Alpen-Adria-Universität Klagenfurt

Fakultät für Kulturwissenschaften

Institut für Slawistik

“Kosovski mit u pjesmi

Gorski vijenac”

Lamija Ribić
Matr. Nr. 1160703
E-Mail: lavdic@edu.uni-klu.ac.at

Daten zur Lehrveranstaltung (LV)

530.152 (18S)
Literaturwissenschaftliches Seminar (B/K/S): Der Kosovo-Mythos in der
bosnisch/kroatisch/serbischen Literatur vom Mittelalter bis zum Ende des
20. Jahrhunderts
Ass. Prof. Dr. Cristina Beretta M.A.

SS2018

Abgabedatum: 10.10.2018
Sadržaj

Uvod ........................................................................................................................................................ 3
1. Gorski vijenac .................................................................................................................................. 4
1.1 Značenja naslova „Gorski vijenac“ ........................................................................................ 14
1.2 O piscu Njegoš P.P ................................................................................................................. 14
1.3 Epoha romantizam ................................................................................................................ 14
2. Boj na Kosovu – Kosovski mit ........................................................................................................ 14
3. Dijalog i monolog u pjesmi ............................................................................................................ 18
4. Odraz kosovskog mita u likovima djela„Gorski vijenac“ ............................................................. 19
Literatura ............................................................................................................................................... 26
Uvod

Sudjelujući na jednom veoma zanimljivom seminaru (Literaturwissenschaftliches Seminar

(B/K/S): Der Kosovo-Mythos in der bosnisch/kroatisch/serbischen Literatur vom Mittelalter
bis zum Ende des 20. Jahrhunderts), koji je predvodila Ass. Prof. Dr. Cristina Beretta M.A. ,
veoma skromnog predznanja prilazim temi o Kosovskom mitu, koju smo obrađivali na nastavi
uz objašnjenja kroz pripovijetke i pjesme različitih epoha književnosti b/h/s1 jezika. Prilikom
predavanja na temu „Gorski vijenac“, kojeg sam već odslušala i na časovima u Gimnaziji, a i
detaljnije na ovim dosadašnjim predavanjima, odlučila sam se detaljnije pozabaviti tom
temom, tako što ću pisati seminarski rad na tu temu.

1
U svom radu koristit ću se skraćenicom b/h/s, što znači bosanski/hrvatski/srpski jezik.
1. Gorski vijenac

Epski2 spjev Gorski vijenac (Beč, 1847) Petra Petrovića Njegoša (1813–1851) ugrađen je u
obje ove književnosti kao neprevaziđeni kanon nacionalno konstruktivne literature 19. vijeka.
Nastao je u doba kada se od Otomanskog carstva samo donekle oslobodio tek jedan dio
Srbije. Njegoš izražava svijest o značaju slobode za sve narode već time što Gorski vijenac
posvećuje „prahu oca Srbije“ – Karađorđu, vođi Prvog srpskog ustanka koji je 1804. započeo
pokret za oslobođenje Srbije od Otomanske imperije. Čitav 19. vijek Njegoš označava kao
„vijek nad vijekovima“, kao doba oslobađanja južnih Slovena od otomanske vlasti. Borba za
slobodu, pravo na slobodu, žrtve koje Marija Mitrović u knjizi O /ne/slaganju „dvije vjere“ se
moraju podnijeti da bi se ona stekla – to je ključna tema Njegoševog spjeva. Ovaj apsolutni
pjesnikov ideal pojačan je još i legendom o Crnogorcima kao onom djelu pravoslavne
populacije koji se posle poraza hrišćana na Kosovu polju (1389) povukao u planine i tu
sačuvao iskru slobode, koja se sada, u ovom „vijeku nad vijekovima“ pretvara u plamen borbe
za slobodu svih. Njegoš je kao središnji događaj djela koje nosi podnaslov „istoričesko
sobitije“ odabrao detalj iz narodne historije, vezan za sam početak 18 vijeka: tadašnji vladika
Danilo, na prevaru uhvaćen i zatvoren od strane turskih vlasti, nakon što su ga Crnogorci
otkupom oslobodili naredio je „istragu poturica“, odnosno krvavi obračun, pokolj svih onih
Crnogoraca koji su primili Islam. Događaj je bio poznat kako iz narodne pjesme, tako i iz
Istorije Crne Gore od iskona do novijega vremena (Beograd 1835) Njegoševog učitelja i
velikog uzora Sime Milutinovića Sarajlije (1791–1847). Narodnu pjesmu o istrazi poturica
(Srbski Badnji veče) objavio je Njegoš kao treću po redu u zbirci narodnih pjesama koju je
sam sakupio: Ogledalo srbsko (Beograd 1846). Istu je pesmu dva puta objavio i Sima
Milutinović Sarajlija, a onda je temu i književno obradio u poslednjem činu drame Dika
crnogorska (Cetinje 1835). U Gorskom vijencu je razvijen samo drugi deo događanja
opisanog u narodnoj pjesmi; najveći dio spjeva bavi se motivisanjem masovnog ubistva onih
koji su iz pravoslavne vjere prešli na Islam. Izvršenje kazne događa se kao u narodnoj pjesmi
na Badnje veče i isto kao u pjesmi izvan scene. Krvavi obračun ima karakter krstaškog rata,
apsolutnog rata za krst i čast. Za aktivne borce u tom sukobu, borba se vodi pod geslom
odbrane hrišćanstva. Kao što se – po legendi i usmenoj tradiciji – u tom ključu odvijao i boj
na Kosovu. To je borba odlučujuća, neminovna i – za one koji u njoj učestvuju – ona nema
alternativu. Njegošev spjev broji nešto više od 2800 pretežno deseteračkih stihova, ima 17

2
Ep je spjev koji pripovijeda u kontinuiranom narativu život i djela herojske ili mitološke osobe ili grupe osoba,
drugim riječima, ep je opširno pripovijedanje u stihu o značajnim događajima s mnogo pojedinosti.
epizoda u kojima nastupaju: vladika Danilo3, vojvode i serdari crnogorski, iguman Stefan i niz
epizodnih ličnosti, a slično kao u klasičnim grčkim dramama mnenje puka izraženo je
fragmentima označenim kao „kolo“ (ima ih ukupno šest). Spjev je podeljen na tri sasvim
nejednaka djela. Ova je podjela prije svega u funkciji sugerisanja proticanja vremena; ima
gotovo neprimetne druge kompozicione uloge4.

Prvi dio (197 stihova) događa se „uoči Trojičina dne na Lovćenu“, u drugom je „Skupština o
Malome Gospođinu dne na Cetinju, pod vidom da mire neke glave“ (2239 stihova), a treći je
označen jednostavno „Badnji veče“ (377 stihova). Od kako je postavljen problem obračuna sa
poturicama, do izvršenja pokolja Crnogoraca koji su primili Islam proteklo je više mjeseci, od
Duhova (u pravoslavnom kalendaru taj se praznik označava i kao Trojičin dan) do Badnje
večeri. Vladika Danilo, koji u spjevu nosi izvjesne karakteristike samog pisca, žali što i sam
ne može da se približi, da se mjeri sa velikanima iz srpske historije, kosovskim junacima i
prije svega sa vođom Prvog ustanka, Karađorđem. To su i za njega i za njegov narod
neprevaziđeni uzori. Takođe, on zna, da je sada došla na red borba protiv poturica. Pritom, ta
borba nije posljedica njegovog ličnog stradanja (kako je bilo u narodnoj pjesmi Srbski Badnji
veči), nego vjerovanja da borba za oslobođenje mora početi iznutra, obračunom sa domaćim
muslimanima, koji predstavljaju potencijalnu opasnost u borbi za totalno oslobođenje. S druge
strane, vladika zna da je njegova sredina suviše mala i nezrela za taj poduhvat, boji se
neuspjeha, a svestan je i moralne težine bratoubilačkog sukoba. Vuk Mićunović ga uverava u
snage naroda. Vođe naroda se okupljaju na otvorenom prostoru, ispod Lovćena, ali sastanak
nikako da počne; dok se okupljaju tu kao da svako ističe neko svoje mišljenje. Zajedničkog
zaključka o neophodnosti borbe tu još nema. Na drugom skupu u drugoj polovini septembra
pjesnik daje riječ najpre Kolu, koje izražava kritiku izdajnika i onih koji su razjedinili,
podijelili srpski narod i naglašava potrebu za konačnim obračunom. Tu nikakvih dilema
nema, dužnost Crnogoraca jeste nešto što im je kosovski poraz ostavio u amanet, u obavezu:
oni moraju krenuti u borbu za oslobađanje hrišćana. Ali vladika Danilo i na tom skupu
otvoreno kaže da ga “raztrzaju crne misli” jer on poviše svih ostalih stoji i ta mu pozicija
omogućuje da vidi više, te da se boji akcije: istrebljenje poturica je bratoubilački rat, koji
nema kraja. Vladika zna da se mora stati na put daljem turčenju, da islam treba dovesti “k
poznaniju prava”, ali on ne smatra da je akcija jedini izlaz. Pre toga valja pokušati:
razgovorom ubediti “turke” da se vrate u staru vjeru. Ali za ostale Crnogorce problem se

3
Historijska ličnost (živio 1670–1735), prvi cetinjski vladika koji je 1697. proglašen za vrhovnog crkvenog
poglavara svih Crnogoraca; utemeljivač dinastije Petrovića, kojoj pripada i Njegoš.
4
U prvom izdanju spjeva iz 1847. ova podjela i nije postojala.
rješava isključivo bitkom, oružjem. U Njegoševoj viziji borbe za slobodu, osnovni sukob vodi
se između pravoslavaca i muslimana.5 Razlog takvog postavljanja suštine borbe višestruk je:
epoha u kojoj je Njegoš živeo doista je bila obilježena postupnim oslobađanjem Balkana od
vekovne otomanske vlasti. Otomansko carstvo priznavalo je verske autonomije nemuslimana
na svojoj teritoriji, a Crna Gora, budući da je imala svog vjerskog poglavara, osjećala se
slobodnijom i zaštićenijom nego oni dijelovi potlačenih naroda koji nisu imali tu privilegiju, a
to su u vrijeme Njegoševo, bili svi balkanski pravoslavni narodi, osim grčkog. Poglavar
srpske pravoslavne crkve, patrijarh, napustio je tle Otomanskog carstva u vrijeme velikih
seoba Srba u Habzburško carstvo (1690–1730), pa se centar srpskog pravoslavlja preselio u
Sremske Karlovce, u današnju Vojvodinu. Crna Gora, međutim, imala je svog vjerskog
poglavara iz familije Petrović još od vladike Danila (od 1697), i Petar Petrović Njegoš kao
aktuelni vladika osećao je teret te odgovornosti nosioca iskre otpora neprijatelju. Nakon
propasti srpske srednjovekovne države, jedina institucija s kojom se pravoslavni čovjek
mogao identifikovati, bila je Crkva. Ona je ujedno bila i jedina kulturna ustanova. Vjerski
identitet je bio jedini i zato veoma jak. U ulozi vjerskog poglavara, vladika Njegoš je činio
sve da ojača i centralizuje i svoju svjetovnu vlast, uvodeći uvjek nepopularne fiskalne zakone
i nastojeći da objedini plemena. Crna Gora je tek nastajala, Njegoš je morao da bude
apsolutista, despot, jer je u ime stvaranja naroda i države, nastojao da smanji rascepkanost na
plemena, da objedini zemlju. U sprovođenju tog plana koji je za Njegoša bio prvi, neophodni
stupanj borbe protiv Turaka, bilo je važno sprečiti djelimičnu, povremenu, ali stalno postojeću
islamizaciju pojedinih članova tih plemena. Istrebljenje poturica, barem u obimu u kom je
opisano u spjevu nije dokazano kao konkretni historijski događaj ni u vrijeme vladike Danila
(1697–1735), niti u Njegoševo vrijeme vladanja (1830–1851). Kao da je u spjevu Njegoš taj
proces koncentrisao u jedan događaj, a u stvarnosti se islamizacija događala tokom cijelog 18.
i u prvoj polovini 19. vijeka i predstavljala neprestanu opasnost ne samo kao potencijalna
vrata zavođenja čvršće i surovije otomanske vlasti, pa dakle udaljavanje od procesa
oslobađanja od tuđina, nego je bila i neposredni razlog neprestanog gloženja i razdora među
plemenima. A nesloga je, prema kosovskoj legendi koja se tako često evocira u spjevu, prvi i
najvažniji razlog poraza na Kosovu: „Velikaši, proklete im duše, / na komate razdrobiše
carstvo/.../ raspre sjeme posijaše grko, / te s njim pleme srpsko otrovaše“ stihovi su koje
izgovara Kolo kao vox populi. Na putu ka stvaranju države, oslobađanja pravoslavnog življa

5
Miodrag Popović navodi jednu zanimljivost koja svedoči o Njegoševoj želji da nekako ublaži krajnju
zaoštrenost verskog sukoba: ni u korespondenciji, a još manje u spevu Gorski vijenac Njegoš ne koristi reč
„muslimani“. „U prepisci se nađu izrazi: jednoplemenik različitog vjeroispovedanija, rođena braća isturčena,
Bošnjaci, Hercegovci, bosanski vitezovi srpskoga naroda; u Gorskom vijencu – domaći Turci, a na dva mesta
posprdno, poturice. Inače svuda Turci; i za Turke i za poturčenjake“ (Popović 1985: 222)
od islamske vlasti, krsta od polumjeseca, Njegoš je kao vladar morao objediniti sva plemena,
a onda pristati i na apsultno nehuman, brotoubilački proces „istrebljenja poturica“. Kao što je
u literaturi naglašeno (Deretić 1986: 5) vrijeme u kom je Petar Petrović Njegoš stvarao jeste
vreme evropskih revolucija i vreme srpskog postupnog osvajanja slobode. Gorski vijenac je
ključno djelo „epohe koja se graniči dvema revolucijama, 1804. i 1848“ (Popović 1985: 207).
To je vreme nacionalnog preporoda kod svih južnih Slovena. Naveli smo da je u deceniji koja
je prethodila radu na spjevu Gorski vijenac ova tema bila poznata, kako u obradi usmenog,
tako i u obradi pojedinačnog pesnika i u to doba, a ni dugo posle toga, ona nije izazivala
podozrenje, nije posmatrana očima humaniste i modernog čovjeka, nego verskog ratnika. U
usmenoj epskoj tradiciji, koja je tada, zahvaljujući folkloristi i velikom reformatoru Vuku
Stefanoviću Karadžiću bila postavljena kao veliki uzor i praktični kanon srpske književnosti,
odnos prema „turčinu“ (bilo da je on to etnički ili samo verski) pretvoren je u apsolutno
negativan mit: „turčin je prikazan kao aždaja, demon, tama, zmija, kuga“ (Popović 1985:
154). Slika poturica i pravih Turaka koju u Njegoševom spevu iščitavamo iz reči koje
izgovaraju Crnogorci, njihove vojvode i serdari, drastično je negativna, ali se od takve slike
distancira vladika Danilo. Vladikina distanca u odnosu na krajnje aktivistički, borbeni odnos
plemenskih poglavara i starešina može se posmatrati kao deo njegovog književnog karakera:
on je obrazovaniji i oseća veću odgovornost pred ljudima kao pojedincima, on zna da je ideja
slobode vredna žrtvovanja, ali pokušava da umanji žrtve, da problem riješi dijalogom, a ne
odmah oružjem.

Radnja epa6 „Gorski vijenac“ je tzv. krvava istraga poturčenjaka7 koja je u Crnoj Gori, bila
veoma tragična i silovita. Osrednji pjesnik bi od ovakve teme napravio jednu patetičnu
tragediju, dok je Njegoš ublažio tragiku vedrinama, a napetosti lagodnim odmorima, toliko se
udaljava od glavne radnje da je čak ponegdje i zaboravimo. Samo jedna trećina teksta se
odnosi na temu. Njezina gorčina otopila se u vedrom, slobodnom razgovoru, kao gorak lijek u
šerbetu. Digresije su epizode u kojima se glavna tema spjeva, istraga poturica, razvija na
indirektan način. One otkrivaju s kakvim se problemima crnogorski narod sreće, kao što je
primjer udaje Crnogorke za Turčina, prevelike tuge sestre za bratom ili zavade među

7
Riječ poturica je fenomen prelaska Srba na islam pod Osmanlijama se često naziva poturčivanje ili turčenje, a
dijeli se na nasilno i dobrovoljno
plemenima. Govori se i o mentalitetu naroda. Glavni junak Gorskog vijenca nije pojedinac,
nego zapravo narod, pa je zato logično prisustvo velikog broja epizoda u kojima se slika
narodni život izvan užeg fabularnog toka. Ovo su neke od njih, a imena nose po odabranim
stihovima iz djela.

U prvom dijelu čitanja Gorskog vijenca osnovna radnja ovog djela se vrti oko tzv. „istrage
poturica”, odnosno istrebljenja domaćih muslimana. U prvom poglavlju (Sastanak na
Lovćenu) vrše se pripreme za „čišćenje zemlje od nekrsti“. U drugom poglavlju (Sastanak na
Cetinju), nudi se muslimanima da dobrovoljno sruše džamije i da se pokrste. Treće
poglavlje, Božić, opisuje pokolj muslimana koji neki nazivaju „crnogorskom bartolomejskom
noći”. Četvrto i poslednje poglavlje, Nova godina, predstavlja početak novog i slobodnog
života, bez domaćih muslimana. Ova osnovna radnja o „istrazi poturica” začinjena je raznim
poslovicama i mudrostima („tvrd je orah voćka čudnovata”, „boj ne bije svijetlo oružje”) koje
daju univerzalnu vrijednost djelu i čine ga prijemčivijim.

Vodeća ideja Gorskog vijenca, koju promiče glavni lik vladika Danilo (Njegošev slavni
predak i književni alter ego), glasi da su domaći muslimani „zlo” i da ih treba iskorijeniti iz
svoje sredine. Ova ideja nije nova; stav o muslimanima kao saradnicima okupatora je
tradicionalno prisutan u srpskoj historiografiji. Međutim, Njegoš izmješta borbu iz svakog
realnog konteksta u sveti rat protiv neprijatelja vjere. Gorski vijenac raspiruje mržnju prema
muslimanima zbog njihove kako oni nazivaju „lažne vjere” islama i „demonskog mesije”
Muhammeda. U njegoševskom kultu vjere i nacije pojam slobode je neraskidivo vezan za
pobjedu „srpstva”, koje predstavlja gotovo religioznu kategoriju. Njegošev sukob između
Srba i Muslimana poistovećuje sa kosmičkim dualizmom dobra i zla. Muslimani tako postaju
oličenje zla („đavo”, „vrag”, „nekrst”, „guba”, „kuga”) koje treba istrijebiti.

Кнез Роган
Ћуд је женска смијешна работа!
Не зна жена ко је какве вјере;
стотину ће промијенит вјерах
да учини што јој срце жуди.
Tomaš Martinović govori o nesreći koja se zadesila u njegovom kraju:
Crnokorka pobjegla s Turčinom. Zanimljivo je da on nalazi opravdanje za ovaj postupak,
pošto je Ruža silom udata za lošeg muža (jer je Kasan bruka nevaljala). Čak joj se ne bi ni
zamjerilo da je pobjegla sa Srbinom, ali pošto je izabrala Turčina, to zahtjeva hitnu odmazdu.
Dakle, iako im razum govori da je Ruža tražila spas, savjest im ne dozovljava da joj oproste.
Ukaljana je čast naroda.

Нема пуно осамнаест љетах,

живо ми је срце понијела!
Кнез Јанко
Рашта ти је срце понијела?
Вук Мандушић
Има рашта, ругаш ли се збиља?
Рашта друге нема на свијету!
Да нијесам с Баном Милоњићем
деветороструко кумовао,
бих му младу снаху уграбио,
па с њом бјежа главом по свијету.
Кнез Јанко
Не ђетињи, кукала ти мајка!
Збиља ти је сву памет попила.
Вук Мандушић
Ал' је ђаво, али су мађије,
али нешто теже од обоје?
Кад је виђу да се смије млада,
свијет ми се око главе врти.
Па све могах с јадом прегорети,
но ме ђаво једну вечер нагна,
у колибу ноћих Милоњића.
Кад пред зору, и ноћ је мјесечна,
ватра гори насред сјенокоса,
а она ти од некуда дође;
украј ватре сједе да се грије.
Чује да свак спава у колибе.
Тада она вијенац расплете,
паде коса до ниже појаса;
поче косу низ прса чешљати,
а танкијем гласом нарицати,
како славља са дубове гране.
Тужи млада ђевера Андрију,
мила сина Милоњића Бана,
који му је ланих погинуо
од Тураках у Дугу крваву.

Па се снахи не дао острићи:

жалије му снахин в'јенац било
него главу свог сина Андрије.
Тужи млада, за срце уједа,
очи горе живје од пламена,
чело јој је љепше од мјесеца,-
и ја плачем ка мало дијете.
Благо Андри ђе је погинуо-
дивне га ли очи оплакаше,
дивна ли га уста ожалише...

San Vuka Mandušića smatra se jednim od najljepših lirskih dijelova spjeva. Ovi stihovi
pokazuju da se iza mrke junačine krije jedna tanana lirska duša. Kritičar Pero Slijepčević
ističe ovu epizodu izrazito humoristično: „Toliko izgleda smešan mrki vuk kad stane u onoj
zdravoj sredini da guče kao golub, da ga bude žao čak i dvojici veseljaka, knezu Janku i knezu
Roganu i okrenu se od njega da se ne bi što izbleja.“ Razmislite zašto Njegoš baš ovom
junaku povjerava simboličnu ulogu nepobjedive Crne gore na kraju Gorsko vijenca.
Ova razvijena digresija svjedoči o sudaru dvije potpune različite kulture i tradicije, crnogorske
i mletačke. Vojvoda Draško po povratku iz Mletaka, tj. Venecije, priča narodu šta je vidio,
gotovo ne vjerujući svojim očima. Posmatrajući sa svog patrijahalnog stanovništva, vojvoda
ostaje zbunjen pred izgledom i postupcima Mlečana: bledi bez stida, a uplašeni jedni od
drugih, tumaraju uskim ulicama, dovode druge da za njih ratuju... Zgrožen je pred mletačkim
tamnicama, a pozorište i glumci za njega su pravo čudo! Koliko o Mlecima ovi stihovi možda
više govore o Crnogorcima i njeihovim vjerovanjima, običajima i pogledu na svijet.
Crnogorski vojvoda proreći će ovakvom načinu života skori kraj.

Је ли био у праву
ка ово те се ми играмо?
Војвода Драшко
Бјеше игре, али другојаче.
У једну се кућу сакупљаху
пошто мркни и пошто вечерај.
Кућа бјеше сила од свијета,
ужди у њој хиљаду свијећах;
по зиду јој свуд бјеху пањеге,
цијеле се напуни народа,
тако исто и кућа остала;
свуд могаше из зида виђети
ђе вираху ка миши из гњ'језда.
Док се једна подиже завјеса,
трећи дио од куће отвори.
Боже драги, ту да видиш чуда.
Ту измиље некаквога пука,
то ни у сан никад доћ не може,
сви шарени као дивље мачке.
Док их стаде по кући кривања,
ђе ко бјеше запљаска рукама;
имах мртав паднут од смијеха!
Мало стаде, они отидоше,
а за њима други изидоше.
Такве бруке, таквијех грдилах шминка
нигђе нико јошт видио није!
Носине им по од кварта бјеху,
истрештили очи као тенци, вампири
а зинули ка курјаци гладни;
а дрвене ноге насадили,
па иђаху као на кључеве;
облачили прње и јачине,-
усред подне да га човјек сретне,
сва би му се коса најежила.
Докле неко, да му Бог поможе,
из онијех пањегах завика:
"Бјеж, народе, е изгоре кућа!"
...
И јошт ћу ви једну спрдњу причат
(а знам чисто вјероват нећете):
видио сам људе у Млеткама
ђе на коноп скачу и играју.
Кнез Роган
То не може бит истина, Драшко,
него су ти очи замаштали.
Војвода Драшко
Не знам ништа, но сам их гледао;
и сам мислим да је маштаније.
Вук Мићуновић
Појаху ли уз гусле лијепо?
Војвода Драшко
Какве гусле и какву несрећу?
Ту за гусле ни збора не бјеше!
Вук Мићуновић
Ада за сву игру без гусалах
ја ти не бих пару турску дао.
Ђе се гусле у кућу не чују,
ту је мртва и кућа и људи

Pop Mićo je vjerovatno najsmješniji Njegošev lik. Mićunovićev ironični komentar: Lijepo li
ova sablja čita, divno li nas danas razgovori! – duhovito ističe manu cuckog popa –
nepismenost. Uprkos ovom nedostatku, pop Mićo se odlično snalazi u svom poslu (napamet
sam dobro uvtrdio leturđiju, krstit i vjenčati) i još bolje prihvata šalu na svoj račun.

Epizoda sa babom-vešticom svjedoči o narodnom sujevjerju. Baba prvo priča o vještičijim

obredima od kojih je pomrzjelo sve jedno na drugo, a potom, pod prijetnjom da će biti
kamenovana, priznaje da je lagala. Ona je poslužila kao sredstvo skadarskom veziru da zavadi
plemena kako bi im skrenuo pažnju sa istrage poturica. Lukavstvo je često oružje Turcima
(mnogo primjera u spjevu), a sujevjeran i zastrašen narod, lak plijen. Na pojedincima, poput
vladike Danila, zadatak je da ljudima otvore oči i privedu ih ka istini.

Njegoš u ovim stihovima razvija lirski motiv tugovanja sestre za bratom (npr. Najveća je
žalost za bratom), zadržavajući čak i najčešće korišteni stih narodne tužbalice sa refrenom
(4+4+4). Iako u spjevu ova epozoda nije hronološki posljednja, ovdje je tako učinjeno jer se
ona izdvaja strukturalno i emotivno. Suze sestre Batrićeve, suze su cijelog naroda zbog svih
nepravedno izgubljenih junačkih glava. Herojsku smrt brata ova mlada žena časno bi
podnijela ali pogibiju na prevaru ne može da oprosti. Kletva s početka tužbalice, upućena
Turcima, pada u završnim sihovima na crnogorske glavare. Ali pravu kaznu donosi strašno
finale ove scene – samoubistvo sestre Bratićeve pred mnoštvom naroda.

(Kuda si mi uletio, moj sokole)

 1.1 Značenja naslova „Gorski vijenac“

1.2 O piscu Njegoš P.P

1.3 Epoha romantizam

2. Boj na Kosovu – Kosovski mit

Da bi lahko shvatili i povezali pjesmu, potrebno je u kratkim crtama objasniti šta je to zapravo
Kosovski mit? Od čega proizilazi taj pojam? I sama čuvši za tu temu nisam imala veliko
predznanje pa sam se bacila na istraživanje te teme, čitajući literature. Prema Ćoroviću,
poslije pobjede na Marici, Turci su učvrstili svoje položaje i nisu stali sa osvajanjem na
Balkanu. Imali su svoj metod kojim su osvajali, a to je da nisu išli borbom protiv samih
Hrišćana nego su zauzimali položaje, zadovoljavali tim da balkanski dinasti priznaju njihovu
vlast i da ih tjeraju na plaćanje danka, kako bi povećali svoja financijska sredstva. Kada je
tema o „Turcima“ uvijek se vodi dilema, da li je stanovništvo zapravo svojevoljno prihvatilo
Islam, kao religiju, ili su kao što Ćorović navodi bili podvrgnuti time. Moje mišljenje na
osnovu toga jeste, da sve zavisi koje nacionalnosti, stava i pogleda na ovaj svijet piše tu
knjigu. Zatim kaže da Vukašinovu oblast nisu zauzeli nego su pristali da vlada Vukašinov sin
i nasljednik Marko kao kralj te dinastije. Od osamdesetih godina XIV vijeka Turci su postali
aktivniji i agresivniji. Oni upadaju čak i u oblasti iznad Šare, a njihove se čete zaleću i u
zapadne oblasti sve do blizu primorja, i to ne samo u Albaniji nego i u Humu. Ti upadi vršeni
su isprava sa malim radi pljačke i s namjerom da izazivaju nespokojstvo i strah. Ali
vremenom ta zalijetanja imaju izvidnički karakter i služe kao uvodne akcije za veće pokrete.
Odlučna, legendarna, borba na Kosovu zbila se na Vidov-dan, u utorak, 15. juna 1389.
Pojedinosti o cijelom toku bitke nisu nam, na žalost, poznate. Ne znamo čak sasvim pouzdano
ni to, kad je u stvari poginuo turski han, "sultan" Murat što bi nam znatno pomoglo da
pravilnije rekonstruišemo tok borbe. Ni sami srpski izvori ne slažu se međusobno. Najvažniji
b/h/s pisac, Konstantin Filozof, kazuje, da su jednog srpskog plemića neki zavidnici oblagali
knezu da će mu učiniti nevjeru. Da pokaže ko je vjera taj plemić, Ovi mu povjerovaše i
propustiše ga. Kad je došao do sultana Miloš je hrabro kidisao i sjurio mač u Murata. Turci su
ga, razjareni, sasjekli na mjestu. Drugi stari spomeni, Pohvala knezu Lazaru, pisana na samom
početku XV veka, saopštava da je Murat poginuo poslije borbe. Narodno predanje, vrlo živo i
razgranato, razvilo je verziju da je Miloš izvršio svoje djelo prije početka borbe. Iz drugih
domaćih izvora znamo, da on svoj podvig nije izvršio sam, nego da je imao i društva. Jedno
pismo bosanskog kralja Tvrtka pominje dvanaest plemića zavjerenika, a narodna pjesma dva
Miloševa pobratima Milana Toplicu i Ivana Kosančića, dva inače historijski sasvim nepoznata
lica. Ni o samom Milošu historija ne zna nikakvih pojedinosti. Njegovo prezime Kobilović ili
Kobilić, koje se od XVIII vijeka mijenja u Obilić, unijeli su, po narodnom predanju, tek pisci
od druge polovine XV vijeka. Turski izvori govore, međutim, o tom drugačije. Da ne bi
izgledali suviše lakovjerni i da bi svom velikom vladaru pripisali i tu pobjedu turski pisci, svi
iz reda, prikazuju stvar tako, da je Murat poginuo ili poslije bitke ili malo pre njenog svršetka.
Ubijen je na prevaru od jednog srpskog skrivenog zaverenika ili ranjenog borca, kod je
posmatrao ishod borbe, koja je već bila odlučena u tursku korist. Pobjedu u korist Turaka
rešio je Bajazit, brz i odlučan i s toga prozvan Ilderim (munja), koji se sa svom snagom oborio
na kneza Lazara. Glavna borba vodila se oko Mazgita i Gazi Mestana. Nije sigurno da li
Muratovo tulbe na Kosovu pokazuje baš mjesto njegove pogibije, ali je vrlo vjerovatno da je
na prostoru oko njega razvijana glavna snaga konjice. Knez Lazar borio se hrabro, ali turskom
naletu nije mogao odoleti. U srpskoj vojsci nije bilo jedinstva komande i povezanosti. Ranjen,
on je pao Turcima u ruke i bio posječen u odmazdi za Muratovu glavu. Odeljenja i Vuka
Brankovića i Vlatka Vukovića mogla su da se spasu, jer ih Turci nisu daleko progonili.
Narodno predanje osudilo je teško i nepravedno Vuka Brankovića, kao da je on izdao na
Kosovu. On je, zna se, i prije i poslije Kosova bio protivnik Turaka i preporučivao veze sa
Mađarima, a od Turaka niti je što tražio ni dobio. Njemu je narodno predanje stavilo na teret
kasniji sukob njegovih sinova sa Lazarevim nasljednikom Stefanom i jednu mnogo kasniju
tuđu izdaju na Kosovu, a nije mu htjelo oprostiti što na Kosovu nije našao smrt i on uz tolike
druge vitezove "kneza čestitoga". Pogibija oba vladara, dotle nečuvena u historiji Balkana, i
činjenica što Bajazit čak nije ostao u Srbiji da iskoristi pobjedu, izazvala je utisak da turska
pobeda nije bila potpuna i da je sporna. Nijedan događaj b/k/s historije, ni prije ni poslije toga,
nije ostavio tako dubok i trajan utisak kao ova kosovska katastrofa. Narod je u svoj dubini
osjetio njegov sudbonosni značaj. Zgrada stare carevine skrhala se nepopravivo, i to ne samo
što je protivnik bio fizički jači, nego što smo mi bili moralno slabiji. U staroj i pozajmljenoj
frazi ponavljalo se često i na više strana, da nas je zlo snašlo zbog loših grijehova. Malo je
primjera u historiji drugih naroda – ja, priznajem, ne znam ni za jedan drugi slučaj – da je u
širokim, pravim, narodnim redovima jedan događaj bio saosjećan i zapamćen tako živo i
neposredno. Narod je dobro usjekao u pamet ne samo Kosovo, nego i sva druga mesta po
njemu, koja bjehu posijale vojske, i sva glavna lica iz akcije. I to je znao do pojedinosti ne na
području stare Raške, nego po svima našim oblastima. Unijeli smo ta predanja i među Hrvate
i među Bugare, kao primjer za docnija pokoljenja. Nijedan naš vladar nije dobio toliko
pohvalnih slova, i tako toplih, kao Lazar. Prva žena spisitelj u b/k/s književnosti, monahinja
Jefimija, žena despota Uglješe, izvezla mu je na svilenom pokrovu za njegovo tijelo duboko
proosjećanu molitvu i priznanje za učinjenu žrtvu. U drugoj pohvali, pisanoj krajem XIV ili
na samom početku XV vijeka, došla su do izražaja takva osećanja, kakva bi skoro potpuno
odgovarala ideologiji XIX veka ili raspoloženjima novoromantičarskog nacionalističkog
početka b/k/s vijeka. Knez je, veli se, govorio pred borbu:

"Bolja nam je u podvigu smrt nego li sa stidom život. Bolje nam je u borbi primiti smrt od
mača, nego li dati pleća neprijateljima našim. Mnogo smo živeli za svet, stoga se potrudimo
za kratko da podnesemo podvig stradalnički, da poživimo večno na nebesima".
A njegovi su mu ljudi odgovarali: "Za otočastvo naše umreti nećemo poštedeti sebe...
Umrimo, da svagda živi budemo. Prinesimo sebe Bogu živu žrtvu... Ne poštedimo život naš,
da živopisan obraz posle ovog budemo drugima". Koliko je umjetnički bio još uvijek živ i
snažan djelotvoran uticaj kosovske legende sve do naših dana najbolji su dokaz, pored
mnogih drugih dijela, Meštrovićev Kosovski hram, Vojinovićeva Smrt majke Jugovića,
Rakićev Gazi Mestan.8 Tema odnosa pisaca hrišćanske vjere prema likovima čija je
vjeroispovest Islam i događajima koji u središtu sadrže sukob ili suživot dvije religija
neobično je značajna za sve južnoslovenske, ili tačnije: balkanske književnosti. Posljedica je
historije: Otomanska imperija vladala je na balkanskom području gotovo pet vjekova i tek je

88
Upor. Ćorović 2013: 286 - 294
Berlinski kongres (1878) – kako je Ivo Andrić negde zapisao – „preko noći pomerio
Otomansko carstvo za 500 kilometara ka istoku“ Kada je u pitanju odnos hrišćana i
muslimana u balkanskim književnostima – osobito u bosanskoj, srpskoj, crnogorskoj,
makedonskoj, bugarskoj i albanskoj – postoje u startu dva njegova tipa: odnos podređenog,
hrišćanskog stanovništva prema muslimanskim gospodarima otomanskog etničkog porijekla,
te kontradiktorni odnos unutar samog podređenog sloja, među samim Slovenima (ili
Albanacima), od kojih su jedni hrišćanske, a drugi islamske vjere. Poznati stihovi Alekse
Šantića kad je Bosna i Hercegovina 1908. godine pala pod Habzburšku monarhiju glasi:

Ostajte ovdje!--- Sunce tuđeg neba

Neće vas grijat kô što ovo grije;

Grki su tamo zalogaji hljeba

Gdje svoga nema i gdje brata nije.

Od svoje majke ko će naći bolju!

A majka vaša zemlja vam je ova.

Kada su u Bosnu uvedeni zakoni hrišćanske, zapadnoevropske Habzburške monarhije, nisu

samo Turci, nego je i dio Bosanaca islamske vjere napustio domove i preselio se u Istanbul ili
još dalje u Anatoliju. Šantić želi da ih zaustavi, opominje da je Bosna njihov dom i njihova
majka. Iako je Šantić i baš ova njegova pjesma još uvek u srpskim školama u obaveznoj
lektiri, današnji odnos prosječnog srpskog čitaoca prema ljudima islamske vjere u
svakodnevnom životu opterećen je događajima sa tla Jugoslavije iz devedesetih godina, kada
su umjesto jedne višenacionalne i višereligijske zemlje stvorene male, nacionalno što
kompaktnije države, države jednog naroda, jedne vjere i jednog jezika. U ovom
centrifugalnom procesu muslimani sa tla Bosne bili su žrtve kako srpskog, tako i hrvatskog
nacionalizma. Proces stvaranja nacionalnih država je zaustavljen: u Bosni muslimani žive u
federaciji sa Hrvatima i konfederaciji sa Srbima. Zemlji koja ne funkcioniše ni na političkom,
niti na ekonomskom planu. 9

9
Upor. Mitrović 2013: 9-10
3. Dijalog i monolog u pjesmi

Cijeli ep „Gorski vijenac“ , kao što smo mogli vidjeti prilikom čitanja, sačinjen je od dijaloga
i monologa (kada Danilo razmišlja o svemu, povučen u sebe, strah za njegov narod). Samim
tim kao što dramski tekst donosi niz situacija koje su izražene govorom glumaca i
didaskalijama, od odlučujuće je važnosti za cjelovitost dramskog djela i motivacijski sustav,
tj. opravdanje zašto se pojavljuju novi likovi i novi motivi te njihovo uzajamno povezivanje.
Kako je fabula drame načelno akcija koja se razvija zbog volje karaktera, motivacijski sustav
drame je na osnovu, prije svega, na opravdanju postupnog odvijanja radnje prema nekom
cilju. Kako radnja u smislu bilo kakve radnje naprosto „uzete“ iz stvarnosti ne bi bila
cjelovita, dramsko djelo, načelno rečeno se razvija prema nekom završetku u smislu od
zapleta do raspleta. U stilu dramsko djelo odlikuje napetost koja proizilazi iz suprotnosti, koje
postupno rastu kako bi se razriješile u očekivanom ili neočekivanom završetku.
Najprijkladnije stilsko sredstvo za isticanje suprotnosti između karaktera, odnosno misaonih
stavova (koji zastupaju pojednici, istaknute osobe) u drami je dijalog (prema grčkom
dialogos, razgovor), u kojem dvije osobe neposredno izražavaju različita stajališta,
opravdavajući vlastite a osporavajući tuđe misli ili osjećaje. U Gorskom vijencu, imamo
pismo između Danila i poglavara Poturica. Tako se, npr. U Sofkolovoj drami Antigona
Kreont i Antigona spore o potrebi da se pokopa i time iskaže počast Antistavu u nečemu nego
u suprotnosti prema shvaćanju života i svijeta u cjelini.

4. Odraz kosovskog mita prema likovima u djelu „Gorski vijenac“

Bitna je njihova funkcija u spjevu, a ne njihova ličnost. Likovi su nosioci: historijske i

nacionalne misli (tu je prisutno njihovo kolektivno iskustvo) poetske misli, KOLO - Kolo
predstavlja glas cijelog naroda. Ono opjeva događaje od Kosova do istragepoturica redom.
Narod koji vodi kolo sekundaran je u odnosu na pjesmu – ono je pjesma naroda, ali ne i
narod, potpuno je obezličeno. Narod se kao samostalna snaga kod Njegoša uglavnom javlja u
nepovoljnom svjetlu (Crnogorac u turskim svatovima, masa koja hoće da kamenuje
babu...) Kolo je oličenje epske narodne pjesme, a ona po Njegošu sadrži junačku historiju.
Kolo ostvaruje stalnu vezu između historijskog i suvremenog – posmatra konkretne događaje
(istragapoturica) kroz historijsko kretanje (u vezi sa čitavom istorijom).

DANILO – Glavar i djeluju na istoj ravni kao kolo. Njihovo mišljenje zasniva se na tradiciji i
običaju, pa je zato za njih istraga podrazumevajuća. Zalažu se za delanje, a ne za razmišljanje.
Za vladiku je istraga tek jedno od mogućih rješenja, i to ono najgore. Razlog njegovog
kolebanja: politički, državni razlog, on se boji međuplemenskog rata, a ne prolivanja krvi.
Onu nosi novu dimenziju u tradicionalno vjersko stanovište. Nacionalni razlog - još jedan
razlog neodlučnosti ležu u vladičinom shvatanju da poturice nisu Turci, već su i sami nekada
bili deo Crnogorskog naroda, pa se zato, pored političkog, javlja i nacionalni razlog kao
glavni. Vladičino sagledavanje problema dato je kroz prizmu konkretnih, savremenih
događaja, dok ih kolo posmatra kroz svjetlo historije, a V. Mićunović kroz ideal. Danilo opštu
ideju koju svi zastupaju (borba za slobodu) konkretizuje (ona postaje dio života), tako može
da sagleda i prednosti i mane, zato je njegov stav dublji i složeniji. Zato, i pored njegove
neodlučnosti, njemu pripada najveći stepen akcije. Vladika nije samo nosilac
promišljenije ideje, njegov lik obilježavaju tri bitna momenta, koja produbljuju njegov lik:

Prvi je usamljenost u gradaciji: lična usamljenost vladike kao poslednjeg zatočnika

srpske slobode (1. Monolog), historijska usamljenost CG i usamljenost čoveka u svemiru.
Momenat usamljenosti daje vladiki tragičnu dimenziju.

Dugi bitan momenat je njegov humanizam, koji se ogleda u njegovoj sposobnosti

da nađe razumjevanje za poturice. Najvažniji je momenat je njegov kontemplativni odnos
prema stvarnosti. Kod njega svakoj akciji prethodi misao i analiza. On izlaz iz protiv
rječnosti koje ga rastrzavaju nalazi u prihvatanju surove logike historije. Međutim, prelomni
trenutak kada do toga dolazi nije prikazan, upravo zbog prirode djela.

IGUMAN STEFAN - On svojim pogledom na svijet pokazuje cilj do kojeg bi Danilo došao u
svom razvojnom putu. Ova dva lika predstavljaju dvije etape u razvoju misli koja se odvojila
od prvobitne tradicionalne – vladika prva iskušenja, a iguman spokoj konačnog saznanja (to
se vidiu igumanovom monologu gde ističe razliku između njega i Danila – životno iskustvo).
Njegovoznanje je životno, a ne školsko ili religiozno. On je individualist u nastanku i zato je
on jedan odretkih likova koji imaju razvijenu biografiju. Njegova filozofija je filozofija
prirode – on čovekashvata kao deo nje, a zaključke donodi posmatranjem odnosa. U liku
igumana nema potpunog jedinstva, za razliku od njegovih misli koje se povezuju u cjelinu
(pravoslavni kaluđer, modernifilozof, poklonik kulta sunca...). Njegova misao kojom se
završava spjev donosi potvrdu ideja koje zastupaju narod i glavari, ali na višem
nivou. Iguman se javlja u fji misaonog, filozofskog razrešenja dileme – ono
ukazuje na nužnost borbe i odbrane kao opšteg principa prirode i ljudskog života, time
je na filozofski način obrazložena i opravdana borba Crnogoraca i njihova misija odbrane.

VUK MANDUŠIĆ - Vuk Mandušić se od ostalih likova razlikuje svojim

unutrašnjim životom, koji je skriven od ostalih likova. Čak se i njegov san razlikuje – on je
ličan, dok su ostali kolektivni. Zbog svog unutrašnjeg života on dolazi u sukob sa
svojim idealima. Njegov individualizam je emotivnog karaktera, dok je Danilov
intelektualnog. Zbog svog unutrašnjeg sukoba, on se približava romantičarskom junaku.
U njegovom liku postoji kontrast između spoljašnje grubosti i unutrašnje tananosti koji
dolazi do izražaja i na kraju spjeva.

Likovi koji manje govore: Batrić – ima ulogu u istrazi; knez Nikola – svjesno žrtvovanje za
ideju oslobođenja CG.

Slika istoka:

Skender-aga je nosilac turske političke ideologije, zastupnik prava jačeg, dok je Mustaj-kadija
turski ideolog, predstavnik islamske kulture i religije. On suprotstavlja Crnogorskim idealima
čulnosti islama. Zbog svoje perfidnosti, on je najveći protivnik Crnogoraca i onaj koga se
najviše plaše.

Slika zapada: potiče od vojvode Draška, prelomljena kroz doživljaj Crnogorskog

čovjeka, koji poseduje uzvišene pojmove o čovjeku. Fja ovog lika je ideološka, ali za njega
su važne i uloga prenosioca događaja, kao i karakterološki momenat.

Serdar Vukota se izdvaja svojim ozbiljnim i sumornim pogledom na stvari.

Kao suprotnost njemu postavljeni su likovi kneza Rogana i Janka.Vuk Mićunović je nosilac
herojskog ideala. Pop Mićo se odlikuje karakternim crtama, humorom, oštroumnošću koju
pokazuje u razgovoru sa Mićunovićem. Ali on je i predstavnik jednog društvenog
sloja – mirskog sveštenstva. Kroz taj lik prikazana je neobrazovanost, nepismenost
i materijalne obezbeđenost tog sloja i zbog toga on sadrži realističku komponentu.

Njegoševa ideologija

Prilikom analize političkog sadržaja dela bitno je postaviti jednu epistemološku ogradu:
stavovi književnih likova u umetničkom delu ne moraju nužno biti stavovi autora. Međutim,
upada u oči da su Njegoševi likovi u mnogo čemu jednoglasni. Vidimo takođe da su mnogi
iskazi koje Njegoš predstavlja kao glas naroda (kolo) u stvari njegova lična uverenja, koja
zastupa i na drugim mestima.

Antizapadnjačke stereotipe iznete u Gorskom vijencu možemo promatrati kao uzgredne

napomene a možemo ih čitati i u kontekstu Njegoševog političkog delovanja na ukidanju i
proterivanju crnogorskog guvernadura, koji se tradicionalno oslanjao na zapad. Položaj
guvernadura uvela je upravo „ocrnjena” Venecija, a ukinut je u korist proruske spoljnje
politike. Od Njegoševih vremena do danas glavna struja crkvene desnice se čvrsto drži
antizapadnjačkog kursa.

Verska isključivost prema muslimanima, kao izraz šireg političkog i verskog unitarizma
(jednoobraznosti), proističe iz Njegoševe mitološke vizije srpske istorije. Prema ovom
obrascu, srpski srednjovjekovni lideri su počinili smrtni greh razdora i nelojalnosti. Bog ih je
kaznio preko poraza na Kosovu, nakon čega su Srbi pali pod tursku vlast. Ovo je nacionalna
paralela biblijskoj priči o padu, po kojoj je ljudska patnja kazna za prvobitni Adamov greh
neposlušnosti Bogu. Da bi se Srbi iskupili pred Bogom, oni moraju biti jedinstveni. Glavna
pretnja srpskom jedinstvu nije osvajačka turska vojska, već otrov u samom srpskom narodu,
tzv. „poturice”, odnosno domaći muslimani, koji su prihvatili neprijateljsku veru. Kao što se
čovečanstvo može spasti sledeći Isusa, tako i Srbi mogu sledeći Obilića, svetog ratnika koji je
dao svoj život u borbi za veru. Njegoševi likovi se bore za povratak muslimana na „vjeru
prađedovsku”, masakrirajući one koji je odbiju. Muslimani postaju ljudska žrtva, kojom se
iskupljuje prvorodni greh nacionalnog nejedinstva. Njegoševa interpretacija kosovskog mita
postaje filozofsko opravdanje verske isključivosti i progona.

U Gorskom vijencu ima isuviše junaštva ali nema čojstva. Junaštvo bez čojstva je golo
nasilje. Iako je Njegoš bio episkop hrišćanske crkve, u Gorskom vijencu ne možemo naći „H”
od hrišćanskih vrednosti, niti igde u njemu možemo naći primer najveće hrišćanske vrline,
praštanja.

Posledice

Nijedno delo ne možemo posmatrati odvojeno od njegovih posledica. Gorski vijenac je

višeslojno delo, koje se u različitim periodima različito čita. U periodima mira se naglašavaju
univerzalni aspekti Gorskog vijenca, a u periodima rata „istraga poturica”, koja ima isuviše
očiglednu paralelu u „etničkom čišćenju”. Postoji jasna veza između apologije mržnje prema
muslimanima iz 19. veka i pokolja muslimana u 20. veku. U crnogorskoj javnosti je Gorski
vijenac kritikovan zbog uloge u zločinima nad muslimanima tokom balkanskih ratova. U
Bosni je elaborirana uloga Gorskog vijenca u bosanskom ratu. Muslimani su ubijani uz gusle i
Njegoševe stihove. Radovan Karadžić je dodeljivao Orden Njegoša za „izuzetne zasluge” u
borbi protiv muslimana. Mladić je oslobađao Srebrenicu od „Turaka”. Za rat u Bosni
slobodno možemo reći da je bio njegoševski. Ukoliko bi ikada ovde ponovo izbio rat, a
nadam se da smo sa tim završili, ponovo bi citirali Gorski vijenac jer nema podobnijeg štiva.

Često se sadržaj Gorskog vijenca pravda vremenom u kojem je nastao. Govori se da je taj
sadržaj, koji je danas varvarski, nekada imao oslobodilački karakter. Ukoliko je rušenje
džamija ikada imalo oslobodilački karakter, više definitivno nema! Za neobaveštenog čitaoca
s početka 21. veka, nisu bitne okolnosti u kojima je knjiga nastala, već ono što piše u njoj.

Ideološko nasleđe

Od Gorskog vijenca svako uzima ono što mu odgovara. Gorski vijenac u Crnoj Gori uživa
kultni status prvenstveno zbog njegoševskih mudrosti i poslovica o junaštvu. Ideološka linija
verske isključivosti, unitarizma i antizapadnjaštva danas nije vodeće načelo ni srbijanske ni
crnogorske države. Ona se prvenstveno baštini unutar Srpske pravoslavne crkve. Njegoš je
jedan od najuticajnijih ideologa crkvene desnice.

Nije slučajno da se na Njegoša danas pozivaju razni mračnjaci. Definitivno ne mogu na

Dositeja Obradovića. Nije slučajno da je sam Njegoš tražio zabranu Dositejevih knjiga u
Srbiji, nazivajući ih „zlim i razvratnim”. Nije slučajno da se na Njegoša naslanjaju iste one
snage koje se i danas bore protiv Dositeja. Razne desničarske organizacije se redovno
pozivaju na Njegošev autoritet, čime pokušavaju da legitimizuju sopstvene ekstremne
stavove. Njegoša danas neki, s pravom, nazivaju „ikonom savremene srpske desnice”.

Govori se da je kritika Njegoša kritika samih temelja naše kulture. Nije isključeno da već dva
veka gradimo državu na lošem temelju verske isključivosti. Stoga, sumnjajmo u sve što je
sumnjivo da bi nam ostale samo nesumnjive vrednosti.

Uporedba drugih djela s djelom Gorski vijenac

Vrijeme nacionalnog preporoda kod svih južnih Slovena samim tim i vrijeme stvaranja
književnih djela koja su u nacionalnim literaturama doživljena kao svojevrsni nacionalni
temelji: u slovenačkoj književnosti to je doba Franca Prešerna (1800–1849) i njegovog spjeva
Krst pri Savici (1836), u hrvatskoj takvu ulogu ima spjev Ivana Mažuranića (1814–1890)
Smrt Smail-age Čengića (1846) a u srpskoj i crnogorskoj Gorski vijenac. U svim tim djelima
nezaobilazno je bilo i vjersko pitanje: Prešern se zadržava na dilemama koje su Slovence
mučile u vrijeme njihovog prelaska iz paganstva u hrišćanstvo; Mažuranić u prvi plan istina
stavlja borbu protiv tiranske vlasti kao takve, ali je u datom trenutku i na opisanom prostoru
(Hercegovina) ta vlast otomanska, pa dakle islamska; da bi se protiv tiranina mogao boriti,
Novica Cerović, sin muslimana kog je tiranin usmrtio, prelazi u hrišćansku vjeru. Prostor
događanja Mažuranićevog speva jeste isočna Hercegovina (Gacko) i zapadna Crna Gora.
Novica se pokrštava kako bi mogao postati deo crnogorske čete, grupe hrabrih mladića koji su
spremni da izvrše osvetu nad tiraninom. Prema svim historijskim kriterijumima, Novica bi
morao biti pokršten u pravoslavnu vjeru jer to je vjera Crnogoraca. Ali Mažuranić je jedan od
vodećih ljudi u Ilirskom pokretu, pokretu za objedinjavanje južnih Slovena u ime njihovog
oslobađanja od tuđinske vlasti i on, Hrvat i katolik, ne želi da ističe razliku između dvije
hrišćanske vjere, katoličke i pravoslavne, nego čin pokrštavanja Novice smešta u netaknutu
prirodu crnogorskih planina, a obred pokrštavanja se po modelu prahrišćanskog krštenja
obavlja u reci; krstitelj je pastir, čuvar stada, a prenosno i ljudskih duša. Novica je, dakle,
pokršten po ranohrišćanskom obredu kako bi se izbjegla razlika ili čak napetost između
Istočne i Zapadne hrišćanske religije. Trebalo je da prođe skoro sto godina prije nego što je
problematizovan izbor centralnog događaja Njegoševog Gorskog vijenca. Očigledno da je
oslobodilačka tematika i surovi obačuni sa domaćim izdajnicima bilo nešto što je još dugo
posle romantizma posmatrano iz epske perspektive srpske usmene poezje: osloboditi se
tuđinske vlasti znači osloboditi se od Turaka, pa bili oni Otomani ili Crnogorci. Početkom
tridesetih godina 20. veka Pero Slijepčević (1888–1964), germanista koji je 1920. u Beču
objavio knjigu Budhismus in der detuschen Literatur ovako karakteriše takav izbor centralnog
događaja:

„Na neku Badnju veče, početkom XVIII veka, Crnogorci su po legendi prepadom poklali svoje
poturčenjake, ukoliko nisu hteli da se pokrste. Zamislite da neko vama dođe da vam pesmom uznosi
onu Siclijansku večernju iz XIII veka, gde Italijani pobiše do 20.000 svojih Francuza, ili
Bartolomejsku noć, iz XVI veka, gde Francuzi katolici pobiše toliko svojih protestanata – oboji takođe
na prepad. Rekli biste, zar ne: manite, ne pevajte nam o tom! Mi volimo kad nas poezija digne u sfere
tolerancije! Njegoš se poduhvatio da ipak opeva crnogorski pokolj, i njegova je slava u tome da je
umetnički savladao tu strašnu temu (Slijepčević 1972: 152)“.

Ali je moralo da prođe još pola veka pre nego što je u književnoj kritici uzeta kao parametar
vrednosti ključna razlika između slike kakvu je o „turčinu“ nudila epska poezija i one koju je
u doba romantizma o tom čoveku gradila pisana književnost. U izvanrednoj, na nove osnove
postavljenoj istoriji srpskog romantizma Istorija srpske književnosti – Romantizam (1968)
Miodrag Popović (1920–2005) uočava da su već rani romantičari, iako su usmenu poeziju
uzimali kao izvor leksičkog uzora i tematske inspiracije, u taj odnos unosili elemente koji
odstupaju od radikalno negativne slike vekovnog srpskog/hrišćanskog neprijatelja: već u
spevu Serbianka (Leipzig 1826) koji veliča Karađorđa i Prvi srpski ustanak, Sima Milutinović
Sarajlija pripisuje i Muratu, sultanu kojega je na Kosovu polju navodno ubio Miloš Obilić,
plemenite, viteške crte: smrtno pogođen mačem Obilićevim „Murat se obraća turskim
ratnicima rečima punim plemenitosti. On poštuje hrabrog viteza Miloša Obilića od čije je ruke
pao“ (Popović 1985: 186). I za Njegoša je jedan od važnih osnova i uzora usmena epska
pesma. Ali se baš u obradi teme „istrage poturica“10može uočiti njegovo Naveli smo da je u
deceniji koja je prethodila radu na spevu Gorski vijenac ova tema bila poznata, kako u obradi
usmenog, tako i u obradi pojedinačnog pesnika i u to doba, a ni dugo posle toga, ona nije
izazivala podozrenje, nije posmatrana očima humaniste i modernog čoveka, nego verskog
ratnika. U usmenoj epskoj tradiciji, koja je tada, zahvaljujući folkloristi i velikom reformatoru
Vuku Stefanoviću Karadžiću bila postavljena kao veliki uzor i praktični kanon srpske
književnosti, odnos prema „turčinu“ (bilo da je on to etnički ili samo verski) pretvoren je u
apsolutno negativan mit: „turčin je prikazan kao aždaja, demon, tama, zmija, kuga“ (Popović
1985: 154). Slika poturica i pravih Turaka koju u Njegoševom spevu iščitavamo iz reči koje
izgovaraju Crnogorci, njihove vojvode i serdari, drastično je negativna, ali se od takve slike
distancira vladika Danilo. Vladikina distanca u odnosu na krajnje aktivistički, borbeni odnos
plemenskih poglavara i starešina može se posmatrati kao deo njegovog književnog karakera:
on je obrazovaniji i oseća veću odgovornost pred ljudima kao pojedincima, on zna da je ideja
slobode vredna žrtvovanja, ali pokušava da umanji žrtve, da problem reši dijalogom, a ne
odmah oružjem.

10
Zanimljivo je da se u literaturi o Njegošu retko spominje reč „istrebljenje“ poturica; češće, mnogo češće
govori se o „istrazi“ poturica, što je dakako jedan vid ublažavanja učinjenog bratoubilačkog zločina.
Literatura

Ćorović Vladimir 2013: Istorija srpskog naroda. Beograd.

Mitrović Marija 2013: O ne slaganju dvije vjere.