Egilea:

ANGEL ZELAIETA
40/1 Julita Berrojalbiz 5/12/05 13:41 Página 1
Ikastolen sortzaile
zagunen eta tartekoen artean Juliana, Juli
E eta Julita deitu ohi zitzaion. Gehien-
-gehien Julita deitu ohi genion eta, ira-
kurlego ororen baimenarekin, horrelaxe
deituko dugu hemen ere Ajangizko ala-
ba ausart hau.
«Batek daki kartzelara eramango ba-
gaituen ere, baina hasi egin behar dugu
etxerik etxe» izan zen bere bizitzako
abiapuntu garrantzitsuenetarikoa.
Julita Berrojalbiz (1923-1998)
Ajangizko baserritik
Bilboko kalera
Julita Berrojalbiz Berrojalbiz Gernika ondoko
Ajangizen jaio zen, Mendieta auzoko Urrutia
baserrian, 1923ko otsailaren 19an, Juan Pedro
Berrojalbiz Uriarte eta Teresa Berrojalbiz
Abaituagandik. Aita gizon ikasia zen, urte ba-
tzuetan apaiz ikasketak eginak baitzituen,
nahiz apaiztegitik irten eta nekazaritzan aritu.
Urte batzuetan Bake Epaile ere jardun zuen.
1
40/1 Julita Berrojalbiz 5/12/05 13:41 Página 2

Ama, etxekoandre. Hiru seme-alaba izan zituz- Medikuntzatik

ten: nagusiena, Julita. Magisteritzara
Julitaren euskararekiko maitasuna pizteko, Batxiler Nagusi titulua lortu ondoren, Julita-
aldamenean bizi zen Felix Obieta apaizak ren asmoa Medikuntza ikastea zen, baina, ta-
garrantzi handia eduki omen zuen. Euskaltza- malez, ezin izan zuen bere nahia bete. Ez
le bera, Kristau Ikasbidea irakastearekin ba- egon garai haietan hain ondo ikusia emaku-
tera, euskara maitatzen ere ikasi omen zuten meek horrelako ikasketak egiterik. Magiste-
harengana katekesira joaten ziren umeek. ritza, ostera, hainbat baserri-alabak egin ohi
zuen.
Giro euskaldun eta euskaltzalean hazi zen
eta, bost urte bete zituenean, Eskola Publi-
koan hasi, erdaraz «sí» ere jakin gabe, harik
eta 12 urte bete arte. Hamar urterekin Bil-
boko mojatara aldatu eta gero, aita kartzela-
ratzean, Gasteizko teresianoetara doa, batxi-
lergo nagusia egitera.

Julita Berrojalbiz Gernika ondoko Ajangiz herrixka honetan jaio zen 1923an Julita Berrojalbiz batxilergoa ikasten ari zen garaian

2
40/1 Julita Berrojalbiz 5/12/05 13:41 Página 3
Bidegurutze honetan zela, Bilbon mutil bat
ezagutu eta maitemindu egiten dira. Jose An-
dres Andia zen eta ezkongai bihurtu ziren,
oso gazterik.
Zer ikasi behar zuen Julitak? Medikuntza egin
nahi zuen arren, bai gurasoek bai nobioak
asmo hori burutik ken zezan egin zioten.
Amore eman, Medikuntza ikastea baztertu,
eta beste aukera baten bila, Kimika ikastea
erabaki zuen, Zientzia saileko ikusi ere egi-
ten baitzuen bere burua.
Teresianoetako ikasleekin, Julita behean ezkerretatik lehena
Nahiz eta gurasoek eta ez hain pozik ikusi,
badoa Valladolidera Kimika ikasketei ekitera,
baina azkenean hau ere albo batera utzi be-
harrean aurkitzen da, ingurukoengan horre-
tarako berotasunik ez daukala eta.
Magisteritza ikasteari ekiten dio. 26 urte
dauka gainditzean.
Geroxeago, 1951ko irailaren 27an, Jose An-
dresekin ezkontzen da, Begoñako santute-
gian. Jose Andres abokatua da, eta Bilbon jar-
tzen dute egoitza, Rodríguez Arias kalean.
3
40/1 Julita Berrojalbiz 5/12/05 13:41 Página 4
Euskararen arloko egiten
Ikasketak gaztelaniaz eginak bazituen ere,
Kristau Dotrina, aldiz, euskaraz ikasia zeu-
kan. Honela, beraren esanaren arabera: «Bil-
bora etorri nintzenean, ezkonduta, esan ne-
ban, bueno, ez daukat zer eginik eta gauza
bat egin behar dot, alfabetatu egin behar naz.
Nik irakurtzen banekien, Kristau Ikasbidea
euskaraz ikasi neban eta, baina gramatikarik,
ez. Eta jo neban, ba… Xabier Peña zen or-
duan Euskaltzaindian gramatika emoten eba-
na, 1952-53 ikasturtean, eta beragaz ikasi
neban. Erdaraz ikasten zen orduan euskaraz-
ko gramatika».
«Eta gero umeak eduki nebazan, hiru umetxo,
neskatilatxoa —Isabel—, mutiltxoa —Ander—
eta beste mutiltxo bat —Jabier—, eta gu-
rean euskaraz bakarrik egiten zen, nik berba
bat erdaraz egiten be ez neutsen izten; eta
neskatotxoak lau urte egin zituenean, hasi
nintzen pentsatzen, ai, nora nik eroango?»
Medikuntzari uko egin eta Magisteritza
ikasi zuen Julita Berrojalbizek
4
Julita Bizkaiko
ikastolen sorreran:
San Nikolaseko hasiera
Julitak hasiera-hasieratik hartu zuen parte
Bizkaiko ikastolen sorreran. Bilboko lehe-
nengo ikastolak, San Nikolas parrokiako ka-
tekesia praktikatzeko erabiltzen zituzten
geletan, izan zuen hasiera, 1957ko urriaren
9an.
Lege aldetik, eta 1945eko «Ley de Instruc-
ción Primaria» delakoaren arabera, gaztela-
niaz baino ezin zen irakatsi. Behaztopo latza
euskara eta euskaraz irakatsi ahal izateko.
Egia esateko, «klandestinoki» jarduteko as-
moa zeukaten, Elizaren babespean edo.
Era berean, haize berriak ote zetozen ema-
ten zuen, Joaquín Ruiz Jiménezen ministroal-
diaren ondoren, 1951-56 urteetan, edota
Rubio García-Minaren ministroaldiaren ges-
tio barnean, «Plan Nacional de Construccio-
nes Escolares» dela eta.
Giro honen barnean, Xabier Peña bultzatzai-
le zela, Donostian Elbira Zipitriak egiten
ziharduena jarraibide harturik, San Nikolas
parrokiako katekesira jotzen dute gela bila.
Andereñoak Julita, Agurtzane Alberdi, Aran-
tza Foruria eta Maria Angeles Garai dira.
40/1 Julita Berrojalbiz 5/12/05 13:41 Página 5
Bilboko Solokoetxe izeneko eskola honetan ikasten zuten neskek Magisteritza, 1913an inauguratu zenetik
Ikastola horretako sorreran lan handia egin
zuten Julitak eta eliza hartan apaiz zen Jesus
Gonzalezek. Eurokin batera, Agurtzane Al-
berdi eta Maria Angeles Garai andereñoak
izan ziren; ikasleak, hamalau ume. Honetxek:
Ane Miren Zubiri Zearra, Jasone Irarragorri
Bigera, Nerea eta Idoia Gandariasbeitia Zu-
bizarreta, Isabel eta Ander Andia Berrojalbiz,
Patrik Markoartu Rotaetxe, Iñigo eta Paul
Muñoyerro Ajuriagoxeaskoa, Arantza Foruria
Atxabal, Mikel Rotaetxe Gallano, Jon Bilbao
Saralegi, Gaizka Jiménez Larrea eta Edurne
Alegria Guerediaga.
Guztion buru edo lehendakari, Sabin Zubiri.
Guztion artean, andereñoei hilero 1.500 pe-
zeta inguru ordaintzen zaizkie. Esan bezala,
1957ko urriaren 9an eman zitzaion hasiera.
Lehen uneko l4 haurrek euskara dakite.
Otsailean beste 14 erdaldun gehitzen zaizkie.
Txikienak hiru urte dauka; sei, zaharrenak.
Ikasturte bukaeran, baina, Gurpide gotzainak
parrokiako lokalak ikastolak erabil ditzan de-
bekatzen du, ez die horretarako baimenik
ematen. Ez omen zekien han ikastolarik ze-
goenik ere.
5
40/1 Julita Berrojalbiz 5/12/05 13:41 Página 6

Deigarria litzateke Gurpidek ez jakitea San San Nikolasetik Iralabarriko

Nikolasen zer gertatzen zen. Baietz jokatuko frantziskotarretara
genuke: bai Gurpide eta bai beronen babesle
«Urte bete —dio Julitak— han egon ginen,
zen Javier de Ybarra y Berge «euskalerriakoa»
San Nikolasen, gero joan ginen Iralabarriko
jakinean ziratekeen, nahiz eta salaketaren bat
frantziskotarrengana, haiek egiten euskuen
jasotzean, ezjakinarena egin,Aginte zentralaren
beste tokitxo bat, eta hantxe egon ginen
aurrean. Zehatzago ari daiteke Josune Zearra
urte bete osoa, eta beste urtea hasi eta hiru
honetaz: «Gurpide Gotzainak zarratu egin
hilabetera inspektorea eta polizia joan ziren
eban ikastolea, Gobernadorearen aginduz».
eta itxi eben ikastola.»

Iralabarriko frantziskotarren komentuan, aita

Eugenio Agirretxek asko eta asko babestu-

Mendia eta itsasoa asko maite zituen Julita Berrojalbizek

6
40/1 Julita Berrojalbiz 5/12/05 13:41 Página 7
rik, 1959ko urtarrilaren 9an hasi zen ikasta-
roa, hots, lau hilabeteko atzerapenaz. Hau-
rrak, hiru eta zortzi urtekoak, azkenerantz,
48. Andereñoak, Agurtzane Alberdi, Severina
Mardaraz, Estibalitz Gereño eta Karmen
Gangoiti. Guztion kudeatzaile, Julita.
Ikasle gehienak Abando eta Bilbo Zahar in-
gurukoak zirelarik, Iralabarriko komentua
albora xamar gelditzen zela eta, autobus
txiki bat erosten dute, garraiorako. Horrez
Julita ezkontza egunean, zoriontsu
gain, egoitza egokitu beharrean aurkitzen
dira: guztirako, 50.000 pezetako mailegua
hartzen dute Banco Guipuzcoanon.
Ez zuen saio honek ere jarraipenik izan: Oroz-
kon guardia zibil batengandik jaioriko Pablo
Sánchez Azpuru inspektoreak, ikastola «klan-
destino» honen berri jakin, bertora aurkeztu,
eta Gobernadore Zibilagana salaketa helarazi
zuen, legez kanpokoa zelako, euskara irakasten
zuelako eta ageri-agerian separatista zelako…
Jose Andres Andia bilbotarrarekin ezkondu zen Julita 1951ko
irailaren 27an
7
40/1 Julita Berrojalbiz 5/12/05 13:41 Página 8
Guzti horregatik, «debe procederse a la clau-
sura inmediata» ziotson Gobernadoreari.
Ondorioz, Sabin Zubiri, Estibalitz Gereño,
Karmen Gangoiti, Seberina Mardaraz eta
Agurtzane Alberdi isunaz zigortuak izan zi-
ren, eta «ikastola» hertsia.
Zigor hauei eta Gurpide gotzainaren jokaerari
buruz, zera esaten zigun Josune Zearrak, Be-
goñazpi Ikastolaren sortzaileetakoak eta Irala-
barrin zigorturiko Sabin Zubiriren emazteak:
«“Guk Gotzain jaunaren baimena daukagu”
esan geuntsan Gobernadoreari; ez zan ida-
tzizkoa, baina bai ahoz. Ezetz inoskun Gober-
nadoreak. Orduan joan ziran Gurpide Go-
tzainarengana Sabin, Bernardo Mesanza, Iñaki
Beristain, Jose Ramon Markoartu… Besoak al-
txata agertu jaken, teatroan legez: “Txarto
ulertze bat egoala […] Errejimenagaz egoan,
ez eban gura gugaz txarto geratzerik, baina eu-
rekaz ondo, eta bietara ezin da, ezta?”».
8
Elizaren magaletik
sukaldeetara
Bidegurutze ilun honetan, badio Julitak: «Nik
Magisterio deukot eta niri irakaskintza atse-
gin zait, gainera ez nituen neure umetxoak
erdarazko toki batetara bidali nahi eta zera
esan genuen, batek daki kartzelara joaten
bagaran, baina hasi behar dogu etxerik etxe.
Eta hainbeste urtetan holan ibili ginen».
Une honetan Julitaren jarrera eta erabakiak
berebizikoak dira Bizkaiko Ikastolen garape-
nerako. Izan ere, halako debeku eta hertsial-
dien ondoren, hainbat gurasok euren hau-
rren eskola-etorkizuna kolokan jartzen dela
ikusten dute. Hainbat haur Eskolapioetara,
Jesuitetara, Santiago Apostolera, Teresia-
noetara… doaz. Zenbait gurasok «Zuen
seme-alaben heziketa jokoan darabilzue»,
«Ez daukazue eskubiderik, egiten duzuena
egiteko» gedar egin ohi zion.
Katekesian ikasi zuen Julitak
euskaraz irakurtzen eta euskara
maitatzen
40/1 Julita Berrojalbiz 5/12/05 13:41 Página 9
Julitaren eraginez, hala ere, hainbat guraso
biltzen dira berriz ere. Zenbait ama, zehaz-
kiago, agian; agian, zenbait senarri ere jark
eginez: «Gizonok ordukoz proiektoa itxia
eben eta ha guztia amaitutzat gelditu zan
[…] Jarraitzea erabagi genduan […] Gauzak
ez geunkazan argi, baina gure borondatea
eragozpen guztiak baino handiagoa zan […]»
zioen Julitak. Josune Zearrak ere bazioskun:
«[…] guk, emakumeok, —gizonak baino
adoretsuago gu—, eta neu baino gehiago
Tere Rotaetxe eta Julita Berrojalbiz».
Xabier Peña Agurtzane Alberdi andereñoarekin
1960. urtea da, urte eraginkorra Euskal He-
rriarentzat: Agirre lehendakaria hiltzen da,
339 apaizek eskutitz ospetsua igortzen dio
Eliz Agintaritzari. ETA jaiotzen da.
Bost sukaldetan dihardute, hasieran. Sukal-
de-ikastola hauek Bilbo osoan zehar «ireki»
ziren: Espartero, C. Volantín, Urkixo Zumar-
dia, R. Arias, M. Agirre, Gran Vía, Henao, Ler-
sundi, Rekalde Zumardia, G. Salazar, Irala, La-
bayru, P. A. Kareaga, Barrainkua, Mazarredo,
G. Salazar, R. Arias, Aiala, Espartero, Henao,
Egaña, F. Sarasate eta Indautxu Plaza kalee-
tan. Julitaren beraren etxean 12 haur ari
dira. Isabel alaba nagusia Tivoliko Esklaboe-
tan matrikulatu dute, eta bi txikiak, etxeko
sukaldean.
Julitak berak bilatzen ditu sukalde guztie-
tarako andereñoak. Hauen artean, gerra
aurrean ere andereño izaniko Pilar Munia-
tegi. Euskara aldetiko prestakuntza Maria
Angeles Garai eta Julitaren etxean egiten
dute, sarritan Gotzon Garitaonaindia eta
X. Peña maixu direla.
Sukaldeetako jarduna «klandestino» girokoa
da: «Habíamos recibido ciertas consignas
para casos de alguna dificultad; es decir, si al-
guien nos preguntaba sobre nuestra perma-
nencia en el piso, debíamos decir que venía-
mos de jugar o de celebrar un cumpleaños.
Nunca debíamos aludir a la ikastola» esan
du ikasle klandestino izan zen Jasone Irarra-
gorrik.
9
40/1 Julita Berrojalbiz 5/12/05 13:41 Página 10

Xabier Peñaren ikasle eta lagun taldekoa izan zen Berrojalbiz

10
40/1 Julita Berrojalbiz 5/12/05 13:41 Página 11

legeztatzen
Ikastolak

Resurrección María de
Azkue ikastola
uzia, baina, ikastolak legeztatzea zen.

A «Gero —dio Julitak— 1965eko Ira-

kaskintza Lege Berriak Libro de Esco-
laridad edota Cartilla de Escolaridad be-
harrezko jartzen zituen, Batxilerra
egiten hasi ahal izateko, eta esan eben
ofiziala izan behar ebala irakaskin-
San Nikolas parrokiak katekesiaren izenean babestu zuen ikastola

per bat, eta paper horrekin inspekziora

tzak eta, zentru ofiziala ez bazen,
umeek ondoan zeukaten Eskola Pu-
blikora joan behar zutela esamina-
tzera.
joan ginen.
Inspektorea Iralabarri itxi euskuna zen. Bai-
na, antza, damutu egin zen eta gure alde ja-
rri:“Legea bete behar dozue” esan euskun.

Orduan Xabier Peñarengana jo ne- Diputaziora joan eta lege guztien kopia atera
ban eta hark Alfontso Irigoienengana eban eta paper guztiak eroan eta gero han, El-
bidali ninduen. Irigoien Diputaziora kano 6an gure lagun batek eukan etxe bat hu-
joan zen eta han emon euskuen pa- tsik eta hantxe sartu ginen. Hara eroan gen-

11
40/1 Julita Berrojalbiz 5/12/05 13:41 Página 12
duan Gotzaina eta Gobernadoreari be karta
“Besamanos” bat bidali neutsan eta inspekto-
reari be bai. Itzela izan zen. Ospatu genuen.»
X. Peñak aholkaturik, Julitak Euskaltzaindian
aurkitzen du babes eta orientabiderik: «Eus-
kaltzaindiak eskeini euskun laguntza eta ba-
besa, geroari begira, erabakiorra izan zan:
Euskaltzaindiko Idazkari lanak orduan egiten
zituan Alfonso Irigoien berehala konturatu
zan arazoaren garrantziaz eta bere indar eta
eragin guztiekin ikastolea legeztatzeko proiek-
toa bultzatzen hasi zan; handik aurrera biok
joaten ginan zein Diputaziora zein Sánchez
San Nikolas ikastolako haurrak andereñoarekin Begoñan, 1958an
12
Inspektorearekin berba egitera, Irakaskuntza
Delegaziora».
Euskaltzaindiaren babesarekin, Julita eta Al-
fontsok Pablo Sánchez inspektorearengana
jotzen dute, Ikastola legeztatzeko zer egin
behar duten galdez. Zerbait mira eginda eta
modu onez hartzen ditu, eta nora jo behar
duten bideak erakusten. Agur egikeran, Di-
putaziora ere laguntza eske, agiri moduren
baten bila, joatekotan direla diotsote Pablori.
«Si Uds. consiguen esa comunicación de la
Diputación, todo podría ser mucho más fá-
cil» ihardetsi omen zien.
40/1 Julita Berrojalbiz 5/12/05 13:41 Página 13

Diputazioko presidente zen Fernando de

Ybarra, Harriluzeko Markesarekin hitz egiten,
eta beronengandik «Dekretu» bat lortzen
dute, besteak beste zioena: «[…] dispongo se
haga llegar a la Academia de la Lengua Vasca
la complacencia con que la Corporación ve la
creación de dicho Colegio de Primera Ense-
ñanza, donde ha de cultivarse el vascuence,
juntamente con el idioma oficial».

Gabriel Arestirengan ere aurkitzen da guzti

honen oihartzunik, garaiko Hierro egunkarian
dioenean: «[…] la Diputación de Vizcaya ha
abierto el primer colegio bilingüe oficial des-

Julita Berrojalbiz Azkueren irudia jasotzen

pués de la guerra; Centro docente de bi-

lingüismo […] donde ha de cultivarse el
vascuence».

Abiapuntu hauek eskuan, Julita eta Alfontso

Madrila doaz, Ministerioan baimen ofizialak
lortzeko asmoz. Hemen dira, baita ere, dela
zoriz dela akordioz, Fernando Ybarra eta An-
tonio Arrue «euskalerriakoak», eta lagun egi-
ten diete. Eta baimena lortzen dute. Bilbora
itzultzean, harrera pozgarria egiten zaie,
Abandoko estazioan.

Honi guztioni esker,Azkue Ikastola inaugura-

tzen da, Tere Rotaetxerena zen Elkano 6ko
etxadian. 1966eko ekainaren 8an Gurpide
Elbira Zipitriarekin praktikak egin zituen M.ª Angeles Garai
andereñoa gotzainak bedeinkatua izan zen, gaztelaniaz

13
40/1 Julita Berrojalbiz 5/12/05 13:41 Página 14
eta euskaraz hitz eginaz: «Poztu egiten gara,
gaztelera eta euskera batera ikasteko aukera
hau izateaz» zioen Otsagabiako seme Gurpi-
de jaunak.
Ikasleriak gora egiten du, ikasgelak txiki gel-
ditzen dira. Urte beteren buruan, 1968an, lo-
kal berria hartzen dute Gran Via 33ko 3. so-
lairuan.
Azkue Ikastola zuzentzen zuen Andere Elkartea
14
1971-72 ikasturtean, 530 ikasle ari dira
R. M. Azkue Ikastolan. Irakasleen artean, Julia
Egia da andereñorik zaharrena, Julitak gerra
aurretik andereño jardun zuen zenbait kon-
tratatu baitu. 17 dira guztiz, eta Julita zuzen-
dari pedagogikoa. Ahalegintzen dira Pedagogia
berriak ezagutzen, Rosa Sentat eta Escoles
d´Estiu bezalakoekin batera jardunez.
Erlijioaren irakaskuntzak ere badu ardurarik:
memoria hutsez aritzea baztertzen dute eta,
hain garrantzitsu gertatzen zen Jaunartze os-
pakizunerako, Jose Antonio Retolaza apaizak
material berriak prestatzen ditu.
Jaunartze ospakizunek aparteko eragin sozia-
la izan zuten euskararengan ere, erlijio arloaz
gain. 1972ko maiatzeko Anaitasunak informa-
tzen zuenez, Bilboko 11 parrokiatan egin zi-
ren euskaraz: «Jaunartzeak euskaraz». Bilbon
euskaraz egin ziren lehen jaunartzeei buruz-
ko artikulu bat atera zen Anaitasuna aldizka-
rian non esaten zigun nola Resurrección Ma-
ría Azkue ikastolako 63 haurrek egin zuten
jaunartzea, baina baita beste ikastola batzue-
tako haur batzuek egin zuten hauekin batera
eta guztira 12 eliza desberdinetan ospatu zi-
ren euskaraz egindako jaunartze hauek.
40/1 Julita Berrojalbiz 5/12/05 13:41 Página 15

— Anejako elizan 15 umek, 10 R. M. Azkue- Julita Bizkaiko ikastolen

koak eta beste 5ak parrokiakoak. sorrera-bultzatzaile
— Karmengo elizan 17 umek, guztiak R. M.Az-
Bizkaiko hainbat herritan sortzen diren ikas-
kuekoak.
tola berrietan, eragin handia izan zuen Bilbo-
— San Bizente elizan 5ek, guztiak ikastola-
ko lehen jarduera honek: Algortako San Ni-
koak.
kolas, Deustu, Artxandape, Portugaleteko
— San Frantzisko Xabier elizan 7k.
— San Anton elizan 11k, 3 R. M. Azkuekoak,
beste 8ak Begoñazpikoak.
— Begoñazpiko elizan 30ek eta guztiak Kar-
meloko ikastolakoak.
— Andra Mari Pilarrekoan R. M.Azkueko 12k.
— Deustuko Pasiotarren elizan hango ikas-
tolako 18k.
— San Fernando elizan R. M.Azkueko 10ek.
— Asisko San Frantzisko elizan R. M. Azkue-
ko 11k.
— Corpus Christi parrokian 23k, guztiak
R. M.Azkuekoak.

Zuzendaritzaren aldetik, Elkanoko Kontseilu

errektorea 20 emakumek osatzen dute,
gehienak amak, Julita buru, Tere Rotaetxe di-
ruzain, Begoña Insunza ondo-ondoan dutela.
Eugenio Agirretxe frantziskotarrak asko lagundu zion Iralabarrin
bigarren ikastola sortzen
Euskaltzaindiak, bestalde, oso begi onez ikus-
ten du Ikastola honen, eta besteen, bilakaera,
Astileku, Lekeitioko Resurreccion Maria de
eta Euskaltzaindiko izendatzen ditu Julita, Pa-
Azkue, Markinako Zerutxo, Santutxuko Kar-
kita Arregi eta Kermele Esnal, 1967ko mar-
melo, Bermeoko Eleizalde, Elorrioko Funcor,
txoaren 25ean.
Durango, Gernika, Euba, Ermuko Anaitasuna,
1967. honetan, bestalde, Euskarazaleak, «Eus- Matiena, Zornotzako Andra Mari, Arabako
keraren laguntzarako Elkartea», sortzen da Laudion… Guztiongan izan zuen eraginik,
Bilbon, Jesus Oleaga lehendakari eta 12 ba- aholkurik eta proposamenik Julitaren adore
tzordeko, Julita tarteko. eta aurrera nahiak.

15
40/1 Julita Berrojalbiz 5/12/05 13:41 Página 16
Villar Palasí lege berria,
erronka berriak
Pozik dihardu Julitak, arrakastatsu. Modu
bizi-biziz laburbiltzen du garai hau: «Ordu-
rarte ume asko egoan, gurasoak oso euska-
ra-maitaleak eta oso azkarrak ziren, baina
ofizial egin genduanean, ume asko eta asko
etorri ziren. Urte guztietan beste pisu bat
behar izaten genuen.
Gero etorri zen ordena bat esaten zebana,
orain arte egon dana irakaskintza orokorrean,
eta orduan etorri zen beste kartilatxo bat
edo beste liburutxo bat eskolakoa, eta han
hainbeste ume metroko egon behar zirela
Alfontso Irigoien euskaltzaina izan zuen laguntzaile ikastolak
legeztatzeko
16
esaten zan. Jesus! inspektorea etortzen zen
eta oinekin zsa-zsa hasten zen:
—Tantos metros: ¿cuántos niños tiene?
—Pues tantos.
—¡Le sobran a usted diez!
—¿Y dónde los meto?
Eta horrelaxe ibiltzen zen denbora guztian.
Eta orduan, lege barria etorri zanean esan
geduen: ez, horrela ezin leike, eta gurasoak
batu eta hauxe eta hauxe dago. Zeuek pen-
tsatu zer izango litzatekeen onena, baina nik
uste onena kooperatiba bat egitea izango li-
tzatekeela. Eta hortik, 1972. urtean, urten
eban Laurok».
Izan ere, Luis Villar Palasí 1968an Hezkuntza
Ministerioaren buru egitean, irakaskuntza
sistemaren berriztatzea gertatzen da. Hu-
rrengo urtean, Libro Blanco deritzona argita-
ratzen du eta, 1970ean «Ley General de la
Educación» delakoa. Lege berrian berebiziko
garrantzia dauka ikasgelen eta eskola-egoi-
tza guztiaren egoerak, instalazioak eta esko-
la-toki bakoitzaren hedamenak, Azkue Ikas-
tolak betetzen ez zituenak. Hauexegatik
Inspektorearen zsa-zsa oin-hotsa.
Bestaldetik, edonola ere, Lege Berriak Ikas-
tolen alderako zerbait zekarren, «En las re-
giones bilingües se podrán completar estos
conocimientos con el estudio de la lengua
vernácula respectiva», baitzioen esan ere.
40/1 Julita Berrojalbiz 5/12/05 13:41 Página 17
Josune Zearra eta Julita
Berrojalbiz: Begoñazpi
katolikoa eta Lauro laikoa
Elkano eta Gran Viako lokalak txiki gelditzean,
joera bi gertatzen dira nagusi: Sabin Zubiri-
ren emaztea, Josune Zearra buru dela, Eliza-
rekin harremanetan hasi eta Begoñazpi ize-
neko Bizkaiko Elizaren egoitza lortzen duena.
Zeharo eliztarrak dira, Zuzendaria Elizak
Julita Sopelako etxeko ortuan, 1970ean
berak izenda dezan erabakitzen dute eta ira-
kaskuntza konfesionalaren alde egiten. Ikasle
gehienak, Bilbo Zaharreko Espainiaren Ban-
kuan eta Loteria kalean Santiago Katedrale-
ko parrokiaren babesean ziren ikastoleta-
koak dira.
Julita Berrojalbizen asmoa, ostera, ikastola
«laiko» baten aldekoa da. Jabegoa kooperati-
barena da eta irakaskuntza ez da «konfesio-
nala» izango. Egoitza barruan ez dago «eliza-
rik», nahiz eta mezak eta ematen diren
jantokian eta beste. Ez dago kapelaurik ere,
nahiz eta estatutuetan «inspirazio kristaua»
izango duela agertu. Legeak agintzen duen
erlijio-ordua emango da, baina ez zaio ande-
reñoari bere sinesmena ere ikasleen aurrean
ager dezan agintzen edo eskatzen.
Josuneren beraren hitzetan, (Lauro eta Be-
goñazpi) «Enbor beraren besanga bi gara:
Lauro kooperatibea da eta Begoñazpi, Eliza-
rena. Nik kexak entzuten nebazan:“Ume ho-
nek ezta Gurutze Santearen ez Ave, Maria be
ez dakie!”. Eta batzuek inotsoen:“Hori, erliji-
noa eta, etxean erakusten da”. Eta neure us-
tez etxean eta ikastolan behar zan izan».
17
40/1 Julita Berrojalbiz 5/12/05 13:41 Página 18

«laikoaren» alde
Ikastola

Azkue ikastola Lauro Lauro ikastola 1972an zabaldu zen, Julita zuzendari pedagogikoa zela

ikastola bihurtzen da
san eta egin, Ikastola berria eraikitze-

E ko asmoak aurrera egiten du. Badira

Bilbon bertan egoitza berria jaso nahi
dutenak, baina, azkenean, Txorierriko
Loiuko Lauro auzoan begiztatzen di-
tuzte lurralde politak. «Lauro Txiki»
izeneko baserritxo bat dago bertan,
eta Ikastola berriari Lauro izena jar-
tzea erabakitzen dute. Lehen batzordea
16 gizonezkok osotzen du —Bilboko
Azkuen guztiak ziren ugazabandreak—,
lehendakari Josu Beldarrain etxagina
dela.
Cooperativa de enseñanza LAUROk
eta bere Kontseilu errektoreko lehen-
dakariak, J. Beldarrainek, Bilboko Pilar Carea-
ga alkatesari gutun bat idatzi zion 1970eko
abenduan. Ikastola berria Lauroko lurretan
eraikitzeko baimena eskatzen zuten: «[…]
solicita licencia de obras para construir un
Colegio que se dedicará a la enseñanza Pre-
Escolar, General Básica y Bachiller Superior
[…]». Eskariarekin batera, planoak.
(Baimenak Bilboko udalean eskatu ziren, ga-
rai hartan Loiu «Gran Bilbao» delakoan sar-
tzen baitzen. Desanexioa Eusko Jaurlaritzak
burutu zuen, eta agindua ematen zuen 1983ko
otsailaren 20an, Loiuri zegokion eta Bilboko

18
40/1 Julita Berrojalbiz 5/12/05 13:41 Página 19

Udalean zen dokumentazio guztia Loiura ción que la idea es altamente beneficiosa
eramana izan zedin, Lauro Ikastolari dago- para los niños de Lujua, recientemente anexio-
kiona barne). nada a la Villa, en la cual por otra parte, te-
niendo en cuenta que en los planes de urba-
1970eko abenduaren 22an Bizkaiko Osasu-
nización de la misma se prevén polígonos
neko Buruzagitzak ematen dio erantzuna
para la construcción de viviendas y peque-
R. Beldarraini, proiektua martxan jartzeko
ñas industrias, el centro propuesto por la
baimenarekin: «Examinado el Proyecto y pla-
Cooperativa de Enseñanza Lauro resolverá,
nos […] esta Jefatura estima que dicho Co-
sin duda, un inmediato problema de ense-
legio, según el proyecto presentado, reúne
ñanza, por lo que puede considerarse de in-
óptimas condiciones higiénico-sanitarias, por terés social».
lo que procede declarar apto […]».
Ikusten denez, Udalean edo ez zuten ulertu
1971ko azaroaren 27an, Bilboko Udalaren li- zein zen Julita eta beren asmoa, hots, Bilbo-
zentzia heltzen da, ikasgela, jantoki, jolasle- ko Azkueko ikasleak Laurora eramatea, edo-
kuek… izan behar zituzten baldintzak 24 pun- ta ez ulertuarena egin zuten.
tutan markatuz, guztiok bete beharrekoak,
eraikitzen hasteko baimena aurrera atera 1972ko ekainean, espainiar Estatuaren Lan
ahal zedin, eta hauek kontutan eduki behar Ministerioak adierazten zion kooperatibari,
ziren beti, eraikina onartua izatea nahi ba- onartuak izan zirela Lauro kooperatibak
zen. (Puntu guzti hauek baldintza urbanisti- aurkeztutako estatutuak: «[…] ha tenido a
ko-teknikoez hitz egiten dute), eta zioen,
besteak beste: «[…] se le concede licencia
de obras para construir un Colegio […] no
existe inconveniente en que se autoricen las
obras, máxime teniendo en cuenta que se-
gún Certificado Municipal que precede a la
solicitud, ha sido considerado el proyecto
como de interés social».

Hilabete geroxeago, hots, 1971ko abendua-

ren 3an, Ricardo Andrés Medina Salvete Bil-
boko Udaleko abokatu eta sekretarioak,
Udalaren izenean, erantzuten zion Beldarrai-
nen eskariari, esanez: «[…] estima esta sec- Berrojalbiz Julita Egia gerra aurreko andereñoari egindako omenaldian

19
40/1 Julita Berrojalbiz 26/12/05 16:09 Página 20

bien aprobar e inscribir los Estatutos de la
Cooperativa de Enseñanza Lauro […]».
Ikusten denez, ez eskariaren aldetik ez bai-
men emaileen aldetik, ez da inoiz ere elebi-
tasunaren auzirik aitatzen.
Eraikuntza Beldarrainen beraren esku geldi-
tzen da. Arkitektoak, Nikola Madariaga eta
Lander Gallastegi: teilatu gorria, kristalera
zabalak, porlanezko zutabeak biluzik eta jo-
las leku handiak.
Etxegintza gizonezkoen esku badago ere, es-
kola bizitza Julitak gobernatzen du. Zenbait
irakasle eta irakasle ez den langile Azkuetik
dakartza, Pilar Muniategi eta Juli Egia barne.
Hauetariko bi, egun ere —2005ean—, Lauro
horretan ari dira: Mertxe Sagarna eta Txaro
Arriaga.

Bazkideak 500 dira eta ikasleak, kasik 1.000.

Nagusienek OHOko zazpigarren mailari eki-
ten diote.

Garai hartan «ezker abertzalekotzat» jotzen

zen Anaitasuna aldizkariak «Lauro euskal ko-
legioa» titulupean jarraiko berri hauxe eman
zuen: «Bilboko 120 bat euskaltzalek elkarte,

Zumaldek irudikatutako Julita Berrojalbiz, Lauro ikastolako Julita eta Jose Andres, Isabel alabak Zuzenbideko titulu-birreta
liburutegian jantzi zuen egunean, 1975ean

20
40/1 Julita Berrojalbiz 5/12/05 13:41 Página 21

edo baita ere deitu ahal zaion kooperatiba Kolejio hau egin daitenean, mila umerentza-
bat biribildu dute. Hau, Lauron (Loiun) eus- ko tokia izango du. Orain, amets hori aurre-
kal eskola handi bat eraiki ahal izateko. Be- ra eroan ahal izateko Bilboko Udalaren bai-
raien lehendakaria Josu Beldarrain gizon mena behar da, Loiu Bilbo barruan sartzen
prestua da. Bizkaiko banketxeek utzitako fi- baita». Villar Palasíren Legean ez da behin
nantziazioari esker, lurralde zabal batzuk ere «eskola» hitza erabiltzen, «Colegio Pú-
erosi dituzte Lauron. Ondoren legeak agin- blico» baizik. Anaitasunaren euskal bertsioan,
tzen dituen plano eta beharrezkoak diren ordea, garaiko ezkertiartasunaren airea bis-
gauza guztiak Madrilera bidali dituzte. Ministe- tako da.
rio de Educación y Ciencia-k ahalegin horrek
ontzat eman ondoren, Ministerio de Vivien-
da-k, Banco de la Construcción delakoaren
bidez, 10 milioi pezeta eman deutsez, kolegio
hori egin ahal izateko: milioi bat hogei urte-
ren buruan berriz ordaintzeko eta beste be-
deratziak dohan izango direnak.

Julita Berrojalbiz bere bilobatxo batekin Jose Andres Andia, Julitaren senarra, bilobatxoarekin

21
40/1 Julita Berrojalbiz 5/12/05 13:41 Página 22
Lauroren inaugurazio
ofiziala eta klandestinoa
Lauro Ikastolak bi inaugurazio izan zituen
1973an: lehena ofiziala eta bigarrena klan-
destinoa. Ofizialean, inspektorea eta beste
zenbait goi kargu izan ziren, masta gainean
Espainiako bandera ezarriz.
Inaugurazio ofiziala gertatu zen egun berean,
klandestinoa ere izan zen, gauerdian: espai-
niar bandera jaitsi eta ikurrina izan zen al-
txatua, Kontseilu errektoreko zenbait kide
urduri baina ausart zirela. Era berean, Bilbo-
tik Ikastolarako bidean, haitz handien azpial-
deko bihurgune gogorrean, «Gora Euskadi
Askatuta» deia agertu zen. Isilean, baita ere,
J. M. Leizaola lehendakariaren bisita izan
zuen egoitza berriak.
Inaugurazioa egin eta egun gutxitara, irakasleen
bazkari ordu eta mahaian, Julita Berrojalbizek
Kontxa Azaola jarri zuen bere eskuinean, apar-
teko bazkaltiar legez. Kontxa Emakume Batza-
ren lehendakaria izana zen gerra aurrean.
Julita Jose Andres senarrarekin Sopelan, 1986an
22
Julitaren filosofia
Julitak, bere aldetik, «Ikastolaren ezaugarri
nagusia euskara ikastea eta euskaraz berba
egitea da» esan ohi zuen, behin eta berriz. Ez
zuen eskolarik ematen, baina bere presentzia
ezagun-ezaguna zen, diziplina akademikoa
betea izan zedin. Bizkaitarra izan arren, ira-
kaskuntzaren etorkizuna euskara batuaren
bidetik zetorrelakoan zegoen eta, erlijioaren
aldetik, «eskolan irakatsi egiten da, baina hau
ez da katekesia, irakasten duen andereñoak
ganoraz egin behar du, baina ezin zaio sines-
mena ager dezan eskatu».
Zenbaitetan zenbait gurasok ikasleek unifor-
meren bat izan behar zutela eskatu bazuten
ere, ezezkoaren alde egiten zuen. Era be-
rean, Ikastolaren lurraldeak hesituak edo
hertsiak behar zirela eskatzen zutenei, nahi-
ko zela iragarki batek sarrera atea non ze-
goen adieraztea esan ohi zuen.
Iruñean 1977ko Aberri Egunean, bere ezkerrean ikurrinarekin
Begoña Insunza
40/1 Julita Berrojalbiz 5/12/05 13:41 Página 23
Julita eta ikastola berriak
Bizkaian
Zuzendaritza horretaz gain, Julitak ikastola
berriak sortzeari ekin zion, edota sortzen la-
guntzeari, Bizkaiko hainbat herritan. Bera
izan zen ikastola horietan bultzatzaile eta la-
guntzailea, hala nola Algortako San Nikola-
sen, Deustuko ikastolan, Artxandapekoan,
Portugaleteko Astilekun, Lekeitioko Resu-
rrección María de Azkuen, Markinako Zeru-
txon, Santutxuko Karmelon, Bermeoko Elei-
zalden, Elorrion, Durangon, Gernikan, Euban,
Ermuan, Matienan,Arabako Laudion…
Ikastoletako lanetatik aparte, udalekuez ere
arduratu zen, eta Euskerazaleak elkarteko la-
netan ere parte hartu zuen.
Ondo merezitua, Euskaltzaindiak euskaltzain
urgazle izendatu zuen 1967 urtean, eta oho-
rezko euskaltzain 1998n.
Iñaki Etxezarreta, Jesús Atxa, Antonio Campos eta
Julita Berrojalbiz, 1992an
Julitaren kargu uztea
Lauron
70eko hamarkadan indartsu ari dira ikasto-
lak. 75-76 ikasturtean, Lauroko ikasle zaha-
rrenek OHO amaitu dute eta lehen batxi-
lergoari ekiten diote. Legeak agindu legez,
maila berri honetarako zuzendari pedago-
gikoak lizentziaduna behar du izan. Julita an-
dereño da, magisterioduna. 53 urte dauka,
adoretsu ari da. Kontseilu errektorekoek li-
zentziaduna jarri nahi dute Zuzendaritzan.
Hazkundea handia izan da, kasik arrapaladan
gertatua. Julitak, min samin isilez, utzi egiten
Euskaldunon Egunkariako «Sortzen Taldea»
23
40/1 Julita Berrojalbiz 5/12/05 13:41 Página 24
du irakaskuntza. Beste 22 urtez, Ikastola be-
rrien sorreran lagunduko du, adiskide zaha-
rrekin elkartuko da, etxea zainduko —ilobak
Lauron inskribatuko— eta Euskal Herriaren-
tzat bere eskuez landatutako arrosa ederra-
ren berri emango ondorengoei.
Euskaldunon Egunkariak argitaratutako eskela, 1998ko
azaroaren 3an
24
Karmelo Etxenagusiaren
agur-hitzak hileta egunean
Bilboko aita Agustindarren elizan 1998ko
azaroaren 3an, ziotson Karmelok eliz-agurra
egikeran: «Gure Julita ama on eta samurra izan
da seme-alabentzat: andra argi, eragile eta
ekintzailea ezagutu dogunontzat; euskaltzale
txalogarria, euskeraren alde hainbeste lan
eta burruka egindako emakumea, euskaldun
zintzoen eta euskal erakundeen esker ona
irabazitakaoa».
Euskaltzaindiaren Ribera 6ko egoitzan, Ori-
xeren Euskaldunak irakurri eta komentatu
ohi zuten Julita eta beste ikasleek Xabier Pe-
ñarekin. Seguruenetik buruz ikasi izango zu-
ten hasierako zortziko txikia:
Zatozkida, Goi-arnas.
eizu nerekin lan,
erri baten arnasa
mamitu dezadan.
Geroak esan beza:
erri bat izan zan;
edo-ta ats emaiogun.
ontan iraun dezan.
Julitaren bihotz-muinean azken bi puntuek
egiten zuten dar-dar. Ajangiz euskaldune-
tik Bilboko kalera etorria, amets eta borro-
ka egin zuen Euskal Herriak «ontan iraun
dezan».
Hizkuntza Politikarako Sailburuordetzak liburuxka hau egiteko, jasotako laguntzagatik, eskerrak eman nahi
dizkie:
• Berrojalbiz familiari • HABEri
• Auñamendiri • Gipuzkoako Ikastolen Elkarteari

Liburu erabilienak
• AMEZUA PUELLÉS, Iñaki: Mila esker, andereño. Lasarte-Oria, 2005.
• ANAITASUNA: «Lauro euskal kolegioa» in Anaitasuna, 1971.IX.30.
• ANAITASUNA: «Jaunartzeak euskaraz» in Anaitasuna, 1972.V.30.
• ARESTI, Gabriel: «Homenaje a Kirikiño y a la cátedra de la lengua vasca» in Hierro, 1966.VII.9.
• ARRIEN, Gregorio: Bizkaiko Ikastolak, 1957-1972. Donostia, 1992.
• ASTIZ, Miguel Ángel: «Se bendijo ayer el primer colegio bilingüe» in La Gaceta del Norte. Bilbao
9.VI.1966.
• AZPIRI, Beatriz: «Juliana Berrojalbiz» in Habe, 141.
• ETXENAGUSIA, Karmelo: «Julita Berrojalbizen hiletan» in Euskerea nire bizitzan. Bilbao, 2003.
• GARMENDIA, Elixabete: Bidegileak: Maria Angeles Garai. Donostia, 2002.
• GEREÑO, Xabier: «Julia Berrojalbiz-en omenez» in Euskera, 1999-1.
• GURPIDE, Pablo: «Euskera-gaztelera irakaskintza» (R. M. Azkue ofizial bihurtzean irakurria) in Zeru-
ko Argia, 1966.VII.17.
• IRIGOIEN, Alfonso: Sorterriaren alde. Bilbao, 1975.
• LOIUKO UDALAREN ARTXIBATEGIA: Baimen-eskari-erantzun Dokumenduak. (Polentzi Soldevillaren
kortesia).
• RETOLAZA, Jose Antonio: Umien leen autortza eta lehen jaunartzerako gertabide. 1967. (Argitara gabea).
• ZELAIETA, Angel: «Josune Zearra, ikastolen sorreran jardundakoa» in Euskaldunon Egunkaria.
2001.VII.1.

Zuzendaritza: Mikel Atxaga

Argitaraldia: 1.a, 2005eko abendua
Ale-kopurua: 3.000
© Euskal Autonomia Erkidegoko Administrazioa
Kultura Saila
Argitaratzailea: Eusko Jaurlaritzaren Argitalpen Zerbitzu Nagusia
Servicio Central de Publicaciones del Gobierno Vasco
Donostia-San Sebastián, 1 - 01010 Vitoria-Gasteiz
Argazkilaria: Edorta Sanz
Fotokonposizioa: R.G.M., S.A.
Inprimaketa: R.G.M., S.A.
Padre Larramendi, 2 - 48012 Bilbao
ISBN: 84-457-2370-7 (Lan osoarena)
84-457-2371-5
L.G.: BI - 3287-05