Kayıp Tasavvuf Hazineleri

KEŞKÜLÜ FUKARA

Gezgin dervişlerin hiç yanlarından ayırmadıkları, hikmetine inandıkları son derece

estetik bu kapların maalesef günümüze kadar çok azı ulaşabilmiştir. Bu keşküller
dervişler tarafından su kabı olarak, yemek tabağı olarak ya da kuyudan su çekmek
gibi amaçlarla kullanılan kovadırlar. Keşkül aynı zamanda sadaka kumbarasıdır.
Abdest aldıkları ibriktir. Su içtikleri bardaktır.

Bu fukara keşküllerinin en estetik ve sanat değeri taşıyanları hindistan cevizinden

yapılmış olanlarıdır. Hindistan cevizi işlenmesi çok zor sert bir yapıya sahiptir. Bunun
üzerine ince işlenmiş kazınmış hat yazmalarının ayetlerin ne kadar zor ve meşakkatli
bir iş olduğunu takdir etmek lazımdır. Bu keşküllerin bakır ve ahşaptan yapılmışları
da mevcuttur.

Dervişler inanır ki keşkülden yeme içme diğer kaplardan daha bereketlidir. Keşkülün
bir lokması diğer kapların on lokmasına bedeldir.
Rivayet şöyledir ki “İsmail (as) oğlunu kurban etmek için dağa çıkınca oğlunun yerine
gönderilen koçu kurban eder. Koçun iç organlarını çölde bırakır. Hint kuşlarından
birisi koçun midesini alır Hindistan’a götürür. Bu mideden bir ağaç yetişir işte keşkülü
fukara bu ağacın meyvesidir. Bakıldığı zaman mideye benzeyen bu meyve ikiye
bölünse iki adet keşkül elde edilebilir.

MENGÜÇ - KÜPE

At nalı biçiminde olan ve dökme metalden yapılan mengüçler esasen Bektaşi

Tarikatının dede ve babalarının sağ kulaklarına taktıkları bir alametti. Genellikle
kurşundan yapılan bu mengüçler, Bektaşilerde ilk kez Balım Sultan'ın taktığı rivayet
edilir.

İzahatı da şudur:
-Biz arifiz. Bizim kulaklarımız deliktir. Her sözü anlar ve biliriz.

Bektaşilerden Emin babanın naklettiğine göre:

Bekteşi tarikatın adabında mengüç takacak dedelerin bizzat pir evinde Balım Sultan
Türbesinin eşiğinde kulaklarının delinmesi ve burada takılması gerekir.

ALİ SOFRASI

Yüzyıllar öncesinin tasarım harikası olan bu obje pratik ve çoklu kullanımıyla da

gezgin dervişlerin birçok işini aynı anda çözen bir gereçtir. Deriden imal edilen bu
sofra parçalardan oluşur ve her parçanın kenarına iliştirilmiş metal halkalar vardır. Bu
halkaların içinden geçen kaytan ip sofranın torba gibi toplanıp heybe halini almasına
yarar ve içine erzak konarak sırtta taşınabilir. Lüzümu halinde yayılarak sofra şeklini
alır ve üzerinde yemek yenilir, açlık giderilir. Bu sofra İmam Ali’ye izafe edilerek Ali
Sofrası adıyla anılırdı.

TEBER (Derviş Teberi) - NİZE

Bir savaş silahı olarak bilinen Teber, gezgin dervişlerin yanlarından ayırmadıkları
önemli aletlerden biridir. Ucu keskin bir balta biçimindedir. Sapı, ahşaptan olup
uzundur. Sapının yukarı ucunda ok ucuna benzeyen “temren” metal sivri bir çıkıntı
mevcuttur. Bu haliyle de bir süngüyü andırır. Teberler iki yüzlü ya da tek yüzlü olarak
da yapılırdı. Derviş için çok önemli olan bu alet fukara dervişe murşidi tarafından
tekbirle teslim edilirdi. Kullanılması taşınması murşidin iznine bağlıydı. Dağda, çölde,
ormanda, arazide gezen dervişin canyoldaşı olan teber her türlü tehlikeye karşı onun
güvencesi olurdu.Yırtıcı zararlı hayvanlara karşı kullanırlardı.
NEFİR - SUR

Nefir, ürkütmek kaçırmak anlamına gelen bir kelimedir. Nefir, Sur, Nakur. Bu ses
çıkaran boynuzlardan günümüze çok az örnekler kaldığından aralarındaki
farklılıkların değişikliklerin ve özelliklerinin neler olduğu bilinmemekle beraber
günümüze kalan örneklerinin hepsi nefir olarak adlandırılırlar. Manda, öküz sığır gibi
büyükbaş hayvanların boynuzundan yapılır. Çok ürkütücü ses çıkarma özelliğine
sahip olduğundan dervişler vahşi hayvanları korkutup kaçırmak maksadıyla
yanlarında her iki başına takılmış zincirle bellerinde ya da boyunlarında taşırlardı.
Nefirin ses çıkaran ağız kısmına bir canavarın ağzını andıran çentikler ve dişler
yapılırdı.

Nefir genellikle Bektaşi dervişlerinin kıllandığı bir alettir. Nefirden ses çıkarmak,
üflemek, nefes ve maharet isteyen bir iştir.
PENÇE-İ ALİ ABA

Üzeri ayetlerle bezenmiş el şeklindeki kesme ya da döküm olarak imal edilmiş

alemlerdir. İslam sanatında çokça kullanılmış ayrıca süsleme sanatlarına da motif
olmuş ve günümüze pekçok örneği ulaşabilmiş son derece estetik ve sanatsal değer
taşıyan objelerdir. Pekçok sancağın ucuna alem olarak yerleştirilmiş örneklere de
rastlanmaktadır. Döküm olarak yapılmışlarının yanısıra testere işi kesimle ve tamamı
ayetlerden oluşan Pençe-i Ali Aba’lara sıkça rastlanmaktadır.

Pençe-i Ali Aba’nın anlamı:

Hz. Peygamber yanına gelen Hz. Ali, kızı Fatma, torunları Hz. Hasan ve Hz.
Hüseyin’i giydiği abanın altına toplamıştır. Hz. Peygamberle beraber sayıları 5
olduğundan abanın altındaki beş kişi anlamı buradan gelir.
ELİF NEMED

Elif Nemed’in sözcük karşılığı keçe parçasıyla boşluk demektir. Nemed kelimesi
farsçada keçe anlamına gelmektedir. Bu kuşak Mevleviye ve Bektaşiye tarikatları
mensupları tarafından kullanılmıştır. Kuşak keçeden yapıldığı gibi çuha veya yün
dokuma kumaştan da yapılabilirdi. Herhangi bir renkte olabilen kuşaklar bele 3 defa
dolanırdı. Kuşağın bir ucunda şerit bulunur şeridin ucunda da habbe (ceviz
büyüklüğünde akik taş) sallanırdı. Bu şerit ile Elif nemed bele sabitlenirdi.
MUİN

Kullanım amacı hemen hemen müttekayla aynı olan muinin mütteka ile bilinen en
büyük farkı demirden imal edilmesidir.Sözlük anlamı “yardım edici” demek olan
muinlerde müttekalar gibi “t” şeklinde bir yapıya sahiptirler. Aşağı doğru uzanan bir
gövde ve dayanak olarak kullanılan bir baş mevcuttur. Uzun gövde kısmı yaklaşık üç
karış hilal biçimli baş kısmı ise yaklaşık bir karış yapılırdı. Alt kısımları sivri olan
muinler gezgin dervişlerin dinlenme esnasında uzanıp yatmaları abes sayılacağı için
toprağa saplanıp baş kısmına dayanılarak uyku ya da yorgunluk giderilirdi.

TESLİM TAŞI - BALGAMİ

Kökeni Orta Asya Şaman kültürlerine dayanan bu taş Bektaşi kültürünün bir objesidir.
Boyuna asılan teslim taşı Pir’e bağlanmanın bir göstergesidir. Taşın maddesi Hacı
Bektaş yöresinde bulunan Balgami adı verilen bir tür mermerdir. Bu taşın 12 köşesi
vardır. Bu oniki cenah oniki imamı simgeler.

Bu imamlar:

Hz.Ali
İmam Hasan
İmam Hüseyin
Zeyn el Abidin
Muhammed Bakir
Cafer-i sadık
Musa-i Kazım
Ali-ür Rıza
Muhammed Taki
Ali-ün-Naki
Hasan ül-Askeri
Muhammed Mehdi

Bu taşın alt ve üst kısımlarında Hz. Ali’nin oğulları Hasan ve Hüseyin’i temsilen iki
adet habbe (ceviz büyüklüğünde taş) bulunur.
Pir’e teslimiyetten dolayı bu taşa “teslim taşı” adı verilmiştir.

PAZARCI MAŞASI

Sufi objelerinden olan pazarcı maşası özellikle Mevleviler tarafından kullanılmıştır. Bir
hizmet alametidir ve simgesel manalar taşır ve bu özelliklerinin dışında her hangi bir
kullanımı olup olmadığı bilinmemektedir. Çünkü. hakkında hiçbir yazılı kaynak
bulunmayan bu kayıp medeniyet hazinesi yanlızca Abdülbaki Gölpınarlı Hoca’nın
“Mevlanadan sonra Mevlevilik “ adlı eserinde bir çizimle kısaca anlatılmıştır.

Mevlevihanelere gelen derviş adaylarına “can” denirdi. Bunlar eğitimin başında

maharetlerine göre iş kollarına ayrılırlardı. Bu iş kollarından bir tanesi de pazarcılıktı.
Bu işi yapan kişiye ise “pazarcı” denirdi. Pazarcı çarşıya alışverişe çıktığında
kuşağında mutlaka bu “pazarcı maşası” denilen alet olurdu. Esnaf pazarcının
Mevlevihane’den geldiğini belindeki maşadan anlayarak onu fazla oyalamaz, gereken
saygıyı ve kolaylığı gösterir istediği malları verir ve biran önce yolcu ederdi. Kemik,
ahşap ya da metal sapı motiflerle süslenirdi. Diğer kullanımlı maşalardan farkı ise
sapından çıkan ve birbirine paralel uzanan iki ince metalin aralarında boşluk
bulunmamasıdır. Motifli sapı dışarıda kalacak şekilde uç kısmı metal ya da ahşap
yapılmış bir muhafazanın içinde saklanırdı ve üzerinde tarikatın simgesel özelliklerini
taşıyan yazı ya da bazı semboller bulunurdu. Pazarcı maşalarından günümüze çok
az örnekler ulaşabilmiştir. Çok nadide olan bu tekke objeleri ya özel koleksiyonlarda
ya da müzelerde bulunmaktadır.

MEŞK TAHTASI
KAMBERİYE - Bel Kuşağı

Örme kaytandan mamul olan bu kemer fukara dervişlerinin bellerine doladıkları bir
kemerdir. Uzunluk ölçüsü tam bele dolanacak kadardır. Kaytanın bir ucu kendi
üzerine dolanarak habbenin geçeceği ilik oluşturulurdu. Öbür ucunda düğme yerine
habbe yani ceviz büyüklüğünde bir akik taşı sallanır bele dolanan kuşağın ilik
kısmından geçirilen habbe böylece kuşağı bele sabitlemiş olurdu. Rivayet şudur ki
Kamberiye bağı Hz. Ali’nin atı Düldül’ün ayağının kösteğidir. Köstek gerekmediği
zaman Hz. Kamber onu beline bağlardı. Kamberiye isminin buradan geldiği rivayet
olunur. Bazı kaynaklar Düldül’ün at değil katır olduğunu yazar.
KAŞAĞI

Gezgin dervişlerin yanlarından ayırmadıkları objelerden biri de kaşağıdır. Sert

ağaçlardan yapılan (abanoz, gül) kaşağının sapı iki
buçuk karış uzunluğunda ve ucu çukur olmayan düz bir kaşık biçimindedir. Kaşağının
ucuna tırtışlı kertikler açılmıştır. Kaşıma işinin yanısıra destek ve sopa gibi de
kullanılabilen kaşağıların birkaç örneğine etnoğrafya müzelerinde veya
koleksiyonlarda rastlanmaktadır.
ZERDESTE

Hakkında hiçbir yazılı kaynak bulunmayan bu aletin çok azı günümüze ulaşabilmiştir.
Genellikle ahşaptan yapılanların yanısıra çok az da olsa metalden olanlara da
rastlanmaktadır. Koltuk altına destek olacak şekilde yapılmış zer-deste’ler kendi
üzerine bağlanmış bir baş kısmına sahiptir. Üç üçbuçuk karış boyunda olup tabanı
düzdür. Üzeri motiflerle ve ayetlerle süslenmiş olanları mevcuttur. Bu aletler oturma
halinde koltuk altına destek olarak kullanılırdı.
ÇEVGAN

Esasen bir asa olan Çevgan’ın boyu yerden göğüs başına kadar uzanır. Baş kısmı
eğik ve kendi üzerine dönen baston başı gibidir. Tabanı düzdür fakat ucunda
kullanım amaçlı demir temren süngü başı olanlara da rastlanmaktadır. Savunma
amaçlı, özellikle de yürüyüş esnasında dayanak olarak kullanılırdı.

OKUMA ÇUBUKLARI
Bu çubuklar birçok kültür tarafından kullanılmıştır. (Hristiyanlık, Musevilik) İşçilik ve
sanat yönünden son derece estetik objelerdir. Bir karış veya daha uzun olan ahşap,
gümüş ya da kemik sapının üzerinde kültüre ait işlemelerin bulunduğu, uca doğru
incelen ve en ucunda işaret parmağı öne doğru uzanmış bir elin bulunduğu objedir.
Bizim kültürümüze ait olan birkaç örnekte ise çubuğun en arkasında tarikat simgeleri
bulunur. Örneğin Mevlevi veya Bektaşi sikkelerinin, taçlarının işlendiği çubuklar
bulunmaktadır.

Bu çubuk kutsal kitaplara el sürmeden okumaya, yazıları uzaktan takip etmeye yarar.
Bu bir saygı göstergesidir. Ayrıca da el yazması kitaplarda parmakla takip sırasında
parmak üzerindeki terin mürekkebi dağıtacağı kaygısıyla bu çubukla takip etmek
daha uygundur.

RUZNAME
Ruzname farsçadan gelen bir sözcük olup anlamı “günlük” demektir. Sanat değeri
taşıyan Ruznameler ise rulo biçiminde yapılan deriden mamul, kendi içine kıvrılıp
toplanan ferman görünümlü rulolardır. Ruznamelerde günlük yapılan işler tarih hatta
saate göre yazılır ve şekilsel anlatımlarla da desteklenirlerdi. İç kısımlarındaki günlük
yazı kenarları altın yaldızlarla süslenip motiflenirdi. Bu güzel gelenek ve sanat ürünü
ruloların deri yüzeyi yani dış kısmı yaldızlı tezhiplerle süslenirdi.

SAKAL TARAKLARI
Ahşap sakal tarakları gezgin dervişlerin bel çantalarından (cilbend) hiç eksik olmayan
bir objedir. Genellikle abanoz gibi sert ağaçlardan imal edilen bu estetik harikası
taraklar 18-20 cm boyutlarında olup yarımay biçiminde yapılırlardı.Üzerine çok ince
işçilikle işlenmiş oyma motifler, yazmalar özellikle de “sakalı şerif” duası yazılırdı.
Tarak uçları ince ve uzun kesilir, sakalı kavraması için de tarak ucunda daha kısa
olan uçları ortalara doğru uzar sonlarda yine kısa kesilirdi.

SANCAK (Tarikat Sancağı)

Sancaklar bilindiği üzere çok çeşitli olup bir gurubu .simgeleyen flamalardır.Bizim
burada ele alacağımız sancak ise daha estetik ve sanat değeri taşıyan, dervişlerin
yanlarında taşıdıkları ve bağlı bulundukları tarikatın simgesini üzerinde bulunduran
sancaklardır.

Bunlar uzun bir tahtanın ucuna bez flamadan ve flamaya işlenmiş yazı, simge,
motiflerden oluşurdu. Bazılarında uzun sapın ucunda metalden pençe-i Ali aba
simgesi bulunurdu. Aynı zamanda çok kullanımlı olanlarının sapının alt kısmında
demirden süngü ucu bulunurdu. Bu sayede sancak yere konmaz gerektiği zaman
toprağa saplanıp o şekilde bırakılırdı.

SURRE ALAYI ÇANTASI (POSTA ÇANTALARI)

Genellikle deriden imal edilen tamamen el işçiliği çantaların günümüzde maalesef
yanlızca birkaç örneğine rastlayabiliyoruz. Ankara Vakıf Eserleri Müzesinde ve Konya
Mevlana Müzesi'nde bu orjinal kültür ürünlerini görmek mümkün. Bu çantaların
bazıları deriden torba şeklinde yapılmıştır. Üzerlerine desenler ya da kafileye ait ya
da postanın, evrakın, paranın nereden nereye gittiğini, hangi kuruma ait olduğunu
gösteren yazılar işlenirdi. Bu işlemeler ya ipliklerle ya da derinin dövülerek
kabartılması yöntemiyle yapılmış işlemelerdir. Konya Mevlana Müzesinde bulunan
deri çanta kapalı evrak çantası şeklindedir ve üzerindeki yazı kabartmadır.

Ankara Vakıf Eserleri Müzesi'ndeki torba çantalardan kırmızı deriden yapılmış olanın
üzerinde ise el işlemesi çiçek motifleri mevcuttur.
ŞEŞBER - ŞEŞPARE

Son derece etkili bir yakın dövüş silahı olarak kullanılan şeşberin günümüze sadece
birkaç adet baş kısmı ulaşabilmiştir.

Yuvarlak kısa sapının ucu altı bölümden oluşan tarikat başlığını andıran ortası delik
taş ya da dökme metalden yapılmış silahtır. Ahşap sap altı parçalı taşın ortasındaki
delikten geçerek sabitlenirdi. Sap kısmının altında elden kurtulmaması için kaytandan
bir halka mevcuttur.
TIĞ - ŞİŞ

Rufailerin zikir anında kullandıkları şişler değişik boyutlarda olup ahşap bir topuz
ucuna sabitlenmiş ince sivri dövme metalden mamuldur. Topuz üzerinde sallanan
zincirler mevcuttur. Bu zincirler topuzun orta göbeğinden başlayıp sivri şişin yarısına
kadar uzanıp burada sonlanır.
TIĞ BEND - BEL BAĞI

Bu belbağı parmak kalınlığında koyun yününden iki arşın yani yaklaşık 1,5 m olan bir
kuşaktır. Koyun yününden örülerek yapılan bu kuşağın ucunda habbe, düğme ya da
benzeri herhangi birşey yoktur. Tığ-bend Türk İslam sanatında çok önemli yer ve
manaya sahiptir.

Bu kuşağa sır kuşağı da denir ve dışarıdan görülmeyecek şekilde bağlanır. Bu bağ

bir inanışa göre Hz. İbrahim’in oğlu İsmail’i kurban edeceği zaman ellerini ve
ayaklarını bağladığı bağdır. Bektaşi kültüründe bele bağlanan bu sır bağı “eline,
beline, diline sahip olmanın” bir işaretidir.

MÜTTEKA KILIFI

Sözcük anlamı arapçada dayanak, destek olan mütteka Sufi kültürünün en önemli
objelerinden biridir ve birçok tarikat dervişleri tarafından kullanılmıştır
.Örneğin:Mevlevi dervişleri binbir günlük çile döneminin(bu dönem seyri-ü suluk
olarak adlandırılır) en zor bölümü olan 40 günlük erbain çilesi döneminde kendilerini
ibadete verdikleri için fazla yemek yemezler, fazla su içmezler ve uzanıp
uyumazlardı. Nefsin terbiyesine dayanan bu dönemde çilehanedeki odasında çile
çekmekte olan derviş, uykusu geldiğinde uzanıp yatamadığı için müttekanın hilal
kısmına alnını dayayıp uyku halini geçiştirirdi.
Dervişlerin yanlarından ayırmadıkları mütteka çok değişik alanlarda kullanılmıştır.
Müttekanın bir başka adıda da tefekkür bastonudur. Tefekkür derin düşünce
anlamına gelir. Kuran dinlerken, ilahi dinlerken yere bağdaş kurup oturan dervişler
müttekanın hilal biçimindeki baş kısmına alınlarını dayarlar ve derin düşünceye dalıp
dünyevi meselelerden uzaklaşırlardı. Çok çeşitli tarz ve biçimlerde yapılan
müttekanın estetik görünümüne de çok dikkat edilirdi. Üzeri çeşitli nakışlar, ayetler ve
güzel sözlerle süslenirdi. Sert ağaçtan (Abanoz, Kızılcık,Kestane v.b) yapılan
müttekaların üzeri gümüş kakmalarla süslenir, yakmak suretiyle de yazılar ve ayetler
yazılırdı.

Müttekanın baş kısmı genellikle İslamiyet’in simgesi olan hilal biçiminde yapılırdı. Bu
hilal kısım oval oluşundan dolayı, alet çene altına dayak yapıldığında yada alın
kısmına dayandığında çok rahatlık sağlardı. Uyku gidermek için de derviş hilal kısma
rahatlıkla alnını dayayabilirdi. Koltuk altında da kullanılabilen mütteka dervişin derin
düşünceye daldığı zaman yana devrilmelerini engellerdi.

Dış mekanda kullanılmak üzere müttekanın uzun gövde kısmının altına yerleştirilen
ucu sivri metal, toprağa saplanıp sabitlenebilirdi. Müttekalar genellikle kılıf içinde
taşınırdı. Bu taşıma kılıfları özenle hazırlanırdı. Deri keçe veya kalın kumaştan
yapılan kılıfların üzerleri nakışlarla süslenir, ayetler, hatlar yazılırdı. Kişiye özel
yapılan müttekalar çeşitli boylarda yapılırdı. Yüzlerce yıllık Anadolu Sufi kültürünün
önemli bir parçası olmuş olan müttekanın yapımı maalesef yıllar içinde unutulmuştur.