Download as docx, pdf, or txt
Download as docx, pdf, or txt
You are on page 1of 8

_Manipur simgam leh Vaiphei te lak ah_

*Chanchinpha hunglut dan*

_Vaipheite kiang ah chanchinpha lutdan igen mau in I chennau lailung neucha khat genlang leu hin
phana._

*CHENNA GAM:* Vaipheite hi Manipur, India gamte in I cheng ua, Burma gama chengte haw chu
Vaiphei kitilo in Suantak or Thuantak ti haw in ala kiko ua. Vaiphei te hung piandaw dan hi chu tuni
suimanlo ding ihiu a, hun dang a dingin kawi hitiu. Tu I chennau Manipur gam hi nam/zat chuam lak in I
khawsau ahi.

Manipur gam lailung piandan achun India malsua (North East) ah state 8 te laka khat ahi. Area 4544 sq.
Km ahi. Mihing 23,88,634 ahi (2001 cencus dungzui). Mihing tamdan zil in Sq. Mile khat ah mihing 107
cheng gual ahi. Thingtang mi 7,13,813 vel a ki cheng hi.

Manipur chu District 9 hial ah khen ahi.

District min Khawpi min

1. Bishnupur - Bishnupur

2. Candel - Chandel

3. Churachandpur - Churachandpur

4. Imphal east - Lamphel

5. Imphal West - Porompat

6. Senapati - Senapati

7. Thoubal - Thoubal

8. Tamenglong - Tamenglong

9. Ukhrul - Ukhrul

*2. MITE:*

Manipur ahin nam chuamchuam akicheng ah, zia lak achun Vaiphei hi zat (tribe) pakhat ahi. Vaiphei hi
tamlo maleh Manipur ahin District zosia kidapsuak ti thei ahi. Zia vaiphei chate hin, chanchinpha vak
ahun mudan uh hi chanchin ngainawp um penpen laka pakhat ahi.
*3. CHANCHINPHA VAKLUTNA:*

Chanchinpha ei mite (Vaipheite) lak ah alut ma achin chung pathian chu a um a gingchau, thagau
chawlna mun – pialgal um in ala gen uh ahi. Pialgal tuna dingin pawsalpha –thansua hi angai ahi. Ziate
chu thagau hukdamna chang igen teu gual in ala ngai ui. Ahin thansualote chu mithi khua cheng hi in
agen ui. Khawvel pathian (satan) hi ala ho in, amau in chiat ah Dawibawm akinei ua, pusa hona’n kum
khat in khatvei aki thawi sek ui. A damlo phat u leh aki thawi ua, zialo achun thingbul-suangbul ‘sakhisi’,
tuivamit, samphal, thinggawphel tite aho ui. Ahona ziak uh: Dawi chenna mun ahia, dawimangpa lung
awi paw khana ti alau ziak un aho uh ahi.

Taksa khawsakna achun nek leh chak, khut thiam thil in amau matchak ding kisiam in, akitodel thei ui.

*4. KHAWVEL KHANTONA VAK IN ASAL:*

Khawvel khanto dungzui in thingtangmite lak in le lekha zil nawp na lungthim iti diam or vak iti diam ti hi
ahung lut panta. Gamsung a Mautam ziakin bu a haksa mama ta. Sorkal in anchang a hawm a, zia
anchang latute min chu clerk khat in a ziak ah. Zia anchang late lak achun Pu Thangkaite leh Pu Lungpau
te haw le apang ua, Clerk in mi min lekha mal azik, avak sim chu a hiat un lekha pau thei asau ah amau in
le hiat anuam ta mamau hi. (Aban a chanchin uh sim in)

*5. LEKHASIM DING AH KIPATNA:* Zia a thilmu leh hiat teu chun thiam zilna dingin nasatak in a
dangchak sak hi. Zia tangvalte gel hi amau chanchin chawmcha sui hitiu.

(1) *REV. THANGKAI:* Pu Thangkai hi Pu Onzalal chapa ahi. Ama hi 1881 kum in Zawlnghak khua
(Mizoram) in apiang ah. Insung lama chun mi vangse taka hi. A naupan lai in Manipur gam ah Maite
khua’n a hung pemlut ua. Kum 1907 vel in tangval ahitai. Zia hunlai ahin Mautam ziaka kial sungin mite’n
solkar anchang hawm alau a, zia anchang hawmtu (Clerk) in min azik amu chun lekha sim ut tenten in
Aizawl a zuan ngal ahi. Pu H. Thomte in azikna achun, Thangkai Aizawl a lekha sim ding ah achia leh a
lawipa Lungpau le kum 1908 in Aizawl a zuan ngal hi atia. (Thomte: Hranghluihai chanchin, Sinleng
Publication ’90 PP 148) a chanchin a pek dang en kit in PP Sec PP 11)

(2) *PU LUNGPAU:* Pu Lungpau hi pawsal pha Mu Mangthual (Sapte’n Hero ati gual uh ahi) chapa
ahi. Ama hi chin Hills (Burma) ah Pinpi khua’n 1887 kum in apiang ah. Kum 1897 in Maite khua’n a hung
pemlut ua. A tangval laitak hiding ahia, sumkwlvei ah azin velna achun Mautam ziaka kial panpina
anchang solkar in a hawp nau achun mi min lekha kizik lut amu chu hiat a nuamta. Zia Clerk pa chu A Aw
B zik thak sak in inlam in akizil ta. Hiat zel a nawp ziakin zilna mun ding a hawl ta.

*6. PU THANGKAI LEH LUNGPAU LEKHA ZILDAN:*


Kum 1908 in Pu Thangkai leh Lungpaute hi Mizoram lekhasim na ding hawl in a kipan dawk ua. Kum
1908 in Phaibung khua’n lekhasim a pan ua. Zia kum ahin kumtung in a zilthei ua. A kumkit 1909 in
Sairenga kilawta in a chiau a, ziatak mun achun lekha azil zel ua. Zia khanglaite hin Missionary te hopi ah
lekha zil lulna ahiat chian uh hi Pathian lemguat chu hi ngei ah.

Pu Thangkai leh Pu Lungpau hin Sanrang a umlai ua hin kilawfapum ah lekhasim to pek hiding dan ahiu.

Nikhat chu Watkin R Roberts leh R. Dala Medical Clinic a a holim lai un, mi kichei chuam deu hi a hung
ua, amau chu Mizoram gam pawlam mi ahiu ti a hiat thei a, amau chu Manipur mi ahiu. Amau chun
Manipur ah chanchinpha kuama’n a hung gne kha nai puai atiu ah. Zia a thugen uh chun Roberts a khawi
ten a, Lushei pau ah chanchinpha Johan zik chu Senvon hausapu chu a thawtta. Hausa pu chun zia
thilpiak umdan chu a hiat thiam chetlo ziakin a bu tawplam pek sung chu bawttha in “Come yourself,
grandfather, and tell us your God’ tip u Thangeirum zik sak in Pu Kamkholun Senvon hausapu min in a
thawt ta. Zia lekha chu amu phaty in mi bangti leh akisawl thei diam ti a ngai tuau a ngaitua ta.

Ziagual a ngaitua lai ua chun Manipur akipat Khanglai pani Thangkai Bualtang khua leh Pu Lungpau
Maite khua chu Mission chawna hawl in a hung ua. Amau hin Dr. Frazer leh WR Roberts ten mi a chawm
ui ti a hiat ziak ua hung ahiu. WR Roberts in a van teu ngak thak piak in, aki sukthianna ding uh pian
phatak in ala zintun hi. Chun, ama WR Roberts chun Manipur ah amaute ni lam hetna chu chia ah, a
hungtun kit phat uh leh a lekha simna dung ua chawp ding ti in a nawp leh a nawplo uh a dawng ah.
Tichun zia tangval pani leh a gammi tangval panga vel chu sap tangval ki tanwpi dingin akipe dawk ngal
ua.

*MANIPUR GAM ENTHA CHIANA:*

Manipur ah chia dingte thakna kikhawpna Jan. 30, 1910 ni Pathian Ni nitak kikhawpna (Aizawl in) anei
ua, ziachun Rev. DE ones in kikhawna a kaihuai ah. Roberts leh a lawite chu Aizawl chu Jan 31, 1910 in a
nusiau hi.

Bangtik hun a Senvon tung a bangtik hun a kilekit ahiu em ti hi hiatchian a haksa, gendan tamtak a um
hi.

Rev. Dr. (L) Douzapau in ala gendan in a guka hung ahi ziak un min a hiat ding kivenna a dairy bu nasan
ua a hun leh ni zik ngamlo hi dingin a gingcha zia chu le thim awmtak chu ahi.

Dr. Ladena, Professor MU Chin Christianity in Senvon Village azikna achun Feb. 5, 1910 ah Senvon ah
Robert leh Pu Thangkai leh Lungpau leh a party te tung hi in a genkit hi. Lian Jacob Pudaite chun
February 13, 1910 ah Senvon tung hiding in a sut dawk hi. Watkin Robert in ICI te Golden Jubilee 1960
ah lekha a thawtna achun –

_*“Our first two converts from SW (South West) Manipur were beloved Thangkai anf Lungpau (both
Vaiphei) I well remember the place where they accepted the Lord in a house in one of the Hmar villages
in Lushai Hills as we returned to Aizawl in February 1910 after my visit to Senvon and the surrounding
villages. Both of them took off the charms they had had worn from childhood and I can see Thangkai
now as he was then taking them off affectionately but with some fear, I think for it was a great step for
them both took great courage for a Vaiphei away from home and family to do this. I carried those
charms with me and showed many people at meetings in England, Wales & in America in 1914.”*_

Robert lekha thawt na pat hi ingaitua leh Robert leh a party te chu Jan. 31, 1910 in Aizawl nusia in
Manipur a hun zuan ua. Dr. Laldena sut gual in ahung masatnau chu Feb. 5, 1910 hung tung hiding in a
pawm thei ah. Zia hun ahin Pu Thangkai leh Pu Lungpau chu a lamhiltu pang ahiu.

Aizawl akipat Senvon a hun zawt ua chun Rev. Dr. Lamboi Vaiphei gendan in khua giat a hun taw malam
ui. Zokhawsang, Thangkam, Vaphung, Changzawl, Lungpawn, Phuaibuang, Pavachawm leh Senvawn.
Ahin Upa Lalchhawnzoa in Manipur rama chanchin tha luh dan azikna achun (PP 9). Aizawl akipat in
Zokhawsangte a ban ah Sihtaahte, Chawngzawl, Luangpawn, Phaibuang ah, Daido leh Parachawm zia
chun Manipur a lutta ahi. Amah in Senvon a tunni chia chu a gen pua, March 14, 1910 in Taithu a mang
ui ati.

Pu Thangkai leh Pu Lungpau lam hiatna WR Roberts (Sap tangval) Manipur a a hung nau masapen chu
February tha ahi akichian ah. Pu Laldena in Feb. 5, 1910 a gen chu hithei dingin ka ngaitua hi.

Chun, Pu Sap tangval leh a lawite hi February tha sung a kilekit ahiu a kichian ahi. CHut ahileh Upa C.
Muankima Synod Secretary (Sr) in Evangelical Organisation (D) te Mizoram Presbyterian Synod ah laklut
ni Feb. 17, 2008 a thugenna achun Pu Thangkai leh Pu Lungpau Vaiphei te hi Vervek khua Pathian awiniu
chu February 17, 1910 ahi ti’n agen ahi. Lekhabu khenkhat in chu march 17, 1910 hi in a gen ui. Aziktu
hin chu Mizoram Synod in a report ma a gen dungzui ah chu Synod record ahi ziak in dik dingin ka
gingchai.

February 17, 1910 ah Jesu hukdamna a pawmnau thu hi Roberts in Sappau ah ICI e Golden Jubilee letter
akhan ani ziak chetlo maleh February tha ahina hi. A chung a record (MPCS record) hi a dik ah ngai ahi.

*PU THANGKAI CHANCHIN CHAWMKIM:*


Pu Thangkai hi mi nunnem, mi ki phalam thei taka hi. Apa Onzalal ahia, anu ahileh Kimjating ahi. Amah in
cha pawsal panga leh chanu pathum anei hi. A chapa upa pen chu Rev. Lalliansawi ahi. A chapa pakhat
Kochuam upa ahi. Pu Khupcha (Upa Khupcha) chu a naupang pen Py Ngultinkai, Mission ah Evangelist
teacher sem in a pension hi.

*A THIAMZILNA:*

A lawipa Pu Lungpau tawh kitawn vel vel in lekha azil ua. Mizoram ah Phibuang khua ah zil pan in,
Sairang ah azaw in Aizawl in Mission chuam in lekha a zil a. Pu Thomte a zikna achun “Pu Thangkai hin
kum 1910 in class II a pass a, zia zaw achun 1910 in Leisen khua teacher na asem pan a, 1912 in Buatang
teacher na sem hi (Thome: Op. cit PP 149)

Bualtang a sepnung ahin Teahcer a asewp bep hilo in, mi kitin zawlo ziak in Baptismal eh mi kichensak
theina le piak ahiziak in Lalpa nasepna laak tak in a sem hi.

Ama hi class II ziang cha hileh le mi lekha thiam thei tak ahia, ama phatchuam ngaina in chanchinpha
Johan zik chu Vaiphei pau a letdawk in Sap tangval tawh Assansol khawpi, West Bengal ah ava sutsak hi.
Amah in Vaiphei A Aw B Ch ding le Sap tangval tawh ala siam ui. Amah in School in a sem zing a,
Evangelist teacher nasem in thagau mangthai tamtak in kumtuang henna a mukhawlaw ahi.

*PASTOR AHINA:*

Hun sawttak teacher na asepnung in 1953 kum ah Saikawt khua Presbytery kikhawpna achun
daawisakna hi Pastor ordain apia ahi. Lalpa a dingin gimtak leh chawltak in na asem ah. Hotute’n
pension ta ding atiu inle Pathian nasep pension a umthei puai ti in a thi tiang in gin umtak in asem zing
ahi. Kum 1969 August 21 ni khan opina chang dingin ana asep a Lalpa kiangin a chawl tai.

Pu Thangkai chanchin igen leh Pu Lungpau le nutsia thei ahi puai. Amau hi Vaiphei mi lak bep hilo in
Manipur Simthang Kochuam te laka gingtu masapen ahi ziak uh ahi. Vaiphei pau mang kochuam MCO in
amau hiat zingna in Printing Press khat ala kichawdawk hi. Zia Press hi nasepna lawktak in mat ahi. Gam
khanto dungzui in Press hi matthei lo ding a aum phat in aki zuak dawk hi. MCO/EOC in D. Phailian
khawsung in munthak khat chaw in, office building kilawmtak sak ahia. Chutichun zia office chu Oct. 2,
1992 in hawndaw ahi. Office lutna bul ah pindan masapen chu ‘Thangkai-Lungpau Conference Hall” ti in
latna nei ahi. Zialo achun Thangkai thini hi EOC sunga School te chun Holiday in a mang ui.

EOC (P) khan February 17, 2008 ah Mizoram Presbyterian Synod Church a zawp nung inle Pu Thangkai
Day hi Rostad High School in holiday in a mang zing nalai hi.
*THUKHAKNA (CONCLUSION):*

Pu Thangkai hi mi pian hawitak mifel leh kizen taka hi. Lekhazil nuam mama ziang mi ahi. A neu lai
chanchin hephalo male hin le thiamzilna (education) a hunglut na chu a lopi mama ahi. Zia a lunglutna
chu Pathian a muna bull eh Pathian na asepna bulpi ahung hita ahi.

Gam hetlona gam ah School kai nawp ziaka mi pau (Lushei pau) le he beklo chun Lushei gam in lekha zil
dingin a kuan awp mai ah. Zia gual ah a ngamna mai hile a lopi ahi. Mi inn ah um a, kilaw lawm a lekha zil
chu banggual in agenthei um in a haksa ta diam ti chug en guallo ahi. Lalpa’n lampi asiam piak zel ah.

Nikhat a palbawm uh pua Aizawl khawpi a lawipa tawh chawpna hawl ah ava chiau thu hi mittha
suangtua mai inle a lopi kasa ahi. Rev. R. Dala leh WR Roberts (Sap Tangval) te damdawi inn neu ah ala
holim laitak uh ava sikhau ah. A kicheidan lewh a umdan un Lushei Hills sung ah mi ahi puai ti a hiau a, a
dawt vel uh chun Manipur mi ahi lam tak uh a hiat phat un, Sap tangval chu akipak gu ten ziang a. Aziak
in- Manipur Senvon hausapu akipat lekha amu, zia kona chu a danwhuna lemchang hiding in a gingcha,
tichun zia tangval te gel chu phatak cha zintun in akisilna ding uh leh a kithekna ding uh pia in a zintun
ah. Manipur ah chia ah azaw leh lekha zilna chawp ding a genpiak chu amau chu a phur un a kipak
mamau uh ginchak a um hi.

Tichun, Pu Thangkai leh Lungpau lam hiatna chu Sap tangval (WR Roberts) leh a party te chu a hung
kipan dawk thei ui. Zia hun ahin midang pangate a gammi akitawnpi a um hi. Zialo achun van pua
(coolie) le a gawi ui. Amaute gel lamhiatna in Pathian puihuaina maktak dawng in Senvon damtaka
vatung in ni 2 vel a chawm ua, Pathian thu Robert in a gen a, mipite haw chu ngatia dingin a hausappu u
chun a kockhawm ahi.

Senvon akipat a hung kilekit lam un, lam chuam a haw tau ah. Parbung, Taithu, Taithu akipat chun Barak
lui (Tuiluang) a kan ua, Sartuinek in a giak ua, Patluimunm Sartuinek. Sartuinek akipat chun Tuiluang
(Barak) chu akan kit ua. Chun Lushei Hills a lut ua. Zia kipat chun Mizoram Vervek chu a tung ua. Zia
Vervek khua hi ahi Pathian awina mun chu. Zia kipat achun Ratu, Sawleng, Puansen, Siphir haw malam in
Aizawl a lut ui. Lekha hun zil in, Lalpa nasepna hunglut in, ginumtak in thi tiang in asem ahi.

*PU LUNGPAU CHANCHIN LAKCHAWM*

Pu Lungpau hi Pu Mangthual pawsalpha Sapte’n ‘Hero’ atiu chapa ahi. Ama hi Chin Hills, Burma ah Pinpi
khua apiang a, a pian hun hi amam hisap dan dungzui in (Pu Thomte zik gual in) 1884 ah piang ahi. Kum
1897 in Chin Hills kipat in Maite (amnipur) in a hung pemlut ui.
Kum 1907 vel ahin tangval ahita, ama hi mifel, mani kitodel zia ahia. Sumkawlvei a khual a vak velna lam
in Mautam ziaka butam lona mun ah Solkar in anchang a hawm a, zia anchang hawmte lekha zik chu
amu leh mak asa, lekha pau thei gual in a ngai ahi. Zia chu ama’n le he nuam in zia anchang hawm Clerk
pa kiang achun A Aw B Ch chu azik thak saka, zia chu a kizil ngal tai.

Kum 1908 lai vel in Mizoram ah lekha simna ding hawl in a chia a, Missionary te lekha zil ding mi a
chawm ui ti ahiau ah. A lawipa Thangkai tawh Aizawl in a chaiu ah. Kum 1908 in Mizoram a Phuaibuang
khua lekha asim pan ua. Zia Mizoram a chia laka hin Pu Zonenga le apang in, Upa Lalchhawnzoa,
Manipur ama Chanchintha luh Dan a zikna chun a pansak a. Ama chanchin hi a kizawm ta puai.

Zia zaw achun Sairanga sum law tawh lekha zil a thua kit ua. Zia mun apat chu Aizawl Sapte kimupi in
achiau hi. Sapte tawh akimu dan uh hi a lawipa Thangkai chanchin tawh aki khe diak puai.

*LEKHA ZILNA:*

Phuaibuang Sarang a Aizawl a azil ua ama hi lower class chan asim ah. 1911 in class II azo hi (Upa
Lachhawnzova: Manipur Rama Chanchin Tha Luhdan: Lamka 1975, PP 13). Senvawn ah School semtu
khat dingin ako ui. Pu Thangkai te Leisen a teacher in a kawi ui.

*PATHIAN NASEP PATNA:*

Manipur gam ah school hawngtu te – Pu Lungpau, Pu Thangkai, Pu Lunthang, Pu Nekpum te ahiu. Pu


Lungpau te leh a lawite hin tha khat in Rs. 3/- a lawu hi. Kum 1912 akhan chu Rs. 6 tiang akipethei tau hi.

Kum 1912 in Evangelist in asem a, Maite khua a um hi. Kum 1934 kum ah Tinsuang khua kikhaawpna
ordain ahi. Ama hi Manipur mi ordain masapen ahi. Rev. HK Dohnuna in a ordain ahi.

Pu Lungpau te Pu Thangkai te leh a lawite hi Bible ledaw leh la ledaw haw hi a buaipiu ah. Ziana achun
mat dingin Roberts sap chun Vaiphei hawsang ding a siam piak ah. ‘CH’ thasang ah mat dingin “J” a
matsak ah. ‘J’ chu ‘Che’ ti ding. CH chu Ekheih ti ding. Zia lekha chu mang in Chanchinpha Johan bu mel
chu 1917 in Vaiphei pau in sutdaw ahi. 1923 kum in Labnu sukdaw ahi. Ama hin kum 50 sang ah tamzaw
Pastor na asem in a pension ah. Kum 100 sang a tamzaw dam in, 1984 in ana a sep piak Lalpa kiangin
lopina chang dingin a chawl tai.

Rev. Lungpau in Vaiphei pau Bible London ah kisudawk kha mu malam in latna le anei hi. Ama’n Lalpa
kianga a pauchapna “Lekhabu kikhui khawmna” (Bible a genna) chu ei musak in atia. Lalpa’n amu a phal
a, akipak mama hi.
Pu Lungpau in Pi Thiamniang tawh cha pawsal 5 leh numei pakhat anei ui. A suan a pakte hi Lalpa zal in
taksa khawsakna malzawna a dawng ua, nuam tak in a khawsa thei dialfial chiat ui.

*NOTE:*

_Lungpau leh Thangkai chanchin hi a chiakhawm khawm ahia, pakhat kigen kha lo lehle pakhat ah
kigenkha a um a, ziak achun ettuak tuak ding ahi. E.g. Tha law Rs. 3 (1912 ah Rs. 6 ti hi semtu zosia law
ahi_

© Khawvaiphei.com

You might also like