Autorzy:

MAREK J. OLBRYCHT
JERZY HAUZIŃSKI
MAREK SMURZYŃSKI
ANNA KRASNOWOLSKA
PIOTR BALCZYŃSKI
 HISTORIA IRANU
Pod redakcją
ANNY KRASNOWOLSKIEJ

ZAKŁAD NARODOWY IM. OSSOLIŃSKICH - WYDAWNICTWO

WROCŁAW 2010
 SIMS TRHSC!

W STĘP......................................................................................................................... 5

CZĘŚĆ PIERWSZA (Marek J. Olbryckt)

IRAN STAROŻYTNY ............. ................................................................................. 25

L PREHISTORIA I WCZESNE DZIEJE IRANU

(DO 550 R. PRZED CHR.) ............................................................................. 27
Wstęp: charakter dziejów starożytnego Ira n u .................................................. 27
Prehistoryczne kultury Wyżyny Irańskiej od paleolitu do eneolitu .............. 29
Rozkwit cywilizacji Iranu w epoce b rązu ....................................................... 32
Od Lullubejów do K asytów ............................................ ............................... 37
Archeologiczne kultury Iranu we wczesnej epoce żelaza .............................. 39
„Kraj Pana” - Elam i jego wielkie dziedzictwo.............................................. 42
Pierwsi Irańczycy w Azji Zachodniej .............................................................. 48
Obraz życia i wierzeń Irańczyków przed reformą Zarathusztry.................... 53
Ludy zachodniego Iranu wobec ekspansji Asyrii i Urartu (IX-VII wiek) . . . 54
Państwo Medów . .......................... . . . . ......................... ............................... 60
Prorok Zarathusztra i wschodni Iran przed Achemenidami............................ 65
Kalendarz zaratusztriański................................................... ........................... 70
Geograficzny horyzont Awesty i pierwsze państwa w Azji Środkowej.......... 71

II. IRAN W EPOCE ACHEMENIDÓW

(550-330 PRZED CHR.) .................... . ............... . . ....................................... 74
Klan i dynastia Achemenidów...................., ................................................... 74
Powstanie imperium - Cyrus II Wielki i Kambyzes II (550-522) ................ 75
Dalsze zdobycze i konsolidacja imperium - panowanie Dariusza I
Wielkiego (522-486) . ..................................................................................... 80
Wielki Król Kserkses I (486-465) ............. ..................................................... 86
Od Artakserksesa I do Artakserksesa II - walki o jedność imperium
(465-359) .................... ......... ............................................................................. 89
Ostatni okres potęgi i upadek - od Artakserksesa III do Dariusza III
(359-330)........................................................................................................... 96
Imperium i jego ludy ....................................................................................... 102
Armia .................... ..... ..................... ............................................................... 108
Gospodarka i m ennictw o................................................................................. 109
Wierzenia religijne i kulty ................................................................................ 112
Kultura i sztuka ............................................................................................... 115
Główne języki w imperium - napisy naskalne i archiwa królewskie ............ 117
Bilans panowania Achemenidów..................................................................... 119

1049
III OD ALEKSANDRA DO SRLKUK1DOW OKRFS HELLENISTYCZNY
W IRANIK (330 OK, 141 PRZED CHR.) ..................................................... 121
Aleksander Macedoński w Iranie i Azji Środkowej........................................ 121
Proirańska polityka Aleksandra............................................................. ......... 125
Aleksander i Irańczycy od Indii do Babilonii (327-323) ................................ 127
Irańczycy w armii i koloniach Aleksandra W ielkiego.................................... 132
Aleksander w tradycji irańskiej....................................................................... 135
Aleksander i jego macedońsko-irańskie imperium.......................................... 138
Diadochowie - walka o spadek po Aleksandrze ............................................ 142
Peithon, Eumenes i Antigonos w walce o panowanie w Ira n ie ...................... 145
Imperium Seleukidów .................................................................................... 147
Upadek panowania Seleukidów w Azji Środkowej i północno-wschodnim
Ira n ie ................................................................................................................. 149
W walce o utraconą potęgę - Antioch III (223-187) i Antioch IV Epifanes
(175-164)................................................................................................... . 150
Ludy irańskie w epoce dominacji władców hellenistycznych ........................ 154
Irańczycy w epoce Diadochów i Seleukidów - próba bilansu........................ 159

IV. OKRES PANOWANIA ARSAKIDÓW W IRANIE

(247 PRZED CHR.-224 PO C H R .)................................................................. 161
Trudne początki - narodziny monarchii Arsakidów (ok. 247-170)................ 161
Mithradates I (ok. 165-132) - okres wielkiej ekspansji Arsakidów .............. 166
Partia i wielkie migracje koczownicze w Azji Środkowej.............................. 168
Mithradates II Wielki (122-87)....................................................................... 171
Nowe wyzwania - Partia między nomadami Azji Środkowej a Rzymem . . . 175
Orodes II, Fraates IV i walki z Rzymem. Wonones I i upadek Starszych
Arsakidów......................................................... ............................................... 178
Artabanos II, Wardanes i Gotarzes II (10/11-51) ............................................ 184
Renesans potęgi - panowanie Wologazesa I i Pakorosa (50-110).................. 188
Między Kuszanami a Rzymem - Osroes I i Wologazes II (ok. 110-147) . . . . 194
Kontynuacja, zmiany i upadek - imperium Arsakidów w latach 147-226 . . . 198
Arsakidzi i ich państwo ................................................................................... 202
Gospodarka i m ennictw o................................................................................. 206
Religie i kulty epoki partyjskiej ..................................................................... 207
Zwyczaje, sztuka, języki i literatura................................................................ 212
Epoka Arsakidów w przekazach epoki Sasanidów i irańskiej tradycji
epickiej ............................................................................................................. 216
Bilans epoki Arsakidów................................................................................... 220

V. IRAN POD PANOWANIEM DYNASTII SASANIDÓW (224-651) ............ 223

Ardaszir I (224-242) i początki dynastii Sasanidów ...................................... 223
Szapur I (240-272)........................................................................................... 226
Od Hormezda I do Hormezda II - wywyższenie Kerdira i kryzys monarchii
(272-309)........................................................................................................... 229
Epoka Szapura II (309-379)............................................................................. 231
Od Ardaszira II do Jazdgirda II (379-457)..................................................... 234
Od Hormezda III do Kawada I (457-531), Ruch Mazdaka i zagrożenie
heftalickie ......................................................................................................... 237
Husraw I (531-579), Reformy i wojny przeciwko Bizancjum i Heftalitom.
Arabowie w polityce późnych Sasanidów..................................................\ . , 242
Hormezd IV, Wahram VI Czoben i Husraw II (591-628) ............................. 249
Ostatni władcy, inwazja muzułmańska i koniec dynastii (628-651).............. 252
Władza królewska i administracja im perium .................................................. 256

1050
 Sl nikt urn społeczna w jianstwfi SńsftńidAw ...................... 2ń0
Gospodarka i m ennłctwo............................... ................................................ 264
Zaratusztrianizm w epoce Sasanidów ortodoksja i herezje ........................ 268
Awesta w perspektywie historycznej............................................................... 271
Chrześcijanie i żydzi pod rządami Sasanidów ................................................ 273
Działalność Maniego i rozwój manicheizmu ................................................. 276
Języki, pisma i literatura w imperium Sasanidów .......................................... 280
Architektura, sztuka i ceremoniał dw orski...................................................... 282
Bilans panowania Sasanidów........................................................................... 284

CZĘŚĆ DRUGA {Jerzy Hauziński)

OD PODBOJU ARABSKIEGO DO KOŃCA XV W ................................................. 287

VI. NAJAZDY ARABÓW ..................................................................................... 289

Powstanie islamu ................................................................................... . , . . . 289
Organizacja ekspansji....................................................................................... 291
Pierwsza faza podboju ..................................................................................... 296
Podboju Iranu etap drugi ................................................................................. 300
Arabowie w Mawarannahrze........................................................................... 305
Zarządzanie ziemiami podbitymi ................................................................... 307
Migracje Kurdów ............................................................................... ............. 311

VII. POD PANOWANIEM KALIFATU. „WIEKI MILCZENIA”

(DRUGA POŁOWA VII - POŁOWA IX W .)....................................................... 314
Stosunki społeczno-ekonomiczne ................................................................... 314
Ród Haszima..................................................................................................... 322
„Rewolucja” abbasydzka. Abu M uslim ........................................................... 324
Upadek Abu M uslima....................................................................................... 328
Opozycja Iranu. Przerwanie m ilczenia............................................................ 330
Podziały polityczno-religijne w islamie .......................................................... 335
Charydżyci ................................................................................... ................... 335
Szyizm............................................................................................................... 336
Ismailici............................................................................................................. 339
Wpływy irańskie na dworze Abbasydów ....................................................... 341
Wzlot i upadek Barmakidów ........................................................................... 342

VIII. KRYZYS KALIFATU. ODRODZENIE IR A N U ............................................ 346

Załamanie systemu abbasydzkiego ................................................................. 346
Wpływy irańskie na al-M amuna..................................................................... 348
Bagdad pod kuratelą Tahirydów ..................................................................... 350
Imam szyitów abbasydzkim następcą tro n u ................................................... 351
Tahirydzi........................................................................................................... 353
Charydżyci i powstanie emiratu Saffarydów ........................... ..................... 355
Państwo Saffarydów......................................................................................... 358
Początki Samanidów............................................................... ......................... 361
Polityczny renesans Iranu za Samanidów....................................................... 364
Ismailizm w państwie Samanidów ................................................................. 368
Organizacja państwowa ................................................................................... 372
Załamanie państwa Samanidów....................................................................... 375
Samanidzi i Bujidzi ......................................................................................... 377
Niebezpieczeństwo tureckie. Karachanidzi i Ghaznawidzi ............................ 378
Epilog Samanidów ........................................................................................... 380

I0M
IX, RENESANS MONARCHII PERSKIEJ
Pod rządami Dujluniitów ........................................................................................JB3
Prowincje nadkaspijskie. Wystąpienie /ijurydów ................................................. 383
Początki awansu politycznego Bujidów.................................................................386
Federacja emiratów........................................................................................... 388
Rządy Azud ad-Dauli. Apogeum świetności ................................................. 390
Odrodzenie perskiej idei imperialnej ................................................................... 394
Bujidzi wobec Abbasydów..................................................................................... 396
Decentralizacja monarchii ............................................................................... 599
Ekspansja Seldżuków i upadek federacji bujidzkiej........................................ 405
Życie gospodarcze. M iasta............................................................................... 410

X. PANOWANIE DYNASTII TURECKICH ..................................................... 417

Ghaznawidzi, Seldżukidzi, Chorezm-szahowie ....................................... 417
Po Dandankanie ............................................................................................... 421
Afgańsko-indyjskie państwo Ghaznawidów.................................................... 42.ł
Narodziny sułtanatu „Wielkich Seldżuków” ................................................... 425
Sułtan Alp Arslan. Droga do mocarstwowości................................................ 431
Nizam al-Mulk. Perski rozdział turkmeńskich rządów .................................. 433
Początki terroru ismailickiego (asasyni)......................................................... 436
Apogeum czy załamanie sułtanatu „Wielkich Seldżuków”. M alik-szah........ 438
Wojny domowe w sułtanacie „Wielkich Seldżuków” ...................................... 440
Sandżar - ostatni z „Wielkich Seldżuków” ..................................................... 443
Sułtanat Seldżukidów Ira k u ............................................................................. 446
Instytucja atabeków w sułtanatach seldżuckich.............................................. 450
Irański feudalizm .................................................................................... .. 454
Chorezm na drodze do samostanowienia ....................................................... 461
Apogeum mocarstwowości chorezmijskiej ..................................................... 464
Nizaryci (asasyni) i ich państwo ..................................................................... 467
Reminiscencje dawnego iranizmu ......................................................... 474
Uniwersalizm a regionalizm cywilizacyjny ............................................ 477
Sufizm ............................................................................................................... 479
Literatura piękna............................................................................................... 484
Historiografia ................................................................................................... 488
Nauka ............................................. ................................................................ 489
Architektura i sztuka ....................................................................................... 494

XI. IRAN W DOBIE DOMINACJI MONGOLSKIEJ.......................................... 498

Narodziny imperium mongolskiego ............................................................... 498
Wojna z państwem Chorezm-szahów ............................................................. 502
Epizod Dżalal ad-D ina..................................................................................... 505
Interludium ułusu perskiego ........................................................................... 511
Ziemie Iranu odrębnym ułusem imperium wielkich chanów ........................ 515
Wojna z państwem ismailitów-nizarytów........................................................ 516
Zakusy mongolskie na Mezopotamię. Upadek Bagdadu ............................... 521
Iran mongolskim państwem dzielnicowym...................................................... 523
Kryzys społeczny w państwie Hulagidów. Reformy Ghazan-chana.............. 525
Decentralizacja państwa H ulagidów............................................................... 527
Feudalne państwo Muzaffarydów ............................................................. . . . 530
Dżalajirydzi i Czobanidzi................................................................................. 531
Państwo Sarbedarów. Rządy teokracji ........................................................... 533
 XII WCIENfUTIMURA 1 TURKMENÓW ...................................................... 535
Srodkowoazjatyekie pnhhIwu Ti nnirn. Picrwn/c podboje................................ 535
Wyprawy na Iran ............................................................................................. 537
Finał podbojów. Śmierć zdobywcy .................................................................. 539
Ziemie Iranu pod władzą Timurydów.............................................................. 540
Przewaga Turkmenów ..................................................................................... 545
Rywalizacja turkmeńsko-turecka. Uzun Hasan a Osmanowie ...................... 546
Kryzys społeczno-ekonomiczny i upadek „owczych” sułtanatów.................. 553
Kultura Iranu w okresie od XIII do XV w ............. ......................... ............... 555

CZĘŚĆ TRZECIA (Marek Smurzyństki)

IRAN POD PANOWANIEM SAFAWIDÓW I ICH NASTĘPCÓW
(XVI-XVIII W .)................................................... ........................................................ 559

XIII. POCZĄTKI PAŃSTWA SAFAWIDÓW GENEZA, EKSPANSJA................ 561

Znaczenie Safawidów w historii Iranu ........................................................... 561
Walki o panowanie nad Iranem w XV w. . . . .................................................. 566
Zakon mistyczny Safi ad-Dina, jego autorytet i w pływ y................................ 570
Dżonejd - droga do w ład zy ............................................................................. 573
Hejdar ............................................................................................................... 579
Wyjście Esma’ila z ukrycia ............................................................................. 582
Walka Esma’ila I (1501-1514) o utrzymanie i umocnienie władzy
nad Iranem ....................................................................................................... 587
Stosunki państwa safawidzkiego z Turcją. Bitwa pod Czalderanem (1514) .. 593
Charakterystyka ustroju państwa Safawidów................................................. 596

XIV. OKRES STABILIZOWANIA SIĘ WŁADZY SAFAWIDÓW (1524-1588) .. 598

Panowanie Tahmasba I (1524-1576) .......................................................... ... 598
Walka kyzyłbaskich oligarchów o władzę (1524-1533).................................. 599
Zmiany w strukturze administracji państwowej ............................................. 603
Wzrost wpływu duchowieństwa ...................................................................... 604
Intrygi i wojny z Turcją (1533-1555)............................................................... 604
Wojny na Kaukazie (1540-1553). Nowa polityka równoważenia rywalizacji
kyzyłbasko-irańskiej......................................................................................... 607
Walki frakcyjne na dworze w ostatnich latach panowania Tahmasba I ........ 608
Esma’il II (1576-1577) ..................................................................................... 610
Władza i autodestrukcja............................................................. ..................... 613
Religijny pragmatyzm Esma’ila II w walce z duchowieństwem szyickim
i kyzyłbaszami ................................................................................................. 615
Rządy Mohammada Chodabande (1577-1588). Walka królowej Mahd-e Oliji
z kyzyłbaszami o umocnienie tronu ............................................................... 619
Międzyplemienna wojna domowa (1582-1588) ............................................. 622

XV. OKRES ŚWIETNOŚCI SAFAWIDÓW ZA ABBASA I W IELKIEGO........ 624

Abbas I Wielki (1588-1629) - architekt polityczno-gospodarczego wzlotu
i upadku państwa safawidzkiego..................................................................... 624
Walki Abbasa I z Uzbekami ........................................................................... 62 H
Wojny Abbasa I z Turcją i dyplomacja na rzecz pokoju ................................ 629
Charakterystyka rządów Abbasa I Wielkiego................................................. 631
Społeczeństwo, gospodarka i handel............................................................... 634
Stosunki państwa safawidzkiego z Europą..................................................... 635
Stosunki Polski z safawidzkim Iranem ........................................................... 646

1033
 Handel międzynarodowy za Sn Inw id ó w ......................................................... ....649
Literatura, nauka, fi łozo nu w czasach Safawidów ..............................................654
Sztuka i rzemiosło w safawidzkim Iranie....................................................... ....656
Kobiernictwo i przemysł włókienniczy. Ceramika i metalurgia ........................657
Isfahan - perła safawidzkiego Iranu ............................................................... ....659

XVI. UPADEK DYNASTII I PAŃSTWA SAFAWIDÓW ..........................................663

Negatywne konsekwencje reform Abbasa I ................................................... ....663
Walka Safawidów z sufimi i sufizm em ........................................................... ....666
Umocnienie się pozycji teologów ................................................................... ....670
Bunty plemion sunnickich na wschodzie i zachodzie im perium ........................673
Zainteresowanie Piotra I Iranem. Pierwszy najazd afgański (1719) ..................677
Turcja obrońcą interesów sunnickich poddanych I ra n u ......................................679
Drugi najazd afgański (1721-1722) ................................................................. ....682
Zdobycie Isfahanu. Rządy Mahmuda Ghilzaja (1722-1725) i Aszrafa
(1725-1729)....................................................................................................... ....686
Porozumienie Turcji i Rosji w sprawie Iranu ......................................................688
Restauracja władzy Safawidów. Rządy Nader-szaha (1736-1747)......................689
Karim-chan Zand (1760-1779). Walka o sukcesję między Zandami
a Kadżarami ..................................................................................................... ....693

CZĘŚĆ CZWARTA (Anna Krasnopolska)

IRAN WSPÓŁCZESNY (XIX-XX W .)..................................................................... ....699

XVII. PANOWANIE WCZESNYCH KADŻARÓW (1779-1848)................................701

Charakterystyka epoki kadżarskiej................................................................. ....701
Sytuacja w końcu XVIII w. i dojście Kadżarów do władzy ..............................702
Aqa Mohammad-chan (1779-1797)................................................................. ....704
Fath-Ali-szah (1797-1834) ............................................................................... ....709
Pierwsza wojna z Rosją (1804-1813)............................................................... ....711
Druga wojna z Rosją (1826-1828)................................................................... .... 716
Mohammad-szah (1835-1848). Pierwsza wojna o Herat (1837-1838) . . . . . . . 718
Sytuacja wewnętrzna. Administracja. A rm ia................................................. .... 722
Gospodarka, stosunki społeczne..................................................................... .... 726
Religia. Powstania religijne w połowie XIX w................................................. .... 733
Kultura, edukacja, pierwsze próby m odernizacji................................................ 739

XVIII. KADŻAROWIE ggDRUGA POŁOWA XIX W. ................................................744

Naseroddin-szah (1848-1896) ......................................................................... .... 744
Amir Kabir i jego program reform ................................................................. .... 745
Sytuacja wewnętrzna po śmierci Amir K abira.................................................... 747
Druga wojna o Herat (1856-1857)................................................................... .... 750
Ekspansja rosyjska w Azji Centralnej............................................................. .... 751
Budowa linii telegraficznych i komisje graniczne ......................................... .... 753
Przywilej Reutera i inne koncesje zagraniczne .................................................. 754
Mozaffaroddin-szah (1897-1907) ................................................................... .... 757
Sytuacja ekonomiczno-społeczna Iranu pod koniec XIX w................................. 758
Emigracja i nowa myśl społeczna. Tajne organizacje ........................................ 760
Kultura, literatura, sztuka ............................................................................... .... 766

1054
XIX. REWOLUCJA KONSTYTUCYJNA (1906 1011),
IRAN I PIERWSZA WOJNA ŚWIATOWA....................................................... 771
Wydarzeniu poprzedzĄtace ruch konstytucyjny. Bojkot tytoniowy................... 772
Belgowie w urzędach celnych ......................................................................... ... 774
Wydarzenia lat 1905-1906 ............................................................................... ... 775
Powołanie Madżlesu i proklamowanie konstytucji............................................. 778
Madżles I kadencji (1906-1908). Sytuacja wewnętrzna..................................... 781
Brytyjsko-rosyjski tajny traktat podziałowy z 1907 r. Obalenie konstytucji . 783
Powstanie w Tabrizie. Detronizacja Mohammada A lego................................... 787
Madżles II kadencji (1909-1911). Misja Shustera............................................... 789
I wojna światowa (1914-1919) ............................................................................. 791
Działalność agentury niemieckiej i rząd secesyjny w Kermanszahu ............ ... 793
Brytyjskie działania wojenne na terenie Ira n u ................................................... 796
Dżangalije i Republika G ilańska......................................................................... 797
Iran na konferencji paryskiej........................................................................... ... 799
Przemiany cywilizacyjne. Sytuacja społeczna w pierwszym 20-leciu XX w. 801
Kultura okresu konstytucyjnego ..........................................................................804

XX. DWUDZIESTOLECIE REZY PAHLAWIEGO (1921-1941) .......................... ....810

Iran na początku lat 20. XX w...............................................................................810
Zamach Rezy-chana (1921) ............................................................................. ....811
Działania Rezy-chana w latach 1921-1925 ..........................................................813
Zmiana dynastii (1925)..................................................................................... ... 815
Polityka zagraniczna Rezy-szaha..................................................................... ... 816
Sytuacja wewnętrzna ....................................................................................... ... 817
Osiedlanie koczowników i bunty plemion ......................................................... 819
Gospodarka i transport..................................................................................... ... 822
Reformy polityczne i.,społeczne ................... ................. ........................... ......... 826
Ideologia państwowa Rezy-szaha. Jego stosunek do islamu ............................. 829
Nauka, literatura, kultura................................................................................. ... 832
II wojna światowa i upadek Rezy-szaha......................................................... ... 836

XXI. PANOWANIE MOHAMMADA REZY PAHLAWIEGO (1941-1979)............. 838

Iran pod okupacją aliantów (1941-1946)............................................................. 838
Republiki autonomiczne - azerbejdżańska i kurdyjska (1945-1947) ................841
Nacjonalizacja ropy naftowej. Rząd Mosaddeka (1951-1953) ............................843
Iran po obaleniu Mosaddeka. Rozwiązanie kryzysu naftowego ....................... 848
Sytuacja wewnętrzna w drugiej połowie lat 50. i początku 60. .................... ... 850
Biała rewolucja Mohammada Rezy-szaha (1962-1963) ..................................... 853
Nowe ugrupowania opozycyjne po 1963 r........................................................ ... 856
Umocnienie władzy królewskiej w latach 70.................................................... ... 857
Sytuacja międzynarodowa i polityka zagraniczna Mohammada Rezy-szacha K.V)
Rozwój gospodarczy......................................................................................... ... H6ł
Ostatnie lata monarchii. Sytuacja społeczna....................................................... 865
Rozwój k u ltu ry ................................................................................................. ... HOH
Ideowe korzenie islamu politycznego w Ira n ie................................................... 871

XXII. REWOLUCJA 1978-1979 I ISLAMSKA REPUBLIKA IR A N U ..................... 875

Wydarzenia poprzedzające rewolucję ............................................................. ... 875
Nasilenie protestów: październik 1978-styczeń 1979. Koniec monarchii
pahlawijskiej ..................................................................................................... ... 880
Powrót ajatollaha Chomejniego i powołanie Rządu Tymczasowego................. 882
Proklamacja Islamskiej Republiki Irunu. Nowa konstytucja............................. 884

1055
 Represje i terror rewolucyjny......................................................................... . 886
Okupacja ambasady amerykańskiej................................................................. 889
Prezydentura Bani Sadra i rewolucja kulturalna ............................................ 892
Wojna iracka (I faza: 1980-1982) .................................................................. 894
Wojna iracka (II faza: 1982-1988)................................................................... 897
Polityka zagraniczna............................................... ................................... . 899
Gospodarka..................................................................................... ................ 903
Sytuacja na w s i................................................................. .......................... ... 906
Przemiany społeczne ............................................... ............................. ......... 908
Kultura w Republice Islamskiej....................................................... .. 910
Śmierć Chomejniego (1989). Iran po Chomejnim .................................. .. 912

XXIII. PODSUMOWANIE..................................... ............... ....................... ........... 917

CZĘŚĆ PIĄTA (Piotr Balczyński)

HISTORIA STOSUNKÓW POLSKO-IRAŃSKICH...................... 921
Stosunki polityczne ......................................................................................... 923
Stosunki gospodarcze........................................................................... ........... 936
Kontakty kulturalne......................................................... ................... .. 942

LITERATURA (WYBÓR) .. .......................................................... . . . . .................. 953

WYKAZ DYNASTII..................................................................... ......... ................... 969

TABLICE GENEALOGICZNE ............................................................. ................... 979
INDEKS O S Ó B ........................................................................... ................... ........... 987
INDEKS NAZW MIEJSCOWYCH I ETNICZNYCH ....................................... . 1021
SPIS MAP ................................................................................................................... 1044
SPIS ILUSTRACJI......................... ............................................................................ 1045
 CZĘŚĆ PIERWSZA

MAREK J. OLBRYCHT IRAN

STAROŻYTNY
 I. PREHISTORIA I WCZESNE DZIEJE
IRANU (DO 550 R. PRZED CHR.)

WSTĘP: CHARAKTER DZIEJÓW T

STAROŻYTNEGO IRANU I ; 'i ,
A ran należy do tych nielicznych centrów
cywilizacji światowej, gdzie istnieje prawdziwa kontynuacja kulturowa od
czasów starożytnych aż po współczesne. Przejawia się to częściowo w sferze
języka, ale widoczne jest także w pewnych elementach religijnych, mitach
i modelach kulturowych. Dlatego motywem przewodnim tego opracowania
jest ukazanie kontynuacji w dziejach Iranu od czasów najdawniejszych aż
po podbój arabski.
W niniejszym studium silny nacisk położono na obraz kultur Wyży­
ny Irańskiej w okresie prehistorycznym i protohistorycznym. Pierwszym
znanym nam centrum cywilizacyjnym na obszarze Iranu był Elam. Już
w III tysiącleciu przed Chr. w Elamie istniały ośrodki o porównywalnym
poziomie rozwoju jak w Sumerze. Trzeba też podkreślić, iż w Elamie,
promieniującym kulturowo na całą Wyżynę Irańską, pismo narodziło się
u schyłku IV tysiąclecia przed Chr., czyli niewiele później niż w Dwurzeczu.
Na przełomie IV i III tysiąclecia uformował się niemal w całym Iranie tzw.
archeologiczny horyzont protoelamicki, będący zespołem powtarzających
się klas zabytków (kamienne naczynia, pieczęcie, tabliczki).
Mimo postępu badań archeologicznych, językowych i historycznych
okoliczności pojawienia się ludów iranojęzycznych na Bliskim Wschodzie
pozostają bardzo zagadkowe. Już pierwsi znani historycznie Irańczycy, tj.
Medowie i Persowie, potrafili twórczo czerpać nie tylko z dorobku ludów,
które osiedliły się na Wyżynie Irańskiej przed nimi, w tym Elamitów, ale
i z dziedzictwa wielkich cywilizacji Mezopotamii. Pierwsze znaczne pań­
stwo ukształtowane przez lud iranojęzyczny, czyli królestwo Medów (ok.
625-550), było tworem ponadregionalnym, łączącym ludy z dużej części
Płaskowyżu Irańskiego. Persowie pod rządami Achemenidów (550-330 przed
Chr.) dokonali rzeczy niezwykłej, budując imperium obejmujące ziemie na
trzech kontynentach, sięgające od doliny Indusu po Libię i Bałkany. Władzę
Persów obalił w niszczycielskich zmaganiach wojennych Aleksander Wielki,
przybysz z Macedonii, który w końcu uległ fascynacji światem irańskim.
Z walk między jego następcami wyłoniło się macedońsko-irańsko-greckie
imperium Seleukidów (panowali w Iranie w latach ok. 311-141). Polityczną
chwałę Iranu odnowili Partowie i ich dynastia Arsakidów, wywodząca się
/, irańskich nomadów Azji Środkowej (247 przed Chr.—224 po Chr.). To oni
 wypnrli Seleukidów z Irnnu, zatrzymali ekspansję Rzymu na przedpolu
Mezopotamii i zapewnili swemu państwu kilkusetletni okres rozkwitu.
Kolejna dynastia Sasanidów stanowiła głównie emanację witalności Persy-
dy (224-651 po Chr.). Sasanidzi byli godnymi następcami Arsakidów, lecz
podczas drugiej połowy ich panowania nastąpiły spustoszenia spowodowane
rewolucyjnym ruchem mazdakitów oraz zgubną centralizacją państwa, wy­
niszczającą jego tkankę społeczną. W ostateczności Iran dostał się zaska­
kująco szybko pod panowanie muzułmańskich Arabów.
Nowoperski termin Iran wywodzi się od średnioperskiej formy Eran
(partyjskie Aryań) w złożeniu Eranszahr (Eran-szahr, partyjskie Aryanszahr),
poświadczonej po raz pierwszy na monetach i w napisie przy reliefie z Naqsz-e
Rostam króla Ardaszira I (224-242). Eran-szahr to państwo „Ariów” (arya),
przy czym człon szahr pochodzi od staroperskiego chszathra („potęga,
państwo”). Termin Eran pojawia się wielokrotnie w tytułach królów sa-
sanidzkich (szahan szah Eran ud Aneran, czyli „Król Królów Iranu i nie-
-Iranu”, formuła wprowadzona przez Szapura I) oraz w tytułach dostojników
(np. Eran-spahbed „marszałek Iranu”). Eran oznaczał wówczas zasadniczo
lud Irańczyków, ale terminem tym zaczęto określać imperium Sasanidów
(226-651) jako skrót od Eranszahr. Eran bierze początek od staroperskiego
ariya- i awestyjskiego airya „aryjski”. Obydwa ostatnie terminy są poświad­
czone jako najstarsze historyczne określenia ludów irańskich.
W Aweście wymieniono liczne lokalizacje geograficzne zawierające
określenie airya względnie airiya-. Jest wiele dowodów używania terminu
„Ariowie” i pochodnych nazw za Achemenidów, Seleukidów i Arsakidów.
Achemenidzi określali się w swoich inskrypcjach nie tylko jako Persowie,
ale też jako Ariya „Ariowie” oraz Ariya czithra „pochodzenia aryjskiego”.
Tak więc w napisach Dariusza I (522-486) i Kserksesa (486-465) pojawia
się termin Ariya jako określenie ludu, z jakiego pochodzili. Ariya to nazwa
języka inskrypcji (napis w Bisotun/DB IV 88-89). Poczucie przynależności
do wspólnoty plemiennej Persów stało jednak za Achemenidów na pierwszym
planie. Istniał wówczas jeszcze jeden ważny czynnik, który łączył różne ludy
irańskie - wspólne tło kulturowe i religijne. W inskrypcji Dariusza z Bisotun
mowa jest o Ahuramaździe jako „bogu k ń im la riyd ’ (DB IV, 60 i 62 oraz
odpowiednie fragmenty wersji elamickiej). Termin ariya pojawia się także
poza głównym zasięgiem języka perskiego. W jednym z tekstów armeńskich
Ahuramazda (Aramazd) określony jest jako ari. Wiele mówiące jest świa­
dectwo z inskrypcji kuszańskiej z Rabatak w Afganistanie (II w. po Chr.),
w której jej baktryjski język określono jako „aryjski”.
W przekazach autorów greckich występują informacje o istnieniu ogól­
nego terminu Arioi dla Irańczyków za Achemenidów i później w epoce
hellenistycznej (Herodot 7.62). Pisarze greccy V-IV w. przed Chr. - Herodot,
Ktezjasz, Ksenofont, Deinon i inni - piszą głównie o Persach i Medach, ale
znają też inne ludy irańskie, takie jak Baktrowie, Sogdowie czy Partowie.
Podobnie jest w okresie hellenistycznym, czyli po podbojach Aleksandra

28
Wielkiego w Azji, i za Arsakidów. U historyków Aleksandra pojawiają się
wskazówki dotyczące istnienia etniczno-kulturowej wspólnoty irańskiej
(Kurcjusz Rufus 6.3.9 10). Najczęściej używano nazwy najpotężniejszego
wówczas ludu irańskiego, czyli Persów, na określenie ogółu Irańczyków.
Jest to reguła u Arriana, Kurcjusza Rufusa, Diodora, Justyna i Plutarcha.
Jednakże stosowano określenie „Persowie” w węższym znaczeniu, tj. dla
mieszkańców Persydy. W fazie hellenistycznej i arsakidzkiej w przekazach
greckich i chińskich są dowody na istnienie językowej wspólnoty irańskiej
od Persydy po Sogdianę (Strabon 15.2.8; Hanshu 96A, 38A).
Sasanidzi pojmowali Eranszahr jako państwo „aryjskie” (er), czyli „irań-
skie" oraz „mazdejskie” (mazdesn - w nawiązaniu do panującej religii).
W napisie Szapura I na Ka’be-je Zardoszt (SzKZ) istnieje przeciwstawie­
nie ludów „aryjskich” i „niearyjskich”. W wersji partyjskiej jest to Aryan
ud Anaryan, w średnioperskiej Eran ud Aneran. Nie wydaje się jednak,
aby chodziło tutaj o ściśle etniczne zaszeregowania, albowiem do Eranu
/nlic/ano przecież nie tylko Persów, ale też Babilończyków i Syryjczyków
/ Mezopotamii sasanidzkiej. Należy pamiętać o tym, że w dziejach Iranu
pi/ed islamskiego znaczną rolę odgrywały ludy nienależące do językowej
grupy irańskiej, takie jak Elamici i Mardowie. Niejednokrotnie wspólnota
kultury obejmowała ludy różnego pochodzenia.

I‘NI HISTORYCZNE KULTURY WYŻYNY IRAŃSKIEJ

HI) PALROLITU DO ENEOLITU

Wiedza o prehistorycznych ludach i kulturach obszarów Iranu opiera się

głównie na badaniach archeologicznych. Pewne informacje o sytuacji w Iranie
w ill II tysiącleciu zawierają źródła sumeryjskie, akadyjskie i babilońskie,
uIr jest to obraz bardzo fragmentaryczny. Wyjątkowe miejsce w pradziejach
11 tum zajmuje Elam (dzisiejszy Chuzestan i przyległe rejony górskie Zagros),
'n którym pismo używane było na dużą skalę od III tysiąclecia, aczkolwiek
\u /esne teksty elamickie nie są w pełni odczytane. Z wyjątkiem tekstów
rlmniekich nie ma rodzimych źródeł pisanych, które odnosiłyby się do
d/lejów Iranu w okresie przed rokiem ok. 520, gdy pojawiły się pierwsze
mipisy staroperskie. Dzieje zachodniego Iranu w okresie obejmującym wieki
IX V11 naświetlają dość obficie dokumenty nowoasyryjskie, nowobabilońskie
minz urartyjskie.
< iórzysty teren większości Wyżyny Irańskiej warunkował duże zróż­
nicowanie kulturowe. Należy pamiętać o tym, że identyfikacje kultur ar­
cheologicznych z konkretnymi ludami są dla epoki prehistorycznej czy też
pi iHoli istoryeznej z reguły bardzo ryzykowne. W Iranie dotyczy to większości
kultur aż do dobrze znanej epoki Achemenidów (550-330). Rozwijające się
ostatnio badania z zakresu genetyki historycznej przynoszą interesujące
rezultaty dotyczące pochodzenia poszczególnych ludów.

29
 Pierwsze ślady bytności człowieka na terenie Wyżyny Irańskiej pocho­
d z ą / paleolitu (starsza epoka kamienia, kiedy społeczności lud/kie miały
charakter zbieracko-łowiecki) z czasów dawniejszych niż 100 000 lat temu.
Są to Pol-e Barik w Lorestanie, Gakia-tape w Kermanszahu i Ladiz w Ba-
ludżystanie oraz kilka innych stanowisk w Chorasanie i Azerbejdżanie.
0 wiele lepiej znany jest środkowy paleolit (ok. 100 000-40 000 lat temu)
ze stanowiskami Ghar-e Char i Jaskinia Łowców w Bisotun, Tamtama koło
jeziora Urmia i Ghar-e Koba koło Kermanszahu. Znaleziska kolejnej epoki,
czyli górnego (ok. 40 000-15 000 lat temu) i schyłkowego (15 000-10 000
lat temu) paleolitu koncentrują się w górach Zagros (Ghar-e Warwasi koło
Kermanszahu, jaskinie Pa Sangar, Jafta i Ardżana koło Chorramabadu) oraz
nad Morzem Kaspijskim (jaskinie Hutu, Kamarband oraz Ali-tape I).
Położone w irackiej części gór Zagros niedaleko granicy z Iranem sta­
nowisko Szanidar dostarczyło obfitych znalezisk paleolitycznych. Stwier­
dzono tam ślady kultury mustierskiej typu Zagros (w tym kości dziewięciu
neandertalczyków) datowane radiowęglowo na 60-44 000 lat temu, kultury
baradostyjskiej (datowane w Szanidar na 33 000-27 000 lat temu), kultury
zarzyjskiej i kultury neolitu preceramicznego.
W X-IX tysiącleciu przed Chr. w górach Zagros - podobnie jak w kulturze
natufijskiej w Syrii i Palestynie - następowało przejście od mobilnego zbie­
ractwa i łowiectwa do niemal osiadłego trybu życia (stanowiska Ghar-e Char
1 Tape Asjab). W młodszej epoce kamienia, czyli neolicie (8500/8000-5500
przed Chr.), Iran należał do obszarów z najwcześniejszą gospodarką rolniczą
i stałymi osadami. W ówczesnych wioskach zachodniego Iranu stwierdzono
pozostałości uprawy zbóż i odkryto kości udomowionych zwierząt z VIII ty­
siąclecia przed Chr. Przeciętna osada neolityczna w Iranie liczyła ok. 50-100 lu­
dzi. Neolit obejmuje dwie fazy - preceramiczną (nie znano jeszcze naczyń
glinianych) oraz ceramiczną, liczoną od ok. 6500 lat przed Chr., gdy w Iranie
zaczęto produkować ręcznie wykonywaną ceramikę. Neolit kończy się ok. 5500
lat przed Chr. wraz z pojawieniem się nowych technik i styli w wytwarzaniu
naczyń (czarne malowane wzory na żółtobrązowym tle gliny).
Neolityczna osada Alikosz, zaliczana do kultury Karim Szahir, jest jed­
ną z najlepiej zbadanych. Najniższe warstwy, z VIII tysiąclecia i pierwszej
połowy VII tysiąclecia przed Chr., odpowiadają neolitowi preceramicznemu.
Zbudowane z bloków gliny domy zamieszkiwane były od jesieni do lata.
Odkryto w nich paleniska i jamy zasobowe. Hodowano owce i kozy, upra­
wiano zboża (pszenica płaskurka i dwurzędowy jęczmień okryty; znaleziono
kamienie Żarnowe). Początkowo dominowało jeszcze zbieractwo, ale w pierw­
szej połowie VII tysiąclecia w Alikosz panowała już gospodarka rolnicza.
Osada przekształciła się w stałą, a zmarłych chowano pod domami. W ko­
lejnej fazie, czyli neolicie ceramicznym (od połowy VII i w VI tysiącleciu;
okres ten zwany jest Muhammad Dża’far), pojawia się w dużych ilościach
ceramika z ornamentami geometrycznymi malowanymi ciemną farbą. Osada
powiększyła się, zmarłych chowano teraz poza domami w grobach bogaciej

30
wyposażonych niż uprzednio, Ogólnie Alikosz to jedna z najlepiej znanych
osad neolitycznych na Bliskim Wschodzie. Innym stanowiskiem neolitu
icsl Gandż-darre w Kurdystanie, gdzie na miejscu sezonowego obozowiska
powstała osada z domami z cegły suszonej i najstarszymi w Iranie naczy­
niami glinianymi oraz terakotowymi figurkami zwierząt i ludzi (VIII ty-
Niwelecie). Najstarsze ślady udomowienia owiec w Iranie pochodzą właśnie
/ Gandż-darre sprzed ok. 8000 lat przed Chr. W osadzie Sarab odkryto
dość wyjątkowy zespół znalezisk neolitycznych.** ok. 500 figurek ludzkich
oraz 800 zwierzęcych.
Kolejne kultury Iranu zaliczane są do epoki eneolitycznej (zwanej też chalko-
litem co znaczy epoka miedzi), obejmującej w przybliżeniu okres od 5500 do
M00 r. przed Chr. Rozwój eneolitu w Iranie zachodnim wiązał się z nasilonymi
wpływami z Mezopotamii, zwłaszcza kultur Halaf i Ubajd. Charakterystyczną
cechą ceramiki Iranu w eneolicie było dekorowanie jej motywami zwierzęcymi,
takimi jak czarny ibeks z wielkimi skręconymi rogami, węże, ptaki i koty. Sto­
nowano też wymyślne motywy abstrakcyjne, geometryczne i naturalistyczne.
I neolit w Iranie ma trzy fazy: wczesną, środkową i późną.
Przejście od prostego rolnictwa deszczowego do rolnictwa irygacyjnego
(znajomość kanałów nawadniających) udokumentowano w rozwoju stanowi­
ska ( zogha Mami koło Mandali (pogranicze Iraku z Iranem), które dostarczy­
ło ciekawych znalezisk z początku epoki chalkolitu. Koło tej osady odkryto
kanały nawadniające o długości przekraczającej 5 km. Zabytki wskazują
na przynależność regionu do tzw. kultury Samarra (ok. 6100-5500, główne
stanowisko Tell as-Sawwan w Iraku). W drugiej połowie VI tysiąclecia
ku równinie Deh Loran uformowała się pod wyraźnym wpływem Mezo­
potamii kultura Tape Sabz, której gospodarczą podstawą było rozwinięte
łolmetwo z irygacją, hodowlą kóz, owiec i bydła. W Chuzestanie istniała
windy kultura Czogha Misz oraz Suzjana A. W końcu VI tysiąclecia na
tetruic zachodniego Chuzestanu rozwijała się kultura zwana Chazine, a we
wurhodnim Chuzestanie Suzjana B. Wzrosła liczba osad, aczkolwiek więk­
szy rolę odgrywało teraz rolnictwo deszczowe. Produkowano bardzo dobrej
jakości wypalaną ceramikę malowaną na czarno na płowym tle. Na terenie
t Itti/CMtanu powstała w V tysiącleciu kultura Suza A, współczesna fazie
i ibajd *ł w Mezopotamii. Suza zajmowała wówczas ok. 25 ha powierzchni,
hodukowano dobrej jakości ceramikę i sporo narzędzi miedzianych. Poja-
u iły się kamienne pieczęcie stemplowe.
( tlówne stanowiska eneolitu północno-zachodniego Iranu to Dalma, Piz-
tlill i Godin VI. Malowana ceramika w dużej części zbliżona była stylem
tln naczyń z Mezopotamii.
Na VI tysii|clecie przypadają początki kultury Tape Sijalk koło Kaszanu
w śhulkowym Iranie. W fazie Sijalk I istniało tam rolnictwo, produkowano
znakomitą ceramikę oraz miedziane szpile i igły. Zmarłych grzebano pod
podłogami domów. W fazie Sijalk II (od przełomu VI i V tysiąclecia) widoczna
)pM ekspansja kultury i większa liczba osad (m.in. Zaghe). Zmieniła się też

U
ceramika, któni le n i/ wypalano. Kuliuni Sijnlk III cechowała się / n a c / n ą p r o ­
dukcją narzędzi miedzianych. Ceramikę zdobiono motywami geometrycznymi
oraz antropo- i zoomorficznymi. Po zniszczeniach następuje faza Sijalk IV,
nawiązująca do kultury Uruk w Mezopotamii (IV tysiąclecie). Pojawiły się
wtedy - podobnie jak w Mezopotamii - pieczęcie cylindryczne.
W południowo-wschodnim Iranie rozwój eneolitu dokumentująmateriały
z osady Tape Jahja. Natomiast na północnym wschodzie Wyżyny Irańskiej
zabytki eneolitu odkryto w Turang oraz Hesar.

ROZKWIT CYWILIZACJI IRANU W EPOCE BRĄZU

Epoka brązu to w Iranie okres od powstania pierwszych miast (ok.

3400) do początków epoki żelaza (ok. 1400). Warunki naturalne i wpływy
zewnętrzne sprzyjały szybszemu rozwojowi kultur w niektórych rejonach
Iranu, zwłaszcza w graniczącym z Babilonią Chuzestanie, będącym czę­
ścią Elamu. Ponadto Wyżyna Irańska była wówczas obszarem, przez który
przechodziły szlaki prosperującego handlu między Mezopotamią i Elamem
a doliną Indusu, Afganistanem i centrami wschodniego Iranu. Jest zjawiskiem
zadziwiającym, że większa część Iranu reprezentowała we wczesnej epoce
brązu dość jednolity model kulturowy - tzw. horyzont protoelamicki. Później
jednak doszło do rozpadu tego ponadregionalnego horyzontu i uwidoczniły
się w większym stopniu lokalne ośrodki kulturowe.
Na obszarze Chuzestanu położone jest prastare stanowisko Suza, główne
centrum miejskie regionu w epoce brązu, badane przez Francuzów w latach
1897-1977. Po okresie rozkwitu Suzy i drugiego ośrodka elamickiego w Tal-e
Maljan (starożytny Anszan w Farsie) w epoce protoelamickiej (zob. pod­
rozdział „Kraj Pana”, s. 42 nn.) w połowie III tysiąclecia nastąpił silny regres.
Dopiero w okresie Kaftari (2200-1600) stałe osadnictwo w Farsie odrodziło się,
a głównym centrum regionu stało się umocnione miasto Anszan, utrzymujące sil­
ne więzi z Chuzestanem i Mezopotamią. Akadyjski król Manisztusu oraz Gudea
z Lagasz (XXIII-XXII w.) panowali nad Anszanem. Dominacja mezopotamska
w fazie III dynastii z Ur (XXI w.) osłabiła więzi Chuzestanu z Farsem. Później
jednak, w wiekach XX-XVII, Fars znowu stał się mocniej związany z Suzą.
U schyłku epoki brązu (ok. 1600-1300) widoczny jest w Farsie regres osadnictwa;
osady można podzielić na dwie grupy - Qal’e oraz Czogha Tejmuran.
Wpływy kulturowe protoelamickiej Suzy widoczne są w Godin-tape (do­
lina Kangawaru) w rejonie środkowej części gór Zagros i dalej w Sijalk oraz
w Tape Hesar w Chorasanie. W ostatnich stuleciach IV tysiąclecia powstała
w Godin osada założona zapewne przez grupę przybyłą z Mezopotamii
(Godin VI— V). Jej centrum tworzył kompleks budynków otoezony murem
na planie owalu. W obrębie cytadeli odkryto teksty protoelamickie, pieczęcie
i ich odciski oraz ceramikę typu takiego jak w Chuzestanie i Mezopotamii.
Materiałom tym, dowodzącym istnienia nowej kultury obcego pochodzenia,

32
towarzyszyła lokalna ceramika, znana dobrze / innych osad regionu po Bidżar
tui północy i Lurystan (Lorcstan) na południu. Cytadela w Godin została
opuszczona i po przerwie osadniczej powstała tam nowa osada (Godin IV)
0 zupełnie odmiennym niż poprzednia obliczu. Nowa gładzona ceramika barwy
etc innej z dekoracją rytą i ornamentami wypełnionymi białą pastą pozwala
wskazać na Zakaukazie jako miejsce pochodzenia przybyszy. Ceramika taka,
zwana Janik, znana jest także w Qazwinie i na równinie Malajer.
Kolejna faza to osada Godin III 6-2. Analogiczne materiały znane są
/ Mahi Daszt na równinie Kermanszahu. W Lurystanie odkryto w Poszt-e
Kuh cmentarzyska bez sąsiedztwa osad, wskazujące na obecność nomadów.
1)zięki przekazom pisanym z Mezopotamii wiadomo, że w drugiej połowie
III tysiąclecia góry Zagros w centralnym pasie były zamieszkane przez ludy
<iiili i Lullubi, okresowo rejon był też kontrolowany przez elamickie dynastie
Awun i Szimaszki. Gdy Suza pozostawała pod panowaniem Akadu i Sumerów
ł>kicsu LJr i 11(XXIV-XXI w.), widoczne jest większe rozdrobnienie kulturowe
w /ugros. W początkach II tysiąclecia osada Godin III 2 zdaje się elementem
większego horyzontu kulturowego na wielkich obszarach Iranu.
Jedno z głównych stanowisk epoki brązu to położone na skraju Wiel-
kic| Pustyni Tape Sijalk. Faza Sijalk IV 1-2 obejmuje okres protoelamicki
współczesny Godin VI/V. Odkryte materiały - tabliczki, pieczęcie i cera­
miki! dowodzą kontaktów z Suzą i Godin. W pobliżu Sijalk znajdowały
mIv duże złoża miedzi, co ze względu na znaczenie tego surowca rzutowało
tui charakter osady. W początkach III tysiąclecia Sijalk zostało opuszczone.
Kolejne fazy osadnictwa przypadają tam dopiero na epokę żelaza.
(iłowne stanowisko epoki brązu w północno-wschodnim Iranie to Ta-
Im* Hesar koło Damghanu. Miasto uformowało się tam około 3000 przed
< lir, (faza Hesar II środkowa i późna). Jedna trzecia ówczesnego miasta to
\s ni s/taty zajmujące się wytopem miedzi oraz obróbkąlapis-lazuli, cennego
kamienia sprowadzanego z Afganistanu, oraz turkusu. Produkowano szarą
cei tttni kę gładzoną o kształtach naśladujących wzory metalowe. Niezapisane
tabliczki wielkości dokładnie takiej jak protoelamickie i gliniane żetony
dowodzą kontaktów z zachodnim Iranem. W połowie III tysiąclecia Hesar
było wielkim ośrodkiem miejskim. Interesująca jest budowla zwana „spalo­
na' (Burnt Building), wypełniona cennymi obiektami, głównie naczyniami
i bronią ze złota, miedzi i srebra. W głównym pomieszczeniu znajdował
Mv obiekt uznawany za ołtarz ognia. Odkryta w budowli brązowa pieczęć
mmi lii ki sam schodkowaty wzór jak niektóre wyobrażenia z Altyn-tape
w Turkmenistanie. Budowla została zniszczona wskutek obcego ataku,
gdy/ znaleziono liczne kamienne groty strzał i szkielety zabitych. W Tape
llcsiii III, obejmującym ostatni okres epoki brązu, odkryto wiele obiektów
/ alabastru i kalcytu. Należą do nich miniaturowe kolumienki z wyżłobio­
nymi końcami, znane także z Turang-tape w Gorganie, z Turkmenistanu,
liaktrii, Sistanu i Szahdad (południowo-wschodni Iran). Obiekty te miały
zapewne charakter kultowy.
O2
 Nu terenie prowincji Oorgan położone jest stanowisko Tlirang-tapc, ist­
niejące już przed epoką brązu. Ceramika i narzędzia wykazują zbieżności
z materiałami z Tape Hesar II, ale uchwytne są też liczne różnice. Obydwa
ośrodki uczestniczyły w handlu lapis-lazuli. Z około 2000 r. pochodzi po­
tężna budowla tarasowa o dwóch kondygnacjach, długa na 80 m i wysoka
na 13,5 m. Jej kształt jest analogiczny do ziguratu Urnammu w sumeryjskim
Ur (ok. 2100). Podobne monumentalne budowle z cegieł suszonych znane są
w Altyn-tape w Turkmenistanie (wysokość 12 m) oraz w Mundigak (Afga­
nistan). Razem z ceramiką Turang III C 1 odkryto miniaturowe kolumny
takie jak w Hesar.
W południowo-wschodnim Iranie istniały w epoce brązu wielkie osady
w Tape Jahja w Kermanie, w Szahdad oraz w Szahr-e Suchte w Sistanie. Ostat­
nio odkryto wielkie stanowisko epoki brązu koło miasta Dżiroft niedaleko
Tape Jahja. Odkopano tam wielkie tarasowate konstrukcje architektoniczne,
zbliżone do świątyń sumeryjskich. Odkryto też ogromną liczbę pieczęci
i kamiennych naczyń oraz wiele wyrobów z miedzi. Na razie jednak doku­
mentacja znalezisk nie jest nawet w małej części odpowiednio opublikowana.
W Tape Jahja produkowano w III tysiącleciu charakterystyczne chlorytowe
naczynia, eksportowane do Mezopotamii i do doliny Indusu.
Ogólnie w końcu III tysiąclecia wschodni Iran i Azja Środkowa tworzy­
ły wspólnotę kulturową, rozwijającą się nie tyle pod wyraźnym wpływem
Mezopotamii i Elamu, co w symbiozie z tymi krajami. Tarasowe budowle,
znane na całym tym obszarze, przypominają konstrukcje wymienione
w sumeryjskim eposie „Enmerkar i pan Aratty”. Istniały też ścisłe związki
z kulturami doliny Indusu. Można stwierdzić, że znamy obecnie tylko ułamki
wspaniałej kultury ówczesnego Iranu, ale ostatnie odkrycia przynoszą nowe
i zaskakujące wiadomości o cywilizacji epoki brązu.
W epoce brązu Azerbejdżan irański pozostawał bardziej związany z Ana­
tolią i Zakaukaziem aniżeli z Wyżyną Irańską. Kulturowo region ten był
podzielony jeziorem Urmia na dwie strefy, północną i południową. W stre­
fie północnej główne stanowiska to Haftawan-tape, Guj-tape, Gidżlar oraz
Janik-tape. W końcu IV tysiąclecia osady składały śię z domów na planie
kolistym, powszechna była gładzona ciemna ceramika. Te cechy kulturowe
wskazują na pochodzenie ludności z obszaru wczesnej kultury Zakaukazia
(czyli kultury kuro-arakseńskiej). W II tysiącleciu widoczne jest duże zróż­
nicowanie jedno- lub wielokolorowej ceramiki. Istniejąca w tej fazie osada
Haftawan VI B była faktycznie miastem wzniesionym na tarasach.
Rejon na południe od Urmii to stanowiska doliny Solduz oraz Osznu.
Osadnictwo epoki brązu zaczęło się tutaj dopiero w III tysiącleciu. Z tej fazy
znane jest Hasaniu VII. Ceramika wykazuje podobieństwa do materiałów
z Mezopotamii i środkowego Zagros. W II tysiącleciu rozwijały się osady
Hasaniu VI oraz Dencha-tape, z ceramiką typu Chabur (od nazwy rzeki
w Dwurzeczu), podobną jak w północnej Mezopotamii. Silne były związki
regionu z Asyrią okresu Szamsziadada (ok. 1800). Z doliny Osznu prowadził

34
do Mezopotamii łatwo dostępny szlak przez przełęcz Kolesiu. Handlowano
tum cyną, przewożoną do Asyrii, a następnie reeksportowaną do Anatolii.
W ciągu pierwszej połowy II tysiąclecia wielką kulturę epoki brązu
nu Wyżynie Irańskiej i na ziemiach sąsiednich dotknął kryzys. W świetle
nowszych badań archeologicznych traktuje się upadek centrów miejskich
i handlu dalekosiężnego na Wyżynie Irańskiej jako proces trwający kilka-
«el lat, jednakże sytuacja wyglądała różnie w poszczególnych regionach
Iranu. Nie dysponujemy przy tym pełnym obrazem zmian, lecz jedynie
Inigmentarycznymi ustaleniami. Niektóre osady, np. Tape Hesar, zostały
opus/c/one. Osadnictwo w Gorganie i Turkmenistanie znacznie się zmniej­
szyło. Natomiast w Baktrii na miejscu miast powstały liczne mniejsze osady.
W basenie Helmandu opuszczona została osada Szahr-e Suchte, ale był to
proces stopniowy, wynikający może ze zmian klimatycznych (przesunięcia
/aaięgu cieków wodnych). W regionie tym istniało nadal około 40 wiosek,
możliwe jest zatem, że zmienił się charakter osadnictwa bez wymiany lud­
ności. W południowym Beludżystanie, gdzie wprowadzono wówczas do
uprawy ryż i sorgo, osadnictwo nie zostało przerwane.
Rozwój kulturowy Iranu epoki brązu wiązał się z sytuacją w południowej
Aąji Środkowej od Turkmenistanu po Baktrię. W Turkmenistanie kultury
rolnicze rozwijały się już od VII tysiąclecia (Dżejtun). W końcu III tysiąc-
tocin w fazie Namazgah V duże rolnicze osady pojawiły się w różnych
logionach Azji Środkowej poza przedgórzem Kopetdagu w Uzbekistanie,
Afganistanie i Margianie (Daszly 3, Sapalli, Dżarkutan i inne). W pierw-
połowie II tysiąclecia istniała kultura zwana baktryjsko-margiańskim
Kompleksem archeologicznym (w literaturze specjalistycznej Bactrian-Mar-
ginmi Archaeological Complex, czyli BMAC). Do najciekawszych stanowisk
(i*l epoki należy Togolok 21 w Margianie (w granicach Turkmenistanu),
Utl/ie archeolog V. Sarianidi odkrył wielki kompleks kultowy, a w nim ok.
10 miniaturowych kamiennych kolumienek oraz ślady rośliny służącej
zapewne do produkcji napoju haomy. Niedawno Sarianidi odkopał w Mar­
gianie kolejne centrum epoki brązu, zwane Gonur. Kulturowo stanowiska
MMAC1znajdują swoje dokładne odpowiedniki m.in. we wschodnim Iranie
(N/ahdad) i pakistańskim Beludżystanie (Quetta).
Zagadkowe pozostają związki kultur Wyżyny Irańskiej z ludami ste­
powymi Azji Środkowej. Na stepach Eurazji rozwijały się w epoce brązu
archeologiczne kultury, w których dominowało wędrowne pasterstwo. Znane
było także rolnictwo, ale tylko lokalnie mogło ono odgrywać większą rolę.
Powstanie społeczności zajmujących się wędrownym pasterstwem wiązało
nię z nagłymi zmianami klimatu. Badania paleobotaniczne udowodniły, że
klimat stepów na północ od Kaukazu i nad dolnym Donem zmienił się na
ntichy i bardziej kontynentalny w drugiej połowie III tysiąclecia. Tym samym
stepu zwiększył się kosztem lasów. Był to okres rozwoju kultur grobów
jamowych i katakumbowych, które pozyskiwały wyroby brązowe z wielkich
umitrów metalurgicznych Kaukazu. W pierwszej połowie II tysiąclecia (ok.

35
 1900 1750) pasterskie plemiona stepowe, określane jako kultura Androno-
wo, weszły w bezpośredni kontakt z ludami osiadłymi w Azji Środkowej.
W obrębie margiańsko-baktryjskiego kompleksu kulturowego pojawia się
niekiedy także ceramika typu stepowego datowana radiowęglowo na okres
1900-1750. Niektórzy badacze widzą w dyfuzji tej ceramiki świadectwo
migracji Indoirańczyków ze stepów na tereny rolniczych ziem Azji Środ­
kowej, a potem Iranu.
Badania archeologiczne przyniosły wiele dowodów na to, że Iran epoki
brązu służył Mezopotamii jako rezerwuar surowców i kruszców. Bardzo
cenionym w Mezopotamii metalem pozostawała miedź. Najstarszy zabytek
miedziany znany w Iranie pochodzi z Alikosz i jest datowany na VII ty­
siąclecie przed Chr. W drugiej połowie V tysiąclecia znacznym ośrodkiem
metalurgii miedzi była osada Tal-e Eblis w południowo-wchodnim Iranie,
podobnie jak Tape Jahja w IV tysiącleciu. Innym surowcem sprowadzanym
do Mezopotamii i niezwykle tam pożądanym było lapis-lazuli. Wydaje się,
że największym (według niektórych jedynym wówczas znanym) centrum
wydobycia tego kamienia pozostawał Badachszan w Afganistanie, ale istniały
zapewne też kopalnie w Kermanie, w rejonie Quetty na pograniczu dzisiejsze­
go Iranu i Afganistanu, w Mazandaranie i prawdopodobnie w Azerbejdżanie.
Najstarsze zabytki z lapis-lazuli na terenie Iranu datowane są na ok. 4000
przed Chr. (Tape Zaghe koło Qazwinu). Niewiele później lapis-lazuli pojawia
się w północnej Mezopotamii (Tape Gawra). Wśród innych surowców spro­
wadzanych do Mezopotamii z Iranu należy wymienić cynę (m.in. z Sistanu),
kamienie budowlane (Zagros) i drewno. Z indyjskiego półwyspu Gudżarat
sprowadzano częściowo przez Iran, a częściowo morzem karneol. Znaleziska
archeologiczne pozwalają przypuszczać istnienie intensywnie uczęszcza­
nych szlaków handlowych. Jeden z nich wiódł z północnej Mezopotamii na
wschód przez rejon Sulajmaniji do Tape Gijan, Sijalk i Hesar. Intensywne
kontakty istniały między Iranem a Mezopotamią poprzez szlak w dolinie
Dijali, stanowiący najdogodniejsze przejście z Babilonii na Wyżynę Irańską.
Wydaje się, że istniał też szlak przez południowy Iran, wiodący z Sumeru
przez Suzę do Tape Jahja i doliny Indusu. Znaczenie strategiczne Iranu ze
względu na jego bogactwa naturalne pozostawało istotnym czynnikiem nie
tylko w epoce brązu, ale i później. Przykładowo można wskazać na prowincję
Kerman, która była sławna w czasach achemenidzkich i hellenistycznych
(druga połowa I tysiąclecia przed Chr.) jako miejsce wydobycia miedzi,
żelaza, ołowiu i złota (Pliniusz, Historia naturalna 6.26).
Barwny obraz bogactwa Iranu w III tysiącleciu zawierają teksty sume-
ryjskie i akadyjskie. O kontaktach sumeryjskiego miasta Unug (akadyjskie
Uruk, obecnie Warka) z Iranem opowiada epos sumeryjski „Enmerkar i pan
Aratty”. Władca Unug Enmerkar należał do pierwszej sumeryjskiej dyna­
stii po potopie i można datować jego panowanie na początek III tysiąclecia
przed Chr. Uchodził on za budowniczego Unug i kapłana (en) wielkiego
ośrodka kultowego Kulaba. Jako rywal i partner Unug pojawia się w eposie

36
odległe miasto-pnństwo Aratta. I Istrój obu wlndztw byl zbliżony, w obydwu
czczono też boginię Inannę. W Unug chronicznie brakowało surowców,
natomiast Aratta ukazana jest jako górski kraj o wielkich bogactwach. Jej
mieszkańcy to doskonali budowniczowie i rzemieślnicy, którzy modelujązłoto
i srebro, obrabiają lapis-lazuli i karneol. Pragnieniem Enmerkara jest, aby
wznieśli oni świątynię Inanny w Unug. W zamian za surowce Unug może
zaoferować Aratcie dostawy zboża. Enmerkar próbował narzucić Aratcie
Nwe zwierzchnictwo, chcąc zdobyć potrzebne surowce. Po serii wzajemnych
grńżb oba państwa zawarły układ. Rywalizacja Unug i Aratty jest tematem
innego poematu „Enmerkar i Ensuhkeszdanna”. Przeciwnikiem Enmerkara
jest tutaj król-kapłan Aratty imieniem Ensuhkeszdanna (yel Ensuhgir-ana),
którego berło zdobiły tak pożądane przez Sumerów lapis-lazuli i karneol.
Poemat dostarcza nieco więcej szczegółów na temat samej Aratty. Wzno­
siła się tam wspaniała świątynia Ezagin. Rywalizacja z Unug przebiegała
tor hz w sferze magii: czarownik z Aratty został pokonany przez czarownicę
/ Unug. W tekście mowa jest o sławnych magach z Hamazu, nieznanego
bliżej ośrodka koło Aratty.
W sumeryjskim eposie o czynach Lugalbandy, dowodzącego wojskami
wysianymi przez Enmerkara przeciwko Aratcie, zawarty jest wymowny opis
Aratty: „Kiedy Enmerkar zabierze z miasta (Aratty) jej szlachetny metal i jej
metalurgów, oraz zabierze jej obrobione kamienie wraz z kamieniarzami [...],
Igilzie mógł oddalić się z Aratty ze wszystkimi formami odlewniczymi. Blanki
Aratty są z lapis-lazuli, odmiany duru, jej mury i wyniosła budowla z cegieł
(młynkują czerwono, tamtejsza glina pochodzi z kamienia imana, z górskiej
krainy cedrów haszur została pobrana” (przekład K. Szarzyńska).
I )ok ładna lokalizacja Aratty jest sporna (wskazuje się m.in. na Sistan ze
stanowiskiem Szahr-e Suchte i Kerman z Tape Jahja oraz Dżiroft). W świetle
wymienionych poematów pewne jest, że Aratta była bardzo oddalona od
Sumeru i otaczały ją wysokie góry. Najbardziej prawdopodobna jest jej loka­
lizacja w północno-wschodnim Iranie na szlaku z doliny Dijali do Ghorasanu.
Niekiedy sądzi się, że notowany w źródłach z Mezopotamii kraj Paraszi,
wiązany z etnonimem Parsa, był późniejszym określeniem obszaru byłej
Aratty. Przypuszczenie to nie może być jednak zweryfikowane ze względu
na skąpość źródeł. Oprócz Aratty w tekstach sumeryjskich i babilońskich
w ystępują regularnie takie kraje jak Magan (Makran/Oman), Meluhha
(dolina Indusu) i Kimasz (na Wyżynie Irańskiej), z których sprowadzano
liczne towary i surowce.

Ol) I ULLUBEJÓW DO KASYTÓW

Kontakty Mezopotamii z Iranem nasiliły się w epoce panowania Akadów

(ok 2340-2200). Za czasów króla Sargona (ok. 2340—2280) Akad utrzymywał
kontakty handlowe szlakami morskimi z Meluhha, Magan i Dilmun (Bah­

37
rajn). Tak jak i wcześniej, handel splatał się c/.ęsto z wojnami aby uzyskać
potrzebne surowce, władcy Akadu wielokrotnie wyprawiali się do krajów
irańskich. Stela Naramsina, wnuka Sargona, upamiętnia zwycięstwo Akadów
nad ludem Lullubejów (Lullubi) w górach Zagros. Lullubi stali się potęgą
za króla Annubanini niedługo po śmierci Naramsina (XXII w.). Annubanini
pozostawił po sobie relief naskalny w Sar-e Pol-e Zohab w Kurdystanie nad
rzeką Alwand. Król depcze powalonego wroga (w takiej pozie występuje
potem perski król Dariusz I na reliefie w Bisotun z ok. 520 r. przed Chr.),
przed nim stoi bogini Isztar wręczająca mu pierścień potęgi. Poniżej tej
sceny znajduje się wyobrażenie szeregu nagich jeńców. Akadyjski napis
identyfikuje władcę. Na pobliskich skałach widoczne są jeszcze trzy dalsze
reliefy, stanowiące uproszczone repliki wyżej omówionego.
W przekazach mezopotamskich pojawia się w XXIV w. przed Chr. lud
Gutiów, lokalizowany wówczas w górach Zagros. Gutiów przedstawiano
jako rabusiów atakujących bogate miasta i osady Akadu i Sumeru, które
w końcu w większości opanowali. Sumeryjska Lista Królów, tekst z po­
czątków XX w. przed Chr., wymienia dynastię z kraju Gutium panującą po
obaleniu władzy Akadów w południowej Mezopotamii (od ok. 2200). Miała
ona liczyć 21 lub 23 władców, panujących około stu lat. Wydaje się, że na
liście wymieniono królów rządzących częściowo jednocześnie w różnych
ośrodkach miejskich Mezopotamii w XXII w. Jednym ze znaczniejszych
władców tego czasu musiał być Erridu-pizir, który ufundował trzy posągi
w najważniejszym centrum religijnym Dwurzecza [£+ Nippur. Dominacja
Gutiów w Sumerze i Akadzie zakończyła się, gdy wystąpił przeciwko nim
władca Unug/Uruk Utuhengal. Sumeryjski epos o zwycięstwie Utuhengala
z Unug nad Gutium opisuje lud bardzo wyraziście: „Gutium, wąż kąsający
z kraju górskiego, podniósł wrogie ramię przeciw bogom, zagarnął władzę
królewską nad Sumerem [...]. Tirigan, król kraju Gutium, otworzył swe usta,
ale nikt nie wystąpił przeciwko niemu. Po obu brzegach Tygrysu osiadł,
w dolnym Sumerze [...], szlaki handlowe Sumeru zarosły wysokimi chwa­
stami” (przekład K. Szarzyńska).
O kulturze i języku Gutiów praktycznie nic nie wiadomo (znane są zale­
dwie imiona władców oraz jednego bóstwa). W II i I tysiącleciu przed Chr.
termin Gutiowie i Gutium stosowany był często dla różnych ludów z tere­
nu gór Zagros, podobnie jak określenia Subartu i Lullumu. Władcy Asyrii
w VIII-VII w. nazywali Gutiami Medów i Mannejów.
W epoce dominacji Gutiów w Dwurzeczu niezależność zachowało mia­
sto sumeryjskie Lagasz. Jego władca Gudea (ok. 2144-2124) utrzymywał
rozległe kontakty handlowe, sprowadzając wielkie ilości surowców z rejonu
Zatoki Perskiej i Iranu. Z kraju Meluhha importował drewno esi (heban?),
karneol, lapis-lazuli, cynę, miedź i złoto. W zamorskich krajach Magan ku­
pował dioryt i drewno, a drewno dębowe sprowadzał z góry Kupin (Oman?).
Z kraju Kimasz (na Wyżynie Irańskiej) oraz jego miast Abulasz i Madga
importował miedź, naftę, bitumen, kamień budowlany, gips i pewne rodzaje
OU
JO
gliny (część s/laku wiodła zapewne drogą wodną przez tygrys). Małym
/abern i tygrysem spławiano kamień budowlany z góry Barme. W okresie
panowania III dynastii z Ur (XXI w. przed Chr.) zachodnie ziemie Iranu
były albo pod bezpośrednim panowaniem Sumerów, albo pod ich silnym
politycznym wpływem.
W II tysiącleciu przed Chr. najbardziej znanym ludem pochodzącym
/ Iranu byli Kasyci, którzy na wiele stuleci opanowali Babilonię. Sami sie­
bie nazywali Galzu, w tekstach mezopotamskich występują jako Kaszszu.
Pierwsze wzmianki o przenikaniu Kasytów do Babilonii pochodząz czasów
I lammurabiego (1792-1750). Wydaje się, że byli oni pierwotnie półnomada-
mi i pasterzami. W Babilonii osiedlali się w niewielkich wspólnotach koło
miast i najmowali się do pracy na roli lub służyli w wojsku. Kiedy Babilon
padł łupem rajdu hetyckiego króla Murszili I (1595), Kasyci wykorzystali
polityczne wakuum powstałe po tym wydarzeniu i sięgnęli po władzę w ca-
łt*l Babilonii, łamiąc z czasem opór lokalnej dynastii Kraju Nadmorskiego
nad Zatoką Perską. Panowanie Kasytów trwało do ok. 1155 r. przed Chr.
Zn rządów takich władców jak Ulam-Buriasz czy Burna-Buriasz kasycka
llnhilonia odnosiła zwycięstwa nad sąsiadami i kwitła gospodarczo. Kasyci
słynęli z hodowli doskonałych koni i stosowania rydwanów bojowych, które
d/ięk i nim rozpowszechniły się na Bliskim Wschodzie aż po Egipt. Hetycki
kiól I lattuszili III pisał do kasyckiego władcy Kadaszman-Enlila II (XIII w.):
„w kraju mojego brata jest więcej koni niż słomy”. Kasyci w Babilonii zu­
pełnie zasymilowali się w tamtejszym środowisku kulturowym, tak że poza
imionami i nielicznymi terminami z dziedziny hodowli koni i wojskowości
mc znamy żadnych śladów ich języka. Babilonia za ich panowania stała się
wielkim centrum kultury, a język babiloński urósł do roli lingua franca
Wschodu. Należy pamiętać o tym, że poza kasyckimi plemionami Babilonii
żyły wówczas w zachodnim Iranie inne grupy Kasytów, które nawet po
upadku hegemonii ich pobratymców w Dwurzeczu zachowały długo nie-
/nlc^ność. O wojowniczych Kasytach, zwanych z grecka Kossaioi, słychać
jeszcze w czasach Aleksandra Wielkiego i jego następców.

AM( UROLOGICZNE KULTURY IRANU WE WCZESNEJ EPOCE ŻELAZA

Nazwa epoka żelaza stosowana jest dla Iranu nieco inaczej niż dla innych
ii m*nów Azji Zachodniej. W Iranie zaczyna się ona ok. 1400-1300 r., pod-
ł /as gdy choćby w Anatolii ok. 1200 r. Wczesna epoka żelaza na obszarze
hnnu obejmuje okres sięgający do ok. 550 r., czyli do powstania imperium
Ai hemenidów. Jest ona dzielona na trzy fazy: wczesne żelazo I (1400-1100),
(I ( 1100 800) i III (ok. 800-550). Podział ten został wypracowany głównie
ilbi stanowisk północno-zachodniego Iranu, stąd jego zastosowanie na innych
obszarach tego kraju napotyka niekiedy duże trudności. Pierwsze narzędzia
/Ha/ne znane są w Iranie dopiero od IX w. (epoka żelaza II) ze stanowisk

39
 na zachodzie (Sijalk, cmentarzysko A, Gijan, poziom I, stanowiska w rejonie
jeziora Urmia). Wtedy też, w IX w., pojawiają się pierwsze obszerniejsze
źródła pisane dotyczące sytuacji historycznej w zachodnim Iranie (teksty
asyryjskie).
Przejście od epoki brązu do epoki żelaza widoczne jest szczególnie
jaskrawo na stanowiskach w rejonie jeziora Urmia, zwłaszcza Hasaniu,
Dencha-tape, Guj oraz Kordlar. W pierwszej połowie II tysiąclecia rozwijały
się tam osady epoki brązu. Szczególnie bogate materiały tej fazy przyniosły
Hasaniu VI oraz Dencha-tape V. Obejmują one ceramikę malowaną ze wzo­
rami geometrycznymi typu Chabur, znaną poza tym z Syrii i północnej
Mezopotamii. Osady epoki brązu zostały zniszczone (w Dencha-tape są
ślady pożarów). Na miejscu starych osad powstały centra o innej kulturze,
co wskazuje na przybycie nowego ludu. Pojawienie się nowej kultury ok.
1400 r. widoczne jest w Azerbejdżanie, nad Morzem Kaspijskim (Marlik,
Churwin, Qejtarije), na Wyżynie (Sijalk A), częściowo też w Kurdystanie
(Gijan, Godin). Nowe elementy kulturowe to: cmentarzyska z pojedynczymi
grobami poza osadami (w epoce brązu dominowały groby wielopochówkowe
w obrębie osad), specyficzna architektura, jednokolorowa ceramika szara
lub czerwona. Powszechnymi kształtami naczyń stały się dzbany z długimi
dzióbkami, kubki z bocznymi uchwytami i misy z małym wałkiem w środku.
Pochodzenie tej archeologicznej kultury wczesnego żelaza budzi kontrower­
sje. Jedni wskazują na Kaukaz, inni na stanowiska północno-wschodniego
Iranu, gdzie wcześniej pojawiła się szara ceramika jednokolorowa.
We wczesnym żelazie I (ok. 1400 -1100) istniały w zachodnim Iranie dwie
strefy kulturowe: jedna z wczesną szarą ceramiką na wymienionych obsza­
rach, druga zaś to obszar dominacji ceramiki obejmującej kubki tzw. typu
elamickiego lub kasyckiego (głównie Chuzestan, Fars i zachodni Lurystan).
W rejonie Kermanszahu kubki i szara ceramika występują wspólnie.
Obraz zmienia się w okresie wczesnego żelaza II (1100-800). Na północy
dominowała późna szara ceramika, tam też znajduje się znane stanowisko
Hasaniu. Rejon południowego Zagros traci intensywne związki z Elamem
i Babilonią, a w północnym Lurystanie (Baba-dżan) odkryto stanowisko
0 lokalnym charakterze kulturowym. W Sijalk widać związki z Azerbej­
dżanem i Lurystanem. W Marlik nad Morzem Kaspijskim odkryto przed­
mioty z Mezopotamii obok wspaniałych lokalnych wyrobów metalowych
1 glinianych. Pod koniec żelaza II niektóre rejony Zagros przechodzą pod
wpływ Asyrii. W żelazie III (800-550) zachodni Iran podąża ku unifikacji
kulturowej, co wiąże się z rosnącą potęgą Medów.
Stanowisko Hasaniu przyniosło najpełniejsze dane na temat kultury
wczesnego żelaza w zachodnim Iranie. Odkryto tam (w fazie V) m.in. dużą
budowlę z ławami przy ścianach, dwoma kolumnami i centralnym paleni­
skiem. Głównym wyznacznikiem zmian jest tzw. wczesna szara ceramika
—naczynia jednokolorowe, przeważnie szare, rzadziej czerwone, z gładzoną
powierzchnią. Charakterystyczne były dzbany z długimi dzióbkami, misy

40
 z wołkiem wewnątrz, kubki na stopkach ornz misy na Ir/ech wysokich nów­
kach. laka ceramika pojawia się na kilku stanowiskach rejonu jeziora Urmia
(Hasaniu, Dencha-tape, Kordlar, Hadżi Firuz, (iuj, Haftawan), w których są
znane osady z cmentarzyskami. W mniejszej ilości ceramika taka występuje
dalej na południu w Godin, Gijan 1i Sijalk A, oraz na stanowiskach w rejonie
leheranu i na południe od Morza Kaspijskiego (Marlik, Churwin, Qejtarije,
I )arrus). Wiele stanowisk tworzą wyłącznie cmentarzyska, gdyż osady nie są
znane. W Hasaniu V oraz Kordlar IV niektóre budowle noszą ślady pożarów
luk, 1200 r.). Trudno powiedzieć, czy chodziło o lokalne konflikty, czy też
większe migracje. Ceramika jednak nie zmieniła się.
Haza IV w Hasaniu (ok. 1200-800) to okres bogaty w zabytki architek­
tury, pochówki i inne obiekty. Do fazy tej zalicza się także nieco mniejsze
Manowiska w Kordlar (okres I) oraz Dencha-tape (cmentarzysko, okres II).
( enlrum osady w Hasaniu tworzył wielki kompleks budowli o powierzchni
około 1000 m2, otoczony magazynami i pomocniczymi pomieszczeniami.
WN/.ynt kic budowle posiadały centralną salę z podwójnymi szeregami kolumn,
lawami wzdłuż ścian i paleniskami pośrodku. Największa z konstrukcji,
budynek II, był pałacem lub świątynią. Odkryto tam 1500 mniejszych
zabytków ruchomych. Wszystkie monumentalne budowle koncentrowały
na wyodrębnionej cytadeli, nie było jednak muru obronnego. Miasto
wewnętrzne czeka jeszcze zapewne na odkrycie. Hasaniu IV przeżyło duże
/ma/ezenia (ok. 1100?), po których budowle zostały odnowione na pier­
wotnych fundamentach. Ale ok. 800 r. osada została zupełnie spustoszona,
/-uchowały się ślady gwałtownych walk w postaci setek szkieletów zabitych
lud/i w ruinach oraz zburzonych murów. Podobne zniszczenia dotknęły
Kordlar. Dencha-tape zostało wówczas opuszczone.
Wielkie sale kolumnowe z Hasaniu to najwcześniejsze konstrukcje tego
tod/uju w Iranie. Naśladowano je potem na stanowiskach Medów (Nuszidżan,
( iodin 11) w końcu VIII i w VII w., oraz w okresie Achemenidów w Pasar-
Hadai, Persepolis i Suzie. W Hasaniu (w budowlach i grobach) oraz w Den-
i ha tape (groby) odkryto tysiące wyrobów sztuki i rzemiosła wykonanych
ze /.lotu, brązu, srebra, szkła i kości słoniowej, a nawet żelaza. Naczynia
l eiamieznc określane są mianem późnej szarej ceramiki. Dominują pośród
nich dzbany z dzióbkami połączonymi z wylewem naczynia.
I lasanlu V i IV to kontynuacja tej samej kultury archeologicznej. Faza V
odpowiada epoce żelaza I, faza IV epoce żelaza II. Niektórzy specjaliści
Hasaniu z kulturą ludu zwanego Manna. Zniszczenia Hasaniu IV
dokonali IJrartyjczycy, którzy w VIII w. zbudowali na ruinach ufortyfiko­
wana osadę, zwaną przez badaczy Hasaniu III B. Niedaleko Dencha-tape
powitała umocniona osada Kalatgah, gdzie zachowały się naskalne napisy
dokumentujące podbój urartyjski ok. 800 r. przed Chr. Inna, nieco późniejsza
łiiPiki ypcja urartyjska znana jest z Tasz-tape na wschód od Hasaniu. Nieda­
leko. w Aqrab-tape powstała twierdza urartyjska. Wszystkie wymienione
Manowiska znajdowały się na południowo-wschodnich kresach państwa

'//
Urartu. Osady urartyjskie w regionie zostały zniszczone w drugiej połowic
VII w. W następnej fazie osadnictwa, zwanej Hasaniu III A, pojawia się po
raz pierwszy od stuleci ceramika malowana.
Obydwie fazy Hasaniu III zaliczane są do epoki żelaza III (ok. 800-550),
znanej też z innych stanowisk zachodniego Iranu, w tym z Nuszidżan,
Godin II, Baba-dżan oraz Ziwije. Zachodni Iran był w tym czasie dość
zróżnicowany kulturowo, co demonstruje ceramika poświadczona w licz­
nych typach malowanych i bez dekoracji. W okresie wczesnego żelaza III
rozwijała się kultura Medów. Wysoko F
rozwinięte kultury
, '
tego czasu znane
są też we wschodnim Iranie i Azji Środkowej (Baktria).

„KRAJ PANA” - ELAM I JEGO WIELKIE DZIEDZICTWO

Elam pozostawał od schyłku IV tysiąclecia wielkim ośrodkiem kultury

i silnym organizmem politycznym w zachodnim Iranie na terenach niziny
Chuzestanu oraz gór Zagros (części Farsu, Kermanu, Lurystanu i Kurdystanu).
Główne centrum miejskie stanowiła Suza; innym ważnym ośrodkiem był
Anszan (Tal-e Maljan), oddalony ok. 500 km od Suzy, położony w górach
Farsu. Okresowo dużą rolę odgrywały inne ośrodki zaliczane ogólnie do
elamickich, w tym Awan oraz Szimaszki. Elamici nazywali swoje ziemie
Haltamti względnie Hatamti „kraj pana”, co w akadyjskim oddawano jako
Elamtu. Język Elamitów nie wykazuje podobieństwa do żadnych znanych
języków Wschodu. Pojawiają się argumenty za łączeniem elamickiego z tzw.
językami drawidyjskimi, którymi mówi do dziś paręset milionów ludzi
w Pakistanie i Indiach.
Elam posiadał z natury dwoisty charakter, gdyż istniały znaczne róż­
nice między mieszkańcami równiny i gór i nierzadko dochodził do głosu
separatyzm jednych lub drugich. W wielu okresach Chuzestan, otwarty na
Dwurzecze, znajdował się pod władzą królów pochodzących z Mezopotamii
(Sumerowie, Akadowie, Asyryjczycy, Babilończycy). Natomiast górskie re­
jony Elamu były bardziej narażone na wpływy z wnętrza Wyżyny Irańskiej.
W ciągu swojej długiej historii Elam odgrywał kluczową rolę w rozwoju
kultury na Wyżynie Irańskiej i w wielu okresach był dominującą potęgą
polityczną.
Źródła elamickie są skąpe i pojawiają się jedynie w niektórych okresach.
Większość z nich pochodzi z Suzy, będącej wielkim ośrodkiem już od ok.
4000 r. przed Chr. Więcej wiadomo o Elamitach z przekazów mezopo-
tamskich. Materiały archeologiczne, w tym ceramika i reliefy naskalne,
dokumentują rdzenną elamicką kulturę na obszarach Chuzestanu i Farsu po
Buszehr oraz Anszan. W III tysiącleciu kultura Elamu promieniowała aż
po północno-wschodni Iran, Afganistan i Pakistan. Dzieło zwane Geografią
Sargona z Akadu, będące nowoasyryjską wersją kroniki czasów Sargona
Wielkiego (ok. 2300), przypisuje Elamowi zasięg na niemal całą zachodnią

42
c/ęitć Wyżyny Irańskiej od Zagrosu po Wielkij Pustynię i od Mor/a Kaspij­
skiego po Zatokę Perską.
()d około 3400/3200 do 2800/2600 r. trwał tzw. okres protoelamicki (Su-
/« III w Chuzestanie i Banesz w Farsie), odpowiadający okresowi Dżemdet
Nasi i wc/esnodynastycznemu I w Mezopotamii. Obok protoelamickiej Suzy
(miasto miało powierzchnię 11 ha) położone były liczne mniejsze osady.
W okresie 3050-2900, niemal równocześnie z Sumerem, pojawiło się pismo
protoelamickie, będące lokalnym osiągnięciem. Obecnie znanych jest ponad
1500 tabliczek z tekstami protoelamickimi z Suzy, Sijalk, Maljan, Tape Jahja
i Szuhr-e Suchte. Teksty miały charakter administracyjny, dotyczyły spisów
/ho/a, bydła i pracowników. Pismo protoelamickie zostało zarzucone na
i /cc/ mezopotamskiego pisma klinowego (ok. 2300). Wpływ kultury pro-
toelamickief widoczny jest na wielu stanowiskach Iranu od Lurystanu po
k n man nie tylko w postaci tabliczek, lecz także pieczęci cylindrycznych,
odcisków pieczęci, obiektów kamiennych i metalowych oraz określonych
l ypów ceramiki. Materiały takie znane są poza rdzennym Elamem z Sistanu
(Nzahr-e Suchte, fazy I-II) oraz równiny Damghan (Tape Hesar), a ponadto
/ Sijalk IV 2 oraz Tape Jahja IV C.
W Farsie największe ośrodki protoelamickie - Maljan oraz Darwaze-tape
mieściły się w dolinie rzeki Kor. W okresie Banesz, odpowiadającym fazie
protoelamickiej, nastąpiło w regionie przesunięcie kulturowe z rolnictwa
opadłego do nomadyzmu. Ale samo Maljan pozostało wówczas znaczącym
m iastem o powierzchni około 50 ha, w późnym okresie Banesz osiągnęło
nawet 150 ha powierzchni otoczonej murami obronnymi. Tabliczki z pismem,
pieczęcie cylindryczne i ceramika dowodzą silnych kontaktów między Maljan
u S[\/i\ fazy protoelamickiej. W okresie ok. 2600-2200 nastąpiła faza regresu
immln ic/cgo, w której obszar doliny Kor został zupełnie zdominowany przez
koczowniczych pasterzy.
Niewiele wiadomo o wydarzeniach historycznych w Elamie okresu pro-
iuelmnickiego. Kraj pojawia się po raz pierwszy w tekstach sumeryjskich za
imitowania Enmebaragesi z Kisz (ok. 2650). Obfitsze informacje o historii
I Inmu rozpoczynają się dopiero w fazie staroelamickiej (2400-1600). Pano­
wały wówczas trzy dynastie: z Awanu (2400-2100), z Simaszki (2100-1970)
ora/ dynastia Epartydów, zwana też Sukkalmah (1970-1500).
Za Sargona (2340-2280), założyciela potężnej dynastii z Akadu, Elam
/md uzł się w orbicie ekspansji nowego mocarstwa, mającej na celu pozy­
skanie surowców - metali, drewna i kamienia - brakujących w Dwurzeczu.
Akttdyjczycy w swoich rajdach docierali aż do kraju Marahaszi (na wy-
hi/cżu Zatoki Perskiej, może Kerman?). Gdy na tronie elamickim zasiadł
Mu/ur-lnszuszinak (druga połowa XXII w.), ostatni z dynastii Awanu, Elam
odzyskał pełną niezależność. Król ten odebrał Suzę Akadyjczykom, zajął
Ann/lin i Simaszki (rejon wschodniego Lurystanu i Kurdystanu). Niedługo
pń/nicj Su/a przeszła pod panowanie Sumerów, którzy za rządów potężnego
ktola S/ulgi (2094-2047) z III dynastii z Ur zajęli Chuzestan. W czasach

43
 Puzur-lns/uszinaka w Błamie pojawiło się pismo zwane linearnym, które
jednak szybko wyszło z użycia.
Na ataki sumeryjskiego imperium III dynastii z Ur(XXI w.) wystawione
było władztwo kolejnej dynastii Elamu, pochodzącej tym razem z Simasz-
ki. W końcu jednak potęga Sumerów załamała się, a ostatni król dynastii
z Ur, Ibbisin, uprowadzony został do Elamu przez jego władcę Kindittu
(ok. 2004).
W pierwszej połowie XX w. w Elamie doszło do rozłamu. Sprawcąjego był
Eparti (II) z tytułem „króla Anszanu i Suzy”, który zapoczątkował nową linię
panującą, zwaną Epartydami albo też - od stałego tytułu noszonego przez jej
władców - dynastią Sukkalmah (ok. 1970-1500). Pierwsi Epartydzi, panujący
głównie w Suzie, współcześni byli ostatnim monarchom z dynastii Simasz-
ki. Najpotężniejszym królem dynastii Sukkalmah był Siwe-Palar-Huppak,
interweniujący w Mezopotamii i północnej Syrii po Halab/Aleppo. Począt­
kowo nawet tacy władcy jak Hammurabi (1792-1750) z Babilonu i Zimrilim
z Mari nazywali go „ojcem”, co implikuje dominację elamicką. Wzrost potęgi
Babilonii za Hammurabiego przekreślił polityczne osiągnięcia Elamu. Silny
wpływ babiloński widoczny jest szczególnie w ówczesnej kulturze i religii
Suzy. W okresie dynastii Sukkalmah poświadczony jest incest w obrębie
rodziny królewskiej ~ król Szilhaha poślubił swoją siostrę. Później bywało
w dziejach Elamu wielokrotnie tak, że następcą tronu zostawał syn zrodzony
ze związku króla z własną córką. Przykładowo Hutelutusz-Inszuszinak był
synem Szutruka-Nahhunte i jego córki Nahhunte-Utu (XII w.).
Faza średnioelamicka (ok. 1500-1100) to renesans tradycji rdzennie
elamickich w Suzie, widoczny w kultach i charakterze tekstów. Królowie
tytułowali się najczęściej „władcami Anszanu i Suzy”. Po panowaniu mało
znanej dynastii Kidinu (ok. 1500-1400) Elam stał się w epoce Igihalkidów
(1400-1210) znaczną potęgą. Za króla Untasz-Napiriszy (XIII w.) zbudowano
kompleks kultowy Duruntasz (Czogha Zanbil). Pierwotny mały zigurat, po­
święcony bóstwu Suzy Inszuszinakowi, został przez króla zastąpiony nowym,
większym, dedykowanym przede wszystkim bogu Napirisza, stojącemu na
czele panteonu Anszanu. Patron Suzy Inszuszinak wymieniany jest na drugim
miejscu. W obrębie kompleksu czczono kilkanaście bóstw, w tym także bogów
z Simaszki (Ruhurater, Hiszmitik) i Awanu (Pinikir, Humban, Nahhunte).
Widoczne jest zatem dążenie do wywyższenia bóstw rdzennie elamickich
kosztem kultów z Suzy, naznaczonych silnym wpływem mezopotamskim.
Duruntasz zostało szybko opuszczone po śmierci założyciela. Stosunki
Igihalkidów z kasycką Babilonią były zmienne; po okresie sojuszu zaczęły
się konflikty. Ostatni władca dynastii Kidin-Hutran III walczył z kasyckimi
królami Babilonii Enlil-nadin-szumi i Adad-szuma-iddina.
Szczytowy rozwój Elamu w ramach II tysiąclecia nastąpił za Szutru-
kidów (1210-1100), głównie za króla Szutruk-Nahhunte I (był on synem
Hallutusz-Inszuszinaka) i jego synów i kolejnych następców: Kutir-Nah-
hunte II, Szilhak-Inszuszinaka oraz Hutelutusz-Inszuszinaka. Tytułowali

44
 się oni „królami Anszanu i Su/y”. Szutruk-Nahhunte I atakował skulec/nie
Babilonię i Esznunę (kraj w dolinie Dijali). To właśnie Szutruk-Nahhunte 1
wywiózł z Babilonii do Suzy słynną stelę Hammurabiego oraz stelę Naram-
Mina. W 1158 r., zabiwszy kasyckiego władcę Zababa-Szuma-iddinę, osadził
mi nn tronie Babilonu swego syna Kutir-Nahhunte. Ten ostatni po śmierci
oji ii przejął panowanie w Elamie i obalił ostatecznie dynastię Kasytów
w Babilonii, usuwając jej władcę Enlil-nadin-ahi (1155). Następni królowie
dynastii Szutrukidów rządzili jeszcze przez pół wieku. Szilhak-Inszuszinak
(ok 1150 1120) pozostawił po sobie wiele napisów w języku elamickim,
upamiętniających jego wyprawy do Dwurzecza i renowacje świątyń. Władca
(en dokonał licznych podbojów w rejonie Der, Kismar, Dijali, dochodząc aż
po kresy rdzennej Asyrii.
S/uIruk-Inszuszinak miał ze swą siostrą i żoną Nahhunte-Utu syna imie­
niem I lutelutusz-Inszuszinak, który przejął władzę po ojcu. Nosił on tytuł
,,k iolii I łamu i Suzjany”. Tymczasem Elam stanął wobec zagrożenia ze strony
babilońskiego władcy z dynastii Kraju Nadmorskiego Nabuchodonozora I
( 1124 1104). W bitwie nad rzeką Ulai (Karun) wojska elamickie zostały
to/hile i I lutelutusz-Inszuszinak musiał uciekać z Suzy. Prawdopodobnie
jtnhutk nie tylko utrzymał się w Anszanie, ale też powrócił rychło do Suzy.
Po k i ol k ich rządach jego brata imieniem Szilhina-amru-Lagamar Elam znika
hm dłuższy czas z areny historii.
< )krcs nowoelamicki (1100-539) jest w swych początkowych stuleciach
niemal nieznany. Wiadomo, że jeden z królów Babilonii - był to Mar-biti-
łiplrt ns (984-979) - pochodził z Elamu, i że Elamici wspierali Babilonię
w u alce z Asyrią w ostatniej ćwierci IX w.
( >ki es nowoelamicki II (743-646) przynosi dość obfite świadectwa na te-
mai w ydarzeń politycznych. Były to dokumenty głównie asyryjskie i babiloń-
4 it\ natomiast przekazów elamickich jest stosunkowo mniej. W omawianym
ukłonie Ulani uwikłał się w ciężkie i krwawe konflikty z Asyrią. Pierwszą
h via/isti) postacią w szeregu władców nowoelamickich był król Humban-
nikas/ (743 717), syn Humban-tahry i brat Humban-umeny II, interweniu-
|ti« v w Babilonii po stronie chaldejskiego króla Marduk-apal-iddiny (biblijny
Mmii Mlaehbaladan) w jego zmaganiach przeciwko Asyrii. Za Tiglatpilesara III
( Ml IM) Asyryjczycy dwukrotnie atakowali południową Babilonię, zapusz-
*mmii się na pogranicze Elamu nad rzeką Uqnu (Karcheh).
W roku 720 Elamici wsparli Babilończyków przeciwko siłom asyryjskim
ilowoil/onym przez Sargona II (721-705) w bitwie pod Der, które to miasto
|t\ In bastionem panowania asyryjskiego na zbiegu granic Elamu i Babilonii.
I lamii i stanowili trzon armii koalicyjnej i to im przypada zasługa zwycięstwa
9 !t*tl ASyry jczykami. Asyryjczycy utrzymali się co prawda w samym mieście
I »n alt* przez 10 kolejnych lat nie podejmowali żadnych akcji ofensywnych
ju m iw ko I lamowi i Babilonii.
S/m i uk Nahhunte 11 (717 699), bratanek poprzedniego króla, wielokrotnie
Hali / yI / Asyrią, wspierając Babilończyków. W roku 710 Sargon II podjął
ofensywę przeciwko chaldejskiemu przywódcy Mnrduk--upal iddmic, atakując
południową Babilonię i pograniczne ośrodki zachodniego Elamu, starając się
odciąć Dwurzecze od Suzjany. Główne siły elamiekie wycofały się w góry.
Jednakże Asyryjczycy nie zaatakowali największego miasta elamickiego na
pograniczu, Bit-Imbi. Marduk-apal-iddina wysłał królowi Elamu wiele kosz­
towności, aby skłonić go do otwartej walki przeciwko Asyrii, i schronił się
w mieście Iqbi-bel w pobliżu granicy elamickiej. Jednak Szutruk-Nahhunte
nie udzielił mu azylu. W roku 709 Sargon zdołał ostatecznie pokonać Mar-
duk-apal-iddinę na terenach jego rodzimego plemienia Bit-Jakin i pustosząc
tereny plemion chaldejskich, działał nawet na pograniczu elamickim. Rok
później zmarł Dalta, król Ellipi, kraju położonego między Elamem a Medią
(Lurystan i obszar na południe od Kermanszahu). W Ellipi wybuchła walka
o tron między bratankami zmarłego, Nibe i Iszpabarą(Aspabara). Ten ostatni
nosił zresztą typowo irańskie imię. Szutruk-Nahhunte wysłał na pomoc Nibe
4500 łuczników, ale Asyryjczycy okazali się silniejsi i osadzili na tronie
swego kandydata Iszpabarę.
Kolejne starcie elamicko-asyryjskie miało miejsce w 703 r. Gdy w Asyrii
tron objął Senacherib, niezmordowany Marduk-apal-iddina znowu przejął
kontrolę nad częścią Babilonii, zagrażając interesom asyryjskim w tym kraju.
Chaldejski władca ponownie wysłał bogate dary do Elamu. Tym razem Szu-
truk-Nahhunte II nie ociągał się i wysłał do Babilonii potężną armię liczącą
80 tys. łuczników oraz konnicę. Siły te zagrodziły Asyryjczykom drogę
pod Kutha, ale ustąpiły, gdyż Marduk-apal-iddina uciekł na bagna Kraju
Nadmorskiego. Tymczasem Senacherib musiał zmierzyć się także w Ellipi
z królem Iszpabarą, który zbuntował się. W roku 700 Marduk-apal-iddina,
ścigany przez Asyryjczyków, schronił się w elamickim mieście Nagite pośród
bagien nad Zatoką Perską i tam dokończył żywota.
Tak zatem Elam w drugiej połowie VIII w. starał się obalić supremację
Asyrii w Babilonii, hegemonia asyryjska bowiem w dłuższej perspektywie
musiała bezpośrednio zagrozić samemu Elamowi. Naturalnymi sojuszni­
kami Elamitów stały się plemiona chaldejskie z Kraju Nadmorskiego nad
Zatoką Perską, dążące do wyparcia Asyryjczyków z północnej i środkowej
Babilonii.
Szutruk-Nahhunte II został zamordowany przez swego brata Halluszu
(698-693). Konflikt Asyrii z Elamem zaostrzył się, gdyż Asyryjczycy
zdecydowali się na pacyfikację buntowniczej południowej Babilonii i na
atak na pograniczne rejony Elamu. Po ataku asyryjskim na południe Me­
zopotamii, król Halluszu na czele sił elamickich wkroczył do północnej
Mezopotamii, zajął Sippar, główną bazę operacyjną Asyryjczyków w tym
kraju. Co więcej, pojmał Aszur-nadin-szumi, syna króla Asyrii Senache-
riba, panującego nad Babilonią, oraz osadził swego kandydata imieniem
Nergal-uszeziba na tronie babilońskim (694). Elamici zmusili zatem Asy­
ryjczyków do opuszczenia Babilonii, co napisy królewskie Senacheriba
skrzętnie przemilczają.

46
 Inkt, },c asyryjski książę został w clamlckiej niewoli /gładzony, do­
prowadził bezsilnego Senacheriba do wściekłości i miało to reperkusje
w dalszych stosunkach Asyrii z Elamem. W roku 693 Nergal-uszezib,
wyparty z Babilonii przez Asyryjczyków, uciekł do Elamu. Podjęta przez
niego akcja zbrojna zakończyła się klęską w starciu z armią asyryjską, po
i /ym został on pojmany i uprowadzony do Niniwy. Halluszu podzielił los
«wdgo poprzednika na tronie Elamu, zginął bowiem w wyniku powstania.
Nu tronie zasiadł niejaki Kudur (Kutir-Nahhunte II?).
Szukający zemsty Senacherib jeszcze w 693 r. zaatakował Elam, pusto-
»/HC zachodnie kresy po miasto Bit-Burnaki, podczas gdy Kudur ewakuował
ludność i wycofał się ze swej rezydencji Madaktu do Hidalu/Haidala, miasta
położonego pośrodku gór. Możliwe, że Bit-Burnaki znajdowało się w okoli-
»mit dzisiejszego Deh Loran. Natomiast Hidalu to miasto usytuowane 7 dni
drogi od Suzy pośrodku szlaku wiodącego do rejonu Persepolis. Wymieniane
jiłM ono często w tekstach nowoelamickich. Armia Senacheriba zmuszona
/oMttłu ostatecznie do odwrotu - powodem były złe warunki atmosferycz­
ni’ ataki elamickie i brak zabezpieczenia tyłów, gdyż w Babilonii rządził
antyiisyryjsko nastawiony Muszezib-marduk.
I*c) niecałym roku panowania Kudur został zamordowany wskutek rebelii
I ron przejął jego brat Humban-umena III (692-689). Król ten sfor­
mował potężną koalicję, obejmującą Chaldejczyków, Aramejczyków oraz
wo|nka z Parsua, Anzan (Anszan), Pasziru i Ellipi. Przekazy asyryjskie
i babilońskie wyliczają 150 tys. ludzi w armii tej wielkiej irańskiej koalicji.
W bitwie pod Halule nad Tygrysem armia ta odniosła wielkie zwycięstwo
Miiil Asyryjczykami (691). Tylko nagła choroba i niespodziewana śmierć
llumhan-umeny sprawiły, że Senacherib odzyskał inicjatywę strategiczną
i u fiH4>r. Asyryjczycy zdobyli Babilon.
I lit wa pod Halule jest ważną cezurą w dziejach Iranu. Była to bowiem
widka koalicji państw z Wyżyny Irańskiej oraz Babilonii przeciwko wspól­
nemu wrogowi - Asyrii. Okazało się, że taka koalicja była w stanie zmobi­
lizować tak potężne siły, że Asyria straciła swoją dotychczasową przewagę
militarną. To doświadczenie musiało wpłynąć na politykę władców w Iranie.
Panowanie Asyrii w górach Zagros zaczęło się załamywać. Zagadkowa jest
hilfi Anszanu. Jego wymienienie obok Elamu implikuje, że stał się on nie-
#»*li żnv od elamickich królów w Suzie. Być może rządzili nim już władcy
poi hodzenia perskiego. W przypadku Parsua musi chodzić albo o prowincję
Sn\\\\ w Zagros, albo raczej o Persów w Farsie, będących poza zasięgiem
ft**Vi Vjakiej machiny wojennej.
W kolejnych latach nie brakowało starć Asyrii z Elamitami. Król Teumman
653) został pokonany i zabity w bitwie nad rzeką Ulai. Asyryjczycy
n miastach Madaktu i Hidalu osadzili dwóch wasalnych władców elamic-
Mth. którzy rychło uwikłali się we wzajemne spory. W 646 r. król Asyrii
An/uibimipal zniszczył Suzę. Wbrew opinii niektórych specjalistów nie
H#mu'/ało to jeszcze zupełnego upadku Elamu, gdyż kraj podniósł z ruin

47
 syn Humban-umeny III Szutruk Nnhluinle. Po nim pnnownli jcszczc Hallu-
tusz-Inszuszinak oraz Atta-1 lumilti-lnszuszinuk. Kolejni władcy (z pierwszej
połowy VI w.: m.in. Ummanunu i Tepti-Humban-Inszuszinak) albo używali
prostego tytułu „król”, albo występowali nawet bez niego. Byli to jedynie
regionalni książęta w dolinach Zagrosu i w Suzie. Od drugiej połowy VII w.
dominująca politycznie w regionie Farsu stała się obecność Persów, którzy
przejęli władzę nad starym elamickim Anszanem. Od tego czasu Elam
utożsamiano głównie z Suzjaną. W okresie Achemenidów (550-330) Elam
należał obok Persydy do rdzenia imperium.
Ogólnie wkład Elamu w dzieje polityczne i kulturowe Iranu trudno
jest przecenić. Trzeba tu wskazać na sferę religijno-kultową. Elamickie
miejsca kultu obejmowały dwie kategorie: budowle świątynne i sanktuaria
otwarte, którym towarzyszyły reliefy naskalne. W Kurangun sporządzono
relief kultowy w XVII w. przed Chr. Reliefy z Iza/Malamir obejmują dwie
grupy wyobrażające sceny rytualne z procesjami i zwierzętami ofiarnymi.
Inskrypcje są tam późniejsze, z pierwszej połowy VI w. Szczególnie intere­
sujące są reliefy z Naqsz-e Rostam, miejsca, które kolejne dynastie irańskie
szczególnie ceniły. Już w okresie staroelamickim wykonano tam płasko­
rzeźby, powiększone potem w fazie neoelamickiej. Zostały one częściowo
zniszczone przez rzeźby i grobowce Achemenidów i Sasanidy Wahrama II.
W epoce średnioelamickiej wykonano reliefy skalne w Kul-e Farah i Szikaft-e
Salman. Tak zatem tradycja wielkich reliefów naskalnych, znanych z epoki
Arsakidów i Sasanidów, znajduje swoje źródła w Elamie.
W Elamie powstało u schyłku IV tysiąclecia pismo i odtąd rozwijała się
tam tradycja literacka, która w VII-VI w. wywarła bezpośredni wpływ na
Persów. Pismo i język elamicki stosowano w oficjalnych napisach Acheme­
nidów i w archiwach królewskich. Kulty bogów elamickich poświadczone
są do połowy V w. Tradycje Elamu wpłynęły na charakter władzy królew­
skiej, a nawet na strój Persów. Królowie perscy przed powstaniem imperium
Cyrusa II rządzili w pradawnym elamickim Anszanie. Ich nowe rezydencje
w Pasargadai i Persepolis wzniesiono niedaleko Anszanu. Pierwszorzędne
znaczenie w imperium Achemenidów, Seleukidów, a potem Arsakidów za­
chowała Suza. Stare tradycje elamickie utrzymywały się jeszcze w pewnym
stopniu w kulturze Elymaidy w okresie hellenistycznym i arsakidzkim.

PIERWSI IRAŃCZYCY W AZJI ZACHODNIEJ

Rekonstrukcja historii pierwszych ludów iranojęzycznych na terenie

Wyżyny Irańskiej to zadanie trudne, a wynik musi być obarczony dużym
marginesem błędu. Za mało znamy bowiem faktów i za wiele miejsca z ko­
nieczności zajmują domysły i hipotezy. Chodzi o epokę, o której niewiele
wiemy ze źródeł pisanych, informujących przede wszystkim o wydarzeniach
w Mezopotamii i Elamie. Procesy kulturowe i ewentualne zmiany etniczne

48
tui Wyżynie Irańskiej w epoce brązu mogą być rekonstruowane głównie na
podstawie materiałów archeologicznych; do tego dochodzą ustalenia języko-
znawcze. Są to jednak kategorie źródeł, które nie mogą dać jednoznacznych
odpowiedzi na wiele istotnych pytań. W sukurs przyszły w ostatnich latach
badania genetyczne.
Tradycyjne badania językoznawcze zakładają istnienie tzw. wspólnoty
mdoirańskiej, która w początkach II tysiąclecia rozpadła się na Irańczyków
ora/. Indoariów (trzeba tutaj zaznaczyć, że teoria o istnieniu wspólnoty
mdoirańskiej jest obecnie coraz mocniej kwestionowana). Gdzie jednak
mieściła się ojczyzna Indoirańczyków? W kwestii tej pojawiło się mnóstwo
hipotez, ale najczęściej mówi się o stepach nadwołżańskich i Kazachstanu
oia/ o Azji Środkowej (m.in. R. Schmitt). Pierwszym znanym historycznym
wystąpieniem Indoariów była ich aktywność w Mitanni w XVI-XIII w.
(obszar północnej Mezopotamii i północnej Syrii). Stolica Mitanni (pierwot­
na- Maitanii, od imienia Maitta; egipskie Naharina, od semickiego nahar
„rzeka”; akad. Hanigalbat), miasto Waszszukkanni, mieściła się w dolinie
i zek i ( 'habur. Władzę nad hurycką ludnością sprawowała w Mitanni dyna-
itia władców nosząca imiona indoirańskie takie jak Artatama, Tuszratta,
Attaszumara, Szuttarna i Szattiwaza. Szczyt potęgi osiągnęło Mitanni
w XV w., gdy Parrattarna zdobył Syrię, a Szausztatar Kizzuwatnę (Cyli-
i |u) i Asyrię. Zawierano układy z Egiptem i Hetytami, znane z archiwów
kinlrwsk ich w egipskim al-Amarna oraz z hetyckiego miasta królewskiego
Iłattusza (Bogazkóy w Turcji). W Mitanni czczono takie indoirańskie bo­
nt wa jak Mithra, Indra, bliźnięta Nasatjowie i zapewne Waruna (bogowie
1 1 występują w traktacie hetyckiego króla Szuppiluliumy i władcy Mitanni
imieniem Szattiwaza, ok. 1370). Mitannijczycy znani byli ponadto z zasto­
powania dwukołowych rydwanów zaprzężonych w konie i hodowli koni.
Spuejttlny traktat o tresurze koni, napisany przez „Kikkuli z kraju Hurri”,
odkryto w Hattusza. Nazywał on siebie asusanni, czyli hodowcą koni - asu-
to element wywodzący się z indoirańskiego aśva- koń. Około 1350-1300
l»otvga Mitanni została złamana przez wewnętrzne konflikty dynastyczne
oia/ ataki Hetytów i Asyrii.
Wicie napisano już o związkach kultur archeologicznych charaktery­
zujących się tzw. szarą ceramiką z ekspansją Irańczyków. Ceramika szara
pojawiła się na terenie północno-wschodniego Iranu w drugiej połowie
IV tysiąclecia. Główny obszar jej występowania to równina Gorgan ze sta­
nowiskami Szah-tape, Jarim-tape i Turang-tape. Położone na południowych
Mokach gór Elburz Tape Hesar posiadało zbliżony inwentarz ceramiczny,
t Rolnic ceramika szara wyparła naczynia malowane i dominowała przez
iwie III tysiąclecie. Posiadała ona błyszczącą powierzchnię i pokryta była
ilfkoracją uzyskaną gładzeniem (linie w różnych układach). Formy naczyń
zmieniały się, ale najbardziej charakterystyczne kształty to naczynia kuliste
r długim dzióbkiem, naczynia gruszkowate o wąskich szyjkach oraz naczy­
nia na wysokich stopkach. W fazie Tape Hesar III B i 111 C naczynia miały

49
dzióbki bardzo wydłużone, tworzące swoiste* poziom© korytka, Niekiedy
takie dzióbki zaopatrywano w przedłużenie łączącejc z wylewem. Podobne
formy były charakterystyczne dla późniejszej ceramiki wczesnego żelaza
z zachodniego Iranu. Ceramikę szarą odkryto poza granicami obecnego
Iranu także w Turkmenistanie w Parchai II nad Sumbarem i w Aq-depe koło
Aszchabadu. Tape Hesar zostało nagle opuszczone w fazie III C, ostatnio
datowanej radiowęglowo na ok. 2000 r. przed Chr.
Szara ceramika północno-wschodniego Iranu w III tysiącleciu znajduje liczne
analogie na innych terenach Iranu w II tysiącleciu. Ceramika z Tape Hesar III C
wykazuje kształty zbliżone do naczyń z cmentarzyska Churwin koło Teheranu
(ok. 1500), Sijalk A koło Kaszanu oraz Hasaniu V niedaleko jeziora Urmia. Na
nekropoli Qejtarije koło Teheranu odkryto materiały zbliżone do typu Sumbar II
(Turkmenistan), m.in. naczynia z dzióbkami i dzbany. Ponadto część ceramiki
Gilanu ze stanowisk Amlasz i Marlik przypomina kształty ceramiki szarej. Wy­
bitny badacz kultur Iranu T. Cuyler Young uważa, że ceramika szara pojawiła
się w epoce żelaza I w zachodnim Iranie z terenu wcześniejszej kultury Tape
Hesar, co ma wskazywać na kierunek wędrówki plemion irańskich. Zasadnicze
pytanie brzmi jednak, w jakim stopniu istnienie podobieństw w ceramice może
być powiązane z hipotezami o pochodzeniu Irańczyków? Przy interpretacji mate­
riałów archeologicznych dla kwestii etnicznych należy zachować dużą ostrożność.
Podobną kulturę mogły bowiem reprezentować plemiona i ludy różnego pocho­
dzenia. Nie mamy też pewności, że kultura Tape Hesar została stworzona przez
(proto-)l rańczyków.
Istnieją hipotezy wiążące pochodzenie Irańczyków (lub Indoirańczyków)
z kulturami stepowymi typu Andronowo lub pokrewną jej kulturą grobów
zrębowych. Jednym z głównych przedstawicieli takiego poglądu jest rosyjski
uczony E.A. Grantowski, próbujący powiązać dane lingwistyczne z materia­
łami archeologicznymi. Podobnie jak większość badaczy, wyróżnia on tzw.
wspólnotę indoirańską (aryjską), z której wywodzi się irańska i indyjska
grupa językowa, i przyjmuje rozpad owej wspólnoty w II tysiącleciu przed
Chr. Według Grantowskiego Indoirańczycy byli hodowcami bydła ze ste­
pów, znającymi także rolnictwo. Nie posiadali świątyń, a ich ceramika była
stosunkowo prymitywna. Jako zwierząt pociągowych używali koni. Pod
wpływem indoirańskim w Azji Zachodniej w XVIII-XVII w. pojawiły się
rydwany konne. W mniemaniu Grantowskiego dopiero później nastąpił rozpad
wspólnoty indoirańskiej. Kultury stepowe epoki brązu od Morza Czarnego
po Wołgę i Ural z pochówkami koni i dowodami użycia wozów były w jego
opinii tworzone przez Indoirańczyków. W językach finougryjskich znane są
zapożyczenia indoirańskie, co dodatkowo wskazuje na ojczyznę Indoirań­
czyków na pograniczu tajgi. W takiej sytuacji nie mogli oni być twórcami
kultury Hesar i analogicznych kultur w Iranie epoki brązu. W epoce brązu
F

Azji Środkowej oraz wschodniego Iranu w pewnym momencie widoczne jest

rozprzestrzenienie się ręcznie wykonywanej ceramiki, co utożsamia się z mi­
gracją wschodnich Irańczyków. Ta ceramika tzw. typu stepowego znana jest

50
z wielu stanowisk okresu Namazgah VI, gilzie pochówki i osady przybyszów
występują obok tyeli autochtonów. Inna była według Grantowskiego sytuacja
w zachodnim Iranie, gdzie Irańczycy mieli się przesuwać przez Kaukaz na
południe do Farsu. Pochówki koni i oporządzenie jeździeckie w środowisku
nieznąjącym dotąd koni dowodzą obecności przybyszów. Nie ma jednak
\v zachodnim Iranie tzw. stepowej ceramiki, znanej dalej na wschodzie.
/mina z powyższych teorii nie objaśnia w sposób zadowalający charakteru
migracji irańskich. Można jednakzrekapitulować kilka pewników. Nie ulega
wątpliwości, że kiedy Irańczycy pojawili się na arenie historii w zachodnim
lianie, znali hodowlę koni, rolnictwo, metalurgię i byli świetnymi jeźdźcami.
i zęści rzędu końskiego i kości koni oraz zabytki metalowe powszechne
w zespołach archeologicznych epoki wczesnego żelaza w zachodnim
i Jodkowym Iranie na zachód od Wielkiej Pustyni. Z końca II tysiąclecia
poehodzą wyroby z zębów konia z Marlik nad Morzem Kaspijskim, dla
poezątku I tysiąclecia udokumentowano zaś dużą ilość szczątków konia na
Mrtnowiskach (Suza, Czogha Zanbil, Sijalk, Gijan). Pośród tzw. brązów z Lu-
i s Manu, datowanych w większości na pierwsze stulecia I tysiąclecia, części
t/ędu końskiego stanowią dominującą kategorię. Słynnymi jeźdźcami byli
Mi di>wic, natomiast Asyryjczycy brali od nich trybut głównie w formie ruma-
i ow (IX VII w.). Sytuacja kulturowa we wschodnim Iranie była pod wieloma
względami odmienna. Ale i tam konie pojawiają się dowodnie w początkach
mjm»ki żelaza. Pierwsze w kręgu kultur Iranu kości konia oraz figurki jeźdźców
odkryto w materiałach schyłku II tysiąclecia w Beludżystanie.
Wydaje się zatem, że hodowla koni stanowiła jeden z wyznaczników
kMitury wczesnych Irańczyków. Hymny Awesty pełne są pochwał koni, które
Występują jako synonim bogactwa (Jaszt 17.12). Rumaki ciągnęły zaprzęgi
Inigow; lak było w przypadku Mithry (Jaszt 10.125) i Sraoszy (Jasna 57.27f).
Niektóre bóstwa mogły pojawiać się w postaci koni (Tisztria i Werethrag-
Htt zob. Jaszt 14.9; 8.18). Konie niekiedy używane są do jazdy wierzchem
[ htnt 5.51; Jasna 11.2). W wielu imionach awestyjskich występuje człon
mijut „koń” (np. Dżamaspa).
leM pewne, że plemiona irańskie zdominowały politycznie zachodni Iran
w wiekach IX -VII. Natomiast o sytuacji kulturowej i etnicznej wschodniego
11 iitiii mamy zbyt mało informacji, aby cokolwiek sądzić na temat sposobu
ZtiMinllenia go przez Irańczyków. Geografia Awesty implikuje, że obszar
un hyl zdominowany przez plemiona irańskie najpóźniej w początkach
I tysiąclecia przed Chr. Zagadką pozostaje, gdzie był ich pierwotny obszar
* yjśeiowy ( jeśli przyjąć, że nie byli tam autochtonami).
W' toku badań genetycznych udało się wypracować schemat pokrewień-
mwm grup ludnościowych jako nosicieli danych języków. Okazuje się, że
w grupie wiązanej z Indoirańczykami (tzw. fala M17) podobieństwa gene-
ty* zne do populacji współczesnego Iranu są niewielkie. Znaczyłoby to, że
migrujący na Wyżynę Irańską Irańczycy zetknęli się z liczebnie przeważa-
)?!♦ą populacją rodzimą. Ich język rozpowszechnił się zapewne na zasadzie

51
zdominowania p r/c/ elity irańskie starszej ludności autochtonicznej (moż­
liwe, że mówiła ona językami zaliczanymi do grupy tzw. drawidyjskich).
Taką hipotezę popierają liczne świadectwa; można wskazać na częściową
dominację indoirańskąw huryckim Mitanni w XVI-XIV w., ale i na to, jak
przebiegały kontakty między przybyłymi do elamickiego Anszanu Persami
a tubylcami w VII-VI w. Państewka w górach Zagros, znane w przekazach
asyryjskich z IX-VII w., miały często książąt z imionami irańskimi, podczas
gdy imiona innych przedstawicieli danej populacji były nieirańskie. Badania
genetyczne wykazały, że Irańczycy z zachodniego Iranu są bardziej podobni
do ludności używającej języków afro-azjatyckich niż Irańczycy ze wschodu,
zbliżeni do Hindusów i populacji środkowoazjatyckich. Pustynie Daszt-e
Kawir i Daszt-e Lut stanowiły bariery w przepływie genów (J. Pstrusińska).
Te obserwacje można zasadnie objaśnić. Po pierwsze, historycznie i archeo­
logicznie widoczne są różnice w rozwoju zachodniego i wschodniego Iranu
w epoce brązu w II tysiącleciu i we wczesnej epoce żelaza. Po drugie, substrat
elamicki z zachodniego Iranu musiał być odpowiedzialny za wielki udział
tzw. elementu afro-azjatyckiego w genotypie osiadłych tam Irańczyków.
Dzięki przekazom sumeryjskim i babilońskim znane są główne ludy
zachodniego Iranu od III do pierwszych wieków I tysiąclecia przed Chr.
W III tysiącleciu rejon między jeziorem Urmia a źródłami Dijali zamieszkiwali
Lullubejowie (Lullubi), a pas położony dalej na południe Gutiowie (Gutium).
Natomiast w II tysiącleciu tereny między Dijaląa rzekąKarka zasiedlali Kasyci.
Z kolei ziemie w rejonie jeziora Urmia zamieszkiwali wówczas Huryci. Połu­
dniowo-zachodnie części Iranu zajmowali Elamici. Tyle w ogólnych zarysach
można powiedzieć o sytuacji etnicznej w zachodnim Iranie do początków
I tysiąclecia. Na poziomie lokalnym była to prawdziwa mozaika etniczna
i językowa. Część dialektów mogła mieć związki ze wschodniokaukaskimi,
inne były spokrewnione zapewne z elamickim. Jeszcze inne nie są - poza
nazwami - w ogóle znane. Huryci i Elamici z całą pewnością nie byli ludami
indoeuropejskimi. Języki Lullubejów, Gutiów i Kasytów są zbyt słabo znane,
aby cokolwiek sądzić o ich przynależności. W drugiej połowie IX w. przed
Chr. dokumenty asyryjskie wymieniają pierwsze niewątpliwie iranojęzyczne
ludy w górach Zagros - byli to Medowie i Persowie. Od drugiej połowy VII w.
to Irańczycy zdecydowanie dominują politycznie w zachodnim Iranie.
Przekazy greckie informują, począwszy od VI w. przed Chr., o licznych
ludach Iranu, które wydają się nie należeć do Indoeuropejczyków. Kontekst
historyczny i onomastyka wskazująniejednokrotnie na długie zamieszkiwanie
przez te ludy w Iranie. W większości ludy te zajmowały górskie obszary,
o znacznie gorszych warunkach klimatycznych niż urodzajne równiny,
zdominowane w okresie historycznym przez plemiona irańskie. Szczególnie
interesującym przypadkiem jest lud, zwany w przekazach greckich Amardoi
lub Mardoi, lokalizowany m.in. w Zagros, w Armenii i nad Morzem Kas­
pijskim. Powtarzanie się tych samych etnonimów i toponimów na różnych
rubieżach Iranu i Azji Środkowej świadczy często o rozbiciu jednolitego

52
dawniej osadnictwa na mniejsze enklawy wskutek migracji plemion irań­
skich, Niektóre ludy Zagrosu prowadziły tryb życia zwany transhumancją,
przesuwając się ze stadami sezonowo i zmieniając okresowo rejony wędró­
wek (tak jak to czynili przykładowo Wołosi w Karpatach w średniowieczu).
W górach tych zamieszkiwali Tapyrowie i Kyrtiowie (ci ostatni mogli być
poprzednikami Kurdów). Natomiast nad Morzem Kaspijskim żyli Kadusjo-
wic i Kaspiowie.

()HRAZ Ż-YCIA I WIERZEŃ IRAŃCZYKÓW

PM/I D k i :f o r m ą z a r a t h u s z t r y

O ile dzieje Mitanni są dobrze znane, o tyle dzieje Indoariów na wscho­

dzie si| hipotetyczne. Sądzi się, że Indoariowie w połowie II tysiąclecia
pmlbiIi Indie. Natomiast Irańczycy mieli odtąd właśnie napływać na Wyżynę
hańską. Na podstawie danych z Awesty oraz eposów indyjskich, głównie
Hy^wcciy, a także rytuałów bramińskich, rekonstruuje się wierzenia religijne
Itańczyków sprzed reformy Zarathusztry. Głównymi obiektami kultu były
wmln i ogień. Wody uosabiały boginie zwane Apy, ogień zaś bóstwo Atar
(n Hindusów był to Agni, nazwa pokrewna łacińskiemu ignis oraz polskie­
mu otfień). Wodzie i ogniowi składano ofiary podczas celebracji, zwanych
jtmui, Ofiary dla ognia były krwawe ^ zabijano byki. Wierzono, że dusze
Mfifiiowanych zwierząt łączą się z istotą boską, nazywaną Geusz Urwan
(„I)uN/n Byka”). Natomiast wodzie składano ofiary z mleka i soku pewnej
m>41lny, /wanej przez Irańczyków haoma (indyjska soma). Prawdopodobnie
hylrt to odmiana efedry (przęśli), używanej do dzisiaj przez zaratusztrian.
11WMŻuno, że haoma daje ludziom radość i siłę. Jej patronem był bóg Haoma,
upiek lin roślin i bydła, uzdrowiciel i obrońca przed suszami.
W panteonie wczesnych Irańczyków istniało wiele bóstw uosabiających
\\ mli (bogowie Wata i Waju), Słońce (Hwar) i Księżyc (Mah). Harahwati
Aimlwi Sura („Władająca Wodami”) przynosiła deszcz i personifikowała
u ie|kii mityczną rzekę (płynącą do morza Wourukasza), z której czerpały
i n n e rzeki. Nad obfitością wody czuwał Tisztria (bóg gwiazdy Syriusz),
|m/ yhierający postać białego ogiera i walczący z demonem nieurodzaju Apa-
tMZti Wyobrażano sobie, że świat podzielony jest na siedem wielkich stref
(A,#/ warów). Naturalny porządek świata (aw. Asza), regulujący pory roku
ł nu li ciał niebieskich, należało wspierać modłami i ofiarami. Koncepcja
Aszy miała leż dla ludzi wymiar etyczny, dlatego ceniono prawdę, odwagę
l im zeiwość. Ci, którzy nie stosowali się do zasad Aszy, byli nikczemnikami,
|n iilclntiy mi siłom zła (aw. Drudż). Wielką wagę przywiązywano do uroczy­
li \ i li przysiąg i układów. Przysięgami opiekował się ApąmNapat („Wnuk/
Potomek Wód1’; indoirański Waruna), układami zaś Mithra, wiązany z ogniem
i słońcem, Obu tych bogów tytułowano awestyjskim określeniem Ahura
hm" (ind. Asura). Mithrze towarzyszyły bóstwa niższego rzędu, takie jak
Sraosza „Posłuszeństwo**, Arsztat „Sprawiedliwość*', Hnmwfifcli „Odwaga"
i Airjaman „Przyjaciel" „Towarzysz”. Chwarenah uosabiała boską łaskę
lub chwałę, będącą przymiotem władców, herosów i kapłanów. Indoirański
Nairjosangha w Gatkach stał się posłańcem Ahura Mazdy. Główne miejsce
w panteonie zajmował Ahura Mazda, „Pan Mądrości” (w Rygwedzie okreś­
lany jedynie jako Asura, czyli „Pan”). Wcześni Irańczycy nazywali swych
bogów „Nieśmiertelnymi”, aw. Amesza. Używano też tytułu „Jaśniejący”
(aw. daewa, wedyjskie dewd).
W okresie przed Zarathusztrą w panteonie irańskim doszło do pewnych
zmian, które różnicowały go od tradycji indoirańskich. Mithra uosabiający
lojalność w umowach stał się bogiem wojny i sędzią, przyjął nawet cechy
bóstwa Słońca. Wedyjscy Hindusi nie znali Werethragny (przedstawianego
często jako dzik), boga zwycięstwa, „stworzonego przez Ahury” (zamiast
niego czcili Indrę).
Kosmogonię pojmowano jako stworzenie świata przez bogów przebie­
gające w siedmiu etapach, jednym z nich było stworzenie Praczłowieka
Gajomaretana („Życie śmiertelne”), uśmierconego przez bogów. Pierwszym
człowiekiem, który umarł śmiercią naturalną, był Jima zwany Chszaeta,
dobry pasterz, opiekun życia i pierwszy król, władca Eranweżu. Stanowił
on odpowiednik indyjskiego boga śmierci Jamy, w literaturze nowoperskiej
występuje jako Dżamszid. Dusze zmarłych ludzi (aw. urwań) udawały się
do królestwa zmarłych, przechodząc Czinwat Peretu „Most podziału” (dosł.
„Most tego, który dzieli”), gdzie oddzielano dusze przeznaczone do raju od
tych, które pozostawały w sferze ciemności. Aby dostąpić pełni bytowa­
nia w świecie zmarłych, dusze wymagały ofiar i modłów. Ciała zmarłych
składano w ziemi. Istniała wiara w zmartwychwstanie ludzi, kiedy ciało
łączyło się z duszą.
IJusze niektórych zmarłych określano mianemfrawaszi (stp.fravarti, pahl.
fraward,frawahr). Opowiada o nich awestyjski Jaszt 13, zwany Frawardin
Jaszt. Geneza kultu frawaszi pozostaje niejasna, niektórzy widzą w nim twór
zaratusztriański. Koncepcja frawaszi jest rdzennie irańska, ale częściowo
nałożyła się na stary indoirański kult dusz urwan. Frawaszi były istotami
żeńskimi, przypominającymi germańskie walkirie. Możliwe, że były to za­
sadniczo dusze zmarłych władców i bohaterów, w przeciwieństwie do dusz
ludzi z niższych warstw. Ogólnie wierzenia wczesnych Irańczyków wyka­
zują silne podobieństwa do wierzeń indyjskich Ariów. Także terminologia
polityczna, społeczna i gospodarcza u obu ludów była zbliżona.

LUDY ZACHODNIEGO IRANU WOBEC EKSPANSJI ASYRII

I URARTU (IX-VII WIEK)

W IX w. ekspansja Asyrii w kierunku zachodniego Iranu stała się czyn­

nikiem determinującym historię regionu aż do połowy VII w. W wiekach

54
 VIII VII ważną rolę w dziejach północno-zachodniego Iranu odegrało
państwo Urartu. Natomiast w Iranie południowo-zachodnim silną pozycję
zachowywał wówczas Elam. Obszary gór Zagros położone między Urartu
mi północy a Elamem na południu podzielone były między liczne państew­
ku, W rejonie dzisiejszego miasta Sulaimanija znajdowało się władztwo
Zamua. Szczególnie istotną rolę, zwłaszcza w VII w., odegrał kraj Manna,
lokalizowany na południowy-wschód od jeziora Urmia. Jedno z centrów
Manna, Zibia, identyfikowane jest ze stanowiskiem koło wsi Ziwije (42 km
im wschód od Saqqez), znanym z odkrycia skarbu pochodzącego z VII w.
Poświadczonych jest kilka innych niewielkich państewek w zachodnim
Zagros, w tym Allabria, Ellipi, Bit-Hamban i Kiszessim.
( )il początku IX w. Asyryjczycy podejmowali częste wyprawy w góry
Zagros. Aszurnasirpal II (883-859) utworzył z podbitych tam ziem pro­
wincję Zamua. W źródłach asyryjskich drugiej połowy IX w. pojawiają się
pU*t wsze wzmianki o ludach iranojęzycznych - Persach i Medach. Pierwsza
Informacja o kraju Parsua, czyli ludzie Persów, w górach Zagros na wschód
nil Asyrii pochodzi z 843 r. w związku z kampanią wojenną asyryjskiego
k róln Sal manasara III (858-824). W roku 835 (25. rok panowania) władca ten
/aalakował zbuntowany kraj Namri i jego władcę r
Ianzu, którego Asyryjczy-
i v usadzili na tronie dziewięć lat wcześniej. Ścigając Ianzu, Salmanasar III
wlnignąl do kraju Parsua i otrzymał trybut od jego 27 władców (mowa jest
u „królach"Iszarrani, dokumentuje to tzw. czarny obelisk Salmanasara III).
NłtNlępnie Salmanasar złupił kraj Messu, kraj Medów (A-ma-da-a-a), kraj
Amziusz i Harhar. W annałach króla Szamsziadada V (823-811) zawarto
kolejne informacje o atakach na Parsua i Medów, przy czym wymienione
nil liczne imiona ich książąt. Przynajmniej kilka z nich to formy irańskie.
Inskrypcje kolejnego półwiecza wyliczają kilka ekspedycji skierowanych
Itłównic przeciwko Medom, ale kraj Parsua jest też wymieniany.
W pierwszej połowie VIII w. kraje Parsua i Manna występują jako
nhlekty lilaków rywala Asyrii - Urartu (z centrum nad jeziorami Wan i Se-
»\ mi) Przy kładowo urartyjski król Argiszti I poprowadził wielką wyprawę
pi scciwko Parsua ok. 784-783 r. Zmuszony do sojuszu z Urartu kraj Parsua
/hi /i|l zagrażać asyryjskim wasalom i sojusznikom w górach Zagros. Do­
p ito wyprawy Tiglatpilesara III (744-727) przywróciły dominację Asyrii
w regionie.
<)gólnie można stwierdzić, że przekazy asyryjskie i urartyjskie IX-VII w.
IhmIn|i| nu południe od władztwa Manna kraj Parsua (w niektórych przekazach
huNumusz), który można lokalizować w irańskim Kurdystanie, zapewne
w rejonie dzisiejszego miasta Sanandadż albo koło Mahi Daszt. Władztwo
u zbliżonej nazwie (Parsamasz/Parsumasz) znane jest od VII w. także dużo
ilnlej nu południe, na kresach Elamu, na obszarze dzisiejszego Farsu. Istnienie
podobnej nazwy kraju w dwóch różnych regionach Iranu może dowodzić
migracji grup irańskich, określających się jednym mianem. Musi tutaj cho-
il/k’1 o Persów. Innym irańskim ludem byli Medowie skupieni w regionie

55
pomiędzy 1lamadanem, Zandżanem i Teheranem. Zamieszkane przez Medów
księstwa istniały także w pasie Zagrosu na zachód od Hamadanu.
W okresie od IX do VII w. ważną rolę w dziejach zachodniego Iranu
i Zakaukazia odgrywało państwo Urartu, rywalizujące zaciekle z Asyrią
za panowania Menui, Iszpuini, Argiszti I i Sarduri II (IX-połowa VIII w.).
W drugiej połowie VIII w. Urartu parokrotnie zostało pokonane przez
wielkiego wroga. Mimo porażek kolejni władcy prowadzili aktywną po­
litykę w północno-zachodnim Iranie. Za Argiszti II (713-685) rozwijała
się ekspansja na wschód w kierunku Morza Kaspijskiego, a jego następca,
Rusa II (685-645), był aktywny i w Iranie, i Azji Mniejszej. Rozwój Urartu
w VII w. pełen jest zagadek. Ostatni królowie znani przekazom asyryjskim
to Rusa II oraz Sarduri III, panujący do lat 40. VII w. Później rządzili Ru­
sa III, syn Erimeny, oraz Sarduri IV, znani z napisów urartyjskich, zwłaszcza
z Teiszebaini (Karmirblur).
Za Tiglatpilesara III (745-727) Asyria przeszła od łupieżczych wypraw do
polityki szerokiej aneksji obszarów Zagrosu. W 744 r. kraj Parsua z miastem
Nikur przekształcono w prowincję Asyrii. W paru kolejnych latach celem
ataków Asyrii stała się Media, w tym twierdze Araziasz, Kiszessu i Zakruti.
Głównymi łupami Asyryjczyków były lazuryt, konie i bydło oraz wyroby
z brązu. Z zajętych ziem utworzono prowincję Bit-Hamban. W 737 r. Asy­
ryjczycy przystąpili do dalekiej wyprawy, przecinając Medię i dochodząc
do Wielkiej Pustyni Słonej. Ponadto zdobyli twierdzę Sibur w dolinie rzeki
Zandżan-czaj. Jeszcze w IX w. była to część kraju Gizilbunda, teraz zali­
czano ją do ziem Medów, co pośrednio świadczy o wzroście znaczenia tych
ostatnich. W annałach Tiglatpilesara III mowa jest o „potężnych Medach”,
0 miejscu zwanym Niszai (zapewne słynna równina Nesai ze stadami koni)
1 o górze Bikni, identyfikowanej jako Demawend (identyfikacja z Badach-
szanem, zaproponowana przez F. Vallata, jest nieprawdopodobna). Tiglatpi-
lesar III zmienił stosunek do Manna i Ellipi, starając się pozyskać te kraje
jako wasali Asyrii w rozgrywce przeciwko Urartu. Za króla Iranzu (737-717)
Manna stało się silnym państwem i pozostawało w sojuszu z Asyrią, podobnie
jak Ellipi. W ten sposób Tiglatpilesar stworzył strefę buforową przeciwko
ekspansji Urartu w rejonie gór Zagros.
Za Sargona II (721-705) kraje zachodniego Iranu stanęły w ogniu walk
między Asyrią a Urartu. Król Urartu Rusa I w sojuszu z Zikirtu doprowa­
dził do buntów niektórych prowincji w Manna, skierowanych przeciwko
Azie, wasalowi Asyrii. Sargon interweniował parokrotnie. W 716 r. starał
się spacyfikować region, wkroczył do Manna, powiększył prowincję Parsua
oraz przyłączył część ziem Medów do nowej prowincji Harhar. Później Har-
har podzielono na okręgi Kar-Kaszszi, Saparda i Madaia, nadając im dużą
autonomię. Oprócz Harhar Sargon utworzył też prowincję Kiszessim.
Jednym ze zbuntowanych namiestników z kraju Manna był niejaki
Bagdattu z Uiszdisz. Jego imię to niewątpliwie irańskie miano Bagadata.
W 715 r. Sargon pojmał namiestnika Daiaukku/Daiukku z mannejskiej

56
prowincji Missi i zesłał go do Syrii, Także i to imię jest irańskie. Można
/ulem wnioskować, że obecność Irańczyków stawała się w regionie Zagrosu
t oni/ bardziej wyrazista w ciągu VIII w. i że zajmowali oni wysoką pozycję
iłiiwet w tych krajach, gdzie większość ludności była zapewne nieirańska,
jak w Manna. W 714 r. Sargon spustoszył ziemie sojusznika Urartu, króla
Miliitti z Zikirtu. Połączone siły Rusy I i Mitatti zostały pokonane przez
Asyryjczyków pod górąUausz (zapewne Sahand). Dzięki temu sukcesowi
Asyria odzyskała hegemonię w rejonie Urmii, wzmacniając jednocześnie
swego wasala Manna. W kolejnych wyprawach Sargon II atakował parokrot-
me Medów, przy czym teksty asyryjskie nazywają ich „potężnymi”.
Syn Sargona II Sanherib (704-681) także przejawiał aktywność w rejonie
/ngiosu. Jedna z jego ekspedycji była skierowana przeciwko nielojalnemu
wImley Ellipi, noszącemu typowo irańskie imię Aspabara (702). Przy tej okazji
Nttnherib otrzymał trybut od „dalekich” Medów. Wydaje się, że wyprawa
Nanheriba z 702 r. była ostatnią zdobywczą kampanią asyryjską w górach
/tigros. W początkach VII w. liczne władztwa zachodniego Iranu podjęły
milkę z Asyrią, tworząc koalicję z udziałem Elamu, który w 694 r. dokonał
Inwazji na Babilonię. W 691 r. król Elamu w sojuszu z Babilonią, Parsua,
I llipi, Anszan i innymi pokonał Asyryjczyków pod Halule nad rzeką Ty-
Miys, W kilku kolejnych latach Asyryjczycy byli zaangażowani w walki na
południu, zdobywając Babilon (689). Tymczasem władza ich w zachodnim
Imnic słabła stopniowo, do czego przyczyniła się obecność nowych ludów,
mianowicie grup Kimmerów oraz Scytów.
Pochodzący ze stepów nadkaspijskich Kimmerowie (asyr. Gimirrayu)
pojawili się w Azji Zachodniej w końcu VIII w., przechodząc przez tereny
I liiutu i pustosząc anatolijską Frygię. Kilkanaście lat po nich pojawili się
nowi przybysze ze stepów zza Kaukazu, Scytowie (asyr. Iszkuzayu). Więk­
sze grupy Kimmerów osiedliły się w Kapadocji (tereny Anatolii), natomiast
yIowie założyli swe władztwo na terenie zachodniego Azerbejdżanu,
iwuncgo później Sakaseną(w rejonie jeziora Urmia). Różne grupy Kimme-
tów i Scytów (w źródłach z Mezopotamii często nie ma zróżnicowania tych
ludów) pojawiają się w wydarzeniach VII w. w Iranie i Asyrii. Zagrożenie
łp strony koczowników stało się dla Asyrii niezwykle uciążliwe za panowa­
niu Asarhaddona (680-669). Kimmerowie pod wodzą Teuszpy zaatakowali
wówczas Asyryjczyków, zostali jednak pokonani w Hubusznie na terenie
A/ji Mniejszej (679). Bezpośrednio po tym jakieś oddziały kimmeryjskie
służyły w armii Asyrii. Być może niektóre grupy koczowników zostały
hft|emnikami na służbie Asarhaddona.
W latach 70. VII w., gdy Manna stanęło do otwartej walki z Asyrią,
układ sił w górach Zagros zmienił się zupełnie. Jako aktywni uczestnicy
zmagań pojawiają się Scytowie oraz Kimmerowie, stojący wówczas po stronie
Manna, Asyryjczycy pokonali głównego sojusznika Mannejów, króla Scytów
imieniem Iszpakaia (ok. 676). Mimo to ataki scytyjskie podejmowane od
strony kraju Hubuszkia na południc od jeziora Wan oraz Mannejów były

57
kontynuowane. A syryjczycy podjęli rokowania / królem „kraju Is/k u za"
(czyli Scytów) Partatua (u Herodota Protothyes), Mowa była o ślubie córki
Asarhaddona z królem Scytów.
Kłopoty Asyrii natychmiast wykorzystali Medowie. Sytuacja była tak
niebezpieczna, że nawet pobranie trybutu z asyryjskich prowincji na kresach
Medii i w górach Zagros stało się ryzykowne, więc Asarhaddon radził się
w tej sprawie wyroczni (ok. 676).
Trzech władców Medów wysłało mniej więcej w tym czasie poselstwo do
Niniwy z bogatymi darami, które stanowiły konie i lapis-lazuli, zabiegając
0 wsparcie Asyrii przeciwko wrogom, którzy chcieli ich obalić. Byli to Uppis
z Partakka, Zanasana z Partukka oraz Ramateia z Urakazabarna. Wojska
asyryjskie dokonały dalekiego rajdu przez ziemie Medów, docierając do kraju
Patuszarri (staroir. Patiszhwara, zapewne na zachód od późniejszego regionu
Chwar, czyli Choarene w zachodnim Chorasanie) na północny wschód od
góry Bikni. Pojmano m.in. władców miast imieniem Szitirparna (staroir.
Czithrafarnah) oraz Eparna. Co prawda pomoc asyryjska umożliwiła oba­
lonym władcom odzyskanie panowania, ale sytuacja w regionie wymykała
się coraz bardziej asyryjskiej kontroli. Wystarczy zauważyć, że w czasie
ekspedycji do kraju Patuszarri Asyryjczycy poważnie liczyli się z atakiem
Medów z Sapardy, formalnie uznających władzę Asyrii. Podczas pobierania
trybutu w medyjskich regionach Bit Kari (zapewne Kar-Kaszszi), Madaia
1 Saparda obawiano się wrogich napaści.
Pośród asyryjskich dokumentów zachowały się teksty uroczystych przy­
siąg składanych Asarhaddonowi przez władców medyjskich, m.in. przez
Ramateię z kraju Urakazabarna. Powszechnie traktuje się te dokumenty
jako traktaty wasalne. Ostatnio jednak niektórzy badacze uznają je za tek­
sty przysiąg składanych przez wodzów gwardii królewskich stacjonujących
w Asyrii, szczególnie gwardii przybocznych następcy tronu Aszurbanipala.
Dokumenty takie dotyczą siedmiu władców, z których trzech to niewątpliwie
Medowie, pozostali zaś to książęta z różnych regionów gór Zagros.
Asyryjskie wysiłki nie zapobiegły wielkiemu buntowi, na którego czele
stanął Kasztaritu (staroir. Chszathrita), władca Kar-Kaszszi. Pozyskał on in­
nych medyjskich władców (Dusanni z Saparda oraz Mamitiarszu z Madaia),
atakując miasta Kiszessim, Kilman koło Harhar, Szubara i inne centra. Do
sojuszu tego należeli Kimmerowie i/lub Scytowie oraz Mannejowie. Praw­
dopodobnie wsparcia udzielił Elam. Tak zatem do walki z Asyrią stanęły
główne ludy ówczesnego północno-zachodniego Iranu. Akcja Kasztaritu
dowodzi, że dominacja Asyrii nad Medami kończyła się. Po raz pierwszy
wojska medyjskie ukazane są w akcjach oblegania miast. O wyniku rebelii
nie ma dokładnych wiadomości. Prawdopodobnie siły zbrojne Kasztaritu
stanęły na przełęczach prowadzących z Zagrosu do Mezopotamii, ale dalszą
inwazję zatrzymano. Powodem mogła być postawa Scytów, którzy okazali
się nowym zagrożeniem dla Medów. W asyryjskim liście z ok. 669 r. Media
jest wymieniona obok Urartu, Manna i Hubuszkia jako niezależne państwo.

5H
4. Mezopotamia i ludy Iranu w IX-VII w. przed Chr.
W tym samym czasie Manna zyskało na sile, zdobywając wielo pogranicz­
nych dystryktów kosztem Asyrii.
W okresie panowania Aszurbanipala (668-627) brakuje faktycznie in­
formacji asyryjskich o rozwoju sytuacji w Medii. Aszurbanipal nie był
w stanie trwale powstrzymać postępującej słabości państwa. Atak na Manna
niezupełnie się powiódł (nie udało się zdobyć stolicy kraju Izirtu), ale Asy-
ryjczyczy doprowadzili tam do przewrotu, w wyniku którego nowy władca
kraju, Ualli, stał się ich sojusznikiem. Jedyna wzmianka o Medach z czasów
Aszurbanipala (i ostatnia taka wzmianka w tekstach asyryjskich) dotyczy
bitwy Asyryjczyków z trzema „zbuntowanymi” książętami medyjskimi,
stoczonej zapewne przy okazji wyprawy na Manna (ok. 656). Aszurbanipal
musiał walczyć także z Urartyjczykami, atakującymi asyryjskie prowincje
w górach na północnym wschodzie od Asyrii. Ogólnie jest to zatem obraz
strategicznej defensywy Asyrii, próbującej zachować dawny stan posiadania.
Wydaje się, że asyryjskie prowincje w górach Zagros, a zatem Parsua, Bit-
Hamban, Kiszessim i Harhar, w dużym stopniu nie podlegały już władzy
Asyrii. Takiemu stanowi rzeczy sprzyjało zaangażowanie Asyrii na innych
frontach, zwłaszcza przeciwko Elamowi, Babilonii i Egiptowi. Aszurbani­
pal pięciokrotnie wyprawiał się przeciwko Elamowi, ale w związku z tymi
kampaniami nie ma wzmianek o Medach.
Niektóre państwa zachodniego Iranu, w tym Elam i „Qutium” (identyfika­
cja z ówczesną Medią jest prawdopodobna) wsparły na przełomie 653 i 652 r.
wielki bunt Babilonii przeciwko Asyrii, stłumiony w 648 r. Aszurbanipal
zaatakował następnie Elam i zdobył jego stolicę Suzę (646). Pod wrażeniem
tej wiktorii Kurusz I (Cyrus I), król Parsumasz, wysłał do Niniwy swego
syna Arukku jako zakładnika. Były to ostatnie - efermeryczne zresztą -
sukcesy Asyrii w zachodnim Iranie.

PAŃSTWO MEDÓW

W asyryjskich źródłach Medowie umieszczani są na obszarze gra­

niczącym z Manna na północnym zachodzie, z Ellipi i Elamem na południu
oraz z rejonem góry Bikni (Demawend?) na wschodzie. W przekazach asy­
ryjskich nie ma informacji o jednym państwie medyjskim, lecz są wzmian­
ki o wielu miastach i władcach Medów. W kontaktach Asyrii z Medami
można dostrzec pewne etapy. W pierwszym, Asyryjczycy podejmowali
głównie ataki łupieżcze na ziemie Medów (znanych jest kilkanaście napa­
dów w okresie od 835 do 766 r.). W czasach Tiglatpilesara III (744-727)
i Sargona II (721-705) Asyria prowadziła akcję aneksji i kolonizacji na
terenach gór Zagros. Władcy późniejsi - Sanherib (704-681) i Asarhaddon
(680-669) - sporadycznie tylko interweniowali w prowincjach medyjskich.
Od Aszurbanipala (668-627) brakuje już - z wyjątkiem pojedynczej
wzmianki - jednoznacznych świadectw asyryjskich o Medach. Następnie

60
 w latach 613 610 pojawiają się oni juko wielka potęga, która razem z Ba­
bilonii zniszczyła Asyrię.
() początkach państwa Medów informuje dokładnie grecki historyk He-
rodot w tzw. opowieści medyjskiej (gr. „Medikos logos”, Dzieje, 1.95-130).
W wersji Herodota twórcą państwa Medów jest Deiokes, który założył
likbutanę (stp. Hagmatana) i rządził 53 lata. Jego syn i następca Fraortes
podbił Persów i po 28 latach panowania zginął w bitwie z Asyryjczykami.
Kolejny król, Kyaksares, rządząc 40 lat, zreorganizował armię, zawarł sojusz
/ 1inbiionią i pokonał Asyrię. Ostatnim królem Medii był Astyages, panujący
W lut i obalony przez Cyrusa Wielkiego około 550 r.
Postać o imieniu Deiokes występuje w przekazach asyryjskich - Daiukku
to lokalny przywódca (namiestnik o tytule szaknu) z obszaru kraju Manna
w gór ach Zagros, deportowany przez Sargona II w 715 r. do Syrii. Co prawda
Identyfikacja tego dostojnika z Deiokesem Herodota jest raczej niemożliwa,
ule nic przekreśla to historyczności tego ostatniego. Warto zaznaczyć, że imię
I Mnkcs jest irańskie i brzmiało faktycznie Dahyuka - (od dahyu- „kraj”).
Pojawia się ono w tzw. tekstach fortyfikacyjnych z Persepolis (PFT) oraz
|w formie Daikku dla króla medyjskiej Sapardy) na steli asyryjskiej odkrytej
u północnym Iranie.
W relacjach asyryjskich o Medii VII w. nie występuje żaden przywód-
Hi i) imieniu Fraortes (stp. Frawartisz). Jest natomiast znany Kasztaritu
(i liN/athrita), jeden z trzech wodzów przewodzących rebelii przeciwko
Asyrii, pochodzący z miasta Kar-Kaszszi (zapewne w kraju Bit Kari). We-
illug niektórych iranistów Kasztaritu i Herodotowy Fraortes to faktycznie
In mmma postać.
Kclację Herodota o Medii, w tym szczególnie poczet jej władców, można
nieme jako ogólnie dość wiarygodną. Co prawda mało dokładne są jego
Informacje o Deiokesie i Fraortesie, ale ich imiona odpowiadają realnym
imionom władców medyjskich. Data początku panowania Fraortesa (ok. 675),
h yn łkająca z relacji Herodota, pokrywa się w przybliżeniu z początkiem
u ielk icj rebelii Medów za Kasztaritu w latach 70. VII w. W świetle znanych
luk tow rewolta ta stanowiła przełomowy moment w dziejach Medów, dopro-
* suI/ 1 la bowiem do zdobycia niezależności od Asyrii przez główne plemiona
mnlv|skie. Możliwe jest, że atak Medów (zwanych w tekstach babilońskich
i Milimn) na Asyrię około 653-652 r. zakończył się niepowodzeniem wskutek
Hipupodziewanego najazdu Scytów występujących po stronie Aszurbanipala.
i hl lego momentu trwało w części Azji „panowanie” Scytów (rzekomo ok.
JN lal), obejmując okres do ok. 625/624 r. Powstaje zatem dość spójny obraz,
lii* /tu v dane Herodota i asyryjskich kronik. Od ok. 625/624 r. władał Medią
pi $e/ 40 lat Kyaksares, postać dobrze znana w wielu przekazach. Podana tu
i htonologia jest hipotetyczna, ale w obecnym stanie badań żadna inna nie
tyydnje się bardziej przekonująca.
Piawdziwym twórcą potęgi Medów był Kyaksares, wedle Herodota
|l M, 1,103-107) syn Fraortesa i ojciec Astyagesa. Imię Kyaksares (staroir.

61
I luwachsztrn) poświadczone jest w formie \ laksalar/l Jksalar w dokumentach
asyryjskich końca VIII w.; w 714 r. władca o tym imieniu, panujący w Za­
gros, płacił trybut Sargonowi II. W tekstach babilońskich okresu 615 610
imię króla Kyaksaresa brzmi Umakisztar. Herodot podaje, że Kyaksares wal­
czył z Asyrią, gdy zaatakowali go Scytowie Madyesa, którzy pokonawszy
Medów, rządzili 28 lat w Azji. Fakt ataku scytyjskiego jest bardzo prawdo­
podobny, ale Kyaksares (zm. ok. 585/584) raczej jeszcze nie był na tronie.
Później Kyaksares pozbył się Scytów podstępem - zaprosił ich na ucztę
i zabił. Abstrahując od barwnych szczegółów, historia walk Medów ze Scy­
tami jest zasadniczo wiarygodna. Możliwe, że następne kroki Kyaksaresa
dotyczyły konsolidacji i rozszerzenia imperium na terenie Wyżyny Irańskiej.
Prawdopodobnie wtedy uzależniono Persów.
Kyaksares odegrał główną rolę w zniszczeniu Asyrii. W tej walce natural­
nym sojusznikiem Medów stała się Babilonia, która za Nabopolasara (626#
605) zbuntowała się przeciwko władzy Asyrii. W kronikach babilońskich
Medowie nazywani są albo Ma-da-a-a, albo Umman-manda (w znaczeniu
„barbarzyńcy”). Kiedy w 616 r. Babilończycy pokonali siły Asyrii i Man­
na pod Qablinu nad Eufratem, Kyaksares zapewne pustoszył kraj Manna.
W 615 r. Medowie zajęli prowincję Arrapha, a rok później zdobyli Aszur,
zagarniając tam ogromną zdobycz (i niszcząc liczne dokumenty archiwalne
dotyczące stosunków Asyrii z książętami medyjskimi - obawiano się za­
pewne kompromitacji niektórych dostojników medyjskich). Król babiloński
Nabopolasar przybył do splądrowanego już miasta, gdzie zawarto sojusz
Medii i Babilonii, przypieczętowany ślubem Kyaksaresa i córki Nabopo-
lasura. Połączone siły Medów i Babilończyków zdobyły w 612 r. Niniwę,
liimiijc tym samym potęgę znienawidzonej Asyrii. Dwa lata później wojska
sojusznicze zajęły asyryjski Harran. W 605 r. Babilończycy rozgromili pod
Karkemisznad Eufratem i pod llamat armię egipską, wspieraną przez resztki
sil asyryjskich. Czy Medowie brali udział w tej kampanii, nie jest wiadome.
Jako żc informacje o Medach w źródłach babilońskich są po 610 r. bardzo
skąpe, należy uznać, że nie angażowali się oni politycznie w Mezopotamii,
koncentrując się na terenach Iranu. Po upadku Asyrii ukształtował się zatem
nowy porządek na Wschodzie. W Azji głównymi potęgami stały się Media,
Babilonia i Lidia (zachodnia Azja Mniejsza).
Polityka Kyaksaresa w samym Iranie i na Zakaukaziu może być rekon­
struowana tylko hipotetycznie. Wedle pośrednich wskazówek panował on
w Partii i Hyrkanii oraz ostatecznie podbił Manna. Przypuszcza się, że
także Urartu uległo Medom. Teksty babilońskie poświadczają, że jeszcze
w końcu VII w. armie babilońskie operowały kilkakrotnie przeciwko Urartu
i były obecne nawet we wschodniej Anatolii. Potem jednak tereny te zna­
lazły się pod dominacją medyjską. Gdy Medowie zaczęli zapuszczać się do
wschodniej Anatolii, doszło do konfrontacji z potężnymi Lidami z zachodniej
Azji Mniejszej. Ostatnim wydarzeniem związanym z Kyaksaresem była
bitwa z Lidami nad rzeką Halys. W jej trakcie doszło do zaćmienia Słońca

62
 maja 585), Walki zakończyły się pokojem dzięki mediacji Syennesisa,
władcy Cylicji. Granicą między Medią a Lidią stała się rzeka Halys. Krótko
po tym wydarzeniu Kyaksares zmarł (ok. 584).
Ostatnim królem Medów był Astyages (babiloński Isztumegu), syn
Kyaksaresa, panujący 35 lat (ok. 585/584-550). Imię jego, staroirańskie
Kn/ti-waiga, oznacza „miotający włócznią”. Jako następca tronu poślubił
im kę Iidyjskiego króla Alyattesa. Większość przekazów (zwłaszcza Herodot)
odnosi się do ostatnich lat Astyagesa, kiedy walczył z Cyrusem, wasalnym
władcą Persów, którego matka Mandane była córką Astyagesa. Według
I Imnłota (1.107-130), opierającego się na wspomnieniach medyjskiego rodu
I lat pagidów osiadłego w Likii w Azji Mniejszej, Cyrusa do rebelii przeciwko
lUiadkowi nakłonił dostojnik Astyagesa Harpagos. Cyrus pokonał Astyagesa
i \\/ii|l go do niewoli, gdzie traktował go z respektem. W wersji Ktezjasza
ę Knidos pojmanego Astyagesa zamordował niejaki Oibaras bez wiedzy
t yniNU. Szczegóły na temat walk Cyrusa i Astyagesa podają Ktezjasz,
luMyn oraz dwa teksty babilońskiego króla Nabonida. W dwóch bitwach
/buntowany Cyrus został pokonany. Dopiero w trzeciej, stoczonej koło
Pusmgadai (obecnie Pasargady) odniósł zwycięstwo (550). Teksty Nabonida
(Mrcy/ują, że armia Medów zbuntowała się przeciwko ich królowi i wydała
go ( vi usowi. Ten zaś zajął Ekbatanę i złupił miasto. Wskutek zdrady części
arystokracji medyjskiej ijej poparcia dla Cyrusa imperium medyjskie upadło
*to /poczęła się epoka panowania perskich Achemenidów.
<hl długiego czasu uczeni spierają się o wiarygodność informacji Hero-
*I*Ma nu temat Medii, zestawiając je ze stosunkowo skąpymi danymi tekstów
rt«*vi v|skieh i babilońskich. O ile w wielu wcześniejszych pracach wysoko
IHiiłiano wartość przekazu Herodota, o tyle w ostatnim czasie często kwe­
stionuje się ją zupełnie. Sceptycy wskazują, że opowieść o Medii, w tym
Mi /c gól nie historia Deiokesa, to rzekomo wytwór grecki, niewiele mający
wspólnego z realiami irańskimi. Negowanie wiarygodności Herodota pro-
wnd/i do radykalnego wniosku, iż nie było w ogóle imperium Medów. Ci
Ityli bowiem rzekomo zdolni najwyżej do okresowych nietrwałych sojuszy
i wypraw wojennych, ale nie do stworzenia silnego państwa (H. Sancisi-
Wwidonburg, R. Rollinger). Taki hiperkrytycyzm jest jednak przesadny
i pozbawiony uzasadnienia. Bliższa analiza przekazu Herodota dowodzi, iż
l^nnhi u/ Medów zawiera zasadniczo wiarygodne informacje. Przykładowo
tl?i#yfttkic podane przezeń imiona władców medyjskich są poświadczone
* ti kstuch asyryjskich, babilońskich i perskich (to samo dotyczy także
\ i s |nk iego Protothyesa/Partatuy), chociaż informacje na temat długości ich
jtwMowania i dokonań, zwłaszcza w przypadku dwóch pierwszych (Deiokes
i ł iuoiIcs), nie zasługują na pełne zaufanie.
Nm*ma potrzeby zakładać, że państwo Medów było za Kyaksaresa w pełni
•ieiihuli/owanym tworem. Medowie nie byli bowiem jednolitym ludem,
mm mi wyraźnie wskazują zarówno przekazy asyryjskie, jak i klasyczne.
HtHodot /na sześć plemion medyjskich: Arizantów, Bousaiów, Paretakenów,

63
Strouksatów, Boudiów ora/ Magów. Konkretne informacje o tych plemionach
niemal nie istnieją. Paretakenowie (może identyczni / Partakku/Partukku
źródeł asyryjskich?) to zapewne mieszkańcy rejonu późniejszego Isfahanu.
Magowie byli kastą kapłańską, wiązaną niekiedy z Raga, miastem będącym
później silnym ośrodkiem zaratusztrianizmu. W świetle tekstów asyryjskich
na terenie zachodniego Iranu istniały w VIII-VII w. silne miasta i twier­
dze Medów. W dokumentach tych Medowie pojawiają się nieustannie jako
mieszkańcy warownych osad typu zapewne takiego, jak zbadane przez ar­
cheologów Godin-tape. Miastami Medów rządzili władcy tytułowani przez
Asyryjczyków bel alani (dosłownie „pan miasta”). Przekazy asyryjskie
(i urartyjskie) dowodzą, że fortece były często centrami regionów o ludności,
którą można szacować na co najmniej 15-20 tys. głów. Stolicą Medii była
w VI w. Ekbatana (bab. A-gam-ta-nu).
W listach łupów asyryjskich zwracająuwagę bogactwa krajów rejonu gór
Zagros. Na czołowym miejscu są konie, dalej metale (brąz, miedź, złoto,
srebro), wyliczano też bydło, tkaniny i wino. Po jednej z ekspedycji Tiglat-
pilesar III nałożył na kraje Zagrosu trybut w wysokości 9 ton lapis-lazuli
i 15 ton wyrobów brązowych. Asyryjczycy stosowali masowe deportacje
ludności. Sargon II osadził w prowincji Harhar i w „miastach Medów” jeńców
z Syrii oraz Izraelitów z Samarii (por. II Księga Królewska 17.6).
Archeologicznie dobrze udokumentowane sąmedyjskie stanowiska Godin-
-tape (w dolinie Kangawar), Tape Nuszidżan koło Malajer oraz Baba-dżan.
W Godin (poziom II) odkryto warownię, obejmującą swymi murami liczne
zabudowania, w tym wielkq salę z 30 kolumnami. Nuszidżan to imponująca
forteca wznosząca się na szczycie samotnej skały. Faza I obejmuje okres ok.
750 600. Twierdzę opuszczono ok. 600 r., przy czym brak śladów zniszczenia.
W jej obrębie był magazyn, sala kolumnowa oraz dwie świątynie. Jedna z nich,
w kształcie wie£y, obejmowała ołtarz ognia. Ołtarz ten przed opuszczeniem
twierdzy przez jej mieszkańców starannie zabezpieczono. Obraz oparty na
badaniach w Baba-dżan jest inny - twierdza istniała w IX-VIII w., a w VII stu­
leciu pozostawała niezamieszkana. Pośród zabytków przypisywanych Medom
należy wymienić m.in. złotą plakietę z Ziwije z charakterystycznym mezopo-
tamskim motywem drzewa życia i szeregami zwierząt. W późniejszej perskiej
inskrypcji fundacyjnej z Suzy wymienieni są właśnie Medowie (obok Egipcjan)
jako złotnicy pracujący tam dla Dariusza I (521-486). Coraz intensywniejsze
stają się badania Ekbatany (Hamadan), dawnej stolicy Medów, ale jak dotąd
nie przyniosły one obfitych materiałów epoki przedsasanidzkiej.
Medowie znani byli jako świetni jeźdźcy, a ich konie otaczała szczegól­
na sława. Już w VII w. Medowie jawili się Asyryjczykom jako „potężni”
(asyr. dannu\ Asyryjczycy nie określali tak żadnego innego ludu), chociaż
nie stanowili wtedy jedności. W biblijnej Księdze Izajasza (13.18; 21.2)
Medowie uchodzą za potężny lud, potencjalnie wrogi Babilonii, a w Księ­
dze Jeremiasza (51.11, 51.28) mówi się o królach Medów, ich wicekrólach
i namiestnikach (ok. 595).

64
 Język Medów pozostaje słabo znany, gdyż jak dotąd brak oryginalnych mo­
dy jsk ich tekstów. Pewna liczba medyjskich wyrazów (głównie imiona własne
I nazwy geograficzne) poświadczona jest pośrednio w tekstach asyryjskich,
staroperskich, greckich i babilońskich. W świetle tych materiałów wydaje
żc medyjski niewiele różnił się od staroperskiego i awestyjskiego.
Medowie wiele zapożyczyli z kultury i państwowości Asyrii, m.in. ele­
menty sztuki oficjalnej, organizacji państwa i inne. Silne też było oddzia­
ły wiinie Urartu na Medów. Medyjscy władcy od Kyaksaresa używali tytułu
kmin królów”, który zapewne przejęli bezpośrednio z Urartu. Imperium
MimIow to pierwszy wielki organizm państwowy w Iranie. Ich osiągnięcia
kontynuowano w epoce Achemenidów.

m M« >K /ARATHUSZTRA I WSCHODNI IRAN

l'M/1 D AUlliMENIDAMI

Postać Zarathusztry budzi spory od czasów starożytnych, i to we wszyst-

kith istotnych aspektach jego życia, działalności i przesłania. Głównym
iw imlcctwem nauki Zarathusztry jest Awesta (śrp. Abestag), święta księga
#łiirtlUNZtrian. Do tej księgi, przekazywanej pierwotnie w tzw. języku awe-
Myjukitti, istnieje średnioperski przekład i komentarz zwany Zand. Awesta
w /minej obecnie formie spisana została ostatecznie za Sasanidów, przy
i #viii do naszych czasów przetrwały jedynie części tej księgi (najstarszy
Muitumkrypt pochodzi z XIII w., opierał się on na rękopisie z przełomu IX
♦ H w ) W IEuropie poznano Awestę dzięki francuskiemu badaczowi nazwi­
sk ipin A.II. Anąuetil-Duperron (XVIII w.).
Podstawowe informacje o Zarathusztrze znajdują się w hymnach jego
tttHoi hI wn, czyli tzw. Gatkach (Gatha), należących do najstarszych części
hu 'My. Język awestyjski należy do grupy wschodnioirańskich i wykazuje
{tukiiiwicństwo zarówno ze staroperskim, jak i z używanym w Indiach ję-
#\ i h*iii wedyjskim. W Aweście można stwierdzić użycie dwóch dialektów
Młimm ych się chronologicznie. Gathy (Jasna 28-34, 43-51, 53) i kilka in-
Ii tekstów (cztery wielkie modlitwy z Jasny 27) stworzono w dialekcie
llUhmwcstyjskim, natomiast większość innych tekstów reprezentuje dialekt
liłlntloiiwcstyjski.
/iiuitluisztra, syn Pouruszaspy i Dugdhowy, był zawodowym kapłanem
{itinhir). Pośród swoich przodków wymienia on niejakiego Haeczataspę
I hieCat-aspa, czyli „Kąpiący Rumaki”), co wskazuje na środowisko
(liniowców koni. Zarathusztra żenił się trzykrotnie. Znamy z imienia dwoje
i Zarathusztry: syna Isatwastra oraz córkę Pouruczistę, wydaną za
I i#itnittnpę. Pośród zwolenników Zarathusztry występują Kawi Wisztaspa
miii / I uis/aosztra i Dżamaspa. Prorok miał też licznych wrogów - różnych
biłti^t (kuwich) oraz kapłanów (usigów i karpanów) - oddanych Kłamstwu
(life / h‘iult) oraz Wściekłości (aw. Aeszma).

65
 W Gatkach Zarathusztra to natchniony prorok, słuchający Ahura Mazdy
i znający odpowiednie zaklęcia. W późniejszych tekstach awestyjskich Zara-
thusztra jawi się głównie jako admirator dobra i przykładny czciciel bóstw
oraz wróg demonów. Swoją naukę miał usłyszeć Zarathusztra od samego
Ahura Mazdy, objawioną pewnego wiosennego dnia podczas rytuałów ob­
mycia w rzece. Porównuje się niekiedy doświadczenie religijne Zarathusztry
z szamańską ekstazą u ludów syberyjskich i centralnoazjatyckich. Zgodnie
z późniejszą tradycją 70-letni Zarathusztra został zamordowany w świątyni
ognia przez Turańczyka Bratarwahsza.
Imię Zarathusztra (aw. Zarathusztra, śrp. Zardu(ch)szt, nper. Zartoszt/
Zardoszt, gr. Zoroastres) poświadczone jest po raz pierwszy u greckiego
autora Ksanthosa z Lidii (V w. przed Chr.). Etymologia imienia jest nieja­
sna - wiadomo tylko, że aw. -usztra znaczyło „wielbłąd”. Klan Zarathusztry
miał nosić nazwę Spitama. Wyraz ten pojawia się w imieniu sogdyjskiego
wodza Spitamenesa, walczącego z Aleksandrem Wielkim.
Niektóre informacje z Gathów i innych części Awesty wskazują na miej­
sce pochodzenia Zarathusztry, ale opinie specjalistów na ten temat są różne.
Wcześniej często mówiono o Chorezmie, Sogdianie i Baktrii, obecnie akcen­
tuje się raczej rolę Arei i Drangiany/Sistanu. Późniejsze legendy i podania
dowolnie zmieniały ojczyznę proroka, czyniąc niąm.in. Azerbejdżan. Jedno
jest pewne - kolebką zaratusztrianizmu był wschodni Iran i Azja Środkowa.
Zarathusztra działał najprawdopodobniej na obszarze obejmującym Sogdianę,
Baktrię, Drangianę/Sistan i Areię. Lokalizacje działalności Zarathusztry
w Iranie zachodnim (E. Herzfeld) nie odpowiadają faktom. Ważnym czyn­
nikiem jest rozróżnienie miejsca pochodzenia proroka od krajów, w których
reformator zyskał głównych protektorów z Kawim Wisztaspą na czele.
Jeszcze większe spory niż lokalizacja budzi datacja Zarathusztry. W cza­
sach sasanidzkich powszechne było przekonanie, że Zarathusztra działał
258 lat „przed Aleksandrem” (przekazują to pisarze epoki islamskiej Bi-
runi i Mas’udi). Niektórzy iraniści przyjmują tę liczbę za wiarygodną.
Przy takim datowaniu Zarathusztra działałby w pierwszej połowie VI w.
i byłby współczesny Hystaspesowi (Wisztaspie), ojcu Dariusza I Acheme-
nidy. Inni uważają takie datowanie proroka za wynik sztucznej konstrukcji,
zapożyczonej z chronologii babilońskiej. Na podstawie danych greckiego
autora Ksanthosa z Lidii oraz kalendarza chorezmijskiego dochodzi się do
roku 1080 jako daty Zarathusztry. Badaczka wierzeń irańskich M. Boyce
proponuje drugą połowę II tysiąclecia jako czas działalności Zarathusztry.
Ogólnie wydaje się, że ścisłe datowanie Zarathusztry nie jest możliwe.
Można hipotetycznie przyjąć, że prorok ten działał w okresie bezpośrednio
poprzedzającym epokę Achemenidów, przy czym prawdopodobne wydają
się daty w granicach 700-550.
Doktryna, jaką propagował Zarathusztra, była monolatrią, z Ahura Mazdą
jako bóstwem par excellence. Obok Ahura Mazdy istniało jednak wiele in­
nych, drugorzędnych bóstw, w funkcji jego pomocników, będących personi-

66
flkucjnmi określonych konceptów. Stwórcą świata jest Ahura Ma/da. On jest
gwarantem kosmicznego porządku i Prawdy (aw. Asza), przeciwstawionych
tlutosowi i Kłamstwu (aw. Drudź). Stare bóstwa z kategorii Dewów (aw.
, stp. daiwa-, śrp. dew, odpowiednik Dewów z indyjskiej Rygwedy)
iiMiinięto poza sferę Asza. Prorok uważał, że panowanie Dewów nie było
dobre (Jasna 44.20) i że zostały one oszukane przez Złego Ducha Aka Ma­
tmlut, wskutek czego nie potrafiły wybrać między Dobrem a Złem (Jasna
M) (>; ^2.5). Kult Dewów miał być oparty na Kłamstwie, podtrzymywanym
jm/cz wojowników i tych, którzy nie mają stad bydła (Jasna 49.4). Główną
bronią ludzi przeciwko Dewom jest prawidłowe celebrowanie rytuałów
[Jasna 10.6, 58.2, Wd. 19.32). W teologii pahlawijskiej Dewy uległy pełnej
demonizacji i są pomocnikami Boga Zła Ahrimana. Problem identyfikacji
I Kł\vów i tej części reformy Zarathusztry budzi obecnie liczne spory w nauce.
Nm* jest przykładowo jasne, czy Mithra był zaliczony do Dewów, i dlaczego
/maiusztrianie rehabilitowali bóstwo Waiju, a nie inne bóstwa jak Rudra
t Nasal jowie. Walka z Dewami to jeden z głównych tematów Gathów, ale
mtwct w tych tekstach nie jest wprost powiedziane, które konkretnie bóstwa
/itlu /ano do Dewów. Pahlawijski Widewdat wymienia bóstwa Saurwa, Indra
t Nwnghaithja jako Dewy (10.9, 19.43).
()drzucając Dewy, Zarathusztra żąda, aby nie składano im już zwycza­
jowych ofiar z bydła. Pośród grzeszników umieszcza też syna Wiwahwanta
limę, który, „aby przypodobać się ludowi, dał mu do zjedzenia kawałek
wołowiny” (Jasna 32.8). Istotną rolę w rytuałach zaratusztriańskich pełnił
tmpó| zwany haoma, wyciskany z rośliny o tejże nazwie. Kult haomy był
ł iik«irzen iony w tradycjach indo-irańskich (odpowiednikiem haomy w Indiach
była soina). Haomę ofiarowywano w trakcie głównej ceremonii kultowej
jasna. Podczas ofiarowania mieszano haomę często z mlekiem i wymawia­
ni » utosowne formuły; w czasie ofiary libacyjnej używano gałązek roślin.
Wydaje się, że Zarathusztra występował przeciwko pewnym formom użycia
haomy jako napoju odurzającego (ale Jasna 48.10 niekoniecznie odnosi się
•I m zakazu haomy). W wierzeniach zaratusztrian pojawia się także bóstwo
i ja/ata) I laoma (znaczący jest jednak brak imienia Haomy w nazwach dni
i miesięcy kalendarza zaratusztriańskiego).
/ nauki Zarathusztry wynika, że najwyższy bóg Ahura Mazda jest oj-
i i*m bliźniaków. Są to Spenta Mainju uosabiający Dobro oraz Ahra Mainju
symbolizujący Zło, opisani w Jasna 30.3-5. Te dwa duchy wybierają po­
między Prawdą a Kłamstwem. Pierwotny zaratusztrianizm był nastawiony
mii!ymitologicznie i preferował użycie abstraktów, reprezentujących różne
HMpekty wszechmocnego Ahura Mazdy. Były to tzw. Amesza Spenta, czyli
Nieśmiertelni Dobroczyńcy. W zaratusztrianizmie Gathów brak koncepcji
inuitio cx nihilo, brak też ogólnie mitu stworzenia. Istnienie Ahura Mazdy
jpM przyjęte jako dane i nie rozpatruje się, co było wcześniej. Stworzenie
IMn leje w dwóch sferach: duchowej (aw. mainyawa-, pahl. menog) oraz
lowcj (aw. g a eith ya pahl. getig). Tylko Ahura Mazda jest zdolny nadać

67
stworzeniu pełne życie. Demon zła i ciemności Altnt Mainju tworzy to
wszystko, co życiu zagraża. Tak zatem monolatria i jaskrawy dualizm etyczny
przeplatają się w nauce proroka.
W dziejach ludzkości Zarathusztra stoi pośrodku między androgynicznym
Praczłowiekiem Gajomartem a pochodzącym z nasienia proroka zbawicielem.
Teksty Awesty znają podanie o tym, że nasienie proroka zachowane zostało
w jeziorze Kasaoja, i że z tegoż nasienia poczęty zostanie bohater i zbawiciel
imieniem Astwatereta/Saoszjant, który poprowadzi ludzi do ostatniej bitwy
ze złem. Opiekunem nasienia Zarathusztry jest boski posłaniec Nairjosangha
(śrp. Narisah).
Późniejsza teologia pahlawijska rozbudowała mesjanistyczne podania
o zbawieniu ludzi. Istotnym elementem nauki Zarathusztry jest koncepcja
sądu nad człowiekiem. Każdy będzie sądzony według wyboru dokonanego
podczas ziemskiego życia. Sprawiedliwi pójdą do Domu Pieśni, grzesznicy
zaś pozostaną w Domu Zła. Droga w zaświaty prowadzi przez Most Czinwat
(por. Jasna 46.10). Zarathusztra wierzył w nieuchronną przemianę świata,
kilkakrotnie nazywając siebie Zbawicielem, czyli Saoszjantem.
Działalność Zarathusztry napotkała liczne przeszkody. Jako wróg wielu
dawnych wierzeń i kultów prorok musiał uciekać od pobratymców z własne­
go klanu. Schronienie znalazł u Kawi Wisztaspy z plemienia Fryana, które
jest określone jako „turańskie” (Tura), ar zatem żyło może na pograniczu
stepów lub w samych stepach w Azji Środkowej. Wedle innej hipotezy
Wisztaspa był władcą w rejonie Margiany i Heratu. W Jasztach mowa jest
o konfliktach i walce zbrojnej w celu szerzenia nowej wiary. Prorok pozyskał
sobie krąg słuchaczy i uczniów, którzy wspomogli go w szerzeniu nauki.
Farwardin Jaszt dokumentuje rozprzestrzenienie się religii proroka na cały
świat i wymienia takie ludy, jak: Airya, Tuirya, Sairima, Sainu i Danu (zwł.
13.143 144). W licznych studiach starano się udowodnić, że nazwy te, poza
oczywistym określeniem Airya dla Irańczyków, oznaczają ludy znane z hi­
storii. 1 tak Sairima odpowiadaliby Sauromatom, Danu - Dahom, a Tuirya
- epickim wrogom Irańczyków ze stepów, czyli Turańczykom. Sainu po­
zostaje niejasne.
Nauczanie Zarathusztry stworzyło podwaliny nowej religii, ściśle jednak
osadzonej w starszych tradycjach irańskich i indoirańskich. Liczne aspekty
dziejów zaratusztrianizmu po śmierci proroka budzą dyskusje. Niektórzy
przyjmują, że nauki proroka pochodzące ze wschodniego Iranu zmieszały
się z tradycjami kapłańskimi Medii za czasów Achemenidów. Wedle innych
nauki Zarathusztry dotarły do'zachodniego Iranu już dużo wcześniej i tam
rozwinęli je magowie pod wpływem wierzeń i kultów Babilonii. Zupełnie
sprzeczne są też zdania na temat roli zaratusztrianizmu za Achemenidów,
ci bowiem w swoich napisach nie wymieniają proroka.
W Młodszej Aweście, głównie w Jasztach, Widewdacie i najmłodszych
partiach Jasny, następuje zmiana teologii zaratusztrianizmu. Obok Ahura
Mazdy występują jako jego dzieci bóstwa pomocnicze (Amesza Spenta)

ii
 w liczbie sześciu. Tworzą one trzy pary. Pierwsza z nich to Dobru Myśl (Wohu
Manah) i Ład lub Prawda (Asza), druga to Upragnione Panowanie (Chsza-
iIiin Wairya) i Oddanie (Armaiti), trzecia z kolei to Zdrowie (Haurwatat)
i Nieśmiertelność (Ameretat). W kolejności chodzi zatem o sferę panowania,
wojny i wreszcie życia wraz z płodnością. Wymienione bóstwa powiązane
l»vl,y z określonymi elementami, mianowicie Wohu Manah z bydłem, Asza
/ ogniem, Chszathra Wairya z metalem, Armaiti z ziemią, Haurwatat z wodą
i Ameretat z roślinami. Bóstwa te wraz z Ahura Mazdą to patroni siedmiu
pierwszych dni w danym miesiącu. Zdegradowane w nauce Zarathusztry stare
bóNtwa (Dewy) pojawiły się z czasem w zaratusztrianizmie jako pomocnicy
Amesza Spentów, czyli tzw. jazatowie. Tym samym do łask wróciły indo-
iiuńskie bóstwa Mithra, Apąm Napat, Werethragna i Tisztria. Inne bóstwa,
takie jak Sraosza i Rasznu, należą do tradycji irańsko-zaratusztriańskiej.
Jednym z najbardziej czczonych jazatów był Mithra. Bóstwo to poświad-
i /one jest po raz pierwszy w XIV w. przed Chr. w układzie władcy Mitanni
/ Hetytami. W indyjskiej Rygwedzie Mithra razem z Waruną zapewnia
ul r/y manie kosmicznego porządku (rta; stp. arta; aw. asza). Irański Mithra
<i> (eden z jazatów, który wiedzie ludzi ścieżką Aszy, czyli porządku (Jaszt
ION(>) i opiekuje się układami, przyjaźnią i małżeństwami (Jaszt 10.116f.).
hijuwia się jako sędzia i zbrojny obrońca prawa. Mithrę łączono z ogniem
Uuszt 10.127), ma on też jechać wozem przed Słońcem (Jaszt 10.13). Jako pan
k i wnwych ofiar i dawca deszczu Mithra odpowiada za plony {Jaszt 10.61). Za
Achemenidów i Arsakidów Mithra należał do najbardziej czczonych bóstw.
Najznaczniejszym żeńskim bóstwem była Aredwi Sura Anahita, której
puNwięcony jest cały Jaszt 5. Występuje ona jako wojownicza bogini na
»yilwanie zaprzężonym w cztery rumaki, w ręku trzyma pęk gałązek, po-
ii A?bnych do ofiarowania haomy. Ona objawia Zarathusztrze nowe zasady
luklej ofiary. Anahicie ofiarowane są dary w postaci koni, wołów i owiec.
Hojlini opiekuje się płodnością (człowieka i innych stworzeń), narodzina­
mi. wspiera wojowników i kapłanów. Kult Anahity uległ za Achemenidów
i w epoce hellenistycznej silnym wpływom babilońskim (Nanaia/Isztar) oraz
pmu kim (elementy kultu Artemidy, Afrodyty i Ateny). Później przeżywał
ttHiesuns za Sasanidów.
W teologii młodszoawestyjskiej Ahra Mainju coraz bardziej zbliża się
iln poziomu Ahura Mazdy. Nie chodzi już o dualizm etyczny, lecz niemal
mitologiczny. Już w Gatkach zawarta była idea dualizmu. Kluczowy jest
!tttgment Jasny 30.3-4, mówiący o dwóch pierwotnych duchach-bliźniakach.
Ie dwa duchy dały początek życiu i dokonały wyboru między kłamstwem
ii prawdą (inne przykłady wczesnego dualizmu: Jasna 45.2, 47.3). W Wi-
thwdacie, należącym do tradycji Młodszej Awesty, zaratusztrianizm jest
nacechowany silnym dualizmem boga światła i dobra, Ahura Mazdy, oraz
hngn ciemności i zła, Ahra Mainju. Później w tekstach pahlawijskich, szcze­
gólnie w I rozdziale Bundahisznu, dualizm jest już w pełni ukształtowany,
hijttwiąją się ponadto cykle kosmiczne, w których rozgrywa się walka mię­

69
dzy Dobrem a Złem. Człowiek jest uczestnikiem zmagań bogów, w których
Dobro w końcu zwycięży. C) wyborze między Dobrem a Złem mowa jest już
w Gatkach, ale tam parę przeciwieństw stanowią dobry duch Spenta Mainju
oraz zły duch Ahra Mainju, bytujące poniżej sfery Ahura Mazdy. Wydaje
się, że tradycja zaratusztrianizmu młodoawestyjskiego odzwierciedla głów­
nie przemiany z epoki Achemenidów. W teologii zaratusztrian z IX w. na
miejscu Kłamstwa stoi Demon Zła (śrp. Ahriman), na miejscu Prawdy sam
bóg Ohrmazd. Ale taki koncept istniał dużo wcześniej. Ogólnie próbuje się
wyróżnić następujące fazy rozwoju dualizmu irańskiego: dualizm Gathów
(Ahura Mazda, poniżej są Spenta Mainju i Ahra Mainju); dualizm zurwanicki
(bóg-stworzyciel kosmosu Zurwan, poniżej są Ahura Mazda i Ahra Mainju);
dualizm późnej teologii pahlawijskiej (Ohrmazd i Ahriman).

KALENDARZ ZARATUSZTRIAŃSKI

Z ukształtowaniem się zaratusztrianizmu jest związany kalendarz za-

ratusztriański, zwany też młodoawestyjskim. Oparty był on na cyklu roku
słonecznego, obejmującego 12 miesięcy po 30 dni, i uzupełniającego okresu
5 dni, który w niektórych wariantach kalendarza był uważany nawet za dodat­
kowy miesiąc. Miesiące i dni poświęcone sąbóstwom i czynnikom, względnie
istotom boskim. Pięć dni dodatkowych nazwano od pięciu Gathów. Pełny
wykaz dni i miesięcy znajduje się w awestyjskim tekście zwanym Sihrozag,
zredagowanym nie wcześniej niż w VI w. po Chr. Pahlawijskie nazwy miesięcy
są następujące: I. Frawardin; 2. Ardwahiszt; 3. Chordad; 4. Tir; 5. Amurdad;
6, Szahrewar; 7. Mihr; 8. Aban; 9. Adur; 10. Daj; 11. Wahman. 12. Spandar-
mad. Miesiące miały po 30 dni, pomiędzy końcem starego a początkiem
nowego roku dodawano pięć dni poświęconych kultowi przodków.
Autorzy okresu Sasanidów oraz wczesnoislamscy przypisują wprowadzenie
tego kalendarza Zarathusztrze, na co brak wcześniejszych świadectw. Jednakże
pewne jest, że kalendarz ten rozprzestrzeniał się w Iranie, Azji Środkowej i na
sąsiednich obszarach (Kapadocja, Zakaukazie) głównie w związku z rozwojem
zaratusztrianizmu fazy młodoawestyjskiej. Ani data, ani miejsce powstania
kalendarza zaratusztriańskiego nie zostały jak dotąd ściśle i bezdyskusyjnie
ustalone. Ogólnie można przyjąć, opierając r
się na pośrednich ustaleniach,
że powstał w Iranie wschodnim i Azji Środkowej przed Achemenidami.
W zachodnim Iranie pojawił się za Achemenidów, prawdopodobnie w V w.
przed Chr. Nazwy miesięcy i dni w kalendarzach regionalnych w świecie
irańskim epoki pohellenistycznej - partyjskim, średnioperskim, sogdyjskim
i chorezmijskim - wywodzą się od prototypu awestyjskiego.
Najwcześniejszy dowód istnienia kalendarza zaratusztriańskiego pocho­
dzi z archiwum aramejskich tekstów odkrytych w Baktrii ze schyłku epoki
achemenidzkiej (lata 353-324). Kolejne epigraficzne świadectwo stosowania
tego kalendarza stanowi napis z przełomu IV i III w. przed Chr. umieszczony

70
nn grobie Dariusza I w Nni|sz-e Rostam. Inskrypcja (wykonana pismem ara-
tnejskim, ale w języku średnioperskim) jest różnie czytana, nie zachowała się
bowiem w całości, Zawierała ona nazwę miesiąca Spandarmad. W czasach
jmityjskieh kalendarz zaratusztriański był w powszechnym użyciu, czego
dowodzą dokumenty z Nisy (od drugiej połowy II w. przed Chr.) oraz inne
tuipisy epoki Arsakidów (Awroman, Suza).
Kok w kalendarzu zaratusztriańskim jest krótszy od astronomicznego
o niemal 6 godzin. Prowadziło to do powstawania dużych różnic między
kalendarzem zaratusztriańskim a naturalnym cyklem rocznym. Było to od-
r/tiwane zwłaszcza w święto Nowego Roku, rozpoczynające wiosnę i przy-
pmiśtjące pierwotnie na fazę wiosennego zrównania dnia z nocą w marcu.
Wskutek niedokładności kalendarza dochodziło do znacznych przesunięć,
mumowicie w 632 r. po Chr. święto Nowego Roku przypadło na 16 czerwca.
Aby zaradzić takim niezgodnościom, stosowano interkalacje kalendarza, acz­
kolwiek były one dość nieregularne. Wedle obliczeń historyków interkalacje
wprowadzano co około 120 lat (wówczas różnica wynosiła dokładnie jeden
mu suje liczący 30 dni), dodając jeden miesiąc dla wyrównania kalendarza.
Ntłlomiast Biruni podaje, że takie interkalacje podejmowano co 116 lat.
Wobec zaburzeń politycznych w dziejach Iranu wątpliwe jest jednak, aby
tlnkouywano urzędowo regularnych interkalacji.
Ui Imiana średnioperska kalendarza zaratusztriańskiego poświadczona jest
w ogromnej liczbie dokumentów epoki sasanidzkiej oraz islamskiej. Kalendarz
|pti (w formie zmodyfikowanej) zachował się w Iranie do dzisiaj. Wszędzie
tam* gdzie docierały religijne i kulturowe wpływy zaratusztrianizmu, sto-
Kiwitno kalendarz zaratusztriański. Imitacją kalendarza zaratusztriańskiego
by la ittehuba stosowana w Kapadocji (przypuszczalnie od pierwszych dekad
V w przed Chr.). Także w Armenii używano systemu opartego na kalen-
iliii / u zaratusztriańskim (część nazw miesięcy jest z pewnością irańskiego
|tm hodzenia). Kalendarz Sogdiany - dokładnie znany z opisu Biruniego
ohir tekstów sogdyjskich z góry Mug (koniec VII i początek VIII w.) oraz
Wschodniego Turkiestanu - obejmował 12 miesięcy po 30 dni oraz 5 dni
#|mgomcnicznych. Nazwy dni dokładnie odpowiadają tym z kalendarza za-
HtMia/triuńskiego w Iranie, ale nazwy miesięcy są inne. Wariantu kalendarza
Mus/t Hańskiego używano także w Chorezmie. Jest on znany z opisu Biru-
fłlisgo. u także z dokumentów chorezmijskich począwszy od drugiej połowy
III przed Chr. Najpełniejsze zestawienie nazw miesięcy i dni dają napisy
# lok kala (VIII w.). Lokalny kalendarz stosowano w Sistanie.

lii i HiNAFICZNY HORYZONT AWESTY

» IWNWNZB PAŃSTWA W AZJI ŚRODKOWEJ

1 >lic Iran zachodni w epoce wpływów Asyrii i medyjskiej jest stosun-

p!Wo dobrze znany, o tyle sytuacja historyczna we wschodnim Iranie i Azji

71
Środkowej przed podbojami Cyrusa w drugiej połowic VI w, wymyka się
w dużym stopniu próbom koherentnej i całościowej rekonstrukcji. Metody
ściśle historycznej interpretacji Awesty, w tym także łączenie jej tradycji
z legendarnymi motywami eposu irańskiego (znanego głównie z Szahna-
me% są z reguły ryzykowne i obarczone dużym marginesem niepewności.
Trudno niekiedy odróżnić wiadomości pochodzące z epoki Zarathusztry od
późnych interpolacji. Istnieje poza tym trochę materiałów archeologicznych
oraz mglistych wzmianek w przekazach greckich. Opierając się na tak skąpej
bazie źródłowej, trudno uzyskać zadowalające rezultaty. Niemniej jednak
trzeba wskazać na niektóre ustalenia, implikujące istnienie państw pośród
wschodnich Irańczyków przed Achemenidami.
W pierwszym rozdziale Widewdatu jest lista 16 krajów, stworzonych
przez Ahura Mazdę. Spis rozpoczyna Airjana Waedżah, czyli pahlawijski
Eranweż, co można oddać jako Przestrzeń Ariów. Dalsze obszary to: 2. Gava
(Sogdiana); 3. Mouru (Marw); 4. Bachdhi (Baktria); 5. Nisaya (rejon Majma-
na w północnym Afganistanie lub inny obszar w sąsiedztwie); 6. Haroiwa
(Areia); 7. Waekereta (Gandhara?); 8. Urwa (Ghazni?); 9. Chnenta (region
w południowym Afganistanie lub wschodnim Iranie?); 10. Harachwaiti (Ara-
chosia); 11. Haetumant (Drangiana/Zranka); 12. Ragha (kraj w Afganistanie?);
13. Czachra (Czarch między Ghazni a Kabulem?); 14. Warena (Aornos?);
15. Hapta Hendu (część Pendżabu?); 16. Ranha (rejon Kabulu?).
Lokalizacje większości wyliczonych krajów są bardzo hipotetyczne.
Przykładowo Eranweż był identyfikowany z Chorezmem (J. Markwart,
A. Christensen), z Sistanem (Ci. Gnoli) lub nawet stepami na północ od
Sogdiany (W. Vogelsang). Ogólnie żaden z wymienionych krajów nie leżał
/ pewności*! na zachód od linii Marw-Herat. Problematyczna jest lokalizacja
kraju Kagha. Jego pozycja w liście między Drangianąa Czarchem wyklucza
często spotykaną identyfikację z miastem Raga (gr. Rhaga) w Medii. Nie jest
też pewne, który z tych krajów wzmiankuje Jasna 19.18 pod nazwą Ragha
zarathusztru Wiele krajów z listy daje się zidentyfikować jako obszary wokół
gór dzisiejszego Afganistanu, od Sogdiany i Baktrii na północy, po regiony
Drangiany i Arachozji na południu. Jakkolwiek można by interpretować
listę z Widewdatu, jedno nie ulega wątpliwości - obejmuje ona z pewnością
kolebkę zaratusztrianizmu we wschodnim Iranie i Azji Środkowej. Na ten
sam region wskazuje inna lista z Jasztu 10.14, zawierająca sześć nazw krajów
określonych jako „siedziby Ariów”. Są to: Iszkata, Pouruta, Mouru (Margia-
na), Haraiwa (Areia, czyli rejon Heratu), Gawa-Sogdiana i Chorezm.
W epoce przedachemenidzkiej istniały w Iranie wschodnim i Azji Środ­
kowej twory państwowe. Tajemniczy fragment z Dziejów Herodota (3.117)
powiada, że w Azji jest równina otoczona wzgórzami, kiedyś należąca do
Chorezmijczyków, a obecnie do Persów (Achemenidów). Z równiną tą miały
graniczyć ludy Chorezmu, Hyrkanowie, Partowie, Sarangiowie (mieszkańcy
Drangiany, czyli Sistanu) i Thamanaiowie (zapewne w Arachozji?). Równinę
tę przecinała rzeka Akes, której wody nawadniały ziemie sąsiednich ludów.

72
(Hńwnie na podstawie tego fragmentu nicktór/y uczeni wysunęli hipotezę
n istnieniu tzw. Wielkiego Chorezmu (J. Markwart, W.B. Henning). Niekiedy
utożsamiano także awestyjski kraj Eranweż z Chorezmem, ale wydaje się
to pozbawione podstaw. Lokalizacje rzeki Akes, zwłaszcza jej powszechne
w nauce utożsamienie z Tedżenem-Hari-rud, są sporne.
Na podstawie rozproszonych informacji próbuje się dowieść istnienia
pim l Cyrusem Wielkim silnego państwa w Baktrii. W Aweście mowa
|rM o Wisztaspie, władcy wiązanym niekiedy z Baktrią, który był patro-
H0 in Zarathusztry. W niektórych źródłach greckich, zwłaszcza u Ktezjasza
ł K ncnofonta, zawarte są liczne informacje o potężnym królestwie Baktrii
|tr/ed epoką Cyrusa. Z Baktrią mieli wojować legendarni władcy Asyrii
Ni mm i Semiramida. Wedle Ktezjasza Baktria walczyła przeciwko Cyrusowi
i poddała się, gdyż jej władcy uważali go za prawowitego następcę Medów.
t >Herodota Baktria wymieniona jest obok Babilonii, Egiptu i Saków jako
Hii/ny przeciwnik Cyrusa. Możliwe zatem, że istniało tam spore państwo
p»mi podbojem perskim, ale nie było to takie mocarstwo, o jakim piszą
niektórzy uczeni. Materiały archeologiczne dowodzą, że Baktria w epoce
(Mmliiehemenidzldej była krajem ludnym z licznymi osadami. Innymi ob­
winą mi o wysokim poziomie rozwoju były Drangiana, czyli rejon nad rzeką
M#lmand i jeziorem Hamun, oraz Arachozja (rejon Qandaharu i Ghazni).