Uvod:

§1) Prostiranje svetlosti u geometrijskoj optici;

svetlosni zraci i talasni front

U geometrijskoj optici se smatra da se svetlost, izmedju dve tačke prostora P1 i P2 ,

prostire duž svetlosnog zraka. Svetlosni zrak, po Fermaovom principu, predstavlja geo-
∫P
metrijski put izmedju tačaka P1 i P2 za koji je dužina optičkog puta P12 nds ekstre-
malna. Ovakav put se naziva i pravim putem, dok se za ostale puteve kaže da su mogući.
Ukoliko je sredina kroz koju se svetlost prostire optčki homogena (tj. ukoliko je indeks
prelamanja n isti u svim tačkama sredine) onda postoji samo jedan pravi put i to je
pravolinijski put koji spaja tačke P1 i P2 . Ukoliko je, pak, sredina optički nehomogena
tada, izmedju datih tačaka P1 i P2 , može postojati više (različitih) pravih puteva pri čemu
dužine njihovih optičkih puteva ne moraju biti iste. U tom slučaju je dužina optičkog
puta svakog pravog puta lokalno minimalna, što znači da za svaki mogući put (iz neke,
dovljno male, okoline pravog puta) dužina njegovog optičkog puta nije kraća od optičke
dužine pravog puta.1 Posebno važan slučaj nastaje kada pravi putevi obrazuju snop
zraka sa početkom u tački P1 i krajem u tački P2 . Snop zraka je povezan skup zraka
(tj. pravih puteva svetlosti takvih da za svaka dva zraka iz snopa postoji kontinualna
deformacija kojom se iz prvog zraka dobija drugi, a da su pri tome i svi ”medjukoraci”
kontinualne deformacije zraci tj. pravi putevi svetlosti iz snopa) takav da zraci iz snopa
odsecaju konačan prostorni ugao na (nekom) talasnom frontu. Obzirom da svi zraci iz
snopa predstavljaju lokalni ekstremum dužine optičkog puta izmedju dve tačke P1 i P2 i
da je snop povezan skup, to svi zraci snopa imaju istu dužinu optičkog puta. Ekvivalentno

1
Kao primer, navedimo slučaj kada se ispred ogledala nalazi svetlosni izvor u tački P1 ;
tada se ka tački P2 , koja se nalazi sa iste strane ogledala kao i svetlosni izvor, prostiru dva
zraka: jedan je direktan zrak, a drugi nastaje refleksijom od ogledala. Optički putevi ova
dva prava puta nisu isti, ali je svaki od njih lokalno minimalan.

1
ovome je da je svetlosti potrebno isto vreme da stigne iz tačke P1 u tačku P2 po bilo kom
od puteva iz snopa (princip tautohronizma).

Posmatrajmo kratkotrajan svetlosni signal (impuls) iz tačkastog izvora svetlosti P1 .

Ovaj impuls će putovati kroz prostor kao svetlosni poremećaj koji, ako je sredina bezdis-
perzivna, u svakom trenutku vremena obrazuje (geometrijsku) površinu koja se zove
talasna ili fazna površina i koja predstavlja front svetlosnog poremećaja. Ako je sredina
homogena i ako je v brzina prostiranja svetlosti u datoj sredini, tada je svetlosni front sfera
čiji poluprečnik r raste linearno sa vremenom t kao r = vt počevši od vrednosti r = 0 koju
ima u trenutku nastanka svetlosnog impulsa t = 0. Svetlosni zraci su, u ovom slučaju,
poluprave koje se radijalno šire iz izvora poremećaja P1 u beskonačnost. Ako je sredina
nehomogena, tada svetlosni front više neće biti sfera koja se ”naduvava kao balon” već neka
složenija površina koja se kreće kroz prostor.2 Shodno tome, ni svetlosni zraci više neće
biti pravolinijski. Ako se indeks prelamanja sredine kontinualno menja tada će i pomenute
deformacije biti kontinualne. Veoma važan slučaj nastaje ako je sistem u kojem se svetlost
prostire sastavljen iz više (različitih) optički homogenih sredina koje se dodiruju duž nekih
graničnih površina. Tada su, unutar svake sredine, zraci svetlosti pravolinijski a talasni
frontovi svetlosti iz tačkastih izvora iz date sredine sferni. Na granici dve sredine sistema,
deo zraka se prelama (i prelazi u drugu sredinu) a deo odbija (ostajući u istoj sredini).
Talasni front, kao površina koja je normalna na svaki zrak sa kojim se seče, trpi analogne
izmene. Sve napred rečeno o svetlosnom frontu nastalim trenutnim poremećajem, vredi i
za talasne frontove (i zrake svetlosti) u opštem slučaju.

U daljem tekstu ograničićemo se samo na optičke sisteme koje su deo po deo

optički homogene iz razloga što ovom tipu pripadaju optički sistemi koji se sastoje iz
sočiva i ogledala. Smatraćemo, takodje, da se na granici dve sredine svetlost ili u potpunosti

2
Neposredno uz izvor, dakle za malo t, svetlosni front će biti neka ”malo deformisana”
sfera; kako se širi, front može da se sve više i više deformiše.

2
reflektuje ili u potpunosti prelama.3

§2) Prostiranje svetlosnih zraka kroz optički sistem

Kroz (deo po deo homogen) optički sistem svetlosni zraci se prostiru u skladu sa:

1) zakonom pravolinijskog prostiranja zraka u optički homogenoj sredini,

2) zakonom odbijanja (refleksije) svetlosti: upadni zrak, normala i reflektovani zrak leže
u upadnoj ravni,∗ a uglovi koje ova dva zraka grade sa normalom su isti,

3) zakonoma prelamanja (refrakcije) svetlosti na granici dve sredine - Snelov zakon:

upadni zrak, normala i prelomljeni zrak leže u upadnoj ravni. Za ugao θ (izmedju
upadnog zraka i normale) i ugao θ′ (izmedju prelomljenog zraka i normale) vredi

n sin θ = n′ sin θ′ , (1)

gde je n indeks prelamanja sredine iz koje zrak dolazi, a n′ indeks prelamanja sredine
u koju zrak odlazi.

§3) Geometrijski lik: definicija i klasifikacija likova

U poglavlju §1 je navedeno da se kod optičkih sistema javljaju situacije kada se snop

svetlosnih zraka, koji se šire (divergiraju) iz jednog tačkastog izvora P1 i obrazuju neki
prostorni ugao, mogu seći (konvergirati) u nekoj udaljenoj tački P2 - vidi sliku 1. Tada
kažemo da tačka P2 predstavlja realan lik tačke P1 . Optički putevi svih zraka snopa su

3
Slučajeve kada se deo svetlosti reflektuje a deo svetlosti prelama ćemo svoditi na
prethodni tako što ćemo posmatrati posebno samo onaj deo svetlosti koji se reflektuje i
posebno samo onaj deo koji se prelama.

∗
Upadna ravan je ravan koja sadrži upadni zrak i normalu na graničnu površ. Ova
ravan je normalna na graničnu površ.

3
iste dužine i svetlosnom poremećaju je potrebno isto vreme da stigne iz izvora P1 u lik
P2 po putanji bilo kojeg zraka iz snopa. Pošto je dužina optičkog puta
∫
c∆S
nds = ,
ω

gde je ∆S promena faze monohromatskog svetlosnog talasa ugaone frekvencije ω (c je

brzina svetlosti u vakuumu), to je faza svih zraka koji se sabiraju u liku P2 ista, te dolazi
do konstruktivne interferencije svetlosti koja ”putuje” po svim zracima snopa.

slika 1.

Snop svetlosnih zraka iseca odgovarajuće delove talasnih frontova. U blizini izvora P1
svi talasni frontovi su sfere (pa će i isčeni delovi biti delovi sfera) - vidi talasne frontove Σ1
i Σ3 na slici 1. Talasni frontovi oko lika P2 nisu sfere u opštem slučaju, ali će u blizini te
tačke frontovi biti delovi sfera koje: kolapsiraju pri dolasku u tačku P2 , vidi Σ4 , odnosno
po prolasku tačke P2 radijalno divergiraju iz nje, vidi Σ2 . Zraci koji divergiraju iz tačke P2
mogu da se (ponovo) sabiraju u nekoj tački P3 koja je, tada, realni lik tačkastog izvora P2
(tačka P3 nije prikazana na slici 1). Specijalno, zraci koji divergiraju iz P2 se uvek mogu
sabrati u nekom novom realnom liku P3 dodavanjem pogodno odabranog sistema sočiva.

Realni likovi ne predstavljaju jedini tip likova u geometrijskoj optici. Moguće su

i situacije kada se u homogenom delu sredine javlja snop zraka za koje izgleda kao da
dolaze iz jedne tačke (vidi sliku 2); zaista, delovi ovih zraka u homogenom delu sredine

4
su pravolinijski (što ne mora biti slučaj sa celim zracima) i, ukoliko ove delove produžimo
unazad, onda bi se njihovi produžeci sekli u jednoj tački P2 pa bi, za posmatrača koji bi
vršio posmatranje u datom homogenom delu sredine, izgledalo da svetlost dolazi iz izvora
smeštenog u tački P2 . Zato za tačku P2 kažemo da predstavlja imaginaran lik tačke
P1 . Slično slučaju realnog lika, i svetlost iz imaginarnog lika bi se mogla sabrati (pogodno
odabranim dodatnim sistemom sočiva) u nekoj tački P3 koja bi bila realan lik imaginarnog
izvora P2 (tačaka P3 nije prikazana na slici 2).

slika 2.

Dakle, naziv realan izvor se koristi kada iz datog izvora zraci zaista divergiraju, a
naziv imaginaran izvor kada divergiraju pravolinijski produžeci zrakova. Analogno
tome, naziv realan lik se koristi kada se zraci u tom liku zaista seku, dok se naziv
imaginaran lik koristi kada se u tom liku seku pravolinijski produžeci zrakova.

Iskaz o jednakosti optičkih puteva za sve zrake snopa ostaje na snazi i u slučaju
imaginarnih izvora i likova; zaista, u svim ovim slučajevima se mogu uočiti tri dela puta:
put od izvora do talasne površi Σ1 kao na slikama 1 i 2 (pri čemu nije bitno da li je izvor
realan ili imaginaran), put izmedju talasnih površi Σ1 i Σ2 , i put od talasne površi Σ2 do
lika (pri čemu se ovaj put uzima kao pozitivan za realne a negativan za imaginarne likove).
Onda, koristeći činjenicu da su dužine optičkih puteva izmedju dve talasne površi iste,
lako vidimo da su dužine optičkih puteva svih zraka snopa iste. Naglasimo, na kraju, da
ako bi na mestu lika postavili tačasti izvor svetlosti, onda bi on na mestu ”starog” izvora

5
formirao svoj lik, pri čemu bi se svetlost, na osnovu Fermaovog principa, kretala duž istih
putanja, samo što bi kroz tačke na svojoj putanji prolazila obrnutim redosledom.
Drugim rečima, vredi princip invarijantnosti svetlosnog zraka: kada izvori i likovi
zamene mesta, zraci samo menjaju orijentaciju bez promene putanje.

§4) Idealni i aproksimativni lik

Idealno formiranje lika nastaje onda kada se svi zraci iz tačkastog izvora, a ne samo
deo zraka, sabiraju u liku. Da bi se ovo ostvarilo, potrebno je da granična površina dve
optičke sredine (koja se tada zove Dekartova površina) bude veoma specijalnog oblika -
vidi sliku 3 na kojoj su date refleksione, i sliku 3b na kojoj su date refrakcione Dekartove
površine.

slika 3a.

6
 slika 3b.

Osnovni nedostatak Dekartovih površina se sastoji u tome što one mogu biti veoma
komplikovanog oblika (stoga teške za izradu) i što zahtevaju da se izvor svetlosti postavi u
tačno odredjenu tačku prostora. Zbog toga se one koriste samo u specifičnim situacijama
(npr. parabolična ogledala kod refraktorskih teleskopa namenjenih za posmatranje zvezda,
tj. beskonačno udaljenih izvora svetlosti). Za praktične potrebe mnogo je značajnija
upotreba sfernih graničnih površina koje omogućavaju aproksimativno formiranje likova
pri prilično velikoj slobodi postavljanja izvora.

Za lik P2 predmeta (izvora) P1 kažemo da je aproksimativan ako se zraci snopa koji

divergira iz P1 ne seku tačno u tački P2 , već njihovi preseci leže u nekoj maloj oblasti
oko tačke P2 , slika 4.∗
∗
Kriterijum aproksimativnog formiranja lika je: uočimo u skupu zraka koji divergiraju
iz izvora P1 podskup zraka koji obrazuju konus sa malim uglom otvora δ - vidi sliku 4.
Ako pri δ → 0 dijametar l oblasti u kojoj leže preseci zrakova iz konusa zavisi od δ kao
l ≈ const · δ n , gde je n ≥ 2, onda je u tački P2 formiran aproksimativni lik tačke P1 .

7
 slika 4.

§5) Centrirani optički sistemi

Optički sistemi, koje ćemo dalje posmatrati, se sastoje iz sočiva i sfernih ogledala.
Radi kompletnosti teksta, ovde ćemo navesti osnovne definicije u vezi sočiva i ogledala
poznate čitaocu još iz osnovne i srednje škole.

Sočivo je optički sistem sa dve ili više prelamajućih površina. Prelamajuće površine
sočiva su sferne ili ravne (planarne). Sferne prelamajuće površine imaju zajedničku osu
koju zovemo osa sočiva; na njoj leže centri krivina svih prelamajućih površi sočiva. Sočivo
koje ima samo dve prelamajuće površine se naziva prosto sočivo, dok se sočivo sa više
od dve prelamajuće površi naziva složeno sočivo. Kod prostog sočiva su prelamajuće
površine istovremeno i granične (spoljašnje) površine, a sredina izmedju njih je optički
homogena. Kod složenih sočiva se izmedju dve spoljašnje prelamajuće površine nalaze
unutrašnje prelamajće površine koje razdvajaju optički homogene delove složenog sočiva.
Jasno je da se svako složeno sočivo može posmatrati kao kombinacija prostih sočiva.

Presek spoljašnje prelamajuće površi i ose sočiva je tačka koju zovemo teme sočiva;
svako sočivo ima dva temena. Slično se presek prelamajuće površi i ose sočiva naziva teme
prelamajuće površi. Rastojanje d izmedju temena sočiva se zove debljina sočiva; za
sočivo kažemo da je tanko ako mu je debljina mnogo manja od (najmanjeg) poluprečnika
njegovih prelamajućih površi; u suprotnom kažemo da je sočivo debelo.

Za prelamajuću površ kažemo da je ispupčena (konveksna) u odnosu na tekući

smer prostiranja zraka ako se projekcija zraka na optičku osu kreće od temena ka cen-

8
tru krivine prelamajuće površi; u suprotnom kažemo da je prelamajuća površ ugnuta
(konkavna).∗ Na osnovu ove definicije vidimo da je jedna te ista prelamajuća površ kon-
veksna za jedan, a konkavna za suprotan smer prostiranja zraka. U slučaju granične
prelamajuće površi klasifikacija na konveksne i konkavne površi se vrši isključivo u odnosu
na zrake koji dolaze iz spoljašnje sredine u sočivo; tako je napr. spoljašnja prelamajuća
površ konveksna ako se projekcija (na osu sočiva) zraka, koji dolazi iz spoljašnjosti u
sočivo, kreće od temena ka centru krivine spoljašnje prelamajuće površi. Shodno ovome,
postoje bikonveksna, bikonkavna, konveksno-konkavna, plan-konveksna i plan-konkavna
prosta sočiva. Za sferno ogledalo kažemo da je konkavno ako se projekcija zraka na osu
ogledala kreće od centra krivine ka temenu ogledala.

Optički sistem, sastavljen iz sočiva i ogledala čije se optičke ose poklapaju se

zove centrirani optički sistem, a ta zajednička osa se zove (optička) osa sistema.
Centrirani optički sistem je rotaciono simetričan u odnosu na svoju osu. Pored sočiva
i ogledala kao osnovnih elemenata, centrirani optički sistemi sadrže i pomoćne elemente
(npr. aperture čije je cilj da ograničavaju ulazne svetlosne snopove i tubuse čiji je cilj da
obezbede mehaničku kompaktnost sistema). Unutar centriranog optičkog sistema, sočiva
mogu da prijanjaju jedna uz drugo, ili da budu odvojena vazduhom. Kako se i ovakvi
vazdušni procepi mogu smatrati za sočiva, to ćemo nadalje smatrati da u se centriranom
optičkom sistemu svetlost stalno kreće kroz sočiva (koja prijanjaju jedna na drugo).

∗
Kaže se i izdubljena, odnosno udubljena.

9
 §6) Kardinalni elementi centriranog optičkog sistema

Kardinalni (osnovni) elementi centriranog optičkog sistema su: prednja (prva) žiža
(fokus), zadnja (druga) žiža (fokus), prednja (prva) glavna tačka, zadnja (druga) glavna
tačka, prednja (prva) čvorna tačka (noda) i zadnja (druga) čvorna tačka (noda).

Prednja (prva) žiža centriranog optičkog sistema je tačka F na osi sistema čiji se
lik formira u beskonačnosti - vidi sliku 5. Tačaksti izvor svetlosti smešten u prednju žižu
F emituje divergentne zrake svetlosti koji se, po prolasku kroz optički sistem, prostiru
paralelno sa optičkom osom (i seku se, formirajući lik, u beskonačnosti). Ravan koja je
ortogonalna na optičku osu i seče je u prednjoj žiži F se zove prednja (prva) žižna ravan.

slika 5. Punom linijom je predstavljena prednja žižna, a isprekidanom prednja glavna ravan.

Za svaki zrak iz prednje žiže F postoje dva karakteristična pravolinijska

produžetka. Jedan produžetak prolazi kroz F i u blizini F se poklapa sa zrakom, dok je
drugi paralelan optičkoj osi i poklapa sa zrakom po izlasku iz optičkog sistema, slika 5.

Prednja (prva) glavna ravan centriranog optičkog sistema je ravan u kojoj leže
preseci karakterističnih produžetaka svih zrakova iz prednje žiže F , slika 5. Ova
ravan je normalna na optičku osu. Prednja (prva) glavna tačka centriranog optičkog
sistema je tačka H u kojoj se seku prva glavna ravan i optička osa sistema.

Zadnja (druga) žiža centriranog optičkog sistema je tačka F ′ na osi optičkog sistema
u kojoj se formira lik predmeta koji se nalazi u beskonačnosti - vidi sliku 6. Paraksijalni
zraci se iz izvora u beskončnosti prostiru paralelno sa osom i, posle prolaska kroz sistem,

10
formiraju lik u zadnjoj žiži F ′ . Ravan koja je ortogonalna na optičku osu i seče je u drugoj
žiži F ′ se zove zadnja (druga) žižna ravan.

slika 6. Punom linijom je predstavljena zadnja žižna, a isprekidanom zadnja glavna ravan.

I za svaki zrak koji prolazi kroz zadnju žižu F ′ postoje dva karakteristična pravo-
linijska produžetka. Jedan produžetak je paralelan optičkoj osi i poklapa sa zrakom do
ulaska u optički sistem, dok se drugi poklapa sa zrakom u blizini F ′ , slika 6.

Zadnja (druga) glavna ravan centriranog optičkog sistema je ravan u kojoj leže
preseci karakterističnih produžetaka svih zrakova koji prolaze kroz zadnju žižu F ′ ,
slika 6. I zadnja glavna ravan je normalna na optičku osu. Zadnja (druga) glavna tačka
centriranog optičkog sistema je tačka H ′ u kojoj se seku druga glavna ravan i optička osa
sistema.

slika 7. N i N ′ su prednja i zadnja čvorna tačka, C je centar,

a T i T ′ su prednje i zadnje teme optičkog sistema.

11
 Prednja (prva) čvorna tačka (noda) je tačka N na osi sistema takva da svaki
upadni zrak usmeren ka njoj izlazi iz sistema pod uglom koji je isti kao upadni ugao,
ali malo transliran tako da kao da dolazi iz tačke N ′ koja leži na osi sistema, a koja se
naziva zadnja (druga) čvorna tačka, slika 7. Iako čvorne tačke spadaju u kardinalne
tačke sistema dalje im nećemo poklanjati posebnu pažnju zato što je za analizu optičkog
sistema dovoljno da poznajemo samo žiže i glavne tačke.

Pored navedenog, definišimo i centralnu ravan sistema kao ravan po kojoj se seku
granične prelamajuće površine sistema; ova ravan je normalna na osu i njen presek sa osom
je tačka C koja se zove centar optičkog sistema, slika 7.

Tanki optički sistem (specijalno, tanko sočivo) je sistem kod kojeg se (aproksi-
mativno) poklapaju prva i druga glavna tačka sa čvornim tačkama i centrom sistema.
Analogno se poklapaju prva i druga glavna ravan sa centralnom ravni. Zato se kod tankih
sistema može smatrati da se celokupno prelamanje svetlosti vrši na centralnoj ravni.

Usmereno rastojanje mereno od prednje glavne tačke do prednje žiže se zove prednja
(prva) žižna daljina i obeležava se sa f . Gledano u smeru upadnog zraka, prednja
žižna daljina f je, po ovoj konvenciji, negativna ako se prednja žiža F , kao na slici 5,
nalazi ispred prednje glavne tačke H, a u suprotnom je pozitivna.∗

Usmereno rastojanje mereno od zadnje glavne tačke do zadnje žiže optičkog sistema
se zove zadnja (druga) žižna daljina i obeležava se sa f ′ . Gledano u smeru upadnog
zraka, zadnja žižna daljina f ′ je, po ovoj konvenciji, pozitivna ako se druga glavna tačka
H ′ , kao na slici 6, nalazi ispred druge žiže F ′ , a u suprotnom je negativna.

Za prednju i zadnju žižnu daljinu vredi:

n n′
− = ′, (u1)
f f
∗
Postoji i suprotna konvencija po kojoj se se prednje žižno rastojanje meri od prednje
žiže do prednje glavne tačke te zato ima suprotan znak.

12
gde je n indeks prelamanja sredine iz koje zrak ulazi, a n′ indeks prelamanja sredine u
koju zrak izlazi iz optičkog sistema. Specijalno, kada je n = n′ , prva i druga žižna daljina
su suprotne.

Analogno se usmereno rastojanje izmedju glavnih tačaka meri od prve ka drugoj

glavnoj tački . Ono se naziva glavno rastojanje i označava sa e. Pozitivno je ako se prva
glavna tačka, gledano u smeru upadnog zraka, nalazi ispred druge glavne tačke.

Naglasimo da su sva uvedena usmerena rastojanja algebarske veličine koje mogu

biti kako pozitivne tako i negativne. Specijalno, ovo znači da se, gledano u smeru upadnog
zraka, prva žiža ne mora nalaziti ispred prve glavne tačke, da se prva glavna tačka ne mora
nalaziti ispred druge glavne tačke, kao ni da se druga glavna tačka ne mora nalaziti ispred
druge žiže.

Posebno naglasimo da ako se izmeni smer upadnog zraka (tj. ako se svetlost
dovede na izlaz sistema umesto na ulaz, što se može izvesti tako što optički sistem obrne)
prvi i drugi kardinalni elementi menjaju mesta.

13
 §7) Paraksijalni zraci i paraksijalna aproksimacija; meridionalni zraci

Za zrak kažemo da je paraksijalan ako unutar optičkog sistema važi:

• rastojanje od optičke ose do bilo koje tačke na zraku je znatno manje od

poluprečnika svake prelamajuće i/ili refleksione površine optičkog sistema;

• ugao izmedju svakog dela zraka i optičke ose je mali.

Posledica prethodna dva uslova je da je svaki upadni ugao paraksijalnog zraka takodje
mali, te su mali i svaki njegov ugao refleksije i prelamanja.

Za male uglove α (izražene u radijanima) je

α ≈ sin α ≈ tan α (2)

cos α ≈ 1. (3)

Aproksimacija u kojoj se približne jednakosti (2-3) uzimaju za tačne jednakosti se naziva

paraksijalnom aproksimacijom (ili aproksimacijom malih uglova). Imajući u vidu razvoje
trigonometrijskh funkcija u Tejlorov red:

α3 α5
sin α = α − + + ...
3! 5!
α2 α4
cos α = 1 − + + ...
2! 4!
α3 α5
tan α = α + + + ...
3! 5!

vidimo da pri korišćenju aproksimativnih izraza (2-3) činimo greǩe manje od: 10−2 za
cos α, 10−3 za tan α i 10−4 za sin α ako je

2π
α ≤ 6◦ = · 6 rad ≈ 0.1 rad. (4)
360

Ograničavanje na pojave u kojima su svi uglovi svih zraka koji se prostiru kroz optički
sistem mali se takodje naziva paraksijalnom aproksimacijom. Ona se u praksi obezbedjuje

14
postavljanjem izvora svetlosti na dovoljno velika rastojanja od optičkog sistema i (ili)
korišćenjem apertura.

Koliko mali moraju biti uglovi da bi se mogla koristiti paraksijalna aproksimacija?

Odgovor je da razlika prave i približne dužine optičkog puta, sračunate uz pomoć aproksi-
macija (2) i (3), mora biti toliko mala da ne utiče primetno na interferencionu sliku.
Dva zraka iste frekvencije interferiraju, i njihova interferencija je konstruktivna kada je
apsolutna vrednost razlike dužina njihovih optičkih puteva manja od λ0 /4, gde je λ0 talasna
dužina posmatrane monohromatske svetlosti u vakuumu.∗ Stoga se obično granica za
male uglove odredjuje na osnovu Rejlijevog kriterijuma da je razlika dužina pravog i
paraksijalnog optičkog puta manja po apsolutnoj vrednosti od λ0 /4.

Optička osa sistema i paraksijalni zrak ne moraju ležati u istoj ravni.7 Paraksijalni
zraci koji leže u istoj ravni sa optičkom osom se nazivaju meridionalni zraci, a ravan
koja sadrži optičku osu i merionalni zrak se naziva meridionalna ravan. Nadalje ćemo
razmatrati samo meridionalne zrake (i time 3-dimenzionalne probleme efektivno svesti
na 2-dimenzionalne) jer svi zaključci dobijeni njihovom analizom ostaju na snazi i kada se
u analizu uključe svi paraksijalni zraci.

∗
Podsetimo se da je ω/c = 2π/λ0 .
7
Podsetimo da je ravan odredjena pravom i tačkom van nje.

15
 §8) Formiranje lika kod centriranih optičkih sistema
u paraksijalnoj aproksimaciji

Putanja svetlosnih zraka kroz centrirani optički sistem može biti veoma složena izlom-
ljena linija. U praksi nas najčešće ne interesuju svi detalji prolaska zraka kroz optički sistem
već samo kako se ovim sistemom formiraju likovi predmeta koji se nalaze izvan sistema.
U takvoj situaciji je realan optički sistem moguće smatrati za ”crnu kutiju” koja se da
zameniti sistemom svojih kardinalnih elemenata.

Formiranje likova kod centriranih optičkih sistema je u paraksijalnoj aproksimaciji

potpuno odredjeno ako su poznati kardinalni elementi optičkog sistema. Tada se likovi
nalaze po sledećoj proceduri:

Neka je dat optički sistem čiji su kardinalni elementi prikazani na slici 8.

slika 8.

Neka se u tački A nalazi predmet čiji lik tražimo; tačka P je projekcija tačke A
na optičku osu. Za nalaženje lika A′ tačke A dovoljno je koristiti tzv. karakteristične
zrake.5 Prvi je zrak 1 koji ide paralelno sa optičkom osom od tačke A do preseka sa drugom
glavnom ravni. Od druge glavne ravni zrak 1 ide ka drugoj žiži F ′ . Drugi karakterističan

5
Za zrak kažemo da je karakterističan ako smo u stanju da ga nacrtamo na osnovu
položaja kardinalnih elemenata optičkog sistema i njegove početne tačke.

16
zrak je zrak 2 koji na pravcu kroz prednju žižu ide od predmeta A do preseka sa prvom
glavnom ravni odakle nastavlja da ide paralelno sa optičkom osom sistema. Zraci 1 i 2 se
seku u tački A′ koja predstavlja lik tačke A u paraksijalnoj aproksimaciji.

Naglasimo da zraci 1 i 2 ne predstavljaju realne zrake, već fiktivne (zamišljene)

zrake konstruisane (iz početaka i krajeva realnih zrakova i njihovih produžetaka) sa jedinim
ciljem da se omogući jednostavno nalaženje likova. Tako napr. postoji realan zrak koji iz
predmeta A ide paralelno sa optičkom osom sistema do ulaska u optički sistem i na tom delu
puta se poklapa sa zrakom 1. Unutar optičkog sistema realan zrak trpi niz transformacija
(prelamanja i/ili refleksija) pri čemu se prva transformacija (npr. prelamanje) odigrava
na ulasku zraka u optički sistem. Početak optičkog sistema nije prikazan na slici 8, a na
osnovu položaja kardinalnih elemenata se ni ne može reći gde se nalazi. Na delu puta
unutar optičkog sistema se zrak 1 i njegov realan ”parnjak” ne poklapaju. Po izlasku iz
optičkog sistema, realan zrak se ponovo poklapa sa zrakom 1. Analogno je i sa zrakom 2.

Kod optičkih sistema se javlja još jedan karakteristični zrak, a to je fiktivan zrak 3.
On ide iz predmeta u prednju čvornu tačku N , a iz sistema izlazi pod istim uglom pod
kojim je ušao - dakle bez prelamanja, ali transliran tako da izgleda da dolazi sa ose
sistema iz zadnje čvorne tačke N ′ . Pokazuje se da se zrak 3 seče sa zracima 1 i 2 u liku
A′ predmeta A. U tankim optičkim sistemima zrak 3 se poklapa sa zrakom kroz
centar sistema.

Primetimo da se opisanom procedurom ne mogu naći likovi predmeta koji leže na

optičkoj osi jer se za takve predmete zraci tipa 1, 2 i 3 poklapaju sa osom. U ovakvoj
situaciji lik nalazimo posredno; naime, poznato je da likovi predmeta iz iste ravni (normalne
na osu) imaju likove u zajedničkoj ravni (normalnoj na osu). Zato lik P ′ mora ležati na
normali na osu povučenoj iz lika A′ predmeta A koji leži u istoj ravni kao i predmet P .

17
 Matrični pristup u geometrijskoj optici

§9) Veličine kojima opisujemo paraksijalne meridionalne zrake

u centriranom optičkom sistemu i konvencija o njihovim znacima

U centriranim optičkim sistemima svetlosni zrak je izlomljena linija čija se temena

nalaze na prelamajućim i/ili refleksionim površima optičkog sistema. Ako je neki deo zraka
meridionalan tada je i ceo zrak meridionalan jer ga prelamanja i/ili refleksije ne izvode iz
meridionalne ravni.

slika 9.

Prostiranje zraka kroz optički sistem možemo pratiti pomoću tačaka prodora zraka
kroz poprečne ravni (to su ravni normalne na osu). Na slici 9a je prikazan meridionalni
zrak koji prodire poprečnu ravan u tački P ;∗ tačka P nije teme zraka i ovakav prodor se
javlja kada se poprečna ravan nalazi u nekom delu sistema koji je optički homogen. Slučaj
kada je tačka prodora teme zraka je prikazan na slici 9b i javlja se kada tačka prodora leži
na nekoj prelamajućoj površi.

Pri poznatom smeru prostiranja, deo zraka u blizini poprečne ravni u optički

∗
Meridionalna ravan je ravan crteža, optička osa je data horizontalnom punom linijom,
a poprečna ravan isprekidanom vertikalnom linijom. Zrak je dat strelicom.

18
homogenom delu sistema je potpuno odredjen tačkom prodora i uglom α koji pravac
datog dela zraka zaklapa sa optičkom osom. U narednim poglavljima ćemo pokaziti da je
prolazak paraksijalnih meridionalnih svetlosnih zraka kroz centrirani optički sistem opisan
linearnim transformacijama. Pogodno je da veličine kojima opisujemo zrak budu algebar-
ske (tj. da mogu biti kako pozitivne tako i negativne) te se mora usvojiti (neka) konvencija
o njihovom znaku.

Znak veličina kojima ćemo opisivati zrake ćemo odredjivati u odnosu na izabranu
orijentaciju meridionalne ravni.9 Optičku osu sistema orijetišemo u smeru prosti-
ranja upadnog zraka, i uzimamo je za z-osu; nju na crtežima predstavljamo kao horizon-
talnu i usmerenu sleva nadesno. Zatim se bira pozitivan smer x-ose koja leži u meridio-
nalnoj ravni i normalna je na z-osu; na crtežima ona se obično crta vertikalno naviše.

Prodor svetlosnog zraka kroz poprečnu ravan u optički homogenom delu sistema
opisujemo sa:

• x-koordinatom (pozicijom) tačke prodora

• oštrim uglom α (merenim u pozitivnom smeru od z-ose do prave na kojoj

leži deo zraka koji prodire posmatranu poprečnu ravan).

Za poziciju x i ugao α kažemo da odredjuju stanje zraka na poprečnoj ravni. Stanje

predstavljamo vektorom kolonom
( )
x
.
α

Obzirom da radimo u paraksijalnoj aproksimaciji, koordinata x je po apsolutnoj

vrednosti znatno manja od poluprečnika bilo koje prelamajuće i/ili reflektujuće površine,

9
Podsetimo se da za dve baze vektorkog prostora kažemo da su iste orijentacije ako je
determinanta matrice razvoja jednog bazisa po drugom pozitivna. Svaki vektorski prostor
ima tačno dve orijentacije. Zadavanje orijentacije se vrši tako što se zada jedan bazis za
koji se, po dogovoru, uzima da je pozitivne orijentacije.

19
dok je ugao α dovoljno mali - vidi poglavlje §7.

Konvencija o znaku pozicije x i ugla α je ilustrovana na slici 10. Za deo zraka koji se
prostire u pozitivnom smeru z-ose α je ugao izmedju pravca z-ose i pravca tog dela zraka.
Pri suprotnom smeru prostiranja zraka, pravac z-ose i pravac prostiranja zraka grade tup
ugao ᾱ blizak π, te je tada α = ᾱ − π.

slika 10. Konvencija o znacima pozicije x, ugla α i radijusa krivine r.

Pri prodoru zraka kroz prelamajuću površ, vidi sliku 9b, javljaju se dva ugla, α i α′ .
U ovom slučaju se koriste dva stanja: jedno za opis zraka pre pada na prelamajuću površ,
a drugo za opis zraka nakon prelamanja.

Naglasimo da se u matričnom pristupu ne koristi posebna veličina koja prati smer

prostiranja delova zraka. Ako u optičkom sistemu nema ogledala za ovim nema ni potre-
be jer se svi delovi zraka prostiru kroz sistem u istom smeru. Nasuprot tome u optičkim
sistemima koji sadrže ogledala delovi zraka menjaju smer nakon refleksije.∗ No i u ovakvim
sistemima se, radi jednostavnosti opisa, ne prati smer delova zraka već se on odredjuje
na osnovu transformacija koje trpi zrak prilikom prolaska kroz optički sistem.

Ostaje nam da usvojimo konvenciju o znaku radijusa krivine prelamajućih i reflek-

tujućih površi. Presek sa meridionalnom ravni svake od njih se u blizini z-ose može zadati
u obliku funkcije z = f (x). Radijus krivine r prelamajuće ili reflektujuće površi je po
apsolutnoj vrednosti jednak poluprečniku te površi (poluprečnik je uvek pozitivan),
∗
Smer delova nastalih nakon neparnog broja refleksija je suprotan, a delova nastalih
nakon parnog broj refleksija isti kao i smer upadnog dela zraka.

20
dok mu je znak isti kao i znak drugog izvoda f ′′ (x = 0) jednačine površi u temenu
površi. Ovako odredjen znak radijusa krivine ne zavisi od smera iz kojeg zrak zaista
dolazi na površ već od orijentacije optičke ose, zadate smerom upadnog zraka. Ako je
površ, gledano u smeru z-ose, konveksna tada je r > 0, dok je u suprotnom, tj. za
konkavnu površ, radijus krivine r < 0, slika 10 desno.

Naglasimo i da se, u okvirima paraksijalne aproksimacije, aproksimativno sma-

tra da tačka prodora zraka i teme prelamajuće i/ili reflektujuće površi leže u istoj
poprečnoj ravni.∗

∗
Ovo zato jer je rastojanje izmedju poprečne ravni kroz teme i poprečne ravni kroz
tačku prodora P jednako R(1 − cos φ) ≈ x2 /2R ≈ 0, gde je R poluprečnik površi.

21
 §10) Prostiranje meridionalnog svetlosnog zraka u optičkom sistemu
unutar optički homogenog dela sistema; matrica prenosa

Izmedju prelamajućih (odn. refleksionih) površi, svetlosni zrak se kreće kroz deo
optičkog sistema ispunjen optički homogenom sredinom. Posmatrajmo prelazak zraka iz
tačke P1 (sa koordinatom x) u tačku P2 (sa koordinatom x′ ) kroz takvu sredinu.

slika 11.

Neka su (x, α) i (x′ , α′ ) parametri zraka u tačkama P1 i P2 . Sa slike 11 se vidi da je

x′ = x + d · tg(α) = x + d · α ,
α′ = α,
gde je d = z(P2 ) − z(P1 ) usmereno rastojanje duž optičke ose od tačke P1 do tačke P2 .
Obzirom da su transformacije linearne postoji 2 × 2 matrica Td takva da je
( ) ( )
x′ x
= Td . (15)
α′ α

Matricu T zovemo matricom prelaska (transfera) za usmereno rastojanje d duž optičke

ose. Matrica Td glasi
( )
1 d
Td = , (16)
0 1

i za nju vredi
det(Td ) = 1 , Td1 Td2 = Td1 +d2 , Td−1 = T−d . (17)

Lako se vidi da matrica Td opisuje linearno preslikavanje prostora stanja svetlosnih

zraka na poprečnoj ravni kroz tačku P1 u prostor stanja na poprečnoj ravni kroz P2 .

22
 §11) Prelamanje paraksijalnog meridioalnog svetlosnog zraka
na sfernoj prelamajućoj površi; matrica prelamanja

Neka (paraksijalni i meridionalni) svetlosni zrak, krećući se s leva na desno, pada na

prelamajuću sfernu površinu radijusa krivine r u tački P - vidi sliku 12.

slika 12.

Prelamajuća površ razdvaja dve homogene optičke sredine. Sa njene leve strane
je sredina indeksa prelamanja n iz koje zrak dolazi, a sa desne strane sredina indeksa
prelamanja n′ u koju zrak ulazi. Parametri zraka neposredno levo od tačke P su koordinata
x i ugao α, a neposredno desno - koordinata x′ i ugao α′ . Upadni ugao zraka na sfernu
površinu je θ, a prelomni θ′ . Ugao koji grade normala na sfernu površinu u tački P i
optička osa je φ.10 Obzirom na sliku 12, vidimo da vredi:

θ = α + φ, (5)

θ′ = α′ + φ, (6)
x
= sin φ = φ, (7)
r
nθ = n′ θ′ , (8)

na osnovu čega je

x′ = x, (9)
′
n −n
n
α′ = − r
x+ α. (10)
n′ n′
10
Po usvojenoj konvenciji o znacima, na slici 11 su x, x′ i r, kao i svi uglovi, pozitivni.

23
Na osnovu (9-10) vidimo da su tranformacije
( ) ( )
x′ x
−→ ,
α′ α

linearne, tj. da postoji 2 × 2 matrica R takva da je

( ) ( )
x′ x
=R . (11)
α′ α

Matricu R zovemo matrica prelamanja (refrakcije). Na osnovu (9-10) je

( )
1 0
R= , (12)
− nP′ n
n′

gde se veličina
n′ − n
P = , (13)
r

zove moć (odnosno jačina ili sila) prelamanja prelamajuće površi. Dimenzija ove veličine
je inverzna dužini i meri se u dioptrijama (1 dp=1/m). Primetimo i da je

n
det(R) = . (14)
n′

Analognim rezonovanjem bi za konkavnu prelamajuću površ došli do istih izraza, s

time što bi, uskladu sa prihvaćenom konvencijom o znacima, poluprečnik r konkavne površi
bio negativan. Isto bi se dobilo i za zrak koji se prostire u suprotnom smeru.

Navedimo na kraju da se i za matricu prelamanja može reći da ostvaruje linearnu

transformacija zraka izmedju dve poprečne ravni, samo što se za razliku od matrice prelaska
ovde te dve ravni poklapaju. Formalno bi, medjutim, i ovde mogli da smatramo da imamo
dva prostora stanja svetlosnih zraka - jedan neposredno pre dolaska i drugi neposredno
nakon odlaska zraka sa prelamajuće površi i da matrica prelamanja linearno preslikava
prvi prostor stanja u drugi.

24
 §12) Refleksija na sfernim površinama i
matrica refleksije∗

Analogno prolasku i prelamanju i refleksija svetlosnih zraka, koja se javlja na sfernim

(ogledalskim) površinama, se može tretirati matričnim metodom.

slika 13.

Posmatrajmo upadni zrak čiji pravac zaklapa ugao α sa optičkom osom; ugao α je mali
i oštar, tj. |α| ≪ 1, a može biti kako pozitivan, tako i negativan. Neka se taj zrak
reflektuje od sferne površine u tački P (slika 13). Smer prostiranja reflektovanog zraka
u odnosu na optičku osu je suprotan smeru upadnog zraka, dok je ugao od optičke ose
do reflektovanog zraka ᾱ′ ≈ π.

Da ne bi menjali smer optičke ose i da bi ostali u aproksimaciji malih uglova, umesto

ugla ᾱ′ ćemo posmatrati ugao α′ od optičke ose do pravca reflektovanog zraka; ugao α′
se meri u pozitivnom smeru i ᾱ′ − α′ = π.† Vredi:

x′ = x, (18)

α′ = −(θ + φ), (19)

θ = α + φ. (20)

∗
Ovo i naredno poglavlje nisu deo ispitnog materijala. Izbor veličina kojima se opisuju
zraci i matrični opis njihovih transformacija u sistemima sa refleksijom u literaturi nije
standardizovan. Ovde je data jedna od mogućih varijanti.
† Na slici 13 je α > 0, ᾱ′ < π, α′ < 0 pa je ᾱ′ + |α′ | = π; ugao ᾱ′ nije prikazan na slici.

25
Odavde se dobija
2
α′ = − − α, (21)
r
gde je r radijus krivine (r > 0 za konveksne, a r < 0 za konkavne) reflektujuće površi. Na
osnovu (18) i (21) vidimo da je i u slučaju refleksije transformacija zraka linearna i da se
može opisati matricom refleksije11
( )
1 0
R̄ = , (22)
− 2r −1
za koju je
( ) ( )
x′ x
= R̄ . (11′ )
α′ α
Za matricu refleksije vredi

det(R̄) = −1 , R̄−1 = R̄ . (23)

§13) Opisivanje prolaska zraka u smeru suprotnom od

ose sistema∗

Matrica prelamanja (12), matrica prelaska (16) i matrica refleksije (22) opisuju trans-
formacije zraka koji se kreće duž optičke ose sistema. Ako optički sistem sadrži refleksione
površine, tada zrak pri prolasku kroz optički sistem barem jednom menja smer kretanja.
Zbog toga je neophodno navesti oblik koji ove matrice imaju u slučaju kada opisuju trans-
formaciju zraka koji se kreće u negativnom smeru (tj. smeru koji je suprotan smeru optičke
ose sistema).

Kako pri direktnom i inverznom prolasku zrak prolazi kroz iste tačke optičkog sistema
samo obrnutim redosledom, to je matrica (M )inv koja opisuje inverzni prolaz inverzna
matrica matrice direktnog prolaza M tj.

(M )inv = M −1 . (24)
11
Matricu refleksije je moguće formalno tretirati kao matricu prelamanja sa n′ = −n.
∗
Ovo poglavlje nije deo ispitnog materijala.

26
Specijalno, matrica prelamanja pri inverznom prolasku (tj. negativnom smeru kretanja
zraka) je
( )
−1 1 0
(R)inv = R = P′ n′ (25)
n n

gde je P = (n′ − n)/r moć prelamanja pri pozitivnom smeru kretanja zraka. Ako sada
uočimo da pri kretanju u negativnom smeru zrak dolazi u sredinu indeksa prelamanja n
iz sredine indeksa prelamanja n′ , te ako za prolazak zraka u negativnom smeru definišemo
moć prelamanja Pinv po istom receptu (13):
(P )inv = −(n − n′ )/r
po kojem smo definisali moć prelamanja pri pozitivnom smeru prolaska zraka, pri čemu
radijus krivine površi r ostaje isti,∗ onda je
(P )inv = −P ,
pa se matrica (R)inv za inverzni prolazak dobija po istom receptu kao i matrica prelamanja
R za direktni prolazak:
( )
1 0
(R)inv = n′ . (26)
− (P )ninv n

Sličnim postupkom uveravamo se da je matrica za inverzni prelazak zraka data sa

( ) ( )
1 −d 1 (d)inv
(Td )inv = Td−1 = = T−d = , (27)
0 1 0 1

gde je
(d)inv = −d ,
parametar inverznog prelaska zraka, a matrica refleksije za inverzni prolazak sa
( )
−1 1 0
(R̄)inv = R̄ = = R̄ . (28)
− 2r −1

∗
Potsetimo se da po usvojenoj konvenciji o znacima radijus krivine površi r ne zavisi
od smera kretanja zraka već od smera optičke ose.

27
 §14) Prostiranje meridionalnog svetlosnog zraka kroz
optički sistem i matrica optičkog sistema

Prostirući se kroz optički sistem zrak trpi transformacije koje se sastoje iz:

• kontinualnih promena stanja zraka pri njegovom transferu iz polazne u do-

laznu poprečnu ravan iz iste optički homogene oblasti sistema (menja se
samo x),
i
• skokovitih promena stanja zraka na površima diskontinuiteta ( prelamajućim
i reflektujućim) gde se menja samo ugao α.

U svim ovim slučajevima transformacija stanja zraka je linearna i može se smatrati da

preslikava prostor stanja zraka u poprečnoj ravni A na prostor stanja zraka u poprečnoj
ravni A′ . Kada želimo da ukažemo na koje se poprečne ravni transformacija odnosi,
′
matricu transfomacije zapisujemo kao MAA (u slučaju površi diskontinuiteta A = A′ ),
.

Kako je svaka promena stanja zraka opisana odgovarajućom matricom to se i ukupna

promena koju trpi zrak pri prolasku kroz optički sistem, od ulaska u optički sistem
do izlaska iz optičkog sistema, opisuje matricom koju ćemo zvati matricom optičkog
sistema i koju ćemo obeležavati sa S.

Matrica optičkog sistema S se dobija kao proizvod (kompozicija) matrica koje opisuju
pojedinačne (kontinualne i skokovite) promene zraka od ulaska u sistem (u poprečnoj
ravni kroz prednje teme sistema) do izlaska iz sistema. Pri tome, imajući u vidu da
matrice deluju kao linearni operatori na vektore kolone s leva, redosled matrica u zapisu
njihovog proizvoda je suprotan redosledu transformacija koje te matrice opisuju. Kao
ilustraciju rečenog navedimo slučaj kada zrak trpi tri uzastopne promene: prvo promenu
( ) ( )
x0 x1
opisanu matricom M1 iz stanja u stanje , zatim promenu opisanu matricom
α0 α1

28
 ( ) ( )
x1 x2
M2 iz stanja u stanje i na kraju promenu opisanu matricom M3 iz stanja
( ) α(1 ) α2
x2 x2
u stanje . Navedeni niz transformacija se može predstavi dijagramom
α2 α2
( ) ( ) ( ) ( )
x0 M1 x1 M2 x2 M3 x3
7−→ 7−→ 7−→ , (29)
α0 α1 α2 α3

odakle se uveravamo da će matrica M koja opisuju kompoziciju ovih transformacija glasiti

M = M3 M2 M1 . (30)

Obzirom da je:

• determinanta matrice prelamanja jednaka n/n′ ,

• determinanta matrice refleksije jednaka -1, a transfer matrice jednaka 1,

• matrica sistema S proizvod ovakvih matrica

to je za sistem koji ima paran broj reflekujućih površi

n
det(S) = , (31)
n′

gde je n indeks prelamanja na ulasku, a n′ indeks prelamanja na izlasku iz optičkog sistema,

odnosno
det(S) = −1, (32)

za sistem koji ima neparan broj reflektujućih površi. (Analogno je za i za bilo koju ”medju
matricu” detM = n/n′ u slučaju parnog i detM = −n/n′ u slučaju neparnog broja
reflektujućih površi izmedju poprečnih ravni povezanih ovom matricom.)

29
 §15) Matrica prostog (debelog) sočiva

Kao primer matrice optičkog sistema navedimo matricu prostog sočiva shematski
prikazanog na slici 14.

slika 14.

Ovo prosto (i debelo) sočivo ima dve prelamajuće površi 1 i 2 sa temenima T i T ′ .

S leve strane prelamajuće površi 1 je indeks prelamanja n a sa desne ns , dok je n′ indeks
prelamanja s desne strane prelamajuće površi 2. Neka je
( )
1 0
R1 = ,
− Pns1 nns
matrica prelamanja površi 1,
( )
1 d
T12 = ,
0 1
transfer matrica12 sa površi 1 na površ 2 i
( )
1 0
R2 = ,
− Pn2′ ns
n′
matrica prelamanja površi 2. Na osnovu prethodnog poglavlja, matrica sočiva S je data
sa
( )
1− P1
ns d
n
ns d
S= R2 T12 R1 = . (33)
− P1n+P
′
2
+ Pn1sPn2′ d n′ (1 − ns d)
n P2

12
Primetimo da je za transfer rastojanje d uzeto rastojanje izmedju temena T i T ′
površi 1 i 2; transfer rastojanje (slabo) zavisi od visina x i x′ i zato se, u paraksijalnoj
aproksimaciji, smatra nezavisnim od x i x′ i jednakim rastojanju d izmedju temena.

30
 §16) Matrica prostog tankog sočiva

Matricu prostog tankog sočiva dobijamo iz matrice prostog (i debelog) sočiva (33) pri
d → 0, i ona glasi
( )
1 0
S= , (34)
− nP′ n
n′

gde je optička moć tankog sočiva

ns − n n′ − ns
P = P1 + P2 = + , (35)
r1 r2

dok su r1 i r2 radijusi krivina prednje i zadnje prelamajuće površi.∗ Navedimo i sledeći

oblik ove matrice
( )
1 0
S= , (35)
− f1′ n
n′

gde je f ′ zadnja žižna daljina (vidi naredno poglavlje). U tipičnoj situaciji, kada je n = n′
nalazimo da je
( )
1 1 1
= (ns /n − 1) − . (36)
f′ r1 r2

Specijalno, za tanko sočivo indeksa prelamanja ns u vazduhu (n = n′ = 1) je

( )
1 1 1
= (ns − 1) − . (36′ )
f′ r1 r2

Grafičke oznake za tanko sočivo su date na slici 14-1.

slika 14-1. Grafičke oznake za tanko sabirno sočivo (levo) i tanko rasipno sočivo (desno).

∗
Vodite računa o znaku radijusa krivine! Za bikonveksno sočivo je npr. r1 > 0, r2 < 0.

31
 §17) Odredjivanje kardinalnih elemenata
optičkog sistema bez refleksionih površina
na osnovu matrice sistema

slika 15.

O matrici S (proizvoljnog) centriranog optičkog sistema bez refleksionih površina,

znamo tek toliko da je ona oblika∗

( )
S11 S12
S= , (37)
S21 S22

da opisuje promenu koju svetlosni zrak trpi od ulaska u sistem (na poprečnoj ravni kroz
prednje teme T ) do izlaska iz sistema (na poprečnoj ravni kroz zadnje teme T ′ ) - vidi sliku
15, i da je
n
det(S) = , (38)
n′

gde je n indeks prelamanja sredine pre ulaska u optički sistem, a n′ - indeks prelamanja
sredine posle izlaska iz optičkog sistema.

∗
U literaturi se elementi matrice S označavaju i sa S11 = a, S12 = b, S21 = c, S22 = d.

32
 Sada ćemo pokazati da je matricu sistema S moguće faktorisati - izraziti kao proizvod
( ′
)( )( )
′ 1 −lH 1 0 1 lH
S = T RS T = , (39)
0 1 − nP′ n
n′ 0 1

dve matrice prelaska T i T ′ i matrice prelamanja

( )
1 0
RS = .
− nP′ n
n′

Matricu RS ćemo zvati matrica prelamanja sistema, a veličinu P - moć prelamanja

sistema. Matrica prelaska T opisuje transfer od prednjeg temena do neke tačke H na
osi sistema sa usmerenim rastojanjem lH od prednjeg temena, dok matrica prelaska T ′
opisuje transfer do zadnjeg temena od neke tačke H ′ na osi sa usmerenim rastojanjem lH
′

od zadnjeg temena.∗ Drugim rečima, pokazaćemo da je moguće naći veličine P , lH i lH

′

takve da vredi (39) ili, ekvivalentno, da je

( ) ( ′
) ( )
1 0 1 lH 1 −lH
= S . (39′ )
− nP′ n
n′ 0 1 0 1

Zaista, ako nadjemo proizvod matrica sa desne strane izraza (39’), dobijamo sledeći sistem
jednačina:

′
1 = S11 + S21 lH , (40)
′ ′
0 = S12 − S11 lH + S22 lH − S21 lH lH . (41)
P
− = S21 , (42)
n′
n
= S22 − S21 lH . (43)
n′

Iz (42) je (40) sledi

′ S11 − 1
lH =− , (44)
S21
dok iz (43) sledi
S22 − n/n′
lH = , (45)
S21
∗
U narednom poglavlju pokazujemo da je H prednja, a H ′ zadnja glavna tačka sistema.

33
odakle smenom u (41) zbog (38) dobijamo identitet, te je (41) posledica (40) i (43).

Značaj faktorizacije (39) matrice sistema S postaje vidljiv ako uočimo da je trans-
formacija koju trpi zrak od (bilo koje) poprečne ravni A ispred prednjeg temena do proiz-
voljne poprečne ravni A′ iza zadnjeg temena, slika 15, opisana matricom
( ) ( )
′ 1 l 1 −p
MAA = Tl ST−p = S , (46)
0 1 0 1

gde je p usmereno rastojanje od prednjeg temena T od poprečne ravni A, a l usmereno

rastojanje od zadnjeg temena T ′ do poprečne ravni A′ . Smenom (39) u (46) dobijamo
( ′
)( )( )
′ 1 l − lH 1 0 1 −(p − lH )
MAA = , (47)
0 1 − nP′ n
n′ 0 1

′
odakle vidimo da matrica MAA ima oblik
( )( )( )
′ 1 s′ 1 0 1 −s
MAA = , (48)
0 1 − nP′ n
n′ 0 1

gde je s = p − lH usmereno rastojanje poprečne ravni A od tačke H, a s′ = l − lH

′
usmereno
rastojanje poprečne ravni A′ od tačke H ′ .

§18) Uslovi formiranja lika i egzistencija kardinalnih tačaka

Ako izmnožimo matrice u (48) dobijamo

( ) ( )
′ M11 M12 1 − nP′ s′ −s + P
n′ ss
′
+ nn′ s′
MAA = = . (49)
M21 M22 − nP′ n P
n′ (1 + n s)

Uslov da tačka P ima lik u tački P ′ glasi da svi zraci iz tačke P (a to su zraci sa istim
′
x i različitim α) konvergiraju (seku se) u tački P ′ . Matrica MAA ostvaruje transformaciju
oblika

x′ = M11 x + M12 α, (50)

α′ = M21 x + M22 α, (51)

34
odakle se vidi da će (bilo koja) tačka P iz poprečne ravni A imati svoj lik u u nekoj tački
P ′ poprečne ravni A′ ako je

P ′ n ′
M12 ≡ −s + ss + s = 0. (52)
n′ n′

Zaista, ako vredi (52), tada x′ u (50) ne zavisi od α, te svi zraci iz tačke P (oni imaju isto
x, a različite uglove α) konvergiraju (seku se) u tački P ′ sa koordinatom
( )
′ P ′
x = M11 x = 1 − ′s x
n

iz ravni A′ , što znači da je P ′ lik tačke P . Uslov formiranja lika (52) dovodi do jednačine

n′ n
′
− = P, (53)
s s

koja se naziva Gausova jednačina optičkog sistema. Ona kaže da do formiranja lika
dolazi samo ako rastojanja s i s′ ravni A i A′ od tačaka H i H ′ zadovoljavaju (52), odnosno
Gausovu jednačinu (53). Tada za ravan A kažemo da je prostor predmeta, a za ravan A′
da je prostor likova jer svi predmeti iz ravni A imaju svoje likove u ravni A′ . Obzirom
da pri suprotnom smeru upadnog zraka predmeti i likovi menjuju mesta, to znači da bi
pri suprotnom smeru upadnog zraka ravan A′ bila prostor predmeta, a ravan A - prostor
likova. Stoga za ravni A i A′ kažemo da su konjugovane (kada je jedna od njih prostor
predmeta, ona druga je prostor likova).

Egzistencija prednje žiže: svi upadni zraci sa pravcima prostiranja čiji prodori
kroz poprečnu ravan na usmerenom rastojanju s = f ≡ −n/P od H leže na optičkoj osi,
po izlasku iz optičkog sistema se prostiru paralelno optičkoj osi. Zaista, neka je F tačka na
osi u kojoj se seku pravci prostiranja; pošto su i x-koordinata tačke F i matrični element
M22 = n
n′ (1 + P
n s) jednaki nuli, to je u skladu sa (51) ugao α′ = 0, što znači da je F
prednja žiža, a ravan kroz nju - prednja žižna ravan, . Napomenimo da u ovom slučaju
zbog s = −n/P iz Gausove jednačine sledi da je s′ = ∞, što znači da se lik prednje žiže F
formira u beskonačnosti.

35
 Egzistencija zadnje žiže: iz (50) se vidi da se za sve upadne zrake paralelne optičkoj
osi (tj. sa uglom α = 0) pravci njihovih izlaznih zraka seku na osi (x′ = 0) u tački F ′ koja
se nalazi na usmerenom rastojanju s′ = f ′ ≡ n′ /P od tačke H ′ . Ova je tačka stoga zadnja
žiža, a poprečna ravan kroz nju - zadnja žižna ravan. Obzirom da je s′ = n′ /P , Gausova
jednačina u ovom slučaju kaže da je s = −∞,∗ tj. da zraci dolaze iz beskonačno udaljenog
predmeta.

Egzistencija prednje glavne tačke: posmatrajmo upadni zrak čiji pravac prolazi
kroz prednju žižu; njegov pravolinijski produžetak se ne prelama i poprečnu ravan kroz
tačku H prodire na poziciji (visini) x′ = −f α zato što seče optičku osu (x = 0) na
usmerenom rastojanju f od tačke H (nacrtajte i uverite se!). Izlazni deo ovog zraka se
prostire paralelno osi na istoj visini x′ (ovo se vidi ako se x′ sračuna na osnovu (50) za
s′ = 0 uzimajući da je x = 0 za s = f ), te se njegov pravolinijski produžetak seče sa
produžetkom upadnog zraka na visini x′ u poprečnoj ravni kroz tačku H. Kako prethodno
rezonovanje vredi za svaki upadni zrak čiji pravac prolazi kroz prednju žižu, vidimo da je
poprečna ravan kroz H prednja glavna ravan, i zato tačka H - prednja glavna tačka.

Egzistencija zadnje glavne tačke: posmatrajmo upadni zrak čiji je pravac para-
lelan optičkoj osi i na visini x iznad nje. Njegov pravolinijski produžetak prodire poprečnu
ravan kroz tačku H ′ na istoj visini. Obzirom da ugao α′ pravca izlaznog dela ovog zraka
na osnovu (51) iznosi α′ = −x/f ′ (jer je α = 0, a M21 = −P/n′ = −1/f ′ ), kao i da
taj pravac seče optičku osu u zadnjoj žiži, tj. na usmerenom rastojanju f ′ od tačke H ′ ,
to pravolinijski produžetak izlaznog dela zraka prodire poprečnu ravan kroz H ′ na visini
x′ = −f ′ α′ = x (nacrtajte i uverite se), te se seče pravolinijski produžetak upadnog dela
zraka u poprečnoj ravni kroz H ′ . Dakle, ova poprečna ravan je zadnja glavna ravan, a
tačka H ′ - zadnja glavna tačka.

∗
Iz Gausove jednačine sledi da je n/s = 0, što znači da je s = ±∞, a rešenje s = +∞
je fizički besmisleno jer zraci sa ovog rastojanja ne mogu da udju u optički sistem.

36
 Posledica: Obzirom na prethodno vidimo da je da je

n
f =− (54)
P

prednja žižna daljina,

n′
f′ = , (55)
P
zadnja žižna daljina, kao i da je
n n′
− = ′ =P,
f f
a da se Gausova jednačina može napisati u obliku

f f′
+ ′ = 1. (56)
s s

′
Ukoliko je uslov formiranja lika (52) zadovoljen, tada matrica MAA ima oblik
( )
′ mx 0
MAA = , (57)
− f1′ mα

gde je
x′ s′
mx = = 1 − ′, (58)
x f
bočno (ili linearno, odnosno lateralno) uveličanje, a
( )
∂α′ n s
mα = = ′ 1− , (59)
∂α n f

ugaono uveličanje.

Uočavajući usmereno rastojanje Z od prve žiže do predmeta, i usmereno rastojanje

Z ′ od druge žiže do lika, nalazimo:

ZZ ′ = f f ′ , (60)
′
Z
mx = − , (61)
f′
nZ
mα = − ′ , (62)
n f

37
gde je (60) jednačina optičkog sistema u Njutnovom obliku. Na kraju, iz uslova
′
det(MAA ) = n/n′ i (57), dobijamo

n
mx mα = , (63)
n′

nx∆α = n′ x′ ∆α′ ; (64)

izraz (64) se naziva Lagranževa ili Smit-Helmholcova invarijanta. Ona odredjuje sa

kojom bi se ugaonom širinom ∆α′ u liku video snop zraka koji bi krenuo iz predmeta sa
uganom širinom ∆α.

Lik paralelnog snopa ulaznih zraka se nalazi u zadnjoj žižnoj ravni: neka
je α ugao zraka iz snopa. U zadnjoj žiži F ′ je visina x′ data sa x′ = M12 α jer je
M11 = 1 − s′ /f ′ = 0 zbog s′ = f ′ . Bilo koju izabranu poprečnu ravan pre sočiva (tj. za
izabrano s) ovi zraci prodiru na različitim visinama x, ali je za sve njih M12 = nf ′ /n′ = −f
isto, pa je isto i x′ = −f α. To znači da se u zadnjoj žižnoj ravni formira lik ovog paralelnog
snopa ulaznih zraka čija je visina odredjena upadnim uglom α.

Predmeti iz prednje žižne ravni daju paralelan snop na izlazu: ako se pos-
matraju zraci koji se prostiru u suprotnom smeru tada, na osnovu principa invarijantnosti
svetlosnog zraka (poglavlje §3), predmeti i likovi menjaju mesta, pa na osnovu prethodnog
iskaza zaključujemo da da predmeti iz prednje žižne ravni daju paralelaln snop svetlosnih
zraka. Alternativno, obzirom da je M22 = n(1 − s/f )/n′ = 0 jer je s = f , iz (51) nalazimo
da je svi izlazni zraci imaju (isti) ugao α′ = M21 x = −x/f ′ .

Glavne ravni su konjugovane i za njiih je uveličanje jedinično: iz (52)

nalazimo da ako je s = 0, onda je s′ = 0; obratno, ako je s′ = 0, onda je s = 0, što
znači da su ove ravni konjugovane. Kako je mx = 1 − s′ /f ′ , sledi da je za njih mx = 1 (jer
je s′ = 0).

38
 Zrak kroz centar tankog optičkog sistema:∗ za zrak kroz centar sistema je
x = 0 pri prolasku ovog zraka kroz centralnu ravan, a takodje je i s = 0, pa je zbog
α′ = −x/f ′ + n
n′ (1 − s/f )α ispunjeno
n
α′ = α.
n′
Drugim rečima, centralni zrak se prelama akko je n ̸= n′ .

Karakterizacija likova na osnovu položaja predmeta:

Optički sistem ćemo zvati sabirnim ako je f ′ > 0, odnosno rasipnim ako je f ′ < 0. Za lik
kažemo da je uspravan ako je mx = x′ /x > 0, dok u suprotnom kažemo da je izvrnut.∗
Za lik kažemo da je uvećan ako je |mx | > 1, odnosno umanjen ako je |mx | < 1.

Karakteristike likova u funkciji položaja predmeta su navedene u narede dve tabele.

∗
Podsetimo se: kod tankog optičkog sistema se prednja i zadnja glavna ravan poklapaju
sa centralnom ravni.
∗
Obično se predmet postavlja kao uspravan. Preciznija formulacija uspravnog (izvr-
nutog) lika bi bila da se nalazi sa iste (suprotne) strane optičke ose.

39
 Napomene:

U nastavku poglavlja dajemo par dopunskih iskaza koji nisu deo ispitnog materijala.

Uzdužno uveličanje se definiše kao dZ ′ /dZ; kako je Z ′ = f f ′ /Z i mx = −Z ′ /f ′ ,

lako se nalazi da je
dZ ′ n′
= m2x .
dZ n

Čvorne tačke: zadnja čvorna tačka N je takva tačka na osi sistema (x = 0) da za bilo
koji upadni zrak čiji pravac prolazi kroz N izlazni zrak leži na pravcu koji sa osom zaklapa
isti ugao kao upadni i prolazi kroz tačku N ′ na osi sistema (x′ = 0) koju zovemo zadnja
čvorna tačka. Neka je sN usmereno rastojanje prednje čvorne tačke od prednje glavne
ravni, a sN ′ usmereno rastojanje zadnje čvorne tačke od zadnje glavne ravni. Obzirom da
za zrak kroz zadnju čvornu tačku mora biti x′ = 0 i α′ = α za svako α i x = 0, sledi da je
M12 = 0 i M22 = 1, odakle nalazimo da su čvorne tačke uzajamno konjugovane i da je

n′ − n
sN = sN ′ = .
P

Specijalno, za n′ = n je sN = sN ′ = 0, što znači da se prednja čvorna tačka poklapa sa

prednjom, a zadnja čvorna tačka sa zadnjom glavnom tačkom.

Optički sistemi koji sadrže refleksione površi: sav formalizam ovog i prethod-
nog poglavlja se može primeniti i na optičke sisteme sa refleksionim površima.

Podsetimo se da se na svakoj površi diskontinuiteta koja razdvaja dva homogena dela

optičkog sistema sa različitim indeksima prelamanja zrak delimično prelama i delimično
reflektuje, te se tako svaki zrak koji pada na površ diskontinuiteta grana na dva zraka
(i svaka od grana dalje razgranava na svakoj narednoj površi diskontinuiteta); izuzetak su
samo prave ogledalske površi na kojima se javlja samo reflektovani zrak.

U tekućem pristupu mi za zrake uzimamo samo pojednične grane ne vodeći računa o

njihovim intenzitetima. Sem u sistemima sa samo jednim pravim ogledalom, broj grana je

40
beskonačan, a mi se ograničavamo samo na manji broj grana najvećeg intenziteta. Tako bi
kod prostog sočiva, pored glavne grane - zraka koji se prelama na obe površi sočiva, mogli
da posmatramo i drugu granu - zrak koji se samo reflektuje od prednje površi sočiva, ali i
treću granu - zrak koji se prelama na prvoj, reflektuje od druge, pa pre izlaska iz sistema još
jednom prelama na prvoj površi, itd. Naglasimo da je za posmatranu granu svaka promena
na površi diskontinuiteta ili prelamanje (kada se grana prelama) ili refleksija, ne i oba. Za
posmatranu granu matrica sistema se dobija proizvodom matrica svih transformacija u
grani. Zbog toga matrica sistema nije ista za sve grane.

Za grane sa parnim brojem refleksija analiza formiranja likova je već objašnjena. Za

grane sa neparnim brojem refleksija analiza se modifikuje jedino time što se za indeks
prelamanja na refleksionim površima koristi n′ = −n. Ilustrujmo ovo na primeru prostog
ogledala. Matrice sistema i refleksije prostog ogledala su jednake i iznose
( )
1 0
S = R̄ = .
− 2r −1

Obe glavne tačke se poklapaju sa temenom ogledala jer je

′
lH = lH =0
na osnovu (44) i (45). Žižne daljine su na osnovu (54) i (55) takodje jednake i iznose
f = f ′ = r/2 ,
tako da zbog (56) jednačinu ogledala možemo pisati u obliku
1 1 2 1
+ =− = ,
p l r fm
gde je p = −s usmereno rastojanje od predmeta do temena ogledala (uvek je p > 0),
l = −s′ usmereno rastojanje od lika do temena ogledala (l može imati oba znaka; za l > 0
lik je realan, a za l < 0 imaginaran), dok je
r
fm = − = −f = −f ′ ,
2
tradicionalna oznaka za žižnu daljinu ogledala; za konkavna ogledala je fm > 0 , dok
je za konveksna fm < 0 .

41
 Primeri primena matričnog metoda
u geometrijskoj optici

§19) Kombinacija dva optička sistema; dublet sočiva

U ovom poglavlju ćemo pokazati kako se dobijaju kardinalni elementi optičkog sistema
koji je dobijen kombinacijom dva optička podsistema poznatih karakteristika - vidi sliku
16. Indeks prelamanja ispred prvog podsistema je n, izmedju podsistema je n12 , a iza
drugog podsistema je n′ .

slika 16.

Neka su žižne daljine prvog podsistema f1 i f1′ i neka je P1 = −n/f1 = n12 /f1′ optička
moć prvog podsitema. Matrica prvog podsistema je

( ) ( )
1 −l1′ 1 l1
S1 = RS1 , (p1)
0 1 0 1

gde je
( )
1 0
RS1 = , (p2)
− nP12
1 n
n12

matrica prelamanja prvog podsistema, i gde je l1 = lH1 rastojanje od prednjeg temena do

prednje glavne ravni prvog podsistema, a l1′ = lH
′
1
rastojanje od zadnjeg temena do zadnje
glavne ravni prvog podsistema.

42
 Neka su analogne veličine za drugi podsistem f2 , f2′ , P2 = −n12 /f2 = n′ /f2′ ,
( ) ( )
1 −l2′ 1 l2
S2 = RS2 , (p3)
0 1 0 1

i
( )
1 0
RS2 = . (p4)
− Pn2′ n12
n′

Neka je d′ rastojanje od zadnjeg temena prvog podsistema do prednjeg temena drugog

podsistema (temena podsistema, kao ni rastojanje d′ nisu prikazani na slici 16). Neka je d
rastojanje od zadnje glavne ravni prvog podsistema do prednje glavne ravni drugog podsist-
ema (koje kratko zovemo rastojanje izmedju glavnih ravni podsistema), a l rastojanje od
zadnje žiže F1′ prvog podsistema do prednje žiže F2 drugog podsistema.14 Vredi:

d = l2 + d′ − l1′ = f1′ + l − f2 . (p5)

Matrica celog sistema je za opisanu kombinaciju data sa

( ) ( )
S11 S12 1 d′
S= = S2 S1 , (6)
S21 S22 0 1

i zbog (p1-p5) glasi

( ) ( )
1 −l2′ H′ 1 l1
S= MH12 , (p7)
0 1 0 1

gde je
( ) ( )
H′ 1 d 1 − nP12
1
d n
n12 d
MH12 = RS2 RS1 = , (p8)
n12 n′ d − n′ − n′ (1 − n12 d)
0 1 P1 P2 P1 P2 n P2
n′

matrica transformacije izmedju prednje glavne ravni prvog podsistema i zadnje glavne
H′
ravni drugog podsistema. U daljem postupku ćemo matricu MH12 faktorisati u obliku
( ) ( )
H′ 1 −lH2′ H ′ 1 lH1 H
MH12 = RS , (p9)
0 1 0 1
14
Napomenimo da je prvi podsistem moguće nastaviti drugim samo ako je indeks
prelamanja n′1 (na izlasku iz prvog podsistema) isti kao indeks prelamanja n2 (na ulasku
u drugi podsistem), tj. n′1 = n2 = n12 .

43
gde lH2′ H ′ igra ulogu usmerenog rastojanja od zadnje glavne ravni drugog podsistema do
zadnje glavne (celog) sistema, lH1 H ulogu usmerenog rastojanja od prednje glavne ravni
prvog podsistema do prednje glavne ravni (celog) sistema, dok
( )
1 0
RS = , (p10)
− nP′ n
n′

igra ulogu matrice prelamanja (celog) sistema sa optičkom moći P . Na osnovu (p8-p10)
nalazimo

P1 P2
P = P1 + P2 − d, (p11)
n12
nP2
lH1 H = d, (p12)
n12 P
n′ P 1
lH2′ H ′ =− d. (p13)
n12 P

Konačno, na osnovu (p7) i (p9), nalazimo i rastojanja glavnih tačaka od temena (celog)
sistema celog sistema
′
lH = l1 + lH1 H , lH = l2′ + lH2′ H ′ . (p14)

Iz (p11) i (p5) dalje nalazimo da su optička moć dubleta i njegova prednja i zadnja žižna
daljina su dati sa

P = −P1 P2 l/n12 , (p15)

f1 f2
f= , (p16)
l
f′f′
f′ = − 1 2 . (p17)
l

Formule (p16) i (p17) pokazuju da se kombinacijom dva optička sistema umereno malih
žižnih daljina može dobiti sistem veoma male žižne daljine koji, u skladu sa mx = 1−s′ /f ′ ,
daje veliko bočno uveličanje.

Dublet sočiva je optički sistem koji se sastoji od dva sočiva sa rastojanjem d izmedju
glavnih ravni. Svi iskazi za kombinaciju dva optička sistema se odnose na dublet sočiva.

44
 §20) Lupa

Lupa je sabirno sočivo koje daje uveličan (i imaginaran) lik pogodno postavljenih
predmeta. U najjednostavnijem slučaju o kojem ćemo ovde govoriti, lupa se sastoji iz
jednog prostog, tankog i sabirnog sočiva.∗

Lupa se upotrebljava na dva načina: kao prosti mikroskop i kao staklo za čitanje. U
prvom se oko posmatrača postavlja neposredno iza lupe, a predmet izmedju prednje žiže
i prednjeg temena - slika 17.

slika 17. Lupa kao prosti mikroskop. Oko posmatrača je neposredno iza lupe.

Neka je p rastojanje od predmeta do lupe, a l rastojanje od lika do lupe; za predmet

izmedju prednje žiže i lupe obe ove veličine su pozitivne. Centralni zrak kroz vrh predmeta
P prolazi i kroz vrh lika P ′ te tačke. Stoga se obe tačke, P i P ′ , vide pod istim
centralnim uglom
x x′
α= = ,
p l
gde su x i x′ visina predmeta i lika, respektivno.

Centralni ugao α0 pod kojim se isti predmet vidi bez lupe je tim veći što je manje
rastojanje izmedju oka i predmeta. Neka je s0 daljina jasnog vida - najmanje rastojanje
objekta od oka na kojem posmatrač vidi objekat još uvek jasno; daljina jasnog vida nije
∗
Postoje i lupe koje su složena sočiva sastavljena iz takve kombinacije prostih sočiva
da se dobije veći ugao vidljivosti i to bez aberacija, posebno hromatske aberacije.

45
ista za sve posmatrače i njena prosečna vrednost je s0 =25cm.15 Sledi da je centralni ugao
pod kojim se vidi predmet bez lupe maksimalan na daljini jasnog vida i iznosi

x
α0 = .
s0

Za ljudsko oko je lik predmeta uveličan ako je centralni ugao α pod kojim se vidi lik
(kroz lupu) veći od maksimalnog centralnog ugla α0 pod kojim bi se isti predmet jasno
video bez lupe. Iz navedenog razloga uveličanje lupe se definiše kao

α
ml ≡ .
α0

Uz pomoć prethodnih definicija i jednačine (56) za formiranje likova∗ nalazimo da je

uveličanje lupe
s0 s0
ml = ′
+ .
f l

15
Čovečije oko predstavlja složen optički sistem koji može da se prilagodjava predmetu
posmatranja. Mišići oka usmeravaju oko tako da lik posmatranog predmeta pada u pravcu
tzv. žute mrlje i istovremeno prilagodjavaju debljinu očnog sočiva tako da se lik predmeta
formira baš na žutoj mrlji (a ne ispred ili iza); ova akomodacija oka ima svoje granice tako
da ako je predmet preblizu oko nije u stanju da se dovoljno ispupči da bi formiralo lik na
žutoj mrlji. Zato za svako oko postoji donja granica rastojanja predmeta od oka na kojoj
je predmet još uvek jasno vidljiv i ona se zova daljina jasnog vida. Daljina jasnog vida se
razlikuje od čoveka do čoveka, a za istog čoveka se povećava sa njegovom starošću. Tako
je prosečna vrednost daljine jasnog vida deteta oko 7cm dok je kod šezdesetogodišnjaka
oko 60cm. Prosečna vrednost daljine jasnog vida (usrednjena po celokupnoj populaciji)
se uzima da iznosi 25cm. Predmet se najbolje vidi kada se nalazi na daljini jasnog vida
zato što se on tada, sa jedne strane, jasno vidi a sa druge je ugao pod kojim ga vidimo
maksimalan.
∗
Zbog p = −s i l = −s′ jednačina (56) za lupu glasi 1/p − 1/l = 1/f ′ .

46
Obzirom da je l ≥ s0 , sledi da je

s0 s0
′
≤ ml ≤ ′ + 1 .
f f

Kada se lupa koristi za čitanje njeno rastojanje a od oka je konačno, slika 18. Ugao
pod kojim se vidi lik je αa = x′ /b odakle, koristeći x′ /x = 1 + l/f ′ = 1 + (b − a)/f ′ , sličnim
postupkom nalazimo da je uveličanje

αa s0 s0 s0 a
ml = = ′ + − ′ .
α0 f b fb

Uveličanje je maksimalno kada je lik na daljini jasnog vida od oka (b = s0 ); tada je

αa s0 a
ml = = ′ +1− ′ ,
α0 f f

odakle za a = 0 (ponovo) dobijamo uveličanje za lupu postavljenu neposredno uz oko.

slika 18. Lupa na konačnom rastojanju od oka.

47
 §21) Mikroskop

Mikroskop je optički instrument pomoću kojeg se ostvaruje veliko uveličanje lika.

Principijelna shema složenog optičkog mikroskopa je prikazana na slici 19.

slika 19.

Osnovni delovi optičkog mikroskopa su dva sabirna sočiva objektiv i okular;∗ objektiv
daje uveličan i izvrnut realan lik (tzv. intermedijarni lik) koji predstavlja predmet za okular
i koji se nalazi (praktično) u prvoj žižnoj ravni okulara. Okular je u osnovi lupa pomoću
koje se gleda lik dobijen objektivom; okular daje imaginaran i uveličan lik. U primeru sa
slike 19 je uzeto da su žižne daljine objektiva f1′ i okulara f2′ jednake i da iznose 16mm, pri
čemu usmereno rastojanje od druge žiže objektiva do prve žiže okulara iznosi l = 160mm.
Objektiv i okular formiraju dublet sočiva žižne daljine f ′ = −1.6mm, vidi (p17); ras-
tojanje izmedju prve glavne ravni mikroskopa i objektiva (posmatranog kao tanko sočivo),
na osnovu (p12), iznosi lH1 H = −19.2mm dok je usmereno rastojanje od okulara do druge

∗
Objektiv i okular su obično složeni sabirni optički sistemi koji otklanjaju razne nedos-
tatke (prostih) sočiva.

48
glavne ravni mikroskopa lH2′ H ′ = 19.2mm. Da bi se predmet jasno video usmereno ras-
tojanje od zadnje žiže mikroskopa do predmeta mora biti |Z ′ | ≥ 250mm, odakle na osnovu
ZZ ′ = f f ′ dobijamo da je usmereno rastojanje od prednje žiže mikroskopa do predmeta
|Z| ≤ 0.01024mm, tj. predmet se mora nalaziti u prednjoj žižnoj ravni mikroskopa.

Za uveličanje mikroskopa se uzima (standardno bočno) uveličanje

x′
mm ≡ , (p22)
x

gde su x i x′ visine predmeta i njegovog lika, vidi deo slike 19 sa okom. Obzirom da je

x′ x′ xi
mm = = ·
x xi x

gde je xi visina intermedijarnog lika, vidimo da je

mm = me · mo , (p23)

tj. uveličanje mikroskopa je proizvod uveličanja okulara i objektiva, me i mo .

Pošto je uveličanje okulara (eyepiece)

x′ s0
me = ≈ ′ , (p24)
xi f2

(jer se lik finalni lik nalazi na rastojanju jasnog vida s0 od oka a intermedijarni lik u
prednjoj žiži okulara F2 ), i pošto je uveličanje objektiva

xi l1 l
mo = ≈ ≈ ′ , (p25)
x p1 f1

(jer se intermedijarni lik nalazi na rastojanju od objektiva l1 ≈ l, dok se predmet nalazi uz

prednju žižu mikroskopa koja je blizu prednje žiže objektiva F1 pa je rastojanje predmeta
od objektiva p1 ≈ f1′ ), nalazimo da je uveličanje mikroskopa dato približnom formulom

s0 l
mm ≈ , (p26)
f1′ f2′

što u našem primeru iznosi mm ≈ −156.

49