Professional Documents
Culture Documents
Ιστορία της Βοιωτίας 1940-49
Ιστορία της Βοιωτίας 1940-49
Ιστορία της Βοιωτίας 1940-49
Γερμανική κατοχή, αντίσταση και εμφύλιος πόλεμος στη Βοιωτία (1941-1949)
Summary :
Η ένοπλη αντίσταση στη Βοιωτία ξεκίνησε στις αρχές του 1942 και τον Φεβρουάριο του 1943 εξελίχθηκε στο Αρχηγείο
Αττικοβοιωτίας του ΕΛΑΣ, με καπετάνιο τον Α. Μούντριχα (Ορέστη) και στρατιωτικό διοικητή τον Μιχάλη
Παπαπαναγιωτάκη (Αχιλλέα)– με έδρα την Πάρνηθα και δύο περιφερειακά υπαρχηγεία, Αττικής και Θήβας. Μετά τον
Αύγουστο μετονομάστηκε σε 34ο Σύνταγμα του ΕΛΑΣ. Η ιταλική συνθηκολόγηση (8 Σεπτεμβρίου 1943) σηματοδότησε
την κλιμάκωση της εθνικοαπελευθερωτικής δράσης. Ωστόσο η αντάρτικη δράση επέφερε συχνά τα αντίποινα των
Γερμανών.
Date
1941-1949
Geographical Location
Βοιωτία και ανατολική Φωκίδα
1. Εισαγωγή
Η σημαίνουσα γεωγραφική θέση της Βοιωτίας στο πλαίσιο του ενιαίου Νομού Αττικοβοιωτίας ως ενδοχώρας της Αττικής
και τμήματος της τότε νευραλγικής εθνικής οδού Αθηνών-Ιωαννίνων που διερχόταν από τη Βοιωτία μέσω Βιλλίων-
Δεσφίνας-Αράχoβας, έπαιξε ιδιαίτερο ρόλο σε όλη την δεκαετία του ’40. Με την έναρξη της Κατοχής (Μάιος 1941), στο
επίκεντρο του ενδιαφέροντος των κατακτητών βρέθηκε η αχανής έκταση της Κωπαïδας, τη φρούρηση της οποίας ανέλαβε
ένας ιταλικός λόχος πεζικού με έδρα την Αλίαρτο. Ωστόσο η κυριαρχία ανήκε στους Γερμανούς, οι οποίοι χαρακτήρισαν την
έκταση των 241.000 στρεμμάτων που είχαν προκύψει από την αποξήρανση της λίμνης μαζί με αγροτικές αποθήκες,
σταύλους, οχήματα και ζωικό κεφάλαιο (άλογα, κοπάδια αιγοπροβάτων και βοοειδών) «λεία πολέμου» και τοποθέτησαν
επικεφαλής των εγκαταστάσεων τον Χανς Μάγιερ, προπολεμικά υποδιευθυντή της Αγγλικής Εταιρείας Κωπαΐδος, ο οποίος
υπηρετούσε πλέον στη Βέρμαχτ με τον βαθμό του υπολοχαγού. Λόγω της σημασίας του χώρου, ο Μάγιερ αποτελούσε ένα
είδος «μικροφεουδάρχη» με αυξημένες αρμοδιότητες και προσωπική εξουσία επί καλλιεργητών, αγροφυλάκων, ακόμα και
επί των ελληνικών τοπικών αρχών.
2. Εθνική Αντίσταση
Γερμανική κατοχή, αντίσταση και εμφύλιος πόλεμος στη Βοιωτία (1941-1949)
εκκαθαριστικές επιχειρήσεις, τον Ιούλιο το Αρχηγείο επέστρεψε δυναμικά στην περιοχή αφοπλίζοντας σταθμούς
χωροφυλακής και κηρύττοντας το μήνυμα της εξέγερσης ακόμα και στα πεδινά. Έμεινε σαν ανέκδοτο πως οι Ιταλοί είχαν
χάσει σε τέτοιο βαθμό τον έλεγχο της κατάστασης (σύμφωνα τουλάχιστον με μαρτυρία του Π. Μηλιώτη–Σπάρτακου), ώστε
η φρουρά της Θήβας συγχρόνιζε το σιωπητήριο με το αντάρτικο σάλπισμα στους γύρω λόφους!
3. Το αξιόμαχο 34ο Σύνταγμα του ΕΛΑΣ
Γερμανική κατοχή, αντίσταση και εμφύλιος πόλεμος στη Βοιωτία (1941-1949)
μεγαλύτερων θριάμβων της ελληνικής αντίστασης– που διεξήχθη 60 μόλις χλμ. από την πρωτεύουσα, ήταν περίπου 150
νεκροί Γερμανοί και ο εμπρησμός των Δερβενοχωρίων που, ωστόσο, δεν έπαψαν να λειτουργούν ως πύλες της «Ελεύθερης
Ελλάδας» του ΕΑΜ/ΕΛΑΣ. Με εντολή της ηγεσίας του ΕΛΑΣ, το 34ο Σύνταγμα εξελίχθηκε τον Νοέμβριο σε «V Ταξιαρχία
Αττικοβοιωτίας» με διοικητή τον ικανότατο Ελευσίνιο αντισυνταγματάρχη Γεώργιο Ρήγο (Φεραίο) και τομέα ευθύνης
ολόκληρη την ανατολική Στερεά και Εύβοια.
4. Ένας αιματοβαμμένος νομός
Παρά τις επιτυχίες της Αντίστασης, οι συνεχείς τοπικές εκκαθαρίσεις των Γερμανών από τον Νοέμβριο έως τον Ιανουάριο
ανάγκασαν το μεγαλύτερο μέρος των δυνάμεων του ΕΛΑΣ να συμπτυχθεί στην ανταρτοκρατούμενη Φωκίδα, τον Ελικώνα
και την Πάρνηθα αφήνοντας μικρές μόνο ομάδες στην πεδινή ενδοχώρα. Το πρωί της 7ης Δεκεμβρίου 1943, το αυτοκίνητο
του Χανς Μάγιερ δέχτηκε επίθεση έξω από την Αλίαρτο. Από τα πυρά σκοτώθηκε η σύζυγος του Μάγιερ, γεγονός που
πλήρωσαν με τη ζωή τους πέντε όμηροι των στρατοπέδων Θηβών και Υπάτου (Σίρτζι) και πέντε κάτοικοι της Αλιάρτου.
Παρά τα αντίποινα, η αντάρτικη δράση εντάθηκε και στη Βοιωτία του 1944 καταγράφηκαν οι μαζικότερες ίσως εκτελέσεις
αντιποίνων στην νότια Ελλάδα. Τη νύχτα της 7ης Ιανουαρίου 1944, μια ομάδα του ΙΙΙ/34 Τάγματος Λιβαδειάς επιτέθηκε στη
Βρασταμίτα (Υψηλάντης) και σκότωσε δύο Γερμανούς υπαξιωματικούς. Την επόμενη ημέρα, 50 άτομα τουφεκίστηκαν μέσα
στο χωριό. Με γερμανική διαταγή απαγορεύτηκε αυστηρά η κατάθεση στεφάνων, η σταυροθεσία και η τέλεση μνημοσύνου
για τα θύματα. Ακολούθησαν δύο λουτρά αίματος: Στις 26 Απριλίου, 117 αντιστασιακοί όμηροι, κρατούμενοι των φυλακών
Λιβαδειάς και κάτοικοι της περιοχής, θερίστηκαν από τα γερμανικά πολυβόλα στη θέση «Καρακόλιθος» Λιβαδειάς (στο
σημείο που την προηγούμενη 5 αξιωματικοί των Ες-Ες είχαν σκοτωθεί σε ενέδρα του ΕΛΑΣ) και τον Μάιο ακολούθησε η
εκτέλεση 120 ομήρων από το στρατόπεδο Χαϊδαρίου στη Ριτσώνα Αυλίδας —6χλμ. νότια της Χαλκίδας. Η ναζιστική
τρομοκρατία δεν έπνιγε λιγότερο τα αστικά κέντρα. Τον Απρίλιο του 1944, το γερμανικό φρουραρχείο Λιβαδειάς απείλησε
τους κατοίκους με αδιάκριτες εκτελέσεις εάν συνεχιζόταν η δράση «κομμουνιστικών» ομάδων στην πόλη.
Παρά την τρομοκρατία και τα «χτενίσματα», οι αντάρτικοι σχηματισμοί παρέμεναν ανέπαφοι και συνέχισαν να ελέγχουν
μεγάλο μέρος της βορειοανατολικής Αττικοβοιωτίας, τον Ελικώνα και τα παράλια του Κορινθιακού, ενώ οι γερμανικές
αρχές ανησυχούσαν για τις συνεχείς δολιοφοθορές στη σιδηροδρομική γραμμή από ομάδες δυναμιτιστών. Ακόμα και η
διάρκειας δύο εβδομάδων επιχείρηση «Sommergewitter» (Καλοκαιρινή καταιγίδα) στον Ελικώνα (Απρίλιος 1944), στην οποία
συμμετείχαν 1.000 άνδρες της 4ης Αστυνομικής Μεραρχίας των Ες-Ες, κόστισε τη ζωή σε μόλις έξι αντάρτες και πέντε
πολιτικά στελέχη. Στους τελευταίους και ο γραμματέας της Περιφερειακής Επιτροπής του ΚΚΕ Λιβαδειάς, Πάνος
Οικονομίδης («Νότης») από την Καισαριανή της Αθήνας, ο οποίος εκτελέστηκε στις 27 Ιουνίου στην Άνω Σούρπη
Λιβαδειάς μαζί με τον γραμματέα της Επαρχιακής Επιτροπής Λιβαδειάς «Αντώνη» και άλλα τρία κομματικά στελέχη.
5. Το αίμα του εμφυλίου σπαραγμού: 1943-1948
Γερμανική κατοχή, αντίσταση και εμφύλιος πόλεμος στη Βοιωτία (1941-1949)
Για τους ίδιους λόγους που η Βοιωτία σημαδεύτηκε έντονα από την γερμανική κατοχή, γεύτηκε και τον εμφύλιο σπαραγμό.
Όπως αναφέραμε παραπάνω, η κυραρχία του ΕΑΜ/ΕΛΑΣ δεν αμφισβητήθηκε ένοπλα, όπως π.χ. στην Φωκίδα που δρούσε
το «δεξιό» 5/42 Σύνταγμα Ευζώνων ή στην Εύβοια, όπου δρούσαν τα Τάγματα Ασφαλείας.
Η μονοκρατορία του ΕΛΑΣ έκτοτε δεν αμφισβητήθηκε. Οι θάνατοι Ελλήνων από Έλληνες σχετίζονταν κυρίως με τον
ανελέητο πόλεμο εναντίον της χωροφυλακής και μελών του κρατικού μηχανισμού, όπως ο δήμαρχος Λιβαδειάς Ανδρέας
Καζάζης, ή η ένοπλη ομάδα του κτηματία Νίκου Δουρδουβέλα με έδρα το Σχηματάρι και τα Οινόφυτα.
Τα τραγικότερα γεγονότα του κατοχικού εμφυλίου έλαβαν χώρα στη δυτική Βοιωτία, μετά την είσοδο του ΕΛΑΣ στην
Αράχοβα. Μεταξύ 8 Αυγούστου και 4 Σεπτεμβρίου 1944 συνολικά 31 οπαδοί του 5/42 από Αράχοβα, Δίστομο και Δαύλεια
εκτελέστηκαν από την Εθνική Πολιτοφυλακή με την κατηγορία του «προδότη» και ρίφθηκαν στο σπήλαιο «Δρακοκάρκαρος»
Αράχοβας.
Να σημειωθεί πως ο φόρος αίματος στον Εμφύλιο Πόλεμο (1946-1949) είναι για την Βοιωτία μικρότερος σε σχέση με
άλλες περιοχές και αφορά κυρίως νεκρούς τακτικών στρατιωτικών επιχειρήσεων. Στο δυτικό άκρο του νομού έδρασε το
αξιόμαχο Αρχηγείο Παρνασσίδας του ΔΣΕ (Διαμαντής) που ήλεγχε σταθερά τα περίχωρα της Αράχοβας, ενώ, στα
ανατολικά, η δράση αντάρτικων σχηματισμών συνδέθηκε με την (μάταιη, όπως αποδείχθηκε) προσπάθεια να εξασφαλιστεί
έξοδος οργανωμένων κομμουνιστών από την Αθήνα. Η 126 Ταξιαρχία του ΔΣΕ συγκρότησε τάγμα με διοικητή, όπως και
στην Κατοχή, τον ανθυπασπιστή Κώστα Αντωνόπουλο (Κρόνο), ο οποίος τον Ιανουάριο του 1948 διέσχισε τη Βοιωτία και
επιχείρησε να εγκατασταθεί στην Πάρνηθα και τα Γεράνεια δεχόμενος χτυπήματα από τον στρατό και την αεροπορία. Η
προσπάθεια έφτασε σύντομα στο τραγικό της τέλος. Στις 29 Μαρτίου ο Κρόνος σκοτώθηκε σε μάχη στην Αλυκή
Ξηρονομής, ενώ το υπόλοιπο τμήμα, με επικεφαλής τον Κώστα Φίτσιο από την Υπάτη, διαλύθηκε στα τέλη Απριλίου κοντά
στο Κακοσάλεσι (Αυλώνα) από πολλαπλάσιες δυνάμεις χωροφυλακής και ΜΑΥ. Οι νεκροί αντάρτες ξεπέρασαν τους 20,
ενώ από τους 30 περίπου αιχμαλώτους, οι περισσότεροι εκτελέστηκαν εν ψυχρώ. Το καθεστώς του εμφυλίου διατηρήθηκε
για χρόνια, ενώ την ψυχολογία του διχασμού τροφοδότησαν προφανώς και οι 137 θανατικές καταδίκες και οι 114 ποινές
ισόβιας κάθειρξης που εξέδωσε από τον Νοέμβριο του 1946 έως το 1960 το Έκτακτο Στρατοδικείο Θηβών και αφορούσαν
κατά κύριο λόγο Βοιωτούς οπαδούς της αριστεράς.
Bibliography :
Μπουτσίνης (Νικήτας) Γ., Το αντάρτικο στην Αττική 1941-1945, Αθήνα 1979
Γερμανική κατοχή, αντίσταση και εμφύλιος πόλεμος στη Βοιωτία (1941-1949)
Sources
Μαρτυρία Νίκου Καλοπήτα, καπετάνιου 9ου Λόχου, ΙΙΙ/34 Τάγμα Λιβαδειάς. Στο: Δημήτρης Ν. Δημητρίου (Νικηφόρος),
Αντάρτης στα βουνά της Ρούμελης, τόμος Β’, Αθήνα 1965, σ. 412.
Αρχηγείον Χωροφυλακής (Διεύθυνσις οργανώσεως‑τμήμα μελετών), Δράσις της Χωροφυλακής κατά την περίοδον 1941‑1950,
Αθήνα 1962, σ. 16.
Αρχείο Υπηρεσίας Αναζητήσεων Ελληνικού Ερυθρού Σταυρού (Αθήνα), IC‑Liste 105/Στρατόπεδα Ελλάδος, «Ονομαστική
κατάστασις εμφαίνουσα τα ονοματεπώνυμα των εκτελεσθέντων την 10η Δεκεμβρίου δια τον φόνον της γυναικός του
διευ/τού της Εταιρείας Κωπαιδος Μάγερ», χφ., 1φ., 10.12.1943.
ΓΑΚ Ν. Φθιώτιδας, Αρχείο Νομαρχίας Βοιωτίας 1941‑1944, Φάκελος 10, Β/23, Νομαρχία Βοιωτίας προς Διοίκηση
Χωροφυλακής Βοιωτίας, Α.Π. 497, 10.2.1944.
ΓΑΚ Ν. Φθιώτιδας, Αρχείο Νομαρχίας Βοιωτίας 1941‑1944, Φάκελος 10, Β/23, Dienststelle 47661 an den Herrn Praefekten
von Lewadia. Lewadia, 24.4.1944.
Ιστορικό και Διπλωματικό Αρχείο Υπουργείου Εξωτερικών (ΙΑΥΕ), Φάκελος 2: «Κατοχική Κυβέρνηση 1943‑1944», υποφ.
2.5, Νομαρχία Βοιωτίας προς Γ.Γ. Υπουργείου Εσωτερικών. Α.Π. 117. Λιβαδειά, 6.7.1944.
Ριζοσπάστης, 27.6.1946.
Μαγνητοφωνημένες συνεντεύξεις με τους αντάρτες του ΕΛΑΣ, Γιάννη Αρκουμάνη (Διάκο), Δημήτρη Γουργιώτη
(Απόλλωνα), Νίκο Αγραφιώτη. Λιβαδειά, 19.2.2006 και 30.4.2006.
Γερμανικό Στρατιωτικό Αρχείο (Φράιμπουργκ), RW 40/148, Ia No 16066/44 geh. Tagebuch vom. 11.8.1944.
Γερμανική κατοχή, αντίσταση και εμφύλιος πόλεμος στη Βοιωτία (1941-1949)
Γενικό Επιτελείο Στρατού (ΓΕΣ) /Υπηρεσία Στρατιωτικών Αρχείων (ΥΣΑ), Αρχείο Συντάγματος Ευζώνων Ασφαλείας
Αθηνών, Φ=40, Βιβλίο Ημερησίων Διαταγών Συντάγματος, Η.Δ.Σ., 1.9.1944.