Univerzitet u Sarajevu

Mašinski fakultet Sarajevo

Procjena uticaja industrijskog centra

tehničkog remontnog zavoda „Hadžići“ na
okolinu
Seminarski rad iz Zaštite okoline

Mentor: V.prof.dr. Sanda Midžić - Kurtagić Student: Čolo Adnan

oktobar 2018
SADRŽAJ:

SADRŽAJ: .................................................................................................................. 2
POPIS SLIKA: ............................................................................................................. 3
POPIS TABELA: ......................................................................................................... 3
1.0 UVOD ................................................................................................................... 4
2.0 PROBLEMATIKA .................................................................................................. 5
3.0 POGON ZA PROIZVODNJU PELETA ................................................................. 6
3.1 Analiza emisija pogona za proizvodnju peleta na okolinu ................................. 8
4.0 POGON ZA PRERADU VUNE ........................................................................... 10
4.1 Analiza emisija pogona za proizvodnju vune na okolinu ................................. 11
5.0 POGON ZA PROIZVODNJU HRANE ZA KUĆNE LJUBIMCE ........................... 13
5.1 Analiza emisija pogona za proizvodnju hrane za kućne ljubimce na okolinu .. 14
6.0 MJERE SMANJENJA UTICAJA EMISIJA NA OKOLINU ................................... 15
6.1 Cirkularna ekonomija ...................................................................................... 15
6.2 Cirkularna ekonomija na primjeru tehničkog remontnog zavoda „Hadžići“ ...... 16
Zaključak: ................................................................................................................. 19
LITERATURA: .......................................................................................................... 20
INTERNET STRANICE:............................................................................................ 21
POPIS SLIKA:
Slika 1. Shema proizvodnog pogona za proizvodnju peleta ....................7
Slika 2. Shema toka materije pogona za proizvodnju peleta....................8
Slika 3. Shema toka materije pogona za proizvodnju vune ...................11
Slika 4. Proces pranja vune....................................................................12
Slika 5. Shema toka materije pogona za proizvodnju hrane za kućne
ljubimce ................................................................................................. 14

Slika 6. Shema cirkularne ekonomije......................................................15

Slika 7. Shema rada ciklone...................................................................17

Slika 8. Shema rada rotacionog bubnja..................................................18

POPIS TABELA:
Tabela 1. Kapaciteti TRZ „Hadžići“ 2007. godine ....................................5

Tabela 2. Emisije čestica prašine.............................................................9

Tabela 3. Emisije ogranskih jedinjenja pogona za proizvodnju peleta.....9

1.0 UVOD

Tehnički remontni zavod „Hadžići“ je nastao 1955. godine kao mala artiljerijska
radionica sa nekoliko desetina radnika. Od tada pa nadalje ova artiljerijska radionica
bilježi stalan rast radnika tako da ih je 1985. imala 1400. Tada se „Hadžići“ smatrao
kao jedan od najvećih fabrika namjenske industrije u bivšoj SFRJ. Nakon završetka
posljednjeg rata šteta koja je učinjenja u ovoj fabrici procjenjena je na 142 miliona
DM.1

Početkom 2000-tih godina, mnoge kompanije su vidjele potencijal u prostoru u kojem

se nalazio remontni zavod Hadžići, pa su tako neke kompanije otvorile svoje pogone
baš na ovom prostoru.

Neke od tih kompanija su: „Wood line“ d.o.o, „Wool line“ d.o.o, „BOSNET GROUP“
d.o.o. I sam TRZ Hadžići je ponovo pokrenut na istom mjestu, tako da sada u jednom
krugu postoje četiri razlićita pogona iz četiri potpuno različite industrije.

Zadatak ovog seminarskog rada je da objasni pogone koji se nalaze u industrijskoj

zoni tehničkog remontnog zavoda „Hadžići“, te objasniti uticaj ovakvog jednog
industrijskog centra na okolinu.

U drugom dijelu ovog seminarskog rada objašnjen je princip cirkularne ekonomije te

su pokazane neke mjere smanjena utjecaja emisija koje su se razmatrale u prvom
dijelu seminarskog rada, kroz princip cirkularne ekonomije. Prikazana rješenja su se
odnosila na probleme prašine u sva tri proizvodna pogona, te problem alkalne kupke
prilikom proizvodnje vune.

1 Zvanična stranica Općine Hadžići – http://hadzici.ba/opcina/o-opcini/historija-opcine/

4
2.0 PROBLEMATIKA
Nakon raspada Jugoslavije (SFRJ), zakonski je slijedovalo da sva nepokretna
imovina koja je pripadala tadašnjoj državi, pripadne državi na čijem teritoriju se ta
imovina nalazi. 2

Tako je Bosni i Hercegovini pripalo nekoliko desetina velikih vojnih centara među
kojima su: tvornica mašina i hidraulike „Bratstvo“ Novi Travnik, UNIS – „PRETIS“
Vogošća, UNIS –„IGMAN“ Konjic, UNIS – „Pobjeda“ Goražde, tvornica profesionalne
elektronike „Rudi Čajevac“ Banja Luka, fabrika specijalnih vozila „FAMOS“ Hrasnica,
tehnički remontni zavod „Hadžići“ i UNIS – „Slobodan Princip Seljo“, Vitez. 3

Nakon završetka rata, mnogi od ovih vojnih centara bili su djelimično ili potpuno
uništeni. Mašine i alati koji su se nalazili u njima su bili ili uništeni ili odnešeni. Takav
slućaj je bio i sa tehničkim remontnim zavodom u Hadžićima.

Zbog toga je Vlada FBIH u saradnji sa ovim firmama donijela odluku da se dijelovi
njihovih industrijskih krugova daju na korištenje nekim drugim firmama. U tabeli ispod
se vide ukupni kapaciteti tehničkog remontnog zavoda „Hadžići“, i kapaciteti koji su
korišteni u vojne svrhe u 2007 godini. Iz ove tabele možemo vidjeti da su preostali
kapaciteti pripali drugim kompanijama.

Tabela 1. Kapaciteti TRZ „Hadžići“ 2007. godine4

Problem koji je nastao kod davanja na korištenje ovih kapaciteta, gledajući sa

ekološke strane, jeste da nije urađen proces prenamjene ovoga ali i ostalih
industrijskih centara. Naime ovi industrijski centri su građeni upotpunosti za potrebe
namjenske industrije, sa ciljem da tu bude smještena samo namjenska industrija, dok
danas se u jednom ovom industrijskom krugu mogu naći pogoni koji pripadaju
dvjema ili više ražličitih industrija.

2 Kardov K., Knežević L., Rogoznica N.; “Kome propadaju bivše vojne nekretnine? Iskustva
prenamjene u Hrvatskoj”, Zagreb, 2014.
3 Terzić J., et all “Analiza industrije i structure industrijske proizvodnje u FBIH za Sektor vojne

industrije”, Vlada FBIH, 2009.

4 Terzić J., et all “Analiza industrije i structure industrijske proizvodnje u FBIH za Sektor vojne

industrije”, Vlada FBIH, 2009.

5
3.0 POGON ZA PROIZVODNJU PELETA
„Wood line“d.o.o. je kompanija koja je svoj pogon u krugu „Tehničkog remontnog
zavoda Hadžići“ otvorila 2008. godine. Pogon koji je otvoren bavi se isključivo
proizvonjom peleta. 5

Proizvodnja peleta se može opisati u pet osnovnih koraka : 6

1. Usitnjavanje. Najbolji promjer čestica za proizvodnju peleta je 1-5mm, te ako

promjer komada premašuje 5 mm prije peletiranja potrebno je usitnjavanje.
Drvnu biomasu prije uvođenja u sustav s mlinom čekićarom treba prvo
pomoću iverača nasjeckati u sječku, dok se neke druge vrste biomase, npr.
slama, mogu direktno uvesti u mlin čekićar.
2. Regulacija vlage. Optimalan sadržaj vlage biomase za proizvodnju peleta je
od 15% - 20%. Ako je sadržaj vlage prenizak, moguće je ovlaživanje parom ili
eventualno vodom. Ako je sadržaj vlage previsok, što je najčešći slučaj onda
se vrši sušenje. Sušenje se vrši u sušnicama vrućim zrakom ili u rotacionim
sušarama.
3. Peletiranje. Peletiranje vrši mlin, te se pod povišenom temperaturom i tlakom
istiskuju kroz rešetku peleti cilindričnog oblika, standardno 6-8 mm, ne duži od
38 mm, i ako mogu biti i promjera od npr. 2 ili 12 mm, ovisno o izlaznoj rešetci
koja se po potrebi može zamijeniti.
4. Hlađenje. Pošto peleti iz mlina izlaze s određenom temperaturom, koja nije
pogodna za pakiranje (oko 150°C), i prilično su mekani, prethodno se hlade i
istovremeno suše upuhivanjem zraka u posudu s peletima. Izlazni sadržaj
vlage ne bi trebao biti viši od 8 %.
5. Pakovanje. Kod postrojenja većeg kapaciteta pogodno je da se pakiranje vrši
automatski. Za to se najčešće koristi transportna traka i skakač koji ubacuju
pelete u uređaj za pakiranje. Za manja postrojenja pakiranje se može vršiti i
ručno.

5Zvanična stranica kompanije “Wood line” d.o.o - http://wood-line.ba/index.html

6Larma Marijana, “Analiza potencijala izgradnje postrojenja za proizvodnju peleta iz
šumskih ostataka na području Bjelovarsko-bilogorske županije”, Fakultet strojarstvai brodogradnje,
Sveučilište u Zagrebu, 2013.

6
Slika 1. Shema proizvodnog pogona za proizvodnju peleta
(http://www.pelletmillsolution.com/blogs/7-Steps-of-Fuel-
Pellets-Production-Process.html)

7
 3.1 Analiza emisija pogona za proizvodnju peleta na
okolinu
Kada se govori o emisijama pogona za proizvodnju peleta u cjelini, sve emisije se
mogu podijeliti u dvije skupine. Prvu skupinu čine VOC (Vioalatile organic
compounds), dok u drugu spadaju PM (Particulate matter).7 Najbolji shematski prikaz
emisija jednog ovakvog pogona ćemo vidjeti kroz shemu toka materija.

Drvna sirovina
Prema istraživanju koje su 2010 godine
sproveli Paul Beauchemin i Martin Tampier,
El. energija Usitnjavanje Prašina primjeti se da su največe emisije jednog
postrojenja za proizvodnju peleta čestice
prašine. Prema podacima koji su dati u tabeli
Voda 2, cijeli pogon za peletiranje na svaku tonu
El. Energija Regulacija vlage Prašina +
Kompresovani organska proizvedenog gotovog proizvoda peleta, kao
zrak jedinjenja
emisiju ima 590 grama čestica prašine. Od
toga 51% prašine se dobija direktno iz
El. Energija
Peletiranje rotacione sušare.
Kompresovani Prašina
zrak
Ovim istraživanjem su obuhvaćene i emisije
organskih jedinjenja jer su pored čestica
prašine to druge po značajnosti emisije
Kompresovan
zrak određene Hlađenje Prašina jednog ovakvog pogona. Naime, kako je i
temperature
očekivano, ustanovili su da količina emisija
tih organskih jedinjenja nije zabrinjavajuća,
nego brojnost različitih organskih jedinjenja.8
El. energija Pakovanje
U tabeli 3 su prikazana sva organska
jedinjenja čija emisija prelazi 0.005 kg po toni
Slika 2. Shema toka materije pogona za proizvodnju
peleta proizvedenog peleta.

7 Paul Beauchemin, Martin Tampier; „Emissions and Air Pollution Controls for the
Biomass Pellet Manufacturing Industry“, Envirochem Services Inc., May 2010.
8 Paul Beauchemin, Martin Tampier; „Emissions and Air Pollution Controls for the

Biomass Pellet Manufacturing Industry“, Envirochem Services Inc., May 2010.

8
 Tabela 2. Emisije čestica prašine9

Prema ovoj studiji, u atmosferu se najviše emituje alfa-pinen, koji nije veliki zagađivać
budući da se on oslobađa prirodno iz biljaka. No međutim, problem predstavljaju
metan i etan. Metan (zemni plin, CH4) nije otrovan, ali je izuzetno zapaljiv. U
zatvorenim prostorijama izaziva gušenje ukoliko koncentracija kisika padne ispod
19.5%. Ukoliko se boravi konstantno u prostoriji sa povećanom koncentracijom
metana, to može dovesti do trajnog oštećenja respiratornog sistema. Metan je
veoma važan staklenički plin, s obzirom da ima 25 puta veće djelovanje na
temperaturu od CO2. Smatra se da se od 1750. godine do danas koncentracija
metana povećala za 150%.10

Tabela 3. Emisije ogranskih jedinjenja pogona za proizvodnju peleta 11

9 Paul Beauchemin, Martin Tampier; „Emissions and Air Pollution Controls for the
Biomass Pellet Manufacturing Industry“, Envirochem Services Inc., May 2010.
10 Reay R.D., Smith P., van Amstel A.; “Methane and climate change”, Earthscan, London, 2010.
11 Paul Beauchemin, Martin Tampier; „Emissions and Air Pollution Controls for the

Biomass Pellet Manufacturing Industry“, Envirochem Services Inc., May 2010.

9
Sa druge strane tu su i otrovni gasovi aldehida, formaldehida i acetaldehida no
međutim oni se emituju u nešto manjoj mjeri, naročito acetaldehid. Formaldehid je
bezbojan plin oštrog mirisa, koji jako nadražuje kožu i sluzokožu. US Američki savjet
je zaključio da kod pojedinca formaldehid može izazvati iritaciju očiju pri koncentraciji
od 0.05 ppm (mg/l). WHO (World Health Organization) je sa druge strane zaključila
da je dozvoljena granica koncentracije do 0.12 ppm formaldehida u zatvorenom
prostoru. 12
Kada govorimo o prašini, najveći problem stvaraju ćestice koje nisu vidljive okom, to
jeste one koje se mogu udahnuti. Utvrđeno je da prašina od različitih vrsta drveta ima
različite utjecaje na ljudski organizam. Pa tako prašina oleandra je direktno toksična i
može izazvati pojavu karcinoma, dok prašina jove, jasena i hrasta naroćito štetno
utiće na respiratorni sistem. Općenito govoreći WHO je došla do podatka da ljudi koji
rade u drvnoj industriji imaju 40% veći šansu za razvoj karcinoma nosa ili sinusa od
ljudi koji ne rade u drvnoj industriji13

4.0 POGON ZA PRERADU VUNE

2016. godine kompanija „Wool line“ d.o.o otvorila je svoj pogon u krugu bivšeg
remontnog zavoda u Hadžićima. Ovaj pogon se bavi preradom vune i proizvodnjom
kućnog tekstila i izolacije od vune.14

Proizvodnja vune se može opisati u nekoliko koraka15:

1. Čišćenje. Vuna koja ulazi u proces proizvodnje ima 30% do 70% kontaminanata.
Ti kontaminanti se uklanjaju u alkalnim kupkama koje sadrže toplu vodu, soli i
deterđente. Nakon čišćenja vuna ide na cijeđenje kroz valjke. Sa stanovišta
uticaja na okolinu, ovo je najinteresantniji korak u proizvodnji vune, jer nakon
čišćenja vune ostaje kupka koja sadrži ostatke, prljavštinu, mulj, soli, deterđent.
2. Grebanje. Vuna prolazi kroz niz šiljastih valjaka, tako da se formiraju prva vlakna.
Također ovim procesom ukljanja se preostala prljavština. Valjci su poredani od
najgrubljih do najfinijih tako da na kraju se dobija izuzetno fina vuna spremna za
predenje.

12 Kiurski J. “Formaldehid kao pollutant u offset štampi”, Univerzitet u Novom Sadu, Januar 2012.
13 U.S. Department of Health Service “Health effects of exposure to wood dust”, June 1987
14 Zvanična stranica kompanije “Wool line” d.o.o - http://www.wool-line.com/O_nama.php
15 „How products are made“ - http://www.madehow.com/Volume-1/Wool.html

10
 3. Predenje. U ovom procesu se vlakna pričvršćuju jedna za druga formirajući tako
tkaninu spremnu za tkanje. Vlakna se obmotavaju oko valjka. Kada se završi
proces predenja, vuna se skida sa valjka, pakuje i prebacuje u dio za proizvodnju
kućnog tekstila.

4.1 Analiza emisija pogona za proizvodnju vune na

okolinu
Iako se proizvodnja vune sastoji u
Vuna
globalu iz tri procesa, sa stanovišta
Topla voda Topla utjecaja na okolinu, najzanimljiviji je
NaOH, alkalna
Na2CO3,
Čišćenje kupka proces čišćenja vune. Sredinom
(prljavština,
Deterđenti, prošlog stoljeća razvijeno je više
vosak,
sapuni lanolin..)
postupaka i postrojenja za pranje vune
kao što su: Sover, Unisearch, Csiro,
Wira, Wronz i Fleissner. Međutim
Grebanje
El. Energija Prašina razlike među njima su vrlo male i svi
se zasnivaju na principu alkalnih
kupki.16

Čišćenje se vrši u toploj vodi kojoj je

El. Energija Predenje Prašina
dodan natrijum hidroksid (do 2%),
natrijum karbonat, sapun i deterđent.

Slika 3. Shema toka materije pogona za proizvodnju vune Nakon završetka procesa čišćenja u
toj kupki ostaje sva prljavština, vosak i
lanolin, dok čista vuna nastavlja u
daljni tok prerade.

Osim lanolina i voska, ta iskorištena kupka također sadrži i ostatke deterđenta i

sapuna. Temperatura ove alkalne kupke se razlikuje od fabrike do fabrike i iznosi od
40°C do 70°C.17

Kako je industrijski centar tehničkog remontnog zavoda „Hadžići“ napravljen 70-tih

godina prošlog vijeka, i nema filterskog postrojenja izvjesno je da ova alkalna kupka

16 Vujasinović E., Soljačić I.,”Projekcija mogućeg zbrinjavanja otpadne domaće vune u skladu sa
smjernicama održivog razvoja”; Tekstilno-tehnološki fakultet, Zagreb, 2011.
17 Russel Ian, “Wool Production, Processing and Use – Environmental aspects”, Belmont 2013.

11
prolazi proces filtracije samo kroz samostalne filtere ove kompanije koji nisu u stanju
u potpunosti da uklone natrijum karbonat, natrijum hidroksid, sapun i deterdžent.

Kada se u vodotok ispušta kupka povišene temperature, i sama temperatura

vodotoka se povećava, što direktno dovodi do smanjenja topljivosti kisika u vodi što
može dovesti do katastrofalnih posljedica po jedan vodeni ekosistem.18

Negativna strana procesa čišćenja vune je ta što u prosjeku za jedan kilogram

proizvedene vune je potrebno 30 litara vode. Također je važno navesti da se u jednoj
toni sirove vune nalazi tek 640 kg čiste vune, dok su ostalo nečistoće.19

Kada govorimo o natrijevom karbonatu i natrijevom hidroksidu, njihov uticaj se ogleda

u tome što su oni izuzetno bazni, tj sama kupka se pravi da bude bazna, pa tako
ispuštanjem u vodotok, dolazi do toga da se mijenja pH vrijednost vodotoka što
uzrokuje pomor ribe i živog svijeta tog vodotoka.20

Dok ostaci sapuna koji se ispuštaju relativno nisu štetni jer se mogu biorazgradti,
deterdženti prave veliku štetu vodotokovima i živom svijetu unutar njih. Naime
koncentracija deterdženta već od 2.5% uzrokuje pomor nekih vrsta riba.
Razgradnjom deterdženata u vodi nastaju fosfor i azot koji pogodno utiću na razvoj
algi, koje mogu dovesti do tzv. pojave „cvjetanja rijeke“21

Slika 4. Proces pranja vune22

18 Errol Wood, “ Wool Scouring Principles and Methods”, Univesity of New England, 2012.
19 Russel Ian, “Wool Production, Processing and Use – Environmental aspects”, Belmont 2013.
20 Chris Diensen Rogers, „The Effect of PH in River Water” – sciencing.com/facts-5539162-effect-ph-

river-water.html
21 Effendi I., et all.; “Detergent Disposal into Our Environment and Its Impact on Marine Microbes”,

University of Riau, Indonesia, 2017.

22 http://www.fibreshedmelbourne.com/tag/wool/

12
5.0 POGON ZA PROIZVODNJU HRANE ZA KUĆNE
LJUBIMCE
Kompanija „BOSNET GROUP“ d.o.o je 2011. godine otvorila pogon za proizvodnju
hrane za kućne ljubimce u industrijskoj zoni tehničkog remontnog zavoda „Hadžići“.
Ovaj pogon se bavi proizvodnjom hrane za pse, mačke te ribe. Prema zahtjevu za
izdavanje okolišne dozvole kompanije „BOSNET GROUP“ d.o.o proizvodnja hrane
za kućne ljubimce se može opisati slijedećim koracima:23

1. Prihvat sirovine. Ovaj proces obuhvata skladištenje sirovine u silosima te

vaganje sirovine na vagnim ćelijama. Nakon vaganja sirovina se prebacuje do
mašine za mljevenje.
2. Mljevenje. Ovaj proces se odvija unutar mlina za mljevenje. Kapacitet
mljevenja iznosi 6,5-7,5t/h, a veličina dobivenih čestica samljevenog materijala
ne smije prelaziti promjer od 0,7mm. Nakon procesa mljevenja, ovako
usitnjena sirovina se transportuje do ekstrudera.
3. Ekstrudiranje. Prvo se ustirnjena sirovina vlaži do 9,0% vlage, a zatim se
zagrijava na 100 ºC. Nakon toga se vrši proces ekstrudacije. Ekstrudiranje
karakteriše proces oblikovanja omekšanog ili plastificiranog materijala
njegovim protjerivanjem kroz otvore pod pritiskom i povišenom temperaturom,
pri ćemu gotov proizvod dobija oblik izlazne matice. Zatim se proizvod,
odnosno sada već gotova hrana za kućne ljubimce transportuje do mašine za
pakovanje, pri ćemu se i hladi na sobnu temperaturu.
4. Pakovanje. Nakon što gotov proizvod dođe do mašine za pakovanje, radnik u
mašinu postavlja foliju, te pokreće mašinu. Sam proces pakovanja je
upotpunosti automatizovan. Na kraju procesa pakovanja dobijamo ambalažu
sa hranom, koja je spremna da ide u prodaju.

23 „BOSNET GROUP”d.o.o, “Zahtjev za izdavanje okolišne dozvole za pogon za proizvodnju hrane za

ribe i kućne ljubimce većim od 20.000 t/g”, Hadžići, Novembar 2011.

13
 5.1 Analiza emisija pogona za proizvodnju hrane za
kućne ljubimce na okolinu

Ulazna sirovina Prema zahtjevu za okolišnu dozvolu

kompanije „BOSNET GROUP“ d.o.o
jedine emisije koje postoje u procesu
El. energija Skladištenje
proizvodnje hrane za kućne ljubimce i
ribe jesu prašina koja nastaje u
procesu mljevenja i vodena para koja
nastaje u procesu ekstrudiranja.24
Mljevenje Prašina
El. Energija
Utjecaj prašine na respiratorni sistem
čovjeka smo već objasnili kada smo
govorili o emisijama pogona za
El. Energija Ekstrudiranje Vodena proizvodnju peleta.
Voda para
Kada govorimo o vodenoj pari kao
emisiji iz ovoga pogona, treba
istaknuti da je vodena para glavni
El. energija Pakovanje
staklenički plin. Također je utvđena
veća vjerovatnoća da radnici koji rade
u prostorijama sa većom vlažnošću
Slika 5. Shema toka materije pogona za proizvodnju
razviju bolesti respiratornog sistema u
hrane za kućne ljubimce
odnosu na one koji ne rade.25

Veliki problem građanima okolnih naselja izazvao je neugodan miris u nekoliko

navrata u decembru 2016. godine, gdje su i predsjednici mjesnih zajednica slali
dopise kantonalnoj inspekciji. Također su i bili organizovani protesti iz ovog razloga,
no međutim nakon izlaska na teren kantonalne ispekcije nije utvrđeno nikakvo
prekoraćenje zakonskih granica, te je pogon nastavio nesmetano sa svojim radom.26

24 BOSNET GROUP”d.o.o, “Zahtjev za izdavanje okolišne dozvole za pogon za proizvodnju hrane za

ribe i kućne ljubimce većim od 20.000 t/g”, Hadžići, Novembar 2011.
25 A.V. Desruelle, A. Montmayeur, J.J. Panet, S. Etienne “THERMOPHYSIOLOGICAL STUDY OF

HUMAN STEAM HAZARD EXPOSURE”, Toulon Naval, Francuska, 1998.

26 Hadžići: Kome neugodno miriše hrana za pse, mačke i ribe - https://faktor.ba/vijest/hadii-kome-

neugodno-mirie-hrana-za-pse-make-i-ribe-227134

14
6.0 MJERE SMANJENJA UTICAJA EMISIJA NA OKOLINU
6.1 Cirkularna ekonomija
Prilikom razmatranja mjera smanjenja uticaja ili mjera zaštite, najveći svjetski
stručnjaci iz oblasti ekologije koriste princip cirkularne ekonomije kako bi na što
efektivniji način riješili problem i postigli što bolje rezultate.

Cirkularna ekonomija je model regenerativnog sistema koji nastoji da minimizira

količinu početne sirovine a da se pritom dobije ista količina željenog produkta, te da
smanji količinu otpada, emisija i utrošak energije. Kao temelj ovog modela se izdvaja
konstatacija da otpad, u klasičnom smislu, ne postoji. Kao objašnjenje se navodi da
nešto može biti otpad iz nekog proizvodnog procesa, ali da taj otpad može biti
početna sirovina za neki drugi proizvodni proces.27

Slika 6. Shema cirkularne ekonomije28

27 Lacey P., Rutqvist J.; “Waste to Wealt: the circular economy advantage”, Palgrave Macmillan, ISBN
978-1-137-50460-4; New York, 2015.
28 Circular Economy Lab, Circular Economy Framework - http://circulareconomylab.com/circular-

economy-framework/

15
 6.2 Cirkularna ekonomija na primjeru tehničkog
remontnog zavoda „Hadžići“
Ukoliko se pogledaju i analiziraju emisije iz kompletne industrijske zone tehničkog
remontnog zavoda „Hadžići“, može se uočiti da se kao glavni problem javlja emisija
prašine iz sva tri pogona.

Postoji velika lepeza različitih rješenja za ovaj problem, no međutim velika većina njih
je kratkoročna dok su neophodna velika finansijska ulaganja. Od svih rješenja,
postoje dva koja su najpogodnija, i najčešće korištena.

Prvo rješenje je to da se mijenja cijela proizvodna linija, sa novom generacijom

proizvodnih linija za koje i ne treba okolinska dozvola, zbog njihovog efikasnog rada i
male emisije štetnih materija. Takva jedna moderna proizvodna linija, je KDS
Micronex linija za proizvodnju peleta.29

Drugo rješenje, koje se može ugrađivati u već postojeće proizvodne linije sa

efikasnošću od 70% do 90% u zavisnosti od načina ugradnje, su ciklone i
multiciklone. Ciklone i multiciklone rade na principu centrifugalne sile, gdje se prvo
usisava prašina, sa mjesta proizvodne linije na kojima se ona emituje. Zatim se taj
usisnik, povezuje sa ciklonom ili multiciklonom, gdje će se ta prašina taložiti. Nakon
tačno određenog vremena, obično po završetku rada proizvodne linije, zaustavlja se
rad ciklone, iz koje se vadi nataložena prašina koja se ponovo može iskoristiti kao
početna sirovina.

Važno je napomenuti da su multiciklone, više povezanih ciklona u seriju radi

povećanja efektivnosti.30

29First American Scientific Corp. - http://www.fasc.net/

30Paul Beauchemin, Martin Tampier; „Emissions and Air Pollution Controls for the
Biomass Pellet Manufacturing Industry“, Envirochem Services Inc., May 2010.

16
 Slika 7. Shema rada ciklone31

Problem alkalne kupke prilikom proizvodnje vune je neophodno razmatrati posebno

zbog svoje kompleksnosti i specifičnosti. Rješenje za problem alkalnosti ove kupke
našli su dva indijska stručnjaka G. Kherdekar i R. V. Adivarekar koji su ustanovili da
se umjesto natrijum karbonata i natrijum hidroksida može efektivno koristiti kravlji
urin. Prema njihovom istraživanju sa ovime bi se smanjio index štetnosti alkalne
kupke na okolinu za 40%, s obzirom da za ovakav postupak čišćenja vune,
temperatura kupke ne bi morala biti veća od 50°C.32
S obzirom da u ovakoj kupki ima još i prljavštine, ali i ovčijeg voska poznatog kao
lanolin, uz male preinake u svojoj proizvodnoj liniji ovaj pogon bi mogao ostvariti
industrijsku simbiozu sa određenim kozmetičkim odnosno farmaceutskim centrima,
jer je lanolin jedan od glavnih sastojaka krema i kozmetičkih proizvoda.33
Najjednostavnija preinaka koja bi omogućila ovakvu industrijsku simbiozu je
postavljanje jednog rotacionog centrifugalnog bubnja prikazanog na slici 8. Alkalna
kupka se sipa sa vrha bubnja koji se rotira brzinom 6000 okretaja po minuti. Time se
postiže da se lanolinska krema izlučuje na vrhu bubnja, dok prljavština i kamenčići
zbog svoje veće gustine ostaju na dnu bubnja. Ovakva lanolinska krema se skuplja,
te ju je moguće prodati farmaceutskim i kozmetičkim centrima. Ovakav proces se
naziva jednofazni proces dobijanja lanolina.34

31 Paul Beauchemin, Martin Tampier; „Emissions and Air Pollution Controls for the
Biomass Pellet Manufacturing Industry“, Envirochem Services Inc., May 2010.
32 Girish Kherdekar, R.V. Adivarekar; „ECO-FRIENDLY WOOL SCOURING AND WASHING“ Wool

Research Association, Institute of Chemical Technology, Matunga, Mumbai, 2016.

33 Laura B Mazow „The Root of the Problem: On the Relationship between Wool Processing and

Lanolin Production“ , Equinox Publishing Ltd, Sheffield, United Kindom, 2014.

34 Amit Sengupta, Jagadananda Behera; „Comprehensive view on chemistry, manufacturing &

applications of lanolin extracted from wool pretreatment“ e-ISSN : 2320-0847, India, 2014.

17
 Slika 8. Shema rada rotacionog bubnja35

Ukoliko je potrebna veća čistoća ovako dobijene lanolinske kreme, moguće je

implementirati dvofazni ili trofazni proces dobijanja lanolina.

Ako se razmatra problem sa VOC (Violatile Organic Matter), onda je važno utvrditi da
su oni sastavni i neizbježan dio procesa proizvodnje peleta, te da oni imaju utjecaj na
ljudsko zdravlje samo ukoliko pređu određenu granicu koncentracije u vazduhu.
Stoga je ovaj problem vrlo lahko rješiv uz adekvatnu ventilaciju i prozračivanje
proizvodnih hala u kojima dolazi do emitovanja organskih materija.36

35 Amit Sengupta, Jagadananda Behera; „Comprehensive view on chemistry, manufacturing &

applications of lanolin extracted from wool pretreatment“ e-ISSN : 2320-0847, India, 2014
36 Bexa d.o.o “Zahtjev za izdavanje okolinske dozvole pogona za proizvodnju peleta”, Sarajevo, april

2017.

18
Zaključak:
Ovakav način stavljanja u službu industrijskih zona koje su bile uništene zbog ratnih
dešavanja koji su se desili na tom prostoru, je dobar zbog toga što se već postojeći
kapaciteti (hale, skladišta, kancelarijski prostori..) ponovo stavljaju u službu industrije
i zahtjevaju puno manje ulaganja za početak sa radom.

Sa ekološke strane gledano, postojanje jedne industrijske zone koja u svom sastavu
na relativno maloj površini ima dva tri ili više pogona koji pripadaju različitim
industrijama je veoma štetno i komplikovano.

Prije svega sa povećanjem broja različitih pogona, povećava se i broj različitih

polutanata, koji se emituju iz jedne industrijske zone. Samim tim se i zahtjevaju veća
ekonomska ulaganja, jer se sve te emisije moraju smanjiti na zakonski propisanu
granicu.

Treća zabrinjavajuća činjenica je ta da je sva infrastruktura tehničkog remontnog

zavoda „Hadžići“ (hale, skladišta, kanalizacioni odvodi, elektroinstalacije,
vodoinstalacije) izgrađena do kraja 1990 godine, i kao takva je stavljena na
raspolaganje kompanijama koje su pravile svoje pogone bazirajući se na već
postojećoj, ali zastarjeloj infrastrukturi.

Iz drugog dijela seminarskog rada koji se odnosio na pronalazak rješenja za

smanjenje emisija iz ove industrijske zone se može zaključiti da primjenom principa
cirkularne ekonomije, implementacija ovih rješenja uz evidentno smanjenje utjecaja
razmatranih emisija, ne mora nužno značiti finanskijski gubitak, nego uz industrijsku
simbiozu sa nekim dugim industrijskim granama može značiti dobitak odnosno povrat
novca.

19
LITERATURA:

1. Kardov K., Knežević L., Rogoznica N.; “Kome propadaju bivše vojne
nekretnine? Iskustva prenamjene u Hrvatskoj”, ISBN 978-953-7729-26-4
Zagreb, 2014.
2. Terzić J., Nožić M., Đukić H., Piralić J. Serdarević Kadić J., Ćatović A.,
Baškarad M., “Analiza industrije i structure industrijske proizvodnje u FBIH za
Sektor vojne industrije”, Vlada FBIH, 2009.
3. Larma Marijana, “Analiza potencijala izgradnje postrojenja za proizvodnju
peleta iz šumskih ostataka na području Bjelovarsko-bilogorske županije”,
Fakultet strojarstvai brodogradnje, Sveučilište u Zagrebu, 2013.
4. Paul Beauchemin, Martin Tampier; „Emissions and Air Pollution Controls for
theBiomass Pellet Manufacturing Industry“, Envirochem Services Inc., May
2010.
5. Reay R.D., Smith P., van Amstel A.; “Methane and climate change”,
Earthscan, London, 2010.
6. Kiurski J. “Formaldehid kao pollutant u offset štampi”, Univerzitet u Novom
Sadu, Januar 2012.
7. U.S. Department of Health Service “Health effects of exposure to wood dust”,
June 1987.
8. Vujasinović E., Soljačić I.,”Projekcija mogućeg zbrinjavanja otpadne domaće
vune u skladu sa smjernicama održivog razvoja”; Tekstilno-tehnološki fakultet,
Zagreb, 2011
9. Russel Ian, “Wool Production, Processing and Use – Environmental aspects”,
Belmont 2013.
10. Errol Wood, “ Wool Scouring Principles and Methods”, Univesity of New
England, 2012
11. Effendi I., et all.; “Detergent Disposal into Our Environment and Its Impact on
Marine Microbes”, University of Riau, Indonesia, 2017.
12. BOSNET GROUP”d.o.o, “Zahtjev za izdavanje okolišne dozvole za pogon za
proizvodnju hrane za ribe i kućne ljubimce većim od 20.000 t/g”, Hadžići,
Novembar 2011.
13. A.V. Desruelle, A. Montmayeur, J.J. Panet, S. Etienne
“THERMOPHYSIOLOGICAL STUDY OF HUMAN STEAM HAZARD
EXPOSURE”, Toulon Naval, Francuska, 1998
14. Lacey P., Rutqvist J.; “Waste to Wealt: the circular economy advantage”,
Palgrave Macmillan, ISBN 978-1-137-50460-4; New York, 2015.
15. Girish Kherdekar, R.V. Adivarekar; „ECO-FRIENDLY WOOL SCOURING AND
WASHING“ Wool Research Association, Institute of Chemical Technology,
Matunga, Mumbai, 2016.
16. Laura B Mazow „The Root of the Problem: On the Relationship between Wool
Processing and Lanolin Production“ , Equinox Publishing Ltd, Sheffield, United
Kindom, 2014.

20
 17. Amit Sengupta, Jagadananda Behera; „Comprehensive view on chemistry,
manufacturing & applications of lanolin extracted from wool pretreatment“ e-
ISSN : 2320-0847, India, 2014.
18. Bexa d.o.o “Zahtjev za izdavanje okolinske dozvole pogona za proizvodnju
peleta”, Sarajevo, april 2017.

INTERNET STRANICE:
1. Zvanična stranica Općine Hadžići – http://hadzici.ba/opcina/o-opcini/historija-
opcine/ - pristupljeno 13.11.2018.
2. Zvanična stranica kompanije “Wood line” d.o.o - http://wood-line.ba/index.html
- pristupljeno 12.11.2018.
3. Zvanična stranica kompanije “Wool line” d.o.o - http://www.wool-
line.com/O_nama.php - pristupljeno 12.11.2018.
4. „How products are made“ - http://www.madehow.com/Volume-1/Wool.html -
pristupljeno 11.11.2018.
5. Chris Diensen Rogers, „The Effect of PH in River Water” –
sciencing.com/facts-5539162-effect-ph-river-water.html – pristupljeno
12.11.2018.
6. Hadžići: Kome neugodno miriše hrana za pse, mačke i ribe -
https://faktor.ba/vijest/hadii-kome-neugodno-mirie-hrana-za-pse-make-i-ribe-
227134 – pristupljeno 13.11.2018.
7. Circular Economy Lab, Circular Economy Framework -
http://circulareconomylab.com/circular-economy-framework/ - pristupljeno
02.01.2019.
8. First American Scientific Corp. - http://www.fasc.net/ - pristupljeno 02.01.2019.

21