1

UDK:613.2 CODENHRIS-A ISSN 0018-68727

ČASOPIS DRUŠTVA ZA ISHRANU SRBIJE
THE JOURNAL OF SERBIAN NUTRITION SOCIETY

55
FOOD AND NUTRITION ПИЩА И ПИТАНИЕ LES ALIMENTS ET L’ALIMENTATION NAHRUNG UND ERNÄHRUNG
VOL. 55 BEOGRAD 2014. BROJ 2
 UDK:613.2 CODENHRIS-A ISSN 0018-68727

VOL. 55 BEOGRAD, 2014. BROJ 2

Vlasnik i izdavač/
Owner and Publisher:
Društvo za ishranu Srbije
11000 Beograd, Savska 9/II
Izdavački savet/
Editorial Committee:
Slavica Šiler-Marinković,
Milan Mirić, Ivanka Miletić,
Olivera Bunčić, Draga Plećaš,
Nedeljko Radlović, Marijana Carić,
Desanka Božidarević,
Dragojlo Obradović,
Petrica Ružić, Budimka Novaković,
Slavica Suzić, Ilija Vuković
SADRŽAJ / CONTENTS
NAUČNI RADOVI / ORIGINAL SCIENTIFIC PAPERS
Milica Pojić, Miroslav Hadnađev, Tamara Dapčević Hadnađev, Aleksandra
Mišan, Marijana Sakač, Bojana Šarić
• Testenina obogaćena konopljinim brašnom: Novi testeničarski proizvod .......... 37
Pasta enriched with hemp flour: New pasta product
Sonja Veljović, Mile Veljović, Saša Despotović, Bojana Ivković, Ida Leskošek-
Čukalović, Miomir Nikšić, Ninoslav Nikićević
• Uticaj plodonosnog tela gljive Ganoderma lucidum na antioksidativni
kapacitet lozovih rakija ................................................................. 43
The effect of Ganoderma lucidum fruit body on antioxidant capacity of
grape brandies

Glavni urednik/ STRUČNI RADOVI / ARTICLES

Editor in Chief:
Petrica Ružić
Članovi uređivačkog odbora/
Editorial Board:
Dennis Lairon (Francuska),
Antonia Trichopoulou (Grčka),
Petar Raspor (Slovenija),
Slađana Šobajić,
Ida Leskošek-Čukalović,
Ljiljana Trajković-Pavlović,
Dušica Stojanović,
Slavica Rađen,
Spasenija Milanović,
Miomir Nikšić, Biljana Vuletić,
Viktor Nedović, Mirjana Demin,
Nađa Vasiljević,
Lidija Petruševska-Tozi
(Makedonija)
Damnjanović Ivana, Stojanović Dušica, Kocić Gordana, Najman Stevo,
Stojanović Sanja, Pesić Srđan
• Farmakoterapijski aspekti primene alfa-lipoinske kiseline kao
antioksidansa .......................................................................................... 48
Pharmacotherapeutic aspects of the application of alpha-lipoic acid as an
antioxidant
Olivera Ninković Mrđenovački
• Uticaj određenih sastojaka hrane na proces ateroskleroze .............................. 54
Impact of some food ingredients to atherosclerosis process
Maja Nikolić, Martina Nikolić, Bojana Vuković Mirković
• Unos voća i povrća kod studenata farmacije u Nišu ............................ 59
Fruits and vegetables intake in pharmacy students in Niš
Obaveštenja o skupovima / Featured Meetings ..................................................... 65
Uputstvo autorima / Instruction to Authors ............................................................ 66

Lektor za srpski i prevodilac

za engleski jezik:
Danica Pavlović

Grafička obrada:
Mirjana Lolić

Saradnik za UDK:
Bojana Veselinović

Uredništvo i administracija:
11000 Beograd, Savska 9/II
Tel: 011/ 2109-589
p. fah: 333

ČASOPIS IZLAZI
DVA PUTA GODIŠNJE

У ТРОШКОВИМА ШТАМПАЊА
ЧАСОПИСА УЧЕСТВУЈЕ
МИНИСТАРСТВО ПРОСВЕТЕ,
НАУКЕ И ТЕХНОЛОШКОГ
РАЗВОЈА РЕПУБЛИКЕ СРБИЈЕ

Štampa:
Pekograf,
Zemun, Vojni put 258d
tel: 011 314 91 66
 Poštovani čitaoci, Dear readers,

Časopis Društva za ishranu Srbije The Journal of Serbian Nutrition Society

„Hrana i ishrana“ je naučno-stručna pub-
likacija čija je osnovna koncepcija objavljivan-
je originalnih naučnih radova, saopštenja,
stručnih radova i literaturnih pregleda iz
oblasti ishrane, prehrambene tehnologije,
poljoprivrede i drugih srodnih disciplina. U
časopisu se takođe, objavljuju prikazi knjiga,
izveštaji sa kongresa i drugih stručnih skupo-
va, aktuelne vesti iz oblasti hrane i ishrane,
informacije o održavanju stručnih skupova i
pisma urdništvu.
Pozivamo Vas da svojim učešćem -
objavljivanjem naučnih i stručnih radova,
korisnim predlozima doprinesete da časopis
„Hrana i ishrana” dostigne još viši nivo kvalite-
ta i veću popularnost u naučnim i stručnim kru-
govima u zemlji i inostranstvu.
“Food and Nutrition” is a scientific-technical
publication with basic policy to publish origi-
nal scientific papers, communications, pro-
fessional papers and literature reviews in the
field of nutrition, food technology, agriculture,
and related disciplines. Book reviews, congres
reports, current news in the fields of food and
nutrition, information on scientific and profes-
sional meetings, and letters to the editor are also
published.
You are invited to submit sccientific and
professional papers, advices and communica-
tions in order to enhance the quality of the
journal, as well as its popularity among read-
ers both home and abroad.

Glavni urednik Editor-in-chief

Prof. Petrica Ružić Prof. Petrica Ružić

ČLANARINA I PRETPLATA MEMBERSHIP AND INSTRUCTIONS

Individualna članarina 1.000 din FOR PAYMET FOR MEMBERS
Individualna pretplata 1.000 din Individual membership 1.000 rsd
Pretplata za preduzeća 4.000 din Individual subscription 1.000 rsd
Individualna članarina za inostranstvo 200 USD Subscription for Institutions 4.000 rsd
Pretplata za inostranstvo 200 USD Individual membership abroad 200 USD
Subscription abroad 200 USD

CENE OGLAŠAVANJA ADVERTISEMENT IN THE TEXT

KORICA (kolor oglasi) COVER (in color)
Naslovna strana 30.000 din Front page 30.000 rsd
Crtež na naslovnoj strani (2x2 cm) 6.000 din Drawing in the front page (2x2 cm) 6.000 rsd
Druga strana 20.000 din Second page 20.000 rsd
Treća strana 15.000 din Third page 15.000 rsd
Zadnja strana 24.000 din Last page 24.000 rsd
OGLAS U TEKSTU ADVERTISEMENT IN THE TEXT
Kolor oglas 6.000 din Color 6.000 rsd
Crno beli oglas Black and white
- Cela strana 4.500 din - Full page 4.500 rsd
- Polovina strane 3.000 din - Half page 3.000 rsd
- Četvrtina strane 2.000 din - Quarter of the page 2.000 rsd

DRUŠTVO ZA ISHRANU SRBIJE, ČASOPIS ˝HRANA I ISHRANA˝

SERBIAN NUTRITION S0CIETY, JOURNAL ˝FOOD AND NUTRITION˝
Beograd, Savska 9/II, tel: 011/ 2109 - 589; p. fah: 333
Žiro račun: 355-1032408-17
HRANA I ISHRANA (BEOGRAD), VOL. 55. No. 2., 37-42, 2014.
Milica Pojić, Miroslav Hadnađev et all: Testenina obogaćena konopljinim brašnom: Novi testeničarski proizvod 37
UDK: 664.641.2:633.522

Testenina obogaćena konopljinim brašnom:

Novi testeničarski proizvod

Milica Pojić1, Kratak sadržaj: U ovom radu je opisan postupak dobijanja obogaćene
Miroslav Hadnađev1, testenine supstitucijom 5% pšenične durum krupice konopljinim brašnom,
Tamara Dapčević Hadnađev1, kojim se sporedni proizvod uljarske prerade industrijske konoplje
Aleksandra Mišan1, – konopljino brašno, vraća u novi ciklus proizvodnje prehrambenih
Marijana Sakač1, proizvoda kao pomoćna sirovina u proizvodnji testenine. Na ovaj način
Bojana Šarić1 se poboljšava nutritivni profil testenine u pogledu povećanja sadržaja
¹Naučni institut za prehrambene tehnologije,
Univerzitet u Novom Sadu, Bulevar cara Lazara 1,
proteina, masti i sirovih vlakana, a s obzirom na to kakav je hemijski
21000 Novi Sad, Srbija sastav konopljinog brašna poboljšavaju se i funkcionalna svojstva
testenine u pogledu antioksidativne aktivnosti, povećanog sadržaja
Rad primljen: 19.09.2014.
makro i mikroelemenata i povećanog sadržaja fenolnih jedinjenja. Na
nivou supstitucije od 5%, ne dolazi do narušavanja kvaliteta testenine pri
kuvanju i senzorskih svojstava testenine. Naprotiv, testenina obogaćena
Kontakt adresa:
M. Pojić, Naučni institut za prehrambene konopljinim brašnom se manje raskuvava i okarakterisana je manjom
tehnologije, Univerzitet u Novom Sadu površinskom lepljivošću, što se pripisuje proteinima konoplje koji se sa
Bulevar cara Lazara 1, 21000 Novi Sad, Srbija,
Tel.: +381 21 485 3782,
pomoćnom sirovinom unose u formulaciju proizvoda.
E-mail: milica.pojic@fins.uns.ac.rs
Ključne reči: konopljino brašno, testenina, funkcionalni proizvod,
kvalitet.

UVOD aminokiselinama i vitaminima. Korišćenjem nutritivno

Proizvodi na bazi žita predstavljaju ključne izvore
ugljenih hidrata u ishrani, te se stoga proizvodi kao što
su hleb, testenina pirinač, krompir i žita za doručak
smatraju glavnim snabdevačima ovih esencijalnih
energetskih nutrijenata. Potrošnja testenine u svetu je
odmah iza hleba, što se pripisuje njenoj raznovrsnosti,
niskoj ceni, jednostavnoj pripremi, produženom roku
upotrebe u osušenom stanju i specifičnim nutritivnim
i senzorskim svojstvima.Raznovrsnost testenine se
ogleda u činjenici da je dostupna u različitim oblicima
i veličinama, a zbog relativno neutralnog ukusa može
se kombinovati sa drugim namirnicama i konzumirati
kao predjelo, glavno jelo, prilog, salata ili desert.
Postojeći asortiman proizvoda testeničarske industrije
je veoma širok i obuhvata proizvode koji variraju u
pogledu oblika, boje, sastojaka, zahteva skladištenja
i upotrebe. Međutim, za sve je zajednička osnovna
tehnologija koja uključuje pripremu testa mešanjem
krupice/brašna sa tečnošću (najčešće vodom), koje
se potom obrađuje ekstruzijom u cilju dobijanja
zahtevanog oblika i dimenzija finalnog proizvoda [1].
Iako nutritivna vrednost testenine varira u
zavisnosti od sastojaka koji se koriste za njenu
formulaciju, testenina prvenstveno obezbeđuje
zadovoljenje potreba u složenim ugljenim hidratima.
S tim u vezi, testenina je proizvod pre svega
bogat skrobom, ali siromašan proteinima i drugim
esencijalnim nutrijentima. Zbog niskog sadržaja
esencijalnih aminokiselina, naročito lizina, metionina
i treonina, proteini testenine imaju mali koeficijent
efikasnosti. Pored ovoga, testenina je deficitarna u
sadržaju nekih mineralnih materija i vitamina, pa se u
mnogim zemljama sveta vrši obogaćivanje testenine
tiaminom, riboflavinom, niacinom, gvožđem i folnom
kiselinom [1-3]. Takođe, nutritivni kvalitet testenine
se značajno menja tokom kuvanja, i u većini slučajeva
oko 20% njenih početnih energetskih materija prelazi
u vodu od kuvanja, zajedno sa mineralnim materijama,
vrednih sirovina u proizvodnji testenine može se
dobiti proizvod poboljšanog nutritivnog kvaliteta i
odgovarajućih senzorskih karakteristika. U literaturi
su zabeležena brojna ispitivanja mogućnosti
obogaćivanja pšenične testenine u cilju poboljšanja
njenog nutritivnog kvaliteta i funkcionalnih svojstava
[4-8].
CILJ RADA
Cilj rada je da se formuliše testenina sa
dodatkom sporednog proizvoda uljarske prerade
industrijske konoplje – konopljinog brašna,
definiše način pripreme sirovina i tehnološki
postupak proizvodnje, kao i da se odredi nutritivni,
tehnološki i senzorski kvalitet novog proizvoda.
Revalorizacijom konopljinog brašna u proizvodnji
testenine ostvarilo bi se ne samo povećanje
ekonomičnosti proizvodnje testenine, s obzirom na
korišćenje sporednog proizvoda uljarske prerade,
već i poboljšanje nutritivnog profila i senzorskih
svojstava novoformulisanog proizvoda [9].
EKSPERIMENTALNI DEO
Materijal
Za proizvodnju testenine je korišćena pšenična
durum krupica proizvođača Grandi Molini, Rovigo,
Italija (sadržaj vode 14,34%, sadržaj proteina
10,96%, sadržaj pepela 0,74 %, sadržaj vlažnog
glutena 26,30%). Konopljino brašno je dobijeno u
laboratorijskim uslovima iz pogače koja zaostaje
nakon ceđenja ulja iz semena industrijske konoplje
u proizvodnom pogonu Svet konoplje, Kisač, Srbija,
po postupku opisanom u radu Pojić et al. [9] (sadržaj
vode 7,34%, sadržaj proteina, 44,4%, sadržaj pepela,
9,83%, sadržaj masti 18,6%, sadržaj šećera 3,46%,
sadržaj sirove celuloze 4,96%).

38 Milica Pojić, Miroslav Hadnađev et all: Testenina obogaćena konopljinim brašnom: Novi testeničarski proizvod
Proizvodnja testenine
Testenina obogaćena konopljinim brašnom je
proizvedena korišćenjem poluautomatske mašine
za proizvodnju testenine La Parmigiana D35 Basic
(Fidenza, Italija), pri čemu se postupak proizvodnje
testenine odvijao u četiri faze, i to: priprema sirovina
(1), mešanje (2), ekstrudiranje/oblikovanje (3) i
sušenje (4). Faza pripreme sirovina je obuhvatila
pripremu mešavine pšenične durum krupice i
konopljinog brašna u odnosu (95:5), homogenizaciju
smeše u trajanju 2-3 minuta u usipnom košu mašine
za proizvodnju testenine i temperiranje vode za
zames na 30°C. Zames testa je otpočeo dodatkom
temperirane vode u količini od 320 g/kg i trajao je
15 minuta odn. do obrazovanje mrvičaste mase koja
se potom podvrgla sabijanju u presi, oblikovanju
i sečenju na željenu dužinu (cca 6-7 cm) u cilju
formiranja konačnog oblika testenine - sečeni široki
rezanac (taljatele). Nakon odsecanja pojedinačni
komadi testenine su prikupljeni na prihvatnim
perforiranim ramovima i upućeni na sušenje, koje
se odvijalo dvostepeno korišćenjem kompaktne
pekarske peći MIWE gusto (Arnstein, Nemačka): u
prvoj fazi na 30°C tokom 12 minuta i u drugoj fazi na
45°C tokom 240 minuta.
METODE
Hemijski sastav testenine
Osnovni hemijski sastav testenine je određen
korišćenjem standardnih AOAC metoda i to: sadržaj
proteina (950.36) (konverzioni faktor za azot = 6,25),
masti (935.38), šećera (975.14), sirovih vlakana
(962.09) i sadržaj vode (926.5)[10].
Boja
Boja sušene i kuvane testenine je određena u pet
ponavljanja upotrebom kolorimetra MinoltaChroma
Meter CR-400 (Konica Minolta Sensing Inc., Japan),
pri čemu je boja kuvane testenine određena 10
minuta nakon kuvanja. Pre merenja izvršena je
kalibracija standardom bele boje. Dobijeni rezultati
su prikazani u skladu sa CIELab sistemom boja i
to: L* vrednost koja označava svetloću boje (gde
vrednost 0 označava crno, a 100 belo), a* vrednost
koja označava udeo crvene (pozitivna vrednost a*)
odn. zelene boje (negativna vrednost a*) i b* vrednost
koja označava udeo žute (pozitivna vrednost b*)
odn. plave boje (negativna vrednost b*). Na osnovu
navedenih parametara izračunata je ukupna razlika
u boji između čiste durum testenine i testenine sa
Tabela 1. Hemijski sastav sušene testenine obogaćene konopljinim brašnom
Sadržaj vode, %
Sadržaj sirovih proteina, % u s.m.
Sadržaj masti, % u s.m.
Sadržaj skroba, % u s.m.
Sadržaj šećera, % u s.m.
Sadržaj sirove celuloze, % u s.m.
Vrednosti hemijskih parametara su date kao srednje vrednosti tri merenja ± standardna devijacija.
Vrednosti označene istim malim slovom u istom redu nisu statistički značajno različite (p>0,05) (LSD test).
HRANA I ISHRANA (BEOGRAD), VOL. 55. No. 2., 37-42, 2014.
konopljinim brašnom (ΔE) po formuli:
∆E=√(〖(L_0-L^*)〗^2+〖(a_0-a^*)〗^2+〖(b_0-b^*)〗^2 )
gde L0, a0 i b0 predstavljaju parametre boje
uzorka durum testenine korišćenog kao kontrola [11].
Kvalitet testenine
Kvalitet testenine pri kuvanju i to: optimalno
vreme kuvanja, procenat raskuvavanja testenine
i povećanje zapremine testenine pri kuvanju su
određeni prema metodama iz Pravilnika o metodama
fizičkih i hemijskih analiza za kontrolu kvaliteta
žita, mlinskih i pekarskih proizvoda,testenina i brzo
smrznutih testa [12]. Senzorska ocena sušene i
kuvane testenine je sprovedena angažovanjem
petočlanog panela obučenih i utreniranih ocenjivača,
starosti između 30 i 50 godina. Senzorska svojstva
testenine sušene testenine koja su ocenjivana
su: oblik, boja, izgled površine, izgled poprečnog
preseka, otpornost na lom i ispucalost. Senzorska
svojstva kuvane testenine koja su ocenjivana
su: boja, izgled i svojstva površine, elastičnost,
adhezivnost, žvakljivost tvrdoća, miris i ukus.
Pojedinačna senzorska svojstva su kvantifikovana
metodom bodovanja sa rasponom bodova od 1 do
5, sa preciznim opisom svakog boda. Testenina
je skuvana prema metodologiji opisanoj u
Pravilniku o metodama fizičkih i hemijskih analiza
za kontrolu kvaliteta žita, mlinskih i pekarskih
proizvoda,testenina i brzo smrznutih testa [12], i
ocenjena 10 minuta nakon kuvanja.
Statistička obrada podataka
Dobijeni rezultati su obrađeni metodom analize
varijanse, dok je značajnost razlika između srednjih
vrednosti testirana primenom LSD testa (p<0,05)
korišćenjem softverskog paketa Statistica10.0
(StatSoft, Tulsa, USA).
REZULTATI I DISKUSIJA
Korišćenje nekonvencionalnih sirovina za
proizvodnju funkcionalne i nutritivno obogaćene
testenine predstavlja izazov za industrijsku
proizvodnju testenine, s obzirom na to da takve
sirovine zbog odsustva glutena narušavaju integritet
skrobno-proteinske mreže, pa time utiču i na
narušavanje kvalitetnih svojstava testenine - upijanje
vode i povećanje zapremine testenine pri kuvanju,
optimalno vreme kuvanja, teksturna svojstva, izgled
i ukus [13,14]. Polazeći od nutritivnih i funkcionalnih
Testenina obogaćena
Durum testenina
konopljinim brašnom
10,01±0,01a 9,95±0,04a
12,59±0,10a 14,00±0,25b
1,81±0,02a 2,89±0,05b
73,11±0,30a 71,15±0,15b
4,00±0,02a 3,46±0,08b
0,04±0,01a 0,65±0,03b
HRANA I ISHRANA (BEOGRAD), VOL. 55. No. 2., 37-42, 2014.
Milica Pojić, Miroslav Hadnađev et all: Testenina obogaćena konopljinim brašnom: Novi testeničarski proizvod
svojstava konopljinog brašna [9], supstitucijom
dela durum krupice ovom nekonvencionalnom
testeničarskom sirovinom povećava se nutritivna
i funkcionalna vrednost ovog testeničarskog
proizvoda, koji uz redovnu konzumaciju može
ostvariti pozitivan efekat na zdravlje populacije
[15,16]. Danas na domaćem tržištu ne postoji
testenina obogaćena konopljinim brašnom, pa bi,
stoga, proizvodnja ovakvog proizvoda predstavljala
svojevrsnu novinu u smislu formulacije, nutritivnog
kvaliteta i funkcionalnosti finalnog proizvoda.
Karakterizacija testenine sa konopljinim
brašnom
Nutritivni sastav testenine
Nutritivni sastav testenine obogaćene
konopljinim brašnom je prikazan u Tabeli 1 uporedo
sa nutritivnim sastavom obične testenine izrađene od
100% durum krupice.
U proizvodnji testenine dodavanje drugih
sastojaka kao što su jaja, povrće, soja, proteinski
koncentrati i izolati, individualni nutrijenti, i sl.
doprinosi značajnim poboljšanjima nutritivne
vrednosti testenine [1]. U okviru ovog rada je
pokazano da se supstitucijom samo 5% pšenične
durum krupice konopljinim brašnom dobija finalni
proizvod koji u odnosu na konvencionalnu durum
testeninu ima značajno veći sadržaj proteina, veći
sadržaj sirove celuloze i masti, kao i značajno niži
sadržaj svarljivih ugljenih hidrata (p<0,05), čime
se demonstrira potencijal ove sirovine u proizvodnji
specijalnih vrsta dijetetskih testenina, a naročito
bezglutenskih s obzirom na to da industrijska konoplja
ne sadrži gluten.
Boja testenine
Boja testenine je jedan od najvažnijih kriterijuma
za ocenu komercijalnog kvaliteta testenine i
Tabela 2. Parametri boje testenine obogaćene konopljinim brašnom u odnosu na pšeničnu durum testeninu
Sušena testenina
Testenina obogaćena
Durum testenina
konopljinim brašnom
L* 58,07±1,64a 49,60±0,35b
a* -1,06±0,09a -0,35±0,04b
b* 16,17±1,58a 16,01±0,54a
ΔE -
8,83±1,70
Vrednosti parametara boje su date kao srednje vrednosti tri merenja  standardna devijacija.
Vrednosti označene istim malim slovom u istom redu nisu statistički značajno različite (p>0,05) (LSD test).
L* - koordinata svetloće boje (gde 0 označava crno, a 100 belo), a* - crveno-zelena koordinata (gde a*+ označava udeo crvene i
a*- udeo zelene boje) i b* - žuto-plava koordinata (gde b*+ označava udeo žute i b* udeo plave boje), ΔE - ukupna razlika boje.
Tabela 3. Kvalitet testenine pri kuvanju
Optimalno vreme kuvanja, min
Procenat raskuvavanja testenine, %
Povećanje zapremine testenine pri kuvanju
39
prihvatljivost od strane potrošača [1]. Boja sušene i
kuvane testenine obogaćene konopljinim brašnom je
prikazana u Tabeli 2.
Sušena testenina obogaćena konopljinim
brašnom je tamnija u odnosu na pšeničnu durum
testeninu, sa većim udelom zelenog tona (negativna
vrednost parametra a*), dok razlike u prisustvu žutog
tona nisu uočene (pozitivna vrednost parametra b*).
Izračunavanjem ukupne razlike u boji kvantifikovana
je razlika u boji između sušene testenine obogaćene
konopljinim brašnom i durum testenine, pri čemu je
utvrđeno je da je ona očigledna i uočljiva ljudskim
okom (ΔE>3) [11]. I nakon kuvanja, testenina
obogaćena konopljinim brašnom je bila tamnija u
odnosu na pšeničnu durum testeninu. Testenina
obogaćena konopljinim brašnom je bila manje žuta
(pozitivna vrednost parametra b*), dok je kuvana
testenina okarakterisana malim udelom crvenog
tona (pozitivna vrednost parametra a*), nasuprot
durum testenini kod koje je uočeno prisustvo zelenog
tona (negativna vrednost parametra a*). Razlika u
boji između kuvane testenine obogaćene konopljinim
brašnom i kuvane durum testenine je očigledna
i uočljiva ljudskim okom (ΔE>3) [11]. Kuvanjem,
testenina postaje svetlija i manje žuta što se pripisuje
izluživanju i termalnoj degradaciji pigmenata [17].
Kvalitet testenine pri kuvanju
Dobar kvalitet testenine pri kuvanju smatra
se najvažnijim kvalitetnim zahtevom za testeninu
[1]. Parametri kvaliteta na osnovu kojih se određuje
kvalitet testenine pri kuvanju su dati u Tabeli 3.
Supstitucijom dela pšenične durum krupice
konopljinim brašnom neznatno se smanjuje
optimalno vreme kuvanja testenine, kao i smanjenje
procenta raskuvavanja testenine. Kvalitet testenine
pri kuvanju zavisi uglavnom od vrste sirovina i uslova
proizvodnje. Naime, prilikom sušenja testenine dolazi
Kuvana testenina
Testenina obogaćena
Durum testenina
konopljinim brašnom
69,13±0,90c 52,16±0,58d
-4,17±0,21c 0,67±0,09d
10,94±0,54b 8,56±0,24c
- 17,71±1,13
Testenina obogaćena
Durum testenina
konopljinim brašnom
6,30 5,30
6,32 5,60
2,75 2,50

40 Milica Pojić, Miroslav Hadnađev et all: Testenina obogaćena konopljinim brašnom: Novi testeničarski proizvod
do polimerizacije proteina, dok su skrobne granule
ugrađene u polimerizovani proteinski matriks, što
kao posledicu ima poboljšanje kvaliteta testenine
pri kuvanju. Kako je kvalitet testenine pri kuvanju
određen fizičkim nadmetanjem između koagulacije
proteina unutar kontinualne proteinske mreže i
bubrenja i želatinizacije skroba tokom kuvanja, u
ovom slučaju preovladava koagulacija proteina što
zadržava skrobne granule unutar mreže i dovodi
do slabijeg omekšavanja testenine tokom kuvanja i
njene manje površinske lepljivosti [18].
Senzorska svojstva sušene i kuvane testenine
Aroma, ukus, a ponekad i uniformnost oblika i
boje i otpornost sušene testenine na lom su važni
za potrošača, iako se oni mogu tumačiti u skladu sa
individualnim ukusom i navikama potrošača. Takođe,
kvalitet kuvane testenina se ocenjuje na osnove
njene sposobnosti da zadrži svoj oblik prilikom
kuvanja i dobra teksturna svojstva nakon kuvanja
[1]. Senzorska svojstva sušene i kuvane testenine,
ocenjena vizuelno, palpatorno, olfaktorno i gustatorno
u odnosu na durum testeninu su prikazane na slikama
1-4.
Razlike u izgledu između čiste durum testenine i
testenine obogaćene konopljinim brašnom su uočene
samo u sjaju površine, pri čemu je testenina sa
konopljinim brašnom ocenjena kao malo sjajna, a
durum testenina kao umereno sjajna (Slika 1).
Boja
5 vizuelno i palpatorno (DT – durum testenina; TKB – testenina
4 obogaćena konopljinim brašnom)
3
Izgled preseka
2
Oblik
1 adhezivnosti prilikom žvakanja, kao i izraženosti
0 ukusa bolje ocenjena u odnosu na čistu durum
Sjaj
DT TKB
Slika 1 – Senzorska svojstva sušene testenine određene
vizuelno (DT – durum testenina; TKB – testenina obogaćena
konopljinim brašnom)
Neznatne razlike između durum testenine i
testenine obogaćene konopljinim brašnom su
uočene samo u otpornosti testenine na lom, koja
je za testeninu obogaćenu konopljinim brašnom
neznatno niža u odnosu na durum testeninu (Slika
2), što se pripisuje efektu tzv. razblaživanja glutena
koji se dešava kada se deo durum krupice zameni
konopljinim brašnom [19,20].
Svojstva površine
5
4
3
2 samo 5% konvencionalne durum krupice konopljinim
1 brašnom postižu se značajna poboljšanja nutritivnog
Ispucalost Lomljivost
DT TKB
Slika 2 – Senzorska svojstva sušene testenine određene
palpatorno (DT – durum testenina; TKB – testenina obogaćena
konopljinim brašnom)
HRANA I ISHRANA (BEOGRAD), VOL. 55. No. 2., 37-42, 2014.
Razlike između čiste durum testenine i testenine
obogaćene konopljinim brašnom se uočavaju samo
u svojstvima površine, koja je kod čiste durum
testenine ocenjena kao delimično lepljiva, za razliku
od testenine sa konopljinim brašnom čija površina
nije bila lepljiva (Slika 3). Naime, kod čiste durum
testenine prilikom kuvanja je preovladao fenomen
bubrenja i želatinizacije skroba nasuprot koagulaciji
proteina, što je za rezultat imalo veću površinsku
lepljivost testenine. Sa druge strane, proteinska
mreža testenine obogaćene konopljinim brašnom,
zbog dodatno prisutnih proteina konoplje nije
dozvolila da efekat bubrenja i želatinizacije skroba
prilikom kuvanja nadjača efekat koagulacije proteina,
što je rezultiralo manjom površinskom lepljivošću
testenine [18].
5
Boja
4
3
2
1 Izgled površine
Svojstva površine
DT TKB
Slika 3 – Senzorska svojstva kuvane testenine određene
Testenina sa konopljinim brašnom je u pogledu
testeninu (Slika 4).
Miris
5
4
3
Adhezivnost Ukus
2
1
0
Žvakljivost Izraženost ukusa
DT TKB
Slika 4 – Senzorska svojstva kuvane testenine određene
oflaktorno i gustatorno (DT – durum testenina; TKB – testenina
obogaćena konopljinim brašnom)
ZAKLJUČAK
Konopljino brašno kao nekonvencionalna
testeničarska sirovina je pogodno za nutritivno i
funkcionalno obogaćivanje testenine. Supstitucijom
sastava testenine u pogledu povećanja sadržaja
proteina, mineralnih materija, sirovih vlakana, masti i
smanjenju svarljivih ugljenih hidrata. S obzirom na to
da supstitucija durum krupice konopljinim brašnom
izaziva efekat razblaženja glutena odgovornog za
strukturna, teksturna i senzorska svojstva kako
sušene, tako i kuvane testenine, treba napomenuti
HRANA I ISHRANA (BEOGRAD), VOL. 55. No. 2., 37-42, 2014.
Milica Pojić, Miroslav Hadnađev et all: Testenina obogaćena konopljinim brašnom: Novi testeničarski proizvod 41

da nivo supstitucije od 5% nije značajno narušio quality of common cereal products. J Cereal
senzorska svojstva testenine. Naprotiv, testenina Sci 2013; 58: 216-227.
obogaćena konopljinim brašnom je ocenjena kao 14. Foschia M, Peressini D, Sensidoni A, Brennan
sjajnija, boljih svojstava površine i bolje izraženosti MA, Brennan CS, How combinations of
ukusa u odnosu na konvencionalnu durum testeninu. dietary fibres can affect physicochemical
characteristics of pasta. LWT - Food Sci
Technol 2015; 61: 41-46.
ZAHVALNICA / ACKNOWLEDGMENTS 15. Callaway JC, Hempseed as a nutritional
resource: An overview. Euphytica2004; 140:
Istraživanje prezentovano u okviru ovog 65-72.
rada je podržano od strane Ministarstva prosvete, 16. Schwab US, Callaway JC, Erkkilä AT, Gynther J,
nauke i tehnološkog razvoja Republike Srbije u ok- Uusitupa MIJ, Jarvinen T, Effects of hempseed
viru projekta TR31007. and flaxseed oils on the profile of serum lipids,
serum total and lipoprotein lipid concentrations
and haemostatic factors. Eur J Nutr2006; 45:
470-477.
LITERATURA 17. Petitot M, Boyer L, Minier C, Micard V,
Fortification of pasta with split pea and faba
1. Cubadda R, Carcea M, Pasta and macaroni/ bean flours: Pasta processing and quality
Methods of manufacture. In: Caballero B,Trugo evaluation. Food Res Int2010; 43: 634–641.
L, Finglas P eds. Encyclopedia of Food Sciences 18. Maningat CC, Seib PA, Bassi SD, Woo KS,
and Nutrition Vol 1-10; Academic Press, 2003, LasaterGD, Wheat starch: Production,
4374-4378. properties, modification and uses. In: BeMiller
2. Stephenson C, World’s best pasta. Macaroni J, Whistler R eds. Starch: Chemistryand
J1983; 65: 4-8. Technology (Third Edition); Academic Press,
3. Heger J, Frydrich Z, Optimum amino acid Burlington, 2009, 441-510.
supplementation of a high-protein wheat: 19. Wang Y-Y, Norajit K, Ryu G-H, Influence of
sulfur-containing amino acids and tryptophan. extruded hemp-rice flour addition on the
Nutr Rep Int 1987; 36: 1105-1112. physical properties of wheat bread. J Food Sci
4. Bahnassey Y, Khan K, Harrold R, Fortification Nutr 2011; 16: 62-66.
of spaghetti with edible legumes: 20. Wang Y-Y, Norajit K, Kim M-H, Kim Y-H, Ryu
Physicochemical, anti-nutritional, amino acid G-H, Influence of extrusion condition and
and mineral composition. Cereal Chem 1986; hemp addition on wheat dough and bread
63: 210-215. properties. Food Sci Biotechnol2013; 22: 89-
5. Rayas-Duarte P, Mock CM, Satterlee LD, Quality 97.
of spaghetti containing buckwheat, amaranth,
and lupin flours. Cereal Chem 1996; 73: 381-
387.
6. Brennan CS, Kuri V, Tudorica CM, Inulin-
enriched pasta: effects on textural properties
and starch degradation. Food Chem2004; 86:
189-193.
7. Zhao YH, Manthey FA, Chang SKC, Hou HJ,
Yuan SH, Quality characteristics of spaghetti
as affected by green and yellow pea, lentil,
and chickpea flours. JFood Sci2005; 70:
S371-S376.
8. Shogren RL, Hareland GA, Wu YV, Sensory
evaluation and composition of spaghetti
fortified with soy flour, J Food Sci 2006; 71:
428-432.
9. Pojić M, Mišan A, Sakač M, Dapčević Hadnađev
T, Šarić B, Milovanović I, Hadnađev M,
Characterization of by-products originating
from hemp oil processing. J Agr Food Chem
2014; 62: 12436−12442.
10. Official Methods of Analysis of AOAC
International, 17th Edition, Association of
Official Analytical Chemists, 2000.
11. Francis FJ, Clydesdale FM, Food Colorimetry:
Theory and Applications. The Avi Publishing
Company INC, Wesport, Connecticut,
USA1975.
12. Pravilnik o metodama fizičkih i hemijskih analiza
za kontrolukvaliteta žita, mlinskih i pekarskih
proizvoda,testenina i brzo smrznutih testa,
Službeni list SFRJ 1988; 74.
13. Foschia M, Peressini D, Sensidoni A, Brennan
CS, The effects of dietary fibre addition on the
 HRANA I ISHRANA (BEOGRAD), VOL. 55. No. 2., 37-42, 2014.
42 Milica Pojić, Miroslav Hadnađev et all: Testenina obogaćena konopljinim brašnom: Novi testeničarski proizvod

Pasta enriched with hemp flour: New pasta product

Milica Pojić1, 1
Institute of Food Technology,
Miroslav Hadnađev1, University of Novi Sad,
Tamara Dapčević Hadnađev1, Bulevar cara Lazara 1,
Aleksandra Mišan1, 21000 Novi Sad, Serbia
Marijana Sakač1,
Bojana Šarić1

Summary: This paper describes the procedure for obtaining pasta

enriched with hemp flour by substituting5% of durum wheat semolina
with hemp flour. In this way, a by-product of industrial hemp processing
is returned to food processing as an auxiliary ingredient in the production
of pasta. Thus, the nutritional profile of pasta is improved in terms of
increased protein, fat and crude fiber content. Moreover, considering
the chemical composition of hemp flour, the functional properties of
pasta are improved in terms of antioxidant activity, increased content of
macro- and micro elements and increased phenolic compounds content.
At 5% substitution level, cooking and sensory quality of pasta was not
altered. Pasta enriched with hemp flour is characterized by decreased
cooking loss and lower surface stickiness, which is attributed to hemp
proteins introduced into the formulation of the product.

Key words: hemp flour, pasta, functional food product, quality.

HRANA I ISHRANA (BEOGRAD), VOL. 55. No. 2., 43-47, 2014.
Sonja Veljović, Mile Veljović et al.: Uticaj plodonosnog tela gljive Ganoderma lucidum na antioksidativni kapacitet lozovih rakija
Uticaj plodonosnog tela gljive Ganoderma lucidum
na antioksidativni kapacitet lozovih rakija
Sonja Veljović1,2,
Mile Veljović1,
Saša Despotović1,
Bojana Ivković2,
Ida Leskošek-Čukalović1,
Miomir Nikšić1,
Ninoslav Nikićević1
¹ Poljoprivredni fakultet-Univerzitet u Beogradu,
Nemanjina 6, 11080 Zemun-Beograd
2
Ekonomski institut, Kralja Milana 16, 11000
Beograd
Rad primljen: 15.10.2014.
Kontakt adresa:
e-mail: pecic84@hotmail.com;
sonja.pecic@ecinst.org.rs
U Kini i zemljama Orijenta, mnoge lekovite
biljke i gljive se koriste kao tradicionalni lekovi.
Medicinske gljive se veoma retko koriste u sirovom
stanju, a najčešće se pripremaju u obliku ekstrakata
u vrućoj vodi, koncentrata, rastvora i praha koji se
dalje upotrebljavaju za proizvodnju tonika, tinktura,
čajeva, supa i biljnih formula [1]. Na tržištu postoji
veliki broj tečnih farmakoloških preparata na bazi
bilja i gljiva u kojima se etanol koristi kao rastvarač (i
do 80%), koji se koriste kako za prevenciju tako i za
lečenje pojedinih bolesti.
Ganoderma lucidum - hrastova sjajnica je
jedna od najznačajnih medicinskih gljiva koja se
upotrebljava za proizvodnju preparata koji se u
Kini i Japanu u poslednjih 4000 godina koriste kao
lek, pomoćno lekovito sredstvo ili eliksir [2]. O
važnosti gljive G. lucidum govori i podatak da je
zauzela počasno mesto u najstarijoj kineskoj Materia
medica-i, pisanoj oko 200 godine nove ere, gde je
na karakterističan kineski način 365 medicinskih
sastojaka podeljeno u tri stepena: superiorni, srednji
i slab [1]. Na superiornom stupnju, Ganoderma
zauzima prvo mesto, odmah ispred ginsenga. Da
bi neki sastojak mogao da bude na superiornom
stupnju, morao je da ima izuzetno velike medicinske
kvalitete, kao i da ne uzrokuje sporedna neželjena
dejstva prilikom korišćenja u dužem vemenskom
periodu [3].
Ganoderma lucidum (Ling Zhi) je gljiva izuzetno
bogata bioaktivnim komponentama, koje pospešuju
zdravstvenu otpornost organizma čoveka. Plodonosno
telo ove gljive obiluje bioaktivnim komponentama:
polisaharidima, terpenoidima, amino kiselinama, dok
u manjim količinama sadrži proteine, steroide, lipide,
alkaloide, adenozin, riboflavin, askorbinsku kiselinu,
neorganske jone (Mg, Ca, Zn, Mn, Fe, C) i organski
43
UDK: 615.32:582.284.51
Kratak sadržaj: U zemljama dalekog Istoka medicinska gljiva
Ganodrema lucidum se tradicionalno koristi kao važan dodatak
raznim alkoholnim pićima zbog svog gorkog ukusa i lekovitog
dejstva. U radu smo ispitivali efekat ektrakcionih parametara, vreme
ekstrakcije i koncentracije gljive Ganoderma lucidum, na sadržaj
fenolnih jedinjenja i antioksidativne karakteristike specijalnih
lozovih rakija (lozovača). Za određivanje antioksidativne aktivnosti
uzoraka korišćene su metode FRAP (Ferric ion Reducing Antioxidant
Power), DPPH (1,1-difenil-2-pikrilhidrazil) i TEAC (Trolox Equivalent
Antioxidant Capacity). U radu su korišćene koncentracije gljive od 1,
2.5 i 4 %, koje su estrahovane u različitim vremenskim periodima od
7, 21 i 60 dana. Dodatkom gljive kod svih uzoraka sadržaj fenolnih
jedinjenja i antioksidativni kapacitet su se povećavali. Sa povećanjem
koncentracije dodate gljive povećava se sadržaj fenolnih jedinjenja,
ali vreme ekstrakcije se mora prolongirati, da bi ekstrakcija
fenolnih jedinjenja bila kompletna. Najveći sadržaj ukupnih fenolnih
jedinjenja imao je uzorak sa 4% G.lucidum ekstrahovane tokom 60
dana (141.17 mg/L GAE), a antioksidativni kapacitet za dati uzorak
određivan DPPH, FRAP i TEAC metodoma iznosio je 0.492 mM TE,
1.580 FRAP jedinica i 3.987 mM TE, respektivno.
Ključne reči: Ganoderma lucidum, lozove rakije, fenolna jedinjenja,
antioksidativni kapacitet.
vezan germanijum [2]. Najznačajnije komponente
Ling Zhi sa bioaktivnim dejstvom su fenolna
jedinjenja, triterpeni, polisaharidi i peptidoglukani [
4, 5, 6].
Medicinska upotreba Ganoderma u drevnim
zemljama Dalekog istoka uključivala je lečenje
neurastenije, iznemoglosti nakon dugih bolesti,
insomnije, anoreksije, vrtoglavice, hroničnog
hepatitisa, hiperholesterolemije, koronarnih bolesti
srca, hipertenzije, bronhijalnog kašlja, čira, ali se
koristila i kao protivotrov (antidot) kod trovanja otrovnim
gljivama. Tokom poslednje decenije, istraživanja
kineskih naučnika su bila fokusirana uglavnom na
ispitivanje već poznatih dejstava gljive: produžavanje
životnog veka, ishemija mozga (reperfuzija povreda),
hronični viralni hepatitis, disfunkcija muškog polnog
organa, hiperholesterolemija, poboljšanje imunog
sistema kod starijih osoba, antikancerogena aktivnost,
imunostimulacija itd. [1].
U zemljama dalekog Istoka gljiva Ganodrema
lucidum je važan dodatak raznim alkoholnim
pićima zbog svog gorkog ukusa i lekovitog dejstva.
Maceracijom u alkoholnim pićima se postiže efikasnija
kompozicija i povećava rastvaranje biološki aktivnih
materija u poređenju sa ekstrakcijom u vodenom
rastvoru. Takođe, alkoholna pića poboljšavaju
cirkulaciju krvi i pospešuju kurativni efekat [7].
Zbog specifičnih senzornih karakteristika i povećanja
funcionalnosti, poslednjih godina se Ganodema
lucidum koristi kao interesantan dodatak alkoholnim
pićima [8, 9, 10].
Danas se može naći veliki broj patenata za
proizvodnju jakih pića za čiju proizvodnju je korišćena
gljiva, najveći broj njih odnosi se na proizvodnju
piva. Pivu se može dodavati jedinjenje hloran steroid
izolovan iz G. lucidum, koji se koristi kao zamena za

44 Sonja Veljović, Mile Veljović et al.: Uticaj plodonosnog tela gljive Ganoderma lucidum na antioksidativni kapacitet lozovih rakija
gorke materije hmelja [11] ili se gljiva može dodavati
u obliku ekstrakta, koji se koristi za aromatizaciju
standardnog piva [9, 10]. U proizvodnji japanskog
pića sakea, koristi se za aromatizaciju u obliku arome
ili ekstrakta [12]. Dodatkom gljive, ne samo da se
menjaju njene senzorne karakteristike (boja, miris
i ukus), nego se povećavaju i funkionalna svojstva,
jer se estrahuju biološki aktivne komponente gljive
u alkoholno vodenoj smeši. Poslednjih decenija sve
je veći broj patenata za proizvodnju rakija kojima
se dodaje G.lucidum, bilo sama ili kao komponenta
biljnih mešavina, kojima se pripisuju lekovita
dejstva. Iako postoji veliki broj patenata, napisan je
mali broj radova u kojima se ispituje efekat gljive na
karakteristike jakih pića.
U jednom od malobrojnih naučnih radova, Kim
i saradnici [13] ispitivali su efekat gljive Ganodema
lucidum na kvalitet i funcionalne karakteristike
tradicionale pirinčane rakije, Yakje. Sa povećanjem
količine dodate gljive yakji povećavao se intenzitet
gorčine i travnate arome, a smanjivao se intenzitet
arome na alkohol. Vukosavljević i saradnici [14] su
ispitivali antioksidativnu aktivnost biljnog likera Biter
54, kojima je dodavan ekstrakt G. lucidum kao 55.
sastojak. Upoređivanjem antioksidativnog kapaciteta
Bitera 55 i komercijalnog farmaceutskog ekstrakta
(EC50 = 1,055 μl/μg DPPH) i komercijalnog likera
EC50 = 2,236 μl/μg DPPH), možemo zaključiti da je
antioksidativnost Bitter 55 (EC50 = 0,387 μl/μg DPPH)
značajno veća.
CILJ RADA
U radu je ispitivan uticaj koncentracije dodate
gljive i vremena ekstrakcija na sadržaj fenolnih
jedinjenja i antioksidativni kapacitet (DPPH, FRAP
i TEAC metodama) specijalnih lozovih rakija sa
dodatkom G. lucidum.
MATERIJAL I METODE
Materijal
U istraživanju je korišćeno suvo plodonosno
telo gljive Ganoderma lucidum GL-I iz kolekcije
za tehnološku mikrobiologiju Poljoprivrednog
fakulteta u Beogradu. Ova gljiva je izolovana u
okolini Beograda. Plodonosna tela su proizvedena
na supstratu od hrastove strugotine i pšeničnih
mekinja u poluindustrijskim uslovima, zatim su
sušena do sadržaja vlage manje od 12%. Za
proizvodnju pića sa dodatkom gljive korišćena je
lozova prepečenica proizvedena na oglednom dobru
Radmilovac Poljoprivrednog fakulteta, Univerziteta u
Beogradu. Ekstrakcija sastojaka gljive obavljena je
u alkoholnom medijumu sa sadržajem etanola 45%
vol u staklenim posudama na sobnoj temperaturi.
Ekstrakcija je vršena tokom: 7, 21 i 60 dana sa
količinom seckanog tela gljive sa 1%, 2.5% i 4%
konstantnim mešanjem na magnetnoj mešalici.
Svi uzorci su filtrirani i skladišteni u zelene boce
na tamnom na sobnoj temperaturi (16 – 20°C) do
analize. Svi uzorci su urađeni u triplikatu.
Određivanje fenolnih jedinjenja
Sadržaj ukupnih fenola u uzorcima ekstrakta
i pića sa dodatkom gljive G. lucidum određivan je
metodom po Folin-Ciocalteu [15]. U 0.5 ml razblaženog
uzorka dodato je 2.5 ml rastvora po Folin-Ciocalteu,
nakon čega je epruveta sa reakcionom mešavinom
HRANA I ISHRANA (BEOGRAD), VOL. 55. No. 2., 43-47, 2014.
promešana i ostavljena u mraku 5 minuta. Nakon
toga, u epruvetu je dodato 2 ml rastvora Na2CO3 (75
g/L), a zatim je promešana i ostavljena u mraku 2
sata. Nakon inkubacije merena je apsorbanca smeše
na 760 nm. Za slepu probu korišćena je destilovana
voda (0.5 ml). Sadržaj ukupnih fenola određen je
korišćenjem standardne krive za čiju su konstukciju
upotrebljeni rastvori galne kiseline koncentracija 10-
80 mg/l. Rezultati su izraženi u ekvivalentima galne
kiseline (mg/l GAE). Kod uzoraka koji su pre analize
razblaženi, rezultat očitan sa standardne krive
množen je sa odgovarajućim stepenom razblaženja.
Određivanje antioksidativne aktivnosti
DPPH metoda
Određivanje antioksidativnog kapaciteta
obavljeno je pomoću metode DPPH, koju su
ustanovili Kaneda i saradnici [16]. Analizirani uzorci
su razblaženi u različitom odnosu sa 96% etanolom.
Uzorku (0.2 ml) dodavano je 2.8 ml radnog rastvora
DPPH, koji je napravljen mešanjem 1,86 x 10-4
mol/L rastvora DPPH u etanolu sa 0.1 M rastvorom
acetatnog pufera u odnosu 2:1 (v/v). Apsorbanca
je merena na λ=525 nm posle inkubacije od 90
minuta u mraku na sobnoj temperaturi. Za slepu
probu korišćen je etanol i rastvor DPPH. Merenje
antiradikalske aktivnosti je vršeno sa standardne
krive koje izražava zavisnost procenta inhibicije DPPH
radikala u funkciji koncentracije rastvora Trolox-a.
Rezultati su izraženi kao mM Trolox ekvivalenta po
litaru uzorka (mM TE). Procenat od inhibicije DPPH
reagensa se izračunava iz obrazaca:
% DPPH inhibicije = [ (A-As)/A] × 100%
Gde su: As - apsorbanca slepe probe, A - apsorbanca
analize.
FRAP metoda
Analiza uzoraka je vršena prema metodi koju
su ustanovili Benzie i Strain [17]. FRAP rastvor je
napravljen mešanjem acetatnog pufera (pH=3.6),
TPTZ (10 ml rastvora TPTZ se rastava u 40 ml HCl)
i FeCl3× 6H2O u zapreminskom odnosu 10:1:1. Pre
analizi svi reagensi i uzorci su inkubirani na 37°C.
U 0.1 ml razblaženog uzorka dodato 3 ml FRAP
reagensa, nakon čega su kivete inkubirane na 37°C.
Apsorbanca je očitana nakon inkubacije od 40 minuta
na 593 nm. Za slepu probu korišćena je voda. Za
određivanje vrednosti konstruisana je standardna
kriva korišćenjem serije razblaženja matičnog
Trolox rastvora (1 mM). FRAP vrednost je izražena
korišćenjem obrasca:
FRAP = mM Trolox ekvivalenta × 2
TEAC metoda
Antioksidativni kapacitet je određivan i
korišćenjem TEAC metode, koja je vršena prema
modifikovanoj proceduri Re i saradnika [18]. Osnovni
rastor ABTS*+ je proizveden mešanjem jednakih
zapremina 14 mM ABTS i 4.9 mM K2S2O8, koji su
rastvoreni u fosfatnom puferu pH=7.4. Dobijeni
tamnoplavo-zeleni rastvor je ostavljen na tamnom
mestu na sobnoj temperaturi 12-14 h pre upotrebe.
Radni ABTS*+ rastvor je pripreman razblaživanjem
osnovnog rastvora (oko 80 puta) sa fosfatnim
HRANA I ISHRANA (BEOGRAD), VOL. 55. No. 2., 43-47, 2014.
Sonja Veljović, Mile Veljović et al.: Uticaj plodonosnog tela gljive Ganoderma lucidum na antioksidativni kapacitet lozovih rakija 45

puferom, tako da asporbanca rastvora na 734 nm
iznosi 0.70 ± 0.02 AU. Konstruiše se standardna
kriva pripremanjem serije razblaženja osnovnog
rastvora koncentracija 2.5, 1.25, 0.625, 0.3125 i
0.15625 mM. U 30 µl različitih razblaženja uzorka
doda se 3 ml radnog ABTS*+ rastvora, inkubira se
kiveta na 30°C 6 minuta, a zatim meri absorbanca
na λ=734 nm. Pored standardne krive, konstruiše se
i kriva koja definiše procenat inhibicije u zavisnosti
od koncentracije uzorka. Za slepu probu se koristi
fosfatni pufer. Kriva se konstuiše prema formuli:
I (%) = (As-A)/As × 100
gde su: As - apsorbanca slepe probe A – apsorbanca. ekstrakcija fenolnih jedinjenja se još uvek odigrava.
TEAC vrednost se izračunava:
TEAC (mM) = (koeficijent pravca krive uzorka)/(koeficijent
pravca krive standarda)
Statistička obrada podataka
Sva merenja su urađena u triplikatu i podaci
su izraženi kao srednja vrednost ± standardna
devijacija (SD). Dobijeni rezultati su obrađeni
analizom varijanse (ANOVA) dvofaktorijalnog ogleda
kod kojih je određivan uticaj vremena ekstrakcije,
količine dodate gljive i njihove međusobne interakcije
na antioksidativne karakteristike, a razlika između
uzoraka ispitivana je Tuckey’s testom.
Korelacija između sadržaja ukupnih fenolnih
jedinjenja i antioksidatnog kapaciteta određenih
DPPH, FRAP i TEAC metodom izražena je pomoću
programa STAT12 [19].
REZULTATI
Rezultati sadržaja ukupnih fenolnih jedinjenja i
antioksidativnog kapaciteta uzoraka specijalnih rakija
sa G. lucidum za čiju proizvodnju je korišćena lozova
prepečenica prikazani se u tabeli 1. Rezultatima
dvofaktorijanog ogleda izvršena je analiza varijanse
Tabela 1. Sadržaj fenolnih jedinjenja i antioksidativnost uzoraka specijalnih lozovih prepečenica sa dodatkom G.lucidum
(ANOVE), a Tuckey’s test je korišćen za određivanje
razlike između sredina. Na osnovu rezultata
sadržaja ukupnih fenolnih jedinjenja analiziranih
uzoraka utvđeno je da faktori (vreme ekstrakcije
i koncentracija gljive), kao i njihova međusobna
interakcija imaju značajan efekat.
Uzorak L1 nakon 7 dana ekstrahovao je 34.3
mg/l GAE fenolnih jedinjenja. Sa povećenjem
vremena ekstrakcije na 21 dan sadržaj fenolnih
jedinjenja kod uzorka L2 (27.6 mg/l GAE) statistički
značajno se smanjuje, usled dekompozicije fenolnih
jedinjenja, dok kod uzorka L3 ekstrahovanog tokom
60 dana, dolazi do povećanja sadržaja fenolnih
jedinjenja. Možemo zaključiti da i nakon 60 dana
Kod uzoraka lozovih specijalnih rakija
napravljenih sa 1% gljive antioksidativna aktivnost
(AO) određena DPPH i TEAC metodama se
vremenom statistički značajno smanjuje. Ekstrakcija
komponenti koje utiču na AO se završava nakon 7
dana, a vremenom dolazi do statistički značajnog
smanjenja AO. Karakteristično je da L1>L3>L2, pa
možemo zaključiti da se i nakon 21 dana ekstrahuju
fenolne komponente. AO uzoraka određenih FRAP
metodom imaju isti trend, dolazi do statistički
neznačajnog pada antioksidativnosti nakon 21
dana, i do statistički značajnog povećanja nakon
60 dana, što je u korelaciji sa rezultatima sadržaja
ukupnih fenolnih jedinjenja. Fenolne komponente
ekstrahovane nakon 21 dana kod uzorka L3 imaju
veći uticaj na antioksidativni kapacitet određen FRAP
metodom u odnosu na DPPH i TEAC metodu.
Kod uzoraka specijalnih lozovih prepečenica
kojima je dodavano 2.5% gljive vrednosti sadržaja
ukupnih fenolnih jedinjenja možemo rangirati
L6>L4>L5. Kao i kod uzoraka sa 1% gljive nakon 7
dana dolazi do porasta sadržaja ukupnih fenolnih
jedinjenja, a zatim do pada sadržaja ukupnih
fenolnih jedinjenja uzoraka kod kojih je vreme
ekstrakcije 21 dan. Sadržaj ukupnih fenolnih
jedinjenja se statistički značajno povećava nakon

Rezultati
TPC DPPH FRAP TEAC
Uzorci
(mg/L GAE)a (mmol TE)b (FRAP jedinice) (mM TE)b
L1 34.30±2.15 0.163±0.008a 0.253±0.004a 2.497±0.045
L2 27.60±1.80 0.102±0.009 0.212±0.009 a
1.977±0.025a
L3 43.83±0.80 0.147±0.008a 0.401±0.016 2.067±0.076a
L4 80.27±1.79 0.281±0.005 0.830±0.008 2.920±0.026b
L5 59.40±1.42 0.225±0.008 0.675±0.010 2.777±0.075c

L6 100.27±1.46a 0.349±0.006b 1.138±0.025b 3.180±0.075d

L7 115.27±1.67 0.357±0.010b 1.342±0.030 3.250±0.050d

L8 98.80±0.36a 0.312±0.009 1.110±0.006b 2.910±0.010bc

L9 141.17±1.66 0.492±0.002 1.580±0.024 3.687±0.032

Različitim slovima u istoj koloni označeni su uzorci, koji se ne razlikuju statistički značajni prema Tukey’s test, sa značajnošću
p<0.01; L- lozova prepečenica.
a
Sadržaj ukupnih polifenola, izražen kao miligram ekvivalenta galne kiseline na litar uzorka
b
Ukupni antioksidativni kapacitet izražen kao mmol Trolox

46 Sonja Veljović, Mile Veljović et al.: Uticaj plodonosnog tela gljive Ganoderma lucidum na antioksidativni kapacitet lozovih rakija
60 dana, ekstrakcija fenolnih materija još uvek
traje. Rezultate antioksidativnosti analiziranih
uzoraka specijalnih lozovih prepečenica se rangiraju
kao rezulati sadržaja ukupnih fenolnih jedinjenja
L6>L4<L5, ekstrakcija komponenti koja utiču na AO
kapacitet se nastavlja i nakon 60 dana.
Sa povećanjem koncentracije gljive u uzorcima
vreme ekstrakcije ima statistički značajniji efekat na
sadržaj ekstrahovanih fenolih jedinjenja. Na osnovu
rezultata možemo zaključiti da uzorcima sa 4% gljive
sadržaj ukupnih fenolih jedinjenja i nakon 60 dana
se povećava, tako da se ekstrakcija ukupnih fenolnih
jedinjenja nastavlja i nakon 60 dana. Antioksidativni
kapacitet uzoraka specijalnih lozovih rakija sa
istom koncentracijom gljive se statistički značajno
smanjuje sa povećanjem vremena ekstrakcije sa 7
na 21 dan. Najveću antioksidativnost ima uzorak L9
sa 4% gljive ekstrahovane tokom 60 dana. Rezultati
AO dobijeni analizom obe metode su u saglasnosti i
možemo reći da ekstrakcija jedinjenja koji utiču na
AO još uvek traje nakon 60 dana.
U ranijoj studiji u kojoj smo analizirali sadržaj
fenolnih jedinjenja šljivovih prepečenica [20] sadržaj
ukupnih fenolnih jedinjenja kod uzoraka lozove
prepečenice kod kojih je vršena ekstrakcija tokom
60 dana, u odnosu na uzorke napravljene od šljivovih
prepečenica je statistički značajno veći i izosi 100.27
(L6) i 141.17 mg/L GAE (L9), respektivno. Možemo
zaključiti da je estrahovanje fenolnih jedinjenja
gljive G. lucidum u lozova rakiji efikasnije nego u
analiziranom alkoholnom medijumu.
Analizom korelacije između rezultata analize
sadržaja fenolnih materija (TPC) i antioksidativnog
kapaciteta određenog FRAP, DPPH i TEAC metodama
uzoraka specijalnih lozovih rakija (Tabela 2),
utvrđena je visoka korelacija između ovih uzoraka
(rTPC-FRAP=0.9969, rTPC-DPPH=0.9854, rTPC-
TEAC=0.9426). Možemo zaključiti da sadržaj
fenolnih materija ima važan uticaj na antioksidativni
kapacitet uzoraka.
ZAKLJUČAK
Medicinska gljiva Ganoderma lucidum predstavlja
perspektivnu sirovinu za proizvodnju jakih alkoholnih
pića. Dodatkom gljive dolazi do statistički značajnog
povećanja sadržaja fenolnih jedinjenja u svim
uzorcima u odnosu na lozovu rakiju koja je korišćena
kao alkoholni medijum. Sa povećanjem koncentracije
dodate gljive povećava se i sadržaj fenolnih
jedinjena, ali sa povećanjem dodate količine gljive
potreban je duži period za kompletniju ekstrakciju
analiziranih komponenti. Sa povećanjem sadržaja
fenolnih komponenti povećava se i antioksitavni
kapacitet specijalnih lozovih prepečenica samim tim
se poboljšavaju funcionalne karakteristike pića.
Tabela 2. Korelacija rezultata sadržaja fenolnih jedinjenja i antioksidativnog kapaciteta lozovih prepečenica sa dodatkom gljive
G.lucidum
FRAP
Analize
r p
TPC 0.9854 0.000
FRAP
TEAC
HRANA I ISHRANA (BEOGRAD), VOL. 55. No. 2., 43-47, 2014.
LITERATURA
1. Lee KH, Itokawa H, Kozuka M, Orienatal herbal
products: the basic for development of dietary
supplements and new medicines in the 21st
century. In: Ho CT, Lin JK, Zheng QY eds.
Oriental Food and Herbs - Chemistry and Health
Effects,Washington DC, USA, 2003; 2-31.
2. Wasser SP, Reishi or Ling Zhi (Ganoderma
lucidum). In: Coates PM, Betz JM, Blackman
MR, Grass GM, Levine M, Moss J, White J eds.
Encyclopedia of dietary supplements, New York,
USA, 2005; 603-622.
3. Halpern GM, Healing mushrooms: ancient
wisdom for better health. New York, USA,2007;
55-64.
4. Kalač P, Chemical componsition and nutritional
value of European species of wild growing
mushrooms. In: Andres S, Braumann N eds.
Mushroom: Type, properties and Nutrition, New
York, USA, 2012; 129-152.
5. Boh B, Berovic M, Zhang J, Zhi-Bin L, Ganoderma
lucidum and its pharmaceutically active compounds.
Biotechnol. Annu. Rev.2007; 13, 265-301.
6. Zhou X, Lin J, Yin Y, Zhao J, Sun X, Tang K,
Ganodremataceae: Natural products and their
related pharmacological functions. Am. J. Chin.
Med. 2007; 35, 559-574.
7. Nikšić M, Nikićević N, Tešević V, Klaus A,
Evaluation of alcohol beverages based on
Ganoderma lucidum (Curt.:Fr.) P. Karst. Extract.
Int. J. Med. Mushrooms. 2001; 3:192.
8. Nikšić M, Nikićević N, Tešević V, Debeljak J,
Klaus A, Proizvodnja alkoholnih pića na bazi
gljive Ganoderma lucidum, VI Savetovanje
industrije alkoholnih i bezalkoholnih pića i sirćeta
s ameđunarodnim učešćem, Zbornik radova,
Vrnjačka Banja, 2002; 191-196.
9. Leskošek-Čukalović I, Despotović S, Lakić N,
Nikšić M, Nedović V, Tešević V, Ganoderma
lucidum - Medical mushroom as a raw material
for beer with enhanced functional properties.
Food Res. Int. 2010;43, 2262–2269.
10. Leskošek-Čukalović I, Despotović S, Nedović
V, Lakić N, Nikšić M, New Type of Beer –
beer with improved functionality and defined
pharmacodynamic properties. Food Technol.
Biotech. 2010;48, 384-391.
11. Honda J, Sakamura S, Cholane steroids. 1985;
Jpn. Pat. 85 258,197.
12. Nishiyama S, Preparation of sake drink containing
Ganoderma extracts, 1981; Jpn. Pat. 81 6,985.
13. Kim JH, Lee DH, Lee SH, Choi SY, Lee JS, Effect
of Ganoderma lucidum on the quality and
funcionality of Korean tradition wine rice,yakja. J.
Biosci. Bioeng. 2004;1, 24-28.
DPPH TEAC
r p r p
0.9969 0.000 0.9426 0.000
0.9769 0.000 0.9741 0.000
00.9394 0.000
HRANA I ISHRANA (BEOGRAD), VOL. 55. No. 2., 43-47, 2014.
Sonja Veljović, Mile Veljović et al.: Uticaj plodonosnog tela gljive Ganoderma lucidum na antioksidativni kapacitet lozovih rakija 47

14. Vukosavljević P, Novaković M, Bukvić B, Nikšić M,
Stanisavljević I, Klaus A, Antioxidant activities of
herbs, fruit and medicinal mushroom Ganoderma
lucidum extracts produced by microfiltration
process. J. Agric. Sci. 2009; 54, 24-28.
15. Singleton VL, Rossi JA, Colorimetry of total
phenolics with phosphor molybdic-phospho
tungstic acid reagents. Am. J. Enol. Vitic.1965;
16,144-158.
16. Kaneda H, Kobayashi N, Furusho S, Sahara H,
Koshino S, Reducing activity and flavor stability
of beer. Tech. Q. Master Brew. Assoc. Am. 1995;
32, 90-94.
17. Benzie IFF, Strain JJ, The ferric reducing ability
of plasma (FRAP) as a measure of ”antioxidant
power”: The FRAP assay. Anal. Biochem. 1996;
239(1), 70-76.
18. Re R, Pellegrini N, Proteggente A, Pannala A, Yang
M, Rice-Evans C, Antioxidant activity applying
an improved ABTS radical cationde colorization
assay. Free Radical Biol. Med. 1999; 26(9-10),
1231-1237.
19. STATISTICA (Data Analysis Software System),
v.12, Stat-Soft, Inc., USA (2013).
20. Pecić S, Nikićević N, Veljović M, Despotović
S, Leskošek-Cukalović I, Tešević V, Nikšić M,
Special plum brandy with Ganoderma lucidum,
18th Congress of The International Society
for Mushroom Science, Peking, Kina. Book of
Abstracts, 146-147.

The effect of Ganoderma lucidum fruit body on antioxidant

capacity of grape brandies
Sonja Veljović1,2, 1
Faculty of Agriculture-University of Belgrade,
Mile Veljović1, Nemanjina 6, 11080 Zemun-Belgrade
Saša Despotović1, 2
Institute of Economics,
Bojana Ivković2, Kralja Milana 16, 11000 Belgrade
Ida Leskošek-Čukalović1,
Miomir Nikšić1,
Ninoslav Nikićević1

Summary: In the Far East countries medicinal fungi Ganoderma

lucidum has been traditionally used as an important supplement to
different alcoholic beverages, because of its bitter taste and medical
effects. In this paper, it was investigated the effect of extraction
parameters, extraction time and concentration of fungi Ganoderma
lucidum, on the phenolic compounds content as well as antioxidant
characteristics of special grape brandies. For determination of samples
antioxidant capacity FRAP (Ferric ion Reducing Antioxidant Power),
DPPH (2,2-diphenyl-1-picrylhydrazyl) and TEAC (Trolox Equivalent
Antioxidant Capacity) methods were used. In this paper we used
three different concentration of fungus in the amount of 1, 2.5 and
4% and extraction was carried out for three different time periods:
7, 21 and 60 days. The addition of fungi increased the content of
phenolic compounds and antioxidant capacity of all samples. With
increasing the concentration of added fungi the phenolic compounds
content were higher, but the extraction time must be prolonged in
order to complete extraction of phenolic compounds. The highest
content of total polyphenols had a sample with 4 % of G. lucidum
extracted for 60 days (141.17 mg/L GAE). Antioxidant capacity for
a given sample determined by DPPH, FRAP and TEAC methods were
0.492 mM TE, 1.580 FRAP units and 3.987 mM TE, respectively.

Key words: Ganoderma lucidum, grape brandies, phenolic compounds,

antioxidant capacity.

48 Damnjanović Ivana, Stojanović Dušica et al.: Farmakoterapijski aspekti primene alfa-lipoinske kiseline kao antioksidansa
Farmakoterapijski aspekti primene alfa-lipoinske
kiseline kao antioksidansa
Damnjanović Ivana1,
Stojanović Dušica2,
Kocić Gordana3,
Najman Stevo4,
Stojanović Sanja4,
Pesić Srđan5
1
Katedra za farmaciju, Medicinski fakultet,
Univerzitet u Nišu, Bulevar dr Zorana Đinđića
81, 18000 Niš, Srbija
2
Institut za javno zdravlje Niš, Bulevar dr
Zorana Đinđića 81, 18000 Niš, Srbija
3
Institut za biohemiju, Medicinski fakultet,
Univerzitet u Nišu, Bulevar dr Zorana Đinđića
81, 18000 Niš, Srbija
4
Institut za biologiju i humanu genetiku, Medi-
cinski fakultet, Univerzitet u Nišu, Bulevar dr
Zorana Đinđića 81, 18000 Niš, Srbija
5
Katedra za farmakologiju, Medicinski fakultet,
Univerzitet u Nišu, Bulevar dr Zorana Đinđića
81, 18000 Niš, Srbija
Rad primljen: 15.03.2014.
Korespondentni autor:
Asist. dr Ivana Damnjanović,
Katedra za farmaciju, Medicinski fakultet,
Univerzitet u Nišu, Bulevar dr Zorana Đinđića 81,
18000 Niš, Serbia
telefon: +381600798309
fax: +381 184238770
e-mail: ivanad.ph@gmail.com
UVOD Unos, apsorpcija i metabolizam alfa-
Antioksidansi su grupa različitih prirodnih
jedinjenja koji u humanom organizmu imaju
važnu ulogu zaštite od štetnog delovanja
slobodnih radikala, koji su jedni od glavnih uzroka
ateroskleroze, dijabetesa, malignih oboljenja,
kardiovaskularnih i cerebrovaskularnih bolesti [1].
Endogeni antioksidansi su presudni za
održavanje homeostaze. Međutim, pri izlaganju
alkoholu, lekovima, traumama, prehladama,
infekcijama, rigoroznim dijetama, toksinima,
radijaciji ili napornoj fizičkoj aktivnosti, endogena
antioksidaciona odbrana nije dovoljna za
suprostavljanje oksidativnom stresu, a zaštita od
njega zavisi od efikasnosti antioksidanasa koji se
unose hranom [2].
Alfa-lipoinska kiselina (eng. alpha-lipoic acid,
ALA) je prirodni, ditiolni antioksidans koji nastaje
iz oktanske kiseline. Otkrivena je 1951. godine
kao molekul koji učestvuje u transferu acil grupe u
Krebsovom ciklusu [3]. ALA i njen redukovani oblik,
dihidrolipoinska kiselina (DHALA), danas predstavljaju
važne činioce u borbi sa bolestima prouzrokovanim
povećanim oksidativnim stresom [4].
HRANA I ISHRANA (BEOGRAD), VOL. 55. No. 2., 48-53, 2014.
UDK: 615.356:577.16
615.279
Kratak sadržaj: Alfa-lipoinska kiselina (eng. alpha-lipoic acid, ALA)
je prirodni, ditiolni antioksidans koji nastaje iz oktanske kiseline.
Otkrivena je 1951. godine kao molekul koji učestvuje u transferu
acil grupe u Krebsovom ciklusu. ALA i njen redukovani oblik,
dihidrolipoinska kiselina, danas predstavljaju važne činioce u borbi
sa bolestima prouzrokovanim povećanim oksidativnim stresom.
U humanom organizmu ALA se sintetiše de novo iz masnih kiselina
i cisteina, ali u vrlo malim količinima, pa je neophodno da se unosi
iz spoljašnjih izvora, putem hrane ili adjuvantne terapije. Završnu
reakciju u sintezi ALA čini umetanje dva atoma sumpora, posredovana
lipoil-sintazom, kao donorom sumpora. Endogeno sintetisana ALA
je kovalentno vezana za odgovarajuće proteine, ostvarujući, na taj
način, važnu ulogu kofaktora velikog broja mitohondrijalnih enzima .
ALA u svojoj strukturi sadrži dve tiolne grupe, koje mogu učestvovati
u reakcijama oksidacije i/ili redukcije. Karakteriše se jedinstvenim
antioksidativnim sposobnostima jer i endogeno sintetisana i egzogeni
oblik aktivno učestvuju u hvatanju slobodnih radikala u oksidovanoj
i/ili redukovanoj formi. ALA je rastvorljiva i u vodi i u mastima, pa
zato može obavljati antioksidativnu ulogu na nivou citozola, plazma
membrane, serumskih i lipoproteina, učestvujući u važnim procesima
modulacije signalne transdukcije uključujući insulinsku signalizaciju,
PKB/Akt-zavisnu signalizaciju i redoks-osetljive transkripcione
faktore. Potencijalna biohemijska i terapijska uloga ALA unete oralnim
putem uslovljena je stepenom bioraspoloživosti, akumulacije u
tkivima i metaboličkim procesima kojima podleže. Farmakoterapijski
aspekti ALA baziraju se na učešću ovog antioksidansa u različitim
antiinflamatornim signalnim putevima, pa je zato alfa-lipoinska
kiselina, kao terapijski agens, prepoznata kao moćan antioksidans
zauzimajući posebno mesto u terapiji kardiovaskularnih, kognitivnih,
neuromuskularnih defekata i hemoprevenciji karcinoma.
Ključne reči: alfa-lipoinska kiselina, antioksidans, farmakoterapijski
aspekti, primena.
lipoinske kiseline
U humanom organizmi ALA se sintetiše
de novo iz masnih kiselina i cisteina, ali u vrlo
malim količinima, pa je neophodno da se unosi
iz spoljašnjih izvora [5]. Završna reakcija u
sintezi ALA čini umetanje dva atoma sumpora,
posredovana lipoil-sintazom kao donorom sumpora
[6]. Endogeno sintetisana ALA je kovalentno
vezana za odgovarajuće proteine, ostvarujući,
na taj način, važnu ulogu kofaktora velikog broja
mitohondrijalnih enzima [7].
U prirodnim uslovima ALA se nalazi u obliku
R (+) izomera, vezana za odgovarajuće proteine
ostvarujući ulogu esencijalnog kofaktora za nekoliko
važnih mitohondrijalnih enzimskih kompleksa [8].
Pored procesa sinteze u organizmu ALA se može u
organizam uneti putem hrane ili adjuvantne terapije.
ALA u svojoj strukturi sadrži dve tiolne grupe,
koje mogu učestvovati u reakcijama oksidacije i/
ili redukcije. Dihidroliponska kiselina je redukovana
forma alfa-lipoinske kiseline. Prisustvo hiralnog C
atoma, omogućava postojanje dva optička izomera
ove kiseline, R-ALA i S-ALA. Zanimljivo je da se
endogeno sintetiše jedino R-ALA [9].
HRANA I ISHRANA (BEOGRAD), VOL. 55. No. 2., 48-53, 2014.
Damnjanović Ivana, Stojanović Dušica et al.: Farmakoterapijski aspekti primene alfa-lipoinske kiseline kao antioksidansa
Izvori ALA su namernice životinjskog porekla
(crveno meso, jetra, bubrezi), dok je u manjem
procentu zastupljena u zelenom voću i povrću [10].
Egzogena forma ALA iz hrane se može aktivirati uz
učešće lipoat-aktivirajućih enzima [11]. Još uvek
nema dovoljno dokaza koje govore o uticaju ALA iz
hrane na povećanje slobodne koncentracije ovog
antioksidansa u plazmi ili ćelijama [12]. Sa druge
strane, oralna primena visokih doza ALA dovodi
do značajnog ali kratkotrajnog povećanja njene
koncentracije u plazmi ili ćelijama. Sprovedena
farmakokinetička istraživanja na zdravim
dobrovoljcima pokazuju da se 30-40% oralnu unete
doze resorbuje Takođe, dokazano je da se ALA
bolje resorbuje na prazan stomak, jer uzimanje
sa hranom može dovesti do smanjenja plazma
koncentracije ove kiseline za 20%. Konzumiranje
hrane u isto vreme može da uspori prolazak alfa-
lipoinske kiseline u sistemsku cirkulaciju, zato se
savetuje primena 30 minuta pre prvog dnevnog
obroka ili doručka [13]. S obzirom na to da ALA
nije esencijani nutritient, trenutno, nema zvaničnih
vrednosti za preporučeni dijetarni ili referentni
dijetarni unos ovog moćnog antioksidansa.
Primećene su razlike u bioraspoloživosti R
i S enantiomera alfa-lipoinske kiseline. Nakon
oralne primene R-ALA zabeležene su do 50%
više plazma koncentracije u odnosu na primenu
S-enantiomera, verovatno zbog bolje resorpcije
R-ALA. Nakon oralne primene oba enantiomera se
brzo metabolišu i izlučuju, a maksimalne plazma
koncentracije postižu se jedan sat nakon primene
[15]. R-ALA je ključni kofaktor za nekoliko važnih
mitohondrijalnih enzimskih kompleksa, koji
učestvuju u katabolizmu alfa-keto kiselina i amino
kiselina [16].
Antioksidativne karakteristike alfa-
lipoinske kiseline
Alfa-lipoinska kiselina se karakteriše
jedinstvenim antioksidativnim sposobnostima
jer i endogeno sintetisana i egzogeni oblik
aktivno učestvuju u hvatanju slobodnih radikala
u oksidovanoj i/ili redukovanoj formi. ALA je
rastvorljiva i u vodi i u mastima pa zato može
obavljati antioksidativnu ulogu na nivou citozola,
plazma membrane, serumskih i lipoproteina [17].
Poznato je da ALA štiti mitohondrije od oksidativnog
stresa i da povećavaju životni vek, funkcionalne
genomske karakteristike kao i strukturni integritet
mitohondrija [18]. ALA i njen redukovani oblik,
DHALA, mogu direktno neutralisati reaktivne
kiseonične i/ili azotne radikale u in vitro uslovima.
Međutm, još uvek nije u potpunosti razjašnjen
antioksidativni mehanizam ALA u in vivo uslovima
[19].
Dihidoliponska kiselina je moćno redukciono
sredstvo sa kapacitetom da regeneriše i smanji
oksidovane oblike nekoliko važnih antioksidanta,
uklučujući vitamin C, glutation i koenzim Q10 [20].
Slobodno gvožđe i bakar su važni redoks-aktivni
metalni joni koji mogu dovesti do oksidativnog
oštećenja. Istraživanja pokazuju da ALA i DHALA
inhibiraju oksidativna oštećenje izazvana jonima
gvožđa ili bakra u in vitro uslovima i na animalnim
modelima [21, 22].
Glutation je važan intraćelijski antioksidans
koji ima potentnu ulogu u detoksikaciji i eliminaciji
toksina. Istraživanja upućuju da ALA dovodi do
49
povećanja niva glutationa u ćelijskim kulturama
inkubiranih sa ALA, kao i kod životinja koje su
bile hranjene ovim antioksidansom [23]. Smatra
se da je mehanizam povećanja sinteze glutationa
zapravo posledica uticaja ALA na ekspresiju gama-
glutamilcisetin ligaze, enzima neophodnog za
sintezu glutationa [24].
ALA učestvuje u važnim procesima modulacije
signalne transdukcije uključujući insulinsku
signalizaciju, PKB/Akt-zavisnu signalizaciju i redoks-
osetljive transkripcione faktore. Istraživanje pokazuju
da ALA aktivira insulinsku signalu kaskadu u kuluri
ćelija [25], da dovodi do povećane translokacije
GLUT4 na nivou ćelijskih membrane, što rezultira
povećanjem nivoa glukoze u adipoznim i mišićnim
ćelijama [26]. Pored učešća u insulinskoj signalizaciji
ALA može aktivirati protein kinazu B (PKB/Akt) u in
vitro i in vivo uslovima [27], da inhibira apoptozu
hepatocita [28] i poveća preživljavanje neurona
inkubiranih ovom kiselinom [29].
Oksidativni stres je u pozitivnoj korelaciji
sa aktivacijom transkripcionog faktora NF-κB
i posledičnom ekspresijom velikog broja gena
uključenih u procese inflamacije i endotelne
migracije ćelija [30]. Zabeleženi su pozitivni efekti
ALA na inhibiciju NF-κB kod velikog broja ćelijskih
tipova [31], dok inicijalni uticaji inhibicije NF-κB
pomoću ALA mogu imati prednosti u procesima
koji su praćeni disregulacijom aktivnosti redoks-
osetljivih transkripcionih faktora. Antiinflamatorne
karakteristike ALA baziraju se na antioksidativnim
karakteristikama ovog potencijalnog hemopreve-
ntivnog agensa [32]. Literaturni podaci pokazuju
da ALA deluje kao anti-apoptotički agens u
različitim ćelijskim kulturama, prevenirajuci
oksidantima indukovanu ćelijsku smrt [33], dok
indukuje apoptozu u ćelijama karcinoma kolona i
cerviksa [34].
Farmakoterapijski aspekti primene alfa-
lipoinske kiseline
Farmakoterapijski aspekti ALA baziraju
se na učešću ovog antioksidansa u različitim
antiinflamatornim signalnim putevima, zato ALA
pronalazi svoja indikaciona područja u terapiji
kardiovaskularnih, kognitivnih i neuromuskularnih
defekata. Potencijalna biohemijska i terapijska
uloga ALA unete oralnim putem uslovljena je
stepenom bioraspoloživosti, akumulacije u tkivima
i metaboličkim procesima kojima podleže [35, 36].
Preporučene terapijske doze alfa-lipoinske kiseline
su od 300 -1800 mg dnevno [37].
U Tabeli 1. prikazani su najzastupljeniji
registrovani proizvodi na bazi alfa-lipoinske kiseline
u Srbiji i zemljama Evrope. Prema anatomsko
terapijskoj klasifikaciji alfa-lipoinska kiselina je
svrstana u grupu proizvoda koji deluju na bolesti
digestivnog trakta i metabolizma (ATC, A16AX01),
sa osnovnom primenom u terapiji dijabetesne
polineuropatije [38].
Tabela 1. Registrovani proizvodi na bazi alfa-
lipoinske kiseline u Srbiji i zemljama Evrope
Većina komercijano dostupnih proizvoda
sa alfa-lipoinskom kiselinom sadrži racemsku
mešavinu R i S enantiomera. Iako se oba
enatiomera nakon oralne primene brzo metabolišu
i izlučuju, prednost u terapijskom pogledu, na
 HRANA I ISHRANA (BEOGRAD), VOL. 55. No. 2., 48-53, 2014.
50 Damnjanović Ivana, Stojanović Dušica et al.: Farmakoterapijski aspekti primene alfa-lipoinske kiseline kao antioksidansa

osnovu farmakokinetičkih karakteristika se daje R tačnih i neophodnih saveta o primeni alfa-lipoinske

obliku [32]. kiseline, bezbedonosnim profilom i stepenu
Pozitivan uticaj preparata sa ALA zabeležen je efikasnosti u cilju postizanja efikasne i bezbedne
u tretmanu bolesti koje su praćene neravnotežom primene.
redoks statusa. Alfa-lipoinska kiselina, kao moćni
antioksidans, pronašla je svoje mesto u terapiji ZAKLJUČAK
komlikacija povezanih sa dijabetesom [39], terapiji
glaukoma [40], ateroskleroze [41] i migrene Iako organizam poseduje veliki broj moćnih
[42]. Zbog svoji fizičko-hemijskih karakteristika, antioksidativnih molekula neohodno je uzeti u obzir
ALA vrlo lako prolazi krvno-moždanu barijeru, da u situacijama pojačanog prisustva slobodnih
ispoljavajući na taj način, pozitivne antioksidativne radikala, mehanizmi antioksidativne zaštite ne
efekte na nivou nervnih ćelija. Jedna od uloga ovog mogu da ih uklone u potpunosti, pa se pristupa
antioksidansa ogleda se sposobnosti da regeneriše dodatnim načinima za povećanje efikasnosti
depoe glutationa, koji su u obično smanjeni, kao antioksidativne odbrane, u smislu pojačanog
posledica oksidativnog stresa, u toku šloga [43] i unosa antioksidanasa putem hrane ili dostupne
drugih cerebrovaskularnih događaja [44]. Rezultati adjuvantne terapije. Alfa-lipoinska kiselina,
novosprovedenih istraživanja potvrđuju pozitivnu kao terapijski agens, prepoznata je kao moćan
ulogu ALA u terapiji i prevenciji Alchajmerove antioksidans zauzimajući posebno mesto u terapiji
bolesti [45] i multiple skleroze [45] i šizofrenije hroničnih bolesti i hemoprevenciji karcinoma.
[47].
Alfa-lipoinska kiselina, kao dijetetski
suplement ili terapijski agens, učestvuje u ZAHVALNICA/ ACKNOWLEDGMENTS
modulaciji redoks potencijala. Osamdesetih
godina prošlog veka ALA je od strane naučne Istraživanje je podržano od strane Ministarstva
zajednice prepoznata kao moćan antioksidans prosvete, nauke i tehnološkog razvoja Republike
[48]. Danas se ALA smatra jednim od najefikasnijih Srbije, u okviru projekta TR 31060.
do sada poznatih endogenih antioksidanasa,
pa poslednjih godina zauzima posebno mesto
u terapiji i hemoprevenciji karcinoma. Većina
hemopreventivnih agenasa ostvaruju intezivnu
antiinflamatornu i antioksidativnu aktivnost
ostvarujući na taj način važnu ulogu u epigenetskom
razvoju karcinoma [49].
Pored opravdanih prednosti koje optimalna
upotreba alfa-lipoinske kiseline pruža, neophodno
je sagledati nastanak potencijalnih interakcija
i neželjenih efekata. Iako se smatra se da je
upotreba alfa-lipoinske kiseline bezbedna,
ukoliko se primenjuje u preporučenim dozama,
zabeleženi su retki neželjeni efekti u vidu osipa
na koži i gastrointestinalnih smetnji [50]. Stalno
usavršavanje lekara, farmaceuta i nutricionista
omogućava lakši pristup pacijentima uz davanje

Tabela 1. Registrovani proizvodi na bazi alfa-lipoinske kiseline u Srbiji i zemljama Evrope

Zaštićeni naziv Proizvođač Zemlja Doza

Alpha-Lipogamma Wörwag Pharma Nemačka
Alpha-Lipon AL Aliud Nemačka
Alpha-Lipon STADA STADA Nemačka
Alpha-Liponsäure-CT CT Arzneimittel Nemačka
Alpha-Vibolex CNP Nemačka
Berlithion Berlin Chemie Srbija, Bosna, Hrvatska 300mg, 600 mg
Srbija, Češka, Slovačka,
Thioctacid Meda Turska, Rumunija,
Austrija
Thioctacid HR Meda Bugarska, Nemačka
Srbija, Slovačka, Češka,
Thiogamma Wörwag Pharma Nemačka, Litvanija,
Rumunija, Bugarska
Tromlipon Trommsdorff Nemačka
HRANA I ISHRANA (BEOGRAD), VOL. 55. No. 2., 48-53, 2014.
Damnjanović Ivana, Stojanović Dušica et al.: Farmakoterapijski aspekti primene alfa-lipoinske kiseline kao antioksidansa
LITERATURA
1. Lushchak VI. Free radicals, reactive oxygen
species, oxidative stress and its classification.
Chem Biol Interact 2014;224C:164-175.
2. Vertuani S, Angusti A, Manfredini S. The
antioxidants and pro-antioxidants network: an
overview. Curr Pharm Des. 2004;10(14):1677-94.
3. Teichert J, Hermann R, Ruus P, Preiss R. Plasma
kinetics, metabolism, and urinary excretion of
alpha-lipoic acid following oral administration
in healthy volunteers. J Clin Pharmacol
2003;43(11):1257-67.
4. Gomes MB, Negrato CA. Alpha-lipoic acid as a
pleiotropic compound with potential therapeutic
use in diabetes and other chronic diseases.
Diabetol Metab Syndr 2014;6(1):80.
5. Gorca A, Huk-KolegaH, Piechota P, Kleniewska
P, Ciejka E, Skibska B. Lipoic acid – biological
activity and therapeutic potential. Pharmacol Rep
2011; 63(4): 849-58.
6. Miller JR, Busby RW, Jordan SW, Cheek J,
Henshaw TF, Ashley GW, et al. Escherichia coli
LipA is a lipoyl synthase: in vitro biosynthesis
of lipoylated pyruvate dehydrogenase complex
from octanoyl-acyl carrier protein. Biochemistry
2000;39(49):15166-15178.
7. Reed LJ. A trail of research from lipoic acid to
alpha-keto acid dehydrogenase complexes. J Biol
Chem. 2001;276(42):38329-38336.
8. Packer L, Witt EH, Tritschler HJ. Alpha-lipoic acid
as a biological antioxidant. Free Radic Biol Med
1995;19(2):227-50.
9. Kramer K, Packer L. R-alpha-lipoic acid. In:
Kramer K, Hoppe P, Packer L, eds. Nutraceuticals
in Health and Disease Prevention. New York:
Marcel Dekker, Inc.; 2001:129-164.
10. Packer L, Kraemer K, Rimbach G. Molecular
aspects of lipoic acid in the prevention of diabetes
complications. Nutrition 2001; 17(10):888–95.
11. Fujiwara K, Takeuchi S, Okamura-Ikeda K,
Motokawa Y. Purification, characterization, and
cDNA cloning of lipoate-activating enzyme from
bovine liver. J Biol Chem. 2001;276(31):28819-
28823.
12. Mignini F, Capacchietti M, Napolioni V, Reggiardo
G, Fasani R, Ferrari P. Single dose bioavailability
and pharmacokinetic study of a innovative
formulation of α-lipoic acid (ALA600) in healthy
volunteers. Minerva Med 2011;102:1-8.
13. Teichert J, Hermann R, Ruus P, Preiss R. Plasma
kinetics, metabolism, and urinary excretion of
alpha-lipoic acid following oral administration
in healthy volunteers. J Clin Pharmacol.
2003;43(11):1257-1267.
14. Gleiter CH, Schug BS, Hermann R, Elze M, Blume
HH, Gundert-Remy U. Influence of food intake on
the bioavailability of thioctic acid enantiomers.
Eur J Clin Pharmacol 1996;50(6):513–514.
15. Breithaupt-Grögler K, Niebch G, Schneider
E, Erb K, Hermann R, Blume HH, et al. Dose-
proportionality of oral thioctic acid-coincidence
of assessments via pooled plasma and individual
data.. Eur J Pharm Sci 1999;8(1):57-65.
16. Bustamante J, Lodge JK, Marcocci L, Tritschler
HJ, Packer L, Rihn BH. Alpha-lipoic acid in liver
metabolism and disease. Free Radic Biol Med
1998;24(6):1023-1039.
51
17. Hermann R, Mungo J, Cnota PJ, Ziegler D.
Enantiomer-selective pharmacokinetics, oral
bioavailability, and sex effects of various
alpha-lipoic acid dosage forms. Clin Pharmacol
2014;6:195-204.
18. Rochette L, Ghibu S, Richard C, Zeller M, Cottin
Y, Vergely C. Direct and indirect antioxidant
properties of α-lipoic acid and therapeutic
potential. Mol Nutr Food Res 2013;57(1):114–125.
19. Smith AR, Shenvi SV, Widlansky M, Suh JH,
Hagen TM. Lipoic acid as a potential therapy for
chronic diseases associated with oxidative stress.
Curr Med Chem 2004;11(9):1135-1146.
20. Kozlov AV, Gille L, Staniek K, Nohl H. Dihydrolipoic
acid maintains ubiquinone in the antioxidant active
form by two-electron reduction of ubiquinone
and one-electron reduction of ubisemiquinone.
Arch Biochem Biophys 1999;363(1):148-154.
21. Suh JH, Zhu BZ, deSzoeke E, Frei B, Hagen TM.
Dihydrolipoic acid lowers the redox activity of
transition metal ions but does not remove them
from the active site of enzymes. Redox Rep
2004;9(1):57-61.
22. Suh JH, Moreau R, Heath SH, Hagen TM. Dietary
supplementation with (R)-alpha-lipoic acid
reverses the age-related accumulation of iron
and depletion of antioxidants in the rat cerebral
cortex. Redox Rep 2005;10(1):52-60.
23. Monette JS, Gómez LA, Moreau RF, Dunn KC,
Butler JA, Finlay LA, et al. (R)-alpha-Lipoic
acid treatment restores ceramide balance in
aging rat cardiac mitochondria. Pharmacol Res
2011;63(1):23-29.
24. Suh JH, Wang H, Liu RM, Liu J, Hagen TM. (R)-
alpha-lipoic acid reverses the age-related loss
in GSH redox status in post-mitotic tissues:
evidence for increased cysteine requirement
for GSH synthesis. Arch Biochem Biophys
2004;423(1):126-135.
25. Diesel B, Kulhanek-Heinze S, Höltje M, Brandt
B, Höltje HD, Vollmar AM, et al. Alpha-lipoic
acid as a directly binding activator of the insulin
receptor: protection from hepatocyte apoptosis.
Biochemistry 2007;46(8):2146-2155.
26. Yaworsky K, Somwar R, Ramlal T, Tritschler
HJ, Klip A. Engagement of the insulin-sensitive
pathway in the stimulation of glucose transport
by alpha-lipoic acid in 3T3-L1 adipocytes.
Diabetologia. 2000;43(3):294-303.
27. Zhang WJ, Wei H, Hagen T, Frei B. Alpha-lipoic
acid attenuates LPS-induced inflammatory
responses by activating the phosphoinositide
3-kinase/Akt signaling pathway. Proc Natl Acad
Sci U S A 2007;104(10):4077-4082.
28. Shay KP, Hagen TM. Age-associated impairment
of Akt phosphorylation in primary rat hepatocytes
is remediated by alpha-lipoic acid through
PI3 kinase, PTEN, and PP2A. Biogerontology
2009;10(4):443-456.
29. Zhang L, Xing GQ, Barker JL, Chang Y, Maric D,
Ma W, et al. Alpha-lipoic acid protects rat cortical
neurons against cell death induced by amyloid
and hydrogen peroxide through the Akt signalling
pathway. Neurosci Lett 2001;312(3):125-128.
30. Hofmann MA, Schiekofer S, Kanitz M, Klevesath
MS, Joswig M, Lee V, et al. Insufficient glycemic
control increases nuclear factor kappa B binding
activity in peripheral blood mononuclear cells
 HRANA I ISHRANA (BEOGRAD), VOL. 55. No. 2., 48-53, 2014.
52 Damnjanović Ivana, Stojanović Dušica et al.: Farmakoterapijski aspekti primene alfa-lipoinske kiseline kao antioksidansa

isolated from patients with type 1 diabetes. 46. Marracci GH, McKeon GP, Marquardt WE, Winter
Diabetes Care 1998; 21(8): 1310–6. RW, Riscoe MK, Bourdette DN. Alpha lipoic acid
31. Feuerecker B, Pirsig S, Seidl C, Aichler M, inhibits human T-cell migration: implications for
Feuchtinger A, Bruchelt G, et al. Lipoic acid multiple sclerosis. J Neurosci Res 2004;78(3):362-
inhibits cell proliferation of tumor cells in vitro 70.
and in vivo. Cancer Biol Ther 2012; 13(14): 1425- 47. Vidović B, Milovanović S, Dorđević B, Kotur-
1435. Stevuljević J, Stefanović A, Ivanišević J, et al.
32. Shay KP, Moreau RF, Smith EJ, Smith AR, Hagen Effect of alpha-lipoic acid supplementation
TM. Alpha-lipoic acid as a dietary supplement: on oxidative stress markers and antioxidative
molecular mechanisms and therapeutic potential. defense in patients with schizophrenia. Psychiatr
Biochim Biophys Acta 2009; 790(10): 1149-60. Danub 2014 ;26(3):205-13..
33. Simbula G, Columbano A, Ledda-Columbano GM, 48. Packer L, Witt EH, Tritschler HJ. Alpha-lipoic acid
Sanna L, Deidda M, Diana A, et al. Increased ROS as a biological antioxidant. Free Radic Biol Med
generation and p53 activation in alpha-lipoic acid- 1995;19(2):227-50.
induced apoptosis of hepatoma cells. Apoptosis 49. Elangovan S,Tze-chen H. Regulation of cell cycle
2007; 12(1): 113–23. transition and induction of apoptosis in HL-
34. Damnjanovic I, Kocic G, Najman S, Stojanovic S, 60 leukemia cells by lipoic acid: role in cancer
Stojanovic D, Veljkovic A, et al. Chemopreventive prevention and Therapy. J Hematol Oncol
potential of alpha lipoic acid in the treatment 2008;1:4.
of culture of colon and cervix cancer cell lines. 50. Ziegler D, Low PA, Litchy WJ, Boulton AJ, Vinik
Bratisl Lek Listy 2014; 115(10):611–616. AI, Freeman R, et al. Efficacy and safety of
35. Scott BC, Aruoma OI, Evans PJ, O’Neill C, Van der antioxidant treatment with α-lipoic acid over 4
Vliet A, Cross CE, et al. Lipoic and dihydrolipoic years in diabetic polyneuropathy: the NATHAN 1
acids as antioxidants. A critical evaluation. Free trial. Diabetes Care 2011;34(9):2054–2060.
Radic Res 1994; 20(2): 119–33.
36. Liu J, Head E, Gharib AM, Yuan W, Ingersoll
RT, Hagen TM, et al. Memory loss in old rats is
associated with brain mitochondrial decay and
RNA/DNA oxidation: partial reversal by feeding
acetyl-L-carnitine and/or R-alpha -lipoic acid.
Proc Natl Acad Sci U S A 2002; 99(4): 2356–61.
37. Lekovi u prometu: priručnik o lekovima i njihovoj
primeni: ATC klasifikacija. Milan Stanulović, 15.
izd., Novi Sad: Ortomedics, 2006.
38. Suzuki YJ, Aggarwal BB, Packer L. Alpha-lipoic
acid is a potent inhibitor of NF-kappa B activation
in human T cells. Biochem Biophys Res Commun
1992; 189 (3): 1709–15.
39. Castro MC, Francini F, Gagliardino JJ, Massa ML.
Lipoic acid prevents fructose-induced changes in
liver carbohydrate metabolism: role of oxidative
stress. Biochim Biophys Acta 2014;1840(3):1145-
51.
40. Koriyama Y, Nakayama Y, Matsugo S, Kato S.
Protective effect of lipoic acid against oxidative
stress is mediated by Keap1/Nrf2-dependent
heme oxygenase-1 induction in the RGC-5
cellline. Brain Res 2013;1499:145-57.
41. Xu J, Yang W, Deng Q, Huang Q, Yang J, Huang
F. Flaxseed oil and α-lipoic acid combination
reduces atherosclerosis risk factors in rats fed a
high-fat diet. Lipids Health Dis 2012;11:148.
42. Ali AM, Awad TG, Al-Adl NM. Efficacy of combined
topiramate/thioctic acid therapy in migraine
prophylaxis. Saudi Pharm J 2010;18(4):239-43.
43. Connell BJ, Saleh M, Khan BV, Saleh TM. Lipoic
acid protects against reperfusion injury in the
early stages of cerebral ischemia. Brain Res
2011;1375:128-36.
44. Panigrahi M, Sadguna Y, Shivakumar BR, Kolluri
SV, Roy S, Packer L, et al. alpha-Lipoic acid
protects against reperfusion injury following
cerebral ischemia in rats. Brain Res 1996;717(1-
2):184-8.
45. Holmquist L, Stuchbury G, Berbaum K, Muscat
S, Young S, Hager K, et al. Lipoic acid as a novel
treatment for Alzheimer’s disease and related
dementias. Pharmacol Ther 2007;113(1):154-64.
HRANA I ISHRANA (BEOGRAD), VOL. 55. No. 2., 48-53, 2014.
Damnjanović Ivana, Stojanović Dušica et al.: Farmakoterapijski aspekti primene alfa-lipoinske kiseline kao antioksidansa 53

Pharmacotherapeutic aspects of the application of

alpha-lipoic acid as an antioxidant
Damnjanović I1, 1
Department of Pharmacy, Faculty of Medicine,
Stojanović D2, University of Niš, Serbia
Kocic G3, 2
Public Health Institute Niš, Serbia
Najman S4, 3
Institute of Biochemistry, Faculty of Medicine,
Stojanović S4, University of Niš, Serbia
Pesić S5 4
Institute of Biology and Human Genetics,
Faculty of Medicine, University of Niš, Serbia
5
Department of Pharmacology, Faculty of
Medicine, University of Niš, Serbia

Summary: Alpha-lipoic acid (ALA) is a natural, di-thiol antioxidant

derived from octanoic acid. It was discovered in 1951 as a molecule
that participates in the transfer of acyl groups in the Krebs cycle. ALA
and its reduced form, dihydrolipoic acid, today represent important
factors in fight with diseases caused by increased oxidative stress.
In the human organism ALA is synthesized de novo from fatty acids
and cysteine, but in very small quantities, so it is necessary to be
entered from external sources through food or adjuvant therapy. The
final reaction in the synthesis of ALA is insertion of the two sulfur
atoms, mediated by lipoyl synthase as a sulfur donor. Endogenously
synthesized ALA is covalently bound to the corresponding proteins,
achieving, in this way, an important role as cofactor of a large number
of mitochondrial enzymes.
ALA contains in its structure two thiol groups which may participate
in the reactions of oxidation and / or reduction. It is characterized by
unique antioxidant abilities, since both endogenously and exogenously
synthesized form is actively involved in the capture of free radicals in
oxidized and / or reduced form. ALA is soluble both in water and fat,
so it can perform its antioxidant role in the cytosol, plasma membrane
and serum lipoproteins, participating in an important processes
including modulation of signal transduction such as insulin signaling,
PKB/Akt-dependent signaling as well as redox-sensitive transcription
factors.
Potential biochemical and therapeutic role of ALA, administered
orally, is conditioned by the degree of bioavailability, accumulation
in tissues and metabolic processes by which it is subjected to.
Pharmacotherapeutic aspects of ALA are based on the participation
of this antioxidant in different inflammatory pathways, and therefore
alpha-lipoic acid, as a therapeutic agent, is widely recognized as
a powerful antioxidant by taking a special place in the treatment
of cardiovascular, cognitive, neuromuscular defects and cancer
chemoprevention.

Key words: alpha-lipoic acid, antioxidant, pharmacotherapeutic

aspects, application.
 HRANA I ISHRANA (BEOGRAD), VOL. 55. No. 2., 54-58, 2014.
54 Olivera Ninković Mrđenovački: Uticaj određenih sastojaka hrane na proces ateroskleroze

UDK: 616.13-004.6-084/-085
613.2

Uticaj određenih sastojaka hrane na proces

ateroskleroze
Kratak sadržaj: Hronične nezarazne bolesti uzrokuju skoro dve
Olivera Ninković Mrđenovački1
trećine svih smrtnih slučajeva u svetu, a kardiovaskularne bolesti, kao
1
Zavod za javno zdravlje Šabac deo grupe ovih bolesti, u strukturi mortaliteta imaju veći udeo od
Ul. Jovana Cvijića br. 1, Šabac
polovine svih smrtnih ishoda.
Ateroskleroza je najčešći i najvažniji uzrok oboljevanja
Rad primljen: 25.06.2014. kardiovaskularnog sistema. Patofiziološki mehanizmi ateroskleroze
nisu u potpunosti razjašnjeni, ali je utvrđeno da depoziti lipida,
Kontakt adresa: oksidativni stres, zapaljenski procesi krvnih sudova, disfunskija
Olivera Ninković Mrđenovački
Kursulina 42, Beograd
endotela i raslojavanje glatkih mišićnih ćelija igraju integralnu ulogu u
063-8958-471 formiranju i napredovanju aterosklerotskog plaka.
olex@ptt.rs Veliki broj studija utvrdio je povezanost nepravilne ishrane sa
ubrzanjem procesa ateroskleroze, kao i da izbalansirana ishrana sa
upotrebom namirnica niske energetske gustine kao i namirnica koje u
sebi sadrže određenu količinu pojedinih zaštitnih sastojaka hrane uz
umerenu fizičku aktivnost u okruženju bez duvanskog dima mogu da
uspore proces ateroskleroze.
Cilj rada bio je da se izvrši analiza dostupne literature koja je obrađivala
povezanost unosa određenih sastojaka hrane kao što su dijetna
vlakna, fitosteroli, polifenoli, mono i polinezasićene masne kiseline i
procesa ateroskleroze.
Dosadašnja istraživanja koja su se bavila utvrđivanjem povezanosti
unosa bioaktivnih sastojaka hrane na proces ateroskleroze pokazala
su da upotreba određenih sastojaka kao što su dijetna vlakna,
fitosteroli, polifenoli, mono i polinezasićene masne kiseline može imati
povoljan uticaj na usporavanje procesa ateroskleroze, ali i ukazala da
su potrebna nova istraživanja.

Ključne reči: ishrana, ateroskleroza, polifenoli, fitosteroli, dijetna

vlakna.

UVOD sudоvа sа učеšćеm оd 53,2% u svim uzrоcimа smrti

Statistički izveštaj Svetske zdravstvene
organizacije (SZO) iz 2012. godine stavlja akcenat
na rastući problem hroničnih nezaraznih bolesti
(HNB) koje uzrokuju skoro dve trećine svih smrtnih
slučajeva u svetu [1].
Bolesti srca i krvnih sudova (KVB) kao deo grupe
hroničnih nezaraznih bolesti predstavljaju vodeći
uzrok oboljevanja i umiranja u svetu [2]. Godišnje
od KVB umre 17,3 miliona ljudi, a do 2030. godine
broj umrlih iznosiće 23 miliona. Bоlеsti srcа i кrvnih
vоdеći su uzrок umirаnjа i u Republici Srbiјi [3].
Ateroskleroza je najčešći (u 90% slučajeva)
[4] i najvažniji uzrok oboljevanja kardiovasularnog
sistema (KVS). Mehanizmi nastanka ateroskleroze
nisu u potpunosti razjašnjeni, ali je utvrđeno da
depoziti lipida, oksidativni stres, zapaljenski procesi
krvnih sudova, disfunskija endotela i raslojavanje
glatkih mišićnih ćelija učestvuju u formiranju,
napredovanju i rupturi aterosklerotskog plaka [5].
Utvrđeno je da ishrana sa visokim energetskim
unosom u odnosu na energetski rashod, veliki unos

Tabela 1. Mogući vaskuloprotektivni efekti određenih sastojaka hrane

Mogući
Određeni sastojak
Primeri Izvori vaskuloprotektivni
hrane
efekti
Rastvorljiva dijetalna ovas, ječam, kvasac,
Glukan, pektin ↓TC, ↓TG, ↓LDL-C
vlakna voće, povrće, žito
Sitosterol, stigmasterol, ricinusovo ulje, sojino ↓TC , ↓LDL-C ↓apsorpciju
Biljni steroli
kampesterol ulje holesterola
↓TC, supresija
srčanih aritmija, ↓TA,
ω3 PMK DHA, EPA Riba, riblje ulje
↓agregaciju trombocita,
↓angiogenezu

TC, Ukupni holesterol; TG, trigliceridi; LDL, lipoproteini male gustine; PMK, polinezasićene masne kiseline; DHA,
dokozaheksaenska kiselina; EPA, eikozapentaenska kiselina; TA, krvni pritisak.
HRANA I ISHRANA (BEOGRAD), VOL. 55. No. 2., 54-58, 2014.
Olivera Ninković Mrđenovački: Uticaj određenih sastojaka hrane na proces ateroskleroze
ukupnih masti, zasićenih i trans masnih kiselina,
holesterola, animalnih proteina i rafiniranih ugljenih
hidrata uz povećanu potrošnju kuhinjske soli i
alkohola, sa nedovoljnim unosom kompleksnih
ugljenih hidrata, biljnih dijetnih vlakana, nezasićenih
masnih kiselina i biljne hrane koja sadrži brojne
bioaktivne sastojake kao što su polifenoli, karoteni,
fitosteroli i drugi neesencijalni sastojci, doprinosi
ubrzanju procesa ateroskleroze i nastanku
kardiovaskularnih bolesti [6].
Istraživanja in vitro, na celularnim i animalnim
modelima, epidemiološke i kliničke studije koje
su proučavale efekte određenih sastojaka hrane
kao što su mono i polinezasićene masne kiseline,
brojna polifenolna jedinjenja sa antioksidantnim
svojstvima, dijetna vlakna i fitosteroli na proces
ateroskleroze su pokazala dozno zavisan povoljan
uticaj ovih sastojaka hrane na snižavanje nivoa
lipida u krvi i njihove moguće vaskuloprotektivne
efekte. Dosadašnja ispitivanja su otvorila i ostavila
mogućnosti za nova istraživanja njihove primene
u ovoj oblasti, a tabela 1 prikazuje moguće
vaskuloprotektivne efekte određenih sastojaka
hrane [7].
Navedeni sastojci hrane prirodno se nalaze u
voću i povrću, fitoplanktonu kojim se hrane ribe.
Savremeni način ishrane, koji je prisutan i u većini
razvijenih zemalja i zemalja u razvoju, uključujući i
stanovništvo Republike Srbije, odlikuje nedovoljan
unos biljne hrane i morske ribe [8,9,10,11], te se
savremena prehrambena tehnologija i fitofarmacija
u saradnji sa medicinskim stručnjacima sve više bave
proučavanjem uticaja pojedinih sastojaka hrane na
faktore rizika za razvoj ateroskleroze s ciljem da se
putem obogaćivanja pojedinih namirnica i upotrebe
suplemenata poveća njihov unos [12].
Fitosteroli
Fitosteroli su prirodni biljni steroli koji su
strukturno veoma slični holesterolu i kompeticijom
sa njim redukuju intestinalnu apsorpciju i
koncentraciju serumskog lipoproteina niske gustine
(LDL), a tako smanjuju i nivo ukupnog holesterola
(TC) [13].
Fitosteroli se poslednjih godina dodaju u
prehrambene proizvode (margarini, maslac, ulje za
kuvanje, jogurt i drugu hranu) jer se u namirnicama
prirodno nalaze u veoma malim količinama.
Istraživanja su pokazala da je serumska vrednost
LDL-a značajno smanjena kada su biljni steroli
dodati u mleko 15,9% i jogurt 8,6%, ali manje kada
su dodati u hleb 6,5% i cerealije 5,4% [14].
Kao deo optimalne dijetoterapije u primarnoj
i sekundarnoj prevenciji bolesti KVS-a preporučuje
se fitosterolom obogaćena hrana [15].
Američka asocijacija za srce (America heart
association - AHA) [16] i evropski vodič za ishranu
(European Current Dietary Guidelines) [17]
podržavaju upotrebu biljnih sterola kao dopune
ishrani kod stanja sa povišenim holesterolom.
Efekti unosa fitosterola na LDL su zavisni od
primenjene doze. U studiji u kojoj je testirana dozna
zavisnost efekata unosa fitosterola na metabolizam
holesterola u grupi koja je primala dnevno 59mg,
459mg ili 2.059mg fitosterola, značajni rezulati
su postignuti u srednjoj i u grupi koja je primala
najveću dozu. Kod navedene grupe ispitanika
uočen je značajan porast izlučivanja holesterola
kao i redukcija intestinalne apsorpcije holesterola.
55
Studija je pokazala da se sa dnevnim unosom od
2.059mg snižava LDL za 8,9% [18] što je saglasno
rezultatima meta analize 84 kliničke studije u
uzimanju fitosterola u dnevnoj dozi od 2.150mg i
postignutoj redukciji koncentracije LDL od 8,8%
[19].
Utvrđeno je da ako bi se obezbedio dnevni unos
fitosterola od 2gr mogao bi efektivno da snizi TC i
LDL holesterol za 7-10% sa malim ili beznačajnim
efektom na serumski lipoprotein visoke gustine
(HDL) [20].
Dijetna vlakna
Istraživanja su pokazala da dijetna vlakna
prisutna u voću, zelenom lisnatom povrću,
leguminozama, celim zrnima žitarica imaju direktan
hipoholesterolemijski efekat [21], a dijetna vlakna
rastvorljiva u vodi iz mekinja ovsa i semena bokvice
snižavaju TC i LDL [22].
Opservacione studije su pokazale da su osobe
koje su konzumirale relativno veliku količinu dijetnih
vlakana, više od 15 gr dnevno, imale statistički
značajno niži rizik oboljevanja od ishemijske bolesti
srca (IBS-a) [23], moždanog udara [24] i oboljenja
perifernih krvnih sudova [25].
Rezultati prospektivne kohortne studije koja je
trajala 8,6 godina i obuhvatila populaciju od 3.588
osoba starijih od 65 godina je pokazala obrnutu
povezanost unosa cerealnih vlakana u kasnijem
životnom dobu sa rizikom od moždanog udara i
ishemijske bolesti srca (IBS-a) [26].
U cilju postizanja, održavanja i poboljšavanja
zdravlja ljudi preporučuje se dnevni unos dijetnih
vlakana u količini od 25-30 gr. Ovaj nivo unosa
se teško realizuje konzumiranjem hrane prirodno
bogate vlaknima i zato se preporučuje upotreba
prehrambenih proizvoda obogaćenih vlaknima [27].
Nezasićene masne kiseline
Antinflamatorni i antiaterogeni potencijal
ω3 masnih kiselina široko je ispitivan in vitro, na
životinjama i u kliničkim studijama na ljudima.
Za razliku od celularnih modela koji su pokazali
zaštitnu ulogu ribljeg ulja u nastanku ateroskleroze,
rezultati studija na životinjama (primati, svinje,
zečevi i miševi) iako u većini ukazuju na postojanje
antiaterogenog efekta, u manjem broju pokazuju
neslaganje [28,29].
Rezultati meta analize koja je obuhvatila
60 kontrolisanih studija u periodu od 1970. do
1998. pokazuju pozitivne efekte dijeta sa visokim
procentom mononezasićenih masnih kiselina (MMK)
na nivo lipida i stepen oksidacije LDL holesterola u
krvi [30].
Dodatak hrani 2-3gr dnevno ribljeg ulja
(bogatog ω3 masnim kiselina) može da redukuje
nivo triglicerida (TG) za 20-30% i kod osoba su
normalnim i sa povišenim lipidima. Polinezasićene
ω3 masne kiseline u dozi većoj od 3gr dnevno
mogu povećati vrednosti LDL za 5% kod pacijenata
sa povišenim trigleceridima [31]. Ispitivanje
na 4.837 pacijenata posle preležanog infarkta
miokarda pokazalo je da dnevne doze od 400mg
polinezasićenih masnih kiselina (PMK) ne mogu
značajno redukovati nivo triglicerida [32].
Američka asocijacija za srce (AHA) preporučuje
da kod pacijenata sa hipertrigliceridemijom većom
od 5,6 mmol/l, efektivna doza iznosi od 2 do 4gr
eikozapentaenske kiseline (EPA) i dokozaheksaenske

56 Olivera Ninković Mrđenovački: Uticaj određenih sastojaka hrane na proces ateroskleroze
kiseline (DHA) dnevno zbog sniženja vrednosti
triglicerida za 20-40% [2].
Polifenoli
Ispitivanja efekata unošenja polifenola kroz
ishranu na čovekov organizam su se značajno razvila
poslednjih 15 godina. Prirodni izvori polifenola su
povrće, voće, voćni sokovi, kakao, crveno vino i, u
manjoj količini, cerealije. Hidroksitirosol i resveratrol
su dva antioksidanta fenola koje sadrži i crveno vino
i maslinovo ulje.
In vivo studije pokazuju da polifenoli povoljno
deluju u ranim stadijumima razvoja ateroskleroze,
poboljšavaju endotelnu funkciju i povećavaju
oslobađanje nitritnih oksida, moduliraju zapaljenje
i metabolizam lipida (hipolipidemijski efekat),
poboljšavaju antioksidacioni status i štite od
aterotrombogenih epizoda uključujući agregaciju
trombocita i miokardnu ishemiju. Utvrđeno je da
umerena konzumacija crvenog vina prevenira
akutna oštećenja endotelne funkcije izazvane
pušenjem cigareta ili konzumacijom veoma masnih
obroka [33].
Studija na pacijentima sa IBS je pokazala
da je pored crvenog vina konzumacija soka od
nara u trajanju od 18 do 36 meseci usporila
progresiju ateroskleroze jakim antioksidantnim
karakteristikama polifenola iz nara [34].
Ispitivanja na životinjama su pokazala
antiaterogeni efekat resveratrola iz crvenog vina
[35,36]. Rezultati u studijama na ćelijskim modelima
se slažu u protektivnoj ulozi polifenolnih jedinjenja
kao što su hidroksitirosol i resveratrol. I resveratrol
i hidroksitirosol inhibiraju peroksidaciju lipida, kao i
agregaciju trombocita, redukuju ekspresiju VCAM-
1 (vaskularni ćelijski adhezioni molekul – 1) gena
u endotelnim ćelijama koji stimuliše inflamaciju i
aterogenezu [37,38,39].
Istraživanje koje je sprovedeno u Holandiji
na miševima koji su hranjeni antiimflamatronom
mešanom dijetom (AIMD) koja se sastojala od
resveratrola, likopena, katehina, vitamina E, C i ribljeg
ulja je pokazalo smanjenje imflamatornih riziko-
faktora proaterogenih lipida. AIMD je redukovala
citokine-indukovane humanim C-reaktivnim
proteinom (CRP) i ekspresiju fibrinogena. AIMD
je izrazito snizila nivo holesterola, triglicerida i
amiloida A u plazmi. AIMD je redukovala razvoj
ateroskleroze za 96% u odnosu na placebo. Efekti
na ateroskelrozu su se ispoljili u redukciji ekspresije
vaskularnih zapaljenskih markera [40].
Studije su pokazale vaskuloprotektivnu ulogu
polifenola snižavanjem nivoa holesterola, triglicerida
i redukovanjem ekspresije gena koji kontrolišu
sintezu zapaljenskih markera. Zdravstveni efekti
polifenola zavise od konzumirane količine i njihove
bioraspoloživosti. Unos polifenola kao najbogatijih
antioksidanata dnevno bi mogao biti i veći od 1g
[41].
 
Zaključak
Uloga pojedinih sastojaka hrane kao što su
fitosteroli, polifenoli, dijetna vlakna i nezasićene
masne kiseline na zdravlje ljudi je i dalje oblast za
istraživanja. Iako su određeni biološki efekti ovih
sastojaka naučno objašnjeni, mehanizmi delovanja
na proces ateroskleroze nisu potpuno rasvetljeni.
Na osnovu uvida u dosadašnja istraživanja
HRANA I ISHRANA (BEOGRAD), VOL. 55. No. 2., 54-58, 2014.
in vitro, na celularnim i životinjskim modelima,
epidemioloških, randomiziranih i interventnih
kliničkih ispitivanja može se zaključiti da je postignut
napredak u poslednje dve decenije u definisanju
uticaja određenih sastojaka hrane kao što su
fitosteroli, polifenoli, dijetna vlakna i nezasićene
masne kiseline na proces ateroskleroze. Rezultati
istraživanja koji su navedeni u ovom pregledu
daju trenutno razumevanje bioloških efekata
ovih sastojaka na proces ateroskleroze i njihovog
pozitivnog značaja za zdravlje ljudi.
LITERATURA
1. World Health Organization. The World health
statistics report 2012. [Internet] [Cited May
22 2014]. Available from:http://www.who.
int/mediacentre/news/releases/2012/world_
health_ statistics_20120516/en/index.html.
2. De Caterina R.n3 fatty acids in Cardiovascular
Disease. ‎N. Engl. J. Med.2011;364:2439-450.
3. Institut za javno zdravlje Srbije “Dr Milan Jovanović
Batut”. Kalendar zdravlja za 2015. godinu.
[Internet] [cited Sep 27 2015]. Available from:
http://www.batut.org.rs/index.php?content=1274
4. Milenković S, Borzanović M, Jovanović D.
Hiperlipidemija kao faktor rizika ishemijske
bolesti srca. Zbornik radova ‘’IX jugoslovensko-
ruski dani’’, Sarajevo 1988;93.
5. Badimon L, Vilahur G, Padro T. Lipoproteins,
platelets and atherothrombosis. Rev Esp
Cardiol. 2009;62:1161-78.
6. Padwal R, Hemmelgarn B, McAlister F, McKay
D, Grover S, WilsonKhan T i sar. The 2007
Canadian Hypertension Education Program
recommendations for the management of
hypertension, Part 2: Therapy. Can J Cardiol.
2007 15;23(7):539-50.
7. Massaro M, Scoditti E, Carluccio AM, De Caterina R.
Nutraceuticals and prevention of Atherosclerosis:
Focus on ω3 Polyunsaturated Fatty Acids and
Mediterranean Diet Polyphenols.Cardiovascular
Therapeutics. 2010; 28:e13-e19.
8. WHO. Diet, nutrition and chronical diseases.
Tecnical report series. No 916. Geneva: WHO;
2003.
9. Ministarstvo zdravlja Republike Srbije i Institut za
javno zdravlje Srbije “Dr Milan Jovanovic Batut”.
Rezultati istraživanja zdravlja stanovništva
Srbije u 2013.godini. Beograd, 2014.
10. Zečev V, Bjelanović J, Bjelica A. Navike u ishrani
kod radnoaktivnog stanovništva različitih
zanimanja. Hrana i ishrana. 2014;55(1):31-35.
11. Đorđević M, Trajković Pavlović Lj. Značaj stanja
uhranjenosti, kvaliteta ishrane i nivoa fizičke
aktivnosti studentkinja u proceni rizika za razvoj
osteoporoze. Hrana i ishrana. 2012;53(2):83-
88.
12. Bioactive components in plants. Benefits and
risk for men and animals. Proceedings from
symposium held at the Norwegian Academy
of Science and Letters. Oslo13-14 November
2008. Oslo: Novus forlag; 2010.
13. Ostlund RE Jr. Phytosterols in human nutrition.
Annu Rev Nutr. 2002;22:533–49.
14. Clifton PM, Noakes M, Sullivan D, Erichsen N,
Ross D, Annison G, et al. Cholesterol-lowering
HRANA I ISHRANA (BEOGRAD), VOL. 55. No. 2., 54-58, 2014.
Olivera Ninković Mrđenovački: Uticaj određenih sastojaka hrane na proces ateroskleroze
effects of plant sterol esters differ in milk,
yoghurt, bread and cereal. Eur J Clin Nutr.
2004;58:503–509.
15. Executive summary of the third report of
the National Cholesterol Education Program
(NCEP) Expert panel on detection, evaluation,
and treatment of high blood cholesterol in
adults (adult treatment panel III). JAMA.
2001;285:2486–2497.
16. Lichtenstein AH, Appel LJ, Brands M, Carnethon
M, Daniels S, Franch HA i sar. Summary of
American Heart Association diet and lifestyle
recommendations revision 2006. Arterioscler
Thromb Vasc Biol. 2006;26:2186–2191.
17. European Commission. General view of the
scientificcommittee on food on the long-
term effects of the intake of elevated levels
of phytosterols from multiple dietary sources,
with particular attention to the effects of beta-
carotene, 2002.[Internet] [cited May 20 2015]
Available from: http://europa.eu.int/comm/
food/fs/sc/scf/index en.html .
18. Racette SB, Lin X, Lefevre M, Spearie CA, Most
MM, Ma L i sar.Dose effects of dietary phytosterols
on cholesterol metabolism: a controlled feeding
study. Am J Clin Nutr. 2010;91:32-8.
19. Demonty I, Ras R, Van der Knaap H, Duchateau
G, Meijer L, Zock P i sar. Continuous Dose-
Response Relationship of the LDL-Cholesterol-
Lowering Effect of Phytosterol Intake. J Nutr.
2009;139:271–84.
20. Abumweis SS, Barake R, Jones PJ. Plant sterols/
stanols as cholesterol lowering agents: a meta-
analysis of randomized controlled trials. Food
Nutr Res. 2008;52, doi:10.3402/fnr.v52io.1811.
21. Brown L, Rosner B, Willet W, Sacks SM.
Cholesterol-lowering effects of dietary fiber: a
meta-analysis. Am J Clin Nutr. 1999;69:30–42.
22. Rideout TC, Harding SV, Jones PJ, Fan MZ.
Guar gum and similar soluble fibers in the
regulation of cholesterol metabolism: current
understandings and future research priorities.
Vasc Health Risk Manag. 2008;4:1023–33.
23. Liu S, Buring JE, Sesso HD, Rimm EB, Willett
WC,Manson JE. A prospective study of dietary
fiber intake and risk of cardiovascular disease
among women. J Am Coll Cardiol. 2002;39:49–
56.
24. Oh K, Hu FB, Cho E, Rexrode KM, Stampfer MJ,
Manson JE i sar. Carbohydrate intake, glycemic
index, glycemic load, and dietary fiber inrelation
to risk of stroke in women. Am J Epidemiol.
2005;161:161–169.
25. Merchant AT, Hu FB, Spiegelman D, Willett WC,
Rimm EB, Ascherio A. Dietary fiber reduces
peripheral arterial disease risk in men. J Nutr.
2003;133:3658–3663.
26. Mozaffarian D, Kumanyika SK, Lemaitre RN,
Olson JL, Burke GL, Siscovick DS. Cereal,
fruit and vegetable fiber intake and the risk of
cardiovascular disease in elderly individuals.
JAMA. 2003;289(13):1659-1666. doi: 10.1001/
jama.289.13.1659.
27. Filipović J, Košutić M, Filipović V, Pezo L.
Testenina sa prehrambenim vlaknima.Hrana i
ishrana. 2014;55(1):27-30.
28. Matsumoto M, Sata M, Fukuda D, Tanaka K,
Soma M, Hirata Y i sar. Orally administered
eicosapentaenoic acid reduces and stabilizes
57
atherosclerotic lesions in ApoE-deficient mice.
Atherosclerosis. 2008;197:524–533.
29. Zampolli A, Bysted A, Leth T, Mortensen A,
De Caterina R, Falk E. Contrasting effect of
fish oil supplementation on the development
of atherosclerosis in murine models.
Atherosclerosis. 2006;184:78–85.
30. Mensink RP, Zock PL, Kester AD, Katan MB.
Effects of dietary fatty acids and carbohydrates
on the ratio of serum total to HDL cholesterol
and on serum lipids and apolipoproteins: A
meta-analysis of 60 controlled trials. Am J Clin
Nutr 2003;77:1146–1155.
31. Liu S, Manson JE, Stampfer MJ, Holmes M, Hu
FB, Hankinson SE i sar. Dietary glycemic load
assessed by food-frequency questionnaire in
relation to plasma high density-lipoprotein
cholesterol and fasting plasma triacylglycerols
in postmenopausal women. Am J Clin Nutr.
2001;73:560–566.
32. Kromhout D, Giltay EJ, Geleijnse JM for the
Alpha Omega Trial Group. ω3 Fatty acids
and cardiovascular events after myocardial
infarction. N Engl J Med. 2010;363:2015–26.
33. Papamichael C, Karatzis E, Karatzi K, Aznaouridis
K, Papaioannou T, Protogerou A i sar. Red wine’s
antioxidants counteract acute endothelial
dysfunction caused by cigarette smoking in
healthy nonsmokers. Am Heart J. 2004;147:E5.
34. Davidson MH, Maki KC, Dicklin MR, Feinstein SB,
Witchger M, Bell M i sar. Effects of consumption
of pomegranate juice on carotid intima-media
thickness in men and women at moderate
risk for coronary heart disease. Am J Cardiol.
2009;104:936–942.
35. Wang Z, Zou J, Cao K, Hsieh TC, Huang Y, Wu
JM i sar. Dealcoholized red wine containing
known amounts of resveratrol suppresses
atherosclerosis in hypercholesterolemic rabbits
without affecting plasma lipid levels [Effects of
dry red wine on experimental atherosclerosis in
rabbits]. Int J Mol Med. 2005;16:533–540.
36. Do GM, Kwon EY, Kim HJ, Jeon SM, Ha TY,
Park T i sar. Long-term effects of resveratrol
supplementation on suppression of atherogenic
lesion formation and cholesterol synthesis in
apo E-deficient mice. Biochem Biophys Res
Commun. 2008;374:55–59.
37. Berrougui H, Grenier G, Loued S, Drouin G,
Khalil A. A new insight into resveratrol as an
atheroprotective compound: Inhibition of lipid
peroxidation and enhancement of cholesterol
efflux. Atherosclerosis. 2009;207:420–427.
38. Covas MI, de la Torre K, Farre-Albaladejo M,
Kaikkonen J, Fito M, Lopez- Sabater C i sar.
Postprandial LDL phenolic content and LDL
oxidation are modulated by olive oil phenolic
compounds in humans. Free Radic Biol Med.
2006;40:608–616.
39. Correa JA, Lopez-Villodres JA, Asensi R,
Espartero JL, Rodriguez-Gutierez G, De La Cruz
JP. Virgin olive oil polyphenol hydroxytyrosol
acetate inhibits in vitro platelet aggregation
in human whole blood: Comparison with
hydroxytyrosol and acetylsalicylic acid. Br J
Nutr. 2009;101:1157–64.
40. Verschuren L, Wielinga P.Y, Duyvevoorde W,
Tijani S, Toet K, Ommen B i sar. A dietary
 HRANA I ISHRANA (BEOGRAD), VOL. 55. No. 2., 54-58, 2014.
58 Olivera Ninković Mrđenovački: Uticaj određenih sastojaka hrane na proces ateroskleroze

mixture containing fish oil, resveratrol,

lycopene, catechins, and vitamins E and C
reduces atherosclerosis in transgenic mice. The
Journal of Nutrition. 2010;863-9.
41. Manach C, Scalbert A, Morand C, Rémésy C,
Jimenez L. Polyphenols: food sources and
bioavailability. Am J Clin Nutr. 2004;79:727– 47.

Impact of some food ingredients to atherosclerosis

process
Olivera Ninković 1
Zavod za javno zdravlje Šabac
Mrđenovački1 Ul. Jovana Cvijića br. 1, Šabac

Summary: Chronic non-contagious diseases cause nearly two-thirds

of all the deaths in the world, and the cardiovascular diseases, as
a part of the group of mass non-contagious diseases, have a share
which is greater than half of all the deaths (57.3%) in the mortality
structure.
The atherosclerosis is the most common and the most important
cause of the cardiovascular system morbidity. The pathophysiological
mechanisms of the atherosclerosis are not fully explained, but it is
known that the deposits of lipids, the oxidative stress, the inflammatory
processes in the blood vessels, the endothelial disfunction and the
differentiation of smooth muscle cells play an integral role in the
formation, progression and rupture of the atherosclerotic plaque.
The objective of this study was to analyze the available literature
dealing with the connection of the process of atherosclerosis with the
entry of certain processed food ingredients such as the dietary fibers,
the phytosterols, the polyphenols, the mono- and poly-unsaturated
fatty acids.
Numerous studies have established a correlation between the
unhealthy nutrition and the onset of different diseases, and they
have also established that the balanced nutrition through the use of
the low energy density food containing a certain amount of the food
ingredients, together with moderate physical activity, in a tobacco-
smoke-free environment, may positively influence the prevention of
atherosclerosis.
Studies which have dealt with the effects of certain food ingredients
to the process of atherosclerosis showed that the usage of mentioned
ingredients can have beneficial impact on slowing down the process
of atherosclerosis but they also showed the need of new researches.

Key words: Nutrition, atherosclerosis, polyphenols, phytosterols,

dietary fiber.
HRANA I ISHRANA (BEOGRAD), VOL. 55. No. 2., 59-64, 2014.
Prof. dr Maja Nikolić, Martina Nikolić et al.: Unos voća i povrća kod studenata farmacije u Nišu 59
UDK: 613.262-057.875(497.11)

Unos voća i povrća kod studenata farmacije u Nišu

Maja Nikolić1,2, Kratak sadržaj:
Martina Nikolić1, Pravilna ishrana je od velikog uticaja na zdravstveno stanje svakog
Bojana Vuković Mirković1 pojedinca, a posebno na studentsku populaciju koja je izložena
1
Medicinski fakultet Niš, Bulevar dr Zorana stalnim psihofizičkim naporima. Voće i povrće su grupa namirnica
Đinđića 81, Niš značajna za očuvanje i unapređenje zdravlja mladih. Cilj rada je bio
Institut za javno zdravlje Niš, Bulevar dr
ispitivanje zastupljenosti voća i povrća u ishrani studenata i poređenje
2

Zorana Đinđića 50, Niš

sa usvojenim stručnim preporukama. Epidemiološko ispitivanje je
sprovedeno na Medicinskom fakultetu u Nišu u periodu od septembra
Rad primljen: 19.06.2014.
do decembra 2011. godine. Istraživanje je rađeno primenom
anonimnog 24-h upitnika po sećanju. Anketom je obuhvaćeno 69
Kontakt adresa:
Prof. dr Maja Nikolić
studenata farmacije (7 muškog i 62 ženskog pola). Istovremeno su
Adresa: Bul. dr Zorana Đinđića 81, 18000 Niš analizirane istovetne vrste anketa koje su sakupljane za potrebe
Broj telefona: +381 18 4226644 drugog ispitivanja sprovedenog 2002. god. na Medicinskom fakultetu
E-mail: mani@junis.ni.ac.rs
u Nišu, a ispitanici su bili studenti medicine (n= 209). Podaci su
upoređeni međusobno, kao i sa usvojenim nutritivnim preporukama,
a za statističku analizu upotrebljen je program Excell. Ukupan dnevni
unos voća i povrća kod ispitanika iznosio je 405 ± 213,5g i pokazuje
negativan trend u odnosu na period pre 10 godina. Društvena tranzicija
u prethodnoj deceniji uticala je nepovoljno na prosečan dnevni unos
voća i povrća u ishrani studenata Medicinskog fakulteta u Nišu, iako je
ukupni unos pomenutih namirnica ostao zadovoljavajući. Negativan
trend treba usporiti edukacijom studenata u vezi odgovarajuće
zamene i kombinacije namirnica iz ovih grupa

Ključne reči: voće, povrće, ishrana, studenti.

UVOD
CILJ RADA
Način ishrane značajno utiče na zdravstveno
je bio ispitivanje zastupljenosti voća i povrća u
stanje, mentalnu i fizičku sposobnost studenata, kao
ishrani studenata u Nišu i poređenje sa usvojenim
i radnu sposobnost i kvalitet života. Ukoliko dođe
stručnim preporukama.
do narušavanja ravnoteže potrebnih supstanci u
organizmu, menjaju se određeni metabolički procesi
MATERIJAL I METODE
i ako takvo stanje potraje duže vreme, mogu nastati
bolesti ili stanja koja bitno oštećuju organizam. To
Epidemiološko ispitivanje sprovedeno je u
se u početku manifestuje funkcionalnim, a kasnije i
periodu od septembra do decembra 2011. godine
organskim poremećajima ćelija, tkiva i organa [1].
na Medicinskom fakultetu u Nišu. Istraživanjem su
Ispitivanje kvaliteta društvene ishrane studenata u
obuhvaćeni studenti IV godine farmacije (N=76),
Nišu ima dugu tradiciju [2], dok je porodična ishrana
ali su 7 ispitanika isključena iz studije zbog
ređe ispitivana.
nekompletnosti podataka.
Sadržaj vitamina i minerala u ishrani ima
Pre ispitivanja studenti su bili upoznati sa
poseban značaj, a najvažniji izvori su voće i povrće.
ciljevima i metodologijom ispitivanja i dobijena je
Unos voća i povrća je naročito važan u prevenciji
njihova saglasnost za istraživanje.
masovnih nezaraznih bolesti [3-10], koje su najčešći
Anketiranje studenata je sprovedeno anonimno
razlog umiranja i obolevanja našeg stanovništva.
uz pomoć 24-h upitnika po sećanju [12]. Takođe, na
Nedovoljan unos voća i povrća u detinjstvu i
isti način analizirane su i obrađene istovetne vrste
mladosti nepovoljno utiče na fizički rast i razvoj,
anketa (N=209), koje su sakupljane za potrebe
imunitet, fizičku kondiciju i radnu sposobnost, ali i
drugog ispitivanja sprovedenog 2002.god [13].
na mentalnu kondiciju i mogućnost učenja, što je od
Podaci su međusobno upoređeni, a za statističku
posebnog značaja za učenike i studente [1,11].
analizu upotrebljen je program Excell.
Funkcije vitamina i minerala koji se nalaze
Antropometrijska procena stanja ishranjenosti
u voću i povrću, u organizmu su višestruke: u
ispitanika rađena je na osnovu određivanja indeksa
procesu oslobađanja energije iz makronutrijenata
telesne mase koji je dobijen izračunavanjem nakon
(ugljenih hidrata, masti i proteina), u procesu
merenja telesne mase i telesne visine standardnim
biomineralizacije, kao aktivni delovi metalo-proteina
postupcima. Ispitanici sa indeksom telesne mase
(oko 30% enzima), za funkcionisanje ćelijskih
jednakim ili iznad 30 kg/m2 smatrani su gojaznim, a
membrana, regulisanje ravnoteže tečnosti u telu,
iznad 25 kg/m2 predgojaznim.
sprovođenje nervnih impulsa, kontrakciju mišića itd.
Povećane potrebe za mineralima i vitaminima
REZULTATI
prisutne su kod studenata, posebno u vreme ispita
i pojačanog stresa. Motiv za ovo istraživanja bio je
Ukupno je ispitano 69 studenata, a među
unapređenje studentske ishrane, kroz odgovarajući
ispitanicima su dominirale pripadnice ženskog pola
unos voća, povrća i njihovih proizvoda.
(n=62). Analizirani su podaci studenata starosne
 HRANA I ISHRANA (BEOGRAD), VOL. 55. No. 2., 59-64, 2014.
60 Prof. dr Maja Nikolić, Martina Nikolić et al.: Unos voća i povrća kod studenata farmacije u Nišu

dobi od 22 do 24 godina (muškarci prosečno 22.43±

1.18 god , a devojke 22.19±0.69 godina) – tabela
1. Nije bilo statističke razlike u uzrastu između
devojaka i mladića, kao ni u navici pušenja. Prosečan
indeks telesne mase bio je statistički značajno niži
kod devojaka, a u proseku su studenti bili normalno
ishranjeni. S obzirom na to da je bilo svega sedam
ispitanika muškog pola, dalje analize nisu radjene
prema polu.
Karakteristike uzorka su upoređene sa
karakteristikama studenata koji su ispitani u
2002.godini (tabela 2). Studenti ispitani pre jedne
decenije su bili statistički značajno stariji, budući
da se radilo o studentima medicine starijih godina
studiranja, ali slični po ishranjenosti i navici pušenja
kao studenti ispitani u ovoj studiji, što je omogućilo
adekvatno poređenje rezultata u različitim
godinama ispitivanja.
Prosečna ishranjenost studenata u obe
ispitivane godine bila je zadovoljavajuća i najveći
broj studenata je bio normalne ishranjenosti
(indeks telesne mase u opsegu 18,5 do 24,9 kg/
m2). Prema anketi, registrovan je mali broj pušača,
osim kod studenata ispitanih 2002. godine gde je
skoro polovina devojaka (43.06%) pušilo. Skoro svi
pušači su konzumirali više od 20 cigareta dnevno.
Oko polovine ispitanih studenata farmacije se
hrani u porodici, dok je taj broj 2002. god. među
studentima medicine bio nešto veći. Oko jedne
petine studenata (22%) se u 2011.g. opredelilo za
ishranu u studentskim restoranima, što je približno
broju studenata iz 2002. godine koji su se hranili na
isti način (grafikon 1). Povećan je broj studenata
koji samostalno pripremaju hranu u odnosu na
period od pre deset godina.
Grafikon 1 Distribucija ishrane kod ispitanih studenata (u%)
Kultura i običaji, uticaj porodice i socijalnog
okruženja, ali i dostupnost hrane imaju veliki značaj
ne samo u pogledu izbora vrste namirnica, već i u
pogledu frekvencije konzumiranja u toku dana [14].
Nakon analize 24-časovnih zapisa unosa voća
i povrća, koje su priložili studenti utvrđeno je da
je približno 2/3 ispitanika iz 2011. godine u toku
dana konzumiralo voće, dok je zabrinjavajuće što
29% ispitanih studenata to nije činilo nijednom
u toku dana. Kod unosa povrća je situacija nešto
bolja nego kod unosa voća. Povrće je konzumiralo
80% studenata, a nijednom 20%. Kada se dobijeni
podaci uporede sa podacima dobijenim 2002. godini
zapaža se povoljnija situacija nego 2011. godine.
Na grafikonu 2 prikazana je zastupljenost
namirnica iz grupe voća i povrća u dnevnim
obrocima studenata.
Prema preporukama Svetske zdravstvene
organizacije minimalni dnevni unos voća i povrća
treba da bude 400g, odnosno 5 porcija dnevno.
Prosečna porcija voća, kao i povrća iznosi 80g,
što odgovara jednoj šolji (250 ml) svežeg lisnatog
povrća ili komadu svežeg voća (jedna srednja

Tabela 1. Mogući vaskuloprotektivni efekti određenih sastojaka hrane

Muškarci Devojke
Statistika
n=7 n=62
Uzrast (god) 22.43±1.18 22.19±0.69 0.805* ( p>0.05)
Telesna masa (kg) 80.57±9.27 59.05±8.18 6.515* (P<0.001)
Telesna visina (m) 179.57±9.27 166.87±7.34 4.228* (P<0.001)
Indeks telesne mase
23.68±5.31 21.2±2.69 2.060* ( P<0.05)
(kg/m2)
Pušači 1 (14.26%) 9 (14.52%) 0.74** (p>0.05)

*-t test **- Fisher test

Tabela 2. Uporedni pregled karakteristike ispitanika

2002.god* 2011.god
Statistika
n=209 n=62
Uzrast (god) 25.16±1.05 22.2±0.76 21.610 ( P<0.001)
Telesna masa (kg) 66.3±14.2 61.16±10.56 2.763 (P<0.01)
Telesna visina (m) 171.59±9.32 168.16±8.06 2.737(P<0.01)
Indeks telesne mase
22.33±3.15 21.59±2.91 1.723 (p>0.05)
(kg/m2)
Pušači 29 (42.02%) 10 (14.49%) 0.2# ( p>0.05)

*Nikolic i sar, 2003.(13)

#-Mantel-Haenzel hi2-test
HRANA I ISHRANA (BEOGRAD), VOL. 55. No. 2., 59-64, 2014.
Prof. dr Maja Nikolić, Martina Nikolić et al.: Unos voća i povrća kod studenata farmacije u Nišu 61

jabuka, kruška, banana, 2 kivija)., odnosno ½ šolje Razlika u unosu voća i povrća kod studenata u
(125 ml) kuvanog ili seckanog povrća [15]. odnosu na tip ishrane prikazana je grafički (grafikon
3, grafikon 4). Rezultati istraživanja pokazuju nešto
veći unos voća u porodičnoj ishrani u odnosu na
2002.godina 2011.godina društvenu, što ukazuje na povoljne porodične
navike. Dostupnost zdravih namirnica u porodici i
70% porodični obrazac ishrane, utiču na svakodnevnu
ishranu mladih. Odvajanjem mladih od porodičnog
60% okruženja dolazi do promena u pogledu izbora hrane.
50% Novi obrazac ishrane često karakteriše korišćenje
hrane pripremljene van kuće, a to podrazumeva
40% i nizak unos voća i povrća, što se može zaključiti
30% i u ovoj studiji. Kod studenata koji se samostalno
hrane zapaža se veći unos prerađevina od voća, pre
20% svega sokova, a smanjeni unos svežeg voća.
10%
0%
vo
proizvodi proizvodi proizvodi proizvodi

Grafikon 2 Zastupljenost namirnica iz grupe voća i povrća u

dnevnim obrocima studenata (u gramima)

Prosečni dnevni unos voća u 2011. god. kod

studenata farmacije u Nišu iznosio je oko 270g (3,3
porcije) što se može smatrati zadovoljavajućim
ukoliko je unos povrća dovoljan. Na osnovu
dobijenih rezultata, ustanovljeno je da postoji
statistički značajan pad u unosu citrusnog voća
kod studenata, odnosno studenti su 2002. godine
znatno više unosili citrusno voće u odnosu na
studente anketirane 2011. godine. Međutim, 2011.
godine se zapaža veći unos ostalih vrsta voća, pre
svega jabuka, a na to verovatno utiče jeftinija cena Grafikon 3. Unos voća ( u gramima) kod studenata u odnosu na
ovog voća i ekonomske prilike. Unos prerađevina tip ishrane (2011.god.)
od voća, uglavnom voćnih sokova i marmelade
je u silaznom trendu, verovatno zbog sve težih Rezultat sprovedene ankete pokazuje da je
ekonomskih uslova. ishrana studenata koji se hrane u menzi kvalitetnija
Što se tiče povrća, ne postoji statistička razlika u pogledu unosa povrća u odnosu na studente koji
u unosu svežeg povrća u ispitanim godinama. Od se hrane u porodici ili sami brinu o svojoj ishrani.
povrća bio je najzastupljeniji krompir, zatim zeleno Razlozi za to su unapređenje studentske društvene
lisnato povrće, dok se znatno manje unosi plodovito ishrane, posebno nakon usvajanja najnovijih
i korenasto povrće (paprika, paradajz, šargarepa). zakonskih propisa [16].
Ukupan unos povrća je zadovoljavajući (Tabela 3).

Tabela 3. Dnevni unos voća i povrća (u gramima)

2002. godina* 2011. godina Statistika

Citrusno voće 185,8±127,26 115,38±68,87 1,91 (p<0,05)

Ostalo voće 148,2±103,1 156,67±94,26 -0,43 (p>0,05)

Mahunarke 135,3 ± 66,1 127,5 ± 76,64 0,36 (p>0,05)

Krompir 173,87±56,2 151,4±62,52 1,8 (p>0,05)

Zeleno lisnato povrće 137,4±70,1 117,3±50,2 1,08 (p>0,05)

Plodovito i korenasto
80,3±53,4 96,7±60,54 -1,38 (p>0.05)
povrće

Prerađevine od voća 286,1±166,6 230±106,45 1,51 (p>0,05)

Prerađevine od
80,95±70,3 17,2±36,9 3,19 (p<0,001)
povrća

*Nikolic i sar, 2003.(13)

 HRANA I ISHRANA (BEOGRAD), VOL. 55. No. 2., 59-64, 2014.
62 Prof. dr Maja Nikolić, Martina Nikolić et al.: Unos voća i povrća kod studenata farmacije u Nišu

preporučuje Svetska zdravstvena organizacija, a

Grafikon 4. Unos povrća (u gramima) kod studenata u odnosu na
tip ishrane (2011.god.)
Unos voća i povrća posebno je važan za pušače
[17,18], koji imaju povećane potrebe, naročito za
vitaminom C. Dosadašnja istraživanja pokazuju
da pušači manje vode računa o svojoj ishrani, pa
shodno tome unose manju količinu voća i povrća u
odnosu na nepušače, što dodatno narušava njihovo
zdravlje. Međutim, ova studija je pokazala da ne
postoji statistički značajna razlika u dnevnom unosu
voća i povrća između pušača i nepušača – Tabela 4.
Različita istraživanja su pokazala da mladi
relativno dobro znaju koje su namirnice poželjne
u pravilnoj ishrani i imaju o tome pozitivne
stavove. To nije uvek dovoljno i potreban je
dodatni napor zdravstvenih vaspitača da bi se
povećalo konzumiranje zdravih namirnica. Nakon
sistematizacije dobijenih podataka može se
zaključiti da su ispitani studenti farmacije u Nišu
imali pravilan režim ishrane u pogledu unosa voća
i povrća. Dostignut je minimalni dnevni unos koji
to je 400 g voća i povrća. Međutim, kako se ova
populacija još uvek nalazi u periodu rasta i razvoja
i izložena je povećanom intelektualnom naporu i
stresu tokom ispita, ovakav unos voća i povrća je
nedovoljan. Poređenje u radu je radjeno između
studenata početnih godina studija (2011.god.) i na
kraju studija (2002.god.), tako da nije lako odrediti
da li su zapažene razlike uslovljene proteklim
desetogodišnjim periodom ili su nastale kao
posledica zrelosti ispitanika koje u periodu između
svoje 22. i 25. godine sazrevaju, osamostaljuju se
i donose drugačije odluke u okviru svoje ishrane.
U svakom slučaju, neophodno je dalje jačati
svest o značaju voća i povrća, naročito kod studenata
pušača, kako u smislu količine i raznovrsnosti, tako i
kombinacije namirnica iz navedenih grupa, posebno
zbog toga što je zabeležen negativni trend unosa
voća i povrća kod studenata u odnosu na period pre
deset godina.
ZAKLJUČAK
Društvena tranzicija u prethodnoj deceniji
uticala je nepovoljno na prosečan dnevni unos voća
i povrća u ishrani studenata Medicinskog fakulteta
u Nišu, iako je ukupni unos pomenutih namirnica
ostao zadovoljavajući. Neophodna je ciljana
edukacija studenata u vezi odgovarajuće zamene i
kombinacije namirnica iz ovih grupa.

Tabela 4. Razlika u unosu voća i povrća (u gramima) kod studenata pušača i nepušača

Nepušači Pušači
p
n=59 n=10

Citrusno voće 140,0±99,4 183,0±125,8 -0,62 (p>0,05)

Ostalo voće 176,8±84,7 124,0±60,3 1,29 (p>0,05)

Mahunarke 162,7±64 93,3±92,9 1,53 (p>0,05)

Krompir 149,6±65,3 150,0±50,0 -0,01 (p>0,05)

Lisnato zeljasto
123,8±50,9 75,0±7,1 1,31 (p>0,05)
povrće
Plodovito i korenasto
104,6±68,1 70,0±43,2 0,98 (p>0,05)
povrće

Prerađevine od voća 205,0±111,8 200,0±0,0 0,07 (p>0,05)

Prerađevine od
57,5±27,6 48,0±30,3 0,58 (p>0,05)
povrća
HRANA I ISHRANA (BEOGRAD), VOL. 55. No. 2., 59-64, 2014.
Prof. dr Maja Nikolić, Martina Nikolić et al.: Unos voća i povrća kod studenata farmacije u Nišu 63

LITERATURA 18. Biščević A. Oxidative-antioxidative effects and

consumption of fruits and vegetables in the
1. Ćurin K, Knezović Z, Marušić J. Kakvoća prehrane young population Hrana i ishrana 2003; 44(1-
u studentskom centru u Splitu, Med Jad 2006; 2):27-29.
36 (3-4):93-100
2. Nikolić M. Sanitarno-higijensko stanje i
kvalitet društvene ishrane studenata u Nišu,
Specijalistički rad, Medicinski fakultet u Nišu,
1997.
3. Kok, F.J., Kampmann, E.Epidemiological evidence
for a protective effect of fruits and vegetables.
Scand J Nutr 1999; suppl. 34:2S-20S.
4. World Health Organization: Diet, nutrition and
the prevention of chronic diseases. Report of
a Joint WHO/FAO Expert Consultation Geneva:
World Health Organization 2003.
5. Nikolić M, Stanković A, Jović S. Medical
importance of food glycemic index determination
MD - Medical data 2013;5(1): 49-52,
6. Trajković-Pavlović Lj. Potassium and health.
Hrana i ishrana 2013;54 (1): 1-6.
7. Bazzano LA, Li TY, Joshipura KJ, Hu FB: Intake
of fruit, vegetables, and fruit juices and risk of
diabetes in women. Diabetes 2008; 31:1311-
1317.
8. Utsugi MT, Ohkubo T, Kikuya M, Kurimoto A, Sato
RI, Suzuki K, Metoki H, Hara A, Tsubono Y, Imai .
Fruit and vegetable consumption and the risk of
hypertension determined by self measurement
of blood pressure at home: the Ohasama study.
Hypertens Res 2008; 31:1435-1443.
9. Nikolić M, Nikić D, Petrović B. Fruit and vegetable
intake and the risk for developing coronary heart
disease. Cent Eur J Public Health 2008; 16(1):17-
20.
10. Dauchet L, Amouyel P, Dallongeville J. Fruit
and vegetable consumption and risk of stroke:
A meta-analysis of cohort studies. Neurology
2005; 65(8):1193-7.
11. Trabucco G, Nikolić M, Vuković Mirković B.
Nutritional knowledge and behavior among
students practicing sports: Comparison between
two countries. Acta Facultatis Medicae Naissensis
2013; 30(4): 201-208.
12. Gibson R, Ferguson E An interactive 24-hour
recall for assessing the adequacy of iron and
zinc intakes of developing countries. Technical
monograph 8. Washington, DC: Harvest Plus;
2008.
13. Nikolić M, Kostić Ž, Mitrović R, Djordjević V. Način
ishrane kao faktor rizika za nastanak malignih
oboljenja, Međunarodni kongres Health for all –
Health perspective in 21st century, Banja Luka,
Zbornik radova 2003; 4:114-121.
14. Jovanović V, Simić V, Obradović V, Vasiljević
S. Karakteristike ishrane mladih uslovljene
socioekonomskim faktorima, Zdravstvena
zaštita 2011; 6: 21-30.
15. Agudo A, Measuring intake of fruit and
vegetables. Background paper for the Joint FAO/
WHO Workshop on Fruit and Vegetables for
Health, Kobe, Japan 2004.
16. Pravilnik o standardima kvaliteta ishrane učenika
i studenata Sl. glasnik RS”, br. 67/11
17. Lepsanović L, Brkljač O, Lepsanović Lj. Uticaj
pušenja na metabolizam lipoproteina, Medicinski
pregled 2001; LIV(9-10):453-8.
 HRANA I ISHRANA (BEOGRAD), VOL. 55. No. 2., 59-64, 2014.
64 Prof. dr Maja Nikolić, Martina Nikolić et al.: Unos voća i povrća kod studenata farmacije u Nišu

Fruits and vegetables intake in pharmacy students in

Niš
Nikolić M.1,2, 1
Faculty of Medicine, University of Niš
Nikolić M.1, 2
Public Health Institute Niš
Vuković Mirković B.1

Summary: Proper nutrition is of a particular importance for the

health of each individual, especially the student population that is
exposed to constant psychological and physical stresses. Fruits and
vegetables are important group of groceries for the preservation and
improvement of youth health. The aim of this study was to investigate
the distribution of fruit and vegetables in the diet of students and
comparison with accepted professional guidelines. An epidemiological
study was conducted at the Medical Faculty in Nis in the period from
September to December 2011. The study was conducted using an
anonymous 24-h survey by memory. At the same time, identical
types of surveys that were collected for another study conducted
in 2002 in School of Medicine in Nis were analyzed and processed,
and the subjects were medical students (n=209). The data were
compared with each other and with nutritional recommendations,
and Excel was used for statistical analysis. The total daily intake of
fruits and vegetables in subjects was 405±213,5g and it shows a
negative trend compared with the period of 10 years ago. The social
transition in the past decade has affected adversely the average daily
intake of fruits and vegetables in the diet of students of the Medical
Faculty in Nis, although the total intake of these foods has remained
satisfactory. The negative trend should be slow down by educating
students regarding appropriate replacement or combinations of these
foods.

Key words: fruits, vegetables, nutrition, students.

 OBAVEŠTENJA-INFORMATION
12th european Nutrition Conference –
FENS 2015, Berlin
Berlin, Nemačka
20-23. Oktobar 2015.
The 12th FENS European Nutrition Conference 2015
will be organized around 5 major topics presented
in parallel scientific sessions (rooms>300 seats) and
specific debates (rooms<120 seats). These will be
conducted by various organizers, reaching from the
scientific committee of the FENS Conference and the
National Nutrition Societies to a range of another
nutrition related organizations and expert groups.
http://www.fensberlin2015.org/
2nd International Conference of Food
Security and Nutrition
Firenca, Italija
19-20. Mart 2015.
This conference provides opportunities for the
delegates to exchange new ideas and application
experiences face to face, to establish business or
research relations and to find global partners for
future collaboration. Submitted conference papers
will be reviewed by technical committees of the
Conference.
http://www.icfsn.org/
2nd Annual Food, Nutrition and
Agriculture Genomics Congress
London, Engleska
7-8. April 2015.
Over 40 presentations and case studies from
practitioners and researchers in food and nutrition
companies, food testing and plant and agriculture
research institutes. Including 6 interactive streams:
NGS Applications in Agriculture, NGS & Metagenomics
in Food, Nutrition and Health, Digital PCR and Advances
in qPCR in Food, Nutrition and Agriculture, Plant
Genomics and Crop Science, Nutrition: Personalised
Nutrition and Microbial Genomics, Animal Genomics
and Application of NGS in Agriculture.
http://www.foodgenomics-congress.com
65
22nd European Congress on obesity
Prag, Češka
6-9. Maj 2015.
ECO2015, the 22nd European Congress on Obesity, will
take place in Prague, Czech Republic from 6-9 May
2015. The ECO will be hosted by EASO and the Czech
Society for the Study of Obesity (CSSO). Further
information will be available in due course.
We are pleased to announce that the 22nd European
Congress on Obesity (ECO2015) has been granted
21 European CME credits (ECMEC) by the European
Accreditation Council for Continuing Medical Education
(EACCME).
http://eco2015.easo.org/
International Congress on
engineering and Food
Kvebek, Kanada
14-18. Jun 2015.
The 12th International Congress on Engineering
and Food (ICEF12) will be held in Québec City at
the Québec City Convention Centre, Canada, from
June 14-18, 2015.
The goal of ICEF12 is to exchange new scientific
knowledge of food engineering and to promote the
interaction between professionals from academia,
industry and government. The Congress will explore
new paths for innovations in a rapidly changing
food sector.
http://icef12.com
International Conference on
Nutrition and Food Sciences
Cirih, švajcarska
29-30. Jul 2015.
The ICNFS 2015: 17th International Conference
on Nutrition and Food Sciences aims to bring
together leading academic scientists, researchers
and research scholars to exchange and share their
experiences and research results about all aspects
of Nutrition and Food Sciences. It also provides the
premier interdisciplinary forum for researchers,
practitioners and educators to present and discuss
the most recent innovations, trends, and concerns,
practical challenges encountered and the solutions
adopted in the field of Nutrition and Food Sciences.
http://www.waset.org/conference/2015/07/
zurich/ICNFS
UPUTSTVO AUTORIMA
Saradnici se mole da detaljno i pažljivo pročitaju
predložena uputstva za pripremu radova pre predaje
rukopisa za štampanje. Izuzetno je važno da sarad-
nici/autori pripreme radove prema ustanovljenim
principima jer je to izuzetno značajno za klasifikaciju
naučnih časopisa.
“Hrana i ishrana” je časopis Društva za ishranu
Srbije osnovanog 1956. godine, u kome se objavlju-
ju radovi članova Društva za ishranu Srbije i članova
društava drugih srodnih struka. Objavljuju se origi-
nalni radovi, saopštenja, pregledni radovi, izveštaji
sa kongresa i stručnih sastanaka, stručne vesti,
prilozi, prikazi knjiga, pisma uredništvu i dopisi “U
spomen”. Uz rukopis članka treba priložiti potvrdu s
potpisima svih autora da članak nije objavljen, kao i
da nije u toku razmatranje za objavljivanje. Prispeli
članak Uređivački odbor upućuje recenzentima radi
stručne recenzije (2 recenzenta). Ako recenzenti
predlože izmene ili dopune, kopija recenzije, bez
imena recenzenata, dostavlja se autoru radi njegove
konačne odluke. Radovi se ne honorišu. Rukopisi se
ne vraćaju.
Rukopis, u dva primerka slati poštom preporučeno
na adresu: Uredništvo “Hrane i ishrane”, Savska 9/
II, 11000 Beograd. Neophodno je da se celokup-
ni materijal (rad) pošalje i elektronskom poštom
glavnom uredniku na e-mail: petrica @eunet.rs .
Opšta pravila
Rukopis članka i svi prilozi treba da budu jasni i
napisani na engleskom ili srpskom jeziku, a za iz-
radu rada koristiti isključivo tekst-procesor Microsoft
Word. Rukopis treba da je pripremljen na formatu
A4. Sve margine treba da budu 2,5 cm. Stranice je
potrebno numerisati. Koristiti tip slova (font) Times
New Roman, veličine 12. Radove treba kucati pro-
redom 1,5.
U rukopisu članka obeležiti mesta za slike, sh-
eme, grafikone, tabele i ne ostavljati prazan prostor
u tekstu. Literaturni podaci u tekstu se označavaju
arapskih brojevima u zagradama redosledom kojim
se pojavljuju u tekstu, na primer [1,2].
Skraćenice upotrebljavati samo izuzetno, i to
u slučajevima kada se navode veoma duga imena
hemijskih supstancija ili veoma poznate skraćenice
(npr., DNK) ali je preporučljivo dati objašnjenje.
Merne jedinice: dužina, visina, težina i zapremina
označavaju se u metričkim jedinicama (metar - m;
kilogram - kg; litar -l) ili podjedinice. Temperatura se
izražava u stepenima Celzijusa (°C), koncentracije u
molima; uređaji se označavaju trgovačkim nazivima,
a naziv i mesto proizvođača su u zagradama. Svi re-
zultati kliničkih i biohemijskih istraživanja izražavaju
se u jedinicama međunarodnog sistema mera - SI.
Autorstvo. Svi autori treba da budu odgovorni za
autorstvo. Svaki autor treba da aktivno učestvuje u
pisanju članka da bi bio odgovoran za rad u celosti.
Autorstvo se bazira samo na višeslojnom spoju kon-
cepcije rada, dobijenih rezultata/analize kao i inter-
pretacije dobijenih rezultata. Konačna verzija nakon
stručne obrade priprema se za štampu.
Sastav/struktura rukopisa
Rukopisi treba da sadrže sledeća poglavlja:
naslov, autore, ustanove, kratak sadržaj na srpskom
jeziku sa ključnim rečima, uvod, eksperimentalni
deo (materijal, metode), rezultate, diskusiju, zah-
valnica, literaturu i kratak sadržaj (Abstract) na en-
gleskom jeziku takođe sa ključnim rečima. Pregled-
ni članak sadrži sledeća poglavlja: uvod, pregled
slučaja, zaključak i literaturu. Pregledni članak mora
INSTRUCTIONS TO AUTHORS
Contributors are strongly encouraged to read the
instructions carefully before preparing the manuscript
for submission and to check the manuscript for com-
pliance with the terms before submitting it for publica-
tion. It is essential for the authors to prepare the man-
uscripts according to the established specifications.
Food and Nutrition is the Journal of the Serbian Nu-
trition Society founded in 1956. Articles
supplied by the members of the Serbian Nutrition
Society are published, as well as articles by members
of other associations in the field of Public Health Nutri-
tion (PHN) and related fields. The Journal publishes
original articles, communications, case reports, review
articles, congress and scientific meeting reports, pro-
fessional news, book reviews, obituaries, as well as
comments and letters to the Editorial Board in relation
to the published papers.
The manuscript should be accompanied by signed
confirmation of all contributors that the paper has not
been previously published and not submitted for pub-
lication elsewhere.
The papers are forwarded to the expert evaluation
and an anonymous copy of the evaluation containing
suggested changes is mailed to the authors for their
final consent.
The authors are not rewarded and the manuscripts
are not returned.
The manuscripts should be forwarded to the follow-
ing address: Uredništvo “Hrane i ishrane” Savska 9/
II 11000 Beograd, Serbia in duplicate. All papers also
have to be submitted to the Editor-in- Chief as an elec-
tronic version: petrica @eunet.rs
General demands on manuscripts
Manuscripts should be written in clear concise Ser-
bian or English language, using MS WinWord program
in short and clear sentences. Manuscripts should be
on A4 format, all margins 2.5 cm, pages numbered.
Recommended font is Tames New Roman 12. Papers
should be typed 1,5 spaced. The author(s) should in-
dicate in the text where figures and tables fit in. All
references should be numbered in sequence as they
appear in the text and indicated with Arabic numbers in
parentheses - example [1, 2].
Abbreviations should be avoided, only to be used
if appropriate, for very long names of chemical com-
pounds, or as well-known abbreviations (such as DNA).
Units of measure: Length, height, weight and vol-
ume should be expressed in metric units (meter - m,
kilogram - kg, and liter -l) or their sub-units. Tempera-
ture should be given in Celsius degrees (°C). Concen-
trations are given in moles, proprietary names of instru-
ments with factory name and place of manufacture in
parenthesis. All results of clinical and biochemical mea-
surements should be expressed in the metric system
according to the International System of Units – SI.
Authorship
All individuals listed as authors should be qualified
for authorship. Every author should have participated
sufficiently in writing the article in order to take re-
sponsibility for the whole article and results presented
in the text. Authorship is based only on crucial contri-
bution to the article conception, obtaining of results or
analysis and interpretation of results, and final revision
of the manuscript being prepared for publication.
Structure of the manuscripts
The manuscript has to be arranged as follows: The
title, Authors, Institutions, Abstract, Introduction, Ex-
perimental part, Results, Discussion, Acknowledge-
da sadrži u literaturi navedena najmanje 4 autocitata
autora.
Sva poglavlja se pišu velikim slovima koristeći
oznaku ”bold”.
Naslov rada. Na posebnoj stranici navesti naslov
članka, bez skraćenica, velikim slovima, a ispod naslo-
va navesti imena autora indeksirana brojkama koje od-
govaraju onima pod kojima se nalaze nazivi i adrese
ustanova u kojima autori rade. Pri dnu ove stranice
otkucati ime i prezime autora odgovornog za dalji kon-
takt, punu adresu, broj telefona, faksa ili e-mail adresu.
Kratak sadržaj. Uz originalni rad, saopštenje ili
pregled iz literature treba priložiti na posebnoj strani-
ci kratak sadržaj, koji sadrži naslov rada, prezimena,
inicijale imena autora, nazive ustanova i mesta (iz kojih
su autori), zatim sadržaj članaka u ne više od 200 do
300 reči. Za naslove kratkog sadržaja koriste se oznake
italic i bold, a za tekst sadržaja samo italic.
Kratak sadržaj ne treba da sadrži literaturne po-
datke. U njemu se navode, bez opisivanja, bitne
činjenice, kratak prikaz problema i osnovni zaključak.
U originalnom članku kratak sadržaj treba da sadrži
sledeća poglavlja: uvod, cilj, metod rada i zaključak. U
saopštenju/pregledu kratak sadržaj sadrži sledeća po-
glavlja: uvod, pregled slučaja i zaključak.
Radovi na engleskom jeziku moraju da sadrže
Kratak sadržaj i Ključne reči na srpskom, sa svim nave-
denim elementima.
Ključne reči. Na kraju apstrakta/kratkog sadržaja
dodaju se ključne reči ne više od 8, koje su bitne za
brzu identifikaciju i klasifikaciju sadržaja članka.
Uvod rada se piše jasno, sažeto, uz navođenje
suštine materije i radova koji su u vezi sa problema-
tikom, kao i ciljem istraživanja.
Eksperimentalni deo opisuje materijale i metode,
bez posebnih detalja ako su već opisani u literaturi
(navesti literaturni podatak), a detaljno opisati ako je
metodologija nova ili modifikovana. Potrebno je navesti
metode izračunavanja parametara i statističke analize re-
zultata. Ukoliko se upotrebljavaju skraćenice, pri prvom
navođenju u tekstu treba napisati i njihov pun naziv.
Rezultate prikazati jasno i pregledno, sa
odgovarajućom statističkom obradom.
Diskusija obuhvata interpretaciju dobijenih rezul-
tata i njihovo upoređenje sa literaturnim podacima. Re-
zultati i diskusija mogu se objediniti.
Zaključak se daje na kraju teksta jasno i koncizno
kao rezultat istraživanja u vidu opšteg zaključka ili više
pojedinačnih označenih numerički (arapskim brojevima).
Originalni članci sadrže sledeća poglavlja: uvod, cilj
rada, metod, rezultate, diskusiju, zaključak i literaturu.
Kratak sadržaj (Abstract) na engleskom jeziku tre-
ba da bude otkucan na posebnoj stranici i treba da sadrži
sve elemente kao i kratak sadržaj na srpskom jeziku.
Obim rukopisa
Ceo tekst rukopisa: naslovna strana, kratak sadržaj,
uvod, eksperimentalni deo (materijal, metode), rezul-
tati, diskusija, zahvalnost, literatura uključujući leg-
ende (tabele, fotografije, grafikone, sheme itd.) mogu
imati 5.000 reči za originalne članke; za saopštenja
i pregledne radove 2.000 reči; za stručne izveštaje
1.500 reči a za ostale preglede 1.000 reči.
Broj tabela, slika, shema, crteža, grafikona (zajed-
no) može biti najviše do polovine broja kucanih stranica
rukopisa.
Tabele, slike, crteži, sheme, grafikoni
Svaka tabela se kuca na posebnoj stranici prore-
dom 1,5, uključujući naslov, zaglavlje kolone i retka.
Tabele se označavaju arapskim brojevima po redosledu
navođenja u tekstu. Naslov tabele prikazuje sadržaj ta-
bele. Upotrebu skraćenica u tabeli obavezno objasniti
ments, and References.
Review articles include Introduction, correspond-
ing section heading, Conclusions and References. The
review article may be published only by authors who
may cite at least four auto-citations (references in
which they are either authors or co-authors).
Title page The title should be short, clear and with-
out abbreviations, typed on the separate sheet. Names
and family names of authors should be written under
the title, as well as full names of their institutions indi-
cated by corresponding Arabic numbers if there is more
than one institution. The address of corresponding au-
thor, with the telephone, fax number and e-mail ad-
dress should be added at the bottom of this page.
Abstract.Original articles, communications, case
reports, review articles and book reviews; the abstract
not exceeding 200 - 300 words should be typed on a
separate sheet of paper. (Srp. Arh) The abstract should
not contain any references.
Key words. Key words - four to eight, relevant
for rapid identification should be typed below the ab-
stract in English. In original articles the abstract should
have the following structure: introduction, objective,
method, results and conclusion. In case reports the
abstract should consist of the following: introduction,
case outline and conclusion.
Introduction should be clear, concise, pointing to
the essence of the problem and with the purpose of the
study. References related to the problem should be cited.
The Experimental part should include description
of materials (subjects) and methods used. If methods
are widely known and described in the literature, only
reference(s) should be cited. New or modified meth-
odologies should be fully described. Methods used for
parameters calculation and statistical analyses should
be indicated. All abbreviations have to be explained in
the manuscript when used for the first time.
Results should be clear and precise, with corre-
sponding statistical analysis.
Discussion encompasses interpretation of the re-
sults and their comparison to the references data. The
last two parts can be given together as Results and
Discussion.
At the end of this part conclusions obtained from
the research should be reported.
All section headings should be in capital letters us-
ing bold lettering.
Original articles shall have the following section
headings: Introduction, Objective, Method, Results,
Discussion, Conclusion and References
Case reports should consist of introduction, case
outline, discussion, references.
Length of the manuscripts
The entire text of the manuscript: title page, ab-
stract, the whole text, list of references and captions to
figures and tables should have maximum 5 000 words
for original articles, 2 000 words for communications
and review articles, 1 500 words for case reports and
up to 1 000words in the section ‘’other’’.
The total number of figures and tables should not
exceed the half of the number of typed pages of the
manuscript.
Tables, figures (graphs, charts, pho-
tographs, and illustrations)
Tables are typed on a separate sheet of paper 1,5
spaced, including title, subtitle, headings of lines and
columns. They must be identified by Arabic number
in order or appearance with a shot description of the
title, abbreviation should be explained. Photographs
should be explained. Photographs should be black and
white and good sharpness. First author’s name, title of
u legendi tabele. Fotografije moraju biti isključivo
crno-bele, oštrih kontura. Tekst (opis) slike kuca
se na posebnom listu hartije. Crteže (sheme i
grafikone) priložiti na posebnom listu (sa precizno
unetim vrednostima na apscisi i ordinati).
Zahvalnica se kuca na kraju teksta a sadrži
podatke ili izraze zahvalnosti autora na pomoći:
naučnoj, stručnoj, tehničkoj ili finansijskoj.
Literatura
Literatura se kuca na posebnim stranicama jed-
nostrukim proredom, a dvostrukim između poje-
dinih referenci, s rednim arapskim brojevima prema
redosledu navođenja u tekstu.
Broj referenci u literaturi ne prelazi 30, osim za
pregled iz literature gde je prihvatljivo i do 50 jedi-
nica. Reference se navode po ugledu na Vancouver
sistem, koji se zasniva na principima
National Library of Medicine i Index Medicus (Srp
Arh Celok Lek). Citiranje literature uz poštovanje
određenih standarda izuzetno je značajno za klasifi-
kaciju naučnih časopisa.
Za članke u časopisu:
1.Josselson J, Kyser BA, Weir MR, Sadler JH.
Hepatitis B surface antigenemia in a chronic hemo-
dialysis program: lack of influence on morbidity and
mortality. Am J Kidney Dis 1987; 9(6):456-61.
(U zagradama je naveden broj sveske, a ispred
je broj volumena). Navode se imena najviše šest au-
tora; ako ih je više, iza šestog se dodaje: i sar.
Knjige:
2.Weinstein L, Swartz MN. Pathologic properties
of invading microorganisms. Philadelphia: Saun-
ders; 1974; 457-72.
Poglavlja u knjigama:
3.Clayton D, Gill C. Covariate measurement er-
rors in nutritional epidemiology: effects and rem-
edies. In: Margetts BM, Nelson M, eds. Design Con-
cepts in Nutritional Epidemiology. Oxford: Oxford
University Press, second edition 1997: 87-106.
Za članke sa kongresa ili sastanaka:
4.Marković P, Živković L. Uticaj zračenja na po-
javu recidiva. Zbornik radova “II kongres lekara”,
Vrnjačka Banja 1975;315-6.
Stručna izdanja:
5.Medical Assessment of Nutritional Status.
WHO. Tech Rep Ser 1993:298.
Javni/državni izveštaji (zakoni, pravilnici,
direktive, izjave):
6.Pravilnik o normativu društvene ishrane dece u
ustanovama za decu. Službeni glasnik RS, Beograd
1994;50:1643-9.
Citat internet stranice:
7.Complementary/Integrative Medicine [Internet].
Houston: University of Texas, M. D. Anderson Cancer
Center; c2007 [cited 2007 Feb 21]. Available from:
http://www.mdanderson.org/departments/CIMER/.
Citat internet stranice sa autorima:
8.Hooper JF. Psychiatry & the Law: Forensic Psy-
chiatric Resource Page [Internet]. Tuscaloosa (AL):
University of Alabama, Department of Psychiatry
and Neurology; 1999 Jan 1 [updated 2006 Jul 8;
cited 2007 Feb 23]. Available from: http://bama.
ua.edu/~jhooper/.
the manuscript, number of the illustration and arrow
indicating the top of the figure are given on the back
with lead pencil. The legends are given on separate
sheet. Drawings (schematic drawing and graphs) are
supplied on separate sheets with lead precise identifi-
cation of abscissa and ordinate.
Acknowledgements (sources of funding, conflict of
interest declaration, and authorship responsibilities):
this should be included at the end of the text.
References
References should be supplied on a separate sheet,
single spaced, with double space between each refer-
ence, Arabic numbers indicating the sequence of ap-
pearance.
The number of references should not exceed 30,
except in literature reviews with maximum 50 is ac-
ceptable. References are cited according to the so-
called Vancouver style, based on formats being used
by the National Library of Medicine and Index Medicus.
(Srp Arh Celok Lek)
In citation of references the defined standards
should be strictly followed because it is the essential
factor of indexing and classification of scientific journals.
The following rules should be applied:
Journals:
1.Josselson J, Kyser BA, Weir MR, Sadler JH. Hepa-
titis B surface antigenemia in a chronic hemodialysis
program: lack of influence on morbidity and mortality.
Am J Kidney Dis 1987; 9(6):456-61. (The number of
the volume is given in parentheses, the preceding num-
ber indicating the issue). Only up to six names of the
authors are quoted, if more than six “et al “ is added.
Books and contributions to books:
2.Weinstein L, Swartz MN. Pathologic properties
of invading microorganisms. Philadelphia: Saunders,
1974; 457-72.
Book chapter:
3.Clayton D, Gill C. Covariate measurement errors
in nutritional epidemiology: effects and remedies. In:
Margetts BM, Nelson M, eds. Design Concepts in Nutri-
tional Epidemiology. Oxford: Oxford University Press,
second edition 1997: 87-106.
Congress articles:
4.Marković P, Živković L. Uticaj zračenja na pojavu
recidiva. Zbornik radova “II kongres lekara”, Vrnjačka
Banja 1975; 315-6.
Other:
5.Medical Assessment of Nutritional Status. WHO.
Tech. Rep. Ser. 1993:298.
Legislation:
6.Pravilnik o normativu društvene ishrane dece u
ustanovama za decu. Službeni glasnik RS, Beograd
1994; 50: 1643-9.
Standard citation of links:
7.Complementary/Integrative Medicine [Internet].
Houston: University of Texas, M. D. Anderson Cancer
Center; c2007 [cited 2007 Feb 21]. Available from:
http://www.mdanderson.org/departments/CIMER/.
Links with author(s):
8.Hooper JF. Psychiatry & the Law: Forensic Psy-
chiatric Resource Page [Internet]. Tuscaloosa (AL):
University of Alabama, Department of Psychiatry
and Neurology; 1999 Jan 1 [updated 2006 Jul 8;
cited 2007 Feb 23]. Available from: http://bama.
ua.edu/~jhooper/.