HIDRATJLICKI

STROJE,VI
UdZbenik za zavrBni stupani usmierenog
obrazovania u metalskili struci

I izdanje

SKOLSKA KN]IGA
ZAGREB 1978
 Urdnih SADRZAJ
EDO HERCIGONIA
PREDGOVOR 5
Recenzenti
6
RUDOLF BERNARDIC
ALOJZ KRALJ l. Kllpne purnpe 7
VLADIMIR SRB
1.1 Sastatni dijelodi natelo rfu 7
1.2 Poiljela hlipnih pumpi 7
Lektor
1.3 Kolifina dobaae hlipih ptnnpi 8
DURDA ZTVTOVTC 1.3.1. Jednoradna klipna pumpa 8
1.3.2. Dvoradna klipna pumpa 10
Crteie izradio 1.3.3 Diferencijalna klipna pumpa t2
ZVONKO FEIL 1.4. Mjere za smanjenje nerosnomjetnosti holitine dobaae hlipnih pwnpi l3
*lTi 1.4.1 Proradunzra[nihkomora l6
c*t;a, snarna specifilna energija pumpe i oisina usisaaat{a l9
1.5.1. Gubici p"mps t9
1.5.2. Swarna specifiEna energija pumpe 2t
1.5.3. Visinausisavania 22
I.6. Snagai stupnjevi djelooanjaHipne pumpe 25
,,1
1.7. Proratnt glat:nih dimenzija Hipne pumpe
l-8. Korctruhcijshe izoedbe i osttovtu korahteristike glauih dijelwa 1rumpe 32
1.9. Klipnepwtpeuradu 35
t:7o., ,Konstruhcijshc izztedbe i pi*jena Hipnih OqenOi 36
2: rurbiiii'uqp.pe 43
2.1. Centtifugalnepwnpe . . . 43
2.1.1. Sastavni diielovi, nadelo rada i podjela 43
Odobrio Repubtilki kulturu i fizitku kulturu
sektetariiat za prosvietu, 2-1.2. Swarna specifilna energija ceouifugslne pumpe 45
SRH rjclenjem brci 5173/l 1978 od' 7.7-1978- 2. 1.3. Utjecaj oblila radnih lopatica na teoretsku specifiEnu energiju
-
trvlatiteli u ime Zavoda za prosvjetno-pedagoSku sluibtt laan Budin' pumpe . : 48
2.1.3.1. Lopatice s radiialnim sw5etkom 48
2.1.3.2. Loprtice savijene napriied 50
. 2.1.1-1. Lopatice seviiene narag 50
2.1.4. Oblici rotora (radnog kola) 5l
2.1.5. Uloga sprovodnog kola (zakola) 52
2.1.6. Visina usisavania i poiara kavitaciie 54
2.1.7. Karakteristike centrifugalne pumpe 55
2.1.7.1. Teoretska k$aktedstika 55
2.1.7.2. Stvama karakteristika cenrifugalne pumpe . 57
2.1.8. ProraEun centrifugalnih pumpi 59
2.1.8.1. Snaga pumpe i stupnjwi dielovanja 59
2.1.8.2. lzbot broja okreta rotora pumpe 6t
2.1.8.3. Promieri cievovoda 6l
2.1.8.4. Promier vratila pumpe 6l
2.1.8.5, Proradun osnovnih veliEina rotota 62
2.1.8.6. Aksiialnasilainalininjezinaiziedna6avania . . . 66
2.I.8.7. Osnovne velidine spiralnog ku6i5ta 68
2.1.9. Konstrukciiske izvedbe i primjena centrifugalnih pumpi 70
2.1.9.1. Pumpe opce primieae 7t
2.1,9.2. Centifugalne pumpe za specijalne namjene 73
2.1.I 0- Ispitivanje centifugalnih pumpi 76
2.1.10.1. Mierenie stvarne specifiEne energije pumpe 77
lLll Oilfiofog zevoda rlrvatske, zegreb, Frenkopanska 26 2.1,10.2. Mjerenie koliEine dobave 79
 2.1.11. Centifugalne pumpe u radu 80
2.l,ll.l. Sprelaaje centrifugalnih pumpi 80
2.1.11.2. Regulacija dobave centrifugslnih pumpi 83
2.1.11.3. Puitaaje entrifirgalnih pumpi u rad 86
2.l.ll-4. Uzroci loSeg rada pumpe 87
hopelerwpottge . . . 88
slrcclr'lnlh ko8strutc$a 95
Zttpbilapwt?a 95
Viitana pwrrpd 96
Kilnapwpa 97
Rotacijsho-hrilru (telij sha punpa) 97
Menbronshaputpa . , . 98
Injektoi 99
Ejehtori t00
Mamut-punpa (derclift) 100
Pulzator r0t
postroienia I vodne turbiae r03
Hidroenerg etsha pos t r oj enj a 103
Vodne turbine 104 Autor
4.2.1. Vrste vodnih turbina r04
4.2.2. SpecifiEni broj okreta 104
4.2,3. Izbor tipa turbine 105
4.2.4. Turbine slobodnog mlaza 107
4.2.4.1. Peltonova turbina 107
4.2-4.2. Snrgai stupnievi dfelovania Peltonove turbine ll0
4.2.4.3. Regulacija Peltonove turbine lll
4.2.5. PretlaEne pumpe tt2
4.2.5.1. Stupnjevi dielovanja i snaga pretladnih turbina il6
4.2.5.2. Brwllefie kod pretlaEnih turbina r18
4.2.5.3. Fraucisova turbina n9
4.2.5.3.1. Regulacija Francisove turbine 121
4.2.5.4. Propelerne turbine . 122
4.2.5.4.1. Regulacija Kaplanove turbine 124
4.2.6. Trolenie diielova turbine 124
4.2.7. Ispitivanje modela turbine . . t25
Hldraulllki pogon 127
5.1. Nalelo hidrauJithe rcpldcije 127
5.2. Osttctni elementi hiihauhthog pogoat 127
5.2.1. HidrauliEke pumpe i hidromotori t28
5.2.2. Hidraulidkirazvodnici 129
5.2.3. Prigu3ivaEi I30
5.2.4. Veotili l3l
5.2.5- Sirrboli za crtanie hidraulitkih shema r33
5.2.6. Hidraulilki regulacijski sustavi 134
5,3. Hidrauli[hi prijenosnici 137
5.3.1. Hidraulidkespojke 137
5.3.2. Hi&aulidki o'".irfot *to.i r40
talut4 . 142
ilog t43
 UVOD

ilir pretvaraoie iednog oblika (raspoloZive) energiie u drugi,

ni pietvarana mogu tid razliditi'pa stoga posmie:
I raspololirnr mehaniCku energiiu prewaraiu (transformiraju) I. KLIPNE PUMPE
coerfi;e. Orramo pripadafu: pumpt, kompresori, ventilatori,
1.1. SASTAVNI DIJELOVI I NACELO. RADA
koii raspoloZirnr energiiu prewaraiu u mehanidku radniu: Pumpno postroienje sastoji se od:
pogonski stroievi, pumpe, tladnog (potisnog) cievovoda,
strojwi, - usisnog cjevovoda, - pogonskog stroja.
- l.l.
-
Na slici prikazana ie shema pumpnog postroienja. Opi5imo rad pumpe
ovc klasifikacije stroieva, hidrauliCki stroievi mogu biti: i promotrimo zbivar\a u pumpi za vrijeme prvog hoda klipa.
a) Hod od poloZaja I do poloiaja II
Budu6i da je cilindarski prostor (V") zatvoren pri kretaniu klipa od I do II,
u njemu nastaje podtlak prema atmosferskom tlaku. Pod djelovanjem razlike tla-
kova atmosferskog tlaka na slobodnu povr5inu teku6ine u donjem spremniku
(1) po- i tlaka u pumpi p tekudina se kroz usisni ko5 (2), usisni vod (3), usisnu
zradnu komoru (4) i usisni- ventil (5), koji je u tom trenutku otvoren, usisava u ci-
blE, lindar pumpe (7), sve do dolaska klipa u poloZaj II.
hrrbine'
Time je prvi hod zavr5en, smjer kretanja klipa se mijenja i podinie drugi hod.
anidku energiiu od nekog
teku6ine koia Protje6e. b) Hod od poloEaja II do polotaja I
e i Po konstrukciii, Pa ih
u skupine: Usisni ventil (5) zatvara se zbog djelovanja hidrodinamidke sile koja nastaje
zbog povratnog gibanfa teku6ine. Sila tlaka u cilindru drZi zatvoreni ventil u tom
poloZaju i dim je ta! tlak ve6i, ventil bolie brwi. Tekudina se preko potisnog ventila
b) turbopanPe: (13), potisne zratne komore (14) i potisnog voda (15), potiskuie u gornji sprernnik
centrifugaloe, (16) sve do dolaska klipa u liievu Snrtvu todku (poloZaj I). Kada klip stigne u poloiaj
- poluaksiialne, I, potisni ventil se zatvori i s promjenom smiera kretanja klipa podinie novi radni
- propelerne (aksijalne). ciklus. Tako se u klipnoj pumpi mehanidka energija radnie prewara u hidraulidku
- energiiu teku6ine.
konstrukcijska razlila klipnih pumpi i turbopumpi ie u radnom ele-
clcment klipne pumpe je kiip koii se giba pravocrmo, a radni element
tc rotor koii se giba kntZno. 1.2. PODJELA KLIPNIH PUMPI
honsrrukciia
Klipne pumpe mogu se podijeliti:
razlikuju se od prethodnih po konstrukcijskoi izvedbi. U tu sku-
a) prema naEinu djelmtanja na:
jednoradne klipne prunpe,
PumPe,
purnpe,
- dvoradne klipne pumpe,
- diferenciialne klipne pumpe.
-
rnske pirmpe,
b) prema kolitini dobaoe na:
Gtmjne) pumpe (iniekore i ejektore), klipne pumpe male dobave (8 < 0,01 *t r-'),
pe (aeroliftove), - klipne pumpe srednje dobave (0,01 m3 s-t < O < 0,05m3 s-r),
r pulzatore. - klipne pumpe velike dobave (9 > 0,05 mt s-').
-

rl
 klipne pumpe niskog tlaka (p < 3 ' lOs Pa),
< 106 Pa),

prema broju cilindaru na:.

klipne pumpe,
- iednocilindridne
dvocilindri&re klipne pumpe,
- viSecilindridne klipne pumpe.
-prena
r) orct; tehufine nai
klipne punpe za teku6ine temperature do 25'C,
- klipne pumpe za teku6ine temperature vi5e od 25'C,
- klipne pumpe za teku6ine koje sadrZe mbhanidke primiese,
- klipne pumpe za kemiiski agresivne tekudine.
-
Pumpe se mogu podiieliti i prema poloZaiu cilindra, prema vrsti pogona, pre-
5

ma miestu iskori5tavanja itd.

vl
1.3. KOLICINA DOBAVE KLIPNIH PUMPI
Kolidina dobave fe kolidina teku6ine koia u iedinici vremena protede kroz neki
odreden presjek. Jedinica za mierenje protoka fe Im3 s-l ].

1.3.1. Jednoradna klipna pumpa

Promatrajuii sliku l.l. moZe se uoditi da se tekudina usisava i tladi (potiskuie)
&rmo s iedne strane klipa, pa takvu pumpu nazivamo jednoradna pumpa. Sl. 1.1. Shema postrolenja klipne pumpe
Ako se zanemare volumetrijski gubici, neizbjeZni u radu pumpe, za hod od 1 donii spremnik; 2 koS; 3
II do I potisne su: 4 - usisna zracna komora; - usisni
5 - usisni
usisni ventil; 6
vod;
tilelo
V':A.5. -
pumpe; 7 cilindar; 8 - - l0
- 11
kriZna glava; - 12klip; 9tulica
ojnica; - klipnjaea;
osnog koliena; -
Za n okreta u sekundi rudice osnog koljena bit 6e potisnuta teoretska kolidina 13 -
potisni ventil; 14 -
potisna zradna komora; 15
- vod;'16 gornji
potisni - spremnik; Ho, geodetska -
uslsna visina; H* - geodetska potisna visina;
- H, geo-
tekudine:
Qr:A's'n[m3s-r], (t.l) detska visina; Vr- zaporni ventil na usisnom- vodu;
Vz zapotni ventil -na potisnom vodu
A [m'] povrSina popreEnog presieka cilindra, -
-
s [m] hod klipa.
-
Izraz Qr: A ' s . n daje kolidinu dobave jednoradne klipne pumpe, ali ne pokazuje
zakonitost promjene protoka ili dobave za vrijeme radnog ciklusa, ti. za iedan
okret kolienastog vratila.
Da bismo upoznali zakonitost promjene kolidine dobave, posluZit 6emo se
grafidkim prikazom. Izrnedu brzine klipa i kutne brzine vratila postoji pribliZni
odnos (sl. 1.2):
ck, : ra . (,i" r, * + ;. sin z r) [m s -'],
r [m] polumjer rutice osnog koljena, Sl. 1.2. Shema klipnog mehanlzma
- usisni vod;2 usisni ventil;3 cilindar;4
ar Irads-r] - kutna brzina rudice osnog koliena, 1
- ojnjca; I - rudica klip;
kut miice osnog koljena u odredenom poloiaju 5 - klipnjada; 6 - kriina glava; 7
9 [ rad ] - koliena; I - potisni ventil; -10 potisna - zradna
LIm] - duZinaoinice. osnog
komora; 11 -
priklluCak -
potisnog voda
- -
 Bududi da je r mnogo manii od Z a) Zahod klipa od I do II tekudina se potiskuje iz cilindarskog pro:iora l,
preko potisnog ventila (9) i potisnog cjevovoda (13). Kolidina dobave potisnura za
vrijeme ovog hoda bit 6e:
(, <<L), moie se dfan]. f 'sin 2q zanarraati, pa ie brzina klipa biti:
v" -- (A, - Ar) . s [mr],
ctr: t ' aI sin g'
A, : D'4n [m'] povriina popreinog presjeka cilindra,
Ako teku6ina u potpunosti slijedi kretanie klipa, kolidina dobave ie iednaka: -
ar: o' in [m'] povrSina popreEnog presjeka klipniade,
QP: A' cru slml
-
hodklipa,
Qq: A'r'a; 'sing. (r.2)
D [m ] - promjer cilindra,
ar:konst., ti. d [m ] - promier klipnjaEe.
Za vet konstruiranu pumpu s z:konst., bit 6e i A'r' -
dobava se miienja p
Diiagram takve nacrtan je na slici 1.3. Na diiagra-
mu koliiine dobave dana je ovisnost protoka (dobave)
u funkciii kuta g, ti.
Qq:f@).
oql.

Sl. 1.4. Dvoradna kllpna pumpa

1 usisni vod; 2 usisna zradna komora; 3, 4 usisni
- 5
ventil; klip; 6- klipnja6a; 7 - 8, I
- 10 -cilindar;
potisni ventili; 1l
- brtvenica;
potisna -
zracna komora;
- -
12
- spojna cijev; 13 - potlsnl vod
b) Za hod klipa od II do I tekuiina se iz cilindarskog prostora B, usisana u
prethodnom hodu, potiskuje fuoz potisni ventil (8) i potisni cjevovod (13). Po-
Sl. 1.3. Dllagram dobaue lednoradne kllpne pumpe tisnuta kolidina teku6ine bit 6e:

Iz dijagrama dobave (sl. 1.3 i V'lAr.sImt].

hta g, tl. radiiitim poloZajima Za vrijeme tog hoda-s druge strane klipa izvrSeno je usisavanje teku6ine.
&bave. Na primier, kutu g1 odgo Ukupna je kolidina potisnute teku6ine, tj. za iedat okret rudice ili vratila:
Ako pozitivne wijednosti ordin
bdine za razlidite poloZaje klipa, a
t*uCine, moie se uoditi neravnomj
v+v"*v'tm"l,
Tll nedostatak ublaZava se sprezanjem vise jednoradnih pumpi na zajedniiko ko- a kolidina dobave u sekundi:
$nasto vratilo i na zajednidki potisni vod, i ugradnjom zradnih komora u sklopu
pmpnog postroienia. Qt : n' V : n' (V + V") : t' n(2 A1- Ar)[m3 s-t]. (r.3)
Diiagram kolidine dobave dvoradne klipne pumpe prikazan je na slici 1.5.
11.2. Dvoradna klipna Pumpa Iz dliagrama se vidi da je kolidina dobave ove pumpe u usporedbi s dobavom jed-
Kod da kuje i s fedne i s druge noradne pumpe ravnomjernija (ali jo5 uvijek nedovoljno ravnomjerna). ViSak do-
bave AQ koii se pojavliuie u toku jednog radnog ciklusa rada pumpe, u odnosu
Euneklipa izradunat 6emo tako da
bstunamo kolidinu teku6ine dobit prema pretpostavljenoj kontinuiranoj (stalnoj) dobavi, odgovara po velidini manj-
rlrmo zbrajanjem ovih dviju dobava. kovima koji se poiavliuiu u toku istog ciklusa (na slici vodoravno iscrtkani).

t0 11
 Prema tome, u potisni vod potisour 6e
se kolidina tekuiine:

,,,:Az.s[m3],.
a za n okreta u sekundi rutice:

v : (v' + v") 'z [m3 s-r1'

SI. 1.5. Diiagram dobaye dvoradne klipne pumpe
Koridina je dobave:
Q, : (.4,- Ar). s . n + Ar. s . n,
klipna pumpa iri
ijalna klipna pumpa sliina ie iednoradnoj i dvoradnoj klipnoj pumpi Q,:Ar.s.n[ms5-r1. (r.4)
ima i razlika. Slidnost s iednoradnom pumpom je u usisavan.ju tekucine Kolidina dobave diferencijalne kJipne pumpe za
ffidnog ciklusa, a slidnost s dvoradnom pumpom je u postoianju dvaju potis- dobavi jednor.adne pumpe. iednaki D,sinjednakaje
u toku jednog ciklusa.
bismo izradunali koliEinu dobave, analizirajmo radni ciklus pumpe. pumpa, u odnosu.prema jednoradnoj pumpi
,^r^Plr:y:iialna
oooa!'u r ravnomierniie op_tereienje dijelova pumpe ima ravnomjerniju
iz dijagrama dobave (st. f .U;. i p"g.;6g';;;";;;;;" se vidi

S!. 1.6. Shema dtferencfialne klipne pumpe

1 prirubnica za usisni vod;2 usisna zradna komora;
3- usisnl ventil;4 klip;5 - klipnjada;6 brtve-
- 7 potisni ventil;
nica; - 8 spojna - ciiev; I - potisna
-
zradna komora; 10 - za potisni vod;
prirubnica - A, B
cilindarski prostor - - Sl. 1.7. Diiagram dobaye dtreienct atne kllpne
pumpe

Zahod klipa od I do II (sl. 1.6) iz proetora B potisnut 6e se kolidina teku6ine:

1'4' Mjere za smanjenje neravnomiernosti koticine
dobave kripnih pumpi
V, : (Ar_ Ar). s [m.], Koli.ina dobave neravnomjerna je u toku radnog
su neravnomjernosti: ciklusa pumpe.
posrjedice
- +[m'] povrlina poprednog presieka cilindra,
-
neravnomjerno optereienje pogonskog stroja,
- +[m'] povr3ina poprednog presjeka klipnfade, - lupanje venrila,
- -
hod klipa. neravnomierno optereienie dijelova klipne..pumpe
s [m]
- - njade, kriZne glavg ojnice, koljenastog
(cilindr.a, ...,,
ktipa, klip_
riratiti, I"ir;..i-lr'i'-,

13
 Pretpostavimo li da ie a: konst., moZemo izrafunati kolebanje dobave prc-
ma iednadZbi QV : a ' r ' sin g. Najveda trenutna kolidina bit Ce kod kuta os-
Neravnolhiet a dobava
nog koliena p: k'i{r n: 1,3,5...) i iznosit

*;;;;","pri-1*"'"r"ihkornora\"11:9119:"-1"*:.'HT$l,l;'?; Q^u*,:2'A' r'al sin 45'x L,4l ' A'r'a. (1.5)

K.kif potr:f:T'.:,lT::il;.;
Kako ie
#;d"k.i a" i.eti zf ifl*,,i:f
fJlilffi#il'd"e6"..i';?'-!f.":*::'"1" ut t
',rti'"
:*:#ff il;
posebna pgsuda
mora
mora
izmettu cilin radnu Najmania 6e kolidina biti kod I : m '!{ru *: 0, l, 2, ...) i iznosit ie:
dobavu u vr
LUw^w todke
tomoru maniu kolidinu oo g' :Ionsr (od tuto" u uu
1.3 vodora','no Srafirano)'
Q^n: A't'a. (1..)
S, n^ tfici
mora sadrZavati zrak koii se Kolebanie 6e tada biti:
Komora mora biti tlatno-ekspanziiska' odnosno
uko ponasa u toku *a""g'.r["r" il;;;. otud i naziv potisna (tladna) zradna
LQ : Q^,y,-9-in az 0,41 . A .r . at. (1.7)
Lomora.
Maksimumi, odnosno minimumi, medusobno su razmaknuti zt til, a malisi-
mum sliiedi minimum i obrnuto t razmaku nl4.
Kolebanie se moie jo5 vi5e ublaZiti upotrebom kombhirane puiltpe, koja se
sasto)i od tri jednoradne pumpe (trocilindridne jednoradne pumpc), iiia su osna
koljena pomaknuta za 120" (sl. 1.9). Kolebanje je u tom sludriu:

9.ors : 2' A'r' a.r' sin60" *20,86' A' r' co, ( 1.8)

Qnin : 2' A' r' sin3O" : A' r' tt.;, (l.e)

Qv:A'r'o'slnq'
predstavliena povr5inama 0 - I - 2 - AO : Q.ur"-O.rn e 0,14 . A . r . o. (r. r0)
Pretpostavliena konstantna dobava Qt
i 4 AQ predstavlienu povrsinom
'il6'iobave
2-3-4-2-6-2"-;;?;;"*
-0 (s1. 1.3)'
kod jednoradne pumpe tznosl
Dobava za vriieme iednog okreta osnogtoliena
y' : )-' t, ii. ie arugi irod kiipa usisni (s1' l'3)'
obiiu
Dvoradna pumPa ima dva radna roda' pa ie diiagram sastavlien od
polovina sinusoide (sl. 1.5)'
manle kod dvoradne i diferencijal-
Dobava oscilira, i to vi5e kod iednoradne' a
oanorno spr e z anj ern pumpi, dobava
tre pumpe. upo.r"uo*"toriiil;'il'ilm;i, Sl. 1,9. Ditagram dobave trocllindrl6ne lednoradne kllpne pumpe
rnoZe biti ravnomiernlra.

Kolebanie dobave mnogo ie manje nego kod dvocilindridne dvoradne pumpe.

Sl.l.s.DiiagramdobavedvocllindrlEnedvoradnekllpnepumpe
Imamolikombinhanupumpukoiasesastoiiizdviiudvoradnihpumpi,nii-
*"l"iou"o zatvzrziu kut od 90'. Diia-
hova 6emo osna koliena namiestiti tako da -obiju krivulia dobave (sl. 1.8).
gram dobave d"bi#;; ;.rfi*iffi-rb.aianiem
l4
Razmak izmedu minimalne i maksimalne dobave je z/6 kuta rudice osnog kolf ena.
Ma kakvu kombinacifu uzeli, uviiek 6e preostati neko kolebanie dobave AO
u usisnom i tladnom vodu, Sto zna1i da se masa teku6ine u oba voda mora das ubr'-
zavati, das usporavati, ovisno o poloZaiu klipa, odnosno osnog koliena. Kao poslje-
dica tog kolebanja dobave, odnosno brzine klipa, a time i brzine tekuiine, iavljaju
se znatne inercijalne sile, koie izazivaiu udarce u ventile i klipove te nerniran i ne-
jednolik rad pumpe. Kod ve6ih masa teku6ine (dugadki vodovi velikih promjera)
te su inerciialne sile tolike da mogu nastati i o5te6enia na pumpnom ureda,iu, a po-
nekad moZe do6i i do razaranja cjevovoda.
15
 ,Ugradnjom zradnih komora, zbog promiene daka zraka u niima, moZemo
o-.,:Ut"Ziii kolebanje dobave da ieti a praksu potpurlo dovolino. Zradne ko-
,,
y,, ::2J-
-V^rar*V sredpja vrijednost volumena zraine komore.
se ugraduiu Sto bliZe pumpi, najdeSde su-konstuLtivno vezane s pumpom'
,* p?r,uuii.nro dviie komoie: usis.nu na ulazu.u cilindar i tladnu (potisnu)
t^\, cilindra. Ako postoji mogu6nost upotrebe samo i9dn9 zradnenastaie komore, Sto to 6e mania biti promjena tlaka u komori.
j-t.t ttrfna zradna kdmora. Potreba ugradnie usisne zra6ne komore Ovo
,^--- eg tlaka zove se statidki stupani neiednolikosti
dugih usisnih vodova, jer se na tai nadin moZe posti{i i ve6a usisna -u
visina. (sLaL brzine tekuCine u komori), a iednak je:

l
vs-__. 2nats-Pntn
- (t.t2)
1. ProraEun zra6nlh komora P",

Volumen zradnog prostora u usisnoj i tladnoj komori ovisi o nejednolikosti

Koristeci se iednakostima (ll) i (12) moZemo pisati:
bave pumpe q. fr*ori6un volumena zradne komore vrijedi za usisnu i potisnu
komoru.
KK
Za proraiun zradne komore za iednoradnu klipnu pumPu_potlebno.ie usta- a. - &"Jr-2g:r :/* .5*r - vu(v^ox"-hn) vu(v^,k,-v^tn)
d kolebanle dobave. Na slici 1.10. prikazano ie kolebanje dobave iednor-adne P', K V^r". T^""- - VJ--
re. Za vriieme potisnog hoda (od I : o" do 180") pumpa 6e d9]lar-iti -koli6inu V,,
D.El (uspravno Srafirano), dok kod usisnog hoda (od I: l8q' do 360') ne ili
fiu
'l, "ii.r'fpovac Efl. K;d bi teku6ina iz pumpe- otiecala iednoliko,^dobili
aiios.u*u ptu.r.i GIl. Pow5ina AGHF iednaka je povr5ini ABCDEA.
(t.t2a)
odakle fe
pV=K(ld?d.)

(1. l 3)

Iskustvo pokazuje da je:

,,
/.. :E
-AV : 22' A' s - za jednoradnu pumpu,

,, -LV : 9' A' s za dvoradnu Pumpu,

270' 3@' '* l-s" -
1.10. Kolebanle dobaYo lednoradne S1.1.11. Potlsna zracna komora
kllpne PumPe ,, : -5I : 0,5' I' s
'". -LV - za trocilindridnu iednoradnu pumpu,

3i da je dvostruko Srafirana povrsina ABDEA zajedni-Eka, to-koliiinu PCDB t [m'] popredni presjek cilindra,
,rsmjestiti< u povrSinu ACBA i EDHFE. Porrrsina BCDB-ie kolidina tekucine -
s[m] - hod ktipa.
p.i-aoiuri,,,*dt, komoru, dakle, smanjuje volumen zraka u komori' Volu:
tekuiine u komori ovisi o volumenu zraka koiem se tlak mijenia pribliZno po Prema tome, kolidinu,dobave.prikazane povrsine BCDB valia smjestiti u
zrad-
--^l-: i voda)'
--- zrak
(stiienke su toplinski konduktori; u dodiru su -.^I^\ D-_.n
Prema r^riA
tome nu komoru, Sto znadi da 6e ta kolidina miieniati volumen zralia u ,j,t,,oi komori,
ie (sl. l.ll): pa je povr5ina BCDB jednaka razlici volumena ztaka, tj.

p^rys. V^u: ?^in' V^urr-- P"r' Vu:0' Z: K(konst.), (l'11) LV : V^ux"- Vntn.

psr : 2."r. -'l-

--.1- 2.tn - srednja vriiednost tlaka u zratnoi komori, . 9_*i9" A z prema kglidini teku6ine za
iedan radni hod A . s (povrsina ABCDEA
sl. -l.l0) iznosi (radunski ili planimetrira .jem):

17

J
 AV jednoradnu
kolebanie prenosi i na
#r:0,55 - za iedrut PumPu, stltna ru il"lokopno
trJu, p.'""&i
o [9ia- ie
6ih in-
rirrul,
: O,2l za iednu dvoradnu pumpu, flalaimalni volumen komore mora poveiati,za dinamidki
-
ieeila rezonancija.
se
dio
U tom ie sludaju maksimalni volumen tomoiJ" *da bi" se spri_
: O,O423 za dvije dvoradne prunpe (osno koljeno 90"),
-
: 0,0094 za ti jednoradne pumpe (osno kolieno 120"). v^,*":w(o,s *o1) *
- f-/;rt*,t, (1.16)
Prema tome zraini volumen komora odredujemo tako da odredimo maksimal-
volumen komore. A.Im, ) - evovoda (usisnog ili
L.lml - tlacnog),
P [kgm-t ]
rz izraza A,I/ : V-ut"- V^n i V* :V-'*" ! !l! a:2'z'nlrud s-t l -
k-- jednog okreta osnog
korjena
_ :;-_ll,or.Bffir or-n.,
h:2 _ za dvoradne pumpe,
v-uv": * ,*- h_4_ za dviie dvoradn. p"mll (pomak osnih
* h:6 _ koljena za 90"),
za tn ,ednoradne pumpe (-p"_"t .."1n.i."ji...""1""
rzo"l.

,_Y os
, 1.5, GUB!C!, STVARNA SPECIFTCNA ENERGIJA PUMPE I VISINA
USISA /ANJA

1.5.1. Gubici pumpe

r,
rnaks- lY
2
*t L-Y
8.
ir'n ekog pogonskog stroja.
za poveianje hidraulid_
i1t
: m (o,s +
v^"t
{) r-.t (r.r4) svladavanje otpora koji
osnovnoj ulozi pumpe,

Minimalni volumen komore odreduiemo iz izraza: 5 obzirom na mjesto gdje gastaju gubici mogu biti:
V : V^^x.- V^rn, l. Vanjski gubici koji nastaju u vanjskim elemen '
i to:
a) U ravnim dijerovima cjevovoda,
:r'
V^tn: V^,t,- AZ [m3]. (1. l s) ".reu.,";r'.T:.HT.:Jredaja'
- L^c2
€4:A
Ovai izraz vrijdi i tladnu zradnu komoru samo Sto se prema iskust-
za usisnu d T Uks-'1,
w uzimaju razliditi stupnjevi neiednolikosti, i to za: ,t koeficijeot otpora trenia,
-
usisnu zradnu komoru 8.:0,10- 0,05, Z"
- duZina cievovoda,
- d" promjer cijevi,
tlaEnu zradnu komoru 8. : 0,05 0,02. c- brzina struianja.
- - -
Kod diferencijalnih pumpi potrebno ie proraiunati usisnu zradnu komoru kao b) Lokalni gttbici (e"r) nastaiu u elementima arrnanlre cjevovoda, a ra.unaiu
I iednoradnu pumu, a potisnu (tladnu) komoru kao za dvoradnu pumpu; AZ se prerna optem, izrazu:
Eimamo.iz prija5n)e tablice (w poznati A . s).
Kod statidkog proraduna zradnih komora zbog jednostavnosti smo pretposta- es2:Ez'7Vne-'1,
dli da su brzine pritiecania u usisnu zradnu komoru, odnosno brzina istiecanja iz
ptisne zratoe komore, iednolike. Bududi da se tlak u komorama koleba, to se ovo ,lz koeficijent lokalnog otpora aEnature cjevovoda.
-
t8 19
 (a"): c) Mehanidki gubici nastaju kao posljedica mehanidkog ttenja dijelova prunpe
c) Gubitak zbogbrzirrc istjecania teku6ine xo;r se nalaze u zahvatu:
ae:Et. lrror-'1, izrnedu klipa i cilindra,
- izrnedu klipnjade i brwila,
- izrnedu papuda i kliznih staza kriZne glave,
f, - koeficijent lokalnog oq'ora na izlaizrt iz cjevovoda' - trenja u svim leLaiima klipnog mehanizrna.
ukupni vanjski gubicr ";"]j,",4: -
ag2 * egt, 1.5.2. Stvarna spectfiEna energlla pumpe

*":l(Lo*r,*8,). (r 17)
1. Prerna slici l.l. geodetska oisina *isaoanja (H"") je razmak od podnoiia
potisnog ventila do razine tekudine u donjem spremniku.

b iednadzbe Protoka Q: A' c sliiedi: . 2. Geodetska potisna visina (I1"r) je razmak od podnoZja tladnog ventila do
raztne teku6ine u gornjem spremniku.

':2. 3. Geodetska visina (.F/r) je visina razine teku6ine u gorniem spremniku do

razine teku6ine u doniem spremniku (sl. l.l), ti.

Uvr5tavaniem izraza za brzinu u jednadZbu dobivamo:

H": H", * H", [m]' (r. le)
(1.17)
,*:%"(^ ++ E, + E,), 4. Stvarna specifidna energija pumpe (er) je rad Sto ga izvr5i pumpa na jedan
kilogram teku6inl.
. Stvarnu
zrne
specifidnu energiiu pumpe moZemo proradunati (ako zanemarimo br-
u) ovako: I kg
'"':fi(^ 3+E'+'')'''' nika energiju kojal
prem_
ener-
Ciii ia ie iednaka
.rko velidinu;l (^ f ib * E,) zamiienimo s ft' dobivamo: Razlika energije na ulazu u usisni cjevovod i energije na izlazu. iz potisnog cje-
vovoda mora prema tome biti jednaka stvarnoj specifidnoj energiji pumpe umanjenoi
l. 18)
es.:k'Q'VkC''} (
za gubitke u cjevovodu pumpe. Izraierro jednadibom:
razliku.od vaniskih gubitaka'
L Unutralnji gubici nasraiuu unutra5niosti pumpe'.Za eZ-et:€p-€sc. (1.20)
po prirodi iiatiJier.
,-r'iiilJffii^i*orJ energiie), unutra$nji gubici
loii su Iz jednadZbe (1.20) moZemo izradunati stvarnu specifidnu energiju pumpe (er):
mogu biti:
hidraulidki,
€p: az- et * er" pkg-r]. (t.21)
- volumetrijski,
- 4ko energiie u gornjem i donjem spremniku (sl. 1.12) izrazimo
. poloZaine pomodu tladne
mehanidki. t energije, onda dobivamo:
-
a) Hidraulidki gubici nastaiu: 6ll 6l

zbog trenja teku6ine u v-entilima' ep : ? - I g' H"f er. [,Ikg-l], (t.22)

- zboi trenia teku6ine u ci.lindru' P

- zbog p.o*i* smiera gibania teku6ine u cilindru'

tlak u gornjem spremniku,
- P" [Pal
- tlak u doniem spremniku,
b) Volumetrijski gubici nastaju zbog: P'[Pa]
-
Q [kgm-"]
brtvlienia ventila na ventilskom siedilg' . -
gusto6a tekucine,
g [ms-'] -
- nesavrsenog ;;;i;;;i; i;;a' klipa i cilindra'te klipniaie i poklopca' gravitaciia,
- ,,o"vrs",,; HS [m]
- geodetska visina,
aPsorPciie zraka teku6inom' €." [J kg-'] - gubici energije u cievovodu.
- -
bogvolumetrijskihgubitakastvarnadobavabit6emaniaodteoretskedobave:
Sl. 1.12. Shema pumpe aa zatyorentm spremnlclma
Q: Q,- 4",
I donli spromnik; ll gornli spremnik; p', p"
pumpe' -
apsolutni tlak u donjem,- odnosno -
gorn,em spremniku
4" - volumetrijski (protoEni) gubitak

n 2L

fr
 Da ne bi do5lo do prekida snrpca tekucine u usisnom vodu, tlak usisavanja p mora
da ie tlak u gorniern i doniern sprernniku jednak, pa u jednadZbi
postaie iednak nuli.
biti jednak ili veii od tlaka isparavanja tekuCine p, pri odredenoj temperaturi:
slulaju stvarna specifidna energija pumpe iednaka ie: P> ?o. $.27)
* (t.23)
eo -- E ' Hg e." Ukg-']. Urn5tavaniem uvjeta (1.27) u jednadZbu (1.26) dobivamo visinu usisavanja:

energiia
epecifidna sile na klipu po jednom kilogramu
,",.+ l+_*_+1 (r.28)
io tog radaltro5i<, hidraulidkih gubitaka u pumpi, a r^r.
r radi swarna je s prunpe, pa moZemo pisati:
Iz izraza (1.28) vidi se da usisna visina ovisi o atmosferskom tlaku, tlaku isparava-
: 1], (1.24)
atr €o f e"6 [,I kg- nja tekuCine pri odredenoi temperaturi, gubitku energiie u usisnom vodu (to zna6i
da ovisi o brzini teku6ine u usnom vodu, duZini i izvedbi cjevovoda) brzini klipa,
gusto6i teku6ine i gravitaciji.
[Jkg-'] - stvarna specifiEna energiia,
[Ikg-'] - hidraulidki gubici energiie u pumpi. Pregled u$ecaia poiedinih dinilaca na usisnu visinu:
a) Atmosferski tlak ovisi o nadmorskoi visini i atmosferskim prilikama. U tablici
I.l prikazana ie ovisnost velidine atmosferskog tlaka (po) o nadmorskoj visini.
uslsavania
Tablica 1.1. Ovisnost velidine atmosferskog tlaka o nadmorskoj visini
iednadZba (sl. 1.13) za presieke I - I i 2-2:
rooo]rr*lrooo
(1.2s)
'i**:e;+lt*r.H".*e,u 88 200 | 84 30ol

?o : pr tlak na razini donieg spremnika

-
- Q gusto6a tekucine, b) Ovisnost tlaka isparavanja vode koja se usisava o temperaturi teku6ine dana ie
c1 btzine tekutine u doniem spretnniku, u tablici 1.2. Tlak isparavanja vodene pare naglo rastg zbog temperature koja je
: -
? pz tlak na klipu za vriieme usisavanja, viSa od 50oC, zbog gubitaka pri usisavanju, a i zbog sigurnosti. U pravilu se za
, c2 - brzina klipa, temperature vi5e od 65oC mora primjenjivati pritjecanje vode u pumpu, ili, ukratko,
IIr" - geodetska usisna visina, donji spremnik nalazi se iznad pumpe.
er - Bubitak energije u usisnorn vodu.
-
Tablica 1.2. Ovisnost veliEine tlaka isparavania vode o temperaturi vode ['C]

Tlak isparavanja vode

Po lPal

o 6Il
5 872
S!. 1.'t3. Vlslna uslsaYanla kod kliPne pumpe bez 10 I 227
uslgne zraEne komole 20 2 337
30 4 241
Q 7 175
50 12 335
cr u doniem spremniku zbog male vriiednosti moZemo zanemariti (ct - 0), 60 t9 920
Uak usisavania iednak: 70 31 170
80 47 360
90 70 llo
P:Po-l**t'H"'+%l ' p [Pa]- (r.26) 100 t0l 325

23
r
l$
t
f;
da gubici energije u usisnom vodu rastu s kvadratom brzine usisavania,
l e se brzina vode u usisoom vodu:
)li
i/

ht
' cs : 0,6
-2 [m s-
t]' h:+ i +.r .a2 tmt. ( 1.31)

duZine usisnog voda na visinu usisarrania moZemo razmatati dvoiako, S ovako izraienim inercijalnim gubitlom visina usisavanja I/., iest:
bez usime zratte homore (sl. l.l3). Smanienje usisne visine zbog
u gsisnom vodu nastaje kao posliedica ubrzania teku6ine koja se

ie sila telu6ine:
,""
"*l+-+ -,*-+ ft.r".,. ^,1 tmt. (1.32)

Fr:m'a lz izraza (1.32) moZe se zakliuditi da

: At' l.' p u
m
- masa stupca tekudine
a : r '.' ' (.o, I * Lrcos, *)
lna je vrijednost ubrzania za q
u sludaju pumpe bez usisne zradne ko-
usisnom vodu duZine /.,
more duZina usisnog voda d nepovoljno
utiede na vrijednost visine usisavannja.
ubrzanie klipa. Zbog toga se takva pumpna postroienja
grade s kratkim usisnim vodom ve6eg
promjera.
: 0i

amzks:r.rr(t+ L!-),

r polumjer rudice osnog koliena,

.L
- duZina oioice,
or
- kutna brzina ruEice osnog koliena. Sl. 1.1{. Vlslna uslsavanla kod kllpnc pumpe
- s uslsnom zra6nom komorom
vriiednostf : ]aoui, e. r.
2. Klipna purtl,as usistum ilatnon konorom (sl. l.la) Djelovanje usisne zradne ko-
.6 more na usisnu visinu pumpe ie smanjenje inerciialnog gubitka energiie. Usisna
4maks : zradna komora smaniuje nejednolikost brzine u usisnom vodu, pa su i ubrzanja
a

7,
' .a' ,

teku6ine u vodu manja.

pretpostavku da teku6ina potpuno sliiedi kretanie klipa, na osnovi jednadZbe Za pribbtlai proradun usisne visine moZe se koristiti jednadZbom (1.32), tako
da se od duiine usiinog voda /, oduzme duZina /'" pa tekudina mora prije6i put /"".
, bit 6e:
Iztaz za usisnu visinu sada ima oblik:
A'a^o*s:4.'d",
6A r. r-.
a":_5. A-. I L 1"-i'"-T' )t'''L"" '"f [m]' (l'33)

sila jest:
1.6. SNAGA I STUPNJEVI DJELOVANJA KLIPNE PUMPE
,,:*tt"'r'A'(,'[N]. (t.2e)
Snaga koju pumpa predaje teku6ini manja je od snage koju pumpa prima na
spoici. Uzrok tome su ztolumetijski, hidrauliCki i mehaniihi gubici koji nastaju u
llnercijalnu silu moZe se izraziti kao inerciiu stupca tekuCine koia struii kroz radu pumpe.
d vod visine ft (sl. Ll3):
Ovi gubici obuhva6eni su volumeriiskim, hidraulidkim i mehanidkim stup-
\:g.p.A".lr tNl. (r.30) njem dfelovanja.

25
 (Q) i teoretske dobave pumpe Prema izrazi,na (1.34), (1.3t i (1.36) sliiedi:
stupani dielovania ie odnos swarne

-a: (1.34)
4 :4" ' zla ' 4^, (r.3e)

'1, dr' 4:0,70-0,90.

vrii ednosti ovos stupni a. di elovani a
*t-ii:-::, t"*" spojci pumpe moZemo izradunati iz iztaza (1.38):
i"BHP.""Jff .a::iliJ :
Ufriieniem, a niZe vriiednosti za pumpe man'ln
c
"l
P"-Q'P 'eo
kre6e se u girnicama: '4 ,*]. (r.40)
4,
4":0,88-0,99' Snegu pogonskog motora treba pove6ati za gubitke na transmisiii:
pumDe i hidrautiikog rada
Ehi stu\ani djelooanja odnos ie stvarnog,rada
sto su hidrauli.ki gubici';"arlir, t ia.riirelt r*'pu"i'ai"rovania tim ie blizi P^:;P [w], (1.4r)
a moZe se izradunati Prema izrazu:
?'r stupani djelovanja transmisiie,
eo (r.3s) -
tln:;;t
1.7. PRORACUN GLAVNIH DIMENZIJA KLIPNE PUMPE
qb: 0,97
- 0'98'

u pumpi i nienom-po- _ osnovni parametri za proradun klipne pumpe jesu: kolidina dobave i stvarni
i srupanj djelooanja obuhva6a mehanidke C"bitk: i brwenice' trenle u rad pumpe.
mehanizmu, i to, t...,1e'ftila-i-citindra'-klipniaie
itd. a) Promier cilindra
a izratunava se
,*iiki ..rp"rri dielovania smaniuie korisnu snagu Pumpe'
Volumen cilindra dobivamo iz jednadZbe dobave. .

( 1.36) Za jednoradnu punpu:

'l^:#' ls

t a?*
z ., [m,], (r.42)
4-:0'85-0'98'
P1 snaga na sPoici PumPe' a za dvoradnu pumpu:
-
snaga Ptm4e dana ie iztamm"
(1.37)
Pt: Q' P ' e, [W]
(Pt) i utro5ene snage pum-
^.':a?* [m.], (1.43)

i stupanj djelwanjaie odnos korisne snage Pumpe A [m'] povr5ina poprednog presjeka
cilindra,
spoici pumPe. rlml -
ttme, ukupan ie stupani dielorrania: n I m s-r ] -hodklipa,
broi okreta mCice osnog koliena,
-
4" - volumetrijski stupanj djelovania.
Pt Q'P'eo
rt__4:T (1.38)
Broi okreta z ovisi o velidini i vrsti pumpe, nadinu pogona, vrsti tekuiine itd. i
normalno se krede u granicama n:0,6-5 [s-r], a kod visokotladnih pumpi
se izraz (1.38) Proiiri, dobiva se: (hidraulidke pre5e) z : do 8 [s-1].
a' 9' eo -Q' P' eo . 9,-.'n : 9 -'" S.to ie vedibroj okreta, to je pumpa manja. Pumpe s velikim broiem okreta osjerlji-
--T - ---V: Q, 21 Q' all viie su (ve6e tro5enie ventila, lo5iie funkcioniranie ventila i sl.).

27
 na broi okreta, PrunPe su:
<
D:y;,;+ rmr, (1.46)
:z:0r5-l [s-']; (s 1,1 D),
aormalne ;n:l-3 [s-']; [s < (0,6 - 0'4) D], a ako klipnjada promiera dt i d2 prolazi kroz oba poklopca:
'brzohodne:z>3[s-r]; (s < 0,4 D).

odabiranju broia oketa pouebno [e -imati na lunu da vedi broj

okreta uvje- ,:lli+ry@l (t.47)
r ineraidie sife ttip"* mehanizmu' Zbog rcga srednia
"*.U"'ir*6
klipa ne smije Prelaziti: " Hod

cm:s'z<3 s:F. D [m] za jednoradnu pumpu, (l,48)

[ms-r]' -
s:y . D, [m] za dvoradnu pumpu. (1.4e)
smo tako dobili volumen hoda klipa z4 ' s, odluduiemo se
za omier ho- -
PribliZan promjer klipnjade:
i promiera cilindra:
s d:0,3 D.
;--Y. b) Promjeri cjevovoda:
zaY :0,6-2,5. (kod visokotladnih pumpi ieY x 6' usisni cjevovod:
vriiednosti -
6'. 106 t'Pa I i malog broja okreta).
bi ,il, ,,u --
f<tpu
u cilindru. za vettke tlakove uzima se manii
Y ovisi o broju okreta i tlakar:r^
til" marria' Tataw
^^^i- -n.q hiti
ZatoV T9.tq 9iI ve6i' Kod n
ve6i. niZih
d,:
/fw, (1.s0)

p;;6;t" obrnuto. Vrijednosti zaY date su u tablici l'3'

"ifi"ai"lffi" cjevovod:
rl
1,1
do: (l.s l)
1.3. OvisnostomieruV:jo thku numPe /*,^,
Preporufuju se ove brzine u vodovima:
1,5 . 106

c":0,75-2 [ms-r]
-za-vodu,
c" : Q6 [m s-t] za teku6ine vede viskoznosti,
-0,75 -
potisni vod:
se uzima granica: - : 1,5 2,5 [m s- r]
co za vodu,
- -
s'n2 < 1,5 [ms-2]. co: I - 1,5 [m s-1] za teku6ine veie viskoznosti.
-
i (1.42) i (1.43) dobivamo promier cilindra: c) Ventil
3
Proradun ventila svodi se na proradun prolaz',.og presjeka, opruge i proraiun
tiiela ventila s obzirom na dvrsto6u.
D :V-ffitml - za lednoradnu PumPu, (1.44)
Prolazni presjek oentila povtiina je kroz
koju struji teku6ina kada ie ventil otvoren.
! .---- Za vertil na slici I'l5 povr5ina je prolaznog
(1.45)
D,:y v:*,1"tml - za dvoradnu PumPu'
A":n'h'd, lm2). (t.s2)
kog promiera cilindra D,, odredit 6erno swarni promier D, ako
klipniada
Sl 1.15, Uslsnl vontll kllpne pumpe
diirolai samo kroz iedan poklopac cilindra:

29
 *-

biti iednaka Maksimalna visina podizanja ventila moze se priblizno odrediti prema relaciii:
kontinuiteta, kolidina koja protfclc kroz ventll mora
pumpe, ti.
Qt:a'A,'c:A'hmtttt
(l.s 3) h^atc:l
nil
o" !91--1, (1.58)

z I s-r ] broi okreta osnog kollena

a kocficilent kontrakciic (sulenir) mlrzr tckucine' -
- Oprrga oentilo
: oJ 0,8 ze ravno siediSte ventila'
- - Sila koiom opruga djeluje na ventil mora biti iednaka sili kojom mlaz teku6ine
konilno sjediSte ventila'
-.0,8 - 0,9 - za dielufe na taniur orvorenog ventila, umanjenoj za velidinu sile teZine ventila:
A,lm'| - povr5ina prolaznog presieka ventih'
cIms-1] - Eruiania kroz prolazni prcsiek' .c2 . Ar-m.c
brzina F: k.Q [N], (1.59)
c : l-2 [ m s-t ] za manie visine dizania,
- za srednie visine dizania,
c : 2_ 3 [ ms-r ] A koeficijent ovisan o kontrakciii mlaza teku6ine
- -
c: !-S Irns-t ] - za velike visine dizania, (h - O,7 do 2), manie vriiednosti uzimaiu se za manfe hodove klipa
o'4' c I m s- t ] brzina strufanja teku6ine kroz ventil,
l*'1- Povrsina Eela kliPa' A, I m' ]- povrSina presieka otvora ventila,
-
t. a -2'r't 'z [rns-r ] - za maksimalnu brzinu klipa' g I kg m-r I gustoca teku6ine,
polumier rudice osnog koljena' rr I kg ] - masa ventilske plodice,
rIm]
- gIms-2] - gravitaciia.
,r [s-' ] broi okreta osnog koljena' -
- Sila kojom opruga dieluje na zatvoreni ventil:
no otvoren ventil bit 6e:
Fo:(0,5-0,66).FtN]. ( 1.60)
a'n'dr'c'h^^*r:Q.t,
Na osnovi poznatih veliEina sila, dalini je tok proratuna slidan kao i za svaku drugu

r;fl,,* , (1.54) oprugu.

a,: tml'
Proraiun iorstote oantila izvodi se prema standardnim postupcima proraduna
dvrsto6e. valia pripaziti na povrSinsku wrdo6u siedi5ta ventila koje, kao ni tijelo
ventil iednak ie protoku kroz prolazni ventila, ne smiie biti podloZno deformacijama i tro5enju.

r, : o' dt' 1r" h^nv'' c' ( l. s5) lU!y*"r_

+' formulama:

pribliZno su iednake i brzine

8 : (2 - 2,s) .va, b), (1.61)
d"i dtpribliZno su iednaki, a prema tome
teku6ine (c, : c)' h:(4-8).8 [m],
i uvr5tavaiu6i ih u iztaz (1'55) slijedi: hrxh,
i na umu ove pretpostavke,
ft-"r.: +k (1.56) n,:lnaon.
-4

(1.56) uvrstimo lt izraz (1'54), dobivamo:

Sl. 1.16. Brwenlca za kltpnJaEu I clllndar rednoradne klipne pumpe

Broi vijaka odreduje se iz odnosa:

L
, -d' 'n - Dr-dl
(1.57) =--T- '6vd: 'f,'P, (r.62)

31
:

h
 a na slici l.ll.b i l.l7c brtvilo u obliku koZnog prstena. Klip na slici l.l7.b sluZi
za dvoradnu, a klip na slici l.l7.c za jednoradnu pumpu. Na slici l.l7.dpfikazan
ie klip s metalnim, elastidnim prstenovima.

a)

,rcCL d:8-12mm ili o:**(6do10)[mm]'

@
uviete dvrsto6e c)
odreduie se tako da zadovolie
Dtrtenziia ostalih elemenata Pumpe
lPiene.

I KARAKTERISTIKE
cl)
:D
ffiW
-dllvirtx
1.8. KONSTRUKCIJSKE IZVEDB-E. .OSNOVNE
DIJELovA PUMPE ffi

klipna pumpa: Sl 1.17. Tanlurastl klipovl Sl. 1.18. Duga6kl klipovl

Elementi iz koiih se sastoii svaka a s brtvilom od konoplje; b, c a za visokotladne pumpe; b
ventili'-- - za- dvoradne pumpe; c -
ku6i5te
- kliP, sa cilindrom' - -skoZnimbrtvilom;d-s
metalnim brtvenim prstenovima rencijalne pumpe -
za dite-
lfiYsnlss'
- - sa-
Svaka klipna pumPa ima svoie
pot,"l1?.:t'*" Slika 1.18. prikazuie nekoliko dugadkih klipova. Ova vrsta klipova upotreblja-
pl'.rt" tiipn" pumpe razlikuj^u^me ^ta
va se za pumpe visokog tlaka, a stapovi se primjenjuju kod niskotladnih klipnih
iloii, a desto se
iiitl" rri"dni8ki svim pumpama (npr' ustsna pumpi. Klip na slici 1.18.a upotrebljava se za iednoradne pumpe, visoke tlakove i
promjere do D: l00mm, a izraduju se iz jednog komada. Klip na slici l.l8.b
primieniuje se kod dvoradne pumpe, a klip na slici l.l8c kod diferenciialnih pumpi.
ll Kuiilre Pumpe
Stapovi se izraduju od SL, a za visoke tlakove od delika. Za agresivne teku6ine
Ku6istepumpejeelementukoiemsusmle5tenicilindar,ventiliiprikliu.ci klipovi se izraduiu od posebnih materijala otpotnih na kemijsko djelovanie takvih
t Ji'l;" '- Io**Yk"ir,'\"1^izvedbi imati iedan cilindar ili vise teku6ina ili se presvlade bakrenim ili brondanim zaitirnim slojem.
5'il;':':X u posebnom ku6i5tu'
dih u istom kuciStu, ,riir"ti'.ili"aar SL)' crvenr c) Ventili
Materiial za izradu ku6i Ventili su tako izvedeni da propu5talu tekuiinu samo u iednom smieru u
fiiev (eL). Ato ie.pumpa.r ]lil se istrosi' i#ti: procesu usisavanja ili tladenja (potiskivanja) teku6ine. Pri protjecanju tekuiine u

lf;:'jl".: i,'i;."1,1i1"-""iiil kad

nstruktivno izvedeni da.tekucina

na svom
suprotnom smieru ventil se zatvara silom vlastite teZine. Ako le ventil opruZni,
onda i pod dielovaniem hidrodinamiike sile i sile opruge ventila. Ispravan rad ven-
hidraulidke tila osnovni je preduvjet za d,obar rad pumpe.
naikra6im putem uz nalmanle
stvaranle
tttUa p"iti da se onemogu6i Ventil mora zadovoljiti ove uvjete;
u. malu teZinu,
- male otpore strujanju teku6ine,
- miran hod,
b) KliPoai PumPe
Na slici 1'17
- dobro nalijeganje na sjedi5te,
ru, mogu biti taniurasti ili duga6ki' - sprijeiiti .iade savijanje ventilskog sjedidta zbog tlaka teku6ine koje moZe
[,i;:, T'lh: -
biti Stetno za brtvljenje.
Y:ffi iliJir::x1"."'w:llx'
ici. Na slici 1.19. prikazani su najdeSci oblici ventila koli se upotrebljavaju kod
klipnih pumpi. Materiial za izradu ventila ie crveni lijev, bronca i sivi lijev. Zbog
Materijalizabrtvlienieizmedu.klipa'icilindra)esu:konoplia'koza'drvo'
u""ii"*'"a'r"""plie u'obliku pletenice' uBtede materijala, ventili velikih dimenzija grade se tako da ie noseci.dio ventil-
metali idr.. Na slici , ill'j?iolr:",ilJr.rip',
3 Hidraul.iakt stroJevi JJ
N2
 e) Usini hol i\
Usisni to5 spre&va uno5enfe mehanitkih primjesa\s teku6inom u punpu.
Smie5ten ie u doniern sprecirniku na podetku usisne ciievi. Da bi se.smanjili otpori,
usiini koS'se izvodi na dnu, proSiren i probuSen, s velikim brojern rupa. Sveukupni
Iff l;'-flE'ffi HH#H'"1'*'3,""?
ili neki drugi elenent pumpe. pri usisavanju ne bi,uzvitlalo blato ili
Il,i i#}}o ffiifia pr-p", ci&ovoda
piiesak na dnu bunara.
Ako ie usisni ko5 opskrblien noZnim ventilom, snrpac tekudine u usisnoj ciievi
ne moZe istedi dok pumpa ne radi. Cim se pumpa opet stavi u pogon, usisavanie
se vr$i punim kapacitetom. IJsisni koS se izraduie od sivog lijeva ili u kombinaciii
s rupidastim limom ili Zidanom mreZom.

1.9. KLIPNE PUMPE U RADU

a) Karakteristike klipnih PumPi

Zaocjenu rada klipnih pumpi uzima se niz karakteristika dobivenih ispitivanjem
i one su dokument PumPe.
sl. 1.19. v Karakteristike pumpe pokazuju se grafidki na dijagramu. Na ordinatu diia-
a vodicama;
aga i stupanj djelovanja plrmpe, a na apscisu stvarna
b Lni ventil:
s d ventil karakteristika cjevovoda (sl. 1.21). Todka I dobivena
5 -
opni ventil (Q) i karakteristike cjevovoda (ft . Q') zoye se radna
totha pumpe.

Btnenice
IJt"stuz"zaspretavaniegutitakal*"61":-1i-Ti":tiT:,p:?:i:?5'i*::
ulazak zraka u
rff"Lx"oi,1;I; f,;;6ds.;za wiieme potisnog hoda i
ia rniieme usisavania'
mieniuiu se tri osnovne vrste
bmrenica:
azbest' pamuk pamudne pletenice
brtvenice s mekanim brtoilom (koZa' -
Eane loiem ili grafitom),
:';;t;;i*' iitilt"* lnaieeste etastirni prstenovi)'
hbttibinir ane bno enic e.

Sl,1.21. Teoretska karakteristika ledno-

I dlevovoda
Sl. 1.22. Stvarne karakleristlke lednoradne
kllpne Pumpe I clevovoda
radne ktlpne pumPe
I oprugom
Sl. 1.20. Brtvenlca s ugltenim Prstenovima

i o tlaku Swarna ie dobava kod vi5ih t ih gupitakl.

Izbor brtvenica ovisi .o vrsti
i temqgptuli tr-anspoftirane teku6ine Diiaeram na slici 1.22. ptikazuie u radu pri-
e,, .r,-,..iri, *"irrriier." brwenice s oprugom i _uglienim ili lr
-^ -o .riEc kliuEene na cievovod- Toeka
ffii;,i'i,1""":ii"l,'ti"i5f,ff '":t"ff'.u11;:ili:'""?liii'"uri""' 35
ta
 Slika 1.24. prikazuie prijenosni mehanizam s krZnom glavom. Pumpa ima
pogon na rotacijski stroi (elektromotor, motor s unutra5niim izgaranjem i dr.).
Kao pogonski stroj moZe se koristiti parni stroj,
takva da i pumpa i parni stapni stroi rade kao blok (sl.
zan i nnrodnik pare kojeg pokre6e polulni sustav, a

Sl. 1.25. Parna klipna pumpa Sl. 1.26. Kllpna pumpa za kondenzat llpa
;.ii"ti.to.t,i, to se desto upotrebliava' Edwards

Na slici 1.26. prikazana ie pumpa za kondenzat tipa EDWARDS. Ova pumpa

I PRIMJENE KLIPNIH PUMPI
1.10. KONSTRUKCIJSKE IZVEDBE nema usisnih ventila, ve6 samo potisne (tladne) ventile. Da bi kondenzator pritie-
cao u pumpu, pumpa mora biti smie5reoa ispod najniZe totke kondenzatora. Do-
i eksploataciiskim uvieti- nii dio klipa je konidan da bi postupno uraniao u kondenzat, istisnuo ga iz uskog
Konstrukciia klipne pumpe Ptl.3g:1"1"^-i"-.namieni
;;^;;;t;i il;"'6" lfl t
lt11l r^i :'"",?,"1
jltff-11ffJ'i,fi l1;ffi# illx:
meduprostora i podigao u ku6i5tu pumpe tako visoko da kroz raspore ude u cilin-
dar ba klipa (s gornie strane klipa). U hodu klipa prema gore, klip tlaEi kondenzat
["i-r:g-*,:i"*::':*;.llr"T
pogon na elektromotor, na
u:,i:m,fi ;:,'.ll'i-l
;Tsil.,:-i;;iili["p"*i i zrak koji se nalazi iznad tekudine (kondenzata) kroz tladne ventile u prostor gdje
vlada atmosferski tlak.
Rije5eni zadaci iz proraduna klipnih pumpi
l. Promjer klipa dvoradne pumpe D :0,2 m, promjer klipnjade d: O,O5 m, hod
klipa s : 0,28 m, broj okreta koljenastog watila n : 2,5 s- r. Volumetrijski stupanj
djelovania Pumpe 4, : 0,89. Pumpa prenosi vodu na visinu I/g : 70 m. Duiina
cjevovoda (usisnog i tlaEnog) L : 100 m. Brzine strujanja u usisnom i potisnom
vodu su iednake, c": cp: l,5ms-l. Koeficijent otpora trenja ,l:0,02.
Lokalni gubici energije u cjevovodu sgc:70Jkg-l. Ukupan stupanj djelo-
vania pumpe q :0,74, a stupani iskori5tenosti priienosa r1r,:0,97.
Proradunajte:
sr. 1 -24. teoretsku dobavu (Q,),
81 1.23. Pre.tek kroz dYoradnu kllgnu !fl|,"#'t"f $i)5:I" "**[,1?"' - stvarnu dobavu (Q),
pumPu pump€ - promjer cjevovoda (d"),
- snagu pumpe na spojci (P.),
iz usisnog sustava (24) preko usisnih
ven' -
Pumpa pomo6u klipa crpi-teku6inu snagu pogonskog motora (P-).
tila i potiskuie |e u potrs-ni"La rtto'
owore potisnih ventila' -
37
36

t*
 2. vodu iz spremnika izndd tije slobg<rng,,povr.{ine
vla -crpi
kuje fe u rprerrrrrik u to;em vtaa'a ti;i.lr;-; i,'f
l0;
Pa
Snaga na spojci pumpe P" : 60 000 rW.
D' stupanj djelovanja pumpe 4 : 0,7O.
e,:(2 rtr-'i,)'., .o :'(2
i'-#ls . z [m3 s-,], ]-I_f"p15.r
Koeficijent otpora trenia ), :0,021.'
DuZiFa usisnog i potisnog cjwovoda
. L:140 m.
a, = (, '+ -q%-) . o,2B . 2,5 :0,04286 m3 s-r, Buinestrujanjateku6ine
cievovodu sujednake: c
u usisnom i potisnom
:
: lms-1.
cs - cp -
dcibava:
Dobava pumpe Q:0,02 m3 s-1.
e: n". 9, [m, s-r]
Koeficijenti lokalnih otpora iznose:
Q : 0,89 '0'042 86 :0,038 145 m3 s-1, : (i", :0,95,
Eo, 0,5,
\,
ier cievovoda: €u:0,5, Y :A
' Odrbdite naive6u geodetsku visinu
podizanja (Hg).

Sl. 1.27. Shema pumpnog postrojenja s gornllm

sprcmnikom pod predflakom

Rjeienje:
na spo,cr pumpe:
Geodetsku visinu podizanja odreduiemo iz izraza za stvarni rad,pumpe:

ee:-
^'ig'.Hgle"",
v

Hg: €'' P"

-P'
*i + * e* uks-'],
ep:8 ' He c c'p -€".c
Stvarni rad pumfe odredujemo ii izraza za snagu na spojci:

e,: e,st. z0 + 0,02 -ffi .{ + 70 :76e,2

.
[J kc-,], ,,=Huke-,r,
j, - I 000 . 0,0J-8_14_5 . 7;e,2
= 3e 650 [ur]. ,": T#'f .ult'ro:2100 rks-,.
Promjer cievovoda odredujemo iz jednadLbe protoka:

r- :4 tw] d":ll 4 Q [^],

\t,

o-:#:40876,5 v. d":/*:0,16 m.

39
 i'
hidr-.aulitki gubici:
Dinenzioniranje nabtih homora :i:: :l: d i

a) Usisne zratne komore

:
"," l(r i
. + 2
!*
* 2E,,* 24at+ 2 E*.), Iz odnosa 0,5s (zaiednoradnu ktipnu pumpu) izrafunavamo AZ:
*:

ffi + r' E + r' E + 2' +

o,ss 2' 4\'
",":+. (oor, AV:O,55.A,s:0,55.D','n.slm3l.
. 4 ' r- r'
eso : 15,14 J kg- ''
LV : o,55 Y?. 0,285 :0,(x)44 mr.
Geodetska visina bit 6e:

2100 -TFT
12 ' 105
- los 15,14 Stupanj nejednolikosti iznosi d, : 0,05 0,10, pa usvajamo 6, : 0,08-
He -- s,Bt - ' 1m0-'- T,81 ' maksimalni volumen komore: -
-
IIg: 100,4 m' :arz .
(o,s +
gusto.e I : 1 000
vnuks
f] t'",1,

R:',T"r1""1#1ff ,x'.m*ru:#rn,T 3','rffi';;rf' :

v-nt :o,oo44 ' (0,: + 0,0572 mr.
Broi okreta osnog koliena h:2,5 S-1, 8 volumetriiski stupani dielovanja #)
: 0198.
minimalni volumen komore:
-
V-rn : V^ut,- L,V : OrO572 0,0044 : 010528 m3.
-
b) Tladna zradna komora
G\
imf,lni volumen usisne i potisne zralne komore' Stupanj nejednolikosti iznosi d" : 0,02 0,05, pa usvajamo d. : 0,04.
-
maksimalni volumen komore:
-
:ar(o,s +
v^ok
{) r-.t,
v^,t :o,oo44(0,5 *U,h) :o,tr22 m3,

swarnu specifidnu energiiu pumpe a,

: 1000 J kg- I uzimamo Y: 1,5, Pa ie
minimalni volumen:
klipa -
Vmn : V^"r'- L,V : O'L122-O,@44 : 0,107 8 m3.
n:ilTg,M_- :0,19 m.
tF. zF- ilr-pt
e:

s:0,3D [m]; d:O'3 '0,19:0,057 maY60mm'

DuZina hoda kliPa:
s:Yr . D [m ]; s: 1,5 '0,19 :0,285 m:285 mm

4l
 zvlezBv
Jednoradnaklipnas-rvode'PromiercilindraD:O'2m'
a t:2r5-s-r' IzraEunajte dobavu pumpe
iria Uip" s:6r3m
68 m3 s-r, t1": o'82)
bl*i'".i"rir""i;t:lt ; : 0,24 m,
^,.--^-::-il-^ E!:--; -i,,r-, iao nramiar .iiiiit.r'ri =.0,34 m,j
promjer_l-<lifniaEe_d
2. TURBOPUMPE
olieia nn:
oliena lri. Ukupi"-l-qupanj
lii. UkuPan t*P"1i,-1]:l:-
dielo-
teku6ine Qr i potisnu koliEinu tekucine
r, o ., Yz vrv'ev - \
r12. tql
-
wrwJ
' - ':' )' 2.1. CENTRIFUGALNE PUMPE
' 105 Pa. UkuPan stuPani
8
=: 0,90 i stuPani iskoristivosti
: O,16
0,16 [m ] i brof okreta
okreta ru- 2.1.1. Sastavni dljelovi, na6elo rada I podiela
&ce osnog koljena z : 1,5 si'. Odredite dobavu pumpe I r snagu.pogonskog motora P''
(Q : 6'6613 m3 s - 1, P- : 7634 !7) Na slici 2.1. prikazana je shema centrifugalne pumpe s dijelovima. Rad cen-
trifugalne pumpe u toku transformacije energiie bitno se razlikuje od rada klipne
pumpe. Rotor (6), gonien pogonskim motorom, prenosi lopaticama (9) tekuiinu
za provjert ztania koja je dospiela iz spremnika (l), preko usisnog ko5a (2), usisnog ventila (3) i usis-
nog voda (4), i zbog dielovanja centrifugalne sile potiskuie !e prema periferiii ro-
l. Kako se diiele stroievi s obzirom na pretvaranje energije? tora-
-Si;l;se strojevi ubiaiaiu u hidrauliEkd stroieve?
.?. Koji . - u pumpi?
p"d" i r.rt ui i. transformacija energife dogada
K;6 ," sliEnosti, a koie razlike izmedu dvoradne.i diferenciialne pumpe?
;: ia;i.;;;;d"fua dobava jednoradne i diferenciialne pumpe?
3. eemu sluZe zradne komore? ;

a 5," i. swarna specifidna energiia pumpe?

t
L
ii gubici?
'L
n.
K?
K
K pe?
N

Sl. 2.1. .Shema postrolenla centralugalne pumpe

a uzduZni preslek; b popredni presjek; 1 donii
- spremnik; 2 -
usisni koS; 3 ventil; 4 -
usisni vod;
. 5- -
ku6iste;6- rotor;7,8-- -i
prednji zadnji disk;
9
12-
radne lopatice; 10
brtvenicai 12' - spiralno
povratni
ku6iste; 11
ventil; 13 - vratilo;
(tla6nl)
-
vod; 14 - -.potisni
lijevak za punjenje ku6i5ta i usisnog voda
-
tekudinom; 15 pipca
- rudica
Tekuiina se usisava do,ulaznog presieka rotora zbog razlike tlaka po iznad
slobodne povr5ine,tekuCine i p1 na ulaznom presieku rotora, ti. P: Po-Pr
Razlika tlakova ostvaruie se rotacijom rotora, pri demu se stvara podtlak. I(ao
i kod klipnih pumpi, dio te razlike utro5i se za svladavanie usputnih i lokalnih
hidrauliikih gubitaka. Specifidna energija tekudine se pove6ava pri struianiu te-
kuiine kroz medulopatidne kanale koje dine dvije susjedne lopatice, prednji disk
(7) i straZnji disk (8). U tome i jest razlika u toku transformaciie energiie izmedu
klipnih i centrifugalnih pumpi.

43
 Druga je razlika izmedu klipnih i- centrifugalnih pumpi kontinuirano
usisa- d) prema pololaju tratila:
, i pi.ijmu*ie tekudine, odnosno kontinuirana dobava' l. horizontalne centrifugalne pumpe,
proces transformacije energije niie zavrsen u rotoru.'Posto ie napustila rotof, 2. vertikalne centrifugalne pumpe.
3i";-;; i;6.ptouod.ri* i'oto* toj. je za pumpu Gl' 2'l) izradeno u obliku
ku6i5ta (10). e) prema kolifiini dobaoe:
Radno kolo (rotor) i sprovodno kolo dine stupani cenffifugalne pumpe. Kako l. pumpe male dobave (2 < 0,005mt s-t),
p*p! da pove^ca tladnu energiju tekuilne, to Ce se 11:Pt"*9i,"-*-l* 2. pumpe srednje dobave (0,005 m3s-'< Q < 0,015 *tt-'),
"-rfi
,[iri.tiet]" ."6rgiie tiasformirati u tladnu, pa ie time radni ciklus stupnia pum- 3. pumpe v-Elike dobave (8 > 0,015 m3 s-1).
Uiti ,u"*.".fioUie"l.rr" maksimalne vrijidnosti .stvarne specifidne energiie po
stupniu pumpe iesu: Podjela se moZe izvr5iti i prema vrsti radne tekudine, prema pogonskom stro-
ju itd.
- op:
do I 000 J kg-l rotor,
€p: do 6 000 J kg-' za delidni rotor, a da pri tome ne nastanu pre- 2.1.2. Stvarna specifi6na energiia centrifugalne pumpe
- - velika naprezania u rotoru zbog velike centri-
fugalne sile.
Tekuiina struji po radnoi lopatici od ulaza u rotor doizlaza i svaka iestica uz-
Ako se teku6ina transportira na ve6e visine, primieniuju se viSestepene cen- duZ radne lopatice ima neku relativnu brzinu ar. Budu6i da su lopatice sastavni
pumpe. dio rotora, a rotor se okre6e kutnom brzinom ar, na svakom polumjeru r rotora
postoji obodna brzir;,a u : r' a.
Centritirgalne pumpe dijele se: Nade li se destica teku6ine na nekom miestu na rotoru polumjera r i ona 6e
se kretati istom obodnom brzinom z. Rezultiraiu(abrzina izmedu ove dvije brzine
prenru tlaku: je apsolutna brzina strujania teku6ine c.
l. pumpe niskog tlaka (P < 5 ' lOs Pa),
2. pump. srednieg tlaka (5 ' lOs Pa<p<50'lOsPa), Pz,cz

3. pumpe visokog tlaka (P > 50 ' 10s Pa).

) prema broju stuPnjeua:

l. iednostepene pumPe (sl. 2.1),
) viSestepene pumpe (sl. 2.2).

Sl. 2.4. Dijagraml brzlna na rotoru centrF

lugalne pumpe
a ulazni trokut brzina; b * iz-
- trokut brzina; ar
lazni ulazni
kut tekudine u rotor; 0r - kut
-
lopatice u ulazu; arizlazni kut te- 51.2.5. Tlak I brzlna tekudine la ulazu I
ku6ine iz rotora; 9z kut lopatice lzlazu 1z rotora pumpe
na izlazu; ctu, czu- projekcije
apsolutnih brzina na -pravac obod-
nih brzina; ct., cz^ meridijalne
2.2. Vlsestepena centrllugalna pumpa St.2.3. Dvostrulna I vlSeslrulna centrllu- brzine -
galna PumPa

Na slici 2.4. prikazani su dijagrami brzina destice teku6ine na ulazu i izlazu

) Orenrc dostrujaoanju iz rotora.
l. jednostruine pumpe (sl. 2.1), Pri strnianiu tekuiine kroz medulopatidne kanale povedava se energija tekuii-
2. dvostruine pumpe (sl. 2.3.a), ne. Razlika energije na ulazu i izlazu iz rotora daje teoretsku specifiinu energiiu
3. vi5estruine pumpe (sl. 2.3.E). pumpe (sl. 2.5):

45
 Jednadiba kontinuiteta za ta dva presjeka:
At @ : Az- 2u
A1@1: Azwz'
p, , C, _c1 pr
ar @:T+ i-T-T' Kako je Ar> A, iar, > w2,tozlaati dasesmanjilakinetidkaenergiiazbog
razlike relativnih brzina. Zbog toga se povedao dak teku6ine na izlazu iz rotora:
^
- 4=l! + 'i; 'i U ke-'l'
pulnpe s beskona6nim broiem lopatica
LIV":ry (2.4)
@- teoretska specifiIna energria
u (2'1) dieluiu: Prema tome, ukupan je prirast tlaka:
Na prirast tlaka, izraZen prvim dlanom iednadibi
centrifugalna sila,
- il;"i.r;?' ki;.ti6(t energiie' izralena relativnim brzinama' ?z-?t:LV:LlV,+Lty,,. (2.s)
- sile oznadavamo s LIY'' Centri- P
Prirasttlaka zbog dielovania centrifugalne
sila dana ie izrazom: Zamienom vrijednosti za LW' iz izraza (2.3) i LlY" iz izraza (2.4) dobiva se:
F":m't" pz- pr _ul- ul , w!-wl (2.6)
i s iedinicom mase teku6ine
Radunaiu6i sa sredniim polumierom
":'=+
oblik: Uvrstimo li ovai iztaz u formulu (2.1), dobivamo osnovni oblik glavne iednadZbe
n: 1kg, iztaz za centrifugalnu silu dobiva centrifugalne pumpe:
r.1 t, .I
F.__ - 2 ^^_ci-cl
o1*-- ,ui-ui,*1-u1 (2.7>
2 ---2-----T-
Rad centrifugalne sile na putu t2-t11
Prema slici 2.4 a i b za ulazni i izlazni trokut brzinar pr€ma kosinusovu poudku
L\Y' : F"'(rr-tt)' relativne su brzine na ulazu iizlant iz rotora jednake:

:'-+ : c, -l
' (r, ,) '
"?- 2 u1' c!' cos
r tt2 *?. (11
LW' - .

w1 : ,i *'u1-2 u2.' c, I cos qu '

LV', :+'i'',"' (2.2>
S tim vrijednostima za w1i w2 formula (2.7) dobiva oblik:
ttt: tr 'a 1u2: t2'o)' iztaz Q'2) dobiva oblik: a1 @ : (u, . ,, cos c2 ut . cr . cos ar). (2.8)
Kako fe -
LW':4+ (2.3>
fednadZba (2.8) poztata je kao Eulerova jednadZba turbostrojeva.

i izrazt\presiek zaiedat medulopatiEni kanal:

Na slici 2.6. prrkazanisu ulazni
At: tr 'b, < Ar: tz'bz' Sl,2.7. Ulaznl trokut brzlna prl radlralnom
dotlecanlu teku6lne u rotor

Uobidajena izvedba lopatice je takva da za konstrukcijsku radnu todku postoii

okomit ulaz teku6ine u rotor, tj. a, :90" (sl. 2.7). Obodna komponenta apsolutne
brzine na ulazu u rotor iednaka je nuli:

Sl. 2.6. Dlmenzlte me'lulopatiEnog

kanala Ctt: Ct' CoSol : cr' COS90o : 0.
lotola pumPe
47
 Bududi da ie c2' cos6r2 : cz,, izraz (2.7) dobiva oblik: od statidke komponente specifidne energije:
-
€j @ : uz. c2u (Jkg-'1. (2.9)
e. 6 stat ?z
- ?t. : 11 *i
-2-4 -'--z-,
Jednakost (2.9) vriiedi za centrifugalnu pumpu s okomitim ulazom teku6ine - P -.1 (2.t3)
rotor uz pretpostavku da rotor ima beskonadan broi lopatica.
Medutim, rotori centrifugalnih pumpi nemaiu beskonadan broi lopatica, i to
r uzeti u obzir. Zbog toga ie Pfleiderer [Pflajderer] uveo koeficiient popravka fr;
- i od dinamidke komponente specifidne energije:

h:2 'V ;;ff L

(2.10)

JednadZbu (2.7) moZemo pisati

e,
- din

u obliku:
^2 -2
(2.t4)

y/ : (0,55 0,65) * 0,6 sin pr, :

- €16 €16 stat + e._ din. (2.rs)
z broi radnih lopatica, specifidnu energiju e,oo dobit 6emo razmatranjem
r, - polumier ulaza u rotor, ,r"u#$:il;,i.pi,,t?::3:""*
-
12 ._ polumjer izlaza iz rotora fz trokuta brzina slijedi:
S koeficijentom & prelazi se na teoretsku specifidnu energiiu pumpe s rotorom
ima konadan broj radnih lopatica, koriste6i se omjerom: 4 : ,',- r,^', u1 : c'r- c?,
erl et*
(2. l r) ,,_o,n _ ,t (2.t6)
T.
Uz stvarne uvjete rada postoie hidraulidki gubici u rotoru pumpe. Ti se gu-
tici uzimaju u obzir s hidraulidkim stupniem dielovanja, pa ie stvarna specifiena
'gija pumpe jednaka:

eo: er' 4a) ?r,:0,80-0,95. (2.12)

1.3. Uijecaj obllka radnih lopatlca na teoretsku speclflenu energliu pumpe Sl. 2.8. Obttct lopatlc! rolor.
Prema velidini kuta izlaznog brida, radne lopatice mogu biti:
s radijalnim svr5etkom (02:90"),
- saviiene naprijed (f, > 9O"),
- savijene natra,g (f2 < 90").
-
Analizirajmo utjecaj pojedinog oblika lopatice na teoretsku specifidnu ener-
u e( @ pumpe uz pretpostavku da je meridijalna brzina c2. rrr izla ) iz rotora
Eulerov oblik glavne iednadZbe s podacima iz
apsblutnoj brzini na unutra5niem obodu rotora: slike 2.8.,f, czu: gz daie:

cz^:ct €r*:2t2.(ur):uZ, (2.t7)

I
9r-dr.:T'€r*,
1.3.1. Lopatice s radiialnim svl5etkom (92 : 90)
Glavnu iednadZbu centrifugalne pumpe (2.7) za teoretsku specifidnu energiiu I
9a-srat:Te,*.
dobivamo polazeci od dviju komponenata:

{s. 4 HidrauliEkt strojevl

j
49
l
I
i
{
,x
 Utjecai et@ srs.r' €io i11a .i kuta B2 na Zz ovai oblik lopatice: i . .

ukupnu specifidnu energiiu ,r- PITPe

dan^je u dijagramu 9z- et@ (sl. 2'9)' €16 g14 ) €16 g1n,

Toj zavisnosti teoretske specffiEne energije e1- od kuta p2 odgovara podruEje

predstavlieno lijevo, podev5i od p, - 90". l

Posliie ove analize,utjecaja oblika radne lppatice na teoretsku specifidnu ener-

giiu e,-, postavlia se pitanje koii ie oblik lopatice najpovoljniii. Otprije znamo da
je hidraulidki gubitak funkcija kvadrata brzirie, a dinaniidka komponenta e,- 6,o
Sl. 2.9. Utiecal oblika radnih lopatica na swar' upravo i dini tai gubitak. Odito je da su lopatice savijene unapriied nainepovoli-nije.
nu sPeciliEnu energiiu PumPe Kod ovih lopatica cijeli e,- 6ini samo dinamidka komponenta, pa su zato hidraulidki
gubici kod ovako oblikovanih lopatica ?otora najve6i.
Najpovoljnije su lopatice savijene natrag ier je
Lopatice saviiene naqriied
€,- .r"t ) dtm din.
2.8.c1 prtkazana je takva lopatica s paralelogramom
brzina' a na slici
Na slici
nacrtan je trokut brzina. Porastom kuta p, raste i e,- t)zn: konst. Povedanjem e,* rastu i hidraulidki
gubici, pa ie i e, biti manja.
Trokut brzina odabran ie tako da ie: Kut lopatica savijenih natrag p, : 15 45". Za odredene uvjete rada pumpe
c2u:2u2, stvarna specifidna energija (er) izradunava se- prema formuli (1.22), odnosno (1.23):

I : cl; :
(2 ur)2 ci
- .(za
c2^ c 1),
* g' H"f er" [-/kg-r],
energiie
ie dinamidka'komponentir teoretske specifidne
:

'' r
ep
-- g ' Hg ! e,. [,Ikg-t].
4.u1 (2.18)
et@ drn
L
':2u1.
2.1.4. Oblici rotora I

cz- : 2u2i Eulerova iednadZba glasi:

Oblik rotora uglavnom ovisi q u"iieir,i dobave i re,
za male, srednje i velike ee, 'kao ni za #rale, srednje i vel
kola (rotori), s oblirorrl na veliki utiecai centrifugalne
eo, dok propelerna rddna kola rdde bez utiecaia centrifugalne sile, pa je njihova

Kod dobave je obratno. R

nale, neprikladni su za propu5
imaiu veliku propusnu mo6. I
prvi grade za velike e, i male dobave, a drugi za rrraliz. e, i velike dobave, nalaze se
e1- o kutu
Na slici 2.9. prikazana ie .ovisnost teoretske specifidne energiie prelazni aksijalno-radijalni oblici rotora.
piLdstavliena d-esno, po6evSi od B, :96"' Veliki utjecaj pri izboru rotora ima i broi okreta rotora. Za neke odredene Q
i e, mogu se za razlidito z konstruirati "razli6iti oblici rotora. pudgii da postoji
mnogo mogu6nosti u odnosu prema velidinatna Q, ee i n, treba ustanoviti kriterij
-3.3. Lopatice saviiene natrag (8, < 90) za pojedine vrste rotora prema kojem bi za odredeno Q, ep i n izabrani rotor bio
najbolii, ti. radio bi s najbolfim stupnjem djelovanja. To je postignuto sa specifid-
Oblik lopatice savilene natrag prikazan ie na slici 2'8'e' Iz
trokuta brzina nim broiem okreta.
2.8) sliiedi: Specifidni broi okreta z hidraulidkih turbostrojeva (turbopumpi) velidina je
koja se izraiava funkcifom stvarne specifitne energije (eo), protoka (Q), i broja
Czu I llt'

51
 pumpe Medutim, pumpa mora osigrrati transport teku6ine do gornie fazine,pove6avaju6i
l, proiektira. on sluzi izboru odgovaraiude teku6ini tladnu energiiu, Zbog toga ie potrebno da se u rotoru narasla kinetidka
o*"ta (z) za koii se turbopumpa
zt darie Parametre: energija prewori u tladnu (potencijalnu) energiju, a to,je druga faza procesa trans-
(2.2O) formacije energiie. Ta faza transformacije energiie vr5i se u sprovodnom kolu.
nr: f (es, Q'n).
Kod centrifugalnih pumpi upotrebliavaju se dvije vrste sprovodnih kola:
e oPtirnalna kod PnnPi' Defi-
a) sprovodno kolo spiralna oblika,
st8na modelna PumPa rasPg-
tome daie dobaw od I m" s-
b) sprovodno kolo s lopaticama.
" Sprovodno kolo spiralna oblika prikazano je na slici 2.1. Iz hidraulike je poz-
nato da se promjenom presjeka na osnovi jednadtbe kontinuiteta miienja brzina
va
n^: n'a--. Q.2r) struianja. Bududi da se u ovom sludaju, idu6i prema potisnom (tladnom) prikliudku,
presiek neprekidno povedava, brzita te se smaniivati, da bi se, prema Bernoulliievoi
V"i iednadZbi, pove6ao tlak teku6ine koja protjede. Brzine struiania teku6ine u cievo-
pum- vodima ogranidene su ba.i zbog toga da bi se smanjili gubici.
Specifi6ni broi oareta ne ovisi o
iskoristivosti pumpe (stupnia dielovania
Sprovodna kola moraju biti konstruirana tako da se pravac apsolutne brzine
pe) ni o vrsti teku6ine' mlaza teku6ine u sprovodnom kolu podudara s pravcem apsolutne izlazne baine
t
Pumpe ko j e imaiu Tq g'.^h9q::: :9:i::, S::"'Tf *fili ::H-i:i:i :tti. teku6ine iz radtog kola. Uobidajeno je da jeizlaznri kut sprovodnog kola spiralnog
-".,i#:i:ffi I3J"tr*:ffi
metriiski su s[cne. rPcsu&ur urv, ;!;.iii?:ifl
vNlte ------i
"i;-;;;;;;-;-toga Sio se u izrazu za specifiEn: :ti*:"::,,"'"'f";l'lli"1:l;?l3l:
-Si':i ur6i okreta nalaze osnovni para- oblika naide56 a d.2 : 15" 25". Za vriiednosti kuta a., : 5"
- s lopaticama.
trebljavay'u sprovodna kola
15', obidno se upo-
-
metin,
me,tri O i eo'
z. Qi t"iit'ttilitifif,*o'i'
e,, od
*9t:':::1su i presieci medu-
Na slici 2.11. prikazano je sprovodno kolo (2) s lopaticama (3), i spiralnim ku-
i-i'to'" promieru rotora i
I$:t#i#,1".1;-;#; :o'".:" mali odnos ci5tem (4), za iednostepenu pumpu.
Naslici2'l0.vidljivoieda.,sporohodnepumpe(maliz)imaiu
ortOr,-i"ti s porastom z sve vGe raste'

Sl. 2.1't. Jednostepena cenlrllugalna pum-

pa sa oprovodnlm kolom lopa- I
llcrma
1 rotor; 2 sprovodno kolo;
' 3 - lopatice- sprovodnog kola;
4 - spiralno kudiste
-
Na slici 2.12. pt*lazat je dio vi5estepene pumpe koia ima sprovodno kolo s
lopaticama. Za razliku od sprovodnog kola na slici 2.11. kod tako konstruiranih
pumpi, stupanj pumpe tine rotor, zafulo i pretholo.

2- prcsjck
'-fi=[iffi*ii,f,r==ffi,,
3-
4- M-C-D-E
5-

(zakola)
2.1.5. Uloga sprovodnog kola

S1.2.12. Vl5estepena centrllugalna pumpa s prelkolom

53
52
 Uloga prettola ie da usmjeri teku6inu tako da bi dotfecanie i u slijedeci rotor
aksijalno.
Broj Iopatica zakola najde5de je jednak broju lopatica radnog kola, ili ie za koju
manrr.
Oblici lopatica zakola prikazani su na slici 2.13. Promienom nominalnog re-
rada, promijenit 6e se izlazni kut a2, pa uvjet bezudarnog dotjecanja tekudine -
Da bi se. sprijedila kavitacija centrifugalnih pumpi, dopustena se visina usisa-
rotora u zakolo viSe niie ispunjen. vania smanjuje uvodenjem t izraz za dopustenu-visinu usisavanja jos jednog dlana
kaztitacijske rezeroe. S tim dlanom izraz za visinu usisavanja ima oLtit: -
-
u -l
=,(l?o-Po
c!
,,r.
, -z - €s"-o . ,,) t-1, (2.22)

d ffi # sr. 2.13. obrici ropa*cazakora

i . ee kavitacifska rezerva,
ee
- st\.arna
specifidna energila,
o - koeficijent kavitaciie.
1.6. Visina usisavanja i poiava kavitacije -
I(oeficiient kavitacije (o) odreduje se empirijskim formulama:
Iz izraza (1.28) koii iztaiava visinu usisavanja klipne pumpe:
za jednostruine purrpe: o : 0,0935 . no!
H* (+-$-'"') r",r'
-
-
za dvostrujne pumpe: o : 0,06 . ,ro 1.

se da tlak isparavania teku6ine pri odredenoj temperaturi uzimamo u obzir

I ostali utjecaji na dopuitenu visinu usisavanja H", jednaki su kao i kod klipnih
toga da se sprijedi diskontinuiranost struje tekuiine (prekid stupca teku6ine) plmpi. Razlika ie u tome Sto kod centrifugalnih pumpi ne postoje inercijalni gu-
pojave pare u usisnom vodu. Kada je riieE o centrifugalnoj pumpi, valla paziti bici.
jo5 jednu poiavu. Pokusima je utvrdeno da tlakovi u svim todkama popretnog
sjeka strujnog toka tekudine i na raznim miestima uzduZ lopatice nisu fednaki.
mjestima gdje je tlak niii od tlaka pare, ti. niZi od krititnog tlaka, pri odredenoj
reraturi-nastaje isparavanie teku6ine. Tako nastali prostori ispunieni 6esticama
2.1.7. Katakteristike centrifugalne pumpe
, zraka i drugih plinova, dospijevaju no5eni strujama roka na miesta gdje su
rvi mnogo vi5i. Pod djelovanjem tih tlakova nastaje kondenzacija pare. Ova je 2.1.7.1. Teoretska karakteristika
va poznata pod nazivom kaoitacija. U prostore oslobodene pri kondenzaciii
sjure se okolne destice tekudine, medusobnose sudaraju6i, naglo pove6avajuCi
na tom mjestu. Ako se to dogada na povr5ini lopatice, na metalu, nastat 6e vrlo ^ osnovnespecifidne
q'-teoretske
dimenzije pumpe odreduju se na osnovi zadanih vrijednosti protoka
energiie e,- i broja okreta z. Ako se promijeni jedna od
oStedenja lopatice. Cestice merala se odvajaju, materiial lopatica se razara
Ispitivanja su pokazala da udari, odnosno tlakovi, pri kavitaciji dostiZu njih, pri z : konst., kako 6e se mijenfati ostale velidine?
nekoliko Pa.
ry

2,x7w.bm>,
Sl. 2.14. Erozljsko djelovanie kavataciie
S1.2.15. Promjena obodne komponente apsolutne
brzine u ovisnost o relafivnoj brziil

Na slici 2.14. shematski ie prikazano eroziisko djelovanje kavitacije. Budu6i da . Na slici. 2.15. prikazana je.promiena relativne brzine od w, na w,,kao i apso_
uvijek sadrZi izvjesnu kolidinu apsorbiranog zraka, na oSte6enim miestima lutne brzine c, na cl, pri demu je z : konst. a to znaii da je i oLodna'br:rinuir:
vrlo intenzivan korozijski proces. : konst.

55
 Protok (dobarra) kroz rotor ratuos se prema iztazu: a) Lopatice s radiialnim svr5etlom (9, :90)

Q,: Az' wz. Za rotor s lopaticama s radijalnim svr5etkom (crt9 0r: ctg 90' : Q) izraz (2.27)
prelazi u oblik:
ep: ul. Q.28)
Izraz (2.28) pokazuje da teoretska specifiEna energija e,- ne ovisi o dobavi.
' Karakteristika rotora s radijalnim lopaticama prikazana ie na slici 2.16. crtom
Analiziraimo zavisnost dobave i teoretske specifidne energiie e.- pumpe za AB koja je usporedna s osi Q.
navedene oblike radnih lopatica.
b) I-opatice saoijene naprijed (9, > 90")
Iz trokuta ABD (sl. 2.15) proizlazi;
Zu 9, > 90", ctg 9r:0, pa se konstantnom dlanu z] s pove6anjem dobave
\t)zo: ZDz' COS Pr, Q, stalno dodaje odredena pozitivna vrijednost drugog dlana u izrazu (2.27). Ta
ovisnost prikazana ie na slici 2.16. crtom AD.
CZr:1lZ-W2ut
c) Lopat;ce saoijene natrag (p, < 90")
Czu: tl2-o)2s'cOS p2, (2.23) Z^ 9r.90", ctgFz:0, pa se konstantnom dlanu z] s pove6anjem dobave
O, neprestano oduzima uve6ani drugi dlan v izraztr (2.27). S pove6aniem Q pada
teoretska specifidna energija e.-. Na slici 2.16. ta ovisnost prikazana je crtom lC.
,*EBr:T:,
Z!2o: C2^' Ctg 92. (2.241

Za'ulazil presiek radnog kola protok (dobava) pumpe iznosi:

Q: Dr'bz'cz^n: Dr'b1 'c16':x5
odakle ie

v2tu- a (2.2s)
Sl. 2.16. Teorelska karakterlsllka cenlrlfugalne pumpe
D2-:r;;t
Dr,D, dazni i izla.zni promier rotora, .7.2. Stvarna karakteristika centrilugalne pumpe
brrbz
- ulazna i izlazna Sirisa rotora.
2.1
-
Ako se iztaz (2.25) uvrsti u braz (2.23)' dobiva se:
se
Ako ovisnosti izmedu swarne specifidne energije i
dobave uz z i hidraulidki gubici u pumpi, koii su pri prika-
zivanju teor zanemareni, dobit 6e se swarna karakteristika
Czo: llz- Q' ctePz
(2.26) centrifugalne pumpe. Na slici 2.17. pnkazarra je stoarna harakteristiha ee za pumpu
D;, b, ,; s rotorom dije su lopatice savijene natrag.
Uvr5tavaniem cru u Eulerovu jednadibu dobiva se:

€1*: ll2 ' C2ut

S!. 2.17. Slvarna karalilerlstika cenlrllugalne pumpe
s lopaticama sauuenlm natrag
a,*:,2 (",- Ea,.*) e.27) a gubitak
zbog konaCnog broja lopatica;
b - hidraulidki gubitak zbog trenja tekucine
o -povrsine lopatica; c
lztaz (2.27) daje analitidku ovisnost dobave i teoretske sPecifidne energiie - udarni gubitak
koji nastaje kao posljedica promjene rezima
rada pumpe

57
 Unutra5nji hidraulidki gubici u rotoru gentrifugalne pumpe nastaju zbog: Pri proiektiraniu oumpnog posroienja treba
.=- konalnog broja radnih lopatica, odabere tako da puino'a ,rai .ipia*jir;tr"k;; -nastojati da se radno podrueie
tekudine o povr5ine lopatice, kre6e od C do d (sl. 2.20). r-----'5 """Avr djelovanja, q. da se radna todka
- trenia
udamih gubitaka, koii nastaju kao posliedica promjera relima rada pumpe: -
-
Budu6i da se stvarna karakteristika ne moZe izradunati, dobiva se snimanjem
ispitnom stolu (sl. 2.17). Na istom dijagramu ucrrana je i teoretska karakteristihq
i kmaktristika e. i ei,
Swarna karateristika ee zove se indhidualna karahtristiha prnee. U praksi
uobidajeno da se ova karakteristika kompletira joS dvjema karakteristikama, i to
istikom snage P i karakteristikom stupttja djelooanja 4 (sl. 2.18).
Tako kompletirana karakteristika zove se puna indioidualna harakteristika pum-
a dobiva se od proizvodada pumpi.

Sl. 2.20. Karaklerisfika cenlrirugalne pum-

pe I karakterlstika cfeiovoda-

2.1.8. Proraiun centrifugalnih pumpl

2.1.8.1. Snaga pumpe i stupnievi djetovanja

-- Snaga za pogon pump: vezana je za velidine: kolidinu dobave Q, stvarnu spe-

crhanu energiju e, i gustoiu teku6ine
p. i;;;;,e snaga pumpe:
2.18. Puna lndividualna karakterlstlka Sl. 2.19. Karakterlstika clevovoda
centdlugalne pumpe Px:Q 'p'eo [w]. (2.32)
Snaga potrebna
orisne snage za gubitke energiie
Osim pune individualne karakteristike za eksploataciju pumpe vrlo je vaZno u pumpil Ti g"L;;i djelovania pumpe' Prema tome,
i karakteristike cjevovoda (sl. 2 l9). snaga potrebna na s
U tehnidkoi praksi ako koeficijent otpora ne ovisi o Reynoldsovu broiu, gubitak
ije moZe se pisati u obliku
o,-Q'L'e,1\v1 (2.33)
e"": h' Q2' (2.2e)
Bolja ie ona pumpa. koja.za iste karakteristike
u optimumu ima povorjniji stu_
I IZIAZ
ffifi",ouu"ja.
Stupanj dierovanja ;6;l;;;; il.tr#;#;:'":1 snase na
ep:s.ne+P:z+,"., (2.30)
,: ,&, (2.34)
mo jednadZbu (2.29), dobivamo: Ukupan stupanj dielovanja uzima u obzir
Iumerriiske i mehanidke gubiike, tri vrste gubiraka: hidraulidke, vo-
ep :
s"
.,'-; -h' t h. 8, [Jkg-,]. hanidkim stupnjem "u"t*e.*'r,ia.;;t[k?;^;;i...i-.iiii.i- i rn"_
E . Ue (2.31) djelo-vanja.
Hidrauliihi stupani djetozunja je omier srvarne
'
retske specifidne energije (e,): specifitne energije (er) i teo-
Na slici 2.20. prikazana ie karakteristika cievovoda ar", karakteristika stvarne
i karakteristika stupnja djelovanja 11 i snage P.
ifiEne energiie a, ::',e-
4r (2.3s)
Presjek tih dviju krivulia daie karakteristidnu todku l, poznatu pod nazivom
todka pumpe.
Zr' :0,80- 0,95.

59
 pumpu (Q)
Volurnetij shi stuparj ili elouanj a ie omier protoka tbku6ine kroz
toka teku6ine kroz rotor (Q)

(2.36)
't":&'
4": O,95
- 0,99'
e' -
Kotl pogona na motofe s unutraKniim izoqtqs', i ' parne
re,or^r4 mifr^a,,r.,^r.:.-t^T:!{."i"} .Lgp"liem turbine, Lrojevi
o^kr_eta rotora p.mpe uskladuju se s opt#;i;;"bGffi'"k#;;*;;#:d';[J]
jeva.

2.1.8.3. Promjeri cievovoda

Na osnovi jednadZl d2 ':t .

)e protoka --T- ,: Q, odreduju se promjeri usisnog
tladnog (potisnog) cjevovoda :

dr:/ 4 Q [^], (2.40)

fi'c"

Sl. 2.21. Shematrskl prlkaz mlesta gdle se

dr:ll fi'cp
aQ loi'. (2.41)
tavtiatu volimetrilskl gublcl kod
cenlrilugalne PumPe
u usisnom vodu c":0,6 do 2ms-1, a u tladnom ce: I
o" ,1Ti"3-itrujanja
Mehani\hi stuPanj d.j elooanj a ie omjer izmedu snage utro5ene na rotoru
(P,) . Be,ina strujanja vod-e_na
iz pumpe 2 do 4 m s- r. veie {-}
pumpu najde.6e je lr5 do 4 m s _ r, a na izlazu
brzine" struiffinl'u"r., u pumpu povedavaju hidra-
i snage na spoici PumPe (P.): ulidke gubitke, koji smanjuju usisnu visiiru-u *i.no.., - ' '*'
Pl ";.i*r6aul
(2.37)
4^ : -6't
ts 2.1.8.4. Promjer vratita pumpe

4^:0,95-0,99. Promjer vratila odreduje se iz izraza za naprezanje na uvijanje:

MehanidkigubicinastaiunadijelovimaPumpekoiisuumedusobnomdodiru
(u leZajima, brwenicama i sl.).
(2.42)
Ukupan stupanj djelooanja pumpe dan je izrazom:
(2.38) pa slijedi:
transmisiie:
Snaga pogonshog motora obraduie se preko stupnia djelovanja
(2.43)
,^_ii,
o
-P"
(2.3e)
P. tWl - snaga na spojci pumpe
2.6 [ Pa ] dopu5teno naprezanje na uviianie materijala vratila,
o I rad s-1 ] - kutna brzina vratila.
\c:O,95-0,98' -

1r. * fl,su,- i )= 61

I
I r:, rJtrc/-c 4i
\^(r'"1rn,'4' n -l
 .8.5. ProraCun osnovnlh vell1lnA' rotori -izbiegavatimarevri
jed"?:ql*'#"j#,##'l*,.,,,'o0,".",,.,
Eulerova gliyna iednAdlba ne daie doyolino elllnenata za kogs.truliciju rotora. e-'n
tiz
zadanih parametara bude ispod 0,036, tre-
toi jednadZbi eneigia koiu Ce bvaka iedihica mase teku6ine dobiti u prolazu da se pove6a zo,
pumpu dvisi o mnogo elemenata koji su u, vezi s rotorom. Swarna specifi{na
;iia pumpe'ovisi o obodnoi brziniu2, o meridiialnoj brzini cz.i o yelidini ot- - sto povoliniie oblikovati ulazni dio lopatice 7a to!. strujania teku6ine.
a*gi* pravilu su pri zahtievimg zljednu pumpu zadani njezini parametri p, e,
mlaza, o odnosg *i o velitinama koje nisu vidljive u glavnoj jed- .Po.
a vrlo desto i broi okreta z. Iz tih,rniieanosti izraeunavamo specifidan broi oFi.ti,
lZbi centrifugalne pumpe. Ako se odlutimo na odabiranje poiedinih Velidina,
bismo smieli birati bilb kako, zato Sto u tom sludaiu dobivamo lo5u pumpu, od-
r dobili bismo pumpu s lo5im stupnjem djelovania. Eulerova iednadZba omo- nq:n.!'a. (2.44)
ra da variiable o koiima ovisi ukupan rezultat pumpe izdvoiimo i za poiedine I ,o''
ieve pokusom odredimo najpovoljniiu velidinu, mifeniaiudi sustavno vrijed-
t varijabla. Na toi osnovi izvrSeno je mnogo pokusa, pa su mnogi autori do5li Nije li to mogu6e, moramo
konstanta pumpi ovisno o specifidnom broju okreta no. Rezultati tih istraZivania mo na viSestepenu pumpu.
zani su glafidki
iazani 2.22, gdje se vidi da su krivulje konstanta pumpi
grafidki na slici 2.22, pumpr ug- se za jedan stupani pumpe,
m pravilne. Na osnovi tih konstanti mogu se lako izradunati sve osnovne di- ,5 Q...
iie rotora. Tai proradun sluZi kao osnova, a za konstrukciju rotora naipovoli-
iieg stupnja djelovanja potrebno je mnogo znarla i iskustva.
o, ie kolidina koia protjeie kroz rotor. ona je ve6a od koliEine koju dobar,lja
pumpa za volumetriiske gubitke, ti. e: rl, .
er.
Vrijednost za q" uzima se iz diiagrama na slic|2.23.

t
rs rl o,a
ta s-
*E I s'
R.
I |
I
0.ro

0,60

o,u | @tqreto,o i q,
+nj
I t a6t
sl. 2.22. Konstante pumpe 9p. 095

Sl.2.23. Ovisnost ukupnog, lldraullEkog i volumetriiskog stupnja

Osnovna pravila pri konstrukciii i izradi rotora: djelovanla o 3peclflEnom broju okreta

izbjegavati nagle promiene presjeka gdie bi moglo do6i do ve6ih ubrza-

- vanja ili do usporenia teku6ine, Na osnovi specifidnog broia okreta zo biraiu se konstante pumpe prema slici
izbiegavati o5tra skretania toka teku6ine, 2.22.
-
63
Vaniski promjer rotora: Koeficiient.lo, uzimamo 'a diiagrama na slici 2'22'
Meridijalna brzina:
i
(2.4s)
cL^: Ar [m s-'], (2.s2)
it . L;;:bL
fz toga sliiedi obodaa brzina:
QI m ts-t] teoretska kolitina dobsve,
uz: Dz' 4' lt [ms-1]. , Dr [m ] -- srednii promier rotora Da ulazu,
Dr [m ] ulazng Sirina rotora,
Promjer glavine na ulazu (s1.2.24.a): -
(sl' 2'25'a)
,. : + -
koeficijent su1enjazbogdebliine lopatice s1 na ulazu u rotor
d6:(1,3-1,4).dlml' (2.46) 9r : 0,85 do 0,95)'

o)
dL:(1,4-1,5).dlml. (2.47)

-€
b)
b; st.22s suzenie presteka na utazu I iztazu lz rotora i(F
zbog deblllne lopatlce u*O

Lopatice na ulazu moraiu biti tanke da ne dode do velikog ubrzania teku6ine

I

d Sl. 22f. Ornoyne dlmenz[e ]olora Genlrl.

"[-E lugllnc pumpe na ulazu. Ako vratilo niie prolazno (sl. 2.25.b), treba smaniiti do, pa 6e obodna
brzina na ulazu biti mr.ria. Pr"poruduje se ovai odnos ulazne i meridiialne brzine:

Za normalne izvedbe centrifugalnih pumpi ulazni promjer Ds iednak je pro- co : (0,92- 0,98) ' c1..
Iopatice Dp ti.
Izluna Sirina rotora:
Do: D't- [r" . (2.48)
$W, br:G'io, [m]. Q.s3)

Ar: hrl'$r^r, (2.4e) Koeficiient fr',

biramo iz dtiagrarna m slici 2-22'
Meridijalna brzina na izlazt:
Spe[qiienl l"_s i h6, uzimamo 1z driagrffira Q.22).
Srednji promjer rotora na ulazu:
c,^:i:-D#:t, [ms-'], (2.54)

o,:lwr^t, (2.s0)
q,
' -t1:--t"
12 -
koe'cijent suienja
(gz: O'95' do 0'98)'
presieka zbog debljine lopatice (sl' 2'25'6) iznos

Sirina rotora:' Nakon ovih proraduna valja provjeriti da li su meridijalne brzine c2^ i c1^
Preporudenim granicama, ti :

Dr: Ao,
$W. (2.s1)
cr^: (0,70-0,75)' cr-' (2.s5)

5 Hidrauliaki strojevi 65
 Ulazni kut lopatice, ako ie c1 okomit rla u1i D1-'a
Ar: povrsina promiera d1,
-
tagr:ff. e.s6)
Az- Ar
-
powsina kruinog vijenca na koiu dieluie tlak p2.

b) ri: p, . (A,- A,), (2.s8)

Zbog predrotacije na ulazu, ulazni kut lopatice p, treba povecati od 3o do 8o,
prema uvietima u koiima 6e pumpa taditi. Za pumpu sa spiralnim ku6i5tem Ar: d?ln povrlina promjera d1,
povoljniji je izlazni kut lopatice prema Stepanoffu p2 :2?j3O'. Pri promieni -
5" taj kut ne utiede mnogo na stupanj djelovanja pumpe. Kod pumpi sa zakolom A"-A, povr5ina kru.Zuog vijen.ca na koju djeluje tlak
- 22.
kolom) kut p, mora biti oko 30-. lzlazni kut apsolutne brzine az : p, .(A,- Ail.
c) F,
e.ss)
:
az
az:
5"do 12"
LT do 30o
- kod pumpi sa sprovodnim kolom,
kod pumpi bez sprovodnog kola. . Rezultanta ovih triju usporednih sila upravo je aksijarna sila koja dieluje na
- rotor:
Broj lopatica a odaberemo iz tablice 2.1, ovisno o specifldnom broiu Fo: Fi- Fi- F,.
i) n,. (2.60)
Ako u izraz (2.60) uvrstimo izraze (2.57), (2.5g) i (2.5g), proizlazi:
2.1. Broi lopatica z ovisno o specifrdnom broiu okreta z"
Fo : (pz- ?,) . (A,, tNl. (2.61)
-l)
Za vi3estepenu centrifugarnu pumpu s brojem stupnjeva i aksija.rna sila bit ce:
For : z 'Fo. (2.62)

U praksi se broj lopatica bira iz iskuswa, pa moZe biti i ne5to manji zbog lak-
izvodenia, a' zbog povoliniie krivulie lopatica.
Proradun rotora u ovom poglavlju sluZi za orijentaciiu u redu velidina. Za
proradun treba bolje poznavati teoriju suuianja, a potrebno je i iskuswo.
hidraulidkih prorafuna, potrebno je provjeriti i dvrsto6u materijala od kojeg
izraden. Obodna brzina rotora ie zbog ogranidene dvrsto6e materiiala ta-
ogranidena, tako da ie iednim stupnjem pumpe kod rotora od bronce mogu6e
i swarne specifidne energije do 1000Jkg-', a kod rotora od Celika i do
f kg-'. Sl. 2.26 rotoru cenlrlfugalno ptrfhDo
slle; b
llu; c - dijagrarq tiakoia koii
_ dijagrirn rezultirajudi'h
AP ,/
Aksiialna sila i nadini niezina izjednadavanja

Tlak p" na'rlz.lazru iz rotora ve6i je od tiaka p1 nartlazt u rotor, pa 6e se na

iz rotora u sprovodno kolo (zakolo) kroz radiialne i aksiialne zradnosti
iiti iedan dio teku6ine i ispuniti prostor s ledne strane rotora (s1.2.26).
Aksijalne sile koje djeluju na rotor mogu se pribliZno odrediti ovako (sl. 2.26): Aksijalnu silu moZemo - njldnatiti:
a) F; : p" . (Ar* Ai), (2.s7) primjenom a\s)yi.tnih, odnosno radijalno_aksijalnih
- primjenop- r6dnog raspornog prstena i buseirlem leZaja,
p2 tlak na izlazu iz rotora, - strane /$.' 2.21),
usisne
;;; izmedu ledne i
D);f- - '" r,aiznrjeoidnim zakretanjem rotora kod vi,Sestepenih pumpi u iednom i u
t ar:
-
povrsina promjera D2,
drugom smjeru,
:-

;
 dvoulaznih rotora koji su hidraulidki potpuno izfednadeni (s1.2.27), Odnos Sirina na slici 2.31:
- izradom
usradniom diska ili bubnia,
ugradniom bubnia. ili kombinaciiom diska i bubnja
bubnia (sl. 2.28, sl.
2.29,- sl. 2.30). D. : (1,6 :-2,O)bz, ( !.63)
Iziednadenie pomodu lednog raspornog prstena primjeniuie se desto kod iedno-
stepenih pumpi i kod vi5estepenih pumpi s malim brojem stupnieva. U ovom slu- D3
-
Sirina ulaza u spiralu,
Eaju aksijalna sila nije popuno iziednadena, i to zbog toga Sto u prostoru A (sl. 2.21) D2 Sirina rotora na izlazu.
-
dieluje ne$to ve6i dak od ulaznog tlaka, pa jedan dio sile mora prenositi leZaj.
Kod-.vi5estepenih pumpi naide.56e se upotrebliava disk ili bubanj ili niihova
kombinacija. U tom slutaju aksijalna je sila potpuno 2iednadena, a konstrukcija
diska i bubnia izvodi se jednostavno.

sl. 2.27. lzlednadenle aksiialne sile izra- st. 2.28. Disk za izjednadenje aksiialne St. 2.31. Obtik
dom dvoulaznlh rotora slle _sptrale_kod spiralnih pumpl
bez statora (Steparioff)

S1.2.29. Bubanl za lzlednacenle akslialne SI. 2.30. Kombinlrano lzledna6enle aksllal- I

slle ne slle s diskom I bubnlem ao

,o

Nedostatak ove izvedbe je u pove6anim volumetrijskim gubicima, a pri puS-

tanju pumpe u rad postoji i mogu6nost zaribavanja izmedu diska ili bubnja i vratila.
Pove6ane volumetriiske gubitke ima i izvedba s lednim raspornim prstenom.
Zakretanje rotora u jednom i u drugom smieru daje najbolje rje5enje za izjednadenje
aksijalne sile, no konstrukcija tih pumpi je skupa i primjeniuie se samo u specijal-
nim sludajevima.

2.1.8.7. Osnovne veli6ine spiralnog kuGi{ta

Zadatak je spirale da prihvati teku6inu iz rotora ili statora i da ie provede u

potisni cjevovod. U spirali se, osim toga, dio kinetidke energije pretvara u tladnu.
IstraZivanja Stepanoffa dala su fedan od oblika presjeka spirale koji je prika-
zalr na slici 2.31. Sl. 2.32. Konslante spirale prema Stepanoflu

6B
69
 Slsdnia brzina strujania u svim presjecima spirde: 2.1.9.1. Pumpe op6e primiene

cs: htvm [m s-'], (2.64) a) Jednostepene konzolne spiralne turbolttmtpe

Eo koeficiieut koii ovisi o n", a dobiva se iz slike 2.32,
ep
- stvaroa specifrlna energija pumpe.
-
Na osnovi brzine teku6ine u spirali iz jedaadlbe kontinuiteta izradunavamo
presjek .na 'rr,lazrt
iz spirale (presjek 8):

l":9:t:1m"1. (2.6s)

Kroz svaki drugi presiek spirale moZemo izraiunati protok prema izrazt:

Qq: Qo,,' ,ft [.tt' t-'], (2.66)

Qg koliEina teku6ine koja protiede kroz presiek pod nekim kutom,

g - kut izmedu ravnine u koioi se nalazi presjek pravca povuEenog iz sredi5ta kroz
- toEku I (sl. 2.31).

Povr3ina presieka:

e:f wt. Q.67)

Promjer osnovnog kruga spirale D3:

p: D^_D.
D, , (2.68)

p koeficijent koii se dobiva na osnovi no iz diiagtrmr na slici 2.32,

D2 - vaniski promier rotora. Sl, 2.33. Jedn-ostepena konzotna centrlfugalna pump.a uoblEarene
- izyedbe

Jezidak spirale ne smije biti pretanak. Zbog toga ga pomidemo u todku C(sl. 2.31)
za kut c", koji odabiremo prema stupnju brzohodnosti noiz diiagrama na slici 2.32.

1.9. Konstrukcijske izvedbe I prlmjena centrifugalnih pumpi

Zbog jednostavnosti mehanidkog oblika i relativno niskih tro5kova odrtavar$a,

sesve vi5e upotrebljavaju. Porastom standarda i industriiskog poten-
cijala, posebno procesne i kemijske industriie, potraZnia turbopumpi raste iz dana
u dan. Novi industriiski procesi zahtijevaju i nova postrojeniazatransport teku6ina,
uko da posljednjih godina na trZiStu susre6emo ditav niz novih modela turbopumpi.
U ovom poglavlju ne moZemo obuhvatiti sve vrste koje se danas primjeniuiu, pa Sl. 2.34. MehanlEka bilyenica 51.2.35. Jednoslepena centrlfugalna kon-
6emo govoriti samo o onim pumpama koje se naiEe56e primienfuju ili su tehnidki 1
- mirujudi brtveni prsten od zolna pumpa sa hladenlem brtve-
samopodmazivog materijala; 2
problemi u gradnji tih pumpi i u eksploataciii takvi da o njima moramo govoriti. rotiralu6i prsten od specijalnog- naca (DJugotuiblna()
delika; 3 opruga
?0
-
7l
 se mogu izvoditi i dvostepene pumpe (sl. 2.36), naroEito pogodne za c) Vilestepene pumpe
kondeniata za male iedinice u termoelektrani' Kod tih pumpi rotor se
s ne5to ve6om brzohodno56u (specifidnim brojem okreta), pa tako dobijemo
ve6u usisnu visinu. Ako pumpa radi kao kondenzatna, ulaz na Prvom rotoru mora
biti posebno oblikovan.

zo darod Cislc brtvon

Sl. 2.39. Visestepena sekcijska

cntrllugalna pumPa za
vi5e tlakove

b) Dt,ostrujne (dvoulazne) centrifugalne pumpe

Na slici 2,37. prikazana ie dvoulazna horizontalna pumpa s horizontalnim
dijeljenim ku6i5tem. Ove pumpe postiiu veie usisne visine i vece stvarne specifid-
rZavanie ier se bez demontaZe pumpe sa
rotora i svih rotiraiu6ih dijelova. Aksiialna
a ulazni dio kudi5ta posebno ie oblikovan'
Zbog pojave velikih radijalnih sila i mirniieg rada, ove se pumpe izvode sa statorom
(sl. 2.38).
Sl. 2.40. Splralna vlsestepena pumpa

2.1 .9.2. Ce2ritugalne pumpe za speciialne namiene

Napojne pumpe
,..;1
Sl. 2.37. Dvoulazna cenlrllugalna pumpa S1.2.38. Dvoulazna centrilugalna pumpa sa
statorom i sPlralom (Halberg)

Na novijim velikim tankerima za ffansport tekuceg tereta pri ukrcavaniu r

iskrcavanju upotrebljavaiu se tzv. kargo-punpe, tt dvoulaznoi izvedbr s n:ehanidkim
hrwl ion ia- ,
...
72
40
 punee (sl. 2.41) upotrebliavaju se za manje dobave
i stvarne speci- b) Kondmzatne pumpe
Zbog svoie konstrukcije kondenzame pumpe su specifidne pumpe. Proizvod
kondenzaciie ima visoku temperanrru (40"C do 70"C) i niski tlak u
- kondenzat
donjem spremniku (kondenzator u kojem je podtlak). Zbog toga usisna visina kon-
denzatnih pumpi mora biti negativan, tj. pumpa se mora smlestiti ispod konden-
zatota.
Zbog visoke temperature kondenzata te su pumpe jate izlotene kavitaciji.
Kondenzatne pumpe najde56e se izvode kao vertikalne pumpe (sl. 2.a$.

@E @E @#
,4AA A .+
ViSeslepena sekcliska pumpa
(rJugoturblnac)
51,2.42. Napoina pumpa
(rJugoturblna<)
s plastem
v/ t/ v-t/ @H
Sl. 2.45. Oblicl rotora za lransport kruilh
tvarl
vGim temperaturama i tlakovima najde56e se izvode napojne punrye s plai-
2.42). Pbdr. ie povoljniji i bolje odolijeva visokim toplinskim i mehanidkim
. Za obje izvedbe aksijalna sila iziednaEuje se kombinacijom diska i

SAD upotrebliavaiu se spiralne ztiiestepene pwnpe (s1.2.40). Pri velikim vr-

dobave, s normalnim brojem okreta, dobivamo veliki broj stupnjeva, a time
konstrukcije. U tom sludaiu dolazi do vrlo neugodnih poiava (di-
, vibraciie, pregiba i sl.) koje nastoiimo izbieti. Zbog toga te pumpe desto
povi5enim broiem okreta Sto se postiZe tako da im je pogon na turbine ili
tromotore s upotrebom multiplikatora. Pove6ani broi okreta zahtiieva ve6e
visine ili ugradnju pomo6nih pumpi (buster-pumpi). Pri proiektiraniu tre-
ddieti sekundami krug (bajpas) da bi se izbiegao rad pri nultoi dobavi.
pumpu nema protoka temperaflrra vode brzo pofaste na temperaturu
r i tada dolazi do vrlo snaZnih vibracija. SI. 2.44. Kondenzalna cenlrllugalna pumpa
u Yerllkalnol lzredbl
slici 2.43. piikazana ie uobidajena shema ugradnie napoine centrifugalne
Kod veiih jedinica uvodi se centralno podmazivanje lelaia pomo6u vlasti-
ili prikljudkom na sustav podmazivania turbine.
c) Pumpe za ffansport krutih toari
Razlika izmedu tih pumpi i pumpi za transport teku6ih tvari uglavnom je u
obliku rotora i spiralnog ku6i5ta. Rotor mora biti izveden tako da se ne moZe zadepiti.
prcm ldlu Ako krute tvari zbog velikih brzina protjecania djeluiu abrazivno, rotor mora biti
dimenzioniran tako da je otporan na abraziju. Ti su zahtjevi doveli do novih oblika
rotora koii zadovoljavaju spomenute kriteriie (sl. 2-45).lz slike se vidi izvedba pumpi
s trokanalnim rotorom (a), s dvokanalnim rotorom (6), i dvokanalnim rotorom s
odvod rqshlodE kruZnom lednom stazom (c) i sa specijalno oblikovanim lopaticama (d), (e) i (fl.
Osim razlike u konstrukciji rotora, te se pumpe razlikuju i u konstrukciji
spirale. Spirale su polukruinog presjeka s velikom zradno56u izmedu rotora i zida
spirale. Presieci tih spirala su 10 do 30o/o veti od presjeka normalnih spilala (za
istu snagu i broj okreta pumpe), ovisno o gustodi materiie koja se dobavlja. Visina
Sl. 2.43. Shema ugradnie napoine centri-
dobave ovih pumpi ie oko 15/" mania od visine dobave obidnih pumpi. Pumpe
lugalne PumPe za transport krutih tvari rade se u vertikalnoi i horizontalnoj izvedbi.

75
 Posebna paZnia u gradevinarswu, pomorstvu i u rijetnoj plovidbi posvecuje model i za original, onda ie se
se pumpama za rransport piieska (sl. 2.aO. Riied ie o abrazivnoj materiii pomije5a-
s vodom. Rotori su oblikovani tako da u niima brzine budu Sto manie, a da se
pri tome krute wari ne taloZe, Da bi im se produZila trainost, lopatice rotora zoatno
iu odebljane i na ulazu zaobliene. U bnvenice se dovodi iista voda kroz otvor (l) (2.70)

Q.7t)
D
'a-15 (2.72)
P -t
Sl. 2.46. Pumpa za transport plleska
(rJugoturblnar) Zadri-imo li iste dimenzije, a mijen)amo broj okr.eta, parametri se pumpe
odnose kao:

da bi se onemogu6io pristup prijeska. Radi za5tite prednieg raspornog prstena u

f, --aou r{
rotor .d takoder se dor-odi voda za ispiranje, diii tlak mora biti ve6i od tlaka koji (2.73)
swara pumpa. Pli iskoriStavanfu tih pumpi pokazalo se da su najve6a tro5enja na
bokovima kudiSta. Zbog toga se uz rotor postavlf aju zaStitne ploEe (2), koie se mo-
gu lako zamijeniti. Da bi se spriiedio prodor pijeska izmedu rotora i plode 2, na ro-
ior se ugraduiu ledne lopatice (3). Bnvena voda i voda za ispiranie moraju biti (2.74)
diste, jel se tako ioS vi5e spredava prodor piieska izmedu rotora i za5titnih ploda'
Zbog vetikih zakr:etnih momenata nosad le2aia mora biti masivan i krut.
Osim navedenih konstrukciia, postoii niz pumpi za razlitite namjene i uvjete (2.7s)

5",1,.?:,,,:lt y ilr_^? !? 6?,-e.c8), (2J4), (2.70), (2.71), (2.72) i (2.73) dobivaju

se ,ednaclzbe za opceniti sludaj slidnosti:
lspltivanje centrlfugalnih pumpi
9o' :t' (T)' ' (2.76) qM
C

';:t''fff '
rlgg4dq, e_nergiia, qq1gl i s_lgp_agj .{ielovania.
Kada je rije6 o velikim pumpnim iedinicama, za koie bi izrada pumpe u pri-
rodnoi veliiini bila preskupa, ispituie se model. Po pravilir model je manjih dimen-
|:r (Tf (2.78)
-D 4,
zija, a rezuhati dobiveni na modelu proradunavaiu se tako da se uzme u obzir fak-
tor smanjenja modela prema originalu.
Da bi se ta proraEunavanja mogla izvrsiti, osim geometriiske slidnosti, moraiu 2.1.10. l.' Mjerenje srvarne specifidne energije pumpe
biti slidni i trokuti brzina na modelu i izvedbi pumpe.
Ako smanienie' niie preveliko, hidraulidki i volumetrijski stupanj djelovanja Za mierenie je potrebno imati vakuumometar i manometar. Vakuumometar
ie i na modelu i na originalnof pumpi pribliZno iednak. trz postavlja se na usisni prikljudak, a manometar Mna potisni
f.itr;rJ"t-1rr.z.+z;.
Specifidna energija na ulazu u pumpu (presiek I _ I sl. 2.47):
) Ako promijenimo dimenzije Pumpe za f, ti.
(2.69) ,,:+-4+8.h,, (2.7e)

77
 Specifidna energiia
Bududi da ie
h2-h1:y,
rn Lz)azu iz pumpe (presiek 2 - 2, sl. 2-47): \2.t.tO.Z) Mierenie koti1ine dobave
\--/
,,:?***s.hz. (2.80) Kolidina dobave se moZe izmjeriti:
Venturijevim vodomjerom,
- baZdarenom posudom,
- sapnicom.
-
Opisat 6emo ispitivanje kolidine dobave Venturijevim vodomjerom. prema slici
2.48, za presjeke I :- I i 2 Bernoulliieva jednadZba glasi:
-2,
(2.84)
+***ch,:++$+s.n,.
U odnosu prema ravnini mierenja N-N, geometrijske visine h1i h2 stt iednake
Sl.2-47. RasPored lnstrumenala Pd lspiti- ti. h r: i2, pa slif edi:
vanlu stvarne speclliCne energiie
centrifugalne PumPe
Pr- Pz _ ci- ci
(2.85)
p2
Pr: ?o-P,'
Pz:Pol?^ i
moZe se pisati:

Po-P" , cZ
e,:2n!+;+E'ht' ,
Sl. 2.48. Shema Venturilevog vodomjera
za lsplllvanle koltalne dobaye
centillugalnc pumpo

JednadZba kontinuiteta za presjeke

- I i 2 -2:
I

Razlika specifiinih energiia na izla7;t i ulazu u Pqmpu je sWama specifidna ener- Ar ' cr: Az' cz,

- I bit 6e:
sria. Brzina struianja na presieku I
ao: €2- a1 (2.81)
,d

A n2-^2 eL_v2
YY 4.
e-:Yn
-oP'2 -A +"r=-,+C.t Ukg-t]. (2.82)

Ako u izraz (2.83) uvrstimo vrijednost zabrzinu cr, dobiiemo:

U iednadZbi (2.81) moZe se zanemariti prirast potenciialnei kinetidke energiie, pa
se dobiva

o^= P' [,I.kg-'),

Pr-Pz
-p-2
',1'-efl (2.86)
- ee
- (2.83)
P
Kada se s ljestvice piezometra otita razlika visina &, moZe se pisati:
?. I Pa] tlak izmieret na izlaztt iz pumpe-(rlanometrom),
i, ir. i -- tlak izmieren na ulazu u pumpu (vakuumometrom), ?r-?z:g'P'h. (2.87)
g I kg m-t ] gusto6a radne tekudine.
-
79

t
 Iz 'uraza (2.84) i (2.85) moZe se odrediti brzita c2: daju protok Q2 i rade sa stvamom specifidnom
pumpa-daje protok e2l2koji
!e mairli od er,
pumpa kada samostaloo radi. U paralelnom ladu
todku u 3.

c2: v . c2.
p koeficijent otpora protoka vodomjera,
- p :0,985 za nove vodomjere,
-
4 :0,98 za upotrebljavane vodomiere.
-
Za poznati popredni presiek vodomiera l, i stvarne brzine protjecanja c, odredi se
protok kroz vodomjer:
Sl. 2.i9. paralelna veza
Q: c',' A" dv[u lednakth pumpl

Q: .
V cz , Az [m3 s-t1. (2.8e)

Istovremeno se miereniem stvarne specifidne energije e, dobave Q mjeri i snaga

na spoici pumpe P,. Iz omjera korisne snage i snage na spoici odredi se stupani
djelovanfa pumpe:
Pk
4:-;,IE
- Velidin_e Q, i Q, protoci su pumpi
odgovaraju6i protoci slake pumpe kadi

-'t -Q'P'P, "o Q': Qi + Q|. Qr * Qz. (2.et)

2.1.11. Centrlfugalne pumpe u radu.

2.1.11.1. Sprezan je centritugalnih pumpi

Dviie ili viSe centrifugalnih pumpi, ve6 prema potrebi, spreZu se paralelno
iliserijski na zajednidki potisni cievovod. U takvim sludajevima odreduje se zaied-
nidka karakteristika svih spregnutih pumpi koje rade bilo u paralelnoi, bilo u serij-
skoj vezi.
a) Paralelno sprezanie pumpi
Kada se pumpe paralelno spreZu, zajednidka karakteristika se dobiva zbraja-
njem apscisa karakteristika svih pumpi koje se prikljudju na zajednidki cjevovod. Sl. 2.50. Dvlle pumpe razllEtth karakterls- Sl. 2.51. lryuo pumpe raztldltlh karakterls-
Na primjer, za dviie iednake pumpe koje rade u paralelnoi vezi nacrtana je tlka u paratolnoi vezl tlka kole se ne mogu paralelno
zajednidka karakteristika na slici 2.49. Sa oe1 i eo2 oznadena je karakteristika svake Yezali
pumpe kada radi pojedinadno, a sa e, zaiednidka karakteristika obiiu pumpi u radu.
Samo jedna pumpa radit 6e s protokom 01 i sa stvarnom specifidnom energijom rikazane slici 2.51 gdje je radna
en,, Sto odgovara radnoi todki 1, (sjeciSte karakteristike cievovocla i karakteristike ro -na
radna toEka kad obje pumpe rade
pumpe). I(ada obie pumpe rade zajedno, radna todka bit 6e u 2, ti. u sjeci5tu karak- zz ?p1 n€ ssrno Sto ne6e slati tekuiinu
teristike cjevovoda er" i zajednidke karakteristike pumpi. u vrutati iz cjevovoda, jer je njezina maksi_
80 6 Hidreulldki strojevl
81
malna o Todka I je radna todka pumpe, e je kolidina tekuiine koju pumpa Salje u
odgova k oba cievovoda u iedinici vremena, ? i - i" stvarna specifidna ."6rgi'," pl-p".
a moze a Ukupna kolidina teku6ine jednaka je:
pe sa stabilnom karakteristikom.
b) Seriisko sprezanje PumPi Q: Q, * Q,' (2.e3)
Serijski se spreZu centrifugalne je potrebno posti6i vilo Q1 kolidina tekucire koja se dovodi cjevovodom I,
veliku stvarnu specifidnu energiitt. Z stika pumpi spegnutih u - kolidina teku6ine koia se dovodi cjevovodom II.
Q2
seriiu dobiva se zbraianjem ordinata pumpi koje se spreZu u -
seriii (s1.2.52)zadvrle
seriji (sl. 2.52) za dviie reclnake
iednake pumpe. Krivulia
Ilrrvul,a eo
ee ie
le zaiednitka karakteristika pum-
zaleo,rrLcKaKaraKlensuKapum-
d) Dva cjevovoda u serijskoj vezi
pi koiih su karakteristike krivulie eo1. Stvarna specifidna energija a' pumpi 1uzaied-
rritt o* radu jednaka ie zbroju stvarnih specifidnih energiia svake pumpe posebno,
ri.
eo : 2 eo1, (2.e2)

Sl. 2.52. Seriiska veza dviiu lednakih pumpi

51.2.54. Dua cieyovoda u seriiskoi uezl

c) Dva paralelna cjevovoda
Radna todka pumpe koja istodobno Salfe teku6inu u dva ili vi5e cjevovoda na-
Iazise usjeci$tu karakteristike pumpe i zaiednidke karakteristike obafu cievovoda. .rrih
Zajednitka kar.akteristika c;'evovoda dobiva se zbrajanjem apscisa karakteristika svih (a
cjevovoda koji su prikliu6eni pumpi. Na slici 2.53. shematski su nacrtana dva cie- oaje
vovoda (I i II). Zaiednttka karakteristika obaiu cjevovoda je krivulja e"". e ko-

2.1.11.2. Regulacija dobave centritugatnih pumpi

rako se pumpa projektira za nominalan reZim rada, tj. raduna se s dobavom

stvarnom specifidnom energijom i stupnjem djelovanfa koji odgovaraju radnoj
pumpe pri utvrdenom broju otreta, u praksi se iesio
totki
lavrla frotreua aa se oa tog
rezima odstupa. Zbog roga se dobava regulira na dva naidesle prim,enllvana
nadina:
Sl. 2.53. Pumpa istovremeno vezana na dya promjenom broja okreta
paralelna crevovoda - priguSivanjem pomodu zapornih elemenata.
-
o9
 . a) Regutaciia promienom broia okreta
(#,)" :9, odakle slijedi e,, : (*)' . ,.
Promjenom broia okreta rotora pumpe miienia se dobava i karakteristika pum-
pe, dok karakteristika ciwovoda ostaie ista (sI. 2.55).
a, nalazise u siecistu nove karakteristike
$:ff":"*l pumpe ao, i karakteristike
rstim postupkom odredit ie se i nova
totka A nalazit 6e se 'ri.ln".i..Li ,o, za manjibroi okietar
karakterisr*u
i,;l? i?!" 2 u s6isru ;;; i#t;t"ike cjevo-

b) Regulacija protoka priguSivanjem

/'crr /.ccr

Sl. 2.55. Diiagram Q-+ kod reguliranja dobave pumpe promle-

nom brola oketa

Za poznatu karakteristiku pumpe e, pri n okreta moZe se na osnovi zakona

slidnog rada dobiti nova karalceristika za drugi broj okreta (ve6i ili manji od ne
minalnog broja okreta).
Iz slidnosti rada pumpe za iste dimenzije pumpe dobit 6e se radaa todka l',
slidna radnoi todki I pumpe.
Sl. 2.56.'Oliagram e_c kod regullranla dobave pumpe prtgu5ivantem
Iz odnosa:

(*)':z sriiedi ei : (+)' ' eo, a iz

4:n' sliiedi o' :" .o.

An'n*
Koordinate todke l' su Q' i ei (sl. 2.55).
Ako bi se nasravilo^s_!1gl5fu*j:.*, i postigao,na
Odredivanjem vi5e slidnih todaka dobit 6e se nova karakteristika plumpe eDr za bi bilijoS veii, pa bi i swarna primjer, protok e,,, g;ubici
nt okreta. specifidna energija pumpe bila ve6a.
Stvarna specifidna energija er, za uvictovanu dobavu Qr pri broju okreta z1 nadin regu_liranja neekonomidan, jer
se ener_
odredi se iz odnosa: ovedanih hidrauliEkih o.po.u ..i"i". pa
ipak,
ljava.
84
85

t
2.1.11.3. Pu5tanie centritugalnih pumpi u rad Zaustaoljanje pumpe
Centrifugalne pumpe iskljuduju se iz pogona tako da se prvo postupno zawara
Centrifugalne pumpe mogu povu6i teku6inu samo kada su potopliene. Zato se zasun na potisnoi cijevi i dim to, kroz pumpu piestane, iskljudi se pogonski stroj.
pumpa i usisna ciiev prethodno moraiu napuniti teku6inom. Postoii vi$e nadina za
Ako postoii optodni vod, najpriie se on owori, zatim zatvori zasvn za optodni vod
punjenie pumpe, ti. usisne ciievi, teku6inom, ali se uglavnom primjeniuje: i potom iskliudi motor. Ako je hladno, valia iskljuditi pumpu iz pogona i ispustiti
neposredno punjenje tekuiioom iz vaniskog izvora; vodu iz pumpe i cjevovoda da se voda ne smrzne terazori pumpu i cjevovod.
- posredno punjenje, izvladeniem, usisavanjem zraka iz usisne ciievi pumpe
- tako da teku6ina ulazi pod djelovanjem atmosfer3kog tlaka kroz usisnu ciiev Ponmmo puitanje pumpe u tad
u pumpu. IQda ie potisna ciiev puna tekuiine, moZe se kod malih pumpi malo otvoriti
Male centrifugalne pumpe obidno se pune teku6inom neposredno, naideS6e rudno. i teku6ina ie ispuniti pumpu. Pri tome se moraju otvoriti pipci za ispust
zasun
Zatvara se zasun u odvodnoi (potisno) ciievi, a otvore se pipci za punienie tekuii- zraka. Optodni vod sluZi takoder u tu svrhu. Ako pumpa nije dugo radila, prije
pu5tania u rad valia je rukom okrenuti.
nom i pipci za ispu5tanie zraka. Ponekad postoji samo jedan pipac koii sluZi i za
punjenie i za ispu5tanie zraka. Teku6ina se liieva kroz lijevak dok ne izbiie kroz
pipac na zrak. Tada se rukom polako okrene vratilo nekoliko puta da bi se izbacio
zrak iz ldZepova< u radnom kolu. 2.1 .11.4. Uzroci loEeg rada pumpe
Kada se pipci zatvore, ukliuiivaniem motora pu5ta se pumpa u rad. Kada je
na manometru vidljivo da pumpa radi s odredenim tlakom, postupno se otvara a) Aho pltmPa ptitena u rad ne lalje tekuiinu u odoodnu cryez, moguie je da:
zasun u dovodnoj cijevi dok se ne uspostavi normalna dobava. Kod vi5estepenih pumpa i usisna cijev nisu napunjene teku6inom,
pumpi potrebno ie otvoriti sve pipce za ispu5tanje zraka. - pogre5an ie smjer okretania rotora,
Ako se protok regulira promjenom broia okreta, zasun se posve otvori, a broj - velika usisna ili potisna visina,
okreta se pove6ava dok pumpa ne daie Zelieni protok. - suvise je mali broj okreta pumpe.
Centrifugalne pumpe pu5taju se u rad pri zatvorenom zasunu, odnosno ven-
-
tilu, ier troSe najmaniu snagu kada rade )na prazno(, tj. kada su pune teku6ine, a b) Ako puntpa ialje tekuiinu u potisni aod, ali u nedoooljnoj koliiini, mora se:
odvodna cijev je zatvorena. Protok ie pri tome jednak O, a energiia koia-se dovodi ispitati iesu li re5etka na usisnoj ko5ari ili usisna cijev zadepljene,
tro3i se ,rgiuv.ro- na odrZavanje struiinia koie nastaie u samoi pumpi. Cim se za- - ispitati prodir:e li zrak u pumpu na mjestima gdie je sasravliena usisna ciiev ili
sun po6ne otvarati, rastu protok i snaga, a najve6a vrijednost snage pripada radu s - kroz brtvila, Stc se moZe ustanoviti paZiiivirn istraZivaniem spojeva pomoiu
najveiim protokom kada ie napor iednak O. Ta je snaga ponekad mnogo ve6a od ulja. e smanjiri
snage koiu naporu i Pa 109'o, a prrmpe.)
valia paziti Narodito se
--:- da li i
automatski uia prijed je iErueinu
jesu li
oworen zasun na pozitivnom vodu, moZe se dogoditi da se centrifugalna pumpa dalii
auto reba na-
duZe ier 6e se c) Radi li punrpa s nedoooljnim tlakont, uzrok moZe biti:
liene ne smije
6ine, nedovoljno velik broj okreta,
- zrak u vodi (teku6ini),
Velike centrifugalne pumpe s uredajima za izbacivanie zraka pu5taiu se u rad -i)
rad vakuum- o5te6en rotor ili premali plomier rotora.

,i"Til'.Il: d) Ako puntpa u podetku radi dobro, a poslije gubi mo6 sisania:
edenu vriied- yzina teku6ine ie pala ispod ulaza u usisnu ciiev, pa je u5ao zrak u pumpu
nost, Sto pokazuie manometar, zasun se polagano zaftara. - istroSena su brtvila, pa propu5taju zrak u pumpu,
- usisna visina je prevelika.
Ako je pumpa nova, potrebno je, sve dok ne proradi potpuno promatrati -
manometar da se vidi istiede li tekucine ravnomjerno iz pumpe. Istodobno treba
provieriti zagriiavanie t'rtvila. Ako se brtvila pregrijavaiu, treba popu5tati pritezne e) Ako pumpa r>troii< suaiie snage, tzrok mo2e biti:
matrice, a ako su brtvila potpuno hladna, polako ih treba pritezati. Postoie Ii klizni prevelik brof okreta,
leLaii,valia provieriti da li se prsteni okre6u. Kod vi5estepenih pumpi s klipom za -
S rtu"..ru specifidna energiia ie mania od predvidene, pa pumpa salje viSe teku6ine
kompenziranje aksijalne sile, potrebno je provieriti da li voda slobodno otjede. nego 5to je potrebno,

B6 o7
 istro5eni lelaji i brtvilu,
- brMla su suvi5e pritcgnuta,
- o5teien rotor ili deformirano vratilo,
- poreme6ena su (Iftda ie vratilo iskrivljeno ili ie poreme6ena suosnost,
- pumpa naide56e osnost.
lupa i zagriiava se.)

f) Grelke koje se jaoljaju poslije duieg rada pumpe

Tro5enie diielova pumpe ne moZe se izbjedi, ali su mogudi i drugi uzroci
sve teZeg rada, iako pumpa ne pokazuje znakove o5tedenfa. Tako, na primjer, zbog
pove6anog curenia i povedanih otpora trenja opada protok i stvara specifidna ener-
gija pumpe. lzlizano vratilo u pumpi propu5ta zrakupumpu, a kavitacijsko dielo-
vanje, makar i u najmanioj mieri, rezara pojedine dijelove i pridonosi smanjenju
stupnia dielovania pumpe. Zato ie potrebno da se pumpa s vremena na vrijeme
podlobno pregleda i eventualni nedostaci uklone. Kada je pumpa toliko oStedena
da su potrebni veliki popravci, valja proradunati da li ie bolfe kupiti novu pumpu
ili staru popraviti.

2.2. PROPELERNE PUMPE

Plopelerna (osna, aksijalna) pumpa razlikuie se od centrifugalnih pumpi po

smieru strujanja radne teku6ine i po konstrukciiskom obliku provodnog kola (za- Sl. 2.58. Centrlfugalna pumpa s dva sprem-
kola). Struianje teku6ine u propelernim pumpama je aksijalno. nlka pod predtlakom
Na slici 2.57.a shematski ie prikazana propelerna pumpa. Radna materija u
fazi usisavania dospjela je iz donjeg spremnika kroz usisnu cijev na ulazne bridove Rjeienje:
radnih lopatica (2) i zahvaiena njima potiskuje se aksifalno.
Aksiialno fe i protjecanie teku6ine kroz zakolo (3). Stvarna specifidna energija pumpe:

eo : g . Hs +b=2! I e" V. kg-,1,

f

Sl. 2.57. Propelerna pumpa

p, : s,81. ,o + 'o' ,30' " + roo - 998,r ,rkg-,
a shematski prikaz:1 vratilo;
2 - tolot:. 3 zakolo;- 4 ku-
-
6i5te; b - -
karakteristike pumpe Korisna snaga pumpe:
-
P*: Q' p ' e, [w],
Prema slici 2.57.a rotor je veoma slidan propeleru sa svega nekoliko lopatica
(u ovom primieru ietiri lopatice). Propelerne pumpe izraduju se s pokrletnim i P* :0,01 . I 000 . 998,1 : 9981 Vf.
nepokretnim lopaticama i male stvarne specifi6ne energije, do ar:2o0Jrftg-t.
Snaga na spojci pumpe:
Prema podacima proizvodada proizvode ih u tipLiranim velidinama za dobave
od 0,15 l0 m3- q-' sa stvarnom specifidnom energijom do 80 J kg-l. Rade s
visokim -stupniem djelovanf a q 0,9 narodito ako imaiu pokretne radne lopatice.
Kompaktne su i lagane. Mogu=se upotrijebiti za tekudine koie sadrZe mehanidke
a: f,rwr,
primjese. Vratilo (1) moZe se neposredno spoiiti s pogonskim motorom. Nedostatak
ie vrlo mala visina usisavania, od I do 3 m. Karakteristike ove pumpe dane su na P":#J:t2476,2'w.
slici 2.57.&.

8B
B9

t
I
 pumpa napaja parni kotao vodom s I : 0,0062 m3 s-r iz sprem-
tija je raztlia vodeza ht :2 m ispod ulaza u pumPu (sl. 2.59)._Razina vode
'" l;b;'.106
: 106-0.1
,, '" . + e,8l (7,3 + 2) + (o,ole .
lu ie za hz:7,3 m iznad pumpe. Tlak pare u kotlu ie Pr: 106 Pa. Promjer &* o,
rg voda ie d, :0,12 m, duZina I r : 6 m' Koeficijent lokalnih otpora usisnog
ji 6r:4. Tlak iznad ruzine vode u donjem spremniku ie Po:0,1 '106
Piomiir potisnog voda ie dz : 0,08 m, duZina lz :22 m. U potisnom vodu
Yy+ (o,oro . ffi+, r)+: rouJks-,.
tri ventila. Koeficijent lokalnog otpora ventila ie Ez:5. Koeficijent otpora
ria u usisnom cjevovodu ie X., : 0,019, a u potisnom vodu l, : 0,016. _Ukupan Snaga za pogon pumpe:
panj dielovania pumpe i. rl : O'7O. Gusto6a vode je'Q : l000kgm-3. Odre-
snagu P" potrebnu za pogon pumpe.
p _ 9_L_1 1w1,
q-
0'0067 .]-_090 . I 0ll :9
P_ 662,4 V.

S1.2.59. Transport vode centrltugalnom pumpom iz

otvorenog sPremnika u Parnl kotao
Er :2, 1z:6 i €t - 0,2.

vode u usisnom vodu:

,":#[m.s-r1, ]

: o'ullfr?u' : o'615 m s- r
"
vode u pbtisnom vodu:

cp: c. (t\' [ms 51.2.60. Odredivanle protoka vode kroz /

uslsnl cfeyoyod /
c, : 0,615 (ffi)" : r,38 m s-r baze*<- 1='l)'
Nadite protok e i visinsku,razriku e.^Koriklie fi^ porr"ana za pogon pumpe,
s
ako. manom_etar pokazuje tlak p,. : 3 . lOs nr, , ,itrpr., *rp"r, ffitvanla iz-
specifidna energiia pumpe: nosi ? :0,752
Rjelenje:
: * e - (h, + h) +(^, f, * e,) $ + (^,!- +
,,
T Bernoulliieva jednadZba za razine vode u bazenu i buna,ru:

+ 3 E,)$ tror-'t,
?*r ":o;*+(,+e,+^+),
91
 Swarna specifidna energija:

lg.y. [,I ks-'],

3 ' 1o1t-g-' l-o1a :

-ooo e,ar '0,5 364,9 Jkg-r

+:r++c(h.+d*+(r+E,*Es*^ f). (D)

Snaga pumpe:

Bududi da su promjeri ciievi iednali d : dr, tada su i brzine struiania iednake ^ p.

r"_ e. ,rl*1,
__i_
c: cr.= (.L.
Zamienom z iz iednadhbe (a) u iednadZbu (D) dobiva se: ^ r 000 . 0,036 29 . 364.9:
t'.: 17 656,3 W.
: r+
oJ5
* +(r+ E, +^*) * c . h + * (, *E, * E,+^
.*),
+

Po-(?o-P)_g.h
P

- I
lL
l*6, +7+L*42+8,+I'e ZADACI ZAVTELBU
l. Pri radu centrifugalne
pumpe izmiereo je podtlak na usisnoi ciievir,:46676Pa.
Manometar na potisnoj cijevi postavlien ie na y : 1,5 m iznad osi usisne ciievi i pokazuje tlak
L-e'h ?-: 245 25OPa.
Promier usisne ciievi d : 0,15 m, a promier potisne cijevi de : Orl m. Dobava pumpe O :
P
[m s-'], : q06m3s-1. Gusto6a vode q: l000kgm-3. Snaga na spojci pumpe P :25 000W. Od-
2*8, tlz*f.*1 (+.h) redite stupenj djelovanja pumpe. (4:0,75)
2. Pumpa dovodi Q:0,03m3s-1 vode na visiou IIg:50m rtroledir pri tome snag,
:2942OW. Stupanj djelovanja pumpe 4:0,70. DuZina cjevovoda l":166rn, Oo. ':dnt
otpora trenia u cievovodu .l:0,03. Gusto6a tcku6ine S: 1000kgm-3. Odredite " promjer
.3 cievovoda d.. (d," :0,143 m)
9.81
r 000 - : 3. Napojna pumpe z8 parne kotlove mora dobavljati u kotao Q:Qfl)83mss- : gusto6e
2.- ---- 2,055 m s-1
e : 1050 kgm-3 na.visinu Hg :2om. Tlak u kotlu je p" : n 468 , 102 Pa. e .-..-" .ri zubici
2+2+6+o,2+o;G;E) energiie u cjevovodu iznose er. : 49 J ks- r. Odredite snagu na spojci pumpe P ako je s :pani
dielovaoja pumpe ? : O,72. (Ps: 35 243 \v).
4. Centrifugalns pumpa prikljuEena je na cievovod promjera d":Orl m i duiine I.: lrOm.
u Koeficijent otpora trenja u cievovodu 7:0$29t a koeficijent lokalnih otpora f : 24,5. Odredite
Uvr3tavanjem brojdanih vriiednosti iednadZbu (D) dobiva se: protok Q vode kroz cjevovod i snagu pumpe Pr, ako je geodetska visina IIg : 20 m, a stvar[a
specifiEna energiia pumpe ee : 382,61kg-r.Stupanj djelovania pumpe r, 1O,74. (Q: 0,020 56
,:## ' (, * 2+o,o2 #) : 1,22 m. m3 s-r Pt: 10 6@ lV)

Protok kroz cievovod:

Pitania za provieru znania
- d2'n ' c [m3 s-r],
Q:' l Skicirajte centrifugakru pumpu i opi5ite glavne dijelove pumpe.
A"" 2. Po 6emu se rad centrifugalne pumpe razlikuje od rada klipne pumpe?
3. Koji dijelovi 6ine stupanj pumpe?
4. Nacrtaite paralelograme i trokute brzina na rotor s lopaticama zakrivljenima natrag.
' 3'14
'2,055: 0,036 29 m3 s-l 5. Kako se izraEunava stvarna specifidna energiia centrifugalne pumpe?
e-0'152 6. Sto izraZava Eulerova jednadiba centrifugalne pumpe?

93
 Koii ie naipovoliniii ob-lik radnih looatica i za5to?
Cime ie ogranieena *'rtrn" .ttiou*f" kod
ccntrifugalnih pumpi?
Ita ie kevitaciia?
urbopumPi?

Kakose.mierisNarnaspeo[eoaenergr,arprotokcentrifugalnepumpe?
3. PUMPE SPECIJALNIH KONSTRUKCIJA
ffi;::
;t: :: ilL;i;';d.;Ei',r-;I;i',t"" *
ii,";':;d"rete-aksiialne sG-oa ritom
rotom pumpe?
'itE 3.1. ZUPCANA PUMPA

Zuplana pumpa (sl. 3.1) sastoii se od ku6i5ta (3), u kome su smie5tena dva
zupEanika. ZupEanik (l) dobiva pogon od pogonskog motora, dok je zupdanik (2)
vodeni i u zahvatu je s pogonskim zupdanikom (l).

Af

Sl. 3.1. Zupc.na pumpa

1 pogonski zupcanik; 2 vodeni zupeanik; 3 ku-
-
6i5te; 4 Ceoni disk; 5 -
usisni prikljudak; 6 -
potisni
priktjuCak - - -
Pri okretanju 2upEanika stvara se podtlak s usisne strane i u usisnom prik-
ljudku (5) i teku6ina se usisava. Zupdanici zahvataja usisnu tekuiinu koia je is-
punila prostor meduzublja kojemu ie bodno kuii5te (3) neka vrsta brtvila, i trans-
portiraiu k potisnoj strani (6) i potisnom vodu. Pri protiecaniu kroz pumpu te-
ku6ini se predaie tladna energija. Na slici. 3.2. prikazani su zupci zupadnika u
zahvatu.

S1.3,2. Tekuclna zahvacena u prostoru

mealuzublla

Kolidina teku6ine koiu pumpa potisne za iedan okret pribliZno odqovara po-
lovici volumena meduzublia obafu zupdanika:

Qr:2 Do'n 'm' b, (3.1)

95
94

i
a za n fs-t) zuplanika teoretsks koliEina dobave: 3.3. KRILNA'PUMPA ' .ri; , i ':rr;i: :,'i
' ai - r.'r/i'
Q,:2Do,n.m.D.n [m3s-r], (3.2)
Do I m ] promlcr dlobeaog knrga zup6anika l,
zr I m ]
- modul zupEanika 1,
D [m ]
- Sirina zuplenika 1,
z Is-'] -
- broi okreta pogonskog zupdanika (l).
Kolidina dobave ovisi o broju okreta i viskoznosti tekudine. NajdeS6e ie od
nekoliko litara do nekoliko desetina litara u minuti, a radni ie dak do oko 15 ' 106 ' ,i,r
Pa. Stupanj dielovanja iznosi 4 :0,56 do 0,78.
ObiljeZja su zupdanih pumpi:
I'ednostavnost konstrukciie,
- male dimenziie i teiina,
- ravnomiernost rada,
- kontinuirana dobava,
- nezavisnost dobave i napora.
-
Zuptate pumpe osjetljive su na nedisto6u, iako rade s teku6inama veie vis-
koznosti. Ako zbog neeistode u toku rada dode do troienja elemenata pumpe, do- I

bava i tlak se smanjuiu. Da se tijelo pumpe (3) ne bi preopteretilor izradeni su I- ru6ica

preljevni (povratni) kanali kroz koje se teku6ina vrada u usisni vod. I

Naj5iru primjenu ima;'u ove pumpe za transportiranie mazivog ulja pri ffi-
mazivaniu motora, u sustavu regulaciie parnih i vodnih turbina, u sustavu hlade-
nia alata pri obradi rezaniem i kao sastavni elementi sustava za automatsku re-
gulaciju. Materijal za zupdanike ie delik za centriranie, a za ku6i5te sivi liier,, laki
metali i njihova legura.

3.2. VIJCANA PUMPA pumpe imaju male dobave uz male napore do najviSe 25 . 104 Pa. Naide56e se
primjenjuju u doma6instvu i poljoprivredi (podrumarstvu);
Vijiane pumpe mogu biti pumpe s iednim viikom (sl. 3.3.a) s dva vijka (sl.
3.3.b) i s tri vijka (sl. 3.3.c). Prema nadelu rada slidne su zrupdanim pumpama, iako
im se kinematika razlikuje od zupdanih pumpi. Sve de56e se upotrebljavaiu u sus-
tavima podmazivanja velikih postroienia i kao pumpe za transport goriva. Odli- 3.4. ROTACTJSKO-KRILNA (CE!T|JSKA) pUMpA
kuju se mirnim radom i sve vi5e istiskuju zupdane pumpe.
stavne koostrukcije prikazana ie na slici 3.5.
Klip se rotacijski, dok se krila jo5 pomidu radiialno
a Llj a.

o) b) c)

Sl. 3.3. VUEana pumpa

a s ldonlm vijkom; b s dva vijka; c s tri vijka
- - -
7 Hidraulidki stroievi s7
a broljenje im takodcr predstevlja problerne, pa im ni protok nije konstantan, ve6 Brijeg (12) se nalazi na bregastom vratilu koje ima pogon na pogonski mo-
ovisi o broju okreta i o ekscenmitnosti. Dobava im je do 0,(X)4m3s-1, oli su tla- tor iprenosi kreanie na dvokraku polugu (lO). Za poloZaii brijega prema slici
kwi koje ospvaruju visoki te isnose i do nekoliko Upoueblja- poluga (10), koia oscilira oko osovinice (ll), povukla je naniZe membranu (4) pre-
vaiq se u stroiarswp za podmazivanie pod dakom, pri hladenju ko vretena (5). Tako je u prostoru I
ostvaren vakuum. Zbog djelovanja razlike
(gz,+og alata, a vrlo lcsto i za protok teludine za tlakova gorivo iz spremnika usisava se i kroz owor (1) dolazi u filtar (2), a odatle,
',i l po&o je otvoren usisni ventil (3), ulazi u radni prostor pumpe I. Pri tome je po-
tisni ventil (8) zaworen. Potom se briieg okrene za toliko da se oslobodi desni krak
poluge (10), opruga (6) preko vretena (5) pomide membranu (4), radni volumen
se smanjuje, usisni ventil (3) se zawa-a, potisni se ventil (8) owara i gorivo pod
tlakom prolazi kroz potisni prikljudak (9) i potisni vod u londid karburatora.
Sl. 3.5. Rotac[3ko-krllna (Geluska) pumpa Dijelovi membranskih pumpi nisu previSe izloZeni tro5eniu, mogu se upotrijebiti
1 uslsni prlkliuEak; 2 kuclste;
i za agresivne teku6ine i za teku6ine s mehanidkim primjesama. IJglavnom su po-
3-- -
lamele (krilca);4- rotacloni
godne za male dobave i niske tlakove.
klip; 5 vratilo; 6 potisnl pri-
klju.ak;- 7 boEnl -diskovi
-
3.6. INJEKTORI
3.5. MEMBRANSKA PUMPA
Injektori su uredaji koji za usisavanje vode iskori5tavaju kinetidku energiju
Membranska pumpa upotrebljava se za transport korozivnih teku6ina, tj. onih mlaza vodene pare, a sluZe za napaianje parnih kotlova (sl. 3.8).
koje nagrizaiu stijenke pumpe. Radni prostor takve pumpe podijeljen je membra-
nom na dviie komore (sl. 3.6). Izmetlu klipa i membrane, tj. u gornjoj komori,
nalazi se voda tako da cilindar i klip ne moraiu biti od istog kemijski otpornog S1. 3.8. ln ektor
materijala. Kada klip ide prema gore, membrana se izbodi i ispod nie aastane pod- 'l vod; 2 prikljuEak za
tlak. Ulazni se Ventil otvori i u donju komoru ulazi teku6ina. Kada klip pode prema - usisni
vodenu paru; 3 -vreteno ventila;
dolje; membrana se saviie prema dolie, i u donjoj komori nastane preddak. Zbog 4 -
pro5irena mlaznica; 5
-
pro5irena mlaznica; 6 - ne-
difuzor;
tola se zatvori ulazni (usisni) ventil, a tladni ventil owori i teku6ina struji u po- -
- ventil; 9 povratnl8-ventil
7 preljevni prikl|u6ak; pre-
tisni prikljudak i potisni vod na mjesto upotrebe. U ovu vrstu pumpi ubraiamo ljevni
i membransku pumpu za dovod benzina iz spremnika u londi6 karburatora -
(sl. 3.7).
Para, koia ovdje sluZi kao radni fluid, dovodi se u pro5irenu mlaznicu (4),
kroz prikljudak (2), a regulira se ventilom na vretenu (3). U pro5irenoj mlaznici
(4) energija daka pare pretvara se u kinetidku energiju, da bi se u nepro5irenoj
mlaznici (5) nastavilo pove6anje brzine. U neproSirenoj mlaznici (5) miie5a se
para i voda koia je usisana, pri demu se para kondenzira. Zbog porasta kinetidke
energije mieSavine, odnosno kondenzata, u prostoru oko mlaznice je vakuum.
Prema tome, usisavanje vode iz spremnika ie potpuno analogno kao i kod ostalih
pumpi. U difuzoru (6) zbiva se obrnuti proces od procesa u mlaznici, tj. sada nas-
taie pretvaranie kinetidke energije kondenzata u energiju tlaka. Tako proizvedeni
Sl, 3.6. Membran.ka pumpa tlak mora biti ne5to ve6i od tlaka u kotlu, zbog savladavanja usputnih hidraulidkih
otpora. Povratni ventil (9) spredava vra6anje napojne vode (kondenzata napoine
vode) u injektor. Pri stavlianju injektora u rad, tlak struje (mlaza pare) nije ioS
dovoljan da bi oworio povratni ventil, pa se pod djelovanjem tog tlaka orvara po-
mo6ni preljevni ventil (8), te para preko preljevnog prikljudka (7) struji van, po-
S1.3.7. Membranska pumpa za dovod ben- vlade6i za sobom zrak iz injektora. Kada tlak mje5avine naraste toliko da moZe
zlna lz rpremnlka u lonEld karbu-
lalota oworiti povratni ventil i kad se uspostavi normalan rad injektora, u prosroru oko
procjepa komore za miie5anie (5) i difuzora (6) nastaie razredenost i preljevni ven-
1
- ulaznl
usisni
oVori2
ventil; 4 - filtar;35
membrana; - til (8) se zawara.
-
vreteno membrane; 6, 7 opruge; - Iniektori imaiu prednosti nad drugim pumpama Sto im je konstrukciia fed-
8 potisni ventll; 9 -
potisni pri-
-
kliu6ak; 10 -
dvokraka Poluga; nostavna i kompaktna, nemaju pokretnih dijelova pa se teZe kvare i mogu crpsri
11 -
osovinica; 12 brijeg teku4ine sa sitnim mehanidkim primiesama. Medutim, nedostatak im je mala vi-
- -
9S
 ekL
usisavanja, samo metar do dva, a tlak im je ograniEen do 106 Pa, Upotreb-
iu se samo za napaianie parnih kotlova. Izraduju se kao usisa_vdjf6i i neusi-
(voda pri$eEe u iojektor); obidni i dvostruki.
Dvostruki iniektori oastoie se od dva obidna iniektora. Pnri injektor sluZi ug-
za usisavanie vode i radi sa slabirn mlazom. Drugi iniektor radi s jadim
i voda u ni ulazi lz Drvog iniektora s preddakom, koji se u niemu znatno
Dvostrukiin jektorimogrr_usisivatiyg1!1i_d9_-6p:C:

ffi=r=,.ro*,
Na slici 3.9. shematski je prikazan eiektor, koji ie po na6elu rada vrlo slidan

Sl. 3.10. llamut-pumpa (aerotlft)

3.9. PULZATOR

1 : dovodna cijev za radnu vodu; 2 - mlaznica; 3

usisni prikliudak; 4 -
za mileSanje vode i radne
vode;5 + difuzor;.6 - komora
potisnl vod
-
Radna materija (voda), dovodi se pod preddakom u mlaznicu (2), kroz do-
vodnu ciiev (l). Zbog transformiranja energiie tlaka u kinetidku energiju, u pros-
toru oko izlaznog presieka mlaznice (2) oswaren ie podtlak. Kroz usisnu cijev i
usisni prikljudak (3) voda se, zbog dielovania razlike tlakova, usisava u eiektor.
Voda dospiela u eiektor miie5a se u komori za mijeianie (4) s radnom vodom, a
zatim nastala mie5avina (voda) struji kroz difuzor (5). U difuzoru se zbiva obrnuti
proces od procesa u mlaznici. S oswarenim preddakom u difuzoru (5), voda nas-
tavlja strujati kroz potisni vod (6) do miesta potro5nie.
Dobava ovih pumpi ie od 0,0001 m3s-r, a stvarna specifidna ener-
gija ovisi o temperaturi i protoku lradne -0,01
vode<. Stupanj djelovanja ? : 0,15 0,38.
Zato Sto nemaju ventile i druge pokretne dijelove, mogu se upotrebliavati za - guste
teku6ine, melasu i muljem zagadenu vodu.

3.8. MAMUT:PUMPA (AEROLIFT)

Rad mamut-pumpe osniva se na zakonu da se gustoie teku6ina u spoienim

posudama odnose obrnuto razmjerno s visinama njihovih stupaca. lz toga proizlazi
da 6e tekudina manie gusto6e u spojenoj posudi imati ve6u visinu stupca, nego
tekuiina ve6e gustoie. Na slici 3.10. prikazana je shema mamut-pumpe. U bunar Sl. g.lf. Pulzatol
se tlati zrak kroz ciiev A u cijev B. U ciievi B nastaje smiesa zraka i vode s manjom spr€mnik; g
A
- donji dovodna ciiev: C _ udarnl
gustodom od vode koja se nalazi oko ciievi 8. Zbog toga se diZe smiesa zraka i ventil; D ventll;- E _ zradno'zvono; F
- izlazni
vodna cijev; G gornji spremnik - od'
-
100
7, l- O' /16 l0l
!;
- n/-
-7' , Z.?. Ll'^-
Lt _ 1\\
Zatim se C opct zatvori, nastaie hidrar:lidki udar i radni se proces po-
brzinom Prewara u
to niie PerPetuum
e kolidine vode koja
4. HIDROENERGETSKA POSTROJENJA I VODNE
TURBTNE
Pitanja za provjeru znania
4.1. HTDROENERGETSKA POSTROJENJA i ,1
l. Koie su bitne odlike zupdane pumpe?
2. Kako se prorafunava dobava zupEane pumpe?
l. Obiasnite rad krilne PumPe. Hidroenergetsko postrojenje 6ine svi hidraulidki, gradevni i strojni uredaji koii
l. Navedite
rl. rqrr"ait. prednosti zupdanim pumpama'
viltanih pumpi nad zup'an
orednosti vilcanih iskori5tavaju vodnu energiiu i prewaraju ie u mehaniEku energiiu, a zatim u elek-
j.5. Gdi. ." primieniulu
Gdje se orimieniuiu rotaciisko-krilne pumpe?
il[;;;;,;i^;oi,liffi-r.u"il, pumpi u odnosu prema obidnim kril- triinu.
i: ilil.:"' Ji;';3;U';
nim pumpama?
7. Obfasnite rad membranske pu1Pe. Hidroeneigetska postrojenja mogtr
t. Na kom natelu rade iniektori? biti:
i. Obiasnite bitnu razliku izmedu iniektora i eiektora'
10. Objasnite rad mamut-PumPe'
s otvorenim dovodom vode (sl.
ll. Skiciraite i objasnite rad pulzatora.
- 4.t),
sa zaworenim dovodom vode
- (sl. 4.2).

4.1. Shema hldropostroienia s otvore-

nlm dovodom vode
1 prelievna brana; 2 dovodni
- 3
kanal; prag; 4 - gruba re
Setka; 5 - taloinik; 6- ustava za
-
omuljivanie taloZnika; 7 - kanal za
odmuljivanie; 8 - ustava;
glavna
I resetka; 10-
- pomocni - 12 lina razvodnik; 11
-resetka; 13 Preljev;
turbinska -ustava;
14 ustava-za odmuliivanje raz-
-
vodnika; '15 Pomodni kanal;
16 turbinska- zgradai 17 vod- S1.4,2. Hldropostrolenle sa zatvolenlm do-
ne -turbine; 18 generatori- Yodom Yode
-
Koii 6e se od ova dva nadina i o vrstama turbina
kofe 6e se upotrebliavati i o kon hidroenergetsko po-
stroienie gradi. Hidroenergetska iti:
l. Prema nadinu iskoriltaoania mergije oode:
protodna hidroenergetska postrojenia,
- akumulacijska hidroenergetska postroienia.
-
2. pruna oPteretmju'.
vr5na hidroenergetska postrojenja,
- hidroenergetska Postroienja.

103
 prerna rarpolo*iooj specifitnoj enug;ji oodenog pada/t' ao IJkg-r ] - ukupna specifloa cnergijavodeaog pada,

hidroenergetska postroieoja male specffi&re energije (do l00Jkg-'),

e, [Jkg-r ] - ukupni vaniski hidrauliEki grbici turbine.
- hidroenergetska postroienia srednie specifidne energije (od 100 do 300 J kg- t),
- hidroenergetska posuoienia velike specifitne energije (viSe od 300 I kg-l).
- 4.2.3. lzbor tlpa turblne
Ako hidroenbrgetska postrojenia sluZe iskliudivo za podmirivanie vrhova op-
tereCenja, onda se takva postrojenja zovu ztrbu. Hidroenergetska postrojenja koja Na slici 4.3. prikazana su podrudja primjene vodnih turbina ovisno o raspo-
podmiruju osnovna gptere6enia nazivamo ost qrna hiilroenergetska postrojetja. IoZivoi specifidnoj energiii e i specifidnom broiu okreta zn. Kona6an izbor tur-
Kao Sto ie opteredenie u nekom vremenu promjenljivo, tako je promjenlfiva, bilLe za odredene uvjete rada potrebno ie prepustiti pioizvodadu vodnih turbina,
lako u manjo; mi6n, i raspoloiiva energija. a posebno u podrudju gdje se polja primiene podudaraju.

51.4.3. PodruCje prlmiene tlpova tur- \ilm

blna u ovlsnosti o specllldnom L o0@
4.2. VODNE TURBINE broiu okreta nq I raspoloilve
speciliEne energiJe e lz*
4.2.1. Vrste vodnlh turblna 1 Peltonova turbina s jednom atN
-
mlaznicom; 2 Peltonova tur- 't sa
-
bina s dvije mlaznice; 3 la
| , Vodne turbine dijele se u dvije osnovne skupine: Pel-
tonova turbina sa detiri- mlaz- .lo
, - turbine sa slobodnim mlazom (akcijske turbine), nice; 4
- Peltonova turbina sa Em
?g
" Sest mlaznica; 5 Francisova
la
pretladne turbine (reakciiske t\rbine).- turbina; 6 -
propelerska tur-
- -
bina (Kaplan) qu2 qu o,on QM a6, qn5 o.27 qn
+ *dlEni tuj && nq

Iz slike 4.3. vidliivo ie da se Peltonova turbina primjenjuie u podrudju

rzo < 0,063, Francisova turbina 2a0,063 < nq < 0,36, a Kaplanova turbina u pod-
rudju ro > 0,27. Izbor tipa turbine najvi5e ovisi o specifiinom broiu okreta no.
Bududi da zo ovisi o broju okreta rotora turbine n, valja paziti pri izboru broja
okreta rotora turbine. O velidini broja okreta turbine ovisi cijena agregata, jer s
pove6aniem broja okreta smaniuiu se dimenzije turbine i elekttidnog generatora
a time i cijena ko5tania. Medutim, broi okreta mora biti uskladen s frekvencijom
/ koja iznosi I : 50 Hz ( u SAD ,f : 60 Hz). Praktidki ie broj okreta turbine o-
graniden raspoloZivim padom H, a to ie u izravnoi vezi sa snagom turbine. Na slici
4.4. darre su granice broia okreta generatora. Tako dobiveni broj okreta mora biti
| ,,, r' .r uskladen sa sinkronim brojem okreta koji se izradunava prema izrazu:
Specifitni
1. ostigne turbina uz
raspoloZivq spe I m3 s-r. Turbine f
ktifd imaju isti sliine i imaiu pri- o : !- ls- L), (4.3)
bliino iednak stupanj dielovanja. Specifidni broj okreta moZe se izradunati iz
iz,raza: f l}lzl - frekvencija
r: i:: p broj pari polova
'
,:, nc:".Lr_ (4.r)
-
generatora.

V"'
z [s-'] - broj okreta rotora
Q I m3 s-l ] swarni protok vode, kroz turbinu,
e I J kS-']
- stvarna specifiEna energija.
1
- a
m
I
I Stvama specifidna energiia vodenog pada iednaka je: o
0 i!6s t 4.366tu
i
Sl. 4.4. Gornla granlca brola *n [s't]
€: ao-ge [J kg-t], (4.2) eleklriEnog generatora

t0{ 105

I &
Tebllca 4.1. Sinkroni bsoi oksets getreratorro ovisuo o broiu pari polova Mahritnalna brzina ortnje val,na je u sluEaju kvara na regulaciji u izbaci-
- agregata
vaniu iz pogona. Ako se optere6enje smanii, agregat se ubrzava, ier ie
Broi pari hi&aulidki moment vrtnie ve6i od momenta optere6enia. S rastu6im broiern okreta
polova p moment vrtnie pada, pa 6e se ubrzanje zaustaviti na onoi turaZi kod koje oba mo-
menta postaiu iednaka.
I 50 50
Nainepovoljniji sludaj nastupa ako pri otkazu regulacije optere6enje padne od
) 50 25
3 50 16,67 punog iznosa na nulu. Tada se akregat ubrzava potpuno kod oworenog statora,
4 50 12,5 a broj okreta je najve6i. Taj slobodni broi okreta odgovara onoi radooi todki rur-
5 50 l0 bine koioi se pri punom otvoru statora cfelokupna hidraulidka snaga ,tro5i(( na
6 50 8,33
wladavanie vlastitih otpora agregata, a efektivna snaga na stezaljkama generatora
7 50
50
7,13
6,26 jednaka je nuli. -
8
9 50 5,55 - Kod Peltonove turbine obodna brzina rotora ne moZe biti veia od brzine
10 50 5
ll 50 4,7 mlaza.
12 50 4,16
13 50 3,85 Prema tome, teoretski je z.or. - 2 no.
t4 50 3,56 Ako je broj okreta Peltonove turbine n o, kojem odgovara ilo :0,5 c,, tada
15 50 3,33 je stvarni frmaks : (1r8 Lr9) ' ns.
-
Kod pretladnih turbina ne moZe se izradunati slobodni broi okreta, a red ve-
liiina kojem on odgovara I'e r."r, : (1,8 2,5) n6.
U tablici 4.1. dana ie ovisnost sinkronog broja okreta ge1eratora o broiu pari -
Aksijalna sila, i podmazioanje i hladenje leiaja. Potrebno ie todno odrediti
polova i frekvenciii.
nadin- izjednadenia aksiialne sile, Sto se posebno odnosi na Francisovu turbinu.

mali
reta
koiih su najvaZniii: 4.2.4. Turblne slobodnog mlaza
cijma hoitanja koia mnogo ovisi o vrsti i konstrukciii turbine te o vrsti
-
priienosa; Turbine koje se iskliudivo koriste kinetidkom energijom vode zovu se akcijske
turbine ili turbine slobodnog mlaza. Na mlaz djeluie atmosferski tlak, pa ga zato
zovemo stobodni mlaz, po kojem su i turbine dobile ime. Danas se u sviietu za-
pravo gradi samo iedan tip turbine koii pripada toj skupini, a to ie Peltonova tur-
bina. Ostali tipovi odbadeni su kao neekonomidni.
pojedine vrste turbine.

bt)
4.2.4.1. Peltonova turblna
90
u
\70 Peltonova turbina upotrebliava se u podrudju niske brzohodnosti (do nn:
.{ co : 0,063). Voda se u turbinu privodi s iednom mlaznicom (sl. 4.6), s dviie mlaznice
t5o
.Elta
(sl. a.7) i s vi5e mlaznica, ve6 prema raspoloZivoi kolidini vode. Ove turbine mogu
'Blm posti6i vrlo veliku snagu (do 100 MW), a turbine s iednom mlaznicom mogu po-
{uto sti6i snagu do 50 000 kV. Vodeni pad iskori5ten ie i do 92o/.. Energiia se predaie
o
o o20a0ge70&9W St.4.5. Oylsnost stuPnla drelovanla o optere6e- tako da slobodnim mlazom udara u srednji brid lopatice (sl. 4.8) gdje se razdvaja
+.tuF|@&waffi [%] nlu kod poJedinlh llpova lurblna na dva jednaka dijela, vra6aiu6i se pod napovoliniiim kutom. Lopatice su simetrid-
ne prema sredi5njoj osi mlaza i imaju izreze (sl. 4.8) da bi se dobio Sto bliZi kut
mlaza kutu od 90o na sredi5nii brid lopatice. Na slici 4.9. prikazan ie dijagram tlaka
i brzine Peltonove turbine. Simetridnost lopatice prema ravnini okomitoj na os
toriko' JtT:ffi':
ala, a ta-
rotacije omogudava potpuno hidrodinamidko izjednadenie aksiialne sile. Peltonova
turbina radi u vertikalnoi ili u horizontalnoj izvedbi. Mlaznica se uviiek izvodi u
Ovo ie kruZnom presieku. Opremljena ie konidnom iglom za regulaciju protoka. Brzina
koder i

r06 107
 Odnosi dimenzija.ppjedinih elemg4ala::-r .,,:'". ,. :,., ... ,

: *: r,r-r,4; li:z-q; $ =, r]zs--1,51

a : 60"- 90'; I : 40"- 60".

Brzina mlaza raduna se prema izrazu:

c:p.(2.e)*, (4.4)
q :0'95 0,98 koeficijent istiecanja.
- -
Kolidina istjecanja:

Q - Q,75 0,78) . d' . (2. e)* [m3 s-r]. (4.5)

-
O pravilnom obliku i dimenzijama lopatica ovisi u velikoj mjeri iskoristivost
turbine. Na slici 4.8. dane su osnovne velidine za odredivanje proporcija lopatice
koje sc pleporuduju u omjerima:

T: t -3,5; *: r,o-2,8;

*: o,r- o,e5; * : ,,r.

Pravilno odabrano kolo turbine takoder znatrroutjede na iskoristivost turbine.

Preporuduiu se ove orijentacijske vriiednosti:

sl. 4.7. Sheha Pellonove turblne s dvlle St. 4.8. Osnovle vellElne loPatlca Pellonove u: (0,44- 0,49) (2 . e)t [m s-t]. (4.6)
mlaznlce turblne
1 rotor: 2 mlaznica; 3 Broj okreta odredi se iz'rzraza za obodnu brzinu:
- mlazai -4 -za
skretaE
ko6enje; 5 - mlaznica
kuglasti ventil
- u:D'fr'flt
I
:
n (0,r4
- 0,18) '
;(2 ' e)l [s-r]. (4.7)

D==1'_)_ 10

D-sredfi prmicf totg (kn4 bii U dijagramu na slici 4.11. dana ie t1

@ER wn2lroo tfrrarl D t0
d-pomjt nloa l<d moknmoLq ovisnostodnosa, o specifidnom broju ol!35
okreta zo. ;32
lze
lzt
ln
,6
t2

Sl. 4.10 Odnosl dimenzlla mlaznlce prema

S1.4.11. Ovisnoet oOnosa
f o specifidnom
Sl. 4.9. Dilagram tlaka ! brzlne Peltonove brolu okreta a" Peltonove turbine
turblne promleru rotora Peltonove turblne

109
1.2.4.2. Snaga I
ctupnlcvl dlelovanla Peltonove turbine Iz.taz (4.9) predstavlja stupanj
_djelovanja kola (rotora)
turbine:
Pri izra[unavanru lwarne epecifiEne energije .na turbini uvijek se polazi od
glavne iednadlbe turbootrolcv\zi koiu ie potrebno znati ulazno i izlazno stanie.
To moZemo uollti lz uleznog I alaznog trokuta brzina prikazanog na slici 4.12. nt:2{(, -:lu- cos d). (4.10)

--- Hidraulidka specffidna-energija

grlr umanjenoj za iznos hidraufiEliih kola iednaka je raspoloZivoj specifidnoi ener-
gu6riit-"1'
2r. : rln . rly. e [,Ikg-r], (4.tr),
?t - hidraulidki stupani dielovaDja na kolu
turbine.
Snaga na kolu:

P: p. e. e6,
I- ubri bril
2- iztozti ffi P: p . Q. e . rlo.?it [WJ.
i - &tik izlomqntoza S1.4.12. Ulaznl I lzlaznl lrokutl brzina (4.t2),
Pe!-
tonove turblne Snaga na spojci turbine:

,l," : ]o . rl^: p. e. e. .
4_. ttt rr.-
Hidraulidka specifidna energiia vode na rotoru: Buduii da fe

o6 :u(cn-cz), I^ . 4n. rlt: tl -- ukupan stupanj djelovanja turbine,

9lu olr slijedi:
-
llt:Z0z:Ct-llt P.:p'Q.e.q[w], (4. I 3),
c2!--u. ("r-a). cosd,
2:0,80-Q92.
?1 : u' lcr-u-("r-u). cosdl : ur . (cr-z) . (1-cosd).
Broi lopatica takoder ovisi o specifidnom
--+ z.L.(,-:J.(r-cos6)uke-,r.
.2 broju okreta. U tablici 4.2. dan je
(4.8) broi lopatica ovisno o zo.

Tablica 42. Ovisnost broja lopatica

o n (za jednu mlaznicu)
Iz jednadZbe (4.8) vidi se da hidraulidka specifidna energiia ovisi o kutu 6 i
odnosu brz.rrtaL.
C1

Hidraulidka specifiEna energiia bit 6e najveca uz odnos bruirraL:0,5 i kut 33

30
d: 180". Medutim, povratni mlaz bi tako kodio slijededu ,r"l-.# lopaticu, pa 27 Broj lopatica uzet kao
je kut d : 165" do 175o. 24 najbliZi cijeli broj.
2t
18
Ako se jednadZba (4.8) podijeli s$, dobit C" ,",

a6^u 4.2.4.3. Regulacila peltonove turbine

('-;).r-cosd). (4.e)
2 - c1

ga prema optereieniu, a
^2
9l
T da se mlaznica pomo6u
time poveia ili-smanji
110
11r
 i igte mora biti takav ulaznog iizlaznog tlaka iz rotora. Glavni elementi pretlaEne turbine,jesu:'ku6i5te,r
kolidina kola atruti prcma lopaticama turbine'
Oblik mlaznice
s dovodnim kanalom, statorsko kolo, rotor i'tzlazni difuzor (aspirator);lVditina'i ,
da ne smeia rtrufaniu vode kroz mlaznlcu' oblici tih elemenata ovise o koli€ini vode i raspolo[ivom padu.;Prema poloZaju vra' l,

Prema izrazu za snagu turbine: tila ove se turbine mogu graditi u horizontalnoj i vertikalnoi izvedbi. Najte$6e'sc,,
i .,.
grade vertikalne tubine.
P:p'Q'e'4' Ako turbina ima jedan rotor, zovemo je jednostepenom turbinom. Na slici
4.14.a prtkazana je iednostepena trurbina, na slici 4.14.0 iednostepena dvostrujna
koliEine vode koia se
vidliivo ie da ee snaga moie promijeniti samo promjenom turbina, a na slici 4.14.c dvostepena jednostrujna turbina.
apv6ai na lopatice turbine u iedinici vremena'

S1.4.14. Jednostrulna, dvoslrufna I dvo-

st€pena Franclrova turblna

Turbine najnoviiih izvedbi imaju spiralno kuiiSte 6iji je zadatak da ravnomier-

Sl. 4.13. NaEelo regulaclie Peltonove turblne
no dovodi vodu u statorske lopatice, swaraju6i pri tome vrtloZno strujanje. Karak-
teristidni oblici spiralnih ku6i5ta prikazani su na slici 4.15. a za propelerne turbine
i na slici 4.15.b za Francisove turbine. Za male raspoloZive specifidne energije
upotrebljavaiu se betonska ku6i5ta. Za vete raspoloZive specif,dne energije'(e t'
> 400Jkg-1) upouebljavaiu se ku6i5ta od sivog liieva ili Eelika koji moZe biti
lijevan ili zavaren. Osnovni krug spirale uiedno ie i vaniski promier nepomidnih
predlopatica. Zadatak je predlopatica da povedavaiu tvrstofu spiralnog kudi5ta i
da vrtloZni tok vode usmjere pod odredenim naipovoliniiim kutom na,statorske
lopatice. Kod maniih hidroenergetskih postrojenja voda moZe protjecati gfiro.an*,,
kanalima (sL a.16). Oworeni kanali hidraulidki su nepovoljniji ier sruaniuiu iskor..
ristivost turbinskog posuojenia. I i r.r

5,I
4.2.5. Pretla6ne turblne Sl. 4.15. Obllcl splrale pretlaEnlh turbtna: . Sl. 4.16. Oly.orena komora - qlhod ,,oCi
a-propelernaturbina;b- tirrblnl I
Francisbvd tu?bina' 'r '" i r"i" '

, .".,
Statorsko kolo sastavni ie element svake pretladne turbine. Zadatak mu.je da
usmieri mlaz vode u rotoru, ti. da osigurava potrebnu obodnu komponerttu apso-.,

8 Hidrau[Ckt strojevl 113

112

t
lutne brzine. Sprovodne lopatice vijengu, ugradenaspiraror. Na slici 4.20. shematski je prikazan aspirator pretlaEne Fransci_
mos" ;t;k.Jtlaii oto evoji osi tatorske sove turbine. ugradniom aspiratora povecavaju se investicile za g*Gil hiar;
bpatice za Francisovu turbinu pr turbinu posuojenia.
aa slici 4.18.
. Energiia ta izlaz:u iz radnog kola
(presjek I I), u odnosu premf razini
donie vode- (presjek II-ID iznosi:
t
i
I!
,, :P--! * * * s . H"; (4.t4)

Sl. {.20. Shema Franclsoye lurblne s aspi-

latotom

$..[.'lZ Zak elne lopatlce stato]a Francl. St. {.18. Zakretne loPatlce stalora KaPla'
3ove turblne nove turblne Kada ne bi bilo aspiratora, energiia e, naizlaz.u iz radnog kola, bila bi za tur-
binu izgubljena. Taj gubitak energiie moZe se smaniiti
a) da se Sto vi5e smanji tlak p, (p, a;0):
Lopatice s 6u prstenom za regulaciiu (sl. 4.1
moZe izvoditi s servomotora. Lopatice statora naj .2
od bronce ili n Radi maniih hidraulidkih gubitak ",:t* s .H", (4. l5)
liraju, a ponekad se prevlade wrdim kromom.
b) da se turbina spusti na razinu donje vode, tj. lz H": Oi

e,'2: "r (4. l6)

@-* @ sr.4.1e. Reguracrtskr .u.ravr kod preraE-

Bernoullijeva jednadZba za presjek I-I i II-II (s1.4.20):
nlh turblna
*+4is'H"
P2 (4.17)

Izlazrra energiia vode:

"':o;+j+e$ (4. l8)

e, bude 5ro manja. prvi pribrojnik (+) ie konstantan,

drug vode u odvodnom kanalu. Ta brzini'n6 moZe biti jed-
naka tu brzinu ne moZe mnogo utiecati. Tre6i pribrojnik sas_

115
toii se Iinitac
od dva llnloca', Jcdan
i rj iJi
energiia vo
i
rator. Brzina vode cr odredena ie p
":.
oz turbinu
bine, pa se aspiratcirom ne more bimo utjecati, ot-
- ostaie iedini nr koiise.moZe
pora aspiratora ora.
Prema hidraulidkirn zakonitostima aspiratot mora biti po uiogu6nosti bez' za- ,":*,
voja, bez naglih priielaza, gladak.itd. Sve te zahtjeve ne mole se zadovoliiti ier su
oni u medusobngi opreEnosti. :
AnaliziraiuCi jednakost (4.18) vidi'se da energiia e, ire ovisi ti visini II", tj.
, !r hidrauliEka spccifidna energija,
eo
- ukup.a. ipecifiEna inergija.
turbina se mo2e postaviti i ispod donie razine vode, a da se time ne naruSi energet- -
ska bilanca turbine.
Iz jednadZbe (4.17) moZe se izraeunati tlak 2':

pr:oo *, .cl-G- t)ci-E .? .H". (4. le)

Prva dva pribrolnika ne mijenjaju se promjenom visine aspiratora H".

Pove6anjem visine I/., tlak 2, postaje sve manji. Zbog opasnosti od kavitacije,
iz iskuswa znamo da tlak p, ne bi smio biti manji od 2, < 2 ' 104 Pa' Ako se ova
uvjetovanost uvrsti u iednadZbu (4.19), dobiva se:
Sl. 4.21. Shematskl prtkaz yotumetrttsklh
po I p -ci- G:- t) ci - c - p - H, > 2 . to4,
gubltaka kod Franclsove turblne

odakle ie: Mehanidki stupanf djelovanja obuhva6a gubitak trenia u lezajima i brwenica-
," . bAf*'i r)' ma, iomjer je swarne i hidraulidke specifidne energije:
-(B-= "i to,l. (4.20)

Da se vodeni mlaz ne bi odvojio od zidova aspiratora, ne smije se aspirator

1^:e' e
(4.?,1)

naglo proSirivati prema izlazu. Kut nagiba iznosi g av 5o.

Ukupan stupani iskoristivosti umnoZak je navedenih stupnjeva:
Osim delidnih aspiratora za turbinska postrojenja niskog tlaka, aspiratori segra-
de kao zakrivlieni kanali u armiranobetonskoj osnovi. Imaju ne$to manii stupani
djelovanfa od delidnih aspiratora. 1:fl"It'1],^. (4.24)
Iz glavne turbinske fednadZbe:
(

4.2.5.1. Stupnievi dielovdnia I snaga pretla6nih turbina e1, : (up1o- uz czo) (4.2s)
Ukupnu raspoloZivu specifidnu energiju ne moZe se potpuno iskoristiti slijedi da ve6i rad dobivamo kada ie cr, manji. U praksi se, medutim, najdeS6e
zbog gubitaka u turbini. Gubici mogu biti oolumetrijshi, hidrauliiki'rli mehaniiki. konstruhaju turbine s radijalnim Ltazo^ vode iz turbinskog kola (a, :0), a
Volumetriiska iskoristivost obuhva& gubitke teku6ine vode u rasporima turbine: czu :9.
Efektivna je snaga turbine:
Q.
rl,: (4.2t)
nt P:p.e.Q.4twl. (4.26)

g'I m3 s-r ]
-
Q.:
volumetriiski gubitak u
Q" i 9',
rasporima turbine. # rt1?.:-r,r,illii,'::l#*ii;#fie,ft**$:+lt,
117
 'a.4-

3 prikazuje iskoristivost pri maksirnalno dopustpnom optereteo-iu. Totka 4 po- 4.2.5.9. Francisova turblna . ::rri, .,,,1, i. , : i J

kaiuie po8etak kavitaciie. Ako te nakon toga opteredenje pove6a, iskoristivost naglo izgradenih turbina
opada. se roja okreta ao : 0rg
en
Za raspoloZive specifidne energije od 150 do 5000Jkg-1 padove grade se
St. 4.22. Ovlsnost slupnla dieloYanla o Francisove turbine sa spiralnim daenim vodom (sL a.25). Za ruspolo1ivtt specifidnu
optetecenlu turblne
1 najpovolinije oPteredenle; 2 energiju do 150Jkg-'ne upotrebljava se tladni vod, ved voda dovodi do turbine
-optimalnl stupanj dielovanja; 3 otvoreoim lqanalima (sL a.26).
- maksimalno dozvolJeno oPte'
-re6enJe; 4 Po6etak kavitaclje
+snogo P u turbini -

4.2.5.2. Brtvljenje kod pretladnih turbina

menata miruju niie

, to je i lem brtvlie-
lem sm a (sl. 4.21),
ode na 4'25)'
4.23) lt Pomo6u la-
budu Sto manja, jer
ujemo volumetrijske
re6uju leZaji.
51.4.25. Flancisova turblna (Volth), ugra. 51.4.26. Dovod vode u Franclsovu lurblnu
dena u HE Spllt otuorentm kanalom
1 :- fina resetka; 2 zasun; 3
brlva no turblnska komora;-4
rustere4enie brtw -.*lr,ip"ra,"nj" - zasun
vode iz turbinske

Vratilo turbine je vodoravno i izravno spoieno s vratilom elektridnog genera-

tora. Na slici 4.27. prikazana je dvojna Francisova turbina koja na istom vratilir
ima dva rotora.
Oblici rotora mnogo ovise o specffidnom broju okreta zo (sl. 4.28). Ako ie
koeficijent brzohodnosti mali, tada je rotor radijalnog tipa. Raste li koeficijent, ro-

Sl.42ir. BrtuUenle sekundarnog protoka S1.4.24. BrtvUenle sekundarnog protoka

pomocu lablrlnla pomo6u raspora

no=Ql8

Sl. 4.27. Dvolna Franclsova turblna n, =Q27

ako u prostortt A vlada podtlak (sl. a.23). ar=Q36

l, Sl. 4.28, Ovlsnost oblika rotora o speclfld-
Naime, postoji opasnost prodora zraka ktoz brwilo iz atrnosfere u prostor nom brolu oketa kod Franclsove
pa u izlazrli dio rotora. turblne

118 119
 dobit Cemo:
g$ie. se,.ql brzohod-
:elazi sve vi$e na poluaksijalni tip,- .. 4t 'e:(4t '&ro-12'h2)'2e' ili
pdUnZava at<siialnor-r smieru stnriania itii'.I I.; ."
iflry;; iioi'i"tr"" taiiotlei *iti e "p"cifi'--" rr-rv,u wv*: - . krede se
;^'
rtt:2 ' (E, ' frr" -E, ' hr,i. (4.2e>
od ? - 0187 do 0195' 7 ---.- ^t--^e^ -rx-a mortane imat
irnnr
iirl ' l,
l",rrJi_j*"'olruirr. okreta, slitno gradeoe, Za okomit izlaz iz
iednakog specifi.ubg broia vode turbine
(az : 90") bit ,,4
r broi okreta: Ce hidraulidki stupanj t,a
le'sw-arni
n:_
.- -
nq..V
r" $.26)
dielovanja:
L'

VA, rln:Z '8,'Ero' (4'30)

I 0,4
tiiiiekutdostatorskihlopaticaiednak,imatce.pribliZnoslidnetrokutebrzina, Velitina ovih koeficiienata brzina dana
b., ;il;i;;; poiediriih turbina' pa vriiedi: ie u dijagramu na slici 4.30.
45
".uci"" 4t
(r.), (u)r :(w,)' ... :" . (4.27) 0,

Gtr - Cu,), (w')'- a2 Sl. 4.30. Krlvulle koellcllenata brzlna za lzra- l4sl 05. q2 I

Cunavanle osnoynlh dlmenzlla rolora 4a q,2, q6 4@

kod pretlacnlh tulblna
Prema tome, moZe se Pisati:
cz: Slika 4.31. prikazuje dijagram transformiranja energije u turbinskom stupniu
cr: hr 'V-2 ;
"
hz 'V2 e ,
(dijagram brzine i tlaka).
uz: 'VTe , Oblik lopatica odreden je uglavnom ulaznim i izlazntrr^ kutovima. Ti kutovi
ur:Er'l/-2e, Ez
odretluju se pomo6u ulaznog i izlazrlLog trokuta brzina (sl. 4.32).
a)z: 'l/T, Pri konstrukciji rotora, osim na oblik lopatice, pot5ebno je obratiii paZnju i na
wr: Xr'VZ" ; 7z ,
oblik kanala. Tu valja pripaziti na iednoli6niju promjenu brzina.
r co:no'f2e; ct:ht'V*2e'
l, ( i I-s11 bezdimenzion*: .h
isti specifi Eni broi't"i**;
'' 6oenaienti brzina \:T111t-"-'""*.o*
s's'., Brauqrsfii"r - tli?i i-"T"--, c.".t da uz.--tlf+ih
11.''' okret a
U su
Kole lrT"nlli}H.iffi trnrnica- a istos
razliEitih wornica' istog stoto,: V5;;
w
"
anibV sLidnosti u izve
',t,'riTi""ritrili hzina hit 6e konstante za
f,i"-s,1"19 llijlal:,--::i;:*i:;"1T#1bit
:gJTl*-T:i;f" ii,"" "-"-
r."ii ftrstaie iner..usobnim kopiranjern'
6e isti za sve flrbine tog niza' ako umiesto
ente brzina (sl' 4'29)'

Sl. f.31. Dllagram translormaclle energlle 51.4.32. Ulaznl I lzlaznl trokul Franclcove
u lurblnskom stupnlu Franclsove lurblne
turblne
a!),2 Sl. t[29. f]okutl brzlna turblna lstog nlza

Glavna jednadZba turbine : 4.2.5.3.1. Regulacija Francisove turbine

Francisova turbina regulira se zakretaniem lopatica statora. Za konstantnu br-
\a'e:l!1C1o-ll2C2o zinu protjecanja c i konstantnu specifiEnu energiju proizlazi da 6e se protok mi-
jenjati ako se mijenja protodni presjek A, tj.:
moZe takoder biti izraZena koeficiientima brz'rna'

Oznadimo da ie:
Q: A .c. (4.31)

6r'1; h1,o: k' cos c2' Visina ie stalna geometrijska velidina, i miienja se samo a (sl. 4.33.a).
h r, -- h, cos

Lzl
.120

'Tr
 Turbina, odnosno protok vode kroz turbinu, regulira se promienom medu- mo.gu se primjenjivati .,otqn g lopaticama kgie gisu zakfetne, ako
se ne zahtiieva
robnog poloZaja lopatica statora. Na slici 4.33.a prrkazan je detalj pretkola s ot- velika.promiena opteredeni"
vorenim lopaticama (desno). Medusoban polotaj lopatica statora mijenja se nji- I $-.
padu (male snage,.gdje iskoristivost nema presudnu ubfiui. - - --'
se ne odekuju ve6e promlene u-raspotoziiom
tovim zakretanjem prstena. Osovinice (2) lopatica (l) imaju leZaie u nepokretnom Transformaciia energiie u turbinskom stupnju potpuno je ideniidna transfor-
prstenu (7 i 7' na slici 4.33.0). Lopatice (1) su depovima (5), osmicama (4) i de- maciji energiie u stupnju.Francisove turbine.
povima (7) vezane uz okretni prsten fursten za reguliranje). Okretaniem prstena
(6) u smjeru oznadenom strelicom, medusobni razmak lopatice potpuno se sma- - .Kaplanove turbine grade sE u vertikalnoj i horizontarnoj izvedbi (sl. 4.34. i
4.3s).
njufe, dok lopatice ne dodu u dodir. Prsten za reguliranje (6) okre6e se mehaniz-
mom za reguliranje. Slika 4.33.c prikazuie tredaj za pogbn regulacijskog prstena osnovne {imenziie,rotoia propelerne turbine izradunavaju se slidno kao kod
(6). Ulje se pod tlakom uvodi iz razvodnika u cilindar servomotora (L2) iznad Francisove turbine.
ili ispod klipa, ovisno o promjeni optere6enia. Preko klipa (ll) servomotora dje-
bvanje se prenoci na vreteno za reguliranje (9) a od vretena preko poluge (10 i 8)
ra prsten za reguliranje.
Lopatice pretkola kao i nepokretni prsten (7 i 7') izradene su od sivog lijeva.
Lopatice s prstenom za reguliranje, depovi, osmice i osovinice izradeni su od delika.

Sl. 4.34. Kaplanova lulblna Sl. 4.35. Shema horlzontalne Kaplanove

lulblne
S1.4.33. Shema regulaclle kollElne vode Francisove turblne
(a pogled odozgo); potpuno zatvoreno (lijevo) i otvo-
-
reno (desno); (b uzduZni presjek jedne lopatice); (c
-
uredaj za zakretanje prstena za regulaciju); 1
-lopatica pretkola; 2 osovinica lopatice pr€tkola; 3 - masnjak;11 elektridni gene-
-
. 6ep u prstenu za reguliranje; 4 - rator -
tijelu lopatice; 6 - osmica; 5nepokretni
prsten za reguliranje;7 - Cep u
prsten; 7' - poklopac pretkola; 8-
gornji
9 vratilo -za reguliranje; 10 - poluge;
trokraka poluga; 11
Na slici 4.30. dane su krivulje koeficijenata brzina ovisnih o brzohodnosti. Na
osnovi tih koef,cijenata odreduju se dimenzije i brzine vode u pojedinim aijelovima
-
klip servomotorci 12 - -
- cilindar servomotora turbine.
tablici 4.3. dan fe broj lopatica Kaplanove turbine ovisno o specifidnom
broiu okreta.
1.2.5.4. Propelerne turbine
Tablica 3. Ovisnost broja lopatica Kaplanove turbine o zo
Propelerne (aksijalne) turbine primjenjuju se u podrudiu specifidnog broia okreta.
,tc,: 0,27 do 0,76. Tu je ukljudeno i podrudje izmedu 0,27 i 0,38 gdje se upotreb-
liavaju i Francisove lurbine.
Danas se praktidki upotrebljavaju propelerne turbine, na kojima'se u toku rada,
cim lopatica statora, mogu zakretati i lopatice rotora, ponajprije radi odrZavania
relativno visokog stupnja djelovanja u Sirokom podrudju rada i radi regulacije koli-
6ne vode. Ove turbine zovu se Kaplanove turbine (sl. 4.34). U nekim sludajevima

122
L23
4.2.5.4.1. Reg uI ac i j a Kap Ian ove,t u rb i n e se da je nerdaiuCi delik s l8olo Cr i 8!, Ni oporniji od ugtiiEnog
-li::rritiiar:. : r.,r ':] : ,'
a"tikl:k*.lo
Regulaciia protoka vode kroz Kaplanove trirbine obavlia sC'/hkretahiem lo- . Da bi se izbiegla pojava kavitaciie, za s
visina II. prikazana na slici 4.36. Vrijednost
patica statora isto kao kod Francisove turbine. Prema velilini turbine ugratluie se
lO do 24 statorske lopatice. Osim toga, Kaplanova turbina ima moguCnost zakre- kavitacije d dija velidina ovisi o specihenom
tania rotorskih lopatica koje, kao prvo, sluZe da turbina mole raditi s visokim stup- redujemo iz dijagrama na slici +.11. . ,
niem djelovania u Sirem podruEiu rada turbine.
Zahvaljujudi mogrldaosti zakretanja rotorskih lopatica, Kaplanola turbina ima
od tredine opteredenja do punog opteredenia povoljan stupanj dielovanja. Pi nz-
liditom opteredeniu dovodi se odgovaraiuda kolidina vode zakretanjem i statorskih
i rotorskih lopatica istodobno.
I kod ove turbine regulacija je automatska.
o,D I o,$ Q5t t qr2l
Sl. 4.37. Oylsnost koelicijenta kayttaclle 6 4@ qz 0 15 QA O,Et
4.2.6. TroSenje dijelova turbine o specllicnom broiu okreta ,r{-

Turbinski diielovi koje oplakuje voda tro5e se, a uzroci tro5enja potjedu od
korozije, erozije i kavitacije. H.m.x":+ (+_o.,)r.,,t, (4.32)
Erozija je fizidka pojava koiu prouzrokuju sitne krute destice Sto se nalaze u
vodi. Kod Peltonove turbine, gdie su brzine vrlo velike, i erczija ie vrlo velika. gIms-2] gravitacija,
Eroziji su izloZene sapnice (mlaznice) i prednii dio lopatica na mjestu gdje se mlaz e [Ikg-, ] - stvarna specifidna energtra,
difeli. Kod pretladnih turbina brzine struianja su mnogo manie, eroztja je ublaZena -
i javlja se uglavnom na statorskim lopaticama i na ulaznom bridu lopatica rotora. 'f, f f n"-, I - tlaEna energija na izlazsiz turbine. .

Ako voda sadrti ve6e kolidine pijeska, potrebno ie dijelove turbine izlolene ero-
zlji izradivai od delika otpornog na eroziju (nerdajuii Cr i Ni delik i manganov vrlo pazljivom izvedbom lopatica turbine smanjuje koeficijent kavitacije,
delik s oko 2o/o Mn). povedava vrijednost H" _se a

Koroziia ie kemiiska pojava i javlia se kad je voda kemijski aktivna. Kemiiska -"r., Sto mnogo poieftinjuje'tirrUi"rto pJ.troi""i..
agresivnost vode ima vi$e uzro.ka, a najde56i je zagailivanie vode qtpadom iz tvor-
nica kemijske i prehrambene industriie. Protiefu li riieke industriiskim podruijima,
ili se centrale grade u donjem tokovima riieka, kemijska ie aktivnosi vode izraie- 4.2.7. lspltlvanle modela turblne
ilja. Zbog kemiiske aktivnosti vode potrebno je osiedjive diielove turbine graditi
iz nerdaju6eg delika. nerazuutno upustiti se u izved-
dobiti zadovoljavaju6e rje5enje.
etrijski slidan, umanjen i hidra-
_ Model spirale ra i aspirator ispituju se posebno. Re_
zultati dobivenina s. -^ ]oL^-,,
Sl. 4.36. Vlslna H. kod zavolnog dlluzora
kakve rezurtate
tupnoi struii zraka
6ei vode.
"riii*:--^':::f
,ff;'ili:
Jedna od vrlo Stetnih pojava u radu turbine je kavitaciia. Ako vrijednost tlaka i
"t3;.r*H&':3iilli3i1
Ngein proradunavanja osniva se ne samo na geometrijskoi slidnosti rotora, ve6
na slidnosti ulaznih iizlaznih rrokuta brzine. ritogasliiedeodnosi:
na nekom mjestu u turbini padne ispod daka zasi6enja vodene pare, nastaje ispa-
ravanje vode. Tako sworeni mjehuri pare puruiu unutar vodenog toka no5eni stru-
jom vodenog tlaka iz podrudja niZeg u podrudie vi5eg tlaka. U momentu ulaska u u':"":c'"':c^'
il ct cul (4.33)
podrudie visokog tlaka miehur se raspada, jer ie u tom trenu tlak okoline vi5i od Cmt
tlaka zasi6enia u kojem se para trenutno kondenzira. Cestice vode na obodu mje-
hura brzaju prema stiienki metala. Ovaj hidraulidki udar odvija se na vrlo maloj . velidine u broinicima odnose se na model, a velidine u nazivnicima na origi-
nalnu izvedbu. Ako se ti odnosi
povr5ini i tako izbiia destice metala. Proces se ponavlja tako da se metal u podrudju
stavku da su hidraulidke iskoristivosti jednake, dobivamo -' i,- p..,po_
Svrsle. u glavnu turbinstu ;eanaazuu,-
djelovanja kavitacije tro5i (odvaljuje). A^: i^>
124 L25
i
 5. HIDRAULICKI POGON

9. Koia su ooirovna obilidie pretleloih turbine?, :

10. Koie jc uloga spinlirih kuti$o u pretlaEnih urbina?
. 5.1. NACELO HIDRAULICKE REGUT.ACIJE
ll. OpiSite ulogu rtetgrskih lopatica pretlaEaih turbins.
12. Koiu ulogu ima aspirator pretlaEnih turbina? we vrde znaeenie u svim podrudjima stroiarstva, a
13. Kgko se odrcduiu koeficiienti iskoristivosti i snaga pretladnih turbina?
14. Opi5ite naEin brwljenja kod pretlalae tubine. Narodito zanimljive mogu&losti pruZa hi&autika za
15. Nacrtajte diiagram brzina i tlaka Francisove turbine. brojeva okreta.
16. Nacf,taite uokute brzina na rotom Francisove turbine. Posebnost ie
17. Koie su osnovne karakteristike propelernih turbina? dobiti pravocrtno
18. Objasnite i nacrtajte dijagram transformaciie energiie Kaplanove turbine.
19. Obiasnite poiam eroziie, korozije i kavitacije turbina. nom regulaciiom
20. U koiim odnosima stoje odredeni parametri pri ispitivanju vodnih turbina?

Prednosti hidraulidkih pogona su mnogobrojne, kao npr.:

l. Postoji mogudnost wlo fine regulacije brzine ili brojeva okreta.
2. Hidromotor za pravocrtno kretanie
iednostavniii ie od hidromotota za kruZno
Kreranre.
3. sile mogu se dobiti s maniim elementima nego kod elektrid_
}f{=:-relike
ntn pogona.
4. Automatsko pretvaranje radnog hoda u powatni hod
iednostavniie je nego kod
drugih nadina.
Nedostaci hidraulitkog pogona :
l. Potrebna je vrlo velika toEnost izrade svih dijelova, pa su hidraulidki
elementi
vrlo skupi.
2. Zb_oghidraulidkih s ustavu se
gubicisnage. Zbog laztika u
prenosi kroz sustav gotovo s{rmo pom kinetidka

5.2. OSNOVNI ELEMENT! HIDRAULICKOG POGONA

IJ osnovne elemente hidraulidkog pogona pripadaiu:

hidraulidke pumpe,.
- hidromotori,
- hidraulidki razvodnici,
- priguiivadi,
- ventili, i svi ostali uredaji i armature koji sustav hidraulidkog pogona
- iedinswenim i funkcionalnim.
dine

127
ilt

5.2.1. HldraullEke pumpe I hldromotorl

i i:
Hidraulidke pumpe kod alamih strojeva dijele se n ?wrr?e za hanstannru holi-
tinu ulja i regdacijshe ?ton?e.
Od pumpi za konstantnu koliEinu ulia najvGe se upotrebljavaju zuplane pum-
pe jer su jednostavne i razmjerno'ieftine. Jednostavne zupdane pumpe upotreblja-
vaju se za dakove od 2 do 5 . 106 Pa, a pumpe specijalnih izvedbi postiZu do 107
Pa i viSe.
I(od iednostavne izvedbe prikazane su na slici 5.1. dva precizno aradenazap-
izllatr iz uzubine
puni uljem iz usis-

uzubine istiskuje u tladni kanal. Pri tome se uzubina , ,l-.6#Tl$.'*t';"tr".:

ne5to prije nego se potpuno isprazni. Zatvoreta kolidina ulia (i do iedne desetine
ukupne kolidine) stvarala bi te5ko6e pri ravnomjernom radu pumpe, pa se zato
posebnim kanalima odvodi na tladnu stranu.

5.2.2. Hidrauli6ki razvodnici

Sl. 5.1, HldraullEka zupaana pumpa

A usisni prikljudak; B
- kudiste
pumpe;
C - potisni vod; D preljevni kanal; E
-
ventll sigurnosti - -

Hidraulidki pogoni grade se sa sve vl3im tlakovima ulja kod kojih zupdane
slavine (pipci),
pumpe nisu pokazale dobra svoiswa. Zato se umjesto njih sve de56e upotrebljavaiu - klipni razvodnici,
totacijske klipne pumpe, koie su po'konstrukciji sliEne regulaciiskim klipnim pum- -
pama. ventilski razvodnici.
Regulacijske hidraulidke pumpe mogu biti krilne (6elijske) ili klipne. Krilne
-
pumpe bolje su za marle tlakove i ve6e kolidine ulja, dok se klipne pumpe mogu
upotrebljavati kod naive6ih dakova.

Sl. 5.3. Klipnl razvodnlk

1-klip;2-cilindar

Sl. 5.2. Regulacllrka Forsl-Enorova krllna pumpa

Jednostavna regulacijska pumpa je Forst-Enorova krilna Pumpa (sl. 5.2). U Promjenom poloiaja klipa
ku6i5tu A okrede se rotor r s radiialnim utorima u kojima se nalaze krilca (lopatice). r usmrerava upravo tamo
Izmedu dva krilca rotora i ku6i5ta stvaraju se komore koie se pri okretaniu rotora razvodnika, ali je to naj_

728
9 HidrauliCki strojevl
t29
 +l;,*.F-*

toku,.otvor prigu5ivada (4) postavlja se u odredeni pololaj prstenom (7), a priteZe

I Na slici 5.4. prikazana ie shema klipnog razvodnika s hidrauliIkim upravlja- i fiksira maticom (8).
njem. Osnovni elementi ovog razvodnika jednaki su kao i kod prethodnog s ru6-
nim pomicaniem. U cilindru (l) pomide se klip (2). Za ruzliku od prethodnog klip
se pomide zbog dielovania sile hidrostatidkog tlaka ulja. Ulje se pod tlakom uvodi A-A
u prostor cilindra s iedne ili s druge 6eone strane klipa. Brzina pomicanja klipa
regulira se prigu5ivadima (a). Okretni ventil sluri za nezavisno reguliranie. Klip-
ni razvodnici primieniuiu se za hidraulidki pogon tamo gdie se ne zahtiieva visok
stupanj brtvljenja i velik protok. IJ protivnom se irpotrebljavaiu ventilski razvod-
nici. Osim razvodnika, uredaji za hidraulidki pogon raspolaZu i drugim, zanor-
malno funkcioniranie potrebnim sastavnim elementima, kao Sto su priguliaati, oen-
tili i pomoini uredaji.
Sl. 5.7. Prlgu5nl razvodnlk
1 zupCasta pumpa; 2 raz-
-
vodnik; 3 -
hidrauliaki motor; 4
spremnik- za ulje
-
Sl. 5.4. Shema klipnog razvodnika s hidra-
uli6kim upravlianiem
1 cilindar; 2 klip; 3 okretni
- 4
ventil; -
prigu5ivad -
-
5.2.3. Prigu5ivadi

Radnu teku6inu treba u hidraulidkom pogonu razvoditi i usmjeravati, a ko-

lidinu mijenjati. To se moZe posti6i prigu5ivadima tako da se prolasku teku6ine pruZi
nranji ili vedi hidraulidki otpor. Prema tome da li se u toku rada moZe pode5avati
otpor, priguiivaii mogu biti dvoiaki:
s nereguliraju6im otporom (sl. 5.5.a),
- s reguliraiu6im otporom (sl. 5.5.0).
- 5.2.4. Ventill

o) Hidrauliiki pogon ne moZe se zamisliti bez ventila. Oni propuStaiu i zaustav-

lfaju radnu tekudinu, usmjeruiu struju teku6ine i odrZavaju potreban tlak. Njima
se postiZe i odredena sigurnost u radu cjelokupna postrojenja hidraulidkog pogona.
Sl. 5.5. Prigu5lva6
a
- s neregulirajudim otporom; Prema ndmjeni ventili mogu biti nepooratni' sigurnosni ili reduhcijski.
b
- s regulirajudim otporom
l.ln slici 5.5.a prva dva priguSivada ne mogu regulirati hidraulidki otpor. U sustavu
lrt,lr.uulidkog pogona oni slu2e za stabilizaciiu rada elemenata pogona. Druga dva
rlrcrnatski prikazana priguiivada (na istoj slici) mogu regulirati hidraulidki otpor.
',rrrrrnii li se protodni presiek, kao Sto ie poznato iz hidrodinamike, poveiaiu se lo-
Lrlrri gubici, a ujedno smanii protok. Prema tome, ovim prigu5ivadima regulira se
t.r,rtok radne teku6ine. Takvo reguliranie protoka u hidraulidkom pogonu desto se . Ventil sigurnosti oslobada prolaz za prelijevanie radne tekuiine u spremnik
kad tlak teku6ine naraste iznad dopuitene
doouitene vrijednosti. Tako se tlak smanjuje
smaniuie na
l,rrrrrlcniuje za hidrauliike motore manie snage. dopu5tenu vrijednost.
Na slici 5.6. prikazan ie priguSivad s oznakom sastavnih difelova. Ulje se pri- Sigurnosni ventili mogu biti huglitni, honiini ili Plunierni.
| ,rr,rvirdu dovodi kroz otvor (9), prolazi kroz otvor (10) koji se regulira prigu5ivadem J(uglidni ventili primjenjuju se za niske tlakove, konidni za srednje, a plun-
lr tr'kroz otvor (11) odlazi na mjesto upotrebe. Kao Sto ie na primjerima (sl. 5.5) ierni za vi5e tlakove.
',l,1,riinieno, i ovdie se protok regulira promjenom otvora (10) prigu5ivada (a). Na
t,,r 5.6. vidi se da se priguSivad (4), u odnosu prema osi O O moie postaviti u Slika 5.9. prikazuje plunierni venril sigurnosti koji se najvi5e primienjuje. Za
- (10). Ovisno o pro-
. , lriitc poloZaje, a posliedica ie ve6i ili manii prototni presjek razliku od nepovratnog ventila, kod plunZernog se ventila primjenjuju snaZne op-

!l0 131
 e (7), koje treba da odrrc rovnotelu ea silama hidrostatidkog tlaka sve dok se veCi ie od tlaka
prekoradi granidnl, makclmalni dopuSteni tlak. e. Time plunZer
strane Pumpe, u
tigne, odnosno ena veza .r'
Ce kada 'sersile
i D, i vl5ak tcku ntila (3), ,:
ijeva se, a dak pada na':r'' prostoru d i Cilomblirugts (3). Ako se tlak
lunler (3) pomi!_e se sa siedi5ta,pritis\gT tekudine na telo
dovodi kroz kalibrirani otvor (8) na tiielu donjeg poklopca
pode5ava se viikom (5).

Cava, a s porastom protoka na strani ft

postupno se povisuje i tlak. Proces traie
sve dok se ne uspostavi novo ravnoteZno
stanre.
Sl. 5.10. UzduZnl presjek redukcijskog
ventila
1 ku6i5te ventila;2 plunZer;
3 - opruga; 4 -
kuglasti ventil;
-
5-opruga; -
6-matica; 7-
vijak za reguliranje napona opru-
ge; I prigusivac; 9 vreteno
. ventila;- 10 provrt na - sjedistu
ventila; a - otvor za dovod te-
kucine; b -
ku6ine - otvor za odvod te_

5.2.5. Simboll za crtanje hidrauliEkih shema

Sl. 5.8. Uzduinl preslek nepovratnog Sl. 5.9. Uzdu
ventlla 1-
1 oPruge ventila; 2 3- Za cnanie hidraulidkih shema danas se najvise upotrebrjavaju simboli VDMA
- drZad
otvor za Prolaz ulja; 3 - tijelo - 5- (Verein Deutscher Maschinenbau-Anstalten e. v.;. bvale iu navedeni neki naj-
povratnog ventila; 4 opruga; 5 opruge; 6 matica; 7 oPruga;
- - vaZniii.
sjedi5te ventila; 6- otvor za 8-kalibrirani owor; a- otvor
-ulaz ulja; 7 otvor za - izlaz ulia za dovod teku6ine; b otvor za
- - Hjdraulidka pumpa za konstantnu kolidinu ulja koja radi u jednom
odvod tekuCine
0 smreru

q Regulacijska hidraulidka pumpa koia radi u iednom smjeru

6 Regulacijska hidraulidka pumpa koia radi u dva smjera

Rotaciiski hidromotor s konstantnom kolidinom ulia na iedan okret
o -
radi samo u jednom smjeru -

6 Rotaciiski regulaciiski hidromotor kofi radi u dva smiera

E Hidraulidki cilindar (hidromotor za pravocrrno kretanie) koji radi u

dva smjera
-
klipnjada samo s jedne strane
-Fry
---E,D Hidrauli6ki cilindar koji radi u dva smjera
-
klipniada s obje srrane
Hidrauli6ki cil,indar s diferenciialnim klipom
E Hidraulidki razvodnik s dv4 poloZaja (broj kvadrata oznadava broj
poloiaja)
E Crta sa strelicom u unutrasniosti kvadrata oznadava put i smjer pro-
F toka ulfa

ffi Ventil s dva poloZaia i detiri priklju6ka (412 ventil). Strelice oznadavaju
put i smfer protoka ulja
132 133
 Hidrauli|ko upravljanje ventilom
U iednom i drugom sustavu moZe se regulirati kolidina ulia $to ga pumpa do-
Ventil za ograniEavanje tlaka ulfa s oprugom i prikljutkom na povratni bavlja od nule do maksimalne kolidine, a tako se regulira i broj okreta hidromotora,
-1- vod (regulacilski i sigurnosni ventit) Pri pravocrtnom kretaniu brzinu moZemo regulirati naiieftiniie oworenim hi-
. ,.. ..
Regulacijski prigu5ni ventil draulidkim sustavom s prigu5ivanjem, kakav ie prikazan shematski na slici 5.13.
-G Ventil za ograniEavanie tlaka ulja s oprugom u povratnom vodu (ven-
til
Pumpa za konstantnu kolidinu ulja ZF usisava ulje iz spremnika preko filtra F i
za zadriavanje ulja) Salie ga kroz prigu5ni ventil PZ do razvodnog ventila RZ. Razvodni ventil propu5ta
+EI- Nepovratni ventil, DopuSteno je crtanje bez pravokutnika ulje naizmjence na desflu ili lijevu stranu klipa u hidraulidki cilindar IIC, pa se
qJ
Filtar
Glavni vod
klip kreie das lijevo, das desno. Ulje sa suprotne strane klipa, koje je ved obavilo
rad, vra6a se kroz razvodni ventil RZ i veirtil za zadrLavanjeulia ZV tatrag u sprem-
nik.
, i
*t] Vod za upravljanie
Spoj vodova
regulaciju

d-rH Otvoreni spremnik

5.2.6. Hldrauli6ki regulaciiskl sustavl

Pumpa i hidromotor veie se medusobno ciievima, ventilima i drugim hidrauli-
tkim elementima u hidraulidke optotne sustave. Naf jednostavnili takav sustav ie otvo-
reni optodni sustav za kruZno kretany'e (sl. 5. I l). Taj se sustav sastoji od regulaciiske
pumpe RP koia usisava ulje iz otvorenog spremnika i Salje prema hidromotoru.
HM. To ulje pokre6e hidromotor, a zatim se vra6a u spremnik, gdje se ulje ras-
hladuie i smiruje. U cijev izmedu pumpe i hidromotora uklfuden je sigurnosni ven-
til SZ koii se otvara kad fe hidromotor preoptere6en, pa ie zbog toga tlak ulia po-
rastao iznad dopuitene granice. Broj okreta hidromotora moZemo regulirati koli- Sl. 5.13. Otvorenl hidrauliEki regulaciiski Sl. 5.14. Hidreulidki regulaciiski sustav s
dnom ulja kofe prebacuje pumpa RP. Hidromotor moZe biti i bez regulacije akcr sustav a prigusivanjem regulacijskom pumPom
ne trebamo veliko mjenjadko podruiie brojeva okreta.

p, i mania razbka L.p koja tjera ulie kroz ventil Pf.

Sl. 5.11. Otvoreni optoeni regulacilskl Sl. 5.12. Zalvorenl optoEnl regulacijskl
austau sustav

Zanimljiv je zatvoren optodni sustav za kruZno kretanje sl. (5.12). Pumpa RP

Salieulje hidromotoru HM, a iz hidromotora ulje se vrada u usisnu cijev pumpe,
tako da ulje neprestano kruZi u tom zatvorenom krugu. Kao kod prvog sustava i
ovdje hidromotor moZe biti bez regulaciie ili s regulaciiom, prema mienjaikom
podrudju koie nam ie potrebno. Ako pumpa moZe raditi u dva smjera, hidromotoru,
cim regulacije broja okreta, moZemo mijenjati i smjer okretania. Kako su u tom
primjeru cijevi koje spajaju pumpu s hidromotoron naizmfenidno obie tladne, s
obje strane treba ugraditi sigurnosne ventile SZ. Nepovratni ventili NV sLri,e za
rudopuniavanje sustava uljem kada se u cijevima pojavi podtlak zbog gubitaka ulja
lrl.ozrazna brtvila. Spremnik ne sudieluje u radu sustava. U njemu se samo skup-
lia ulje koje iscuri kroz brtvila, a sluii istodobno i za nadopuniavanie sustava do-
datnim uljem.

134 135
 odreden je. voniskim optcreCenjern (silama na alatnom i razvodnik.(ll) izvoditi u svemu istovjetno kretanje. Ra{n! cilin@1(9)snabdijeva
se uljem preko pumpe (5) i razvodnika (na shemi nije prikazan),.Akgse ulje dovodi
, SZ stalno ie zatvoren.rOwara si sarno , .l"rri,i.;-^r- u desni prostor cilindra (9), klip, suport i razvodnik kre6u se zdesna ulijevo. Ulje
MV na slici 5.13,
se iz liievog prostora radnog cilindra (9) odvodi preko automatskog regulatora br-
*y1,i,-.,,",triro'"";:;1;5JtrH:##i"":'l!f
da brzina praktidki ne ovisi
,i''li:,,$i'"ilJ"tff
pumpa f d:'ffi
vw.Pq 'fRR
'1, tako'
rGU
pumpa prebacuje samo onir
zine (6) i prigu5nog ventila (3) u spremnik (14). Prigu5ni ventil (3) sluZi za regola-
kolidinu ulia
I:lldjl, ulja koja
brzina.
swarno
koia ie stvarno
,-;l#fi"'l;;;iff;iih
rara+irraa r^L-^ : t-^,
-^t:L
ciju protoka, odnosno brzine za uzduZno kretanje, a prigu5ivad (4) za popredno
kretanje.
Yentil za zadr?, 5..13.
ima dvostruki zadat
radi i.takor;*e;;; iJ: 5.3. HIDRAULICKI PRIJENOSNlCI
promiene brzina pri
s regulaciiskom_pumpgm (sl. 5.14) ventit ZV potreban 5.3.1. HidraullEke spojke
,^ ^5:lJT_{aja
oa spruecr prstup zraka, pa se kod nekih jednostivnijih stroj&a ie iedino
i ne ugraduie.
draulidkog dvokoordinatnog pogona polu- Spoikama se moZe okretni moment prenositi s jednog vratila na drugo. Po-
sebnu vrstu spoiki dine hidraulidke spoike. Bitno je obiljeZje tih spojki, u odnosu
f (e),
prema mehanidkim spojkama, Sto elementi preko kojih se prenosi moment s vode-
klip-
6eg vratila na vodeno vratilo nisu neposredno u zahvatu. Kod hidraulidkih prijenos-
ranje
nika taj se prijenos ostvaruje posredno tekuiinom koja kruZi kroz medulopatid-
-
ne kanale osnovnih sastavnih dijelova hidraulidkog prijenosnika pumpe i tur-
bine. -
Pli taiivom zaivoreflom cirkuli;anju teku6ine nastaju i potrebne energijske
Sl. 5.15. Shema hldraultakog dvokoordinat-
nog pogona poluautomalskog ko- transformacije u osnovnim dijelovima prijenosnika, Ovisno o toku transformacije
plrnog iokarskog strola energile u osnovnim elementima priienosnika, mogu6e ie mijenjati okretne momente
1
- 3radniprigu5ni
cilindar; 2
- nosad no- ili ih pak zadriati iednal:e, i pli tome zadtiati izvanredno elastidnu i istodobno
Za; ventil; 4 pri- kontinuiranu promjenu broja okreta.
- 5 pumpa;
gusivae; 6 - auto-
- - ventil
matski regulator brzine; 7 Postoie dva osnovna predstavnika hidrauliikog prijenosa:
sigurnosti; 8 3ablona-(etaton)
predmeta koji- se izraduje; 9 hidrauli{ka spojka
-
radni cilindar kojim se ostvaruje - hidraulitki tansformator.
uzduZno kretanle nora i kopira; -
10 poluga; 11 razvodnik;
12 - opruga; 13 - odvodni vod
-
za ulie; 14 -
15 - spremnik za ulje;
- klipniaca

/)'.., :

Sl. 5.16. Hidrauli6ka spoJka

a
- uzdu2ni iresjek spojke; b trbkuti brzina na
rotoru pumpe (1) iturbine (2);'t - rotor pumpe; 2
rotor turbine; 3 -
ku6i5te hidraulidke spojke -
-
136 137

.f= r-0" ,'.,.' ',1,

 r. iE:fEYry:

Bududi da je tj. pri

ovom hidraul Mogli
bismo redi da ne br-
zine vodenog koefi-
i prima i prenosi okretni moment M y Oba kola smie5tena su u ku6i5te (3). Aksi- ciientom klizanja s:
ialna zrainost izmedu radnih kola pumpe i turbine iznosi I : 3 - l0 mm.
Iz slike 5.16. vidi se da teku6ina struji iz radnog kola pumpe u radno kolo nr ?lz
- (s.8)
'turbine, pa iz niega pooovno u kolo pumpe, kako je to na slici oz$adeno strelica- ll1
ma. Na slici 5.16. desno, prikazani su karakteristidni trokuti brzina za oba kola.
IJkupan stupani iskoristivosti hidraulidkog priienosnika izralava se kao umnoZak U praksi su vriiednosti koeficijenta Hizania od s : 3 do 5o/o. Vrifednosti stupnia
pojedinih stupnieva iskoristivosti : iskoristivosti hidraulidke spojke 4 : do 0,98.
(s.l) NeSto vi5e o tome saznat 6emo i pomo6u vaniske karakteristike hidraulidke
\ -- \" ' Ylt, ' 4r- ' llz^:rlp ' rh, spojke. Ona grafiiki izraiava ovisnost okretnog momenta i stupnia iskoristenja o
broju okreta z, turbinskog (vodenog) vratila, pri postoianom broiu okreta r?r vo-
Mz'nz deieg vratila (vratila pumpe).
rl:rlp'qT:-Mt.n-' (5.2)
I(arakteristika hidraulidke spoike konstruira se na osnovi podataka dobivenih
ispitivanjem slidno kao i karakteristike centrifugalne pumpe. Pri ispitivanju hi-
4 stupani iskoristivosti hidrauli6kog priienosnika, draulidke spojke, volumen spojke ie porpuno ili djelomidno ispunjen radnom te-
4" - zapreminski (volumetrijski) stupanj iskoristivosti, kuiinom (uljem). I uljem sasvim ispunjen radni volumen spojke mora imati slo-
4n - hidrauliiki stupmf iskoristivosti, bodni prostor za prihvatanje nastale pare ulia u toku rada spoike, kao i prostor
rlnt?z^ - mehanidki stupani iskoristivosti pumpe, odnosno turbine, za prihvaianje stanovite kolidine zraka.\
41 - stupani iskoristivosci turbine,
rle - stupani iskoristivosti pumpe, Na slici 5.17. prlkazane su vaniske karakteristike hidraulidke spoike- Osim
/l,f r - okretni moment na vode6em (pogonskom) vratilu, krivulja M : f t @) i rt : f z(n), dana je i krivulja P,: f , (nr).
M2 - okretni moment na vodenom (gonlenom) vratilu,
lrtflz - broi okreta vode6eg, odnosno, vodenog vratila. Kao 5to se vidi iz slike 5.17, povoljnije vrijednosti stupnja iskoriStenja odgo-
- varaju ve6im brojevima okreta zr, a s okretnim momentima je obrnuto.
Hidraulidka spojka prenosi okretne momente bez promjene niihove vriiednosti:
P. tl
Mr: Mz (s.3) M
0,9
0,t
pa je iz iztaza (5.2) stupanj iskoristivosti hidraulidke spojke: I
a7 I
orl
/12 0,5
n:-.
, (5.4) 0,1
n, 0,3
0,2

Omjer broia okreta Sl. 5.17. Vanlske karakterlstlke hldrauli6ke 0l

spolke 2

. ll1
(s.5)
na
fnade, okretni momenti mogu se odrediti koristedi se primienom zakona o ko-
i trokuta brzina sa slike 5.16.b, okretni mo-
lidini kretanja. Na osnovi tog zakona
a niegova reciprodna vrijednost redukciiski faktor: menti iesu:
za rotor pumpe:
, I ?t2
R:-:- (s.6)
I llt Mr*: p . Q. (rr. ,ro-tt ct,), (5.e)

lz izraza (5.4) i (5.6) slijedi: za rolot turbine:

4:k. /< 7) Mr* - p .Q.(rr.rr"-r+.c+"), (5. lo)

139
 (2). U odnosu prema kolu pumpe, turbinsko kolo okrede se firnogo manjom kut-
nom brzinom a ,. Za razliku od spojke, radna materija, poStg' jg"napustila turbinsko
kolo, ne ulazi neposredno u kolo pumpe, ve6 se na...lolgrrttimjefay-a..lopaticama
brzina, nepokretnog reaktora (3). Na slici 5.18. prikazani su gsnovni,elgBenti hidraulidkog
transformatora. U reaktoru nastupa promjena momenta kolidine kretanja :u/rja iz-
Okretni moment M, rotora prunpe za konadan broi lopatica pretvara se u medu pumpe i turbine, a posljedica toga je izmjena vrijednosti brzine i okretnog
&etni moment M, turbine takoder s kona6nim brojem okrela tako da pri prib- momenta vodenog vratila.
IZno konstantnoj snazi pumpe P, okretni moment M, raste sa smaajenim brbjem
&eta z, uatila turbine: Na slici 5.19. prikazane su vanjske karakteristike hidrotransformatora, kon-
struirane jednako kao i vanjske karakteristike hidraulidke sp<ijke. Najmanjim bro-
jevima okreta z2 vodenog turbinskog vratila, odgovara najvedi okretni moment Mr,
Mr:\'? [Nm], ? (5.r l) pri gotovo konstantnom momentu vodeieg vratila Mt. IJ odnosu prema spojci,
graf q:fr(nr) na toj slici pokazuje da su stupnjevi iskoristivosti hidraulidkog
stupanj iskoristivosti hidrauliEkog priienosnika. transformatora niZi, da ne mogu dosti6i gornju granicu stupnja iskoristivosti spoj-
2 - ke (4 : 0,98), ve6 jedva oko 0,83. Zbog nejednakosti izraza(5.12), stupani iskoris-
tivosti hidrotransformatora, prema izrazu (5.2), bit 6e:

53.2. HidrauliEki transformatorl tt : Mz'nz K

(s.13)
Mr.nr:n'E-7
: +? odnos okretnih momenata turbine i pumpe koef,ciient transformacije,
" r -
4',1 -
p :2- redukciiski faktor,
ll1

; : lt prijenosni omier.
Mt * Mz. (s.12)
-

Pitarja za, provjeru znanja

1. Koia je uloga razvodnika u hidraulidkom pogonu?

2. Kakvi se po obliku razvodnici primjeniuju?
3- Kofa je uloga prigu5iva6a u hidraulidkom pogonu?
4. Skicirajte prigu5ivad s mogu6no56u reguliranja otpora.
rl
5 Kakvi mogu biti ventili prema namjeni?
6. Skiciraite povratni ventil.
7. OpiSite djelovanje pluniernog ventila sigrunosti.
8. Skicirafte i objasnite rad redukcijskog ventila.
I 9. Nacrtajte nekoliko naivaZnijih simbola za crtanje hidrauliEkih shema.
10. Nacrtajte i oblasnite naiiednostavniii hidraulidki optodni sustav za Q: konst.
I
o.e I

11. Nacrtaite i objasnite zatvoreni hidraulidki optoEni sustav.

I

ot5 12. Kako se moZe regulirati brzina kod pravocrtnog kretania otvorenim optotnim sustavom s
prigu5ivanjem?
o,/ 13. Objasnite i nacrtajte shemu hidraulidkog pogona zatvorenog opto6nog sustava s koli6inskom
regulaciiom.
o'2 14. Usporedite hidrauliiki pogon zatvorenog optodnog sustava s koliEinskim i priguinim regu-
liraniem.
15, Objasnite hidraulidki pogon dvokoordinatnog kopirnog poluautomatskog tokarskog stroja.
n2
16. Na kojem nadelu radi hidraulidka spojka?
sL 5.18. Hidrauli6ki lranstormator 17. Kako se izra8unava stupanf iskoristivosti hidraulidkog prijenosnika?
st. s.l9. Vanjske karakteristike hidrauliE- 18. Sto ie stupanj klizania kod hidraulidke spojke?
1 rotor pumpe; 2 rotor tur- kog translormatora 19. Koie su bitne razlike izmedu hidraulidke spoike i hidraulidkog transformatora?
- 3
bine; reaktor -
- 20. Kako se izradunava stupanj iskoristivosti hidrauliEkog transformatora?

141
 eratufaJ PRILOG
N. obradovl6 Mohrnllr lluldrr ' Medunarodni sustav iedinica usvoien ie na XI zasiedaniu generalne konfe-
N. Obradovld, Ornovr nrbomrllnrr (liidcvlnih kniiga, Beogra4 1962.
Horvat, Vodnc turbtnc, I Tehnltfu lnllltj i.Zngrtb,':t gSS' rcnciie za utege i miere 1960. godine. Upotpunien ie 1969. godine uvodeniem ko-
i'teltllsrS,Skotekr kn,lrr Tt3feb, 1971.\ rl,':1 fi: 'r,' lidine wari kao osnovne fizidke velidine i pripadaiude iedinice mol. SI se temelii na
!,Kraug Suojarokl prlrulnlkr ZrSrcb, '1963.' ' ti sedam osnovnih i neovisnih fizidkih veteina i pripadaju6ih osnovnih iedinica. Ta-
lPeEornth Osnovi hldr.ulittlh rtrdeve, Rijcka, 1972, koder su prihva6eni odredeni prefiksi koiima se od osnovnih jedinica wore niihovi
f Ritter, Pumpe za tccnolt, Bcogrrdr 1951. , .
viSekratnici. Zakut i ugao njie donesena odluka pa se za sada smatraiu dopunskim
f, A.UglaEue, Gidnvlika I gi&rvlidcekic mhUny, Harkov, 1966, velidinama. Ostale fizidke velidine izvode se pomo6u sedam osnovnih, a analogno i
I. D. AizcoStafn, Centrobrcloiic nasosy dlja neftjanoi promiSlienosti Gostoptenizder, Moekva, odgovarajuie iedinice. Radi praktidnosti neke izvedene jedinice imaju posebna i-
mena i posebne simbole.
!Y. M. Cerlaski, T. M. Roaaaova, R. A. Kauli, Nasosy, kompresory, ventilatory, Moskva,

L M. Ba5ta, Obemnie nasosy i gidravliteskie dvigateli gidrosistem, Ma5inostroenie, Moskl'a, 1974. 1.1 osNovNE FrzreKE vELrcrNE r DEFTNTCTJE OSNOVNTH
SI-JEDINICA
U tablici l. navedeno je sedam fiziiliih velidina osnovnih i medusobno neovis-
nih prema SI zajedno sa simbolima i osnovnim jedinicama SI.
Tablica l. Onoune fizithe aeliiine

i t-..,.
I irzlcl<a velcrna Osnovna SI-iedinica

l
;t-
Simbol
I

I
I I si-uot
_l
duljina I metar m
masa ht kilogram kg
vrrreme t sekunda s
elektridna struia I ampere (amper)* A'
termodinamidka temperatura T kelvin** K
kolidina wari n mol mol
intenzitet svietlosti I. kandela cd

r Prcma Aodr0 Marie Amplreu (1775.-f835).Uzagradi ie navedenfonctski oblik,

J'
.t
it Prema Willismu Thomsonu, Iordu Kelvinu (1824-1907).
{
iI
t .r.2. IZVEDENE VELTCTNE r JEDTNTCE

I Izvedene velidine definirane su odnosima neovisnih velidina. Istinr icdnnrllt-

i
bama kojima su definirane 2vedene velidine definiraiu se i pripadaiu6c icdinicc,
l koie u nekim sludaievima radi praktidnosti imaiu posebna imena i simbole, ()d
CGPM prihvaiene izvedene jedinice s posebnim nazivima navedene su u tablicl 2,
U tablici 3. navedene su fizidke velidine mehanike uz definiciie, simbolc I
Sl-jedinice. Nazivi i simboli velidina odvoieni zarezom podjednako se prcporululu,
dok se oni u zagradama smatraiu manie prikladnim. Nazivi na engleshon jasiku I
simboli preporudeni su od A{edunarodnog saveza za distu i primijenicnu kcnrlf u
I (IUPAC) i
Medunarodnog saveza za distu i primijenjenu fiziku (IUPAP).
U tablici 4. navedene su neke iedinice koie nisu ukliudene u SI, a koje su lc
i
de56e rabile u fizidkoj kemiji. Mnogo op5irniji pregledi razliditih jedinicu kuo I
.]
,j

I
njihovi medusobni odnosi mogu se nadi u knjizi M Brezin56aka: Mjerenic i rudrr-
nanie u telrnici i znanosti, Tehnidka kniiga, Zagreb, 1971.
I
I 143
I
 Tabllca 2. Iweilene Sl-jedinice s posebnin imeninn

Fizidka veliEina

sila newton niutn N kg m s-2

tlak pascal paskal Pa kg m-r 3-z N m-2
energl,a joule dZrrl I kg m2 s-2 Nm
snaga watt vat \(/ kgm2 3-r J s-'
elektridni nabof coulomb kulon c As
elektridni potenciial volt volt v kg m2 s-s 6- t
I C-'
elektriEni otpor ohm om o kgm2s-a6-z VA-1
clektriEna vodliivost siemens srmens S kg-r 6-z rs 4z o-1
elektridni kapacitet farad farad F kg-r6-zr+62 C V-I
magnetski tok weber veber !rb kg m2 s-z 6- r Vs
induktivnost hbnry henri H kg m: s-z 4z VA-1s
magnetska indukcija tesla tesla T kg s-z 4- r Vsm-2
frekvencila hertz herc Hz s-r
svietlosni tok lumen lumen lm cd sr
osvijetljenost lux luks lx cd sr m-2 lm m-2
(radio)aktivnost becqu:re1 bekerel Bq s-r Antoine Henry Becquerel
(1852-1908) : ,:

apsorbirana doza gray grei Gy m2 s-2 Louis Harold Gray (1905-1965)

o Fl
ts
d
o.
D
D €!
E o. N< r, I
o o
n
p o
ct o
c h5
a"
F.H
sY .E:
to.
@ Tg l\p s. I cg-
5
I E
:r
o
! o
s.5 p
d p :p .oD Eo I !d
o oatr \i. a .:r G
N F
o sts: S
D
s.F
srf p
SX- o.
-:: F
*
E3 P a. d
o e hF a.
t ts s Nr
D

;' R n
e.
c q
D
tr'
E
I

'6

G
€

il

H
l}
c,l
 Noltlvrl tsbllcc E. fuIcluniha

rDefinicija Fizi!&a vcliElne

?,P 9-FlA
bniro; oelocity * I
":- vl6
ArW @- lFds
E

potencijalna energiia ; Eo, v, g

kineti6ka energija;
linetic enagy
, kutno ubrzanje, kutna
i akceleractja; angular specifidna energiia;
', acceleration specifi,c energt
l--
j masa; zlrus
I
Ee
Hamiltonova funkciia;
Hamiltonian function

Lagrangeova funlicija; L: Er- Eo

Lagrangian futtction
e le:ntv _lYe
{/
p: duldt l_.--
relativna gustoda; d : els"
relatioe dcnsity o: FIA
/l
spccifilni volumen; o: Vlm IPL
specifu oohtme tangenciialno (posmiEno) t: FIA

moment rnerore; I:2nrtr2 kg m'

naprezaniei shem slress
-l9a
moment of ittttia I
Iinearne (liniisl:a) defor- e: /lllo
macijar relativno produ-
kolilina gibania; P: ma kgm s-t lienie; linear strain (re-
mon entuil latioe ehngation)

sila; fotee F : dpldt o l0--lvlvo

G,(w G: mE

-l rl -l
moment sile; M:rXF v: /plqo
moment of Jorce I

zakretni moment, T:fxF 9B I

moment para sila; modul elastidnosti, I

lorque, ntornent of a
(Youngov modul); I

couple modulus oJ elaticity, I

(Young's modulus) I

L47
 tobllce 8, Mehottilu

Definiciia
Tabllca ,1.. Nehe jeitinice hoie nis;u uHiuine u Sl

Fizidka
velidna Jedinica Definiciia Sl-jedrnicama I
I

viskoznost, dinamilks Pas

viskoznost; vkcosity dulfina engstriim A A : 1g-to *
milimikron mp mz:10-em:lnm
p tt:l}-6m:lrrm
Zitkost, fluidnost; s:uq kg:r m s mikron
fermi f f:19-tsm: I ftn
fu;dity x jedinica x x : I,fi)2 x l0-r3 m
r:qla inch in in : 2,54 x l0-2 m
I kinenratidka viskoznost; atomska iedinica b, dn ao : 4n esh2lm, ea
i kinentatic giscoit)t dulfine, bohr = 5,29167 x 10-11 n
I

kK : m-r :
koeficiient difuzile;
di.ff u si ott co efrici ent #: - on# salni broi kilokayser 105 1000 cm-t
b : 19-ze .rz
modul kompresiie; com- p: - Klvlvo Pa
pr ession (bulh) moilulus litra

stupan, a
: ,rO
rad * 0,017 453 29 rad
:l
koeficijent trenia; p,u) p: Ftrrcot.t : rad & 2,908 882 >: 10-+rad
tO AOO
friction coefficient F,;-"; fr
sekunda
: tai,.O rad = 4,848 137 x 10-6 rad
napetost povrsine;
surlace tens;on
minuta Inln nin : 6O'
kut dodira;
sat h h: 3 600"
angle of contact
dan d d :86 40o,
godina a a=3,1557x107,
svedberg Sv Sv: l0-r3 s
frekvencija cps cps:1Hz
cpm cpm: (l/60) Hz o 6,9916 666 67 tlz
:
ubrzanje gel
lo, 0,01 ms-2

masa I gama l0-e ke : lpe

| : :0,453
tb lb 592 37 ke

u l:m"("C')ll2 ry 1,660 53 x l0-" kg

amu arnu: m{(160)/16 * 1,660 0 x l0-:t kg
dyn dyn: l0-5 N
kgt kgs, kg kp - 9,806 65 N
kp

bar bar bar: lOs Pa

(6zidka) atmosfera atm atm: l0l 325 Pa
tehniika atmosfera at at: 98 056,5 Pa
tcrr Torr 1o;; : (101 32-\il60) Pa ry lll,322 Pa
konvencionalni mmHg: 13,595 I x 9,806 65 Pa e
milimetar stupca Zive mnrLIg x 133,322Pa

r49
 tablicc 4. N

DeEnicija Sl-iedinibama

erg-: 10-1 I
kpm kpm: 65 f
:!,806
- .. .l

lr.,,.t
I attrr I atrn 101,325 J

cal," .- calm : 4,1M f:

cslrr calr=4,1868J
kilowatt-sat k\rh kvh : 3,6 x 106 J
elektronvolt eV eVo 1,602 19 x 10-1e J
atomska jedinica
energiie, hartree H H:2hcR.* x 4,359 828 x l0-r8 J
atomska jedinica
energiie, rydberg Ry Ry : ,rcR- x 2,179 914 x 10-18 I

koojska snaga KS KS : 735,449 rW

hp hp:745,700 w
kpm s-t kpm s-r : 9,806 65 S7

khematiEka
v:ikoznost, stokes St : 1o-4 m2 s- r IRO Dskolska knjiga(
kcficiient Zagreb, Masarykova 28
ffirzije
za lzdava6a
JosIP MALIC
&amidka porse P:10-rNsm-2
rikoznost Gra.tiEki uednlk
MARTJAN GoRSTC
Korektor
MILryOJ PILJA
TiskanJe zavrseno u proslncu 1970.
 80
80
pumPl
pumPi 83
86
ffitanii'ccntrfugatnih PumPi u rad 87
Uzroci lo5cg rada Pumlre
88

95
lonrtnrtctta
95
96
97
(teliisha 97
Ptoqa)
98
wpa 99
100
(aerolift) lo0
l0l
postroienia i vodne turbine 103

posltoJenJ.l
?dtr turbine

I1

l16
118
ll9
tzt
122
124
124
4.2.6.
125
4-2.7.
pogon 127
127
N atelo hiilrauli the regdacij e
127
O mooni elemen hiih auli t h o g pogorut
li
128
5.2.1. HidrauliEke pumpe i hidromotori
129
5.2.2. Hi&auliekirazvodnici 130
5.2.3. Prigu5ivaEi 131
5.2.4. Ventili 133
S.Z.S. Simboli za crtanie hidraulidkih shema
regulacijski sustavi 134
5.2.6. HidrauliEki
137
Hidt auliChi Prij ewsnici
137
5.3.1. HidrauliEkesPoike 140
5.3.2. HidrauliEki transformatori
142
Litcratura
143
Prilog

t
'ii
![

tt I
:rl

ru
 pumpe ' lOs Pa),
pumpe lOs Pa < p < 106 Pa),
pumpe 106 Pa).

i€ae klipne pumpe,

klipne pumpe,
klipne pumpe.
orsti tehudne ,J.a:.
prunpe za teku6ine temperature do 25oC,
pumpe za tekudine temperature vi5e od 25oC,
pumpe za teku6ine koje sadrZe mbhanidke primjese,
pumpe za kemiiski agresivne tekutine.
5-
umpe se mogu podijeliti i prema poloiaiu cilindra, prelna vrsti pogona, pre-
featu iskori5tavanja itd.
a- p
c ?9
v,-
1.3. KOLICINA DOBAVE KLIPNIH PUMPI ,-

loliEina dobave ie kolidina tekuiine koja u iedinici vremena prote6e kroz neki
rn presjek. Jedinica za mjerenie protoka ie Im3 s-l ].

Jednoradna klipna pumpa

romatraiu6i sliku l.l. moZe se uoditi da se teku6ina usisava i tlaci (potiskuie)
e iedne strane klipa, pa takvu pumpu nazivamo jednoradna pumpa. Sl. 1.1. Shema postrolenla klipne pumpe
,ko se zanemare volumeuijski gubici, neizbjeZni u radu pumpe, za hod od 1 donji spremnik; 2 usisni kos; 3 usisnl vod;
I potisne su: 4 -usisna zradna komora; 5 - -
usisni ventil; 6 tijelo
V':A's. -
pump€;, 7 cilindar; 8 - I
klip; -
klipnlada; 10
-
kriZna glava; 11 -
oinica; '12 -
rudica osnog koliena; -
a z okreta u sekundi rudice osnog koljena bit ie potisnuta teoretska kolidina 13 -
potisni ventil; 14 -
potisna zra6na komora; 15
-
potisni vod; .16 -
gornji spremnik; H". geod€tska -
ne: uslsna visina; H* -geodetska potisna visina; Ho- geo-
Qr--A.s'n[m3s-l ], (l.l) detska visina; yr - zaporni ventil na usisnom vodu; -
Vz -
zapotni ventil na potisnom vodu
A [m'] povr5ina popreEnog presieka cilindra, -
-
s [m] hod klipa.
-
2, -- A ' s ' z daje kolidinu dobave iednoradne klipne pumpe, ali ne pokazuie
tost promiene protoka ili dobave za vriieme radnog ciklusa, ti. za jedan
kolienastog vratila.
ra bismo upoznali zakonitost promjene kolidine dobavg posluiit Cemo se
dm prikazom. Izmedu brzine klipa i kutne brzine vratila postoji pribliZni
(sl.1.2):
ck,: r.,. ('i"r, * sin 2 e) tm -rl,
+ ;. s

r
[m] polumjer ruEice osnog koliena, Sl. 1.2. Shema kllpnog mehanlzma
rads-tl - kutna brzina ruEice osnog koljena, 1 usisni vod;2- usisni ventil; 3 cilindar;4
- oinica; I - ru6ica
klip;
g I rad ] - kut ru6ice osnog koljena u odredenom poloZaiu 5 - klipnjada; 6 kri2na glava; 7
- koljena; 9- potisni ventil; -10 potigna - zracna
LIm] - duiinaoinice.
osnog
komora; 11 -
priklju6ak -
potisnog voda
- -

.l
 ptlppe < 3.lOsPa),
'p$tpe 3.t0sPu <p < 106 Pa),
Punpe > 106 Pa).
lwju cilhdara na:
klipne pumpe,
klipne pumpe,
klipne pumpe.
wsti t.hueine rral
pumpe za teku6ine temperanlre do 25oC,
pumpe za teku6ine temperature vi5e od 25'C,
|llpne pumpe za teku6ine koie sadrZe mehanidke primjese,
Hipne pumpe za kemijski agresivne tekuiine.
is-e nJggu
podiieliti i prema poloZaiu cilindra, prema vrsti pogona, pre- 5

iskoriStavanja itd.
a

vl
1.3. KOLICINA DOBAVE KLIPNIH PUMPI
Kolidina dobave ie kolidina teku6ine koja u iedinici vremena protede kroz neki
presjek. Jedinica za mierenie protoka je [m3 s-l ].

l t.S.l. Jednoradna kltpna pumpa

moZe se uoditi da se teku6ina usisava i tla6i (potiskuie)
pa takvu pumpu nazivamo jednoradna pumpa.
Sl. 1.1. Shema postroJenJa klipne pumpe
metrijski gubici, neizbjeZni u radu pumpe, za hod od

V' : A'5,
Za n okreta u sekundi rudice osnog koljena bit Ce potisnuta teoretska kolidina
tekudine:
9,:A's'z[m3s-l ], (t. l)
A [m,] povr5ina poprednog presieka cilindra,
-
s [m] hod klipa.
-
lzraz ?.: A . s.. z daje kolidinu dobave jednoradne klipne pumpe,
ili dobave za vrijeme
ali ne pokazuie
Tkonilolt promfene protoka ti. za jedan
radnog ciklusa,
itkret kolleoastog \rratila.
bismo upoznali zakonitost promjene kolidine dobave, poslulit 6emo se
- Pl
frefiEkim prikazom, Izmedu brzine klipa i kutne brzine vratila postoji priblizni
0dnos (sl. 1.2):
crr : nu ' (si"r, ** sin z r) [m s-,],
,L.
r [m] polumier ruEice osnog koljena, Sl. 1.2. Shema klipnog mehaDlzma
-
or [rads-r ] - kutna brzina rudice osnog koljena, 1 usisni vodi 2 usisni ventil; 3 cilindar; 4 klip;
9 [ rad ] - kut rudice osnog koljena u odredenom poloZafu 5 - klipnjada; 6 - kriina glava; 7-- oinica; 8 - rueiCa
L Im ] -
osnog koljena; 9 - potisni ventil; 10 -
potisna zradna
- dulina oinice. komora; 11 -
prikliueak potisnog voda -
-
 -,'-\
kolebanje prenosi i na teku6inu
izvan komora, pa moZe doCi do rezonancije koia ie
V :0,55 za iednu iednoradnu PrunPu, Stetna na cjelokupno pumpno postrojeniq a mole ga i razoriti. Zato kod veiih in-
- stalacija treba provesti io5 i dinamidki proradun zradnih komora.

: O,2l - za iednu dvoradnu PumPu, Maksimalni volumen komore mora se poveiati za dinamidki dio da bi se spri-
iedila rezonancija. U tom ie sludaju maksimalni volumen komore:
: O,0t423 - za dvije dvoradne pumpe (osno koljeno 90")'
: 0,0094 - za tri lednoradne pumpe (osno kolieno 120")'
odredimo maksimal-
tome zradni volumen komora odreduiemo tako da
komore.

LV -- v^"yr- v-in i v* :v^'*" ! !^t!

AV
V-,*,:1- * v,,.

da ie
t,,ar-
AV
_ 1.5. GUBICI, STVARNA SPECTFICNA ENERGIJA PUMPE t VISTNA
- 0., USISAVANJA

1.5.1. Gubici pumpe

AV , --.- AV
Ymats: _ 2 -L E.
U pogonu pumpi porebno ie dovoditi energiiu od nekog pogonskog stroja.
Najve6i dio te dovedene mehanidke energije upotrebljava se za pove6anie hidraulid-
ke energiie radnog fluida, ali se jedan dio mora rtro5iti< na svladavanie otpora koii
v^,y,:az(o,s +{) r-'r (1.14)
se javljaju u radu pumpe. Tai dio energije, u odnosu prema osnovnoj ulozi pumpe,
predstavlia gubitak.
S obzirom na mjesto gdje nastaju gubici mogu biti:
Minimalni volumen komore odreduiemo iz iztaza:
l. Vanjshi gubici koji nastaju u vanjskim elernentima pumpnog uredaja, i to:
V : V^ry.- V-rn, a) U ravnim dijelovima cjevovoda, a radunaiu se prema izrazu:
(1. l s)
V^i,n: V^,u,- AZ [m3]'
Ovai iznzvriiedi za usisnu i tlatnu zradnu komoru samo Sto se prema iskust-
asy:^. '; +uks-,1,
oi-ii" razlidiii stupnfevi neiednolikosti, i to za: I koeficifent otpora trenia,
Z. - duiina cievovoda,
usisnu zradnu komoru 8":0,10-0,05, 4 -- promjer cijevi,
- 8. : 0,05 c brzina. struiania.
tlainu zradnu komoru -0,02' -
- b) Lokalni gubici (e"r) nastaju u elementima arrnature cievovoda, a radunaiu
zradnu komoru kao
Kod diferenciialnih pumpi potrebno ie proraeunati usisnudvoradnu pumpu; AZ se prema op(ern izrant:
;;;;;;il", p",il".Ii;ite;'")'k";oru kao za
iz "
priiaS"ie-tabiice (uz poznati A ' s)'
e",:€,..ltror-,1,
Kodstatidkogproradunazradnihkomorazbogiedaostavnosti.smopretposta-
da su brzine pritlecania'-u-utit""i't"" komo-ru':d""T1!YlT^"'t:ti":T'"^,X koeficiient lokalnog otpora arrnature cievovoda.
;^d;;^i-di;;;i;e;Jk;- Brdu6i da se tlak u komorama koleba' to se ovo 5z
-
19
 e) Usini ho!
od sivog liieva, a za nq)osredno naliieganie laniuta -"tlltJi
;;iit;;ffi
;d;il;;";i6k"
oi' u.6".", .,'".itt"t" u nose6i .&o' n*g og1p,:.,T9:
p.i*i*, izraduie se
lnstenasto tiedilte ventila
materiiala
mafeffrarU foume'
(gume,
'-----o'oiiot' \B,uurs, koZe'-'
Auze,
koZe, i ).-Osim usisnih
sl')'-Osim
a I sr'/r! i potisnih
Potisnih
osiguravai:,pyll
."-,igriaqri posebni sigurnosni ventili koii
:i#;72.t""1 na iotisnom vodu zaivoren, sto bi moglo
rupa. Owori su naide5Ce sa strane, kako se pri usisavaniu rre bi uzvitlalo blato ili
slomiti ku6iSte "'""titl ili prunpe'
neki drugi element
i prunpe, devovoda
pijesak na dnu bunara.
Ako ie usisni ko5 opskrbljen noZ4im ventilom, stupac teku6ine u usisnoj cijevi
ne moZe iste6i dok pumpa ne radi, Cim se prunpa opet stavi u pogon, usisavanje
se vr5i punim kapacitetom. Usisni koS se izraduie od sivog liieva ili u kombinaciji
s rupidastim limom ili Zidanom mreZom.

1.9. KLIPNE PUMPE U RADU

a) Karakteristike klipnih pumpi

Za oqenu rada klipnih pumpi uzima se niz karakteristika dobivenih ispitivanjem
i one su dokument pumpe.
Sl. 1.19. Ventill Karakteristike pumpe pokazuiu se grafidki na dijagramu. Na ordinatu dija-
i tanlurasti ventil s voclicama;
O- t6nlurasti oPruzni ventil: grama nanose se dobava, snaga i stupanj dielovanja pumper a na apscisu stvarna
c - Prsteirasti ventil; d - ventil specifidna energija pumpe i karakteristika cjevovoda (sl. l.2l). Todka I dobivena
s -kuglicom; e - PrekloPni ventil
presieci5tem pravca dobave (Q) i karakteristike cjevovoda (fr - Q2) zove se radna
totha pumpe.

klipnja-
e\rte za spreEavanie gubitaka teku6ine na miestima.ptolaza zraka u
;;;;ili"d;, t o, fueIste za wiierne potisnog hoda i ulazak
usrsa\ranra.

setri osnorme vrste brtvenica:

s mekanim brtttilom (koZa, azbest, pamuk pamudne pletenice
-
loiem ili grafitom),
iii;* t tilto* (niieesce elasticni prstenovi),
brtoenice.

S1.1.21. Teorelska karakteristlka ledno- 51. 1.22. Stvarne karakterlsllke tednoradne

radne kllpne pumpe I ijevovoda ktlpne pumpe I clevovoda
Sl. 1.20. Brtvenlcb s ugltenim prstenovlma i oprugom

teku6ineiotlaku Stvarna je dobava kod vi5ih tlakova m:ania za velitinu volumetrijskih gubitaka.
sti gom i.ugljenim ili Dijagram na slici 1.22. prikazuje stvarne karakteristike klipne pumpe u radu pri-
iu velike brane' kliudene na cievovod. Todka 11 predstavlia radnu totku pumpe.
O)
35
 Slika 1.24..p_rikazuje prijenosni mehanizam s krilnom gravom. pumpa ima
pogon na rotacijski stroi (elekuomotor, motor s unutrasnjiri Lgaraniem^i
dr.).
. Kao.pogonski stroj.moZe se koristiti parni stroj, a konstrukcijska izvedba je
takva da i pyT_pa i parni.stapni_stroj rade kao btok f.r_ r.Z+ t;;Jr,;d je prika_
zan i razvodnik pare kojeg pokre6e poluzni susrav, a pogon dobiva s (tip.r,"ee.

mr
Pri pu$tanlu u rad, poito motor i pumpa postignu odredeni broi okreta' regu-
lln ee optere6enie motora'
"k;'jenom broi a okreta
Dob ava se regulira promi
*tti1:J"-p^:1Tlti *t?i*:t"
n *r"liiil"i "", ;fi ;;;; p
"*p i
i g ar{
1 ois:lT, i
i: :::::": f,",Ii i:":
ii'fi 1?'#il1,'",l'"?li'i.il,"1,i;#t;;!'r:i:iu*:,l1ll'"i,li5;i"*naerektro-
rif"ff ;;'il;;;;'ti
;ffi::"i';;i
;.*'lira
u ot''""" mora imati po."b,,"'
promj ens6. dr zine t'"9"
i I
):lu1l :

!ili-.p-YP: ::-'::,.i: -
' "";;;; fr:*y-l""K
vodi posebnim sistemom frotuga' *P-":?::'i,::i"tJ""'13lt3'1,1,11.J,?.
IHtH"*'f ,'i,T:TT'o'";i""f;^**i:*:5:X,t':i:'.i;',::"*';ffiTt:
;;;ii+h hiJraulidkih otpora trenia. Pa ipak,
m_o:r:;[ffi#i1:"-;H",til;upotrebljava'
se iesto
Sl. 1.25. Parna klipna pumpa Sl.1.26. Kllpna pumpa za kondenzat ilpa
lHs iJ;"ti";sti,'to Edwards

1.10. KONSTRUKCIJSKE IZVEDBE I PRIMJENE KLTPNIH PUMPI

ii eksPloataciiskim uvieti-
llrr na slici 1.23. Pumpa moZe
Pogonski stroi ili na Parni
bst
roi.
Rije5eni zadacl iz proraduna klipnih pumpi

.Lokalni gubici energije u cjevovodu e8":70Jkg-l. Ukupan stupanj

' dJ.elo_
vania pumpe q
-- 0,74, a stupanj iskoriitenosti p.i;eriosa ,lr,:0,gj.
Proradunajte:
51.1.24. Prllenosnl mehanlzam s kriinom teoretsku dobavu (Q,),
I 1.23. Preslek kroz dvoradnu kllpnu glalrom kod dvoradne kliPne -
pumpu pumpe stvarnu dobavu (Q),
- promjer cjevovoda (d.),
- snagu pumpe na spojci (P,),
preko usisnih ven' -
Pumpa pomo6u klipa crpi-teku6inu iz usisnog-sustava.(l) snasu pogonskog motora (P_).
kto' owore potisnih ventila' -
dl. i;;i"J#^i" poiitni
" 'od
5l
36
 u pogon i regulacija klipnih pumpi
pumpe su samousisne pumpe i mogu se pustiti u pogon s praznim
6nim vodom. Pu5tanje u pogon s praznim cjevovodima izbjegava se
ry utiecaja na ventile i na brwila. Pri pu5tanju u rad pumpi s punim usis-
rlar vodom preopteretio bi se pogonski suoi i moZda bi se o$tetili poje-
ri pnmpe. Zbog toga se klipne pumpe pu5taiu u rad tako da se samo
napuni tekudinom, dok ie dadni vod prazan. U sludaiu da su cjevovodi
mjeni teku6inom, pumpa mora imati uredaj za rad lsama za sebe< da
prcopteretila pri puStanju u pogon. Ventil na uredaju za rad pumpe ,rsame
posnrpno se zatvara, dok se ne ustali reZim strujanja teku6ine u cjevovodi-

pu3tanju u rad, po5to motor i pumpa postignu odredeni broj okreta, regu-
opteredenie motora.
se regulira promjenom broja okreta motora. Ta promjena broja okre-
ie iednostavna kod pumpi s parnim pogonom r pogonom na motore s
izgaranjem, ali ie mnogo sloZenija kod pumpi s pogonom na elektlo-
koii za promienu broia okreta mora imati poseban uredaj.
se dobava regulira i promienom duZine hoda klipa pumpe. To se iz-
sistemom poluga. Regulacija dobave moZe se ostvariti i priguiiva-
pomo6u zasuna u potisnom vodu. To niie ekonomiEno, jer se dio energije
na svladavanje dopunskih, pove6anih hidraulidkih otpora trenia. Pa ipak,
lednostavnosti, to se desto upotrebljava. 51. 1.2S. parna ktipna pumpa
. st. .rt.$il?rlrmpa
1
za kondenzar rrpa

,10. KONSTRUKCIJSKE IZVEDBE I PRIMJENE KLIPNIH PUMPI

Konstrukcija klipne pumpe prilagodena je namieni i eksploataciiskim uvfeti-

se u praksi susredu najrazliditija rjeSenia.
oblik dvoradne klipne pumpe prikazan je na slici 1.23. Pumpa moZe
pogon na elektromotor, na neki drugi rotacijski pogonski stroi ili na parni

Riie5eni zadaci iz proraduna

klipni6 ,*r,i
1.. Promjer klipa dvoradr
Ii?, ' 0,28;-,;;;;:"fl:,:H,?:."*.i?:1Tr r-mjer kripniaEe d : 0,05 m, hod
i"{li*.,+:il"':ffi
= tHHli:'"1l'.3;i,'lllifr?"ff i#;,:l??ft }""i
:1.',[l;xH&:ffi*r;.ti]p,,"d:.n$'t#,:*',ili;";]t?s,ljfiig,"j
**'li,iiffi
;'.H'',"f ",.H,"'f.:'.]:,::9,:;:+f,
- 'T"l':,{i!#:,#l"lfs-;#,-r"?,:;ilj
\ucucl'ent:"Jl,Ti[.]',f
olPo-ra trenja l"-l'n';
Lokalni gubici;:;.:"=,1':,:,:3"H1ffi
energije ";il:,:,ji;-r : 0;02. ,tr
pumpe -,1
vanja pumpe 11 : o,'t
o,7 4, Z':Gff rlJlr,.
7_0jkc-'.
r rd;#'r"rl::rt,j:^=
--'rsruuusfl
ukupro _sr,uo"ili'o;.,o-
ukunln
prn.-x,,-^:.^-
Proradunajte:
pilrenosa qr, : Or9'7.
l.2a Preslek kroz dvoradnu kllpnu S!. 1.24. Prllenosnl mehanlzam s krlinom
pumPu glavom kod dvoradne kllpne teorersku dobavu (e,),
pumpe - srvarnu dobavu (e),
- promjer cjevovoda (d.),
Pumpa pomo6u klipa crpi teku6inu iz usisnog sustava (l) preko usisnih ven-
- snagu pumpe na spojci (p.),
i potiskuje je u potisni vod kroz owore potisnih ventila. - sna€Ju pogonskog motora
- (p.).

37
 2. a.crpi vodu iz spremnika izndd Cije slobodne. povrSine
vla iskuje je u spremnik u kojem tirf.J,;: 12 . lgi
Pa "faJlu

o'U'"
Snaga na spoici pumpe P" : 60 000 W.
e,: (2Ar- A,) - s . n: (, -?ls
. a [m3 s-r], 9_k"pT snrpanj djelovanja pumpe
Koeficijent otpora trenja )" 0,02L.'
\ :0,7O.
-_
DuZina usisnog i potisnog cjwovoda
L:140 m.
a, = (, ry -0,0s:-:a4 ).
0,28 . 2,5 :0,04286 m3 s-1, ' Rrzinestrujanjateku6ioe u usisnom i potisnom
cjevovodu-su jednake:
: lms-1.
Dobava pumpe Q:0,02 m3 s-1.
Q:'1, ' Q, [mt s-'] Koeficijenti lokalnih otpora iznose:
Q : 0,89 '0,042 86 :0,038 145 ms s-1,
Eor : 0,5, :0195,
Etox
jer cievovoda: Eu: 0,5, F :4
' Odredite naive6u geodetsku visinu
podizaria (Hg).

Sl. 1.27. Shema pumpnog postroienia s gorniim

spremnikom pod predUakom

Rjeienje:
na sPo,cr Pumpe:
Geodetsku visinu podizanja odredujemo iz'utaza za stvarni rad,pumpe:

,o:P2P *g,.Hg{e"u
P

Hr:"''- P"-P'-a"".
eo:s'He++ + *e,o [Jks-'], c c'P c
Stvarni rad pumile odredujemo ii izraza za snagu na spojci:

e,: e,Bt. 70 + o,o2 +S .{ + 7o :76e,2 [J ke-'], ,,: ukg-,1,

aUn
r ooo.o-o38 r45 . 769,2
: 3e 650 [W]. ,":+#.J+#:2 roo rkc-r
naga motora: Promjer cievovoda odredujemo iz jednadLbe protoka:

p- :4llr [w], a":lfl lt.c

!_g_61,

.^ : T,3'i : 4o 876,5 v. a.:llq'w--z:0,16

I n.l
m.

39
 i hidraulidki gubici u rotoru centrifugalne pumpe nastaju zbog:
konadnog broja radnih lopatica,
trenja teku6ine o povr5ine lopatice, ,.,e:ftod.i,!?:5X!T1I,:"Fjii"::#,f
kreie C do D 1st. z.zo;.
?i,Ji::^.;:.i:?lll",ttT:.*.::iH?;
'ruv^vr
-
udarnih gubitaka, koji nastaju kao posljedica promiera r&itma rada pirmpe.
udu6i da se stvarna karakteristika ne moZe izradunati, dobiva se snimanjem
stolu (sl. 2.17). Na istom dijagramu ucrtana ie i teorctsha harahteristika

karateristika ee zove se indhtidualno harakteristiha pufipe. U praksi

da se ova karakeristika kompletiia io5 dvjema karakteristikama, i to
qistikom snage P i harahteristikom stupmja djelooanja
a (sl. 2.18).
Tako kompletirana karakeristika zove se lruna indioidualna harakteristika pum-
dobiva se od proizvodada pumpi.

Sl. 2.20. Karakterlstika centdtugalne pum-

pe I karakterlstika cfeiovoda-

slI
q'i
2.1.8. ProraEun centrifugalnih pumpi
ol
2.1 .8.1 . Snaga pumpe i stupnjevi djetovanja

--
Snaga za pogon pump: \'ezana
ie za veridine: kolidinu dobave Q, stvar.nu spe-
crhanu energiju e, i gustoiu tekuiine p. i;;t.;;,e
snaga pumpe:
Puna lndividualna karakiterlstlka Sl. 2.19. Karaklerlstika cievoyoda
cenlrllugalne pumpe Px:Q 'p'e, [w]. (2.32)
Snaga potrebna za pogon pumpe veia je
pune individualne karakteristike za eksploataciju pumpe vrlo je ver:Zno od korisne snage za gubitke energije
u pumpi' Ti gubici izraien-i su'uk"i,"i*
i karakteristike cievovoda (sl. 2 l9).
: djerovanja pumpe. prema rome,
snaga potrebna na spojci izradunava ,e i,"rip"ilm
tehnidkoj praksi ako koeficijent otpora ne ovisi o Reynoldsovu broju, gubitak
iiiii,
moZe se pisati u obliku
O"_e.l.eo7w1 (2.33)
e".: k ' Q2. (2.2e)
Bolia ie ona Dum6a. koja za iste karakteristike
u optimumu ima povorjniji stu-
ffifi",ouu"ja.
Stupanj d,r;;,; ;;;;,; ::; ffit#:#f;'"i'i' .,,u*. n,
eo: g . He +P
--5rprvsc, -P + e-^. (2.30)
n:Pr
,P. (2.34)
jednadZbu (2.29), dobivamo : Ukupan stupani dielovanja uzima u obzir
rumetrijske i mehanidke gubiike, tri vrste gubitaka: hidraulidke, vo-
.
6"
-7r---6l !- + h - e, hanidkim stupnjem djeloi.anja. "u"rr*J#'rrid.";r[k"i,;;-;;.ii_,.^,iiili.i_ i _._
eo -- g Hg [J kg-,]. (2.3t)
Hidrauliihi srupani djeloz,anja je omier srvarne
P
retske specifidne energije (e,): specifidne energiic (er) i teo_
a slici 2.20. prikazana ie karakteristika cievovoda er", karakreristika stvarne
ine energije e, i karakteristika stupnja dielovanja 4 i snage P. : A',
?lr,
tih dviiu krivulia dafe karakteristiinu todku l, poznatu pod nazivom (2.3s)
toika pumpe.
Zn :0,80- 0,95.

59
 savanja, samo metar do dva, a tlak im ie ograniden do 106 Pa, Upoueb-
se s"-o za tapaianie parnih kotlova' Izraduiu se kao usisa-vdiuEi.i neusi-
(voda pri$ete u ioiektor); obidni i dvostruki.
ruki iniektori sastoie se-od dva obi6na iniektora. Prvi iniektor sluZi ug-
za usisavanje vode'i radi sa slabim mlazom' Drugi iniektor radi s jadim
i voda u ni ulazi 'a p*og iniektora s predtlakom, koii se u njemu znatno
pflm,ese.

13.7. IEJEKTORI

Na slici 3.9. shematski ie prikazan ejektor, koii ie po natelu rada vrlo sliEan
l*toru.

S!. 3.10. ilamut-pumpa (asrolttt)

3.9. PULZATOR

Pulzator ie uredaj koji vodu s malim padom moZe tierati na veiu visinu.
Pomo6u hidraulidkog udara pulzator kinetidku energiju mlaza vode pretvara u
tladnu energiju i podiZe vodu na veliku visinu. Iz donieg spremnika (l) na slici
3.11, u koiem se nalazi velika kolidina vode, voda struji kroz cijev (B). Brzina vode
naraste do vriiednosti koja odgovara padu &. Voda prolazi kroz udarni ventil (C),
koii iedna opruga fuZi u otvorenom poloZaju i istjede slobodno van. Zbog pove-
iane brzine istiecania raste i sila mlaza vode na ventil. IGda tlak vode postane ve6i
od sile opruge, ventil se zatvori i istiecanje prestaje. Zbog btzog zaustavliania toka
yode nastaje hidraulitki udar, pa se kineti6ka energija vode prewara u tladnu ener-
giiu. Tlak postaj odgovara padu fr.
Zbog povedania zradno zvono (E),
gdfe tladi zrak i Kada se udar za-
vrSi i voda u cijevi (B) umiri, ispod izlaznog venrila (D) vlada hidrostatski tlak
pS .hkoii je manji od tlaka A .C . H u odvodnoj cijevi. Zbog toga se ventil (D)
zatvori. Opruga udarnog ventila C svlada hidrostatski tlak p.C.h i udarni se
ventil C owori. Voda sada ponovno izlazikroz ventil C brzinom koja se pove6ava.
., ku6ine, melasu i muljem zagadenu vodu.

3.8. MAMUT:PUMPA (AEROLIFT)

Rad mamut-pumpe osniva se na zakonu da se gusto6e teku6ina u spojenim

,)sudama odnosiobrnuto razmjerno s visinama njihovih stuPaca. Iz toga ptoblazi

,l.
Sl. 3.11. Pulzator
A spremnik; B
- donji
ventil; D v€ntil;- E
dovodna cijev; C
zradno zvono;-F
udarnl
I
- izlazni
vodna cijev; G -
gornri spremnik -
od-
-
I ()0
U 101
2,il. h
-Q,: 2=t i;!, !!\
 tablicc 4' Neke jedinice koje nisu ukljudene u lil

Jedinica Defini:ija Sl-iedioiLama

rad erg erg erg : l0-7 I

kilopondmetar kpm kpm:9,806 65 J
litar-atrnosfera I atm 1 atm: 10t,325 J
termokemijska
kalorija Cal j1 calrl : 41134 ;'
L T. kaloriia calrt calrl:4,1363;'
kilowatt-sat kwh klrh: 3,6 x 106 J
elektronvolt eV eV@ 1,602 19 x
atomska iedinica
10-1e I
energiie, hartree H H :2&cR- N 4,359 828 x l0-r8 J
atomska jedinica
energiie, rydberg Ry Ry : lzcR- N 2,179 914 x l0-r8 I
KS KS : 735,449 W
hp hp:745,7@
'J7
kpm s-r kpms-r:9,806 65 W

St St : l0-4m2 s-r
IRO Dskolska knjlga(
Zagreb, Masarykova 20

Za lzdavaEa
iEka porse P:10-rNsm-2 JOSIP MALIC
craltlki uredntk
MARIJAN GORSIC
I<orektor
MILryOJ PILJA
TiskanJe zavrSeno u prosincu 1970.