2 ΟΔΗΓΟΣ-ΓΑΛΕΡΙΟΥ

ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ ΚΑΙ ΑΘΛΗΤΙΣΜΟΥ
ΙΣΤ' ΕΦΟΡΕΊΑ
ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΠΡΟΪΣΤΟΡΙΚΏΝ
ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ ΚΑΙ ΚΛΑΣΙΚΏΝ ΑΡΧΑΙΟΤΉΤΩΝ
ΚΑΙ ΑΘΛΗΤΙΣΜΟΥ
ΙΣΤ' ΕΦΟΡΕΙΑ ΠΡΟΙΣΤΟΡΙΚΩΝ ΚΑΙ ΚΛΑΣΙΚΩΝ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΩΝ
ΓΑΛΕΡΙΑΝΟ ΣΥΓΚΡΟΤΗΜΑ
Εικονική περιήγηση στο ανακτορικό συγκρότημα του Γαλερίου
στη Θεσσαλονίκη
Μια εικονική περιήγηση

στην αυτοκρατορική
ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΑ ΓΕΝΙΚΗ κατοικία της Θεσσαλονίκης
ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 2013
Επιμέλεια έκδοσης
Δρ. Βασιλική Μισαηλίδου-Δεσποτίδου,
Διευθύντρια ΙΣΤ' Εφορείας Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων
Φανή Αθανασίου, αρχιτέκτων - αναστηλώτρια ΙΣΤ' ΕΠΚΑ
Mελέτη γραφικής αναπαράστασης

Γαλεριανού Συγκροτήματος. Κείμενα
Φανή Αθανασίου, αρχιτέκτων - αναστηλώτρια ΙΣΤ' ΕΠΚΑ
Βενετία Μάλαμα, αρχιτέκτων ΙΣΤ' ΕΠΚΑ
Μαρία Μίζα, αρχιτέκτων ΙΣΤ' ΕΠΚΑ
Μαρία Σαραντίδου, αρχιτέκτων ΙΣΤ' ΕΠΚΑ
Τρισδιάστατη ψηφιακή αναπαράσταση

Φώτης Τσακμάκης, αρχιτέκτων
Σχεδιασμός έκδοσης
Δημήτρης Μηλώσης
Παραγωγή
ΜΟΥΓΚΟΣ – ΕΝΤΥΠΗ ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑ
ISBN: 978-960-86610-3-5
COPYRIGHT© 2013 ΙΣΤ' ΕΦΟΡΕΙΑ ΠΡΟΙΣΤΟΡΙΚΩΝ ΚΑΙ ΚΛΑΣΙΚΩΝ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΩΝ
Απαγορεύεται η αναδημοσίευση, η αναπαραγωγή, ολική ή μερική με οποιονδήποτε τρόπο,

μηχανικό, ηλεκτρονικό, φωτοτυπικό ή άλλο, χωρίς την προηγούμενη έγγραφη άδεια του
εκδότη, σύμφωνα με το Ν.2121/1993.
Περιεχόμενα
Πρόλογος......................................................................................................................4
Iστορικά στοιχεία
Η Τετραρχία και οι αυτοκρατορικές κατοικίες..............................................8
Ο Γαλέριος και η Θεσσαλονίκη........................................................................ 11
Η αρχαιολογική έρευνα................................................................................14
Η αποκατάσταση των ερειπίων..............................................................18
Περιήγηση στο Γαλεριανό συγκρότημα.......................................... 21
Το βόρειο οικοδομικό σύνολο

Η Ροτόντα ...............................................................................................................22
Η Αψίδα Γαλερίου ...............................................................................................24
Το νότιο οικοδομικό σύνολο

Η «Αψιδωτή αίθουσα» .......................................................................................32
Η Βασιλική...............................................................................................................40
Η κεντρική κτιριακή ενότητα...........................................................................44
Το διώροφο κτίριο (δεξαμενή)..........................................................................50
Το περίκεντρο κτίριο............................................................................................50
Τα λουτρά.................................................................................................................. 51
Το Οκτάγωνο...........................................................................................................56
Ο Ιππόδρομος........................................................................................................64
Τα τείχη. Η ανατολική οχύρωση...........................................................70
Κατάλογος οικοπέδων με αρχαιότητες / Πηγές σχεδίων............................74
Χάρτες..............................................................................................................................78
Αρχεία...............................................................................................................................79
Επιλεγμένη Βιβλιογραφία........................................................................................79
Πρόλογος
Το Γαλεριανό συγκρότημα αποτελεί έναν από τους μνημειακούς πυρήνες

της αρχαίας Θεσσαλονίκης, η παρουσία του οποίου στη θέση της πλατείας
Ναυαρίνου, της Δημητρίου Γούναρη και των γύρω οδών, καθόρισε και
τον πολεοδομικό ιστό της σύγχρονης Θεσσαλονίκης στην περιοχή αυτή.
Όταν στον αιώνα που πέρασε, η ανοικοδόμηση του ιστορικού κέντρου
της Θεσσαλονίκης είχε ως αποτέλεσμα την κατάχωση και εξαφάνιση των
περισσότερων οικοδομικών κατάλοιπων της αρχαίας πόλης, τα ερείπια
του Γαλεριανού συγκροτήματος, που σε ορισμένα τμήματα σώζονταν σε
εντυπωσιακό ύψος, στάθηκαν εμπόδιο στην οικοδομική εκμετάλλευση της
πλατείας Ναυαρίνου και έδωσαν την ευκαιρία να αναδειχθεί ένα πολύ
σημαντικό κομμάτι του χαμένου σήμερα μνημειακού πλούτου της πόλης.
Το Γαλεριανό συγκρότημα, αποτέλεσμα του φιλόδοξου οικοδομικού
προγράμματος του Γαλερίου, συνδέεται με την τελευταία περίοδο ακμής
της αρχαίας πόλης, όταν ο Τετράρχης την όρισε ως έδρα του. Στην επιλογή
του αυτή συνετέλεσε η ιστορική διαδρομή της πόλης, η οποία ιδρύθηκε
έξι αιώνες νωρίτερα, επειδή ο Κάσσανδρος αναγνώρισε τα στρατηγικής
σημασίας πλεονεκτήματα της περιοχής και διείδε την εξέλιξη της ως κομ-
βικό σημείο που συνδέει τις θαλάσσιες διαδρομές με τις χερσαίες οδούς
της Βαλκανικής ενδοχώρας.
Κατά την ρωμαιοκρατία το πολιτικοοικονομικό και εμπορικό προφίλ
της πόλης ισχυροποιήθηκε εφόσον οι Ρωμαίοι, συνεχίζοντας την πολιτική
των Μακεδόνων, όρισαν τη Θεσσαλονίκη έδρα του Ρωμαίου διοικητή
της επαρχίας της Μακεδονίας και τελειοποίησαν με την κατασκευή της
Εγνατίας οδού τις παλιές χερσαίες επικοινωνίες που οδηγούσαν από τη
Δύση στην Ανατολή, ενισχύοντας ακόμη περισσότερο τον ρόλο της Θεσ-
σαλονίκης ως σταυροδρόμι πολιτισμών και κέντρο ανάπτυξης όλης της
περιοχής.
Ο Γαλέριος, αναγνωρίζοντας και εκτιμώντας τη δυναμική της πόλης,
την επέλεξε ως έδρα του μεταμορφώνοντας την σε αυτοκρατορική πόλη.
Στο πλαίσιο αυτό συλλαμβάνει την ιδέα της κατασκευής του ανακτορικού
συγκροτήματος το οποίο εκφράζει το πολιτικό ιδεώδες της Τετραρχίας.
Το Γαλεριανό συγκρότημα, κατασκευασμένο σύμφωνα με τις αρχές
σχεδιασμού που χαρακτηρίζουν τις αυτοκρατορικές πόλεις της Τετραρ-
χίας, αποτελείται από το ανάκτορο, την Αψίδα‑θριαμβικό τόξο (Καμάρα),
τη Ροτόντα, τον Ιππόδρομο. Υπαινίσσεται το πολυσχιδές έργο του αυτο-
κράτορα, εφόσον αποτελεί το αυτοδύναμο κέντρο της αυτοκρατορικής
εξουσίας που συγκεντρώνει σε μικρή έκταση τις διοικητικές, πολιτικές
και θρησκευτικές αρμοδιότητες του.
Το ανάκτορο, ως κέντρο της αυτοκρατορικής διοίκησης και ζωής, συν-
δέεται με τη Ροτόντα, τον λατρευτικό χώρο σύμβολο της θρησκευτικότη-
τας της Τετραρχίας, μέσω της Aψίδας, του μνημειακού τετράπυλου που
4
εξυμνεί τις νίκες του Γαλερίου, και μιας μνημειακής οδού πλαισιωμένης
με στοές (via colonnata). Εξασφαλίζει ακόμα την άμεση πρόσβαση στον
ιππόδρομο, χώρο λαϊκής συγκέντρωσης, έκφρασης και βούλησης, όπου
πραγματοποιείται η τελετουργική εμφάνιση του αυτοκράτορα στον λαό
και αποθεώνεται η κοσμική εξουσία του και η αυτοκρατορική ιδεολογία.
Παράλληλα η χωροθέτηση του ανακτόρου κοντά στο λιμάνι διευκολύνει
περαιτέρω την εκτέλεση της κυβερνητικής πολιτικής του μονάρχη.
Η συνολική πολυσύνθετη διάρθρωση του ανακτορικού συγκροτήματος
δεν είναι σήμερα δυνατόν να γίνει κατανοητή εφόσον, με εξαίρεση τα
οικοδομικά κατάλοιπα της πλατείας Ναυαρίνου και της οδού Δημητρίου
Γούναρη, μεγάλα τμήματα του συγκροτήματος και των κτηρίων γύρω
από αυτό βρίσκονται καταχωμένα κάτω από τις σύγχρονες οικοδομές, τις
πλατείες και τους δρόμους, ενώ άλλα είναι ορατά, αλλά μη επισκέψιμα,
στα υπόγεια οικοδομών.
Για την κατανόηση όχι μόνο της κάτοψης αλλά και της αρχιτεκτο-
νικής μορφής του μνημειακού αυτού συνόλου αποφασίσθηκε από την
ΙΣΤ' Εφορεία Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων η τρισδιάστατη
ψηφιακή απεικόνισή του που είναι αποτέλεσμα της μακρόχρονης μελέτης
και της επιστημονικής τεκμηρίωσης των σωζόμενων οικοδομημάτων και
των οικοδομικών καταλοίπων τους, η οποία εκπονήθηκε από την ομά-
δα των αρχιτεκτόνων της Εφορείας Φ. Αθανασίου, Β. Μάλαμα, Μ. Μίζα,
Μ. Σαραντίδου στο πλαίσιο των εργασιών αποκατάστασης του μνημείου
(1993‑2000, 2002‑2006, 2010‑2013).
Οι τρισδιάστατες αναπαραστάσεις, που συνοδεύονται από επεξηγημα-
τικά κείμενα, δίνουν τη δυνατότητα στον επισκέπτη του αρχαιολογικού
χώρου να κατανοήσει τη μορφή των κτηρίων στην εποχή της λειτουργίας
τους (4ος‑7ος μ.Χ.) και να αποκτήσει μια πληρέστερη εικόνα της ΝΑ περι-
οχής της αρχαίας Θεσσαλονίκης, της συνοικίας του ανακτόρου. Επιπλέον,
του δίνεται η μοναδική ευκαιρία με τις εφαρμογές της εικονικής πραγ-
ματικότητας να περιτρέξει τους εσωτερικούς χώρους του ανακτόρου και
να θαυμάσει τα ψηφιδωτά και μαρμάρινα δάπεδα που διακοσμούσαν τα
πολυτελή διαμερίσματά του.
Η μελέτη αναπαράστασης των οικοδομημάτων του Γαλεριανού
συγκροτήματος που σώζονται σχεδόν ακέραια (Ροτόντα) ή έχουν μερι-
κώς καταστραφεί (Αψίδα Γαλερίου, ανατολικό τείχος, οικοδομήματα του
αρχαιολογικού χώρου της πλατείας Ναυαρίνου, «Αψιδωτή αίθουσα», υπο-
δομή κερκίδων Ιπποδρόμου κ.ά.) στηρίχθηκε στα πορίσματα της αρχαι-
ολογικής διερεύνησης των πρωτοπόρων ερευνητών της προπολεμικής
Θεσσαλονίκης, Ε. Hébrard, E. Dyggve, H. Von Schonebeck, στα στοιχεία
των σωστικών ανασκαφών που διεξήγαγε η ΙΣΤ' ΕΠΚΑ κατά την περίοδο
της ανοικοδόμησης του ιστορικού κέντρου της Θεσσαλονίκης, (1950 κ.ε.),
5
στην ανασκαφική έρευνα με ευκαιρία την ευρωπαϊκή χρηματοδότηση για
την αποκατάσταση και ανάδειξη του μνημειακού συνόλου από το 1993
μέχρι σήμερα, καθώς και στο σχεδιαστικό και φωτογραφικό αρχείο της ΙΣΤ'
Ε.Π.Κ.A. Στην έρευνα αυτή συνέβαλε και το αρχειακό υλικό που διέθεσε
η 9η ΕΒΑ από ανασκαφές στην ίδια περιοχή που εκτελέστηκαν με δική
της ευθύνη. Επιπλέον, λήφθηκαν υπόψη και τα πορίσματα της σύγχρονης
αρχαιολογικής έρευνας που κατά διαστήματα επικεντρώθηκε στη μελέτη
των επιμέρους μνημείων του ανακτορικού συνόλου.
Τέλος, η αναπαράσταση των κτισμάτων για τα οποία δεν υπάρχουν
επαρκή ανασκαφικά δεδομένα (επί μέρους τμήματα του Ιππόδρομου, περί-
κεντρο κτίριο, οικοδομικά τετράγωνα με κατοικίες, χώρος βόρεια και νότια
της «Αψιδωτής αίθουσας» κ.ά.) είναι υποθετική και βασίζεται στη μελέτη
της αρχιτεκτονικής μορφής ανάλογων δημοσιευμένων οικοδομημάτων.
Η μελέτη αποτελεί μια πρώτη προσπάθεια ψηφιακής απεικόνισης της
αυτοκρατορικής αυτής κατοικίας και είναι αυτονόητο ότι η εικόνα της με
την πρόοδο της αρχαιολογικής έρευνας μπορεί μελλοντικά να τροποποι-
ηθεί ή να εμπλουτισθεί.
Οι εικόνες της τρισδιάστατης ψηφιακής αναπαράστασης του Γαλε-
ριανού συγκροτήματος και το αντίστοιχο βίντεο το οποίο προβάλλεται
στον εκθεσιακό χώρο της «Αψιδωτής αίθουσας» υλοποιήθηκαν από τον
αρχιτέκτονα Φώτη Τσακμάκη. Η εφαρμογή χρηματοδοτήθηκε από το
Εθνικό Στρατηγικό Πλαίσιο Αναφοράς (ΕΣΠΑ 2007‑2013) στο πλαίσιο
του έργου «Ηλεκτροφωτισμός ανάδειξης και αποκατάσταση και ανάδειξη
των ψηφιδωτών δαπέδων (ανατολικού διαδρόμου, ανατολικού τμήματος
νότιου διαδρόμου και αψίδας Βασιλικής) των Ανακτόρων του Γαλερίου
στην πλατεία Ναυαρίνου» (2010‑2013).
Δρ. Βασιλική Μισαηλίδου-Δεσποτίδου

Διευθύντρια της ΙΣΤ' ΕΠΚΑ
Ανάκτορο Γαλερίου, Οκτάγωνο. Άποψη από Ν.
6
7
ΙΣΤΟΡΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ
Βόρεια Θάλασσα
ΒΡΕΤΑΝΙΑ
Δούναβης
Τρεβήροι
ΓΑΛΑΤΙΑ
ΜΑΞΙΜΙΑΝΟΣ
Ατλαντικός ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΟΣ Α΄ ΑΥΓΟΥΣΤΟΣ ΠΑΝΝΟΝΙΑ
Ωκεανός ΚΑΙΣΑΡΑΣ Ακυληία
Μεδιόλανα Σίρμιο
Δούναβης
Ραβένα ΙΛΛΥΡΙΑ
Ρομουλιάνα
ΙΤΑΛΙΑ Σπαλάτο Μαύρη Θάλασσα
Ναϊσσός Σερδική
Ρώμη ΓΑΛΕΡΙΟΣ
ΚΑΙΣΑΡΑΣ Βυζάντιο
Θεσσαλονίκη Νικομήδεια
ΙΣΠΑΝΙΑ
Νίκαια
ΔΙΟΚΛΗΤΙΑΝΟΣ
ΑΥΓΟΥΣΤΟΣ
Αντιόχεια
ΑΦΡΙΚΗ Μεσόγειος Θάλασσα ΣΥΡΙΑ
Αλεξάνδρεια
ΑΙΓΥΠΤΟΣ
μίλια
χλμ
1. Η Ρωμαϊκή αυτοκρατορία κατά την πρώτη Τετραρχία, 293 μ.Χ.
Ιστορικά στοιχεία
Η Τετραρχία και οι στους, οι οποίοι είχαν αντίστοιχα
αυτοκρατορικές κατοικίες ως συνεργάτες και διαδόχους δύο
Καίσαρες (εικ. 1). Ο Διοκλητιανός
Το 285 μ.Χ. ο αυτοκράτορας Διο- ανέλαβε τη διακυβέρνηση του
κλητιανός (244‑311) στην προ- ανατολικού τμήματος με Καίσαρα
σπάθεια του να αναδιοργανώσει τον Γαλέριο (260‑311), που διοι-
και να ισχυροποιήσει το Ρωμαϊκό κούσε τη Βαλκανική χερσόνησο
κράτος, το οποίο κατά μήκος των και την Παννονία (περιοχή βόρεια
συνόρων απειλούνταν από πολ- και δυτικά του Δούναβη), ενώ ο
λούς εχθρούς, μοιράσθηκε την Μαξιμιανός το δυτικό με Καίσαρα
αυτοκρατορική εξουσία με έναν τον Κωνστάντιο Α' (250‑306), ο
ικανό στρατηγό, τον Μαξιμιανό οποίος επόπτευε τη Γαλλία και τη
(250‑310), ο οποίος διοικούσε Βρετανία (εικ. 2).
τις δυτικές επαρχίες με έδρα τα Στο τέλος του 3ου αιώνα οι
Μεδιόλανα (σημ. Μιλάνο) και την Τετράρχες εισήγαγαν ριζικές μεταρ-
Ακυληία (σημ. Αquileia Ιταλίας). ρυθμίσεις για τη διοίκηση της
Μερικά χρόνια αργότερα το 293 αυτοκρατορίας, οι οποίες ολοκλη-
μ.Χ. ο αυτοκράτορας, για να διευ- ρώθηκαν και τελειοποιήθηκαν επί
θετήσει συγχρόνως και το πρό- Κωνσταντίνου Α' (272‑337) στις
βλημα της διαδοχής στην εξουσία, πρώτες δεκαετίες του 4ου αιώνα.
εγκαθίδρυσε ένα νέο πολιτικό Με την Τετραρχία δημιουργεί-
σύστημα γνωστό ως Τετραρχία. ται ένας ηγεμόνας νέου τύπου,
Σύμφωνα με αυτό, η αυτοκρατο- πολεμιστής και πανταχού παρών,
ρία χωρίσθηκε σε τέσσερα τμήματα που αρνείται να συνδεθεί με μια
που διοικούνταν από δύο Αύγου- μόνιμη πρωτεύουσα και έχει προ-
8
Οι νέες «πρωτεύουσες» της

Τετραρχίας προορισμένες να φιλο-
ξενούν τον αυτοκράτορα, τους
υπουργούς και τους διοικητικούς
υπαλλήλους που τον συνόδευαν,
είναι πόλεις ήδη αναπτυγμένες με
υποδομές, οι οποίες επιλέγονται
με κριτήριο τη στρατηγική θέση
τους, ώστε να εξυπηρετούνται οι
πολιτικοί στόχοι του αυτοκράτορα.
Το βασικό στοιχείο που τις χαρα-
κτηρίζει είναι η ανέγερση των
επίσημων αυτοκρατορικών κατοι-
κιών (Παλάτιον), οι οποίες, όπως
συμπεραίνεται από τη μελέτη των
ερειπίων που αποκαλύφθηκαν με
τις ανασκαφές, τυπολογικά παρου-
2. Βενετία, Βασιλική Αγ. Μάρκου. Οι
Τετράρχες, γλυπτό από πορφυρίτη. σιάζουν κάποια κοινά αρχιτεκτονι-
κά στοιχεία, τα οποία εντάσσονται
σωρινούς τόπους διαμονής, έτσι στην ελληνιστική και ρωμαϊκή
ώστε να μπορεί να αντιμετωπίζει παράδοση (εικ. 3). Οι κατοικίες
τις πολιτικές κρίσεις σε οποιοδή- που κατασκευάσθηκαν από τους
ποτε τμήμα της αυτοκρατορίας. Η αυτοκράτορες της Τετραρχίας μέσα
Ρώμη εγκαταλείπεται, γιατί είναι στις πόλεις δεν ήταν μεμονωμένα
πλέον μακριά από τα βόρεια σύνο- οικοδομήματα, αλλά κτιριακά
ρα, και ο Διοκλητιανός διαμένει συγκροτήματα μεγάλης έκτασης
στη Νικομήδεια (σημ. Ιzmit Τουρ- που περιλάμβαναν τα αυτοκρατορι-
κίας), ο Μαξιμιανός στα Μεδιόλανα, κά ενδιαιτήματα όπως και αίθουσες
ο Κωστάντιος Α' στους Τρεβήρους υποδοχής και ακροάσεων.
(σημ. Trier Γερμανίας) και ο Γαλέ- Το σχέδιο της κάτοψης, που
ριος στο Σίρμιο (σημ. Μητροβίτσα φαίνεται να προέρχεται από το
Σερβίας) και ενδεχομένως στη οχυρωμένο ρωμαϊκό στρατόπεδο,
Θεσσαλονίκη. δεν ανήκει σε έναν συγκεκριμένο
3. Ραβένα, Άγιος Απολλινάριος ο Νέος, κεντρικό κλίτος. Ψηφιδωτό με απεικόνιση ανακτόρου

(Palatium).
9
4. Split, ανάκτορο Διοκλητιανού. Aναπαράσταση (Ε.Hébrard and J.Zellier).
αρχιτεκτονικό τύπο. Ωστόσο, στα 6. Η αξονική διάταξη των κτιρίων,

ανάκτορα της Ύστερης Αρχαιότητας όπου χωρίς εμφανή τάξη, περι-
καθώς και σε άλλα οικοδομήματα, στύλια, αυλές, διάδρομοι, ιδι-
η μορφή των οποίων επηρεάσθη- ωτικά διαμερίσματα και χώροι
κε από αυτά, ορισμένοι ερευνητές υποδοχής, διαδέχονται το ένα
αναγνωρίζουν κάποια κοινά χαρα- το άλλο.
κτηριστικά που είναι:
1. Η ανέγερση του συγκροτήματος Σύμφωνα με κάποιους μελετη-
σε μία περιφερειακή περιοχή της τές, η αρχιτεκτονική διάρθρωση
πόλης, συχνά κοντά στα τείχη, των κτιριακών αυτών συγκροτη-
και η ένταξή του στον αστικό ιστό. μάτων είναι επηρεασμένη από το
2. Η κύρια όψη του ανακτόρου, τελετουργικό της αυτοκρατορικής
σύμβολο της μοναρχίας και της
αυτοκρατορικής αρχιτεκτονικής,
είναι μνημειακή και συχνά βρίσκε-
ται στο βάθος μιας λεωφόρου με
στοές, η οποία διασχίζει την πόλη.
3. Η δευτερεύουσα πίσω όψη έχει
θέα προς τη θάλασσα, το ποτάμι,
ή γενικότερα προς ένα ειδυλλι-
ακό τοπίο (εικ. 4).
4. Η απευθείας επικοινωνία ή γειτ-
νίαση με τον ιππόδρομο, που
είναι ο τόπος επευφημίας του
αυτοκρατορικού θριάμβου.
5. Το μαυσωλείο, ως ναός της
δυναστείας, κοντά στην κατοι-
κία και μέσα στην πόλη, το οποίο
αργότερα μετατρέπεται σε αυτο- 5. Split, ανάκτορο Διοκλητιανού. Κάτοψη (J.
κρατορικό παρεκκλήσι. Marasovic).
10
ή ιδιωτικές κατοικίες, όπου σκό-

πευαν να αποσυρθούν μετά την
εγκατάλειψη της εξουσίας. Από
τις πιο γνωστές είναι το οικοδομι-
κό συγκρότημα του Διοκλητιανού
(εικ. 5) στο Σπαλάτο (σημ. Split
Κροατίας) και του Γαλερίου στο
Gamzigrad της ανατολικής Σερ-
βίας, το οποίο ταυτίσθηκε με την
αρχαία Felix Romuliana, τον τόπο
όπου γεννήθηκε και ενταφιάσθηκε
ο αυτοκράτορας (εικ. 6).
6. Gamzigrad (Felix Romuliana). Ανάκτορο Τα τετραρχικά ανάκτορα, όταν
Γαλερίου, κάτοψη. η Κωνσταντινούπολη γίνεται
πρωτεύουσα και τόπος μόνιμης
αυλής, ενώ η επιλογή κάποιων διαμονής των αυτοκρατόρων,
αρχιτεκτονικών μορφών είχε υποβαθμίζονται, και βαθμιαία
συμβολική σημασία. Παράδειγμα εγκαταλείπονται ή εξακολουθούν
αποτελεί ο θόλος στην αίθουσα να λειτουργούν με διαφορετική
του θρόνου, που συμβολίζει τον χρήση.
ουράνιο θόλο που κάλυπτε τον
θεοποιημένο αυτοκράτορα. Ο Γαλέριος και η
Εκτός από τα ανάκτορα, οι Θεσσαλονίκη.
αυτοκράτορες διέθεταν επαύλεις,
για τη διαμονή τους εκτός πόλεως Η Θεσσαλονίκη, λόγω της στρατηγι-
κής της θέσης στα Βαλκάνια, υπήρ-
ξε μαζί με τη Σερδική (σημ. Σόφια
Βουλγαρίας) και το Σίρμιο, προσω-
ρινός τόπος διαμονής πολλών αυτο-
κρατόρων του 4ου και του 5ου αιώνα.
Ειδικότερα, όπως είναι γνωστό από
τις πηγές, στην πόλη διέμενε για
δύο σχεδόν χρόνια ο Κωνσταντίνος
Α' (323‑324) ο οποίος πριν από την
τελική σύγκρουση με τον αυτοκρά-
τορα Λικίνιο (250‑325) ασχολήθηκε
με την κατασκευή του λιμανιού της
και με διάφορα άλλα έργα (εικ. 7).
Στη Θεσσαλονίκη παρέμεινε σε
διαφορετικές χρονικές περιόδους
και ο Θεοδόσιος Α' (347‑395), του
οποίου το όνομα συνδέθηκε με τη
σφαγή 7000 Θεσσαλονικέων στον
ιππόδρομο, λόγω της εξέγερσής
τους κατά του Γότθου διοικητή της
7. Πορτραίτο Kωσταντίνου Α΄, 313-324 μ.Χ..
Ρώμη, Μουσείa Καπιτωλίου. (Φωτ. Jean – πόλης Βουτέριχου (Αύγουστος του
Paul Grandmont) 390 μ.Χ.).
11
βουκόλος (ποιμένας). Ο Γαλέριος

υιοθετήθηκε και διορίσθηκε Καί-
σαρας (293‑305 μ.Χ.) από τον Διο-
κλητιανό, την 1η Μαρτίου του 293
μ.Χ., αναλαμβάνοντας την προστα-
σία των ανατολικών συνόρων της
αυτοκρατορίας. Επακολούθησε ή
κατ’ άλλους, προηγήθηκε ο γάμος
του με την κόρη του Διοκλητιανού
Γαλερία Ουαλερία.
Μετά την παραίτηση του Διο-
κλητιανού από το αξίωμα του, την
8. Προτομή Γαλερίου, από «Tο μικρό τόξο 1η Μαίου του 305 μ.Χ., ο Γαλέριος
του Γαλερίου». Αρχαιολογικό Μουσείο ανακηρύχθηκε Αύγουστος στη
Θεσσαλονίκης. Νικομήδεια (305‑311 μ.Χ.).
Η ανέγερση των ανακτόρων
Από τους ηγεμόνες όμως της στη Θεσσαλονίκη ξεκίνησε στο
Τετραρχίας ιδιαίτερα συνδέθηκε τέλος του 3ου μ.Χ. αιώνα, όταν ο
με τη Θεσσαλονίκη o Γαλέριος Γαλέριος ολοκλήρωσε την εκστρα-
(260‑311), ο οποίος ήταν ιλλυρι- τεία του κατά των Περσών, νικώ-
κής καταγωγής (εικ. 8). Oι γονείς ντας τον βασιλιά τους Ναρσή στην
του ήταν χωρικοί και ο ίδιος, πριν Αρμενία (298 μ.Χ.). Μετά τη σημα-
αναρριχηθεί στην ανώτατη ιεραρ- ντική αυτή νίκη, η οποία είχε ως
χία του ρωμαϊκού στρατού, ήταν επακόλουθο τη σύναψη ειρήνης
9. Ανάκτορα Γαλερίου. Άποψη από ΒΑ.
12
10. Gamzigrad (Felix Romuliana). Πρόπλασμα αναπαράστασης του ανάκτορου του Γαλερίου
(από Srejovic D.)
με εξαιρετικά επωφελείς για τους διακοσμητικές τέχνες βρήκαν πρό-

Ρωμαίους όρους, ο αυτοκράτορας σφορο έδαφος για να αναπτυχθούν.
επέστρεψε στη Βαλκανική (299 Ο Γαλέριος πέθανε μετά από
μ.Χ.) και όρισε ως έδρα του τη βαριά αρρώστια το 311 μ.Χ., και
Θεσσαλονίκη. ενταφιάστηκε στη γενέτειρά του
Σύμφωνα με τους περισσότε- Romuliana, η οποία ονομάσθηκε
ρους ερευνητές η πόλη υπήρξε έτσι προς τιμήν της μητέρας του
έδρα του Γαλέριου για δύο χρονι- Romula. Τα ερείπια της Romuliana
κές περιόδους, από το 299 μέχρι αποκαλύφθηκαν κοντά στη σύγ-
το 303 μ.Χ. και από το 308 μέχρι χρονη κωμόπολη Gamzigrad της
τον θάνατο του, το 311 μ.Χ. Το ανατολικής Σερβίας. Η ανασκαφι-
γεγονός αυτό επιβεβαιώνεται από κή έρευνα η οποία διεξάγεται εκεί
τη λειτουργία του αυτοκρατορι- από τη δεκαετία του '50, έφερε στο
κού νομισματοκοπείου στη Θεσ- φως τα οικοδομικά κατάλοιπα ενός
σαλονίκη (299‑303 και 305‑308 μικρού τειχισμένου ανακτόρου,
μ.Χ.), τα ερείπια του ανακτορικού όπου θα αποσυρόταν ο αυτοκρά-
συγκροτήματος (εικ. 9) και το τορας όταν θα εγκατέλειπε την
εικονογραφικό πρόγραμμα της εξουσία (εικ. 10). Στον γειτονικό
θριαμβικής Αψίδας (Καμάρα) που λόφο Μagura ήρθαν στο φως τα
περιγράφει τη νίκη του κατά των μαυσωλεία του Γαλερίου και της
Περσών. Αναφορές για τη διαμο- μητέρας του.
νή του Γαλέριου στη Θεσσαλονίκη, Η τελευταία πολιτική πράξη
υπάρχουν και στα μεταγενέστερα του αυτοκράτορα λίγο πριν πεθά-
αγιολογικά κείμενα, όπου αναφέ- νει, ήταν η έκδοση, στις 30 Απρι-
ρεται ως διώκτης των χριστιανών λίου του 311 μ.Χ., του διατάγματος
μαρτύρων της πόλης. για την ανοχή της χριστιανικής
Κατά τη χρονική περίοδο που θρησκείας, το οποίο προοιωνίζεται
η Θεσσαλονίκη λειτούργησε ως την οριστική παύση των διωγμών
αυτοκρατορική έδρα του Γαλερίου, κατά των Χριστιανών, που θεσπί-
αναδείχθηκε ως το σημαντικότερο σθηκε από τον Μ. Κωνσταντίνο με
κέντρο της ευρύτερης περιοχής, το διάταγμα των Μεδιολάνων το
όπου οι οικοδομικές τεχνικές και οι 313 μ.Χ.
13
Η ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΗ ΕΡΕΥΝΑ
11. Αρχαιολογικός χώρος πλατείας Ναυαρίνου. Αξονομετρικό.
Η αρχαιολογική έρευνα
Το ανάκτορο του Γαλερίου είναι ο οποίος ήταν επικεφαλής της
ένα από τα σπουδαιότερα μνημεία επιστημονικής αποστολής της
της Ύστερης Αρχαιότητας της Θεσ- γαλλικής Στρατιάς της Ανατολής
σαλονίκης και το μοναδικό, αυτής (σχ. 1). Οι ανασκαφικές τομές που
της περιόδου στην Ευρώπη, που διεξήχθηκαν την περίοδο αυτή,
διατηρείται σε τόσο μεγάλη έκταση στη Ροτόντα και στην Αψίδα του
σχεδόν στην αρχική του μορφή. Γαλερίου, επιβεβαίωσαν τον ρωμα-
Η αρχαιολογική έρευνα για ϊκό χαρακτήρα του μνημείου.
τον εντοπισμό του τετραρχικού Το 1935 το Γερμανικό αρχαιο-
συγκροτήματος ξεκίνησε το 1917, λογικό Ινστιτούτο του Βερολίνου,
κατά τη διάρκεια του A’ Παγκοσμί- διεξήγαγε νέα ανασκαφική έρευνα
ου Πολέμου, από τον Γάλλο αρχι- υπό τη διεύθυνση των Γερμανών
τέκτονα Ε. Hébrard (1881‑1933), επιστημόνων H. von Schoenebeck
14
αρχαιολόγου, H. Johannes αρχιτέ-

κτονα και του Α. Αlföldi, Ούγγρου
ιστορικού, οι οποίοι εντόπισαν τον
ιππόδρομο της πόλης εκφράζο-
ντας την άποψη ότι το ανάκτορο
βρισκόταν βόρεια της Αψίδας στην
περιοχή της Ροτόντας.
Την άνοιξη του 1939 η έρευ-
να ανατέθηκε στον Δανό αρχαιο-
λόγο και αρχιτέκτονα Ε. Dyggve
1
(1887‑1960), ο οποίος ανέσκαψε
αποσπασματικά το νοτιοανατο-
λικό τμήμα της πόλης, σε μήκος
400 περίπου μέτρων, από τη Ροτό- 2
ντα μέχρι το ύψος του ναού της
Ν. Παναγίας.
Τα αποτελέσματα της έρευνας,
παρόλο που δεν δημοσιεύθηκαν 4
διεξοδικά, ήταν πολύ σημαντικά. 3
Σύμφωνα με τον ανασκαφέα το
ανάκτορο ήταν κτισμένο νότια
της Αψίδας δυτικά του ιππόδρο-
μου, και η Ροτόντα βρισκόταν
εντός τεμένους (ιερός χώρος που
προστατευόταν από κτιστό περί-
βολο). Οι απόψεις αυτές επιβεβαι-
ώθηκαν από τις ανασκαφές που
διενεργήθηκαν μετά τον πόλεμο
(1950‑1970) από την Αρχαιο-
λογική Υπηρεσία, και οι οποίες
συνεχίζονται μέχρι σήμερα πολύ 12. Σχέδιο ρυμοτομίας της Θεσσαλονίκης
αποσπασματικά, καθώς τα ερείπια στην περιοχή του Γαλεριανού
του ανάκτορου βρίσκονται θαμμέ- Συγκροτήματος, 1921 ( Ε. Hébrard).
Διακρίνονται: η Ροτόντα (1), η Αψίδα του
να στο πυκνοκατοικημένο ιστορικό Γαλερίου (2), η στεγασμένη αγορά (3) και η
κέντρο της πόλης. πλατεία Ιπποδρομίου (4).
Σήμερα είναι ορατό και επισκέ-
ψιμο ένα σημαντικό, αλλά περι-
ορισμένο σε έκταση, τμήμα του μεγαλύτερου τμήματος του ιστο-
ανακτορικού συγκροτήματος, το ρικού πυρήνα της Θεσσαλονίκης.
οποίο σώζεται στον αρχαιολογικό Την εκπόνηση του Σχεδίου για την
χώρο της πλατείας Ναυαρίνου ανοικοδόμηση της πόλης ανέλαβε,
(εικ. 11) και στον πεζόδρομο της με απόφαση της τότε κυβέρνησης
οδού Δ. Γούναρη μεταξύ των οδών του Ε. Βενιζέλου, ο Ε. Hébrard, ως
Αλ. Σβώλου και Ι. Μιχαήλ. πρόεδρος της Διεθνούς Επιτροπής
Ο πολεοδομικός σχεδιασμός της του Νέου Σχεδίου Θεσσαλονίκης,
περιοχής αυτής έγινε το 1917, μετά η οποία συστάθηκε ειδικά για το
την καταστροφή από πυρκαγιά του σκοπό αυτό (εικ. 12).
15
13. Άποψη της Θεσσαλονίκης από τον Λευκό Πύργο. Το Ακτσέ Μετζήτ διακρίνεται στο
αριστερό άνω τμήμα της φωτογραφίας (φωτ. Βoissonnas F., 1919 ).
Μία από τις βασικές επιλογές τα κυριότερα οικοδομήματα του

του αρχιτέκτονα ήταν η προβολή συγκροτήματος. Στη θέση αυτή την
και ανάδειξη των σημαντικών εποχή της Τουρκοκρατίας υπήρχε
μνημείων της πόλης, τα οποία ένα από τα κέντρα του οθωμανικού
αποκτούσαν πρωτεύοντα ρόλο πολιτισμού με μεντρεσέ, σχολείο,
στον σχεδιασμό των αστικών υπαί- τεκέ, κατοικίες σπουδαστών κ.τ.λ.,
θριων χώρων και στη διάνοιξη το οποίο σωζόταν μέχρι τον δεύτε-
νέων οδικών αξόνων. Οι απόψεις ρο παγκόσμιο πόλεμο. Στα ερείπια
του Ε. Hébrard για τη διάταξη του Οκταγώνου ήταν κτισμένο το
των κτιρίων του ανακτόρου κατά τζαμί Ακτσέ Μετζήτ (Akçe Mescid)
την αρχαιότητα, απεικονίζονται το οποίο αναγνωρίζεται σε φωτο-
στη χάραξη της σημερινής οδού γραφία της εποχής (εικ. 13).
Δ. Γούναρη, του μνημειακού Η συστηματική ανασκαφή της
ευθύγραμμου άξονα που ενώ- περιοχής αυτής ξεκίνησε το 1962,
νει τη Ροτόντα με την Αψίδα όταν ο Δήμος Θεσσαλονίκης απο-
και τη θάλασσα, στη διατήρηση φάσισε τη διαμόρφωση του χώρου
της παλιάς πλατείας Ιπποδρομί- και την κατεδάφιση των προσφυ-
ου, όπου εικαζόταν η θέση του γικών οικίσκων που υπήρχαν εκεί.
ιππόδρομου της πόλης, και στον Η έρευνα ολοκληρώθηκε σταδιακά
σχεδιασμό ενός υπαίθριου χώρου, τη δεκαετία του '60 υπό την επί-
στη θέση της σημερινής πλατείας βλεψη των Εφόρων Αρχαιοτήτων
Ναυαρίνου, όπου προβλεπόταν Χ. Μακαρόνα, Φ. Πέτσα, Α. Βαβρίτσα
μια στεγασμένη αγορά η οποία και των επιμελητριών Μ. Σιγανίδου
τελικά δεν κατασκευάσθηκε. και Φ. Παπαδοπούλου αποκαλύ-
Οι πρώτες ανασκαφικές τομές πτοντας τα ερείπια σημαντικών
για την υλοποίηση της μελέτης του οικοδομημάτων (εικ. 14).
Ε. Hébrard ξεκίνησαν το 1950 υπό Την ίδια χρονική περίοδο (1968)
την επίβλεψη του Εφόρου Αρχαι- με τη διάνοιξη της οδού Δ. Γού-
οτήτων Χ. Μακαρόνα, ο οποίος ναρη ήρθε στο φως ένα ακόμη
αποκάλυψε το Οκτάγωνο, ένα από σημαντικό κτίσμα των ανακτόρων,
16
14. Ανάκτορο Γαλερίου. Ανασκαφή κεντρικής κτιριακής ενότητας, άποψη από ΝΔ (φωτ.1962).
η «Αψιδωτή αίθουσα» (εικ. 15). διαπιστώθηκαν μετασκευές των

Το Γαλεριανό Συγκρότημα από επί μέρους χώρων, και επισκευές
την εποχή των πρώτων ανασκα- των τοιχοποιιών και των δαπέδων
φών αποτέλεσε αντικείμενο μελέ- τους, γεγονός που επιβεβαίωσε τη
της Ελλήνων και ξένων ερευνητών μακρόχρονη χρήση του συγκροτή-
οι οποίοι προσπάθησαν να δώσουν ματος (4ος‑7ος μ.Χ.). Ωστόσο πολλά
απαντήσεις σε ερωτήματα που ερωτήματα παραμένουν ακόμη
αφορούσαν στην έκταση του συνό- αναπάντητα, στα οποία καλείται να
λου, στις χρήσεις των κτιρίων μέχρι απαντήσει η επιστημονική έρευνα
την οριστική εγκατάλειψή τους και με την ολοκλήρωση των ανασκα-
στη χρονολογική διαδοχή των δια- φών στο μέλλον.
φόρων τμημάτων του.
Σημαντική πρόοδος για την
κατανόηση του μνημειακού αυτού
συνόλου έγινε τις δύο τελευταίες
δεκαετίες με αφορμή την αποκατά-
σταση των ερειπίων που σώζονται
στην πλατεία Ναυαρίνου και στην
οδό Δ. Γούναρη. Η αρχαιολογική
έρευνα που διεξήχθη από τη ΙΣΤ'
ΕΠΚΑ την περίοδο αυτή, συνέβαλε
καθοριστικά στην ανατροπή λανθα-
σμένων και παγιωμένων θεωριών
των προηγούμενων δεκαετιών, ενώ
από την επιστημονική τεκμηρίωση
των κτισμάτων που έγινε τη δεκα-
ετία του '90, στο πλαίσιο των μελε-
τών αποκατάστασης του μνημείου,
15. Ανάκτορο Γαλερίου. «Αψιδωτή αίθουσα»,

άποψη από Β (φωτ.δεκαετίας του ‘70).
17
Η ΑΠΟΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΤΩΝ ΕΡΕΙΠΙΩΝ
Η αποκατάσταση των ερειπίων

Η αποκατάσταση και η ανάδειξη αρχές του Χάρτη της Βενετίας και
των ερειπίων των Ανακτόρων του είναι αναγνωρίσιμες και αντιστρέ-
Γαλερίου υλοποιήθηκε με χρη- ψιμες χωρίς να παραποιούν την
ματοδότηση της Ελλάδας και της αυθεντικότητα του μνημείου, ήταν
Ευρωπαϊκής Ένωσης. Οι εργασίες η αποκατάσταση και συντήρηση
ολοκληρώθηκαν σε τρεις χρονικές των αρχαίων δαπέδων, η προστα-
περιόδους (1993‑2000, 2002‑2006, σία των αρχαίων τοιχοποιιών από
2011‑2014). τη διάβρωση του περιβάλλοντος,
Στόχος των επεμβάσεων, οι καθώς και η μερική ανάκτηση των
οποίες έγιναν σύμφωνα με τις κατεστραμμένων τμημάτων του.
18
Η ΑΠΟΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΤΩΝ ΕΡΕΙΠΙΩΝ
Με την ολοκλήρωση των Ένωση και την Europa Nostra για

εργασιών το μνημείο αναδείχθη- την εξαιρετική και υποδειγματική
κε και έγινε επισκέψιμο, συμβάλ- αποκατάσταση και συντήρηση των
λοντας σημαντικά στην προβολή ερειπίων, όπως και για το σύνολο
και κατανόηση της ιστορίας της των επεμβάσεων που μετέτρεψαν
Θεσσαλονίκης κατά την Ύστερη έναν εγκαταλελειμμένο χώρο σε
Αρχαιότητα. άρτια οργανωμένο και με εκπαι-
Το 2008 ο αρχαιολογικός δευτικό χαρακτήρα πόλο έλξης
χώρος της πλατείας Ναυαρίνου στην καρδιά της σύγχρονης πόλης
βραβεύθηκε από την Ευρωπαϊκή (εικ. 16).
16. Αρχαιολογικός χώρος του ανακτόρου του Γαλερίου. Άποψη από Ν.
19
17. Ανάκτορο Γαλερίου. Αναπαράσταση.
20
Περιήγηση στο Γαλεριανό συγκρότημα
Το ανάκτορο κτίσθηκε στις παρυ- ρίου» (Καμάρα). Η περιήγηση του
φές της πόλης δίπλα στο ανατολικό συγκροτήματος ξεκινάει από το
τείχος (σχ. 2, εικ. 17). Το συγκρό- βόρειο σύνολο με αφετηρία τη
τημα καταλάμβανε μεγάλη έκταση Ροτόντα (σχ. 1-1). Ακολουθεί η
και ενσωματώθηκε στον πολεοδο- «Αψίδα του Γαλερίου» (σχ. 1-5), η
μικό ιστό της πόλης ακολουθώντας περιοχή στα νότια αυτής, και στη
τις χαράξεις των δρόμων. Προς συνέχεια το νότιο οικοδομικό σύνο-
νότον εκτεινόταν σχεδόν μέχρι λο που περιλαμβάνει την «Αψιδω-
τη θάλασσα (οδός Μητροπόλεως), τή αίθουσα» (οικοδομικά κατάλοι-
ενώ το δυτικό του όριο πρέπει να πα επί του πεζόδρομου Δ. Γούναρη,
ήταν στην οδό Απελλού, όπου βρέ- τμήμα μεταξύ των οδών Αλ. Σβώ-
θηκαν τα οικοδομικά κατάλοιπα λου και Ι. Μιχαήλ, σχ. 1-14) και τα
ενός οικοδομήματος της ρωμαϊκής οικοδομήματα του αρχαιολογικού
εποχής, πιθανόν θεάτρου (σχ. 1-21). χώρου της πλατείας Ναυαρίνου
Διακρίνονται δύο οικοδομικά (Βασιλική, κεντρική κτιριακή
σύνολα συνδετικός κρίκος των ενότητα, διώροφο κτίριο, λουτρά,
οποίων είναι η «Αψίδα του Γαλε- Οκτάγωνο, σχ. 1-27, εικ. 18).
18 Ανάκτορο Γαλερίου. Άποψη από Α.
21
Η ΡΟΤΟΝΤΑ
Το βόρειο οικοδομικό σύνολο

Η «Ροτόντα» του τοίχου, ο οποίος έφερε αρχι-
τεκτονικό μαρμάρινο διάκοσμο.
Η «Ροτόντα», ένα μεγαλειώδες Ψηλότερα και σε αντιστοιχία με τις
περίκεντρο θολοσκεπές κτίριο, κόγχες υπάρχουν μεγάλα τοξωτά
ήταν κατά την τετραρχική περίοδο παράθυρα, ενώ στη βάση του τρού-
ναός αφιερωμένος στην αρχαία λου φωτιστικές θυρίδες. Η κύρια
θρησκεία (σχ. 1-1, εικ. 19). Η κάτο- είσοδος του κτιρίου βρισκόταν στη
ψη του είναι κυκλική με οκτώ νότια κόγχη, πάνω στον άξονα της
ορθογώνιες κόγχες που σχημα- πομπικής οδού που ξεκινούσε από
τίζονται εσωτερικά στο πάχος την Αψίδα του Γαλερίου (σχ. 2-2).
19. Ροτόντα. Άποψη από ΝΑ.
22
Η ΡΟΤΟΝΤΑ
20. Ρoτόντα. Αναπαράσταση, άποψη

από ΝΑ.
Η μετατροπή του σε χριστιανικό

ναό, που ήταν αφιερωμένος στους
Ασωμάτους ή Αρχαγγέλους, και τα
εξαιρετικής ποιότητας ψηφιδωτά
που κοσμούν τον τρούλο, τις φωτι-
στικές θυρίδες και τις καμάρες των
κογχών ανάγονται στην παλαιοχρι-
στιανική εποχή (4ος έως τις αρχές
του 6ου μ.Χ. αιώνα).Την περίοδο
αυτή κατεδαφίσθηκε η ανατολική
κόγχη του κτιρίου και κατασκευά-
σθηκε το ιερό βήμα, ένας ορθογώ-
νιος χώρος με ημικυκλική αψίδα
στα ανατολικά. Γύρω από το κτίριο
προστέθηκε ξυλόστεγο περιμετρι-
κό κλίτος που επικοινωνούσε με
τον κεντρικό χώρο διαμέσου των
κογχών που διανοίχθηκαν για τον
σκοπό αυτό. Στη νότια είσοδο προ-
στέθηκε πρόπυλο και δύο βαπτι-
στήρια, ένα οκταγωνικό δυτικά
και ένα κυκλικό ανατολικά (σώζε-
ται η θεμελίωση), ενώ στη δυτική
κόγχη διαμορφώθηκε νέα είσοδος
(εικ. 20).
23
Η ΑΨ Ι Δ Α Τ ΟΥ ΓΑ Λ Ε Ρ Ι ΟΥ
24
25
21. Αψίδα Γαλερίου, κεντρικοί πεσσοί. Αναπαράσταση, άποψη από Ν.
Η Αψίδα του Γαλερίου ημικυλινδρικές καμάρες που υπο-

βάσταζαν θόλο (εικ. 21).
Νότια της Ροτόντας υπήρχε θρι- Σήμερα σώζονται τρεις μόνο
αμβική Αψίδα (η γνωστή σήμερα από τους οκτώ πεσσούς (η θέση
Καμάρα), η οποία κτίσθηκε, μεταξύ των κατεστραμμένων ανατολικών
των ετών 298 και 305 μ.Χ., πιθα- κεντρικών πεσσών υποδηλώνεται
νόν από την πόλη της Θεσσαλονί- στο πεζοδρόμιο της Εγνατίας με
κης, σε ανάμνηση της εκστρατείας διαφοροποίηση της πλακόστρω-
και της νίκης του Γαλέριου κατά σης). Οι δύο από αυτούς φέρουν
των Περσών (σχ. 1-5). ανάγλυφες παραστάσεις όπου απει-
Το οικοδόμημα στην τελική του κονίζονται σκηνές από τις νικη-
μορφή αποτελούνταν από οκτώ φόρες εκστρατείες των Ρωμαίων
πεσσούς διατεταγμένους ανά τέσ- εναντίον των Περσών το 297 μ.Χ.,
σερις σε δύο παράλληλες σειρές καθώς και συμβολικές εικόνες που
(σχ. 2-3). Μεταξύ των πεσσών σχη- προπαγανδίζουν την στρατιωτική
ματίζονταν τρία τοξωτά ανοίγματα δύναμη του Γαλέριου και την ισχύ
από τα οποία το μεσαίο ήταν φαρ- της Τετραρχίας (εικ. 22, 23).
δύτερο και ψηλότερο από τα άλλα. Η θριαμβική Αψίδα ήταν κτι-
Οι τέσσερις κεντρικοί πεσσοί, οι σμένη στη διασταύρωση δύο αξό-
οποίοι έφεραν μαρμάρινες πλάκες νων. Ο ένας ήταν η ευθύγραμμη
με ανάγλυφες διακοσμήσεις, ήταν «πομπική οδός» με κιονοστοιχίες,
μεγαλύτεροι από τους εξωτερικούς η οποία ξεκινούσε από τη βόρεια
και συνδέονταν μεταξύ τους με όψη της και κατέληγε στη νότια
26
22.Αψίδα Γαλερίου. Νότιος κεντρικός πεσσός, βόρεια όψη.
πύλη του περιβόλου της Ροτόντας, maximus, η Μέση ή Λεωφόρος

και ο άλλος η σημαντική οδική όπως την έλεγαν οι Βυζαντινοί, η
αρτηρία, η ρωμαϊκή Decumanus οποία διέσχιζε την πόλη από δυτι-
23. Αψίδα Γαλερίου. Άποψη από Δ.
27
24. Αψίδα Γαλερίου, πομπική οδός και κύρια λεωφόρος. Αναπαράσταση, άποψη από Δ.
κά προς ανατολικά (σχ. 2-2, 3, 4). Η πλατείας Συντριβανίου) (σχ. 2-5).

οδός αυτή, κατάλοιπα της οποίας Στο τμήμα αυτό η οδός είχε πλά-
βρέθηκαν κάτω από το οδόστρω- τος περίπου 10 μ. και πλαισιωνόταν
μα και βόρεια της σύγχρονης οδού από στοές, οι οποίες κατέληγαν στα
Εγνατίας, περνούσε ανάμεσα από ανοίγματα των μικρών πεσσών της
τους κεντρικούς πεσσούς του θρι- Αψίδας. Κατά μήκος των στοών,
αμβικό τόξου (εικ. 24) και κατέληγε που είχαν πλάτος 5,50 μ. περίπου,
στην Κασσανδρεωτική πύλη του και πίσω από αυτές, ανοίγονταν
ανατολικού τείχους (στο ύψος της καταστήματα (εικ. 25).
28
25. Αψίδα Γαλερίου, κύρια λεωφόρος και στοές με καταστήματα. Αναπαράσταση.
29
27. Αψίδα Γαλερίου. Ψηφιδωτό δάπεδο προθαλάμου (Γερμανικό Αρχαιολογικό Ινστιτούτο,

Αθήνα 1935).
30
26. Αψίδα Γαλερίου, προθάλαμος.
Αναπαράσταση, άποψη από Ν.
Σε άμεση επαφή με τους νότιους

μικρούς πεσσούς της Αψίδας υπήρ-
χε μεγάλος ορθογώνιος προθάλα-
μος διαστάσεων 42,70×17,65 μ.,
κατάλοιπα του οποίου βρέθηκαν
κάτω από το οδόστρωμα της Εγνα-
τίας (σχ. 1-7, σχ. 2-6, εικ. 26).
Το δάπεδο του προθαλάμου ήταν
0,90 μ. χαμηλότερα από αυτό των
στοών και έφερε ψηφιδωτό με γεω-
μετρικά και φυτικά μοτίβα (εικ. 27).
Στο νότιο τοίχο του υπήρχε άνοιγ-
μα 18 περίπου μέτρων, από όπου
ξεκινούσε μνημειώδης μαρμάρινη
κλίμακα, μήκους 4 μ., με 11 ανα-
βαθμούς, η οποία οδηγούσε, σύμ-
φωνα με κάποιους ερευνητές, σε
μία μεγάλη πλατεία της πόλης από
όπου μπορούσε κανείς να εισέλθει
στον ιππόδρομο που βρισκόταν στα
ανατολικά της (σχ. 2-7, εικ. 28).
Νότια της πλατείας ήταν κτισμέ-
νη η λεγόμενη «Αψιδωτή αίθουσα»
του συγκροτήματος, τα ερείπια της
οποίας είναι ορατά στον αρχαιολο-
γικό χώρο της οδού Δ. Γούναρη.
28. Πλατεία νότια του προθαλάμου. Αναπαράσταση, άποψη από Ν.
31
Η «ΑΨΙΔΩΤΗ ΑΙΘΟΥΣΑ»
32
33
ΧΩΡΟΣ Α
29. «Αψιδωτή αίθουσα». Κάτοψη με γραφική αναπαράσταση δαπέδων.
34
Το νότιο οικοδομικό σύνολο
Η «Αψιδωτή αίθουσα»
Η «Αψιδωτή αίθουσα» ήταν πιθα-

νόν το τελευταίο προς βορρά κτίριο
του ανακτόρου (σχ. 1-14, σχ. 2-8).
Το όριο του συγκροτήματος, στην
υπόθεση αυτή, ταυτίζεται με τον
τοίχο που σώζεται σήμερα στο
βόρειο άκρο του αρχαιολογικού
χώρου (εικ. 30).
Η αίθουσα ήταν κτισμένη σε
έναν νοητό άξονα με κατεύθυν-
ση βορρά - νότου, στο νότιο άκρο 30. «Αψιδωτή αίθουσα». Άποψη από Ν.
του οποίου βρισκόταν ένα ακόμη
μεγαλοπρεπές κτίριο, η Βασιλική.
Τα ερείπια του κτιρίου αυτού είναι Εσωτερικά χωριζόταν σε δύο
ορατά στο ανατολικό τμήμα του χώρους που επικοινωνούσαν
αρχαιολογικού χώρου της πλατείας μεταξύ τους: έναν ορθογώνιο προ-
Ναυαρίνου (εικ. 31). θάλαμο και μία μεγάλη αίθουσα, η
Το οικοδόμημα ήταν στραμμένο οποία στη νότια πλευρά είχε δύο
προς νότο και εξωτερικά είχε αρχι- κόγχες, ενώ προς βορρά κατέληγε
κά τη μορφή Βασιλικής, ορθογώνι- στην υπερυψωμένη αψίδα (εικ. 29).
ας δηλαδή αίθουσας με αψίδα στη Η αίθουσα θερμαινόταν δια-
βόρεια πλευρά. μέσου κτιστών αεραγωγών που
31. «Αψιδωτή αίθουσα» (1) και Βασιλική (2). Αναπαράσταση, άποψη από ΒΔ.
35
έγχρωμα μάρμαρα, ενώ τα δάπεδα

τους έφεραν μαρμάρινη επίστρωση
κατασκευασμένη με την τεχνική
opus sectile (συναρμογή μαρμά-
ρινων πλακιδίων διαφορετικού
χρώματος για την υλοποίηση γεω-
μετρικών συνθέσεων).
Σε μεταγενέστερη οικοδομι-
κή φάση, πιθανόν τον 6ο αιώνα,
ανακατασκευάσθηκε ο χώρος (Α)
νότια του προθαλάμου (εικ 29). Το
συνολικό μήκος του χώρου δεν
32. «Αψιδωτή αίθουσα». Πήλινος σωλήνας είναι γνωστό, καθώς μεγάλο τμή-
για την απαγωγή του καπνού. μα του είναι θαμμένο κάτω από το
οδόστρωμα της οδού Αλ. Σβώλου.
διατηρούνται μέχρι σήμερα κάτω Η νέα αίθουσα, η οποία πιθανόν
από το δάπεδο της. Στο κέντρο της οδηγούσε σε μία περίστυλη αυλή
τοιχοποιίας της αψίδας υπήρχε (σχ. 2-9, εικ. 34, 35), είχε ψηφιδωτό
ένα καμαροσκεπές άνοιγμα (εστία, δάπεδο και ο εσωτερικός της διά-
praefurnium) όπου καίγονταν τα κοσμος ήταν πολυτελής (εικ. 36). Ο
ξύλα για την παραγωγή του θερ- βόρειος τοίχος της, μέχρι το ύψος
μού αέρα. Τμήματα των δύο πήλι- του θυρώματος ήταν τοιχογραφη-
νων κατακόρυφων σωλήνων που μένος. Θραύσματα της τοιχογραφί-
χρησίμευαν για την απαγωγή του ας, που βρέθηκαν στην ανασκαφή
καπνού σώζονται εγκιβωτισμένα του μνημείου, έφεραν παραστάσεις
στις τοιχοποιίες της (εικ. 32). με λεπτούς κυματοειδείς βλαστούς
Οι δύο χώροι είχαν πλούσιο με ανθύλλια χρώματος ερυθρού.
διάκοσμο ο οποίος σήμερα σώζεται Από την τοιχογραφία και πάνω, ο
αποσπασματικά (εικ. 33). Οι τοίχοι τοίχος καλυπτόταν με ψηφιδωτό
ήταν επενδεδυμένοι με λευκά και που έφερε επιγραφή στη λατινική
33. «Αψιδωτή αίθουσα», μαρμάρινο δάπεδο. Αναπαράσταση
36
34. «Αψιδωτή αίθουσα». Αναπαράσταση, άποψη από Ν.
γλώσσα, η οποία σώζεται αποσπα-

σματικά (εικ. 37).
Ανατολικά του χώρου (Α), στη
θέση που βρίσκεται σήμερα η
οικοδομή της οδού Αλ. Σβώλου 35,
βρέθηκαν το 1939 τα οικοδομικά
κατάλοιπα μίας αίθουσας διαστάσε-
ων 10,4×10 μ., με μαρμάρινο διάκο-
σμο (σχ. 1-15, σχ, 2-10). Σύμφωνα
με τον Ε. Dyggve η αίθουσα αυτή, η
θέση της οποίας επιβεβαιώνεται και 35. «Αψιδωτή αίθουσα», χώρος (Α).
από το σχέδιο της ανασκαφής που Αναπαράσταση, άποψη από Ν.
διασώζεται στο Αρχείο της Εφορεί-

ας, αποτελούσε τμήμα του αυτοκρα- κλίνιο, χρησιμοποιούνταν δηλαδή
τορικού θεωρείου του ιππόδρομου για τη διοργάνωση συμποσίων και
(κάθισμα). άλλων τελετών που συνδέονταν
Η «Αψιδωτή αίθουσα», σύμφω- με την παρουσία του αυτοκράτορα
να με νεότερες απόψεις, ήταν τρι- και της ακολουθίας του στον ιππό-
δρομο.
36. «Αψιδωτή αίθουσα», χώρος (Α). 37. «Αψιδωτή αίθουσα», χώρος (Α). Επιγραφή
Ψηφιδωτό δάπεδο. βόρειου τοίχου.
37
Ο Α ΡΧ Α Ι Ο Λ Ο Γ Ι ΚΟ Σ Χ Ω Ρ Ο Σ
38
Τ Η Σ Π Λ Α Τ Ε Ι Α Σ Ν ΑΥΑ Ρ Ι Ν Ο Υ
Εικ. 38: Αρχαιολογικός χώρος πλατείας Ναυαρίνου. Κάτοψη.
ΥΠΟΜΝΗΜΑ
1. Βασιλική
2. Κεντρική κτιριακή ενότητα
3. Λουτρά
4. Οκτάγωνο
5. Διώροφο κτίριο
6. Δεξαμενή
7. Κατάλοιπα ρωμαϊκής κατοικίας
39
Η ΒΑΣΙΛΙΚΗ
39. Βασιλική. Αναπαράσταση, άποψη από ΝΑ.
Η Βασιλική
Η Βασιλική ήταν ένα μεγαλοπρε-

πές κτίριο, το οποίο λειτουργούσε
ως αίθουσα υποδοχής και ακρο-
άσεων (σχ. 2-11, εικ. 38-1, 39).
Η κάτοψη της ήταν ορθογώνια
με ημικυκλική αψίδα στη νότια
πλευρά και προθάλαμο με ψηφι-
δωτό δάπεδο στη βόρεια (σχ. 1-26,
εικ. 40). Οι εξωτερικές διαστάσεις
του κτιρίου ήταν 24×67 μ., το ύψος
του περίπου 30 μ. και καλυπτόταν
με στέγη. Χωροταξικά ήταν τοπο-
θετημένη με τον επιμήκη άξονα
της παράλληλο με το δυτικό σκέ-
λος του ιπποδρόμου. Μεταξύ των
δύο αυτών οικοδομημάτων υπήρ-
χε δρόμος πλάτους 9 μ. Το κτίριο
ήταν στραμμένο προς το κτιριακό
σύνολο της «Αψιδωτής αίθουσας»,
με το οποίο είχαν κοινή αυλή με
περιμετρική κιονοστοιχία (σχ. 2-9,
εικ. 41). Εσωτερικά η Βασιλική
ήταν μονόκλιτη και οι τοίχοι της
ήταν επενδεδυμένοι με μάρμαρα 0 2,5 5 10M
(εικ. 42).
Το δάπεδο της αψίδας, με εξαί-
ρεση το βόρειο τμήμα της που 40. Βασιλική. Κάτοψη με γραφική
ήταν στρωμένο με μαρμάρινες αναπαράσταση δαπέδων.
40
Η ΒΑΣΙΛΙΚΗ
41. Βασιλική, περίστυλη αυλή. Αναπαράσταση.
42. Βασιλική. Αναπαράσταση εσωτερικού χώρου.
41
Η ΒΑΣΙΛΙΚΗ
43. Βασιλική, αψίδα. Αναπαράσταση.
πλάκες, έφερε ψηφιδωτό το οποίο Η κατασκευή του κτιρίου ολο-

αποτελούνταν από δύο διάχωρα. κληρώθηκε σταδιακά και μέχρι την
Το νότιο κοσμούνταν με ασπρό- καταστροφή του υπέστη πολλές
μαυρο ψηφιδωτό με μορφή άβα- μετασκευές που αφορούν κυρίως
κα ζατρικίου (σκακιέρα), ενώ στο στη διαμόρφωση του δαπέδου του
βόρειο αναπτυσσόταν σύνθεση κλίτους και στις κόγχες της Αψί-
τετραγώνων με εγγεγραμμένα κατά δας. Από το μνημειακό οικοδόμημα
κορυφήν τετράγωνα. Το σύνολο είναι ορατή μόνο η δυτική τοιχο-
περιβαλλόταν από πλαίσια που ποιία και το μεγαλύτερο τμήμα
κοσμούνταν με ελισσόμενο βλαστό της αψίδας, ενώ το υπόλοιπο είναι
κισσοφύλλων, μαίανδρο αγκυλω- θαμμένο κάτω από τον πεζόδρομο
τών σταυρών και παρεμβαλλόμενα της πλατείας Ναυαρίνου και της
τετράγωνα (εικ. 43, 44, 45). οδού Δ. Γούναρη (εικ. 38-1, 46).
0 2,5 5 10M
44. Βασιλική, αψίδα. Κάτοψη.
42
Η ΒΑΣΙΛΙΚΗ
45. Βασιλική, αψίδα. Λεπτομέρεια ψηφιδωτού δαπέδου.
46. Βασιλική, αψίδα. Άποψη από Α.
43
Η ΚΕΝΤΡΙΚΗ ΚΤΙΡΙΑΚΗ ΕΝΟΤΗΤΑ
44
Ο ΒΟΡΕΙΟΣ ΔΙΑΔΡΟΜΟΣ
45
47. Κεντρική κτιριακή ενότητα. Άποψη από Α.
Η κεντρική κτιριακή ενότητα
Δυτικά της Βασιλικής βρίσκεται '90). Αποτελείται από ένα κτίσμα

μία ακόμη σημαντική κτιριακή διαστάσεων 30×40 μ. με ένδεκα
ενότητα του ανακτόρου (εικ. 38-2, χώρους, οι οποίοι οργανώνονται
47). Η περιοχή αυτή ήταν κατοι- γύρω από τις τρεις πλευρές μιας
κημένη πριν την ανέγερση του σχεδόν τετράγωνης αυλής, η οποία
συγκροτήματος, όπως διαπιστώ- περιβαλλόταν από στοά (εικ. 49).
θηκε από τα οικοδομικά κατάλοιπα Στο κέντρο της αυλής υπήρχε ένα
των πολυτελών οικιών του 2ου‑3ου αναβρυτήριο (εικ. 50). Το οικοδό-
μ.Χ. αιώνα (εικ. 38-7, 48), που μημα αυτό, στη μορφή που σώζεται
ήρθαν στο φως κατά τη νεότερη σήμερα, αποτελούσε ένα κλειστό
ανασκαφική έρευνα (δεκαετία του σύνολο που περικλειόταν από στε-
γασμένους φαρδείς διαδρόμους με
ψηφιδωτά δάπεδα.
Στις τοιχοποιίες των διαδρό-
μων υπήρχαν πύλες, οι οποίες
επέτρεπαν την επικοινωνία με τη
Βασιλική και με τις άλλες κτιρια-
κές ενότητες του ανακτόρου προς
βορρά και προς νότο. Στο μέσον
του νότιου διαδρόμου υπήρχε μία
μνημειακή μαρμάρινη κλίμακα
που οδηγούσε σε έναν χώρο πλά-
τους 9 μ., με ψηφιδωτό δάπεδο
48. Ρωμαϊκή οικία. Ψηφιδωτό δάπεδο. (σώζονται σπαράγματα), ο οποίος
46
ΑΥΛΗ
ΚΛΙΜΑΚΑ
49. Κεντρική κτιριακή ενότητα. Κάτοψη με γραφική αναπαράσταση ψηφιδωτών.
πιθανόν κατευθυνόταν στην κύρια πιο ολοκληρωμένα δείγματα της

είσοδο του ανακτόρου από τη μεριά καλλιτεχνικής αντίληψης που
της θάλασσας. Εκατέρωθεν του χαρακτηρίζει τον διάκοσμο του
διαδρόμου αυτού, ο οποίος δεν συγκροτήματος. Απλώνονται αρμο-
ανασκάφθηκε σε όλο του το μήκος, νικά σαν πολύχρωμοι τάπητες με
βρίσκονταν τα λουτρά του ανακτό- θεματικές και χρωματικές εναλλα-
ρου και το Οκτάγωνο (σχ. 2-15, 16). γές. Οι γεωμετρικές συνθέσεις τους
Τα ψηφιδωτά των διαδρόμων καλύπτουν μεγάλες επιφάνειες είτε
(δεύτερο μισό του 4ου μ.Χ. αιώνα) επαναλαμβανόμενες συνεχώς είτε
αποτελούν τα σημαντικότερα και με τη μορφή συνεχόμενων διαχώ-
50. Κεντρική κτιριακή ενότητα, περίστυλη αυλή. Αναπαράσταση, άποψη από ΝΑ.
47
52. Κεντρική κτιριακή

ενότητα, βόρειος
διάδρομος. Λεπτομέρεια
ψηφιδωτού δαπέδου.
ΠΥΛΗ
ρων που περιβάλλουν διαφορετικά
θέματα (εικ. 51, 52, 53).
Η κτιριακή αυτή ενότητα έχει
υποστεί μεγάλες μετασκευές και
επισκευές, που παρατηρήθηκαν
κυρίως στις περιμετρικές τοιχο-
ποιίες των διαδρόμων, γεγονός
που καθιστά προβληματική την
αποκατάσταση της αρχικής μορ-
φής της. Τον 5ο μ.Χ. αιώνα, μετα-
ξύ της μαρμάρινης κλίμακας και
της βορειοδυτικής πύλης, λόγω
της φθοράς του ψηφιδωτού δαπέ-
δου κατασκευάσθηκε νέο δάπεδο
με κεντρική ζώνη μαρμάρινων
πλακών που πλαισιωνόταν από
θραύσματα έγχρωμων μαρμάρων
(εικ. 54).
54. Κεντρική κτιριακή ενότητα, δυτικός

διάδρομος. Μαρμάρινο δάπεδο.
48
51. Κεντρική κτιριακή ενότητα. Κάτοψη Β΄ οικοδομικής φάσης

με γραφική αναπαράσταση δαπέδων.
ΜΑΡΜΑΡΙΝΗ
ΚΛΙΜΑΚΑ
53. Κεντρική
κτιριακή ενότητα,
νότιος διάδρομος.
Λεπτομέρεια
ψηφιδωτού
δαπέδου.
49
ΤΟ ΔΙΩΡΟΦΟ ΚΤΙΡΙΟ / ΤΟ ΠΕΡΙΚΕΝΤΡΟ ΚΤΙΡΙΟ
55. Διώροφο κτίσμα. Άποψη από Β.
Το διώροφο κτίριο (Δεξαμενή) πήλινων σωληνώσεων στη δεξα-

μενή που υπήρχε στα βόρεια των
Πρόκειται για ένα διώροφο δια- λουτρών (εικ. 38-6).
μπερές κτίσμα το οποίο κατασκευ-
άσθηκε σε μεταγενέστερη οικο- Το περίκεντρο κτίριο
δομική φάση, πιθανόν τον 7ο μ.Χ.
αιώνα, στον υπαίθριο χώρο που Βορειοδυτικά της κεντρικής κτιρια-
υπήρχε μεταξύ της κεντρικής κτι- κής ενότητας επί της οδού Απελλού
ριακής ενότητας και της Βασιλικής 4, ήταν κτισμένο περίκεντρο οικο-
(σχ. 2-13, εικ. 38-5, 55). δόμημα μνημειακών διαστάσεων
Το ισόγειο του κτιρίου καλύ- που σήμερα δε σώζεται (εικ. 56).
πτεται με ημικυλινδρική καμάρα Από το κτίσμα αποκαλύφθηκε το
και χωρίζεται με εγκάρσια τοξωτά κυκλικό του θεμέλιο, διαμέτρου
ανοίγματα σε τέσσερις χώρους. Δύο 29 περίπου μέτρων και κατάλοιπα
στενές λίθινες σκάλες, πλάτους τοίχων που πιθανόν ανήκουν στον
0,50 μ., που σώζονται ακόμη στις περίβολο του (σχ. 1-23, 24, σχ. 2-14).
όψεις του κτίσματος, οδηγούν στον
όρoφο, ο οποίος λειτουργούσε ως
δεξαμενή, όπου συγκεντρώνονταν
και τα όμβρια που συλλέγονταν
από τις στέγες της Βασιλικής και
του ανατολικού διαδρόμου. Το
δάπεδο της δεξαμενής είναι επι-
στρωμένο με τέσσερις σειρές πλίν-
θων και οι εσωτερικοί της τοίχοι,
για την προστασία από την υγρασία,
είναι επιχρισμένοι με υδραυλικό
ασβεστοκονίαμα (κουρασάνι).
Τα πλεονάζοντα νερά της δεξα- 56. Περίκεντρο κτίριο. Αναπαράσταση,
μενής διοχετεύονταν διαμέσου άποψη από ΒΑ.
50
ΤΑ ΛΟΥΤΡΑ
Τα λουτρά όπου ο θερμός αέρας της πυράς

με ένα σύστημα αγωγών διοχετευ-
Τα λουτρά ήταν πολυτελή κτίρια όταν στους τοίχους και κάτω από
με ειδικές εγκαταστάσεις, τα οποία τα δάπεδα (υπόκαυστα). Η συνεχής
λειτουργούσαν συγχρόνως και ως παροχή νερού, που ήταν απαραίτη-
κέντρα ψυχαγωγίας και κοινωνι- τη για τη λειτουργία των λουτρών,
κών συναναστροφών. Είχαν του- εξασφαλιζόταν από δεξαμενές, οι
λάχιστον τρεις βασικές αίθουσες, οποίες συνήθως τροφοδοτούνταν
για λούσιμο με κρύο (frigidarium), από το υδραγωγείο της πόλης.
χλιαρό (tepidarium) και ζεστό νερό Η συνολική έκταση πού κατα-
(caldarium), καθώς και βοηθητι- λάμβαναν τα λουτρά του συγκρο-
κούς χώρους απαραίτητους για τη τήματος δεν είναι γνωστή, γιατί
λειτουργία τους. Οι αίθουσες είχαν η ανασκαφή τους δεν έχει ολο-
υδραυλικές εγκαταστάσεις και ήταν κληρωθεί. (εικ. 38-3, 6, εικ. 57).
εξοπλισμένες με λουτήρες. Για τη Το οικοδόμημα κατά την αρχαιό-
θέρμανση των αιθουσών, που τητα υπέστη πολλές μετασκευές
διέθεταν λουτήρες ζεστού νερού, που αφορούν στην αλλαγή χρή-
υπήρχε εστία (praefurnium) από σης των επιμέρους χώρων του
57. Λουτρά, αίθουσα υποδοχής (frigidarium). Άποψη από Δ.
51
ΤΑ ΛΟΥΤΡΑ
1 2 8
7 6
5 3 4
C
C 0 2 4 6 8 10M
58.Λουτρά, Α΄ οικοδομική φάση. Κάτοψη.

1. Προθάλαμος 4. Λουτήρας
2. Αίθουσα υποδοχής με λουτήρα κρύου 5. Αίθουσα με νιπτήρα (schola labri)
νερού (frigidarium) 6. Βοηθητικοί χώροι
3. Αίθουσα λούσεως με χλιαρό νερό 7. Αποχωρητήριο
(tepidarium) 8. Δεξαμενή
1 2
7 6
4.2 5 3 4.1
C 0 2 4 6 8 10M
59. Λουτρά, υπάρχουσα κατάσταση. Κάτοψη.

1. Προθάλαμος 4.2. Λουτήρας
2. Α
ίθουσα υποδοχής με διακοσμητική 5. Αίθουσα λούσεως με χλιαρό νερό
κρήνη (tepidarium)
3. Α
ίθουσα λούσεως με κρύο νερό 6. Βοηθητικοί χώροι
(frigidarium) 7. Αποχωρητήριο
4.1. Λουτήρας 8. Δεξαμενή
52
ΤΑ ΛΟΥΤΡΑ
60. Λουτρά, αίθουσα υποδοχής. Αξονομετρική τομή και γραφική αναπαράσταση.
(εικ. 58, 59). Η κάτοψη των αιθου-

σών, όπως σώζεται σήμερα, ανήκει
στην τελευταία οικοδομική φάση
του κτιρίου.
Η είσοδος των λουτρών βρισκό-
ταν στον βασικό άξονα που συνέδεε
τη νότια είσοδο του συγκροτήματος
με την κεντρική κτιριακή ενότητα
(σχ. 2-15). Ένας τετράγωνος προ-
θάλαμος (1) με ψηφιδωτό δάπεδο
οδηγούσε σε μία μεγάλη ορθογώνια
αίθουσα υποδοχής διακοσμημένη με
έγχρωμα μάρμαρα στους τοίχους και
στο δάπεδο (εικ. 58-2). Στο βόρειο 61. Λουτρά, αίθουσα υποδοχής. Κρήνη.
τοίχο της σχηματίζονταν αβαθείς
κόγχες (εικ. 60), ενώ στο ανατολι-
κό άκρο υπήρχε δεξαμενή κρύου
νερού (frigidarium), η οποία μετέ-
πειτα καταργήθηκε και στο κέντρο
της κατασκευάσθηκε διακοσμητική
ημικυκλική κρήνη (εικ. 59-2, 61, 62).
Δύο θύρες στο νότιο τοίχο
της αίθουσας οδηγούσαν σε δύο 62. Λουτρά, αίθουσα υποδοχής.
ακόμη χώρους: έναν οκταγωνικό Αναπαράσταση κρήνης.
53
ΤΑ ΛΟΥΤΡΑ
63.Λουτρά. Αξονομετρική τομή και γραφική αναπαράσταση.
(εικ. 58-3) με εξαγωνικό λουτή-

ρα χλιαρού νερού (tepidarium,
εικ. 58-4) και έναν ορθογώνιο
με αψίδα στη δυτική πλευρά, στο
κέντρο της οποίας πιθανόν θα
υπήρχε μαρμάρινος νιπτήρας για
την παραγωγή ατμού (εικ. 58-5).
Αργότερα, η αψίδα μετασκευάσθη-
κε σε λουτήρα (εικ. 59-4.2, 63). Oι
αίθουσες με τους λουτήρες θερμού
νερού πρέπει να καταλάμβαναν το
νότιο τμήμα του κτιρίου, το οποίο
συνεχίζεται κάτω από τις οικοδομές 64. Λουτρά, αποχωρητήριο. Γραφική
της πλατείας Ναυαρίνου (εικ. 58-C). αναπαράσταση.
Η θέρμανση των αιθουσών αυτών
γινόταν από την εστία που υπήρχε Βόρεια της αίθουσας σώζε-
σε παρακείμενο βοηθητικό χώρο ται καμαροσκέπαστη δεξαμενή
(εικ. 59-6), ο οποίος αργότερα (εικ. 59-8, 65), η οποία κτίσθηκε
άλλαξε χρήση. Το αποχωρητήριο μεταγενέστερα και στα ανατολικά
(latrina) βρισκόταν κοντά στην ένα ακόμη κτίσμα, που πιθανόν
είσοδο των λουτρών νότια του προ- ήταν η αρχική δεξαμενή των λου-
θαλάμου (εικ. 59-7, 64). τρών (εικ. 58-8).
54
ΤΑ ΛΟΥΤΡΑ
65. Δεξαμενή. Άποψη από Δ.
55
ΤΟ ΟΚΤΑΓΩΝΟ
56
57
66. Οκτάγωνο. Αναπαράσταση, άποψη από Ν.
Το Οκτάγωνο 1950 και συνεχίσθηκε σταδιακά

μέχρι το 1981 φέρνοντας στο φως
Το Οκτάγωνο κτίσθηκε δυτικά των το κτίσμα που βλέπουμε σήμερα
λουτρών και η κύρια είσοδός του (εικ. 67), και νοτιότερα τμήμα
είναι στραμμένη προς τη θάλασσα περιστυλίου, το οποίο δεν είναι
(σχ. 2-16, εικ. 38-4, 66). ορατό λόγω της ανέγερσης των
Η ανασκαφή του μνημειακού σύγχρονων οικοδομών (σχ. 1-29
αυτού οικοδομήματος ξεκίνησε το έως 33, σχ. 2-17, εικ. 68).
67. Οκτάγωνο. Άποψη από Ν.
58
Το κτίριο αποτελείται από μία

οκταγωνική αίθουσα και έναν μνη-
μειώδη προθάλαμο με δύο ημικυ-
κλικές κόγχες στις στενές πλευρές
(εικ. 69). Ο προθάλαμος επικοινω-
νούσε, διαμέσου ανοίγματος που
υπήρχε στη νότια τοιχοποιία, με
ένα μεγάλο περίστυλο αίθριο πλά-
τους 47 μ. και μήκους 88 μ. Η όψη
του ανοίγματος διαμορφωνόταν
με τριπλό τόξο (τρίβηλο) και δύο
68. Οκτάγωνο, νότιο περιστύλιο. κίονες οι οποίοι διασώζονται κάτω
Αναπαράσταση, άποψη από Ν. από τα θεμέλια της οικοδομής επί
0 1 2 5 10Μ
69. Οκτάγωνο. Κάτοψη με γραφική αναπαράσταση μαρμάρινου δαπέδου.
59
70. Οκτάγωνο. Αξονομετρική τομή και γραφική αναπαράσταση.
της οδού Ισαύρων 3 (εικ. 70).

Οι στοές του περιστυλίου είχαν
διαφορετικό πλάτος και έφεραν
ψηφιδωτά δάπεδα. Στο βόρειο άκρο
της ανατολικής στοάς, η οποία οδη-
γούσε προς τη μαρμάρινη κλίμα-
κα του νότιου διαδρόμου, υπήρχε
πεταλόμορφη κόγχη (σχ. 1-31,
σχ. 2-17.1, εικ. 71) πλαισιωμένη
με πεσσούς που υποβάσταζαν μαρ-
μάρινο τόξο που βρέθηκε κατά την
ανασκαφή του χώρου. Το τόξο αυτό,
γνωστό με το συμβατικό όνομα «Το
Μικρό τόξο του Γαλερίου», εκτίθε-
ται σήμερα στο Αρχαιολογικό Μου-
71. Οκτάγωνο, νότιο περιστύλιο. Ανατολική σείο της Θεσσαλονίκης (εικ. 72).
στοά, κόγχη (φωτ. 1957).
72. Οκτάγωνο, το «Μικρό τόξο του Γαλερίου». Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης.
60
σήμερα εκατέρωθεν της εισό-

δου που οδηγεί στον προθάλαμο.
Το ύψος της μέχρι το κλειδί του
θόλου ήταν 29 μ. και οι τοίχοι της
ήταν επενδεδυμένοι με έγχρωμες
μαρμάρινες πλάκες και διάχωρα
διακοσμημένα με την τεχνική opus
sectile.
73. Οκτάγωνο, βόρεια κόγχη. Το δάπεδο της αίθουσας ήταν
Κεραμοπλαστικό κόσμημα. κατασκευασμένο από έγχρωμα και
λευκά μάρμαρα που δημιουργού-
Η οκταγωνική αίθουσα έχει σαν, με τις χρωματικές τους αντι-
εμβαδόν 875 τ.μ. και εσωτερικά θέσεις, απλά γεωμετρικά μοτίβα
διαμορφώνεται με επτά ημικυ- (εικ. 74, 75).
κλικές κόγχες που ανοίγονται στη
βάση του τοίχου (εικ. 69). Η βόρεια
κόγχη απέναντι από την είσοδο
είναι μεγαλύτερη από τις άλλες και
η τοιχοποιία της διαφοροποιείται
από τις υπόλοιπες λόγω του τρό-
που δόμησης, και του κεραμοπλα-
στικού κοσμήματος που υπάρχει
στο άνω τμήμα της (εικ. 73).
Η αίθουσα καλυπτόταν με θόλο
διαμέτρου 23 μ. Στη βάση του
θόλου κατέληγαν δύο κοχλιωτά 74. Οκτάγωνο, το μαρμάρινο δάπεδο.
κλιμακοστάσια που σώζονται μέχρι Αναπαράσταση.
75. Οκτάγωνο, το μαρμάρινο δάπεδο.
61
κεια της κατασκευής του αλλά και

κατά τη μακρόχρονη λειτουργία
του, υπέστη πολλές επιδιορθώσεις
και μετασκευές. Το κτίριο πιθανόν
σχεδιάσθηκε ως κανονικό οκτά-
γωνο με ορθογώνιο εξωτερικά
προθάλαμο. Σύμφωνα με την επι-
κρατέστερη ιστορική έρευνα προ-
οριζόταν για αίθουσα ακροάσεων
ή αίθουσα θρόνου των ανακτόρων,
ενώ αργότερα λειτούργησε και ως
χριστιανικός ναός.
76. Οκτάγωνο. Μαρμάρινο δάπεδο, έμβλημα. Στην πρώτη οικοδομική φάση, η
οποία τοποθετείται μέχρι τον θάνα-
Στο νότιο τμήμα του δαπέδου, το του Γαλέριου το 311 μ.Χ., από
μπροστά από την είσοδο που τον αρχικό σχεδιασμό του κτιρίου
οδηγούσε στον προθάλαμο, ήταν υλοποιήθηκε η θεμελίωση, τμήμα
εντεθειμένα τέσσερα διαφορετικά της ανωδομής της οκταγωνικής
διακοσμητικά μοτίβα (εμβλήματα) αίθουσας σε ύψος 1,20 μ., καθώς
κατασκευασμένα από έγχρωμα και η θεμελίωση του προθαλάμου
μάρμαρα, που εκτίθενται στο και του νότιου περιστυλίου.
Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονί- Με τον θάνατο του Γαλέριου οι
κης (εικ. 69, 76). Για την κατασκευή εργασίες στο Οκτάγωνο διακόπη-
του δαπέδου χρησιμοποιήθηκαν καν και επαναλήφθηκαν μετά το
διάφορα είδη μαρμάρων από λατο- διάταγμα των Μεδιολάνων το 313
μεία της Ελλάδας και της Αιγύπτου. μ.Χ., επί βασιλείας του Μ. Κωνστα-
Το Οκτάγωνο, κατά τη διάρ- ντίνου.
77. Οκτάγωνο, βόρεια κόγχη.
62
78. Οκτάγωνο, ανατολικό πρόσκτισμα. Τομή και γραφική αναπαράσταση.
Την περίοδο της παραμονής μ.Χ. αιώνα (εικ. 77). Εκατέρωθεν

του Μ. Κωνσταντίνου στην πόλη της βόρειας πλευράς της οκταγω-
πρέπει να ολοκληρώθηκε η ανέ- νικής αίθουσας προστέθηκαν δύο
γερση του κτιρίου και η διεύρυνση μικρά θολοσκεπή προσκτίσματα
της βόρειας κόγχης η οποία κρί- (εικ. 78) η κατασκευή των οποίων
θηκε αναγκαία για λειτουργικούς ολοκληρώθηκε πιθανόν τον 6ο μ.Χ.
λόγους. Η ολοκλήρωση της εσωτε- αιώνα. Το ανατολικό πρόσκτισμα
ρικής διακόσμησης ανάγεται πιθα- συνδέθηκε, μέσω μικρής στοάς, με
νόν στο τέλος του 4ου αιώνα μ.Χ. την κεντρική κτιριακή ενότητα του
Σε μεταγενέστερη οικοδομική συγκροτήματος (εικ. 69, 79) ενώ
φάση κάτω από το δάπεδο της στα θεμέλια του δυτικού, μετά την
βόρειας κόγχης και εντός του καταστροφή του, κτίσθηκε θολωτή
δακτυλίου της θεμελίωσης, κατα- κατασκευή η οποία σώζεται μέχρι
σκευάσθηκε ορθογώνιος καμαρο- σήμερα. Η ανέγερση των μικρών
σκεπής τάφος με τοιχογραφίες που αυτών κτισμάτων που πλαισίωναν
χρονολογούνται στο β' μισό του 5ου την κόγχη εξυπηρετούσε τις ανά-
γκες της λειτουργίας του ναού και
ενδεχομένως να χρησίμευαν ως
παστοφόρια.
Η καταστροφή του Οκταγώνου
τοποθετείται τον 7ο αιώνα μ.Χ.,
εποχή που η Θεσσαλονίκη συγκλο-
νίζεται από ισχυρούς σεισμούς
που κατέστρεψαν τα περισσότερα
κτίριά της. Μετά την καταστροφή
του κτίσματος ο προθάλαμός του
μετατράπηκε σε δεξαμενή η οποία
79. Οκτάγωνο. Ανατολικό πρόσκτισμα και στοά. λειτούργησε μέχρι τον 14ο αιώνα.
63
Ο ΙΠΠΟΔΡΟΜΟΣ
64
65
80. Ισπανία, Gerona.Ψηφιδωτό με αναπαράσταση ιπποδρομίας.
Ο ιππόδρομος της εκκλησίας της Νέας Παναγίας

(πλατεία Φαναριωτών), ενώ άλλα
Κατά τους χρόνους της Τετραρχίας διατηρούνται στα υπόγεια και
ο ιππόδρομος ήταν ένα από τα πιο στον ακάλυπτο χώρο των οικο-
σημαντικά δημόσια οικοδομήματα δομικών τετραγώνων της Πλα-
διότι, εκτός από τους αγώνες που τείας Ιπποδρομίου και των οδών
διεξάγονταν σε αυτόν, αποτελούσε Δ. Γούναρη, Φ. Εταιρείας και Αγα-
έναν κατ’ εξοχή πολιτικό χώρο, πηνού (σχ. 1-46, 51, 55, 56, 57, 59,
όπου ο λαός επικοινωνούσε με εικ. 81, 82).
τον αυτοκράτορα και εξέφραζε τη Ο ιππόδρομος ήταν κτισμένος
βούλησή του (εικ. 80). νότια της κύριας λεωφόρου που
Τα ερείπια του ιππόδρομου περνούσε κάτω από την Αψίδα,
σώζονται αποσπασματικά. Ένα μεταξύ του τείχους της πόλης και
μικρό τμήμα του δυτικού σκέλους του ανατολικού ορίου του ανακτό-
είναι ορατό (σχ. 1-40) ανατολικά ρου (σχ. 2-18, εικ. 83). Η χωροθέ-
τηση αυτή επέτρεπε στον αυτοκρά-
τορα να εισέρχεται, διαμέσου των
κτισμάτων του ανακτόρου, στο
αυτοκρατορικό θεωρείο (κάθισμα),
που βρισκόταν στο δυτικό σκέλος
του ιππόδρομου μεταξύ της «Αψι-
81. Ιππόδρομος, δυτικό σκέλος. Υποδομή 82.Ιππόδρομος,ανατολικό σκέλος. Τμήμα

κερκίδων (ακάλυπτος χώρος οικοδομής, ποδίου (υπόγειο οικοδομής Φιλικής
Πλατεία Ιπποδρομίου 7). Εταιρείας 29)
66
83. Ιππόδρομος. Αναπαράσταση, άποψη από Β.
δωτής αίθουσας» και της Βασιλικής Ο τοίχος αυτός, ο οποίος δεν ήταν
(σχ. 1-15, 16, σχ. 2-10, εικ. 84). παράλληλος με τις κερκίδες, θα
Το οικοδόμημα, όπως προκύπτει ήταν διακοσμημένος με αγάλματα,
από την αρχαιολογική έρευνα, είχε δεξαμενές νερού, οβελίσκους κ.ά.
μήκος περίπου 450 μ. και πλάτος Η θέση του εύριππου ταυτίζεται
95 μ. (εικ. 85). Στο βόρειο τμήμα με τμήμα της νησίδας της Πλατείας
του (κατάλοιπα στην οδό Αγαπη- Ιπποδρομίου (εικ. 88).
νού, σχ. 1-51), που ήταν καμπύλο, Τα καθίσματα ήταν υπερυψω-
σχηματίζονταν δώδεκα χώροι που μένα σε σχέση με τον στίβο, από
πλαισίωναν την κεντρική είσο- τον οποίο χωρίζονταν με ένα ψηλό
δο (εικ. 86) και χρησίμευαν για στηθαίο (πόδιο), ύψους 2,00 μ.
τη στάθμευση και εκκίνηση των περίπου, επενδεδυμένο με μάρ-
αρμάτων (ιππάφεση). Εκτός από μαρα. Η κατασκευή της υποδομής
την ιππάφεση στο τμήμα αυτό θα των καθισμάτων ήταν διαφορετι-
υπήρχαν και άλλοι χώροι που προ- κή στο ανατολικό και στο δυτικό
ορίζονταν για τους δήμους (πολι- σκέλος λόγω της γειτνίασης του
τικές οργανώσεις) της πόλης. Ο κτίσματος με το τείχος (εικ. 89).
ιππόδρομος προς βορρά ήταν προ- Ο ιππόδρομος κατασκευάσθηκε
σπελάσιμος από τη λεωφόρο, ενώ στις αρχές του 4ου μ.Χ. αιώνα, ενώ
μία ακόμη είσοδος για τους θεατές σύμφωνα με τις γραπτές πηγές
των αγώνων υπήρχε στη σφενδό- συνέχισε να λειτουργεί τουλάχι-
νη, δηλαδή στο νότιο ημικυκλικό στον μέχρι τον 6ο μ.Χ. αιώνα.
τμήμα του οικοδομήματος, το οποίο Η γραφική αποκατάσταση
οριοθετείται νότια της οδού Μητρο- της κάτοψης του οικοδομήματος
πόλεως (σχ. 1-63, εικ. 87). βασίσθηκε στα σωζόμενα οικοδο-
Ο στίβος του ιππόδρομου χωρι- μικά κατάλοιπα και στη συγκριτική
ζόταν κατά μήκος, από έναν χαμη- μελέτη των σύγχρονων με αυτόν
λό τοίχο με καμπύλα βάθρα στα ιπποδρόμων του Μιλάνου και της
άκρα (εύριππος), σε δύο τμήματα. Κωνσταντινούπολης.
67
84. Αυτοκρατορικό
θεωρείο.
Αναπαράσταση.
+9
,57
87. Σφενδόνη.
ΕΥΡΙΠΠΟΣ
85. Κάτοψη.
Αναπαράσταση. ΣΦΕΝΔΟΝΗ
0
5
10
20
30
M
ΠΡΟΤΕΙΧΙΣΜΑ ΑΝΑΤΟΛΙΚΟ
ΤΕΙΧΟΣ
68
ΑΨΙΔΑ ΓΑΛΕΡΙΟΥ
DECUMANUS
MAXIMUS
1
2
3
+1
4
2,0
0
ΙΠΠΑΦΕΣΗ
7
9
ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΚΟ
ΘΕΩΡΕΙΟ (ΚΑΘΙΣΜΑ)
86. Χώροι στάθμευσης

και εκκίνησης των
αρμάτων (ιππάφεση).
88. Εύριππος.
89. Έγκαρσια τομή και

γραφική αναπαράσταση
ιππόδρομου.
69
ΤΑ ΤΕΙΧΗ
συγκροτήματος. Ο ρωμαϊκός περί-

βολος αποτελούνταν από τετρά-
γωνους πύργους που προεξείχαν,
ως προς τα μεταπύργια τμήματα,
κάθε 45-50 μέτρα (εικ. 90). Τοπι-
κές ενισχύσεις των τειχών έγιναν
κατά τον 3ο και κυρίως κατά τον 4ο
μ.Χ. αιώνα για να αντιμετωπισθούν
οι κίνδυνοι από τις επιδρομές των
βαρβάρων. Η σημαντικότερη ενί-
σχυση, που διατηρείται ως σήμε-
90. Ρωμαϊκός πύργος στην Πλατεία ρα, έγινε στα πεδινά τμήματα του
Συντριβανίου δυτικού και ανατολικού περιβόλου
όπου σε επαφή με την εξωτερική
Τα τείχη πλευρά του, κατασκευάσθηκε ένα
νέο τείχος με τριγωνικούς πύργους,
Η ανατολική οχύρωση οικοδομικά κατάλοιπα του οποίου
σώζονται στην οδό Φιλικής Εται-
Η κατασκευή των πρώτων τειχών ρείας με Τσιμισκή και στην οδό
της Θεσσαλονίκης είναι σύγχρονη Εγνατία με πλατεία Συντριβανίου
με την ίδρυσή της από τον Κάσ- (σχ. 1-58, 72, σχ. 2-19, εικ. 91).
σανδρο (316 / 15 π.Χ.). Η πρώτη Το σπουδαίο αυτό οχυρωματικό
οργανωμένη αναμόρφωση των έργο σύμφωνα με τους μελετητές
τειχών, σύμφωνα με τις πηγές και ανάγεται την εποχή του Θεοδοσίου
τα αρχαιολογικά ευρήματα, έγινε Α’ (379-395) ή κατ’ άλλους χρονο-
το 253 / 54 μ.Χ., όταν η Θεσσαλο- λογείται στα μέσα του 5ου μ.Χ. αιώ-
νίκη πολιορκήθηκε από τους Γότ- να ή στις αρχές του 6ου αιώνα.
θους, και ολοκληρώθηκε πριν από Τα τείχη της Θεσσαλονίκης σχη-
την κατασκευή του Γαλεριανού μάτιζαν ένα τετράπλευρο (εικ. 92)
91. Ανατολικός τείχος, τριγωνικοί πύργοι. Αναπαράσταση.
70
ΤΑ ΤΕΙΧΗ
της οδού Μητροπόλεως και είναι

της ρωμαϊκής εποχής (3ος αι. μ.Χ.),
ενώ αυτό που ακολουθεί τον άξονα
της οδού Πρ. Κορομηλά ανήκει στη
βυζαντινή οχύρωση (7ος αι. μ.Χ.)
Για την ενίσχυση της άμυνας
εξωτερικά του δυτικού και ανατο-
λικού τείχους, στα πεδινά τμήματα
της πόλης, υπήρχε ένας ακόμη
περίβολος το «προτείχισμα», όπως
το ονόμαζαν οι βυζαντινοί (οδός
Φιλικής Εταιρείας).
Η θέση του ανατολικού περι-
βόλου ορίσθηκε πιθανόν από τον
χείμαρρο που κατέβαινε από τους
πρόποδες του Χορτιάτη και χυνό-
ταν στη θάλασσα ανατολικά του
92. Χάρτης Θεσσαλονίκης, 1880-1882
(Α. Werniesky).
Λευκού Πύργου.
Σημαντικό ρόλο στο αμυντικό
με δύο πλευρές κάθετες προς τη σύστημα κατείχαν οι πύλες των
θάλασσα (ανατολικό και δυτικό τεί- τειχών που σχετίζονται άμεσα με
χος) και δύο παράλληλες με αυτήν την ιστορία της πόλης. Γνωστές
(θαλάσσιο τείχος και τείχος της πύλες στο ανατολικό πεδινό τείχος
Ακρόπολης). Από την αρχαιολογική ήταν η «Πύλη της Ρώμης», (κοντά
έρευνα έχει διαπιστωθεί ότι μεταξύ στο Λευκό Πύργο), η «Κασσανδρεω-
του Λευκού Πύργου και της οδού τική» ή Πύλη της Καλαμαρίας (στη
Ι. Δραγούμη κατασκευάστηκαν σημερινή πλατεία Συντριβανίου), η
διαδοχικά δύο θαλάσσια τείχη. Το «Πύλη των Ασωμάτων» (βόρεια της
εσωτερικό ταυτίζεται με τη χάραξη Ροτόντας) κ.ά. (εικ. 93).
93. Ανατολικό τείχος, Κασσανδρεωτική πύλη, προτείχισμα. Αναπαράσταση.
71
Ο Α ΡΧ Α Ι Ο Λ Ο Γ Ι ΚΟ Σ Χ Ω Ρ Ο Σ
72
Τ Η Σ Π Λ Α Τ Ε Ι Α Σ Ν ΑΥΑ Ρ Ι Ν Ο Υ
73
Κατάλογος οικοπέδων με αρχαιότητες / Πηγές σχεδίων
1. Ροτόντα: Αρχείο σχεδίων ΙΣΤ΄ Ε.Π.Κ.Α., Κάτοψη 1:20. Αρχιτεκτονική μελέτη

Ν. Μουτσόπουλου, Διεθνές Ινστιτούτο Παραδοσιακής Αρχιτεκτονικής, Βέροια.
2. Δ. Γούναρη 56 & Τσουφλή: Κατάλοιπα κτηρίου. Αρχείο σχεδίων ΙΣΤ΄ Ε.Π.Κ.Α.,
Τοπογραφικό 1:500, Κάτοψη 1:50, Τομή 1:50, Καμπούρη, Ε., 1973. Ρωμιοπού-
λου, Αικ., ΑΔ 29, 1973-74, Χρονικά B3, 678, 680, σχ.2.
3. Μ. Καμαριώτου & Δ. Γούναρη 52: Κατάλοιπα κτηρίου. Αρχείο σχεδίων ΙΣΤ΄
Ε.Π.Κ.Α., Κάτοψη 1:50, Κονδύλης, Δ.
4. Δ. Γούναρη άνωθεν Εγνατίας: Κατάλοιπα κτηρίου. Αρχείο σχεδίων ΙΣΤ΄
Ε.Π.Κ.Α., Κάτοψη 1:25, 2006.
5. Αψίδα Γαλερίου: Αρχείο σχεδίων ΙΣΤ΄ Ε.Π.Κ.Α. Hebrard, Ε., BCH 1920, 9, σχ.3.
6. Αγίου Γεωργίου: Κεντρική λεωφόρος (decumanus maximus). Τμήμα πλακό-
στρωτου με αποχετευτικό αγωγό. Τμήμα θεμελίωσης της νότιας κιονοστοιχί-
ας και των στοών. Αρχείο σχεδίων ΙΣΤ΄ Ε.Π.Κ.Α., Κάτοψη 1:100, 1997. Λιού-
τας Α. & Μανδάκη Μ., «Τρία σημαντικά αρχαιολογικά ευρήματα της εντός τει-
χών Θεσσαλονίκης από τις εκσκαφικές εργασίες για το δίκτυο φυσικού αερί-
ου», ΑΕΜΘ 11, 1997, 365-376, σχ. 1,4,6. Torp H., «L’ entrée septentrionale du
palais impérial de Thessalonique: l’arc de triomphe et le vestibulum d’après
les fouilles d’Ejnar Dyggve en 1939», An Tard 11, 2003, 239-272.
7. Συμβολή Εγνατίας (επί της οδού) & Αγίου Γεωργίου: Ορθογώνια αίθου-
σα με ψηφιδωτό δάπεδο (προθάλαμος Αψίδας Γαλερίου). Αρχείο σχεδίων ΙΣΤ΄
Ε.Π.Κ.Α., Κάτοψη 1:100, 1997. Λιούτας Α. & Μανδάκη Μ., «Τρία σημαντικά αρ-
χαιολογικά ευρήματα της εντός τειχών Θεσσαλονίκης από τις εκσκαφικές ερ-
γασίες για το δίκτυο φυσικού αερίου», ΑΕΜΘ 11, 1997, 365-376, σχ. 1,2,3,4,5.
Torp H., «L’entrée septentrionale du palais impérial de Thessalonique: l’arc
de triomphe et le vestibulum d’après les fouilles d’Ejnar Dyggve en 1939»,
An Tard 11, 2003, 239-272.
8. Εγνατίας 152 & Καμβουνίων: Κατάλοιπα κτηρίου ΝΔ της κεντρικής λεωφό-
ρου (Decumanus maximus). Καραμανώλη-Σιγανίδου, Μ., ΑΔ 25, 1970, Χρονι-
κά 2, 377. Vitti, M., Η πολεοδομική εξέλιξη της Θεσσαλονίκης, 1996, 224, (αρ.
Κατ. 107).
9. Ιασονίδου 2 & Εγνατίας: Κατάλοιπα κτηρίου ΒΑ της κεντρικής λεωφόρου
(decumanus maximus). Μαρκή, Ε., ΑΔ 49, 1994, Χρονικά Β2, 515-517, 516,
σχ.28. Καρύδας, Ν., «Τοπογραφικές παρατηρήσεις και πολεοδομική οργάνω-
ση της περιοχής νοτιοδυτικά της Ροτόντας με αφορμή τρεις νέες ανασκαφές
οικοπέδων», ΑΕΜΘ 11, 1997, 442-450, 442, σχ.3.
10. Δ. Γούναρη 50 (νυν Δ. Γούναρη 48): Κατάλοιπα κτηρίου. Αρχείο σχεδίων
ΙΣΤ΄ Ε.Π.Κ.Α., Κάτοψη 1:200, 1963.
11. Δ. Γούναρη 44: Κατάλοιπα κτηρίου. Αρχείο σχεδίων ΙΣΤ΄ Ε.Π.Κ.Α., Κάτοψη
1:50, 1963.
12. Δ. Γούναρη 40 & Ι. Μιχαήλ (νυν Δ. Γούναρη 42): Κατάλοιπα κτηρίου. Αρ-
χείο σχεδίων ΙΣΤ΄ Ε.Π.Κ.Α., Κάτοψη 1:100, Αγγελίδης, Α., 1959.
13. Δ. Γούναρη 40 (επί της οδού), άνωθεν Ι. Μιχαήλ, (νυν Δ. Γούναρη 35): Ψη-
φιδωτό δάπεδο. Αρχείο σχεδίων ΙΣΤ΄ Ε.Π.Κ.Α., Κάτοψη 1:20, Καμπούρη, Ε., 1972.
14. Δ. Γούναρη (επί της οδού) μεταξύ Ι. Μιχαήλ & Αλ. Σβώλου: Ανάκτορο Γα-
λερίου. «Αψιδωτή Αίθουσα». Αρχείο σχεδίων ΙΣΤ΄ Ε.Π.Κ.Α., Αθανασίου, Φ., Μά-
λαμα, Β., Μίζα, Μ. & Σαραντίδου, Μ., Μελέτη αποκατάστασης και ανάδειξης της
Αψιδωτής αίθουσας στην οδό Δ. Γούναρη, 2008. Πέτσας, Φ., ΑΔ 24, 1969, Χρο-
νικά Β2, 296. Βαβρίτσας, Α., ΑΔ 26, 1971, Χρονικά Β2, 371-373. Πέτσας, Φ.,
«Αιγαί – Πέλλα-Θεσσαλονίκη», Αρχαία Μακεδονία Ι, 1970, 227. Moutsopoulos
N.C., «Contribution à l’ étude du plan de la ville de Thessalonique à l’époque
romain, in L’ architettura in Grecia», Atti del XVI Congresso di Storia dell’
Architettura, Atene (1969), Roma 1977, 187-263, 229, fig.44.
74
15. Πρίγκηπος Νικολάου 35 (νύν Αλ. Σβώλου 35): Ιππόδρομος. Αυτοκρατορικό
θεωρείο. Αρχείο σχεδίων ΙΣΤ΄ Ε.Π.Κ.Α., Κάτοψη 1:50, Προοπτικό 1:50, 1935.
Torp H., «L’entrée septentrionale du palais impérial de Thessalonique: l’arc
de triomphe et le vestibulum d’aprés les fouilles d’Ejnar Dyggve en 1939»,
An Tard 11, 2003, 239 -272.
16. Πρίγκηπος Νικολάου 38 (νυν Αλ. Σβώλου 38): Ιππόδρομος. Αυτοκρατορι-
κό θεωρείο. Αρχείο σχεδίων ΙΣΤ΄ Ε.Π.Κ.Α., Κάτοψη.
17. Δ. Γούναρη μεταξύ Ι. Μιχαήλ & Πρίγκηπος Νικόλαου (νυν Αλ. Σβώλου
33): Ανάκτορο Γαλερίου. Κατάλοιπα κτηρίου. Αρχείο σχεδίων ΙΣΤ΄ Ε.Π.Κ.Α.,
Κάτοψη, 1973.
18. Πρίγκηπος Νικολάου 33 (νυν Αλ. Σβώλου 33): Ανάκτορο Γαλερίου. Κατά-
λοιπα κτηρίου. Αρχείο σχεδίων ΙΣΤ΄ Ε.Π.Κ.Α., Κάτοψη 1:100.
λοιπα κτηρίου. Αρχείο σχεδίων ΙΣΤ΄ Ε.Π.Κ.Α., Κάτοψη 1:50, 1950.
20. Ι. Μιχαήλ 6 (νυν Ι. Μιχαήλ 8): Κατάλοιπα κτηρίου και αποχετευτικός αγωγός
ανατολικά αρχαίας οδού (cardo). Αρχείο σχεδίων ΙΣΤ΄ Ε.Π.Κ.Α., Κάτοψη 1:100,
Τομή 1:100.
21. Απελλού 5 & 7: Τμήμα θεάτρου – σταδίου. Αρχείο σχεδίων ΙΣΤ΄ ΕΠ.Κ.Α., Κά-
τοψη 1:50, Τομές 1:50, Ανδρεάδης, Α., 1986. Βελένης, Γ. & Αδάμ-Βελένη, Π.,
«Ρωμαϊκό θέατρο στη Θεσσαλονίκη», ΑΕΜΘ 3,1989, 241-250, 244 σχ 2. Αδάμ-
Βελένη, Π., ΑΔ 45, 1990, Χρονικά Β2, 302-304, σχ.3-4. Αδάμ-Βελένη, Π., ΑΔ
47,1992, Χρονικά Β2, 363-364.
λοιπα κτηρίου. Αρχείο σχεδίων ΙΣΤ΄ Ε.Π.Κ.Α., Κάτοψη 1:50, Τομές 1:20, 1967.
23. Απελλού 4: Ανάκτορο Γαλερίου. Θεμελίωση κυκλικού οικοδομήματος. Αρχείο
σχεδίων ΙΣΤ΄Ε.Π.Κ.Α., Κάτοψη 1:50, Σκαρίφημα υψών, Μπούμπας Α., 1980.
Βοκοτοπούλου, Ι., ΑΔ 35, 1980, Χρονικά Β2, 364.
24. Ο.Τ. Αλ. Σβώλου-Απελλού – Πλατεία Ναυαρίνου-Δ. Γούναρη: Ανάκτορο
Γαλερίου. Θεμελίωση κυκλικού οικοδομήματος. Αρχείο σχεδίων ΙΣΤ΄ Ε.Π.Κ.Α.,
Τοπογραφικό 1:500. Βοκοτοπούλου, Ι., ΑΔ 35, 1980, Χρονικά Β2, 364. Σουέ-
ρεφ, Κ. ΑΔ 41, 1986, Χρονικά Β2,133-134. Βελένης, Γ., Αδάμ-Βελένη, Π., «Ρω-
μαϊκό θέατρο στη Θεσσαλονίκη», ΑΕΜΘ 3,1989, 241-250.
25. Δ. Γούναρη 27 & Πρίγκηπος Νικολάου (νυν Αλ. Σβώλου): Ανάκτορο Γα-
λερίου. Κατάλοιπα κτηρίου. Αρχείο σχεδίων ΙΣΤ΄ Ε.Π.Κ.Α., Τοπογραφικό 1:500.
26. Συμβολή Δ. Γούναρη και πλατείας Ναυαρίνου: Ανάκτορο Γαλερίου. Βα-
σιλική. Προθάλαμος. Αρχείο σχεδίων ΙΣΤ΄ Ε.Π.Κ.Α., Κάτοψη 1:50, Κούντου-
ρας, Α., 1971.
27. Αρχαιολογικός χώρος πλατείας Ναυαρίνου. Ανάκτορο Γαλερίου: Αρ-
χείο σχεδίων ΙΣΤ΄ Ε.Π.Κ.Α., Αθανασίου, Φ., Μάλαμα, Β., Μίζα, Μ. & Σαραντί-
δου, Μ., Μελέτη αποκατάστασης Ανακτόρων του Γαλερίου, 1994-2000.
28. Βύρωνος 8: Ανάκτορο Γαλερίου. Οκτάγωνο. Δυτική κόγχη προθαλάμου. Ρω-
μιοπούλου, Αικ., ΑΔ 29, 1973-74, Χρονικά Β3, 678-679, σχ.1.
29. Βύρωνος 6: Ανάκτορο Γαλερίου. Οκτάγωνο. Δυτική κόγχη προθαλάμου. Αρ-
χείο σχεδίων ΙΣΤ΄ Ε.Π.Κ.Α., Κάτοψη 1:50, 1968. Πέτσας, Φ., ΑΔ 24, 1969, Χρο-
νικά 2, 296-297, σχ.3.
30. Βύρωνος 4 & Ισαύρων: Ανάκτορο Γαλερίου. Οκτάγωνο. Δυτική στοά νοτί-
ου περιστυλίου και κατάλοιπα κτηρίου. Αρχείο σχεδίων ΙΣΤ΄ Ε.Κ.Π.Α., Κάτο-
ψη 1:50, Βουλαλά, Μ., 1982. Βοκοτοπούλου, Ι., ΑΔ 37, 1982, Χρονικά Β2, 279.
Ρωμιοπούλου, Κ., ΑΔ 36, 1981, Χρονικά Β2, 299, 301, σχ.2.
31. Ισαύρων 5: Ανάκτορο Γαλερίου. Οκτάγωνο. Βόρεια και ανατολική στοά νότι-
ου περιστυλίου. Αρχείο σχεδίων ΙΣΤ΄ Ε.Π.Κ.Α., Κάτοψη 1:50.
32. Μ. Αλεξάνδρου 109 (νυν Τσιμισκή 109): Ανάκτορο Γαλερίου. Οκτάγωνο. Νό-
τιο περιστύλιο. Αρχείο σχεδίων ΙΣΤ΄ Ε.Π.Κ.Α., Κάτοψη 1:200, Τομή Α-Α 1:200
Τομή Β-Β 1:200, Κοσμίδης, Ν., 1967.
33. Π. Μελά 16 & Τσιμισκή 108: Ανάκτορο Γαλερίου. Οκτάγωνο. Νότια στοά νό-
τιου περιστυλίου. Αρχείο σχεδίων ΙΣΤ΄ Ε.Π.Κ.Α., Κάτοψη, 1932.
75
34. Τσιμισκή 111: Ανάκτορο Γαλερίου. Κατάλοιπα κτηρίου. Αρχείο σχεδίων ΙΣΤ΄
Ε.Π.Κ.Α., Κάτοψη 1:50.
35. Δ. Γούναρη 23: Ανάκτορο Γαλερίου. Κατάλοιπα κτηρίου. Αρχείο σχεδίων ΙΣΤ΄
Ε.Π.Κ.Α., Τοπογραφικό 1:500.
36. Μητροπόλεως 115 & 117: Κατάλοιπα κτηρίου. Αρχείο σχεδίων ΙΣΤ΄ Ε.Π.Κ.Α.,
Τοπογραφικό 1:500, 1967.
37. Μητροπόλεως 92: Θαλάσσιο τείχος. Αρχείο σχεδίων ΙΣΤ΄ Ε.Π.Κ.Α., Κάτοψη
1:50, 1971. Μπακιρτζής, Χ., «Η θαλάσσια οχύρωση της Θεσσαλονίκης», Βυ-
ζαντινά VII, 1975, 297, σχ.1/21 & 11. Θεοχαρίδης Γ. Ι., Μακεδονικά 15,1975,
371-373.
38. Δ. Γούναρη 4-6: Θαλάσσιο τείχος. Αρχείο σχεδίων ΙΣΤ΄ Ε.Π.Κ.Α., Τοπογρα-
φικό. Μπακιρτζής, Χ., «Η θαλάσσια οχύρωση της Θεσσαλονίκης», Βυζαντινά
VII, 1975, 295, σχ.4.
39. Π. Μελά 1 & Δ. Γούναρη: Θαλάσσιο τείχος. Κανονίδης Ι. ΑΔ 50, 1995, Χρο-
νικά Β2, 520-521, σχ.8. Μπακιρτζής, Χ., «Η θαλάσσια οχύρωση της Θεσσαλο-
νίκης», Βυζαντινά VII, 1975, 295, σχ.3, (Παύλου Μελά 1).
40. Πλατεία Φαναριωτών: Ιππόδρομος. Δυτικό σκέλος. Κούσουλα, Αι., ΑΔ
50,1995, Χρονικά Β2, 523-524.
41. Δ. Γούναρη 16: Ανάκτορο Γαλερίου, ανατολικό όριο. Κατάλοιπα κτηρίου με
ψηφιδωτό δάπεδο. Αρχείο σχεδίων ΙΣΤ΄ Ε.Π.Κ.Α., Κάτοψη 1:50, Τοπογραφικό
1:500, Κούντουρας, Α., 1971.
42. Δ. Γούναρη 18, 20 & Αιμ. Γρεβενών: Ιππόδρομος. Δυτικό σκέλος. Vitti, M.,
Η πολεοδομική εξέλιξη της Θεσσαλονίκης, 1996, χάρτης 1.
43. Φραγκοπούλου (νυν Δ. Γούναρη 22) & Μεθώνης. Ανάκτορο Γαλερίου, α-
νατολικό όριο. Βασιλική. Αψίδα. Αρχείο σχεδίων ΙΣΤ΄ Ε.Π.Κ.Α., Κάτοψη 1:50.
44. Ν. Φωκά 27, 29 & Αιμ. Γρεβενών: Ιππόδρομος. Δυτικό σκέλος. Αρχείο σχε-
δίων ΙΣΤ΄ Ε.Π.Κ.Α., Κάτοψη 1:50, Προοπτικό 1:50, Τομή 1:25, 1964.
45. Μεθώνης 5 & Αιμ. Γρεβενών: Ιππόδρομος. Δυτικό σκέλος. Αρχείο σχεδίων
ΙΣΤ΄ Ε.Π.Κ.Α., Όψη 1:25, Προοπτικό 1:25, 1961.
46. Ιπποδρομίου 7: Ιππόδρομος. Δυτικό σκέλος. Αρχείο σχεδίων ΙΣΤ΄ Ε.Π.Κ.Α.,
Κάτοψεις 1:50, Τομές 1:50, Προοπτικό 1:50, Μπούμπας, Α., Παπαδριανού Ε.,
1981. Ρωμιοπούλου, Κ., ΑΔ 36, 1982, 299, 300 σχ.1.
47. Δ. Γούναρη & Ναυαρίνου (νυν Σ. Γονατά ): Ιππόδρομος. Δυτικό σκέλος. Αρ-
χείο σχεδίων ΙΣΤ΄ Ε.Π.Κ.Α., Κάτοψη 1:200, Τομή 1:100.
48. Πρίγκηπος Νικολάου 36 (νυν Αλ. Σβώλου 40): Ιππόδρομος. Δυτικό σκέλος.
Αρχείο σχεδίων ΙΣΤ΄ Ε.Π.Κ.Α., Κάτοψη1:200, Τομή 1:200, Παιονίδης, Φ., 1957.
49. Δ. Γούναρη: Ιππόδρομος. Δυτικό σκέλος. Αρχείο σχεδίων ΙΣΤ΄ Ε.Π.Κ.Α., Το-
πογραφικό 1:500, Dyggve, E., 1939.
50. Ν. Φωκά 26: Ιππόδρομος. Εύριππος. Αρχείο σχεδίων ΙΣΤ΄ Ε.Π.Κ.Α., Κάτοψη
1:50, Καμπούρη, Ε., 1978. Ρωμιοπούλου, Κ., ΑΔ 33, 1978, 234.
51. Αγαπηνού 6-8: Ιππόδρομος. Ιππάφεση. Αρχείο σχεδίων 9η Ε.Β.Α. Κάτοψη
1:50, Μεντεσίδου, Ν., 1993. Μαρκή, Ε., ΑΔ 49, 1994, Χρονικά 2, 514, πιν.157β
52. Καμβουνίων 2-4: Ιππόδρομος. Ανατολικό σκέλος. Αρχείο σχεδίων 9η Ε.Β.Α.,
Κάτοψη 1:50, Δ. Όψη 1:50, Τομή Α-Α 1:50, Κορτέση Ε., 1997.
53. Πρίγκηπος Νικολάου 45 (νυν Αλ. Σβώλου 45): Ιππόδρομος. Ανατολικό σκέ-
λος. Σιγανίδου, Μ., ΑΔ 25, 1970, Χρονικά, 374-376, σχ.12,13.
54. Φιλικής Εταιρείας 39: Ανατολικό τείχος. Vitti, M., Η πολεοδομική εξέλιξη
της Θεσσαλονίκης, (αρ. Κατ. 16). Αλεξανδρής, Ο., ΑΔ 29, 1973-74, Χρονικά 2,
673-674.
55. Φιλικής Εταιρείας 37 (Ι. Ναός Αγίου Αντωνίου): Ανατολικό τείχος. Ιππόδρο-
μος. Ανατολικό σκέλος. Σαξιαμπάνη – Στεφάνου, Χ., «Ο ναός του αγίου Αντω-
νίου Θεσσαλονίκης», Η Θεσσαλονίκη, Τόμος 1: Αφιέρωμα στα 2300 της Θεσ-
σαλονίκης, Δήμος Θεσσαλονίκης, Κέντρο ιστορίας Θεσσαλονίκης, Θεσσαλο-
νίκη 1985, 432, 433, σχ.9.
56. Φιλικής Εταιρείας 29: Ανατολικό τείχος. Ιππόδρομος. Ανατολικό σκέλος. Αρ-
χείο σχεδίων ΙΣΤ΄ Ε.Π.Κ.Α., Κάτοψη 1:50, Τομή 1:50, 1967. Αρχείο σχεδίων
76
ΙΣΤ΄ Ε.Π.Κ.Α., Τοπογραφικό 1:200, Καμπούρη, Ε., 1972. Πέτσας, Φ., ΑΔ 23,
1968, Χρονικά Β2, 332-333, σχ.6. Κουρκουτίδου-Νικολαίδου Ε., ΑΔ 35, 1980,
Χρονικά Β2, 381. Κουρκουτίδου-Νικολαίδου, Ε., Μαυροπούλου -Τσιούμη, Χ.,
ΑΔ 36, 1981, Χρονικά Β2, 311.
57. Ιπποδρομίου 1 (Ναός Αγ. Κωνσταντίνου & Ελένης): Ιππόδρομος. Ανατολικό
σκέλος. Αρχείο σχεδίων ΙΣΤ΄ Ε.Π.Κ.Α., Τοπογραφικό 1:200, Κάτοψη 1:50, Το-
μή Α-Α 1:50, Τομή Β-Β 1:50, Καμπούρη, Ε., 1972. Αλεξανδρή, Ο. ΑΔ 29, 1973-
74, Χρονικά Β3, 656-658.
58. Φιλικής Εταιρείας μεταξύ Μ. Αλεξάνδρου (νυν Τσιμισκή) & Μανουσο-
γιαννάκη: Ανατολικό τείχος και προτείχισμα. Αρχείο σχεδίων ΙΣΤ΄ Ε.Π.Κ.Α.,
Τοπογραφικό 1:200, Καμπούρη, Ε., 1972. Βαβρίτσας, Α., ΑΔ 25, 1970, Χρονι-
κά Β, 364-365, σχ.2. (Ανατολικό τείχος). Κουρκουτίδου-Νικολαίδου, Ευ., Μαυ-
ροπούλου-Τσιούμη, Χ., ΑΔ 36, 1981, Χρονικά Β2, 311. (Προτείχισμα). Ελευθε-
ριάδου, Κ., ΑΔ 43, 1988, Χρονικά Β2, 392-393.
59. Τσιμισκή & Θεοχάρη: Ιππόδρομος. Ανατολικό σκέλος. Αρχείο σχεδίων ΙΣΤ΄
Ε.Π.Κ.Α., Κάτοψη 1:50, 1962. Αρχείο σχεδίων ΙΣΤ΄ Ε.Π.Κ.Α., Τοπογραφικό 1:200,
Καμπούρη, Ε., 1972. Πέτσας, Φ., ΑΔ 24, 1969, Χρονικά 2, 295-296, σχ.2.
60. Τσιμισκή & Ρωμανού (νυν Θεοχάρη 2): Ιππόδρομος. Ανατολικό σκέλος. Αρ-
χείο σχεδίων ΙΣΤ΄ Ε.Π.Κ.Α., Κάτοψη 1:50, Τομή 1:50, 1962.
61. Τσιμισκή & Φιλικής Εταιρείας 19: Ανατολικό τείχος. Αρχείο σχεδίων ΙΣΤ΄
Ε.Π.Κ.Α., Κάτοψη 1:200, 1950.
62. Φιλικής Εταιρείας 15: Ανατολικό τείχος. Ναλπάντης Δ., ΑΔ 42, 1987, Χρο-
νικά Β2, 391-392.
63. Μητροπόλεως (επί της οδού) & Μητροπόλεως 129: Ιππόδρομος. Σφενδόνη.
Moutsopoulos, N.C., «Contribution à l’ étude du plan de la ville de Thessalonique
à l’époque romain, in L’ architettura in Grecia», Atti del XVI Congresso di Storia
dell’ Architettura, Atene (1969), Roma 1977, pp.187-263, 226 fig.41.
64. Μητροπόλεως 96 (νυν Μητροπόλεως 108): Ανατολικό τείχος. Δροσογιάννη,
Φ., ΑΔ 18, 1963, Χρονικά Β2, 243-244, σχ.3. Κουρκουτίδου-Νικολαίδου, Ε. &
Μαυροπούλου-Τσιούμη, Χ., ΑΔ 34, 1979, Χρονικά Β2, 292.
65. Φιλικής Εταιρείας 7: Ανατολικό τείχος. Vitti Μ., Η Πολεοδομική εξέλιξη
της Θεσσαλονίκης, 1996, 160. Μαυροπούλου-Τσιούμη, Χ., Κουρκουτίδου-
Νικολαΐδου, Ε. & Μαρκή, Ε., ΑΔ 37, 1982, Χρονικά Β2, 291.
66. Φιλικής Εταιρείας 3: Ανατολικό τείχος. Αρχείο σχεδίων ΙΣΤ΄ Ε.Π.Κ.Α., Κά-
τοψη, Όψεις, Τομές, Κούντουρας, Α., 1966. Πέτσας, Φ., ΑΔ 22, 1967, Χρονικά
Β2, 396-399, σχ.18,19,20.
67. Οδοί Βασιλίσσης Σοφίας (νυν Εθνικής Αμύνης), Μητροπόλεως, Φιλικής
Εταιρείας, Τσιμισκή (οικ. Μετοχικό Ταμείο Στρατού, Τράπεζα Πειραιώς): Α-
νατολικό προτείχισμα. Κουρτίδου – Νικολαίδου Ε. & Μαυροπούλου -Τσιούμη,
Χ., ΑΔ 36,1981, Χρονικά Β2, 311.
68. Φιλικής Εταιρείας 18: Ανατολικό προτείχισμα. Κουρτίδου–Νικολαίδου Ε. &
Μαυροπούλου-Τσιούμη Χ., ΑΔ 36,1981, Χρονικά Β2, 311.
69. Φιλικής Εταιρείας 20-22, (Μέριμνα του παιδιού): Ανατολικό προτείχισμα.
Κουρκουτίδου-Νικολαίδου, Ε., ΑΔ 35, 1980, Χρονικά Β2, 381.
70. Φιλικής Εταιρείας 26: Ανατολικό προτείχισμα. Αρχείο σχεδίων ΙΣΤ΄ Ε.Π.Κ.Α.,
Τοπογραφικό, Κατόψεις, 1992.
71. Εγνατίας & Εθνικής Αμύνης: Ανατολικό τείχος. Moutsopoulos, N.C.,
«Contribution à l’ étude du plan de la ville de Thessalonique à l’époque
romain, in L’ architettura in Grecia», Atti del XVI Congresso di Storia dell’
Architettura, Atene (1969), Roma 1977, pp.187-263, Pl. IX.
72. Πλατεία Συντριβανίου: Ανατολικό τείχος και προτείχισμα. Βαβρίτσας, Α., ΑΔ
26, 1971, Χρονικά Β2, 373-382, σχ.4.
73. Μελενίκου: Ανατολικό τείχος. Κουρκουτίδου-Νικολαίδου, Ε. & Μαυροπού-
λου-Τσιούμη, Χ., ΑΔ 36, 1981, Χρονικά 2, 310-311.
74. Βασιλίσσης Σοφίας (νυν Εθνικής Αμύνης), Μελενίκου, Αρμενοπούλου,
Φιλίππου (Μελενίκου & Αρμενοπούλου): Ανατολικό τείχος. Βοκοτοπούλου,
77
Ι., ΑΔ 37, 1982, Χρονικά Β2, 280-281. Τρακοσοπούλου-Σαλακίδου, Ε., «Από
την κοινωνία της Θεσσαλονίκης των αυτοκρατορικών χρόνων: Nέα επιγρα-
φικά ευρήματα», Αρχαία Μακεδονία V, 1989,1545-1551.
75. Ο.Τ. Φιλίππου-Υπουργού Φ. Δραγούμη-Ιορδανίδη-Αρριανού: Κατάλοι-
πα κτηριακού συγκροτήματος ανατολικά αρχαίας οδού (Cardo). Καρύδας, Ν.,
«Τοπογραφικές παρατηρήσεις και πολεοδομική οργάνωση της περιοχής νο-
τιοδυτικά της Ροτόντας με αφορμή τρεις νέες ανασκαφές οικοπέδων», ΑΕΜΘ
11, 1997, 442-450, 446, σχ.5. Παζαράς, Θ., ΑΔ 30, 1975, Μελέται, 155-162,
157, σχ.2, (Υπουργού Φ. Δραγούμη 4). Βοκοτοπούλου, Ι., ΑΔ 35, 1980, Χρο-
νικά Β2, 362-364, 363, σχ.2, (Φιλίππου 91). Βοκοτοπούλου, Ι., ΑΔ 38, 1983,
Χρονικά Β2, 267-269, 268 σχ.2, (Φιλίππου 89).
76. Ο.Τ. Φιλίππου-Αρριανού-Ιασονίδου: Κατάλοιπα κτηριακού συγκροτήματος
ανατολικά αρχαίας οδού (Cardo). Πελεκανίδου, Ε., ΑΔ 50, 1995, Χρονικά Β2,
530-534, 531 σχ.11. Καρύδας, Ν., «Τοπογραφικές παρατηρήσεις και πολεοδο-
μική οργάνωση της περιοχής νοτιοδυτικά της Ροτόντας με αφορμή τρεις νέ-
ες ανασκαφές οικοπέδων», ΑΕΜΘ 11, 1997, 442-450, 446 σχ.5, (Ιασονίδου &
Αρριανού). Καρύδας, Ν., «Τοπογραφικές παρατηρήσεις και πολεοδομική ορ-
γάνωση της περιοχής νοτιοδυτικά της Ροτόντας με αφορμή τρεις νέες ανα-
σκαφές οικοπέδων», ΑΕΜΘ 11, 1997, 446, σχ.5. Αλεξανδρή. Ο., ΑΔ 29, 1973-
74, Χρονικά Β3, 687 σχ.9, 688 σχ.10, 689 σχ.11, (Φιλίππου 74).
77. Κ. Παλαιολόγου 27: Κατάλοιπα κτίσματος δυτικά αρχαίας οδού (Cardo). Κα-
ρύδας, Ν., ΑΔ 52, 1997, Χρονικά Β2, 689-692, σχ.6. Καρύδας, Ν., «Τοπογρα-
φικές παρατηρήσεις και πολεοδομική οργάνωση της περιοχής νοτιοδυτικά
της Ροτόντας με αφορμή τρεις νέες ανασκαφές οικοπέδων», ΑΕΜΘ 11, 1997,
442-450, 440, σχ.1.
78. Πατριάρχου Ιωακείμ 22: Κατάλοιπα κτίσματος βόρεια της κεντρικής λεωφό-
ρου (decumanus maximus). Μαρκή, Ε., ΑΔ 49, 1994, Χρονικά Β2, 516, σχ.28.
Καρύδας, Ν., ΑΔ 51, 1996, Χρονικά Β2, 498-499, σχ.17. Καρύδας, Ν., «Τοπο-
γραφικές παρατηρήσεις και πολεοδομική οργάνωση της περιοχής νοτιοδυτικά
της Ροτόντας με αφορμή τρεις νέες ανασκαφές οικοπέδων», ΑΕΜΘ 11, 1997,
442-450, 441, σχ.2.
79. Πλατεία Ναυαρίνου: Κατάλοιπα κτηρίων. Αρχείο σχεδίων ΙΣΤ΄ Ε.Π.Κ.Α., Κά-
τοψη 1:200, 1970. Αρχείο σχεδίων ΙΣΤ΄ Ε.Π.Κ.Α., Τοπογραφικό 1:500, 1965.
Χάρτες
1. Plan de la Rade de la Ville des Environs de Salonique 1784. Πηγή: ΚΙΘ. Ψη-
φιακή Χαρτοθήκη e-Ecataeus του ΕΚΕΠΠ – ΕΚΕΧΧΑΚ-Εθνική Χαρτοθήκη:
E3708
2. Plan de Salonique 1 :2500 .Αntoine Werniesky 1880-1882. Πηγή: Aρχείο
Α.Καραδήμου-Γερόλυμπου. Ψηφιακή Χαρτοθήκη e-Ecataeus του ΕΚΕΠΠ –
ΕΚΕΧΧΑΚ-Εθνική Χαρτοθήκη: Ε4671 και Ε4672.
3. Plan de la Ville de Salonique .Οθωμανικός Πολεοδομικός Χάρτης 1:2500,
H.Salem 1890-92. Πηγή: Συλλογή Α. Παπαιωάννου. Ψηφιακή Χαρτοθήκη
e-Ecataeus του ΕΚΕΠΠ – ΕΚΕΧΧΑΚ - Εθνική Χαρτοθήκη Ε: 4349 (κυανοτυ-
πία)
4. Σχέδιο του παραλιακού μετώπου της Θεσσαλονίκης 1871. Πηγή: Aρχείο
Α.Καραδήμου-Γερόλυμπου. Ψηφιακή Χαρτοθήκη e-Ecataeus του ΕΚΕΠΠ –
ΕΚΕΧΧΑΚ-Εθνική Χαρτοθήκη: Ε 4663 και Ε 4664, αρχιτέκτων μηχανικός Πο-
λύκαρπος Βιτάλης. Ανασχεδίαση από το πρωτότυπο: Καραδήμου-Γερόλυμπου
Α., Κολώνας Β. Επιχρωματισμός: Βιτοπούλου Α, Κωνσταντινούπολη 1995.
78
Αρχεία
Αρχείο ΙΣΤ’. Εφορείας Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων
Αρχείο 9η Εφορείας Βυζαντινών Αρχαιοτήτων
Αρχείο Ν. Μουτσόπουλου, Διεθνές Ινστιτούτο Παραδοσιακής Αρχιτεκτονικής,
Βέροια.
Αρχείο Κέντρου Ιστορίας Δήμου Θεσσαλονίκης
Aρχείο Π. Ασημακοπούλου –Ατζακά:Σχέδια του E. Dyqqve (1939) που παραχωρήθη-
καν στην Π. Ασημακοπούλου –Ατζακά από τον καθηγητή ΗjalmarΤorp (Δεκέμβριος
2005).
Επιλεγμένη βιβλιογραφία
Αθανασίου, Φ., Γεωργισούδη, Κ., Μίζα, Μ., Σαραντίδου, Μ. & Χατσέρας, Μ., «Νέα
στοιχεία για το Οκτάγωνο του Γαλεριανού συγκροτήματος», Το Αρχαιολογικό
Έργο στη Μακεδονία και Θράκη (στο εξής ΑΕΜΘ) 8,1994 ,169-177.
Αθανασίου, Φ., Μάλαμα, Β., Μίζα, Μ. & Σαραντίδου, Μ., «Η αναστήλωση ως μέθο-
δος τεκμηρίωσης του μνημείου», ΑΕΜΘ 11,1997, 401-418.
Αθανασίου, Φ., Μάλαμα, Β., Μίζα, Μ. & Σαραντίδου, Μ., «Η Βασιλική του Γαλερια-
νού Συγκροτήματος», ΑΕΜΘ 12,1998,113-126.
Αθανασίου, Φ., Μάλαμα, Β., Μίζα, Μ. & Σαραντίδου, Μ., «Τα λουτρά των ανακτό-
ρων του Γαλέριου», Θεσσαλονικέων Πόλις, 2001,τεύχος 4, 103-114.
Αθανασίου, Φ., Μάλαμα, Β., Μίζα, Μ. & Σαραντίδου, Μ., «Οι οικοδομικές φάσεις
του Οκταγώνου των ανακτόρων του Γαλέριου στη Θεσσαλονίκη», ΑΕΜΘ 18,
2004, 239-253.
Αθανασίου, Φ., Μάλαμα, Β., Μίζα, Μ. & Σαραντίδου, Μ., «Η διακόσμηση του Οκτα-
γώνου των ανακτόρων του Γαλέριου», ΑΕΜΘ 18, 2004, 255-267.
Αθανασίου, Φ., Μάλαμα, Β., Μίζα, Μ. & Σαραντίδου, Μ., «Oικοδομικές τεχνικές
των λουτρών του ανακτόρου του Γαλερίου», 2ο Διεθνές Συνέδριο Αρχαίας Τεχνο-
λογίας, ΤΕΕ, Aθήνα 2006, 480-487.
Αθανασίου, Φ., Μάλαμα, Β., Μίζα, Μ. & Σαραντίδου, Μ., «Πλίνθοι και σφραγίσματα
από το ανάκτορο του Γαλερίου», ΑΕΜΘ 20, 2006, 299-317.
Αthanasiou, F.,Malama, V., Miza, M. & Sarantidou, M., «Significant contributions
to the study of Galerius Palace through the conservation of the monument’s
interior décor»,Τhe 10th Conference of the International Committee for the
Conservation of Mosaics ,Palermo 2008.
Ασημακοπούλου-Ατζακά, Π., «Τα ψηφιδωτά της Θεσσαλονίκης», Βυζαντινά Μνη-
μεία 9, Θεσσαλονίκη 1998.
Bardill,J., «The Great palace of the Byzantine Emperors, and the Walker Trust
excavations», Journal of Roman Archeology 12, 1999, 216-230.
Βελένης, Γ., «Tα πολεοδομικά της Θεσσαλονίκης», ΑΕΜΘ 10Β, 1996, Θεσσαλονίκη
1997, 491-500.
Βελένης, Γ., Τα τείχη της Θεσσαλονίκης, Θεσσαλονίκη 1998.
Bejor, G., «Vie colonnade.Paesaggi urbani del mondo antico», Rivista di
archeologia , Supplementi 22, Roma 1999.
Cagiano, M.de Azevedo, «Il palazzo imperiale di Salonicco», Felix Ravenna
CXVII, 1979, 7-28.
79
Carile, Μ.C. «The vision of the palace of the Byzantine emperors as a heavenly
Jerusallem», Studi e ricerche di archeologia e storia dell’ arte No 12, Spoleto
2012.
Čurcič, S., Some observations and questions regarding Early Christian
Architecture in Thessaloniki, Thessaloniki 2000.
Dareggi, G., «Genesi e sviluppo della tipologia del loggiato imperiale nelle
rafigurazioni degli edifici circensi», Mélanges de l’Ècole française de Rome –
Antiquité, CIII, I, 1991, 71-89.
Duval, N., «Hommage à Ejnar et Ingrid Dyggve. La théorie du palais du Bas -
Empire et les fouilles de Thessalonique», Antiquité Tardive XI, 2003, 272-300.
Dyggve, E., «Kurzer vorläufiger Bericht über die Ausgrabungen im Palastviertl
von Thessaloniki, Frühjahr 1939», in Dissertationes Pannonicae, Series 2, XI,
1941, 63-71.
Dyggve, E., «Fouilles et recherces faites en 1939 et en 1952-53 à Thessalonique.
Recherches sur le palais imperial de Thessalonique: architecture et
mosaϊques», in Corsi di Cultura sull’ Arte Ravennate e Bizantina, Ravenna
1957, 79-88.
Θεοχαρίδου, Κ., «Η Ροτόντα της Θεσσαλονίκης. Νέα στοιχεία και αποσαφηνίσεις
με αφορμή τις αναστηλωτικές εργασίες», Δελτίο της Χριστιανικής Αρχαιολογι-
κής Εταιρείας ΧVI, 1991-1992, 57-75.
Θεοχαρίδου, Κ., «Συμβολή στη μελέτη της πρώιμης ιστορίας των ανατολικών τει-
χών της Θεσσαλονίκης», Θυμίαμα στη μνήμη της Λασκαρίνας Μπούρα, Μουσείο
Μπενάκη, Αθήνα 1994,309-315,πιν.174-183.
Fauquet, F., «Le cirque romain: essai de théorisation de sa forme et des
fonctions», Université de Bordeaux III, 2002, 181-214.
Frova, A., «Il circo di Milano e i circhi in eta tetrarchica» in Milano capitale dell’
impero romano 286-402 d.C. Catalogo Della Mostra (Milano, Palazzo Reale, 24
Gennaio-22 Aprile 1990), Milano 1990, 423-431.
Golvin, J.-CL., «La restitution architecturale de l’hippodrome de Constantinople.
Mèthodologie, résultas, état d’advancement de la réflexion», in Le cirque
romain et son image, eds. J. Nelis-Clément - M.Roddaz, Bordeux 2009, 147-
158.
Golvin, J.-CL., Fauquet F., «L’ hippodrome de Costantinople. Essais de restitution
architectural du dernier état du monument», in Antiquité Tardive XV, 2007,
181-214.
Gros, P., L’ architecture romaine du début du III siècle av. J.-C à la fin du Haut
Empire 2: Maisons, palais, villas et tombeaux, Paris 2001.
Guilland, R., Études de topographie de Constantinople Byzantine, I-II, Berlin -
Amsterdam 1969.
Hattersley-Smith, K., Byzantine Public Architecture between the fourth and
early eleventh centuries AD with special reference to the towns of Byzantine
Makedonia, Thessaloniki 1996.
Hebrard, E., «Les travaux du Service Archéologique de l’ Armée d’ Orient à l’arc
de triomphe ‘‘de Galère’’ et à l’église Saint-Georges de Salonique», Bulletin de
Correspondance Hellénique 44, 1920, 5-40.
Hippodrome and Atmeydam: A stage for Istanbul’s history.Vol.1. The Byzantine
Hippodrome, Pera museum, Istanbul 2010.
Humphrey, J., Roman circuses. Arenas for Chariot Racing, London 1986.
Ioppolo, G. & Pisani Sartorio G, La villa di Massenzio sulla Via Appia: Il circo,
Roma, Istituto Nazionale di studi Romani, 1999.
80
Καραδήμου -Γερόλυμπου, Α., Η ανοικοδόμηση της Θεσσαλονίκης, μετά την πυρκα-
γιά του 1917, Δήμος Θεσσαλονίκης 1985-86.
Καραμπέρη, Μ. & Xριστοδουλίδου Ε., «Νέα ανασκαφικά στοιχεία από το Γαλερια-
νό συγκρότημα», ΑΕΜΘ 9, 1995, 219-231.
Καραμπέρη, Μ., Xριστοδουλίδου Ε. & Καϊάφα Α. «Το ανασκαφικό έργο στο Γαλε-
ριανό συγκρότημα», ΑΕΜΘ 10Β, 1996, 53-544.
Καραμπέρη, Μ. & Χριστοδουλίδου Ε., «Χώρος Δ και νότια στοά», ΑΕΜΘ 12, 1998,
103-112.
Kαρύδας, Ν., «Παλαιοχριστιανικές οικίες με τρικλίνιο στη Θεσσαλονίκη», ΑΕΜΘ
10Β, 1996, 571-586.
Kαρύδας, Ν. «Τοπογραφικές παρατηρήσεις και πολεοδομική οργάνωση της περι-
οχής νοτιοδυτικά της Ροτόντας με αφορμή τρεις ανασκαφές οικοπέδων», ΑΕΜΘ
11, 1997, 439-453.
Kinch, K.F., L’arc de triomphe de Salonique, Paris 1890.
Κνιθάκης, Γ., «Το Οκτάγωνο της Θεσσαλονίκης, Νέα προσπάθεια αναπαραστάσε-
ως», Αρχαιολογικό Δελτίο 30,1975, Μελέται, 90-119.
Krautheimer, R., Early Cristian and Byzantine Architecture (first published:
Harmondsworth, 1965).
Lazzarini, L., Athanassiou, F., Malama, V., Misa, M. & Sarantidou, M., «The
pavement and marbles of the Octagon of Galerius Palace in Thessaloniki»,
ASMOSIA VI. Interdisciplinary Studies on Ancien Stone, Proceedings of the
Sixth International Conference (Venice June 15-18, 2000), ed. L. Lazzarini,
Padova 2002, 107-115.
Lazzarini, L. & Athanassiou, F.,«The discovery of the greek origin of the Breccia
polichroma della Vittoria», poster session, ASMOSIA VII, 7th International
Conference, Thassos ,Greece 15-20 September 2003.
Laubscher, H.P., Der Reliefschmuck des Galeriusbogens in Thessaloniki,
Archäologische Forschungen I, Berlin 1975.
Λιούτας, Α. & Μανδάκη, Μ., «Τρία σημαντικά αρχαιολογικά ευρήματα της εντός
των τειχών Θεσσαλονίκης από τις εκσκαφικές εργασίες για το δίκτυο φυσικού
αερίου», ΑΕΜΘ 11, 1997, 365-378.
Μακαρόνας, Χ.I., «Ανασκαφαί και έρευναι εν Μακεδονία κατά το έτος 1939: 2.
Aνασκαφαί περί τον Αγιον Γεώργιον και την Καμάραν», Μακεδονικά Ι, 1940,
466-473.
Μακαρόνας, Χ.I, «Το Οκτάγωνο της Θεσσαλονίκης», Πρακτικά της εν Aθήναις
Aρχαιολογικής Eταιρείας, 1950, 303-321.
Μακαρόνας, Χ.I., Η Καμάρα, το θριαμβικό τόξο του Γαλερίου στη Θεσσαλονίκη,
Θεσσαλονίκη 1969.
Μακροπούλου, Δ., Βασιλειάδου, Σ., Κωνσταντινίδου, Κ. & Τζεβρένη, Σ., «Πολεοδο-
μικές και χωροταξικές παρατηρήσεις για την παλαιοχριστιανική και βυζαντινή
Θεσσαλονίκη με αφορμή τα ευρήματα των ανασκαφών του ΜΕΤΡΟ κατά το
2011», ΑΕΜΘ 25, 2011, υπό έκδοση.
Μακροπούλου, Δ., «Το έργο της Εφορείας Βυζαντινών Αρχαιοτήτων Θεσσαλονί-
κης κατά το έτος 2011», ΑΕΜΘ 25, 2011,υπό έκδοση.
Mango, C., Architettura bizantina, Milano 1999.
Μαρκή, Ε., «Οδός Αγαπηνού 6-8», Αρχαιολογικό Δελτίο 49, 1994, 514, πιν.157β.
Μαρκή, Ε., Πελεκανίδου, Ε., Κανονίδης, Ι. & Καρύδας, Ν., «Η Θεσσαλονίκη κατά
τους παλαιοχριστιανικούς χρόνους», Θεσσαλονικέων Πόλις 3, 1997, 44-55.
Mαρκή, Ε., Η νεκρόπολη της Θεσσαλονίκης στους υστερορωμαϊκούς και παλαι-
οχριστιανικούς χρόνους (μέσα του 3ου έως μέσα του 8ου αι. μ.Χ.), Αθήνα 2006.
81
Μayer, H., Rom ist dort, wo der Kaiser ist.Untersuchungen zu den
Staatsdenkmälern des dezentralisierten Reiches von Diocletian bis zu
Theodosius II. Monographien des Römisch-Germanischen Zentralmuseums
53, Mainz, 2002.
Mέντζος, A., «Το ανάκτορο και η Ροτόντα της Θεσσαλονίκης. Νέες προτάσεις για
την ιστορία του συγκροτήματος», Βυζαντινά 18, Θεσσαλονίκη 1995-1996, 339-
364.
Μισαηλίδου-Δεσποτίδου, Β. & συνεργάτες, «Μετρό Θεσσαλονίκης 2012. Το έργο
της ΙΣΤ' ΕΠΚΑ», ΑΕΜΘ 26, 2012 υπό έκδοση.
Mitchell, S., A History of the Later Roman Empire, AD 284-641, UK. 2007.
Moutsopoulos, N.C., Contribution à l’ étude du plan de la ville de Thessalonique
à l’époque romaine, in L’ architettura in Grecia, Atti del XVI Congresso di
Storia dell’ Architettura, Atene 1969,Roma 1977, 187-263.
Μουτσόπουλος, Ν., «Η παλαιοχριστιανική φάση της Ροτόντας του Αγ.Γεωργίου
Θεσσαλονίκης». Πρακτικά του 10ου Διεθνούς Συνεδρίου Παλαιοχριστιανικής
αρχαιολογίας (Θεσσαλονίκη 28 Σεπτεμβρίου-10 Οκτωβρίου 1980) Θεσσαλονίκη
1984,355-376.
Μπούρας, Χ., «Nέες παρατηρήσεις στο Οκτάγωνο της Θεσσαλονίκης», Actes du
Xe Congres International ď Archeologie Chretienne II, Thessalonique 1980
(Thessalonique-Citta del Vaticano1984), 33-43 .
Müller-Wiener, W., Bildlexicon zur Topographie Istanbuls. Byzantion,
Konstantinupolis, Istanbul bis zum begin des 17Jahrhunderts, Tübingen 1977.
Ousterhout, R.G., Master Builders of Byzantium, Princeton University Press
1999.
Παζαράς, Θ., Η Ροτόντα του Αγ. Γεωργίου στη Θεσσαλονίκη, Ίδρυμα Μελετών Χερ-
σονήσου του Αίμου, Θεσσαλονίκη 1998.
Παϊσίδου, Μ., Βασιλειάδου, Σ., Κωνσταντινίδου, Κ., «ΜΕΤΡΟ Θεσσαλονίκης 2010:
το έργο της 9ης Ε.Β.Α.», ΑΕΜΘ 24, 2010 υπό έκδοση.
Παϊσίδου, Μ.,«ΜΕΤΡΟ Θεσσαλονίκης 2010: κοιμητηριακή βασιλική στο σταθμό
«Συντριβάνι», ΑΕΜΘ 24, 2010 υπό έκδοση.
Sega, l A., From function to monument: Urban Landscapes of Roman Palestine,
Syria and Provincia Arabia, Oxford 1997.
Sena Chiesa, G. & Arslan, E.A. (eds), «Milano capitale dell’ impero romano 286-
402 d.C.», Catalogo Della Mostra (Milano ,Palazzo Reale, 24 Gennaio-22 Aprile
1990), Milano 1990.
Spieser, J.M., Thessalonique et ses monuments du IVe au VIe siecle. Contribution
a ľ étude ď une ville paléochrétienne, Bibliothèque des Ècoles Françaises d’
Athènes et de Rome 254, Paris, 1984.
Spieser, J.M., «Note sur le rampart maritime de Thessalonique», Travaux et
memoires 8, 1981, 478, 480-481.
Srejović, D., Felix Romuliana. The ideological testament of emperor Galerius In
‘’Roman Imperial Towns in Serbia-Sirmium, Romuliana ,Naissus’’: catalog/
edited by Srejović D., Belgrade, Serbian Academy of Sciences and Arts, 1993.
Στεφανίδου-Τιβερίου, Θ., Το μικρό τόξο του Γαλέριου, Aρχαιολογική Εταιρεία,
Αθήνα 1996.
Στεφανίδου-Τιβερίου, Θ., «Το ανακτορικό συγκρότημα του Γαλερίου στη Θεσσαλο-
νίκη. Σχεδιασμός και χρονολόγηση», Εγνατία Χ, 2006, 163-188.
Torp, H., «L’ entrée septentrionale du palais impérial de Thessalonique: l’arc de
triomphe et le vestibulum d’ après les fouilles d’Ejnar Dyggve en 1939» in
Antiquité Tardive XI,2003, 239-272.
82
Velenis, G., Some observations on the original form of the Rotunda in
Thessaloniki, Balkan Studies, 1974, 298-313.
Velenis, G., «Architektonische Probleme des Galeriusbogens in Thessaloniki», in
Archäologischer Anzeiger 1979, 249-263.
Velenis, G., «Nachträgliche beobachtungen am Oberbau des Galeriusbogens in
Thessaloniki», in Archäologischer Anzeiger 1983, 273-275.
Vespignani, G., «Il circo di Costantinopoli Nuova Roma», Quaderni della Rivista
di Bizantinistica10, Spoleto 2010.
Vespignani, G., «ΙΠΠΟΔΡΟΜΟΣ. Il circo di Costantinopoli Nuova Roma nella
realtà e nella storiografia», Quaderni della Rivista di Bizantinistica10, Spoleto
2010.
Vickers, M., «The Hippodrome at Thessaloniki», The Journal of Roman Studies
62, 1972, 25-32.
Vitti, Μ., Η πολεοδομική εξέλιξη της Θεσσαλονίκης: από την ίδρυση της έως τον
Γαλέριο. Βιβλιοθήκη της εν Αθήναις Αρχαιολογικής Εταιρείας αρ.160, Αθήνα
1996.
Wilson Jones, M., Principles of Roman Architecture, London & New Haven 2000.
Walking through Byzantium, Great palace region, eds Grafbas A. Ş. & 3D Maket
Ltd. Şti, Instanbul,Turkey,2007.
Χάρτες πολύφυλλοι της Θεσσαλονίκης. Απεικονίσεις της πόλης σε μεγάλη κλίμακα
τέλη 19ου-αρχές 20ου αι., Δήμος Θεσσαλονίκης/Εθνική Χαρτοθήκη, Θεσσαλονίκη
2005.
Xριστοδούλου, Δ. Ν., Αυτοκρατορικά οικοδομικά συγκροτήματα στα Βαλκάνια την
περίοδο της Τετραρχίας (284-313), αδημοσίευτη διδακτορική διατριβή, ΑΠΘ
2004.
Yegul, F.K., Baths and bathing in classical antiquity, Architectural History
Foundation/MIT Press, New York,1992
83

2 ΟΔΗΓΟΣ-ΓΑΛΕΡΙΟΥ

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

2 ΟΔΗΓΟΣ-ΓΑΛΕΡΙΟΥ

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ ΚΑΙ ΑΘΛΗΤΙΣΜΟΥ

ΙΣΤ' ΕΦΟΡΕΙΑ ΠΡΟΙΣΤΟΡΙΚΩΝ ΚΑΙ ΚΛΑΣΙΚΩΝ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΩΝ

Μια εικονική περιήγηση

Mελέτη γραφικής αναπαράστασης

Τρισδιάστατη ψηφιακή αναπαράσταση

COPYRIGHT© 2013 ΙΣΤ' ΕΦΟΡΕΙΑ ΠΡΟΙΣΤΟΡΙΚΩΝ ΚΑΙ ΚΛΑΣΙΚΩΝ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΩΝ

Απαγορεύεται η αναδημοσίευση, η αναπαραγωγή, ολική ή μερική με οποιονδήποτε τρόπο,

Η αποκατάσταση των ερειπίων..............................................................18

Περιήγηση στο Γαλεριανό συγκρότημα.......................................... 21

Το βόρειο οικοδομικό σύνολο

Το νότιο οικοδομικό σύνολο

Τα τείχη. Η ανατολική οχύρωση...........................................................70

Κατάλογος οικοπέδων με αρχαιότητες / Πηγές σχεδίων............................74

Το Γαλεριανό συγκρότημα αποτελεί έναν από τους μνημειακούς πυρήνες

Δρ. Βασιλική Μισαηλίδου-Δεσποτίδου

Ανάκτορο Γαλερίου, Οκτάγωνο. Άποψη από Ν.

ΑΦΡΙΚΗ Μεσόγειος Θάλασσα ΣΥΡΙΑ

1. Η Ρωμαϊκή αυτοκρατορία κατά την πρώτη Τετραρχία, 293 μ.Χ.

Οι νέες «πρωτεύουσες» της

3. Ραβένα, Άγιος Απολλινάριος ο Νέος, κεντρικό κλίτος. Ψηφιδωτό με απεικόνιση ανακτόρου

4. Split, ανάκτορο Διοκλητιανού. Aναπαράσταση (Ε.Hébrard and J.Zellier).

αρχιτεκτονικό τύπο. Ωστόσο, στα 6. Η αξονική διάταξη των κτιρίων,

ή ιδιωτικές κατοικίες, όπου σκό-

βουκόλος (ποιμένας). Ο Γαλέριος

9. Ανάκτορα Γαλερίου. Άποψη από ΒΑ.

με εξαιρετικά επωφελείς για τους διακοσμητικές τέχνες βρήκαν πρό-

11. Αρχαιολογικός χώρος πλατείας Ναυαρίνου. Αξονομετρικό.

αρχαιολόγου, H. Johannes αρχιτέ-

Μία από τις βασικές επιλογές τα κυριότερα οικοδομήματα του

η «Αψιδωτή αίθουσα» (εικ. 15). διαπιστώθηκαν μετασκευές των

15. Ανάκτορο Γαλερίου. «Αψιδωτή αίθουσα»,

Η αποκατάσταση των ερειπίων

Με την ολοκλήρωση των Ένωση και την Europa Nostra για

16. Αρχαιολογικός χώρος του ανακτόρου του Γαλερίου. Άποψη από Ν.

18 Ανάκτορο Γαλερίου. Άποψη από Α.

Το βόρειο οικοδομικό σύνολο

19. Ροτόντα. Άποψη από ΝΑ.

20. Ρoτόντα. Αναπαράσταση, άποψη

Η μετατροπή του σε χριστιανικό

21. Αψίδα Γαλερίου, κεντρικοί πεσσοί. Αναπαράσταση, άποψη από Ν.

Η Αψίδα του Γαλερίου ημικυλινδρικές καμάρες που υπο-

22.Αψίδα Γαλερίου. Νότιος κεντρικός πεσσός, βόρεια όψη.

πύλη του περιβόλου της Ροτόντας, maximus, η Μέση ή Λεωφόρος

23. Αψίδα Γαλερίου. Άποψη από Δ.

κά προς ανατολικά (σχ. 2-2, 3, 4). Η πλατείας Συντριβανίου) (σχ. 2-5).

25. Αψίδα Γαλερίου, κύρια λεωφόρος και στοές με καταστήματα. Αναπαράσταση.

27. Αψίδα Γαλερίου. Ψηφιδωτό δάπεδο προθαλάμου (Γερμανικό Αρχαιολογικό Ινστιτούτο,

Σε άμεση επαφή με τους νότιους

28. Πλατεία νότια του προθαλάμου. Αναπαράσταση, άποψη από Ν.

29. «Αψιδωτή αίθουσα». Κάτοψη με γραφική αναπαράσταση δαπέδων.

Το νότιο οικοδομικό σύνολο

Η «Αψιδωτή αίθουσα» ήταν πιθα-

έγχρωμα μάρμαρα, ενώ τα δάπεδα

33. «Αψιδωτή αίθουσα», μαρμάρινο δάπεδο. Αναπαράσταση

34. «Αψιδωτή αίθουσα». Αναπαράσταση, άποψη από Ν.

γλώσσα, η οποία σώζεται αποσπα-

διασώζεται στο Αρχείο της Εφορεί-

Εικ. 38: Αρχαιολογικός χώρος πλατείας Ναυαρίνου. Κάτοψη.

39. Βασιλική. Αναπαράσταση, άποψη από ΝΑ.

Η Βασιλική ήταν ένα μεγαλοπρε-

41. Βασιλική, περίστυλη αυλή. Αναπαράσταση.

42. Βασιλική. Αναπαράσταση εσωτερικού χώρου.

43. Βασιλική, αψίδα. Αναπαράσταση.