DÖRDÜNCÜ BÖLÜM

KAFES SİSTEMLERİ

1.GİRİŞ

Kafes sistemler doğru eksenli çubuklardan oluşan taşıyıcı sistemlerdir. Köprüler, çatı
bağlantıları, vinç gövdesi gibi sistemler kafeslere birer örnektir. En çok kullanılan L, U, I
profilli çubuklar, borular ve özel şekillendirilmiş elemanlar, uçlarından mafsallarla,
bağlanırlar. Kafesi meydana getiren çubuklar düzlem içindelerse bunlara düzlemsel kafes
denir. En basit kafes sistem üçgen şeklinde olandır. Üç düğüm ve üç çubuktan oluşur.
Buna temel üçgen sistemi denir. Temel üçgen sistemine iki çubuk daha eklenir ve bunlar
bir düğüm noktasında birleştirilirse yeni bir kafes sistem ortaya çıkar. Basit kafes sistemler
temel üçgen sisteme; üçgenlerin eklenmesiyle oluşmuşlardır. Basit kafes sistemleri
çubuklarla birbirine birleştirilirse birleşik kafes sistemleri elde edilir. Basit ve birleşik
kafes sistemleri dışında kalan sistemlere karışık kafes sistemleri denir (Şekil 1). Kafes
sistemlerinin analizi için çeşitli grafik ve analitik yöntemler bulunmaktadır. Bu bölümde
düzlemsel kafeslerden başlanarak kafes sistemlerinin sonlu elemanlar metodu ile analizi
verilecek daha sonra 3 boyutlu kafesler için bir genellemeye gidilecektir.

Şekil 1. Basit kafes sistemi, birleşik kafes sistemi ve karışık kafes sistemleri
 Mühendisler İçin Sonlu Elemanlar Metodu, M. TOPCU, S. TAŞGETİREN

2. SONLU ELEMAN FORMÜLASYONU

Kafes yapıları yalnızca iki yönlü yük taşıyan elemanlardan oluşmuş bir yapıdır. Yani
kafesi oluşturan bütün elemanlar yalnızca çekme yada basmaya çalışırlar. Şekil 2’de genel
bir kafes yapısı verilmiştir. Kafes sisteminde yükler birleşme yerlerinden uygulanır ve
elemanlar yalnızca uçlarından sürtünmesiz mafsallarla birbirine bağlanırlar.

Q2i

Q12 Q14 Q16

İ Q2i-1
Q11 Q13 Q15
6 7 8

Q2 Q3 Q6 Q8 Q10

1 Q1 2 Q3 3 Q5 4 Q7 5 Q9

P1 P2 P3

Şekil 2 Kafes sisteminin sonlu eleman modeli

2.1. Düzlemsel Kafesler

Lokal ve Global Koordinat Sistemleri: Daha önce ele aldığımız tek boyutlu elemanlarla
kafesler arasındaki esas fark, kafes elemanlarının değişik yönelimlere sahip olmasıdır. Bu
farklı yönelimleri açıklayabilmek için yerel ve global koordinat sistemleri tanımlanır.
Basit bir düzlem kafes elemanı Şekil 3’te lokal ve global koordinat sistemlerinde
görülmektedir. Yerel koordinatlarda elemanın düğüm noktaları 1 ve 2 olarak
numaralandırılmıştır. Sistemde elemanın 1 düğümünden 2 düğümüne doğru giden bir x'
ekseni bulunmaktadır. (Bundan sonra yerel koordinat sisteminde verilecek bütün
büyüklüklerde ( ' ) işareti bulunacaktır.) Global x-y koordinat sistemi ise sabittir ve
elemanın doğrultusuna bağlı bağlı değildir. x, y, z koordinat sistemi, z ekseni kağıt
düzlemine dik olmak üzere sağ el kuralına uygun bir diziliş izlemektedir. Global koordinat
sisteminde her düğüm iki serbestlik derecesine sahiptir. Düğümlerin ve serbestlik
derecelerinin numaralandılmasında sistematik bir numaralandırma şekli geliştirilmiştir.
Buna göre global düğüm numarası j olan bir düğümün serbestlik derecesi 2 j−1 ve 2j ile,

buna karşılık gelen genel deplasmanlar ise Q2j-1 ve Qj ile gösterilmektedir (Şekil 2.)

Bölüm 4-22
 Mühendisler İçin Sonlu Elemanlar Metodu, M. TOPCU, S. TAŞGETİREN

q’1 ve q’2 lokal koordinat sisteminde 1 ve 2 düğümlerinin deplasmanı olsun. Böylece, yerel
koordinat sistemindeki elemanın deplasman vektörü;

{q}′ = [q1′ q 2′ ]
T
(1)

şeklinde gösterilir. Genel koordinat sisteminde elemanın deplasman vektörü ( 4x1 )

boyutunda bir vektör olup

{q} = [q1, q 2,q 3,q 4] T

(2)

şeklindedir. {q}' ve {q} arasındaki bağıntı için şekil 3’e bakalım. Deforme olmuş
elemandan x' eksenine q1 ve q2 nin izdüşülerinin toplamı q’1 ye eşittir. Yani,

q1' = q1Cosθ + q 2 Sinθ (3a)

Benzer şekilde,

q 2' = q 3 Cosθ + q 4 Sinθ (3b)

Buradan l = Cos θ ve m = Sin θ şeklinde doğrultu kosinüslerini tanımlayabiliriz. Bu

doğrultu kosinüsleri yerel x' ekseninin genel x-y eksenleri ile yaptığı açıların kosinüsleridir.
Böylece (3a) ve (3b) matris notasyonu ile,

{q'} = [L]{q} (4)

şeklinde yazılabilir. Burada [L] transformasyon matrisi olup,

q’2

x’
q4
2 q3

q’1

θ q2
y 1 q1

Şekil 3. Global ve lokal koordinat sistemlerinde kafes elemanı

Bölüm 4-33
 Mühendisler İçin Sonlu Elemanlar Metodu, M. TOPCU, S. TAŞGETİREN

⎡− l −m 0 0⎤
L=⎢ (5)
⎣0 0 l m⎥⎦

şeklindedir.

l ve m 'nin hesaplanması: Düğüm koordinatları yardımıyla l ve m doğrultu kosinüslerini

hesaplamak mümkündür. Şekil 4’de görüldüğü gibi bir kafes elemanda, düğüm
koordinatları ( x1,y1 ) ve ( x2,y2 ), olmak üzere doğrultu kosinüsleri,

x 2 − x1 y − y1
l= m= 2 (6)
le le

şeklinde yazılabilir. le uzunluğu ise,

l e = ( x 2 − x 1 ) 2 − ( y 2 − y1 ) 2 (7)

dir.
2
(x2,y2)

le
φ (y2-y1)
θ
(x1,y1) 1
(x2-x1)

Şekil 4. Doğrultu kosinüsleri

Elemanın Rijitlik Matrisi: Kafes elemanı lokal koordinat sisteminde bakıldığında tek
boyutlu bir çubuk elemandır. Bu nedenle burada daha önce çubuk eleman için geliştirilen
rijitlik matrisi kullanılabilir. Lokal koordinat sistemindeki bir eleman için rijitlik matrisi,

[k ]′ = Ee . Ae ⎡⎢-11 - 1⎤
1 ⎥⎦ (8)
le ⎣

ile verilmektedir. Burada Ae elemanın kesit alanı, Ee ise elastisite modülüdür. Buradan
global koordinat sistemindeki elemanın rijitlik matrisi için, elemandaki şekil değiştirme
enerjisinden hareket edilir. Öncelikle yerel koordinatlardaki şekil değiştirme enerjisi,

1 'T 'T '

Ue = {q} [k ] {q} (9)
2

Bölüm 4-44
 Mühendisler İçin Sonlu Elemanlar Metodu, M. TOPCU, S. TAŞGETİREN

dır. {q}' = [L].{q} dönüşümü ile,

Ue =
1 T T '
2
[[ ]
{q} L [k ][L] {q} ] (10)

elde edilir. Kısaca,

1 T
Ue = {q} [k ]{q} (11)
2

şeklinde yazabiliriz. Burada [k] genel koordinatlardaki elemanın rijitlik matrisi olup,

[k ] = [L]T [k ][' L] (12)

şeklinde elde edilir. (5)’teki [L] ve (8)’deki [k]' yerine konursa eleman rijitlik matrisi

⎡ l2 2
- lm ⎤
⎢
lm -l ⎥
[k ] = Ae .Ee .⎢ lm2
2
m - lm - m2 ⎥ (13)
le ⎢ - l - lm l2 lm ⎥
⎢⎣- lm - m2 lm m2 ⎥⎦

elde edilir.

Gerilme Hesapları: Kafes elemanın yerel koordinatlar yalnızca çekme ve basınca çalışan
bir boyutlu çubuk eleman olduğunu yeniden hatırlanırsa, elemandaki gerilme,

{σ } = Ee .{ε } (14)

dir. Şekil değiştirme, orijinal boyun birim uzunluğundaki değişiklik olduğundan,

{σ } = Ee q' 2 −q'1 = Ee [- 1 1]⎧⎨qq''1 ⎫⎬ (15)

le le ⎩ 2⎭

elde edilir. {q}'=[L].{q} olduğundan,

Ee
{σ } = [1 - 1][ L]{q} (16)
le

yazılabilir. Böylece,

{σ } = Ee [−l −m l m ]{q} (17)

le

elde edilir. Elde edilen gerilme pozitif ise elemanın çekiye çalıştığı, negatif ise elemanın
basıya maruz olduğunu anlaşılır.

Bölüm 4-55
 Mühendisler İçin Sonlu Elemanlar Metodu, M. TOPCU, S. TAŞGETİREN

Örnek: Şekilde verilen 4 çubuklu kafes sisteminde E=29.5x106 N/cm² ve tüm elemanların
alanı Ae=1 cm² olduğuna göre (a) Eleman rijitlik matrislerini, (b) Genel rijitlik matrisini,
(c) Eliminasyon metodunu kullanarak deplasmanları, (d) Elemanlardaki gerilmeleri ve (e)
Reaksiyon kuvvetlerini hesaplayınız.

y Q8 25 000 N Çözüm: (a) Eleman süreklilik

Q6
bilgileri ve düğüm
Q7 koordinatları aşağıda
Q5 verilmiştir. Eleman düğüm
4 4 3
numaralarının sıralamasında
3 öncelik önemli değildir. Yani
Q2 2
30mm Q4 2. elemanın düğüm numarası
sırasını 2-3 yazılabileceği gibi
Q1 2 Q3
3-2 de yazıla. Örnek olarak 3
x
1 1 20 000 N nolu elemanın doğrultu
40mm kosinüsleri,
(x - x ) 40 - 0 = 0.8
l= 3 1 =
le 50
( y3 - y1)
30 - 0
m= = 0.6 olarak hesaplanır. Diğer elemanların doğrultu kosinüsleri ve
=
le 50
eleman boyları aynı şekilde hesaplanır. Bu değerler de tabloda verilmiştir.

Eleman No Düğüm 1 Düğüm 2 le l m Düğüm No: x y

1 1 2 40 1 0 1 0 0
2 3 2 30 0 -1 2 40 0
3 1 3 50 0.8 0.6 3 40 30
4 4 3 40 1 0 4 0 30

⎡1 0 -l 0⎤ ⎡0 0 0 0⎤
⎢ ⎢ 0 - l⎥⎥
29.5 x 10 ⎢ 0
6
0 0 0⎥⎥ 29.5x 10 ⎢0 1
6
[ k1 ] = [k 2 ] =
40 ⎢- l 0 1 0⎥ 30 ⎢0 0 0 0⎥
⎢ ⎥ ⎢ ⎥
⎣0 0 0 0⎦ ⎣0 - l 0 1⎦

⎡ 0.64 0.48 − 0.64 − 0.48⎤ ⎡1 0 −1 0⎤

⎢ 0.48 0.36 − 0.48 − 0.36⎥⎥ ⎢0
29.5 × 10 ⎢ 0⎥⎥
6
[k 3 ] = 29.5 × 10 6 ⎢ 0 0
[k 4 ] =
50 ⎢− 0.64 − 0.48 0.64 0.48 ⎥ 40 ⎢− 1 0 1 0⎥
⎢ ⎥ ⎢ ⎥
⎣− 0.48 − 0.36 0.48 0.36 ⎦ ⎣0 0 0 0⎦

(b) Sistemin genel rijitlik matrisisi eleman rijitlik matrislerinin eleman süreklilik tablosu
da dikkate alınarak toplanmasıyla elde edilir.

Bölüm 4-66
 Mühendisler İçin Sonlu Elemanlar Metodu, M. TOPCU, S. TAŞGETİREN

⎡ 22.68 5.76 − 15 0 − 7.68 − 5.76 0 0⎤

⎢ 5.76 4.32 0 0 − 5.76 − 4.32 0 0⎥⎥
⎢
⎢ − 15 0 15 0 0 0 0 0⎥
6 ⎢ ⎥
29.5 × 10 ⎢ 0 0 0 20 0 − 20 0 0⎥
[K ] =
600 ⎢ − 7.68 − 5.76 0 0 22.68 5.76 − 15 0⎥
⎢ ⎥
⎢− 5.76 − 4.32 0 − 20 5.76 24.32 0 0⎥
⎢ 0 0 0 0 − 15 0 15 0⎥
⎢ ⎥
⎣⎢ 0 0 0 0 0 0 0 0⎦⎥
Şekilden görüldüğü gibi 1 ve 4 düğümlerinde her iki serbestlik derecesi 2 düğümünde ise y
yönündeki serbestlik derecesi sıfırdır. Bunlar da Q1, Q2, Q4, Q7 ve Q8 deplasmanlarına
karşılık gelmektedir. Böylece indirgenmiş sonlu eleman denklemi,

⎡15 0 0 ⎤ ⎧Q3⎫ ⎧ 20 000 ⎫

29.5x 106 ⎢ ⎪ ⎪ ⎪ ⎪
0 22,68 5,76 ⎥⎥ ⎨Q5 ⎬ = ⎨ 0 ⎬
600 ⎢ ⎪Q ⎪ ⎪- 25 000⎪
⎢⎣ 0 5,76 24,32⎥⎦ ⎩ 6⎭ ⎩ ⎭

olur. Denklemlerin çözümü ile

⎧Q3⎫ ⎧ 27.12x 10 - 3 ⎫
⎪ ⎪ ⎪⎪ ⎪
⎨Q5 ⎬ = ⎨ 5.65 x 10 - 3 ⎬ cm
⎪Q ⎪ ⎪- 22.25x 10 - 3⎪
⎩ 6 ⎭ ⎪⎩ ⎭

elde edilir. Genel deplasman vektörü,

[
{Q} = 0, 0, 27.12x10 - 3 , 0, 5.65x10 - 3 , - 22.25x10 - 3 , 0, 0 cm ]T

(d) Elemanlardaki gerilmeler (17)’den hesaplanır. 1. Elemanın deplasman vektörü,

[
{q} = 0, 0, 27.12x10 - 3 , 0 ] olup elemanlardaki gerilmeler
T

⎧ 0 ⎫
⎪ 0 ⎪
29.5 × 10 6
⎪ ⎪ =20 kN/cm²
σ1 = [
−1 0 1 0 ⎨ ]
−3 ⎬
40 ⎪27.12 x10 ⎪
⎪⎩ 0 ⎪⎭
⎛ 5.65x10 -3 ⎞
⎜ -3
⎟
29.5x106 ⎜ - 22.25x10 ⎟ =-21.9 kN/cm²
σ2 =
30
[ 0 1 0 - 1 ⎜ ]
27.12x10 -3 ⎟
⎜ ⎟
⎝ 0 ⎠
ve benzer şekilde σ3 = 5.21 kN/cm² σ4 =4.2 kN/cm² olarak hesaplanır.

(e) Son olarak mesnet reaksiyonları {R}=[K]{Q}-{F} yardımıyla hesaplanır. Bu mesnet

tepkilerini bulmak için formülasyonda [K] nın mesnetlere karşılık gelen satır ve sütunları
yeterlidir. Tutulu düğümlere karşılık gelen serbestlik dereceleri 1,2,4,7 ve 8 olduğundan ve
bu düğümlerde kuvvet bulunmadığından

Bölüm 4-77
 Mühendisler İçin Sonlu Elemanlar Metodu, M. TOPCU, S. TAŞGETİREN

⎧ 0 ⎫
⎪ ⎪
⎪ 0
⎧ R1 ⎫ ⎡22,68 5,76 - 15 0 - 7,68 - 5,76 0 0⎤ ⎪
⎪ ⎪ ⎢ ⎪ 27.12 x10 − 3 ⎪
⎪⎪ R2 ⎪⎪ 29.5x 106 ⎢ 5,76 4,32 0 0 - 5,76 - 4,32 0 0⎥ ⎪ ⎪
⎥ ⎪ 0 ⎪
⎨ R4 ⎬ = ⎢ 0 0 0 20 0 - 20 0 0⎥ ⎨ −3 ⎬
⎪ R7 ⎪ 600 ⎢ ⎥ ⎪ 5.65x10 ⎪
⎪ ⎪ ⎢ 0 0 0 0 - 15 0 15 0⎥
⎪- 22.25x10 -3 ⎪
⎪⎩ R8 ⎪⎭ ⎢⎣ 0 0 0 0 0 0 0 0⎥⎦ ⎪ ⎪
⎪ 0 ⎪
⎪ 0 ⎪⎭
⎩
0 25 000 N elde edilir. Buradan da

4 167 N ⎧ R1 ⎫ ⎧- 15833⎫
⎪ ⎪ ⎪ ⎪
⎪⎪ R2 ⎪⎪ ⎪⎪ 3126 ⎪⎪
⎨ R4 ⎬ = ⎨ 21879 ⎬ N
15 833 N 20 000 N ⎪ R7 ⎪ ⎪ - 4167 ⎪
⎪ ⎪ ⎪ ⎪
⎪⎩ R8 ⎪⎭ ⎪⎩ 0 ⎪⎭
3 126 N 21 879 N
bulunur. Kafes sisteminin serbest cisim
diyagramı şekilde verilmiştir.

2.2. Sıcaklığın Etkisi

Daha önce lokal koordinatlarda kafes elemanının çubuk eleman olarak ele alınabileceğini
görmüştük. Buna göre, çubuk elemandaki sıcaklık yükü,

{}
{θ }' = Ee . Ae .ε 0 −11 (18)

idi. Buradaki sıcaklık değişiminin neden olduğu başlangıç şekil değişimi;

ε 0 = α .∆T (19)

dir. Herhangi bir yapıda başlangıç şekil değişimi yalnızca sıcaklık sebebiyle değil çeşitli
şekillerde (ön gerilme, fabrikasyon hataları vb) ortaya çıkabilir.

Sıcaklık yük vektörünün genel koordinat sistemindeki ifadesi için, potansiyel enerji yerel
veya genel koordinat sistemlerinde büyüklük olarak aynı olduğundan,

{q'}T {θ '}= {q}T {θ } (20)

şeklinde yazılabilir. Diğer taraftan {q}'=[L].{q} olduğundan

Bölüm 4-88
 Mühendisler İçin Sonlu Elemanlar Metodu, M. TOPCU, S. TAŞGETİREN

{q}T [L]T {θ '}= {q}T {θ } (21)

elde edilir. Görüldüğü gibi yerel koordinatlardaki yük vektörü ile global koordinatlardaki
yük vektörü doğrultu kosinüsleri ile orantılı olmaktadır. Yani,

{θ } = [ L]T {θ '} (22)

Ya da,
⎧−l ⎫
⎪− m ⎪
⎪ ⎪
{θ }e = E e . Ae .ε .⎨ ⎬ (23)
⎪ l ⎪
⎪⎩ m ⎪⎭

olarak elde edilir. Sıcaklık yükü, uygulanan diğer kuvvetlerle toplanarak genel yük vektörü
elde edildikten sonra bilinen tarzda deplasmanlar elde edilir. Gerilmeler ise,

{σ } = E.({ε } − {ε 0 }) (24)

ifadesinden elde edilmektedir. (17)’yi ve ε 0 = α .∆T eşitliğini de kullanarak,

Ee
{σ } = [- l -m l m] {q} - E eα∆T (25)
le

açık bir şekilde elde edilir.

Örnek: Şekilde verilen 4 çubuklu kafes sisteminde E=29.5x106 N/cm² ısıl genleşme
katsayısı α=6.7 10-6 1/0C ve tüm elemanların alanı Ae=1 cm² olduğuna göre (a) 2 ve 3
numaralı elemanların sıcaklıklarında 500C lık bir artış olması durumunda eliminasyon
yaklaşımını kullanarak gerilme ve deplasmanları hesaplayınız. (b) 2 düğümünün verilen
yükler altında 0.12 cm’lik bir hareketine müsaade edildiğine göre penaltı yaklaşımını
kullanarak denge denklemlerini elde ediniz.
y y
∆T= 500C 25 000 N

3
4

3
30mm 2

2 2
x
1 1
0.12 cm 20 000 N
(a) 40mm (b)

Bölüm 4-99
 Mühendisler İçin Sonlu Elemanlar Metodu, M. TOPCU, S. TAŞGETİREN

Çözüm: (a) Eleman rijitlik matrisleri önceki örnekte elde edilmişti. Burada yalnızca
sıcaklık yük vektörü elde edilecektir. (23) kullanılarak 2 ve 3 elemanlarındaki sıcaklık
yükleri,
⎧0⎫ ⎧− 0.8⎫
6 ⎪1⎪ 6 ⎪− 0.6⎪
{θ }2 = 29.5 x10 −x650 ⎪⎨ ⎪⎬ {θ }3 = 29.5 x10 −x650 ⎪⎨ ⎪
⎬
6.7 x10 ⎪0⎪ 6.7 x10 ⎪ 0.8 ⎪
⎪⎩− 1⎪⎭ ⎪⎩ 0.6 ⎪⎭
olur. Genel yük vektörü elde edildikten sonra eliminasyon yaklaşımına göre tutulu
serbestlik derecelerine karşılık gelen satır ve sütunlar silinerek denge denklemi,

⎡15 0 0 ⎤ ⎧Q3 ⎫ ⎧ 0 ⎫
29.5 x10 6 ⎢ ⎪ ⎪ ⎪ ⎪
⎢ 0 22.68 5.76 ⎥⎥ ⎨Q5 ⎬ = ⎨ 7866.7 ⎬
600
⎢⎣ 0 5.76 24.32⎥⎦ ⎪⎩Q6 ⎪⎭ ⎪⎩15733.3⎪⎭
elde edilir. Buradan genel deplasman vektörü,
[ T
{Q} = 0, 0, 0 , 0, 3.9x10 - 3 , 12.2 x10 - 3 , 0, 0 cm elde ] edilir. Elemanlardaki
gerilmeler (25)’den hesaplanır. Örnek olarak 2. Elemandaki gerilme,
⎧0.0039⎫
29.5 × 10 6 ⎪ ⎪ 29.5 × 10 6 x50 =8631 N/cm²
σ2 = [0 1 0 − 1]⎨0.0122
0 ⎬ − 6.7 x10 −6
30 ⎪ 0 ⎪
⎩ ⎭
elde edilir. Diğer gerilmeler aynı şekilde σ1 = 0, σ3 = -3643 N/cm² , σ4 =2914 N/cm²
olarak hesaplanır.

(b) Penaltı yaklaşımında tanımlı serbestlik derecelerine karşlık gelen diyagonal

elemanınan büyük bir C sayısının eklendiğini ve bunun genel rijitlik matrisinin en büyük
elemanının 104 katı kadar alınabileceğini görmüştük. Aynı şekilde a tanımlı deplasman
olmak üzere kuvvet vektörüne de Ca sayısının eklendiğini biliyoruz. Burada 4 numaralı
serbestlik derecesinin deplasmanı 0.12 cm olduğundan 4 numaralı kuvvet elemanına
0.12C’nin eklenmesi gerekecektir. Bu durumda düzeltilmiş sonlu eleman denklemi
⎡22.68 + C 5.76 − 15 0 − 7.68 − 5.76 0 0 ⎤ ⎧ Q1 ⎫ ⎧ 0 ⎫
⎢ 5.76
⎢ 4.32 + C 0 0 − 5.76 − 4.32 0 0 ⎥⎥ ⎪⎪Q2 ⎪⎪ ⎪⎪ 0 ⎪⎪
⎢ − 15 0 15 0 0 0 0 0 ⎥ ⎪Q3 ⎪ ⎪ 20000 ⎪
6 ⎢ ⎥⎪ ⎪ ⎪ ⎪
29.5 × 10 ⎢ 0 0 0 20 + C 0 − 20 0 0 ⎥ ⎪Q4 ⎪ ⎪− 0.12C ⎪
⎨ ⎬ ⎨ = ⎬
600 ⎢ − 7.68 − 5.76 0 0 22.68 5.76 − 15 0 ⎥ ⎪Q5 ⎪ ⎪ 0 ⎪
⎢ ⎥
⎢ − 5.76 − 4.32 0 − 20 5.76 24.32 0 0 ⎥ ⎪Q6 ⎪ ⎪− 25000⎪
⎢ ⎪ ⎪ ⎪ ⎪
0 0 0 0 − 15 0 15 + C 0 ⎥ ⎪Q7 ⎪ ⎪ 0 ⎪
⎢ ⎥
⎢⎣ 0 0 0 0 0 0 0 C ⎥⎦ ⎪⎩Q8 ⎪⎭ ⎪⎩ 0 ⎪⎭
elde edilir. C=1.2 10 =(24.3x29.5x10 /600)104 alınarak denklemin çözülmesiyle
10 6

bilinmeyen deplasmanlar ve gerilmeler

⎧Q3 ⎫ ⎧ 2.7 ⎫ ⎧σ 1 ⎫ ⎧ 20 ⎫
⎪Q ⎪ ⎪ − 12 ⎪ ⎪ ⎪ ⎪− 7.12⎪
⎪ 4⎪ ⎪ ⎪ −2 ⎪σ 2 ⎪ ⎪ ⎪ 2
⎨ ⎬= ⎨ ⎬10 cm ⎨ ⎬ = ⎨ ⎬kN / cm
⎪Q5 ⎪ ⎪ 3.2 ⎪ ⎪σ 3 ⎪ ⎪− 29.8⎪
⎪⎩Q6 ⎪⎭ ⎪⎩− 12.7⎪⎭ ⎪⎩σ 4 ⎪⎭ ⎪⎩ 23.8 ⎪⎭
bulunur.

Bölüm 4-1010
 Mühendisler İçin Sonlu Elemanlar Metodu, M. TOPCU, S. TAŞGETİREN

3. ÜÇ BOYUTLU KAFESLER
Üç boyutlu kafes elemanı, yukarıda anlatılan düzlemsel kafes elemanının genelleştirilmiş
şeklidir. Bir üç boyutlu kafes elemanı için yerel ve genel koordinat sistemleri (Şekil 5)'de
gösterilmektedir. Burada da yerel kooordinat sistemi eleman doğrultusundaki x’ eksenidir.
Yerel koordinatlarda düğüm deplasmanları vektörü,

{q'} = [q' 1 , q' 2 ]T (26)

dir. Genel koordinatlarda ise düzlem kafes elemanında 4 olan eleman sayısı her düğümde
üçer elemandan 6 ya çıkmıştır.

{q} = [q1 , q2 , q3 , q4 , q5 , q6 ]T (27)

Şekil 5’den görüleceği gibi yerel ve genel koordinat sistemleri arasında

{q'} = [L].{q} (28)

şeklinde bir transformasyon ilişkisi bulunmaktadır. Burada l, m ve n sırasıyla x, y ve z

eksenlerine göre ve x’ ekseninin doğrultu kosinüsleri olmak dönüşüm matrisi [L];

[L]= ⎡⎢
l m n 0 0 0⎤
⎥ (29)
⎣0 0 0 l m n ⎦

dir. Global koordinatlarda elemanın rijitlik matrisi (12)’de verilmiş olup üç boyutlu kafes
elemanı için

Bölüm 4-1111
 Mühendisler İçin Sonlu Elemanlar Metodu, M. TOPCU, S. TAŞGETİREN

(li+mj+nk) q'2 (q4i + q5j + q6k)

x’
3i-1
2
2
2
i 3i-2

3i Şekil değiştirmiş
q’1 eleman
y

1 1
1
(q1i + q2j + q3k)
x

q' 1 = (q1i + q 2 j + q3 k ).(li + mj + nk ) = l q1 + m q 2 + n q3

q' 2 = l q4 + m q5 + n q6

x 2 - x1 y -y z -z
l = Cos( x' , x) = , m = Cos( x' , y) = 2 1 , n = Cos( x' , z) = 2 1
le le le

Şekil 5. Yerel ve genel koordinat sistemlerinde üç boyutlu bir kafes eleman

⎡ l2 lm ln - l2 - lm − l n⎤
⎢ lm m
2
mn - lm - m2 - mn⎥
⎢ - n2 ⎥⎥
[k ]= Ee Ae ⎢ -l n2 mn n2 -l n - mn
(30)
le ⎢ l - lm -l n l2 lm ln ⎥
⎢- lm - m2 - mn lm m2 mn ⎥
⎢⎣- l n - mn - n2 ln mn n2 ⎥⎦

olarak elde edilir. Doğrultu kosinüsleri Şekil 5’ten

x 2 - x1 y 2 - y1 z 2 - z1
l= m= n= (31)
le le le

dir. Bir elemanın uzunluğu ise,

l e = ( x 2 − x 1 ) 2 + ( y 2 − y 1 ) 2 + ( z 2 − z1 ) 2 (32)

ile hesaplanır.

Bölüm 4-1212
 Mühendisler İçin Sonlu Elemanlar Metodu, M. TOPCU, S. TAŞGETİREN

4. GENEL RİJİTLİK MATRİSİNİN BANT FORMUNDA

TOPLANMASI
Genel rijitlik matrisinin simetrik olduğunu ve iyi bir düğüm numaralandırması ile bant
formunda elde edildiğini görmüştük. Bilgisayar hafızasının verimli kullanılabilmesi ve
çözüm zamanının kısaltılabilmesi için belirli prosedürler geliştirilmiştir. Elde edilen
eleman rijitlik matrisleri genel rijitlik matrisinde yerleştirilirken bant dışında kalan sıfır
değerli matris elemanlarının işleme sokulmaması için bant çözüm yöntemi geliştitilmiştir.

Bir düzlemsel kafes elemanını ele alalım. Elemanın süreklilik bilgileri aşağıdaki gibi olsun.

Eleman 1 2 Lokal düğüm nunarası

e i j Global düğüm numarası

Buradan eleman rijitlik matrisi ve karşılık gelen serbestlik dereceleri

2i − 1 2i 2 j − 1 2 j
⎡ k 11 k 12 k 13 k 14 ⎤ 2i − 1
⎢ k 22 k 23 k 24 ⎥⎥ 2i (33)
[k ]e = ⎢
⎢ k 33 k 34 ⎥ 2 j − 1
⎢ ⎥
⎣ sim k 44 ⎦ 2 j
şeklindedir. [k]e nin asıl diyagonali bant şeklindeki genel rijitlik matrisi [K] nin ilk
sutununa yerleştirilecektir. İkinci diagonal ikinci sütunda, üçüncü diyagonal 3. sütunda son
diyagonal ise 4. sütunda yerine konur. Böylece [k]e ve [K] elemanları arasındaki uygunluk,

[ k ] e / αβ → [ K ] p ,( q − p +1) (34)

olarak yazılabilir. Burada α ve β, 1, 2, 3, 4 değerlerini alan lokal serbestlik derecelerini p

ve q da 2i-1, 2i, 2j-1, 2j değerlerini alan genel serbestlik derecelerini göstermektedir.
Örnek:

[ k ] e / 13 → [ K ] 2i −1, 2 ( j −1) +1 [ k ] e / 4 4 → [ K ] 2 j ,1
(35)

Simetri nedeniyle eleman rijitlik matrisinin yalnızca üst üçgen elemanları alınmaktadır.
Dolayısıyla verilen yerleştirme ifadeleri q ≥ p için geçerlidir.

Bölüm 4-1313