tho’a mãn thı̀ hãy tı̀m diê’m
ξ (xem (8.12)).
Gia’i. Hàm f (x) xác di.nh và liên tu.c trên [−1, +1]. Ta tı̀m f 0 (x).
1
f 0 (x) = √ → f 0 (x) < ∞, x ∈ (−1, 1)
1−x 2
(Lu.u ý ră`ng khi x = ±1 da.o hàm không tô ` n ta.i nhu.ng diê’u dó
không a’nh hu.o’.ng dê´n su.. tho’a mãn diê
` u kiê.n cu’a di.nh lý Lagrange !).
.
Nhu vâ.y hàm f tho’a mãn di.nh lý Lagrange.
Ta tı̀m diê’m ξ. Ta có:
arcsin1 − arcsin(−1) 1
=p
1 − (−1) 1 − ξ2
π π r
− − 1 p 2 4
⇒ 2 2 =p ⇒ 1 − ξ 2 = ⇒ ξ1,2 = ± 1 − 2
2 1−ξ 2 π π
Nhu. vâ.y trong tru.ò.ng ho..p này công thú.c (8.12) tho’a mãn dô´i vó.i
hai diê’m.
Vı́ du. 3. Hãy kha’o sát xem các hàm f (x) = x2 − 2x + 3 và ϕ(x) =
x3 − 7x2 + 20x − 5 có tho’a mãn diê ` u kiê.n di.nh lý Cauchy trên doa. n
[1, 4] không ? Nê´u chúng tho’a mãn di.nh lý Cauchy thı̀ hãy tı̀m diê’m
ξ.
Gia’i. i) Hiê’n nhiên ca’ f (x) và ϕ(x) liên tu.c khi x ∈ [1, 4].
ii) f (x) và ϕ(x) có da.o hàm hũ.u ha.n trong (1, 4).
` u kiê.n thú. iii) cũng tho’a mãn vı̀:
iii) Diê
Do dó f (x) và ϕ(x) tho’a mãn di.nh lý Cauchy và ta có
Tù. dó thu du.o..c ξ1 = 2, ξ2 = 4 và o’. dây chı’ có ξ1 = 2 là diê’m trong
cu’a (1, 4). Do dó: ξ = 2.
Vı́ du. 4. Di.nh lý Cauchy có áp du.ng du.o..c cho các hàm f (x) = cos x,
ϕ(x) = x3 trên doa. n [−π/2, π/2] hay không ?
Gia’i. Hiê’n nhiên f (x) và ϕ(x) tho’a mãn các diê ` u kiê.n i), ii) và
iv) cu’a di.nh lý Cauchy. Tiê´p theo ta có: f 0 (x) = − sin x; ϕ0(x) = 3x2
và ta.i x = 0 ta có: f 0 (0) = − sin 0 = 0; ϕ0 (0) = 0 và nhu. vâ.y
` u kiê.n iii) không du.o..c tho’a mãn. Ta
[ϕ0(0)]2 + [f 0(0)]2 = 0. Do dó diê
xét vê´ trái cu’a (8.14):
f 0 (ξ) sin ξ
0
=− 2 ·
ϕ (ξ) 3ξ
` u dó chú.ng to’ ră`ng các hàm dã cho không tho’a mãn di.nh lý
Diê
Cauchy.
BÀI TÂ
.P
√
3
` u kiê.n cu’a di.nh
1. Hàm y = 1 − x2 trên doa.n [−1, 1] có tho’a mãn diê
lý Rôn không ? Ta.i sao ? (Tra’ lò.i: Không)
88 Chu.o.ng 8. Phép tı́nh vi phân hàm mô.t biê´n
2. Hàm y = 3x2 − 5 có tho’a mãn di.nh lý Lagrange trên doa.n [−2, 0]
không ? Nê´u nó tho’a mãn, hãy tı̀m giá tri. trung gian ξ. (Tra’ lò.i:
Có)
3. Chú.ng minh ră`ng hàm f (x) = x + 1/x tho’a mãn di.nh lý Lagrange
trên doa. n [1/2, 2]. Tı̀m ξ. (DS. ξ = 1)
4. Chú.ng minh ră`ng các hàm f (x) = cos x, ϕ(x) = sin x tho’a mãn
di.nh lý Cauchy trên doa.n [0, π/2]. Tı̀m ξ ? (DS. ξ = π/4)
5. Chú.ng minh ră`ng hàm f (x) = ex và ϕ(x) = x2 /(1 + x2) không
tho’a mãn di.nh lý Cauchy trên doa.n [−3, 3].
6. Trên du.ò.ng cong y = x3 hãy tı̀m diê’m mà ta.i dó tiê´p tuyê´n vó.i
du.ò.ng cong song song vó.i dây cung nô´i diê’m A(−1, −1) vó.i B(2, 8).
(DS. M(1, 1))
˜ n. Du..a vào ý nghı̃a hı̀nh ho.c cu’a công thú.c sô´ gia hũ.u ha.n.
Chı’ dâ
ii) f (x) và ϕ(x) kha’ vi trong lân câ.n nào dó cu’a diê’m x = a và
ϕ0 (x) 6= 0 trong lân câ.n dó, có thê’ trù. ra chı́nh diê’m x = a.
` n ta.i gió.i ha.n (hũ.u ha.n hoă.c vô cùng)
iii) Tô
f 0 (x)
lim = k.
x→a ϕ0 (x)
8.3. Các di.nh lý co. ba’n vê
` hàm kha’ vi 89
Khi dó
f (x) f 0 (x)
lim = lim 0 ·
x→a ϕ(x) x→a ϕ (x)
Chú ý. Nê´u thu.o.ng f 0 (x)/ϕ0 (x) la.i có da.ng vô di.nh 0/0 (hoă.c
∞/∞) ta.i diê’m x = a và f 0 , ϕ0 tho’a mãn các diê ` u kiê.n i), ii) và iii)
(tu.o.ng ú.ng i) , ii) và iii)) thı̀ ta có thê’ chuyê’n sang da.o hàm câ´p hai,...
∗
hoă.c
h f (x) i
f (x) − ϕ(x) = ϕ(x) −1 .
ϕ(x)
ϕ(x)
F (x) = [f (x)]ϕ(x) = eln[f (x)] = eϕ(x)lnf (x)
Chú ý. Ta lu.u ý ră`ng mă.c dù quy tă´c Lôpitan là mô.t công cu.
ma.nh de’ tı́nh gió.i ha.n nhu.ng nó không thê’ thay toàn bô. các phu.o.ng
pháp tı́nh gió.i ha.n dã xét trong chu.o.ng II. Diê
` u dó du.o..c chú.ng to’
trong vı́ du. 7 sau dây.
CÁC VÍ DU
.
x2 − 1 + lnx
Vı́ du. 1. Tı́nh lim
x→1 ex − e
Gia’i. Ta có vô di.nh da.ng “0/0”. Áp du.ng quy tă´c L’Hospital ta
thu du.o..c
1
x2 − 1 + lnx (x2 − 1 + lnx)0 2x +
lim = lim = lim x = 3. N
x→1 x
e −e x→1 x
(e − e) 0 x→1 ex e
xn
Vı́ du. 2. Tı́nh lim
x→+∞ ex
8.3. Các di.nh lý co. ba’n vê
` hàm kha’ vi 91
Gia’i. Ta có vô di.nh da.ng “∞/∞”. Áp du.ng quy tă´c L’Hospital n
` n ta thu du.o..c
lâ
xx = exlnx
và ta thu du.o..c vô di.nh da.ng 0 · ∞ o’. sô´ mũ. Trong vı́ du. 3 ta dã thu
du.o..c
lim (xlnx) = 0,
x→0+0
do dó
lim xlnx
lim xx = lim exlnx = ex→0+0 = e0 = 1. N
x→0+0 x→0+0
1
Vı́ du. 5. Tı́nh lim 1 + x2 ex −1−x
x→0
92 Chu.o.ng 8. Phép tı́nh vi phân hàm mô.t biê´n
.
Gia’i. O’ dây ta có vô di.nh da.ng 1∞ . Nhu.ng
1 ln(1+x2 )
1 + x2 ex −1−x
= e ex −1−x
và o’. sô´ mũ cu’a lũy thù.a ta thu du.o..c vô di.nh da.ng “0/0”. Áp du.ng
quy tă´c L’Hospital ta thu du.o..c
2x
ln(1 + x2 ) 2 2x
lim x = lim 1x+ x = lim x
x→0 e − 1 − x x→0 e − 1 x→0 (e − 1)(1 + x2 )
2 2
= lim x 2 x
= = 2. N
x→0 e (1 + x ) + (e − 1)2x 1
2 cos x
Vı́ du. 6. Tı́nh limπ tgx .
x→ 2
và o’. sô´ mũ cu’a lũy thù.a ta thu du.o..c vô di.nh da.ng “∞/∞”. Áp du.ng
quy tă´c L’Hospital ta có
1 1
2ln tgx cos2 x · tgx
lim = 2 limπ = 2 limπ cos2 x
x→ π2 1 x→ 2 + sin x x→ 2 tg x
cos x 2
cos x
sin x
− 2
= 2 limπ cos x = lim cos x = 0.
x→ 2 1 x→ π2
2tgx ·
cos2 x
Do dó
2 cos x limπ 2 cos x·ln tgx
limπ tgx = ex→ 2 = e0 = 1. N
x→ 2
x − sin x
2) lim =1
x→∞ x + sin x
không thê’ tı̀m du.o..c theo quy tă´c L’Hospital. Hãy tı́nh các gió.i ha.n
dó.
Gia’i. 1) Quy tă´c L’Hospital không áp du.ng du.o..c vı̀ ty’ sô´ các da.o
hàm [2x sin(1/x) − cos(1/x)]/ cos x không có gió.i ha.n khi x → 0.
Ta tı́nh tru..c tiê´p gió.i ha.n này.
x2 sin(1/x) x 1
lim = lim · lim x sin = 1 · 0 = 0.
x→0 sin x x→0 sin x x→0 x
2) Quy tă´c L’Hospital không áp du.ng du.o..c vı̀ ty’ sô´ các da.o hàm
1 − cos x
= tg2 (x/2)
1 + cos x
không có gió.i ha.n khi x → ∞.
Ta tı́nh tru..c tiê´p gió.i ha.n này
Nhu. o’. phâ ` u cu’a tiê´t này dã nói, quy tă´c L’Hospital là mô.t
` n dâ
công cu. ma.nh dê’ tı̀m gió.i ha.n nhu.ng diê ` u dó không có nghı̃a là nó có
thê’ thay cho toàn bô. các phu o ng pháp tı̀m gió.i ha.n. Câ
. . ` n lu.u ý ră`ng
f (x)
quy tă´c L’Hospital chı’ là diê ` n ta.i gió.i ha.n: lim
` u kiê.n du’ dê’ tô
x→a g(x)
. ` `
chú không pha’i là diêu kiê.n cân.
BÀI TÂ
.P
e2x − 1
3. lim . (DS. 2)
x→0 sin x
1 − cos ax a2
4. lim . (DS. 2 )
x→0 1 + cos bx b
x −x
e − e − 2x
5. lim . (DS. 2)
x→0 x − sin x
ln(1 + x2 )
6. lim . (DS. 0)
x→0 cos 3x − e−x
2
e1/x − 1 1
7. lim 2
. (Ds. − )
x→∞ 2arctgx − π 2
2x + 1
8. lim . (DS. 0)
x→∞ 3x2 + x − 1
ln(1 + x2)
9. lim . (DS. −2)
x→∞ ln[(π/2) − arctgx]
√
x2 − 1
10. lim . (DS. −1)
x→∞ x
x
11. lim . (DS. +∞)
x→∞ ln(1 + x)
ln sin x
12. lim . (DS. 1)
ln sin 5x
x→+0
x−a
13. lim arcsin cotg(x − a). (DS. 1/a)
x→a a
14. lim (π − 2arctgx)lnx. (DS. 0)
x→∞
tgx
21. lim cotgx . (DS. 1)
x→0+0
5 1/ sin x
22. lim √ . (DS. e−1/30)
x→0 2 + 9+x
cotg2 x
23. lim cos x . (DS. e−1/2)
x→0
1/lnx
24. lim ln2x . (DS. 1)
x→0+0
1/tg2 x
25. lim 1 + sin2 x . (DS. e)
x→0
1/lnx
26. lim cotgx . (DS. e−1)
x→0+0
tgx
27. lim sin x . (DS. 1)
x→π/2
e+x − e−x − 2x
28. lim . (DS. −2)
x→0 sin x − x
x2
e−x − 1 + x − 1
29. lim 2 . (DS. − )
x 3
x→0 e −1 6
−x 4
e −1+x 1
30. lim . (DS. − )
x→0 sin 2x 2
x
2 − 1 − xln2 ln2 2
31. lim . (DS. )
x→0 (1 − x)m − 1 + mx m(m − 1)
2 1/x 2
32. lim arccosx . (DS. e− π )
x→0 π
lnx
33. lim , α > 0. (DS. 0)
x→∞ xα
xm
34. lim x , 0 < a 6= 1. (DS. 0)
x→∞ a
ln sin x 1
35. lim . (DS. )
x→0+0 ln(1 − cos x) 2
h1 i 2
36. lim 2 − cotg2 x . (DS. )
x→0 x 3
tg2x −1
37. limπ tgx . (DS. e )
x→ 4
cotgx
38. lim
π
tgx . (DS. 1)
x→ 2 −0
96 Chu.o.ng 8. Phép tı́nh vi phân hàm mô.t biê´n
Da thú.c
X
n
f (k) (x0)
Pn (x) = (x − x0 )k (8.16)
k!
k=0
du.o..c go.i là da thú.c Taylor cu’a hàm f (x) ta.i diê’m x0, còn hàm:
du.o..c go.i là sô´ ha.ng du. hay phâ ` n du. thú. n cu’a công thú.c Taylor.
Công thú.c (8.15) du.o..c go.i là công thú.c Taylor câ´p n dô´i vó.i hàm
f (x) ta.i lân câ.n cu’a diê’m x0 vó.i phâ ` n du. da.ng Peano (nó cũng còn
du.o..c go.i là công thú.c Taylor di.a phu.o.ng). Nê´u hàm f (x) có da.o hàm
dê´n câ´p n thı̀ nó có thê’ biê’u diê˜ n duy nhâ´t du.ó.i da.ng:
X
n
f (x) = ak (x − x0 )k + o((x − x0 )n ), x → x0
k=0
f (k) (x0 )
ak = , k = 0, 1, . . . , n.
k!
8.3. Các di.nh lý co. ba’n vê
` hàm kha’ vi 97
x3 x5 (−1)n x2n+1
II. sin x = x − + + ··· + + o(x2n+2 )
3! 5! (2n + 1)!
X
n
x2k+1
= (−1)k + o(x2n+2 )
(2k + 1)!
k=0
P
n x2k
III. cos x = (−1)k + o(x2n+1 )
k=0 (2k!)
X
n
α(α − 1) . . . (α − k + 1)
α
IV. (1 + x) = 1 + xk + o(xn )
k=1
k!
!
Xn
α
=1+ xk + o(xn )
k=1
k
α
α(α − 1) . . . (α − k + 1) nê´u α ∈ R,
= k
k!
C k
α nê´u α ∈ N.
X
n
(−1)k−1
V. ln(1 + x) = xk + o(xn ).
k=1
k
X
n
xk
ln(1 − x) = − + o(xn ).
k
k=1
f (k) (x0 )
ak = · (8.18)
k!
1) Phu.o.ng pháp tru..c tiê´p: du..a vào công thú.c (8.18). Viê.c su’.
du.ng công thú.c (8.18) d☠n dê´n nhũ.ng tı́nh toán râ´t cô ` ng kê` nh mă.c
dù nó cho ta kha’ năng nguyên tă´c dê’ khai triê’n.
2) Phu.o.ng pháp gián tiê´p: du..a vào các khai triê’n có să˜ n I-V sau
khi dã biê´n dô’i so. bô. hàm dã cho và lu.u ý dê´n các quy tă´c thu..c hiê.n
các phép toán trên các khai triê’n Taylor.
Nê´u
X
n
f (x) = ak (x − x0)k + o((x − x0)n )
k=0
Xn
g(x) = bk (x − x0)k + o((x − x0)n )
k=0
thı̀
P
n
a) f (x) + g(x) = (ak + bk )(x − x0)k + o((x − x0 )n );
k=0
8.3. Các di.nh lý co. ba’n vê
` hàm kha’ vi 99
P
n
b) f (x)g(x) = ck (x − x0)k + o((x − x0)n )
k=0
X
k
ck = ap bk−p
p=0
P
n hP
n ij
k
c) F (x) = f [g(x)] = aj (bk (x − x0 ) − x0
j=0 k=0
P n n
+o bk (x − x0 )k − x0
k=0
3) Dê’ khai triê’n các phân thú.c hũ.u ty’ theo công thú.c Taylor thông
thu.ò.ng ta biê’u diê˜ n phân thú.c dó du.ó.i da.ng tô’ng cu’a da thú.c và các
phân thú.c co. ba’n (tô´i gia’n !) rô
` i áp du.ng VI1, IV2.
4) Dê’ khai triê’n tı́ch các hàm lu.o..ng giác thông thu.ò.ng biê´n dô’i
tı́ch thành tô’ng các hàm.
5) Nê´u cho tru.ó.c khai triê’n da.o hàm f 0 (x) theo công thú.c Taylor
thı̀ viê.c tı̀m khai triê’n Taylor cu’a hàm f (x) du.o..c thu..c hiê.n nhu. sau.
Gia’ su’. cho biê´t khai triê’n
X
n
0
f (x) = bk (x − x0)k + o((x − x0)n ),
k=0
(k+1)
f (x0)
bk = ·
k!
` n ta.i f (n+1) (x0) và do dó hàm f (x) có thê’ biê’u diê˜ n du.ó.i
Khi dó tô
da.ng
X
n+1
f (x) = ak (x − x0 )k + o((x − x0)n+1 )
k=0
X
n
= f (x0 ) + ak+1 (x − x0)k+1 + o((x − x0)n+1 )
k=0
trong dó
f (k+1) (x0) f (k+1) (x0 ) 1 bk
ak+1 = = · = ·
(k + 1)! k! k+1 k+1
100 Chu.o.ng 8. Phép tı́nh vi phân hàm mô.t biê´n
Do dó
Xn
bk
f (x) = f (x0 ) + (x − x0 )k+1 + o((x − x0)n+1 ) (8.19)
k=0
k+1
trong dó bk là hê. sô´ cu’a da thú.c Taylor dô´i vó.i hàm f 0 (x).
CÁC VÍ DU
.
Vı́ du. 1. Khai triê’n hàm f (x) theo công thú.c Maclaurin dê´n sô´ ha.ng
o(xn ), nê´u
3+x
1) f (x) = (x + 5)e2x ; 2) f (x) = ln
2−x
Gia’i 1) Ta có f (x) = xe + 5e . Áp du.ng I ta thu du.o..c
2x 2x
X
n−1 k k
2 x Xn
2k xk
n−1
f (x) = x + o(x ) +5 + o(xn )
k=0
k! k=0
k!
X
n−1 k
2 X
n
5 · 2k
k+1
= x + xk + o(xn ).
k=0
k! k=0
k!
P
n−1 2k xk+1 Pn 2k−1 k
Vı̀ = x nên ta có
k=0 k! k=1 (k − 1)!
n h
X 2k−1 5 · 2k i k
f (x) = 5 + + x + o(xn )
k=1
(k − 1)! k!
X
n
2k−1
= (k + 10)xk + o(xn ).
k=0
k!
3 X 1 1 (−1)k−1 k
n
f (x) = ln + + x + o(xn ). N
2 k 2k 3k
k=1
8.3. Các di.nh lý co. ba’n vê
` hàm kha’ vi 101
Vı́ du. 2. Khai triê’n hàm f (x) theo công thú.c Taylor ta.i lân câ.n diê’m
x0 = −1 dê´n sô´ ha.ng o((x + 1)2n ) nê´u
3x + 3
f (x) = √ ·
3 − 2x − x2
Gia’i. Ta có
3(x + 1) 3 (x + 1)2 − 12
f (x) = p = (x + 1) 1 − .
4 − (x + 1)2 2 4
trong dó
1 1 1
1 − − − 1 . . . − − (k − 1)
− 2 (−1)k = (−1)k 2 2 2
k k!
(2k − 1)!!
= ·
2k k!
Do dó
3 X 3(2k − 1)!!
n−1
f (x) = (x + 1) + 3k+1
(x + 1)2k+1 + o((x + 1)2n ). N
2 2 k!
k=1
Vı́ du. 3. Khai triê’n hàm f (x) theo công thú.c Taylor ta.i lân câ.n diê’m
x0 = 2 dê´n sô´ ha.ng o((x − 2)n ), nê´u
Vı́ du. 4. Khai triê’n hàm f (x) = ln cos x theo công thú.c Maclaurin
dê´n sô´ ha.ng chú.a x4 .
Gia’i. Áp du.ng III ta thu du.o..c
h x2 x4 i
ln(cos x) = ln 1 − + + o(x4 ) = ln(1 + t),
2 24
trong dó ta dă.t
x2 x4
t=−+ + o(x4 ).
2 24
Tiê´p theo ta áp du.ng khai triê’n V
t2
ln(cos x) = ln(1 + t) = t − + o(t2 )
2
x2 x4 1 x2 x4
4 4 2
= − + + o(x ) − − + + o(x )
2 24 2 2 4
x2 x4 2
+o − + + o(x4 )
2 24
x2 x4 x4 x2 x4
=− + − + o(x4 ) = − − + o(x4). N
2 24 8 2 12
Vı́ du. 5. Khai triê’n hàm f (x) = e x cos x
theo công thú.c Maclaurin
dê´n sô´ ha.ng chú.a x3 .
Gia’i. Khai triê’n câ ` n tı̀m pha’i có da.ng
X
3
x cos x
e = ak xk + o(x3 ).
k=0
8.3. Các di.nh lý co. ba’n vê
` hàm kha’ vi 103
` n lâ´y n = 3. Ta có
ta câ
x3
w = x cos x = x − + o(x4 )
2!
w2 = x2 + o(x3), w3 = x3 + o(x3 )
và do dó
X
3
wk
x cos x
e = + o(w3 )
k!
k=0
x3 1 1 3
=1+x− + o(x4 ) + x2 + 0(x3) + x + o(x3) + 0(x3 )
2! 2 3!
1 2 1 3
= 1 + x + x − x + o(x3 ). N
2 3
Vı́ du. 6. Khai triê’n theo công thú.c Maclaurin dê´n o(x2n+1 ) dô´i vó.i
các hàm
1) arctgx, 2) arc sin x.
Gia’i. 1) Vı̀
1 X n
0
(arctgx) = = (−1)k x2k + o(x2n+1 )
1 + x2
k=0
2) Ta có
1
X
n
0 1 k − 2k
(arcsinx) = √
2
=1+ (−1) 2 x + o(x2n+1 )
1−x k=1 k
X
n
(2k − 1)!! 2k
=1+ (−1)k k
x + o(x2n+1 ).
2 k!
k=1
Xn
(2k − 1)!! 2k+1
arc sin x = x + k
x + o(x2n+2 ).
k=0
2 k!(2k + 1)
tgx = x + a3 x3 + as x5 + o(x6 ).
Ta su’. du.ng công thú.c sin x = tgx · cos x và các khai triê’n II và III
ta có
x3 x5 x2 x4
x− + + o(x6 ) = x + a3x3 + a5x5 + o(x6) 1 − + + 0(x5 )
3 5 2! 4!
Cân bă`ng các hê. sô´ cu’a x3 và x5 o’. hai vê´ ta thu du.o..c
1 1
− = − + a3
6 2
= − a3 + a5
1 1
5! 4! 2!
8.3. Các di.nh lý co. ba’n vê
` hàm kha’ vi 105
1 2
Tù. dó suy ra a3 = , a5 = . Do dó
3 15
x3 2x5
tgx = x + + + o(x6 ). N
3 15
Vı́ du. 8. Áp du.ng công thú.c Maclaurin dê’ tı́nh các gió.i ha.n sau:
x2
sin x − x e− 2 − cos x
1) lim , 2) lim ·
x→0 x3 x→0 x3 sin x
Gia’i. 1) Áp du.ng khai triê’n dô´i vó.i hàm sin x vó.i n = 2 ta có
x3
sin x − x + o(x4) − x
x−
lim = lim 3!
x→0 x3 x→0 x3
1 o(x4 ) 1 1
= − + lim 3 = − + 0 = − ·
3! x→0 x 3! 3!
2) Áp du.ng các khai triê’n ba’ng dô´i vó.i et, cos t, sin t cho tru.ò.ng
ho..p này ta có
x2 x4 4 x2 x4
e
2
− x2
− cos x 1−+ + o(x ) − 1 + − + 0(x4 )
lim = lim 2 8 2 24
x→0 x3 sin x x→0 x3(x + 0(x))
x4 x4 1 1 o(x4 )
− + 0(x4) − +
= lim 8 4 24 4 = lim 8 24 x4
4
x→0 x + 0(x ) x→0 0(x )
1+
x4
1 1
− +0 1
= 8 24 = · N
1+0 12
BÀI TÂ
.P
Khai triê’n các hàm theo công thú.c Maclaurin dê´n o(xn ) (1-8)
1 P
n 3k k
1. f (x) = . (DS. (−1)k x + o(xn ))
3x + 4 k=0 4k+1
106 Chu.o.ng 8. Phép tı́nh vi phân hàm mô.t biê´n
1 P
n k (2k−1)!!
2. f (x) = √ . (DS. (−1)k 2 k!
xk + o(xn ))
1 + 4x k=0
1 P
n
3. f (x) = . (DS. (k + 1)xk + o(xn ))
(1 − x)2 k=0
2 − 3x 2 Pn (−4)k − 9k
4. f (x) = ln . (DS. ln + xk + o(xn ))
2 + 3x 3 k=1 k6k
5. f (x) = ln(x2 + 3x + 2).
Pn (−1)k−1
(DS. ln2 + (1 + 2−k )xk + o(xn ))
k=1 k
Pn (−1)k−1 − 2−k
6. f (x) = ln(2 + x − x2). (DS. ln2 + xk + o(xn ))
k=1 k
1 − 2x2
7. f (x) = .
2 + x − x2
1 P n (−1)k+1 − 7 · 2−(k+1)
(DS. + xk + o(xn ))
2 k=1 3
3x2 + 5x − 5 5 P n
8. f (x) = 2 . (DS. + (−1)k 2−(k+1) − 1 xk + o(xn )).
x +x−2 2 k=1
Khai trê’n hàm theo công thú.c Maclaurin dê´n 0(x2n+1 ) (9-13)
Pn (−1)k+1 24k−3
9. f (x) = sin2 x cos2 x. (DS. x2k + o(x2n+1 ))
k=1 (2k)!
Pn 3(−1)k
10. f (x) = cos3 x. (DS. (32k−1 + 1)x2k + o(x2n+1 ))
k=0 4(2k)!
1 3
˜ n. cos3 x = cos 3x + cos x.
Chı’ dâ
4 4
11. f (x) = cos4 x + sin4 x.
P
n 42k 2k
(DS. 1 + (−1)k x + 0(x2k+1 ))
k=1 (2k)!
3 1
˜ n. Chú.ng minh ră`ng cos4 x + sin4 x = + cos 4x.
Chı’ dâ
4 4
6 6
12. f (x) = cos x + sin x.
P
n 3(−1)k 42k−1
(DS. 1 + x2k + o(x2n+1 ))
k=1 2(2k)!
8.3. Các di.nh lý co. ba’n vê
` hàm kha’ vi 107
ex − e−x − 2
23. lim . (DS. 1)
x→0 x2
1 1
24. lim − . (DS. 0)
x→0 x sin x
x2
cos x − e− 2 1
25. lim 4
. (DS. − )
x→0 x 12
√
1 − 1 + x cos x2 1
26. lim 4
. (DS. )
x→0 x 3
x 2
ln cos x + 1
27. lim 2 . (DS. − )
x→0 x(sin x − x) 4
√
3
sin(sin x) − x 1 − x2 19
28. lim 5
. (DS. )
x→0 x 90
Chu.o.ng 9
9.3.3 Giá tri. ló.n nhâ´t và bé nhâ´t cu’a hàm . . . . 147
∆x w = f (x + ∆x, y) − f (x, y)
go.i là sô´ gia riêng cu’a hàm f (x, y) theo biê´n x ta.i diê’m M(x, y).
Tu.o.ng tu.. da.i lu.o..ng
go.i là sô´ gia riêng cu’a hàm f (x, y) theo biê´n y ta.i diê’m M(x, y).
- i.nh nghı̃a 9.1.1
D
` n ta.i gió.i ha.n hũ.u ha.n
1. Nê´u tô
∆x w f (x + ∆x, y) − f (x, y)
lim = lim
∆x→0 ∆x ∆x→0 ∆x
thı̀ gió.i ha.n dó du.o..c go.i là da.o hàm riêng cu’a hàm f (x, y) theo biê´n
x ta.i diê’m (x, y) và du.o..c chı’ bo’.i mô.t trong các ký hiê.u
∂w ∂f (x, y)
, , fx0 (x, y), wx0 .
∂x ∂x
- a.o hàm riêng
9.1. D 111
thı̀ gió.i ha.n dó du.o..c go.i là da.o hàm riêng cu’a hàm f (x, y) theo biê´n
y ta.i diê’m M(x, y) và du.o..c chı’ bo’.i mô.t trong các ký hiê.u
∂w ∂f (x, y)
, , fy0 (x, y), wy0 .
∂y ∂y
Tù. di.nh nghı̃a suy ră`ng da.o hàm riêng cu’a hàm hai biê´n theo biê´n
x là da.o hàm thông thu.ò.ng cu’a hàm mô.t biê´n x khi cô´ di.nh giá tri.
cu’a biê´n y. Do dó các da.o hàm riêng du.o..c tı́nh theo các quy tă ´c và
công thú.c tı́nh da.o hàm thông thu.ò.ng cu’a hàm mô.t biê´n.
Nhâ.n xét. Hoàn toàn tu.o.ng tu.. ta có thê’ di.nh nghı̃a da.o hàm riêng
cu’a hàm ba (hoă.c nhiê` u ho.n ba) biê´n sô´.
∂f ∂f
(M) = D1 , (M) = D2
∂x ∂y
∆w
lim
∆`→0 ∆`
(N →M )
thı̀ gió.i ha.n dó du.o..c go.i là da.o hàm ta.i diê’m M(x, y) theo hu.ó.ng cu’a
∂w
vecto. ~e và du.o..c ký hiê.u là , tú.c là
∂~e
∂w ∆w
= lim ·
∂~e ∆`→0 ∆`
- a.o hàm riêng
9.1. D 113
Da.o hàm theo hu.ó.ng cu’a vecto. ~e = (cos α, cos β) du.o..c tı́nh theo
công thú.c
∂f ∂f ∂f
= (M) cos α + (M) cos β. (9.4)
∂~e ∂x ∂y
trong dó cos α và cos β là các cosin chı’ phu.o.ng cu’a vecto. ~e.
∂f ∂F ∂f ∂f
Vecto. vó.i các to.a dô. và (tú.c là vecto. , ) du.o..c go.i
∂x ∂y ∂x ∂y
là vecto. gradiên cu’a hàm f (M) ta.i diê’m M(x, y) và du.o..c ký hiê.u là
gradf (M).
∂f
Tù. dó da.o hàm theo hu.ó.ng có biê’u thú.c là
∂~e
∂f
= gradf, ~e .
∂~e
f :D→R
114 Chu.o.ng 9. Phép tı́nh vi phân hàm nhiê
` u biê´n
D∗ = Dx ∩ Dy
∂f ∂f . .
- i.nh nghı̃a. 1) Các da.o hàm riêng
D và du o. c go.i là các da.o
∂x ∂y
hàm riêng câ´p 1.
∂f ∂f
2) Nê´u hàm : Dx → R và : Dy → R có các da.o hàm riêng
∂x ∂y
∂ ∂f ∂ 2f ∂ 2f
= = ,
∂x ∂x ∂x∂x ∂x2
∂ ∂f ∂ 2f
= ,
∂y ∂x ∂x∂y
∂ ∂f ∂ 2f
= ,
∂x ∂y ∂y∂x
∂ ∂f ∂ 2f ∂ 2f
= =
∂y ∂y ∂y∂y ∂y 2
thı̀ chúng du.o..c go.i là các da.o hàm riêng câ´p 2 theo x và theo y.
Các da.o hàm riêng câ´p 3 du.o..c di.nh nghı̃a nhu. là các da.o hàm riêng
cu’a da.o hàm riêng câ´p 2, v.v...
. . ∂ 2f
` ´ ˜
Ta lu u ý răng nêu hàm f (x, y) có các da.o hàm hô n ho. p và
∂x∂y
∂ 2f
liên tu.c ta.i diê’m (x, y) thı̀ ta.i diê’m dó các da.o hàm hô˜ n ho..p này
∂y∂x
bă`ng nhau:
∂ 2f ∂ 2f
= ·
∂x∂y ∂y∂x
CÁC VÍ DU
.
- a.o hàm riêng
9.1. D 115
Vı́ du. 1. Tı́nh da.o hàm riêng câ´p 1 cu’a các hàm
1) 4w = x2 − 2xy 2 + y 3. 2) w = xy .
∂w . .
Gia’i. 1) Da.o hàm riêng du o. c tı́nh nhu. là da.o hàm cu’a hàm w
∂x
theo biê´n x vó.i gia’ thiê´t y = const. Do dó
∂w
= (x2 − 2xy 2 + y 3)0x = 2x − 2y 2 + 0 = 2(x − y 2).
∂x
Tu.o.ng tu.., ta có
∂w
= (x2 − 2xy 2 + y 3)0y = 0 − 4xy + 3y 2 = y(3y − 4x).
∂y
2) Nhu. trong 1), xem y = const ta có
∂w 0
= xy x = yxy−1 .
∂x
Tu.o.ng tu.., khi xem x là hă`ng sô´ ta thu du.o..c
∂w
= xy lnx.
∂y
(vı̀ w = xy là hàm mũ dô´i vó.i biê´n y khi x = const. N
∂w
Vı́ du. 2. Cho w = f (x, y) và x = ρ cos ϕ, y = ρ sin ϕ. Hãy tı́nh
∂ρ
∂w
và .
∂ϕ
Gia’i. Dê’ áp du.ng công thú.c (9.2), ta lu.u ý ră`ng
Do dó theo (9.2) và biê’u thú.c dô´i vó.i x và y ta có
∂w ∂w ∂x ∂w ∂y ∂w ∂w
= + = cos ϕ + sin ϕ
∂ρ ∂x ∂ρ ∂y ∂ρ ∂x ∂y
∂w ∂w ∂x ∂w ∂y ∂w ∂w
= + = (−ρ sin ϕ) + (ρ cos ϕ)
∂ϕ ∂x ∂ϕ ∂y ∂ϕ ∂x ∂y
∂w ∂w
=ρ − sin ϕ + cos ϕ . N
∂x ∂y
116 Chu.o.ng 9. Phép tı́nh vi phân hàm nhiê
` u biê´n
Vı́ du. 3. Tı́nh da.o hàm cu’a hàm w = x2 + y 2x ta.i diê’m M0 (1, 2) theo
−→
hu.ó.ng cu’a vecto. M0 M1, trong dó M1 là diê’m vó.i to.a dô. (3, 0).
` u tiên ta tı̀m vecto. do.n vi. ~e có hu.ó.ng là hu.ó.ng dã cho.
Gia’i. Dâ
Ta có
−→
M0 M1 = (2, −2) = 2e1 − 2e2,
−→ √ M0 M1 2e1 − 2e2
⇒ |M0 M1 | = 2 2 ⇒ ~e = = √
|M0 M1 | 2 2
1 1
= √ ~e1 − √ ~e2 .
2 2
trong dó ~e1, ~e2 là vecto. do.n vi. cu’a các tru.c to.a dô.. Tù. dó suy ră`ng
1 1
cos α = √ , cos β = − √ ·
2 2
Tiê´p theo ta tı́nh các da.o hàm riêng ta.i diê’m M0 (1, 2). Ta có
p
trong dó ρ = ∆x2 + ∆y 2, ∆x = ρ cos α, ∆y = ρ sin α.
Tù. dó suy ra
∂f ∆e f (0, 0) p
(0, 0) = lim = cos α + sin α + | sin α cos α|
∂~e ρ→0 ρ
. . . ` n ta.i theo mo.i hu.ó.ng.
tú c là da.o hàm theo hu ó ng tô
2. Tuy nhiên hàm dã cho không kha’ vi ta.i O. Thâ.t vâ.y, ta có
p
∆f (0, 0) = f (∆x, ∆y) − f (0, 0) = ∆x + ∆y + |∆x| |∆y| − 0.
Vı̀ fx0 = 1 và fy0 = 1 (ta.i sao ? ) nên nê´u f kha’ vi ta.i O(0, 0) thı̀
p
∆f (0, 0) = ∆x + ∆y + |∆x∆y| = 1 · ∆x + 1 · ∆y + ε(ρ)ρ
p
ε(ρ) → 0(ρ → 0), ρ = ∆x2 + ∆y 2
hay là lu.u ý ∆x = ρ cos α, ∆y = ρ sin α ta có
p
ε(ρ) = | cos α sin α|.
Vê´ pha’i dă’ng thú.c này không pha’i là vô cùng bé khi ρ → 0 (vı̀ nó
hoàn toàn không phu. thuô.c vào ρ). Do dó theo di.nh nghı̃a hàm f (x, y)
dã cho không kha’ vi ta.i diê’m O. N
Vı́ du. 5. Tı́nh các da.o hàm riêng câ´p 2 cu’a các hàm:
x
1) w = xy , 2) w = arctg ·
y
` u tiên tı́nh các da.o hàm riêng câ´p 1. Ta có
Gia’i. 1) Dâ
∂w ∂w
= yxy−1 , = xy lnx.
∂x ∂y
Tiê´p theo ta có
∂ 2w
= y(y − 1)xy−2 ,
∂x2
∂ 2w
= xy−1 + yxy−1 lnx = xy−1 (1 + ylnx),
∂y∂x
∂ 2w 1
= yxy−1 lnx + xy · = xy−1 (1 + ylnx),
∂x∂y x
∂ 2f
= xy (lnx)2 .
∂y 2
118 Chu.o.ng 9. Phép tı́nh vi phân hàm nhiê
` u biê´n
2) Ta có
∂w y ∂w x
= 2 , =− 2 ·
∂x x + y2 ∂y x + y2
Tù. dó
∂ 2w ∂ y 2xy
= =− 2 ,
∂x2 2
∂x x + y 2 (x + y 2)2
∂ 2w ∂ −x 2xy
= = 2 ,
∂y 2 2
∂y x + y 2 x + y2
∂ 2w ∂ y x2 − y 2
= = ,
∂x∂y ∂y x2 + y 2 (x2 + y 2)2
∂ 2w ∂ x x2 − y 2
= − 2 = ·
∂y∂x ∂x x + y2 (x2 + y 2)2
∂ 2w ∂ 2w
Nhâ.n xét. Trong ca’ 1) l☠n 2) ta dê
` u có = . N
∂x∂y ∂y∂x
Vı́ du. 6. Tı́nh các da.o hàm riêng câ´p 1 cu’a hàm w = f (x + y 2 , y + x2 )
ta.i diê’m M0 (−1, 1), trong dó x và y là biê´n dô.c lâ.p.
Gia’i. Dă.t t = x + y 2 , v = y + x2 . Khi dó
w = f (x + y 2 , y + x2 ) = f (t, v).
Nhu. vâ.y w = f (t, v) là hàm ho..p cu’a hai biê´n dô.c lâ.p x và y. Nó phu.
thuô.c các biê´n dô.c lâ.p thông qua hai biê´n trung gian t, v. Theo công
thú.c (9.2) ta có:
∂w ∂f ∂t ∂f ∂v
= · + ·
∂x ∂t ∂x ∂v ∂x
= ft0 (x + y 2 , y + x2 ) · 1 + fv0 (x + y 2 , y + x2 ) · 2x
= ft0 + 2xfv0 .
- a.o hàm riêng
9.1. D 119
∂w ∂f
(−1, 1) = (0, 2) = ft0 (0, 2) − 2fv0 (0, 2)
∂x ∂x
∂w ∂f ∂t ∂f ∂v
= · + · = ft0 (·)2y + fv0 (·)1
∂y ∂t ∂y ∂v ∂y
= 2yft0 + fv0
∂w ∂f
(−1, 1) = (0, 2) = 2ft0 (0, 2) + fv0 (0, 2). N
∂y ∂y
BÀI TÂ
.P
1. f (x, y) = x2 + y 3 + 3x2 y 3.
(DS. fx0 = 2x + 6xy 3 , fy0 = 3y 2 + 9x2y 2 )
x
2. f (x, y, z) = xyz + .
yz
1 x x
(DS. fx0 = yz + , fy0 = xz − 2 , fz0 = xy − 2 )
yz y z yz
3. f (x, y, z) = sin(xy + yz). (DS. fx0 = y cos(xy + yz),
fy0 = (x + z) cos(xy + yz), fz0 = y cos(xy + yz))
ex/y 1
(DS. fx0 = 2
+ tg(x + y)ex/y ,
cos (x + y) y
ex/y x
fy0 = + tg(x + y)ex/y
− .)
cos2(x + y) y2
x |y| −xsigny
5. f = arc sin p . (DS. fx0 = , fy0 = 2 )
x2 + y 2 x2 +y 2 x + y2
y z
7. f (x, y, z) = .
x
y z−1 y z y z
(DS. fx0 =z − = − ,
x x2 x x
z y z y z y
fy0 = , fz0 = ln )
y x x x
8. f (x, y, z) = z x/y .
1 −x x
(DS. fx0 = xx/y lnz · , fy0 = z x/y lnz · , fz
0
= z x/y−1 )
y y2 y
yz
9. f (x, y, z) = x .
z −1 z z
(DS. fx0 = y z xy , fy0 = xy zy z−1 lnx, fz0 = xy ln(x)z lny)
10. f (x, y, z) = xy y z z x .
(DS. fx0 = xy−1 y z+1 z x + xy y z z x lnz, fy0 = xy lnxy z z x + xy y z−1 z x+1 ,
fz0 = xy y z lny · z x + xy+1 y z z x−1)
x+a
11. f (x, y) = ln sin √ .
y
1 x+a x+a x+a
(DS. fx0 = √ cotg √ , fy0 = − cotg √ )
y y y y
x
12. f (x, y) = − ex arctgy.
y
1 x ex
(DS. fx0 = − exarctgy, fy0 = − 2 − )
y y 1 + y2
p
13. f (x, y) = ln x + x2 + y 2 .
1 1 y
(DS. fx0 = p , fy0 = p ·p ).
x2 + y 2 x + x2 + y 2 x2 + y 2
Tı̀m da.o hàm riêng cu’a hàm ho..p sau dây (gia’ thiê´t hàm f (x, y)
kha’ vi)
14. f (x, y) = f (x + y, x2 + y 2).
(DS. fx0 = ft0 + fv0 2x, fy0 = ft0 + fv0 2y, t = x + y, v = x2 + y 2 )
x y
15. f (x, y) = f , .
y x
- a.o hàm riêng
9.1. D 121
1 y −x 1 x y
(DS. fx0 = ft0 − 2 fv0 , fy0 = 2 ft0 + fv0 , t = , v = )
y x y x y x
16. f (x, y) = f (x − y, xy).
(DS. fx0 = ft0 + yfv0 , fy0 = −ft0 + xfv0 , t = x − y, v = xy)
17. f (x, y) = f (x − y 2, y − x2 , xy).
(DS. fx0 = ft0 − 2xfv0 + yfw0 , fy0 = −2yft0 + fv0 + xfw0 ,
t = x − y 2, v = y − x2, w = xy)
p p √
18. f (x, y, z) = f ( x2 + y 2 , y 2 + z 2, z 2 + x2 ).
xf 0 xf 0 yf 0 yf 0
(DS. fx0 = p t + √ w , fy0 = p t +√ v ,
x2 + y 2 z 2 + x2 x2 + y 2 x2 + z 2
zf 0 zf 0 p
fz0 = p v + √ w , t = x2 + y 2 ,
x2 + y 2 z 2 + x2
p √
v = y 2 + z 2 , w = z 2 + x2 )
Trong các bài toán sau dây hãy chú.ng to’ ră`ng hàm f (x, y) tho’a
mãn phu.o.ng trı̀nh dã cho tu.o.ng ú.ng (f (x, y)-kha’ vi).
∂f ∂f
20. f = f (x2 + y 2), y −x = 0.
∂x ∂y
y ∂f ∂f
n
21. f = x f 2 , x + 2y = nf .
x ∂y ∂y
∂f ∂f
22. f = yf (x2 − y 2), y 2 + xy = xyf .
∂x ∂y
y2 ∂f ∂f
23. f = + f (x, y), x2 − xy + y 2 = 0.
3x ∂x ∂y
122 Chu.o.ng 9. Phép tı́nh vi phân hàm nhiê
` u biê´n
y z ∂f ∂f ∂f
24. f = xn f α
, β ,x + αy + βz = nf .
x x ∂x ∂y ∂z
xy y z ∂f ∂f ∂f xy
25. f = lnx + xf , ,x +y +z =f + .
z x x ∂x ∂y ∂z z
∂ 2f ∂ 2 f ∂ 2f
26. Tı́nh , , nê´u f = cos(xy)
∂x2 ∂x∂y ∂y 2
00
(DS. fxx = −y 2 cos xy, fxy00 00
= − sin xy − xy cos xy, fyy =
2
−x cos xy)
27. Tı́nh các da.o hàm riêng câ´p hai cu’a hàm f = sin(x + yz).
00 00 00 00
(DS. fxx = − sin t, fxy = −z sin t, fxz = −y sin t, fyy = −z 2 sin t,
00 00
fyz = −yz sin t, fzz = −y 2 sin t, t = x + yz)
∂ 2f p
28. Tı́nh nê´u f = x2 + y 2 ex+y .
∂x∂y
ex+y h i
2 2 2 2 2
(DS. 2 − xy + (x + y)(x + y ) + (x + y ) )
(x + y 2)3/2
∂ 2f ∂ 2f ∂ 2f
29. Tı́nh , , nê´u f = xyz .
∂x∂y ∂y∂z ∂x∂z
(DS. fxy = xyz−1 z(1 + yzlnx), fxz
00 00
= xyz−1 y(1 + yzlnx),
00
fyz = lnx · xyz (1 + yzlnx))
∂ 2f x+y ∂ 2f
30. Tı́nh ´
nêu f = arctg . (DS. = 0)
∂x∂y 1 − xy ∂x∂y
00 00 00
31. Tı́nh fxx (0, 0), fxy (0, 0), fyy (0, 0) nê´u
00 00 00
(DS. fxx (0, 0) = m(m − 1), fxy (0, 0) = mn, fyy (0, 0) = n(n − 1))
∂ 2r p r 2 − x2
32. Tı́nh ´u r = x2 + y 2 + z 2 . (DS.
nê )
∂x2 r3
x z
00 00 00 ´
33. Tı́nh fxy , fyz , fxz nêu f = .
y
1 x z−1 x
00 2 −2 −1 z−1 00
(DS. fxy = −z y xy , fxz = 1 + zln ,
y y y
- a.o hàm riêng
9.1. D 123
00 1 x z x
fyz =− · 1 + zln )
y y y
r
. ∂ 2f ∂ 2f x−y
34. Chú ng minh ră`ng = nê´u f = arc sin .
∂x∂y ∂y∂x x
Tı́nh các da.o hàm câ´p hai cu’a các hàm (gia’ thiê´t hai lâ
` n kha’ vi)
35. u = f (x + y, x2 + y 2 ).
∂f ∂ 2f
= a2 2 ·
∂t ∂x
124 Chu.o.ng 9. Phép tı́nh vi phân hàm nhiê
` u biê´n
1
39. Chú.ng minh ră`ng hàm f = trong dó
r
p
r = (x − x0)2 + (y − y0)2 + (z − z0 )2
∂ 2f ∂ 2f ∂ 2f
∆f ≡ + + 2 = 0, r 6= 0.
∂x2 ∂y 2 ∂z
Trong các bài toán 40 - 44 chú.ng minh ră`ng các hàm dã cho tho’a
mãn phu.o.ng trı̀nh tu.o.ng ú.ng (gia’ thiê´t f và g là nhũ.ng hàm hai lâ
`n
kha’ vi)
∂ 2u 2
2∂ u
40. u = f (x − at) + g(x + at), = a
∂t2 ∂x2
∂ 2u ∂ 2u ∂ 2u
41. u = xf (x + y) + yg(x + y), − 2 + = 0.
∂x2 ∂x∂y ∂y 2
y y ∂ 2u ∂ 2u ∂ 2u
42. u = f + xg , x2 2 + 2xy + y 2 2 = 0.
x x ∂x ∂x∂y ∂y
y y
43. u = xn f + x1−n g ,
x x
∂ 2u ∂ 2u 2
2∂ u
x2 + 2xy + y = n(n − 1)u.
∂x2 ∂x∂y ∂y 2
∂u ∂ 2u ∂u ∂ 2u
44. u = f (x + g(y)), · = · ·
∂x ∂x∂y ∂y ∂x2
45. Tı̀m da.o hàm theo hu.ó.ng ϕ = 135◦ cu’a hàm sô´ √
2
f (x, y) = 3x + xy + y ta.i diê’m M(1, 2).
4 3
(DS. − )
2
46. Tı̀m da.o hàm cu’a hàm f (x, y) = x3 − 3x2y + 3xy 2 + 1 ta.i diê’m
M(3, 1) theo hu.ó.ng tù. diê’m này dê´n diê’m (6, 5). (DS. 0)
p
47. Tı̀m da.o hàm cu’a hàm f (x, y) = ln x2 + y 2 ta.i diê√ ’m M(1, 1)
2
theo hu.ó.ng phân giác cu’a góc phâ
` n tu. thú. nhâ´t. (DS. )
2
` u biê´n
9.2. Vi phân cu’a hàm nhiê 125
48. Tı̀m da.o hàm cu’a hàm f (x, y, z) = z 2 − 3xy + 5 ta.i diê’m
M(1, 2,√ −1) theo hu.ó.ng lâ.p vó.i các tru.c to.a dô. nhũ.ng góc bă`ng nhau.
3
(DS. − )
3
49. Tı̀m da.o hàm cu’a hàm f (x, y, z) = ln(ex + ey + ez ) ta.i gô´c to.a dô.
và hu.ó.ng lâ.p vó.i các tru.c to.a dô. x, y, z các góc tu.o.ng ú.ng là α, β, γ.
cos α + cos β + cos γ
(DS. )
3
50. Tı́nh da.o hàm cu’a hàm f (x, y) = 2x2 − 3y 2 ta.i diê’m M(1, 0) theo
hu.ó.ng lâ.p vó.i tru.c hoành góc bă`ng 120◦ . (DS. −2)
51. Tı̀m da.o hàm cu’a hàm z = x2 − y 2 ta.i diê’m M0 (1, 1) theo hu.ó.ng
√
vecto. ~e lâ.p vó.i hu.ó.ng du.o.ng tru.c hoành góc α = 60◦ . (DS. 1 − 3)
52. Tı̀m da.o hàm cu’a hàm z = ln(x2 + y 2) ta.i diê’m M0 (3, 4) theo
2
hu.ó.ng gradien cu’a hàm dó. (DS. )
5
53. Tı̀m giá tri. và hu ó ng cu’a vecto. gradien cu’a hàm
. .
9.2 ` u biê´n
Vi phân cu’a hàm nhiê
Trong mu.c này ta xét vi phân cu’a hàm nhiê ` u biê´n mà dê’ cho go.n ta
` n trı̀nh bày cho hàm hai biê´n là du’. Tru.ò.ng ho..p sô´ biê´n ló.n
chı’ câ
ho.n hai du.o..c trı̀nh bày hoàn toàn tu.o.ng tu...
126 Chu.o.ng 9. Phép tı́nh vi phân hàm nhiê
` u biê´n
df = D1 ∆x + D2 ∆y.
∂f
Vı̀ ∆x = dx, ∆y = dy và vı̀ f (x, y) kha’ vi ta.i M nên D1 = ,
∂y
∂f
D2 = và
∂y
∂f ∂f
df = dx + dy (9.6)
∂x ∂y
Nhu. vâ.y, nê´u w = f (x, y) kha’ vi ta.i M(x, y) thı̀ tù. (9.5) và (9.6)
ta có
∆f (M) = df (M) + o(ρ) hay ∆f (M) = df (M) + ε(ρ)ρ (9.7)
trong dó ε(ρ) → 0 khi ρ → 0.
hay là
∂f ∂f
f (x + ∆x, y + ∆y) ≈ f (x, y) + (M)∆x + (M)∆y (9.8)
∂x ∂y
Công thú.c (9.8) là co. so’. dê’ áp du.ng vi phân tı́nh gâ
` n dúng. Dô´i
vó.i hàm có sô´ biê´n nhiê
` u ho.n 2 ta cũng có công thú.c tu.o.ng tu...
∂f ∂f
df = dx + dy. (9.9)
∂x ∂y
.
O’ dây, dx = ∆x, dy = ∆y là nhũ.ng sô´ gia tùy ý cu’a biê´n dô.c lâ.p, dó
là nhũ.ng sô´ không phu. thuô.c vào x và y. Nhu. vâ.y, khi cô´ di.nh dx và
dy vi phân df là hàm cu’a x và y.
Theo di.nh nghı̃a: Vi phân thú. hai d2 f (hay vi phân câ´p 2) cu’a
hàm f (x, y) ta.i diê’m M(x, y) du.o..c di.nh nghı̃a nhu. là vi phân cu’a vi
phân thú. nhâ´t ta.i diê’m M vó.i các diê
` u kiê.n sau dây:
(1) Vi phân df là hàm chı’ cu’a các biê´n dô.c lâ.p x và y.
128 Chu.o.ng 9. Phép tı́nh vi phân hàm nhiê
` u biê´n
(2) Sô´ gia cu’a các biê´n dô.c lâ.p x và y xuâ´t hiê.n khi tı́nh vi phân
cu’a fx0 và fy0 du.o..c xem là bă`ng sô´ gia dâ
` u tiên, tú.c là bă`ng dx và dy.
Tù. dó
∂ 2 f (M) 2 ∂ 2f ∂ 2f
d2 f (M) = dx + 2 (M)dxdy + (M)dy 2 (9.10)
∂x2 ∂x∂y ∂y 2
trong dó dx2 = (dx)2, dy 2 = (dy)2 và ta xem các da.o hàm riêng hô˜ n
ho..p bă`ng nhau.
Mô.t cách hı̀nh thú.c dă’ng thú.c (9.10) có thê’ viê´t du.ó.i da.ng
∂ ∂ 2
2
d f= dx + dy f (x, y)
∂x ∂y
tú.c là sau khi thu..c hiê.n phép “bı̀nh phu.o.ng” ta câ ` n f (x, y) vào
` n diê
“ô trô´ng”.
Tu.o.ng tu..
∂ ∂ 3
d3 f = dx + dy f (x, y)
∂x ∂y
∂ 3f 3 ∂ 3f 2 ∂ 3f 2 ∂ 3f 3
= dx + 3 dx dy + 3 dxdy + dy ,
∂x3 ∂x2∂y ∂x∂y 2 ∂y 3
v.v... Mô.t cách quy na.p ta có
X
n
∂ nf
n
d f (x, y) = Cnk dxn−k dy k . (9.11)
k=0
∂xn−k ∂y k
thı̀
∂f ∂f
dw = dt + dx (tı́nh bâ´t biê´n vê
` da.ng !)
∂t ∂v
∂ 2f 2 ∂ 2f ∂ 2f 2 ∂f 2 ∂f 2
d2 w = 2
dt + 2 dtdy + 2
dv + d t+ d v. (9.12)
∂t ∂t∂v ∂v ∂t ∂v
` u biê´n
9.2. Vi phân cu’a hàm nhiê 129
1 0
f (x, y) = f (x0 , y0) + fx (x0, y0)(x − x0) + fy0 (x0 , y0)(y − y0 )
1!
1 00
+ f (x0, y0)(x − x0)2 + 2fxy 00
(x0 , y0)(x − x0 )(y − y0 )
2! xx
00
+ fyy (x0 , y0)(y − y0)
1 X i ∂ n f (x0 , y0)
m
+ ··· + C (x − x0 )n−i (y − y0 )i
n! i=0 n ∂xn−i ∂y i
1 X ∂ n+1 f (ξ, η)
n
+ (x − x0)n−i (y − y0), (9.13)
(n + 1)! i=0 ∂xn−i ∂y i
1 1
f (x, y) = f (x0 , y0) + df (x0 , y0) + d2 f (x0 , y0) + . . .
1! 2!
1 n
+ d f (x0, y0 ) + Rn+1 ,
n!
= Pn (x, y) + Rn+1 (9.14)
trong dó Pn (x, y) go.i là da thú.c Taylor bâ.c n cu’a hai biê´n x và y,
Rn+1 là sô´ ha.ng du.. Nê´u dă.t
p
ρ= ∆x2 + ∆y 2
F (x, y, . . . , w) = 0
Do dó
Do dó
x y xdx + ydy
df = p dx + p dy = p · N
x2 + y 2 x2 + y 2 x2 + y 2
2 2 2
Vı́ du. 2. Tı́nh df (M0 ) nê´u f (x, y, z) = ex +y +z và M0 = M0 (0, 1, 2).
Gia’i. Ta có
∂f ∂f ∂f
df (M) = (M)dx + (M)dy + (M)dz, M = M(x, y, z).
∂x ∂y ∂z
Ta tı́nh các da.o hàm riêng
∂f 2 2 2 ∂f
= 2xex +y +z ⇒ (M0 ) = 0, (vı̀ x = 0)
∂x ∂x
∂f 2 2 2 ∂f
= 2yex +y +z ⇒ (M0) = 2e5 ,
∂y ∂y
∂f 2 2 2 ∂f
= 2zex +y +z ⇒ (M0 ) = 4e5 .
∂z ∂z
Tù. dó
w = f (x + y 2 , y + x2 ).
Gia’i. Cách 1. Tı́nh các da.o hàm riêng cu’a hàm f (x, y) theo x và
` i áp du.ng công thú.c (9.9). Tù. vı́ du. 4, mu.c 9.1 ta có
theo y rô
∂f
(M0 ) = ft0 (0, 2) − 2fv0 (0, 2)
∂x
∂f
(M0 ) = 2ft0 (0, 2) + fv0 (0, 2)
∂y
t = x + y 2 , v = y + x2
và do dó
df (M0 ) = ft0 (0, 2) − 2fv0 (0, 2) dx + 2 2ft0 (0, 2) + fv0 (0, 2) dy.
132 Chu.o.ng 9. Phép tı́nh vi phân hàm nhiê
` u biê´n
t = x + y 2 ⇒ dt = dx + 2ydy,
v = y + x2 ⇒ dv = 2xdx + dy.
Do dó
∂f ∂f
df (M0 ) = (0, 2)dt + (0, 2)dv
∂t ∂v
= ft0 (0, 2)[dx + 2ydy] + fv0 (0, 2)[2xdx + dy]
= ft0 (0, 2) − 2fv0 (0, 2) dx + 2ft0 (0, 2) + fv0 (0, 2) dy. N
Vı́ du. 4. 1) Cho hàm f (x, y) = xy . Hãy tı̀m vi phân câ´p hai cu’a f
nê´u x và y là biê´n dô.c lâ.p.
2) Tı̀m vi phân câ´p hai cu’a hàm f (x + y, xy) nê´u x và y là biê´n
dô.c lâ.p.
Gia’i. 1) Tù. vı́ du. 2, 1) và công thú.c (9.10) ta có
∂ 2f 2 ∂ 2f ∂ 2f 2
d2 f = dx + 2 dxdy + dy ,
∂x2 ∂x∂y ∂y 2
trong dó
∂ 2f
= y(y − 1)xy−2 ,
∂x2
∂ 2f
2
= xy (lnx)2,
∂y
∂ 2f
= xy−1 (1 + ylnx)
∂x∂y
và do dó
2) Ta viê´t hàm dã cho du.ó.i da.ng u = f (t, v), trong dó t = x + y,
v = xy.
` u biê´n
9.2. Vi phân cu’a hàm nhiê 133
1+ Cách I. Tı́nh các da.o hàm riêng rô ` i áp du.ng (9.10). Ta có:
∂f
= ft0 (x + y, xy) + fv0 (x + y, xy) · y,
∂x
∂f
= ft0 (x + y, xy) + fv0 (x + y, xy) · x,
∂y
∂ 2f
= ftt00 + ftv
00 00
y + ftv y + fvv 00 2
y
∂x2
= ftt00 + 2yftv00
+ y 2fvv
00
,
∂ 2f
= ftt00 + ftv
00 00
x + ftv 00
y + fvv xy + fv0
∂x∂y
= ftt00 + (x + y)ftv
00 00
+ xyfvv + fv0 ,
∂ 2f
= ftt00 + ftv
00 00
x + ftv 00 2
x + fvv x
∂y 2
= ftt00 + 2xftv
00
+ x2fvv
00
.
Thê´ các da.o hàm riêng tı̀m du.o..c vào (9.10) ta thu du.o..c
d2 f = (ftt00 + 2yftv
00
+ y 2fvv
00
)dx2 + 2(ftt00 + (x + y)ftv
00 00
+ xyfvv + fv0 )dxdy
+ (ftt00 + 2xftv
00
+ x2 fvv
00
)dy 2.
2+ Cách II. Ta có thê’ thu du.o..c kê´t qua’ này nê´u lu.u ý ră`ng vó.i
t = x + y ⇒ dt = dx + dy và v = xy → dv = xdy + ydx và tù. dó
d2 t = d(dx + dy) = d2 x + d2 y = 0
(vı̀ x và y là biê´n dô.c lâ.p) và
d2 v = d(xdy + ydx) = dxdy + dxdy = 2dxdy.
Áp du.ng (9.12) ta có
∂ 2f ∂ 2f
d2 f = 2 (dx + dy)2 + 2 (dx + dy)(xdy + ydx)
∂t ∂t∂v
∂ 2f ∂f ∂f
+ 2 (xdy + ydx)2 + ·0+ (2dxdy)
∂v ∂t ∂v
2 2
= ftt00 + 2yftv
00
+ y 2fvv
00
dx + ftt00 + 2xftv 00
+ x2fvv
00
dy
+ 2 ftt00 + (x + y)ftv 00 00
+ xyfvv + fv0 dxdy. N
134 Chu.o.ng 9. Phép tı́nh vi phân hàm nhiê
` u biê´n
Vı́ du. 5. Áp du.ng vi phân dê’ tı́nh gâ ` n dúng các giá tri.:
2,03
1) a = (1, 04)
1, 97
2) b = arctg −1
1, 02
p
3) c = (1, 04)1,99 + ln(1, 02)
sin 1, 49 · arctg0, 07
4) d = .
22,95
Gia’i. Dê’ áp du.ng vi phân vào tı́nh gâ ` n dúng ta câ ` n thu..c hiê.n các
bu.ó.c sau dây:
Thú. nhâ´t là chı’ rõ biê’u thú.c gia’i tı́ch dô´i vó.i hàm mà giá tri. gâ
`n
dúng cu’a nó câ` n pha’i tı́nh.
Thú. hai là cho.n diê’m dâ ` u M0 sao cho giá tri. cu’a hàm và cu’a các
da.o hàm riêng cu’a nó ta.i diê’m â´y có thê’ tı́nh mà không câ ` n dùng
ba’ng.
Cuô´i cùng ta áp du.ng công thú.c
f (x0 + ∆x, y0 + ∆y) = f (x0, y0 ) + fx0 (x0, y0)∆x + fy0 (x0, y0)∆y.
∆x = 1, 97 − 2 = −0, 03,
∆y = 1, 02 − 1 = 0, 02.
∆x = 1, 04 − 1 = 0, 04
∆y = 1, 99 − 2 = −0, 01
∆z = 1, 02 − 1 = 0, 02.
136 Chu.o.ng 9. Phép tı́nh vi phân hàm nhiê
` u biê´n
Bây giò. ta tı́nh giá tri. các da.o hàm riêng ta.i diê’m M0 . Ta có
∂f yxy−1 ∂f 2·1
= √ ⇒ (M0 ) = √ = 1,
∂x y
2 x + lnz ∂x 2 1 + ln1
∂f xy lnx ∂f
= √ ⇒ (M0 ) = 0,
∂y y
2 x + lnz ∂y
∂f 1 ∂f 1
= √ ⇒ (M0 ) = ·
∂z 2z xy + lnz ∂z 2
Tù. dó suy ra
p √
(1, 04)1,99 + ln(1, 02) ≈ 1 + ln1 + 1 · (0, 04) + 0 · (−0, 01)
+ (1/2) · 0, 02 = 1, 05.
4) Ta thâ´y d là giá tri. cu’a hàm f (x, y, z) = 2x sin y arctgx ta.i diê’m
M(−2, 95; 1, 49; 0, 07)
π
Ta lâ´y M0 = M0 − 3, , 0 . Khi dó
2
∆x = −2, 95 − (−3) = 0, 05
∆y = 1, 49 − 1, 57 = −0, 08
∆z = 0, 07.
Gia’i. Trong tru.ò.ng ho..p này công thú.c Taylor có da.ng sau dây
df (1, 1) d2 f (1, 1) d2 f (1, 1)
f (x, y) = f (1, 1) + + + + R3 . (*)
1! 2! 3!
1+ Tı́nh mo.i da.o hàm riêng cu’a hàm cho dê´n xâ´p 3. Ta có
2+ Tı́nh giá tri. cu’a các da.o hàm riêng ta.i diê’m (1, 1). Ta có
và do dó
1
xy = 1 + ∆x + ∆x∆y + ∆x2∆y + R3. N
2
Vı́ du. 7. Tı́nh vi phân cu’a hàm â’n w(x, y) du.o..c cho bo’.i phu.o.ng
trı̀nh
w3 + 3x2 y + xw + y 2w2 + y − 2x = 0.
và do dó
2 − 6xy − w 3x2 + 2yw2 + 1
dw = dx − dy. N
3w2 + x + 2y 2w 3w2 + x + 2y 2w
Vı́ du. 8. Tı́nh dw và d2 w cu’a hàm â’n w(x, y) du.o..c cho bo’.i phu.o.ng
trı̀nh
x2 y 2 w 2
+ + = 1.
2 6 8
` u tiên tı̀m dw. Tu.o.ng tu.. nhu. trong vı́ du. 7 ta có
Gia’i. Dâ
ydy wdw 4x 4y
xdx + + = 0 ⇒ dw = − dx − dy. (*)
3 4 w 3w
` n dă’ng thú.c thu du.o..c vó.i lu.u ý là dx, dy là
La.i lâ´y vi phân toàn phâ
hă`ng sô´; dw là vi phân cu’a hàm.
Ta có
wdx − xdw 4 wdy − ydw
d2 w = −4 2
dx − · dy
w 3 w2
hay là
1 x2 1 y
2 2 2
d w=4 dx − 2 dxdw + dy − dydw (**)
w w 3w 3w2
Dê’ có biê’u thú.c d2 w qua x, y, w, dx và dy ta câ
` n thê´ dw tù. (*) vào
(**). N
Vı́ du. 9. Các hàm â’n u(x, y) và v(x, y) du.o..c xác di.nh bo’.i hê.
xy + uv = 1,
xv − yu = 3.
` u biê´n
9.2. Vi phân cu’a hàm nhiê 139
Tı́nh du(1, −1), d2 u(1, −1); dv(1, −1), d2 v(1, −1) nê´u u(1, −1) = 1,
v(1, −1) = 2.
` n ta có
Gia’i. Lâ´y vi phân hê. dã cho hai lâ
(
ydx + xdy + udv + vdu = 0,
(I)
xdv + vdx − ydu − udy = 0.
(
2dxdy + 2dudv + ud2 v + vd2 u = 0,
(II)
2dxdv − 2dudv + xd2v − yd2u = 0.
Tù. (III) ta cũng thu du.o..c u0x = 3, u0v = −2; vx0 = −5, vy0 = 3.
Thay vào (II) các giá tri. x = 1, y = −1, u = 1, v = 2 và du, dv tù.
(III) ta có:
và do dó
BÀI TÂ
.P
2xdx dy
4. w = ln(x2 + y). (DS.2
+ 2 )
x +y x +y
y x h y x y y x i y x−1
5. w = . (DS. ln − dx + dy)
x x x x x
y 2ydx 2dy
6. w = ln tg . (DS. − + ).
x 2y 2y
x2 sin x sin
x x
Tı́nh dw(M0 ) cu’a các hàm ta.i diê’m M0 dã cho (7-14)
y
7. w = e− x , M0 (1, 0). (DS. dw(1, 0) = −dy)
√ 1
8. w = y 3 x, M0 (1, 1). (DS. dw(1, 1) = dx + dy)
3
yz
9. f (x, y) = , M0 (1, 2, 3). (DS. df M0 = −6dx + 3dy + 2dz)
x
π π
10. f (x, y, z) = cos(xy + xz), M0 1, , .
6 6
√
3 π
(DS. df M = − dx + dy + dz )
0 2 3
11. f (x, y) = exy , M0 (0, 0). (DS. df = 0)M0
12. f (x, y) = xy , M0 (2, 3). (DS. df M = 12dx + 8ln2dy)
0
13. f (x, y) = xln(xy), M0 (1, 1). (DS. df M = dx + dy)
0
x 1
14. f (x, y) = arctg , M) (1, 2). (DS. df M0 = (2dx − dy)).
y 5
Tı̀m vi phân cu’a các hàm ho..p sau dây ta.i các diê’m dã chı’ ra (15-18)
x
16. f (x, y) = f xy, , M(x, y), M0 (0, 1).
y
1 0 x 0
0
(DS. df M = yft + fv dx + xft − 2 fv dy,0
y y
0 x
df M = ft (0, 0) + fv (0, 0) dx, t = xy, v = )
0
0 y
17. f (x, y, z) = f (x2 − y 2 , y 2 − z 2, z 2 − x2), M(x, y, z), M0 (1, 1, 1).
(DS. df M = 2(xft0 − xfw0 )dx + 2y(fv0 − ft0 )dy + 2z(fw0 − fv0 )dz,
df = 2(ft0 (0, 0, 0) − fw0 (0, 0, 0))dx + 2(fv0 (0, 0, 0) − ft0 (0, 0, 0))dy
M0
18. f (x, y, z) = f (sin x +sin y, cos x − cos z), M(x, y, z) và M0 (0, 0, 0).
(DS. df M = (ft0 cos x − fv0 sin x)dx + ft0 cos ydy + fv0 sin zdz,
df = f 0 (0, 0)dx + f 0 (0, 0)dy,
M0 t v
d2 w = (fu002 + 2fuv
00
+ fv002 )dx2 + (fu002 − 2fv002 )dxdy + (fu002 − 2fuv
00
+ fv002 )dy 2 )
142 Chu.o.ng 9. Phép tı́nh vi phân hàm nhiê
` u biê´n
x x 0
x2 0
22. w = xf . (DS. dw = f + f dx − 2 f dy,
y y y
2x 00 2 4x 0 2x2 00 2x2 x3 00 2
2 0 0
d w= f + 2 f )dx − f + 3 f dxdy − f − 4 f dy )
y y y2 y y3 y
Tı́nh vi phân câ´p hai cu’a các hàm sau dây ta.i các diê’m M(x, y)
và M0 (x0, y0 ) nê´u f là hàm hai lâ
` n kha’ vi và x, y, z là biê´n dô.c lâ.p
(23-25)
23. u = f (x − y, x + y), M(x, y), M0 (1, 1) .
(DS. d2 uM = ftt00 (dx − dy)2 + 2ftv00
(dx2 − dy 2 ) + fvv
00
(dx + dy)2,
d2 uM0 = ftt00 (0, 2)dx(dx − dy)2 + 2ftv00
(0, 2)(dx2 − dy 2 )
00
+ fvv (0, 2)(dx + dy)2 )
Khai triê’n các hàm dã cho theo công thú.c Taylor dê´n các sô´ ha.ng
câ´p 2 (28-30) nê´u
1
28. f (x, y) =
x−y
∆y − ∆x ∆x2 − 2∆x∆y + ∆y 2
(DS. ∆w = + + R2)
(x − y)2 (x − y)3
√
29. f (x, y) = x + y.
∆x + ∆y ∆x2 + 2∆x∆y + ∆y 2
(DS. ∆w = √ − + R2 )
2 x+y 8(x + y)3/2
Trong các bài toán sau dây (36-38) hãy tı́nh vi phân câ´p 1 cu’a
hàm â’n z(x, y) xác di.nh bo’.i các phu.o.ng trı̀nh tu.o.ng ú.ng
(2y − 6xz)dx + 2xdy
36. z 3 + 3x2 z = 2xy. (DS. dz = )
3(x2 + z 2)
37. cos2 x + cos2 y + cos2 z = 1.
39. Cho w là hàm cu’a x và y xác di.nh bo’.i phu.o.ng trı̀nh
x w
= ln + 1.
w y
40. Tı́nh dw và d2 w nê´u hàm w(x, y) du.o..c xác di.nh bo’.i phu.o.ng trı̀nh
y
w − x = arctg .
w−x
(w − x)dy
(DS. dw = dx + ,
(w − x)2 + y 2 + y
2(y + 1)(w − x)[(w − x)2 + y 2] 2
d2 w = − dy ).
[(w − x)2 + y 2 + y]3
9.3. Cu..c tri. cu’a hàm nhiê
` u biê´n 145
Go.i chung cu..c da.i, cu..c tiê’u cu’a hàm sô´ là cu..c tri. cu’a hàm sô´.
` u kiê.n câ
Diê ` n ta.i cu..c tri. di.a phu.o.ng: Nê´u ta.i diê’m M0 hàm
` n dê’ tô
f (x, y) có cu..c tri. di.a phu.o.ng thı̀ ta.i diê’m dó ca’ hai da.o hàm riêng câ´p
1 (nê´u chúng tô` n ta.i) dê` u bă`ng 0 hoă.c ı́t nhâ´t mô.t trong hai da.o hàm
riêng không tô ` n ta.i (dó là nhũ.ng diê’m tó.i ha.n hoă.c diê’m dù.ng cu’a
hàm f (x, y)). Không pha’i mo.i diê’m dù.ng dê ` u là diê’m cu..c tri..
` u kiê.n du’: gia’ su’.
Diê
00 00 00
fxx (M0 ) =, fxy (M0 ) = B, fyy (M0 ) = C.
Khi dó:
A B
i) Nê´u ∆(M0) = > 0 và A > 0 thı̀ ta.i diê’m M0 hàm f có
B C
cu..c tiê’u di.a phu.o.ng.
A B
ii) Nê´u ∆(M0 ) = > 0 và A < 0 thı̀ ta.i diê’m M0 hàm f có
B C
cu..c da.i di.a phu.o.ng.
A B
iii) Nê´u ∆(M0 ) = < 0 thı̀ M0 là diê’m yên ngu..a cu’a f , tú.c
B C
là ta.i M0 hàm f không có cu..c tri..
A B
iv) Nê´u ∆(M0) = = 0 thı̀ M0 là diê’m nghi vâ´n (hàm f có
B C
thê’ có và cũng có thê’ không có cu..c tri. ta.i dó).
146 Chu.o.ng 9. Phép tı́nh vi phân hàm nhiê
` u biê´n
trong dó λ là hă`ng sô´ nhân chu.a du.o..c xác di.nh và di tı̀m cu..c tri. thông
thu.ò.ng cu’a hàm bô’ tro.. này. Dây là phu.o.ng pháp thù.a sô´ bâ´t di.nh
Lagrange.
` u kiê.n câ
Tı̀m diê ` n ta.i cu..c tri. có diê
` n dê’ tô ` u kiê.n chung quy là gia’i
hê. phu.o.ng trı̀nh
∂F ∂f ∂ϕ
= +λ =0
∂x ∂x ∂x
∂F ∂f ∂ϕ (9.15)
= + λ =0
∂y ∂y ∂y
ϕ(x, y) = 0
2 ∂ 2F 2 ∂ 2F ∂ 2F 2
d F = dx + 2 dxdy + dy
∂x2 ∂x∂y ∂y 2
du.o..c tı́nh dô´i vó.i các giá tri. x, y, λ thu du.o..c khi gia’i hê. (9.15) vó.i diê
`u
kiê.n là
∂ϕ ∂ϕ
dx + dy = 0 (dx2 + dy 2 6= 0).
∂x ∂y
i) Nê´u d2 F < 0 hàm f (x, y) có cu..c da.i có diê ` u kiê.n.
2 .
ii) Nê´u d F > 0 hàm f (x, y) có cu. c tiê’u có diê ` u kiê.n.
iii) Nê´u d2 F = 0 thı̀ câ ` n pha’i kha’o sát.
Nhâ.n xét
i) Viê.c tı̀m cu..c tri. cu’a hàm ba biê´n hoă.c nhiê ` u ho.n du.o..c tiê´n hành
tu.o.ng tu.. nhu. o’. 1.
ii) Tu.o.ng tu.. có thê’ tı̀m cu..c tri. có diê
` u kiê.n cu’a hàm ba biê´n hoă.c
nhiê . .
` u ho n vó i mô.t hoă.c nhiê ` u phu o ng trı̀nh ràng buô.c (sô´ phu.o.ng
. .
trı̀nh ràng buô.c pha’i bé ho.n sô´ biê´n). Khi dó câ ` n lâ.p hàm bô’ tro.. vó.i
sô´ thù.a sô´ chu.a xác di.nh bă`ng sô´ phu.o.ng trı̀nh ràng buô.c.
iii) Ngoài phu.o.ng pháp thù.a sô´ bâ´t di.nh Lagrange, ngu.ò.i ta còn
dùng phu.o.ng pháp khu’. biê´n sô´ dê’ tı̀m cu..c tri. có diê ` u kiê.n.
9.3.3 Giá tri. ló.n nhâ´t và bé nhâ´t cu’a hàm
Hàm kha’ vi trong miê ` n dóng bi. chă.n da.t giá tri. ló.n nhâ´t (nho’ nhâ´t)
hoă.c ta.i diê’m dù.ng hoă.c ta.i diê’m biên cu’a miê
` n.
CÁC VÍ DU .
Vı́ du. 1. Tı̀m cu..c tri. di.a phu.o.ng cu’a hàm
Do dó
4x3 − 4x + 4y = 0
4y 3 + 4x − 4y = 0
148 Chu.o.ng 9. Phép tı́nh vi phân hàm nhiê
` u biê´n
Nhu. vâ.y ta có ba diê’m tó.i ha.n. Vı̀ fx0 , fy0 tô
` n ta.i vó.i mo.i diê’m
M(x, y) ∈ R2 nên hàm không còn diê’m tó.i ha.n nào khác.
iii) Ta tı́nh các da.o hàm riêng câ´p hai và giá tri. cu’a chúng ta.i các
diê’m tó.i ha.n.
00
fxx (x, y) = 12x2 = 4, 00
fxy = 4, 00
fyy = 12y 2 − 4.
Dâ´u hiê.u du’ không cho ta câu tra’ lò.i. Ta nhâ.n xét ră`ng trong lân
` n ta.i nhũ.ng diê’m mà f (x, y) > 0 và nhũ.ng
câ.n bâ´t kỳ cu’a diê’m O tô
diê’m mà f (x, y) < 0. Chă’ng ha.n do.c theo trung c Ox (y = 0) ta có
f (x, y)y=0 = f (x, 0) = x4 − 2x2 = −x2(2 − x2 ) < 0
Nhu. vâ.y, ta.i nhũ.ng diê’m khác nhau cu’a mô.t lân câ.n nào dó cu’a
diê’m O(0, 0) sô´ gia toàn phâ` n ∆f (x, .y) không có cùng mô.t dâ´u và do
dó ta.i O(0, 0) hàm không có cu..c tri. di.a phu.o.ng.
√ √
Ta.i diê’m M1(− 2, 2) ta có
A B 20 4
= = 400 − 16 > 0
B C 4 20
9.3. Cu..c tri. cu’a hàm nhiê
` u biê´n 149
√ √
và A > 0 nên ta.i M1 (− 2, 2) hàm có cu..c tiê’u di.a phu.o.ng và
fmin = −8.
√ √
Ta.i diê’m M2 ( 2, − 2) ta có AC − B 2 > 0 và A > 0 nên ta.i dó
hàm có cu..c tiê’u di.a phu.o.ng và fmin = −8.
Vı́ du. 2. Kha’o sát và tı̀m cu..c tri. cu’a hàm
f (x, y) = x2 + xy + y 2 − 2x − 3y.
fx0 = 2x + y − 2 2x + y − 2 = 0,
⇒
fy0 = x + 2y − 3 x + 2y − 3 = 0.
1 4 1 4
. .
Hê. thu du o. c có nghiê.m là x0 = , y0 = . Do dó , là diê’m
3 3 3 3
dù.ng và ngoài diê’m dù.ng dó hàm f không có diê’m dù.ng nào khác vı̀
fx0 và fy0 tô
` n tâ.i ∀(x, y).
iii) Kha’o sát cu..c tri.. Ta có A = fx002 = 2, B fxy
00
= 1, C = fy002 = 2.
Do dó
2 1
∆(M0) = = 3 > 0 và A = 2 > 0
1 2
1 4
nên hàm f có cu..c tiê’u ta.i diê’m M0 ( , . N
3 3
Vı́ du. 3. Tı̀m cu. c tri. cu’a hàm f (x, y) = 6 − 4x − 3y vó.i diê
. ` u kiê.n là
x và y liên hê. vó.i nhau bo’.i phu.o.ng trı̀nh x2 + y 2 = 1.
Gia’i. Ta lâ.p hàm Lagrange
Ta có
∂F ∂F
= −4 + 2λx, = −3 + 2λy
∂x ∂y
150 Chu.o.ng 9. Phép tı́nh vi phân hàm nhiê
` u biê´n
−4 + 2λx = 0
−3 + 2λx = 0
x2 + y 2 = 1
Gia’i ra ta có
5 4 3
λ1 = , x1 = , y1 =
2 5 5
5 4 3
λ2 = − , x 2 = − , y2 = −
2 5 5
Vı̀
∂ 2F ∂ 2F ∂ 2F
= 2λ, = 0, = 2λ
∂x2 ∂x∂y ∂y 2
nên
d2 F = 2λ(dx2 + dy 2).
5 4 3 4 3
Nê´u λ = , x = , y = thı̀ d2 F > 0 nên ta.i diê’m , hàm
2 5 5 5 5
có cu..c tiê’u có diê
` u kiê.n.
5 4 3
Nê´u λ = − , x = − , y = − thı̀ d2 F < 0 và do dó hàm có cu..c
2 5 5
4 3
` u kiê.n ta.i diê’m − , − .
da.i có diê
5 5
Nhu. vâ.y
16 9
fmax = 6 + + = 11,
5 5
16 9
fmin = 6 − − = 1. N
5 5
Vı́ du. 4. Tı̀m cu..c tri. có diê
` u kiê.n cu’a hàm
2 2
1) f (x, y) = x + y + xy − 5x − 4y + 10, x + y = 4.
2) u = f (x, y, z) = x + y + z 2
(
z − x = 1,
y − xz = 1.
9.3. Cu..c tri. cu’a hàm nhiê
` u biê´n 151
g(x) = x2 − 5x + 10
và cu..c tri. di.a phu.o.ng cu’a g(x) cũng chı́nh là cu..c tri. có diê
` u kiê.n cu’a
hàm f (x, y). Áp du.ng phu.o.ng pháp kha’o sát hàm sô´ mô.t biê´n sô´ dô´i
vó.i g(x) ta tı̀m du.o..c g(x) có cu..c tiê’u di.a phu.o.ng
5 15
gmin = g = ·
2 4
Nhu.ng khi dó hàm f (x, y) dã cho có
5 3
cu..c tiê’u có `u
diê kiê.n ta.i diê’m ,
2 2
5 3
(y = 4 − x ⇒ y = 4 − = ) và
2 2
5 3 15
fmin = f , = ·
2 2 4
2) Tù. các phu.o.ng trı̀nh ràng buô.c ta có
z =1+x
y = x2 + x + 1
và thê´ vào hàm dã cho ta du.o..c hàm mô.t biê´n sô´
Dê˜ dàng thâ´y ră`ng hàm g(x) có cu..c tiê’u ta.i x = −1 (khi dó y = 1,
z = 0) và do dó hàm f (x, y, z) có cu..c tiê’u có diê ` u kiê.n ta.i diê’m
(−1, 1, 0) và
fmin = f (−1, 1, 0) = 0. N
152 Chu.o.ng 9. Phép tı́nh vi phân hàm nhiê
` u biê´n
Vı́ du. 5. Bă`ng phu.o.ng pháp thù.a sô´ bâ´t di.nh Lagrange tı̀m cu..c tri.
` u kiê.n cu’a hàm
có diê
u = x + y + z2
vó.i diê
` u kiê.n
(
z−x = 1
(9.16)
y − xz = 1
F (x, y, z) = x + y + z 2 + λ1 (z − x − 1) + λ2 (y − zx − 1)
z−x = 1
y − xz = 1
ta thâ´y ră`ng (9.16) xác di.nh că.p hàm â’n y(x) và z(x) (trong tru.ò.ng
ho..p này y(x) và z(x) dê˜ dàng rút ra tù. (9.16)). Gia’ su’. thê´ nghiê.m
9.3. Cu..c tri. cu’a hàm nhiê
` u biê´n 153
y(x) và z(x) vào hê. (9.16) và bă`ng cách lâ´y vi phân các dô
` ng nhâ´t
. . .
thú c thu du o. c ta có
( (
dz − dx = 0 dz = dx
⇒ (9.17)
dy − xdz − zdx = 0 dy = (x + z)dx.
Thay giá tri. λ2 = −1 và (9.17) vào (9.18) ta thu du.o..c da.ng toàn
phu.o.ng xác di.nh du.o.ng là
d2 F = 4dx2 .
Tù. dó suy ra hàm dã cho có cu..c tiê’u có diê
` u kiê.n ta.i diê’m
M0(−1, 1, 0) và fmin = 0. N
Vı́ du. 6. Tı̀m giá tri. ló.n nhâ´t và nho’ nhâ´t cu’a hàm
f (x, y) = x2 + y 2 − xy + x + y
`n
trong miê
D = {x 6 0, y 6 0, x + y > −3}.
Gia’i. Miê` n D dã cho là tam giác OAB vó.i dı’nh ta.i A(−3, 0),
B(0, −3) và O(0, 0).
i) Tı̀m các diê’m dù.ng:
fx0 = 2x − y + 1 = 0
fy0 = 2y − x + 1 = 0
Tù. dó x = −1, y = −1. Vâ.y diê’m dù.ng là M(−1, −1).
Ta.i diê’m M ta có:
ii) Ta có
00
A = fxx (−1, −1) = 2
00
B = fxy (−1, −1) = −1
00
C = fyy (−1, −1) = 2.
−3 3 3
(fnn )x+y=−3 = ta.i diê’m − , −
4 2 2
(fln ) x+y=−3 = 6 ta.i diê’m (0, −3) và (−3, 0).
iv) So sánh các giá tri. thu du.o..c dô´i vó.i f ta kê´t luâ.n fln = 6 ta.i
(0, −3) và (−3, 0) và giá tri. fnn = −1 ta.i diê’m dù.ng (−1, −1).
BÀI TÂ
.P
9.3. Cu..c tri. cu’a hàm nhiê
` u biê´n 155
5. f = 2x4 + y 4 − x2 − 2y 2 .
√
9. f = x y − x2 − y + 6x + 3. (DS. fmax = 15 ta.i diê’m (4, 4))
√ 2
10. f = (x2 + y) ey . (DS. fmin = − ta.i (0, −2))
e
11. f = 2 + (x − 1) (y + 1) . (DS. fmin = 2 ta.i diê’m (1, −1))
4 6
(DS. fmin = −9 ta.i diê’m (−1, 2, −2); fmax = 9 ta.i (1, −2, 2).)
Tı̀m giá tri. ló.n nhâ´t và nho’ nhâ´t cu’a các hàm sô´ sau.
22. f = x2y(2 − x − y), D là tam giác du.o..c gió.i ha.n bo’.i các doa.n
thă’ng x = 0, y = 0, x + y = 6.
1
(DS. fln = ta.i diê’m (1, 2); fnn = −128 ta.i diê’m (4, 2)).
4
23. f = x + y, D = {x2 + y 2 6 1}.
√ √2 √2
(DS. fln = 2 ta.i diê’m biên , ;
2 √2 √
√ 2 2
fnn = − 2 ta.i diê’m biên − ,− ).
2 2
24. Tù. mo.i tam giác có chu vi bă`ng 2p, hãy tı̀m tam giác có diê.n tı́ch
ló.n nhâ´t.
˜ n. Dă.t a = x, b = y ⇒ c = 2p − x − y và áp du.ng công
Chı’ dâ
thú.c Heron
p
S = p(p − x)(p − y)(x + y − p)
` u).
(DS. Tam giác dê
25. Xác di.nh giá tri. ló.n nhâ´t và nho’ nhâ´t cu’a hàm
f = x2 − y 2 , D = {x2 + y 2 6 1}
26. Xác di.nh giá tri. ló.n nhâ´t và nho’ nhâ´t cu’a hàm
f = x3 − y 3 − 3xy, D = {0 6 x 6 2, −1 6 y 6 2}.
158 Chu.o.ng 9. Phép tı́nh vi phân hàm nhiê
` u biê´n