468 DE KETZERTIJD
Het Pantheon der historie heeft niet veel voorbeelden van een zo schone
vereniging van menselijke ootmoed met verheven vorstelijkheid. In de
beste betekenis des woords kan men Marcus Aurelius de heilige van het
heidendom noemell. Maar dan een heilige die zich niet alleen in zijn
betere ik verdiepte maar ook rnannelijk zijn plicht deed in deze boze
wereld.
Getrouwer dan wie ook sinds de dagen van Socrates en Plato heeft Mar-
cus Aurelius, in edele wedijver met Epictetus, in zijn leven de hoogste
idealen van de Oudheid gevolgd. Daarorn is het de tragiek van de histo-
rie, dat met hem het oplossingsproces van de antieke cultuur begint. Het
einde is gekomen van een reeks machthebbers, \ilaarvan de historie het
evenbeeld niet kan aanwijzen, het einde ook van de 200-jarige vredes-
periode, die met de troonsbestijging van Augustus begon. De Marco-
mannenoorlogen vormen het voorspel van steeds krachtiger aanvallen
op de grenzen van het rijk. Ze zouden culmineren in de grote Germaan-
se volksverhuizing.
Een nieuwe aera in de geschiedenis der mensheid gaat aanvangen. Na
de tijd van Marcus Aurelius is, zoals een modern Frans historicus het
heeft uitgedrukt, het keizerschap een voorbereiding tot de Middel-
eeuwen.
LUCIANUS, DE LAATSTE GROTE SCHRIJVER
VAN DE OUDHEID
Lucianus werd geboren omstreeks het jaar 125 enbegon zijnloopbaan
als rhetor. Als zodanig trad hij op in bijna alle landen van het Romeinse
rijk en had grote roem geoogst. Maar de rhetoriek was voor hem eigen-
lijk slechts een middel van bestaan. Toen hij een vermogen bijeen had
gespaard, dat groot genoeg was om ervan te kunnen leven, vestigde hij
zich, in Athene,'de literaire hoofdstad van de wereld, en legde zich toe
op het schrijven van dialogen die zijn naam onsterfelijk maakten. Hij
\ryas toen veertig yaar oud.
Als zijn voorbeeld koos hij de Platonische dialoog, maar diepzinnig
filosofisch onderzoek lag Lucianus niet - hij gebruikte de dialoog alleen
voor humoristische spot, bij voorkeur in parodiërende stijl. Vooral tegen
de gangbare voorstellingen van de godenwereld keerde hij zich. Logische
zwakheden in deze voorstellingen \ryaren reeds een kleine zevenhonderd
jaar eerder door Xenophanes en Heraclitus belachelijk gemaakt en
daarna had Aristophanes er op het toneel de spot mee gedreven. Lucia-
nus gaat verder. Zeus is voor hem een bluffende Don Juan, Mercurius
niet meer dan een dief, Bacchus een onverbeterXijke dronkaard, die
reeds in de morgenuren naar wijn ruikt, en Hephaestus een allesbehalve
benijdens\ryaardige figuur. \Vel heeft hij een knappe wouw, maaÍ ze
bedriegt hem met Ares en 'hoe kan een arme beroete smid tegen zo'n
vlotte knaap op, en dan bovendien nog een militair?'
Een nog rijkere beeldengalerij had Lucianus ter beschikking in alle
DE CONTOI]REN VAN EEN NIEUW TIJDPERK 469
Egyptische, Syrische en andere oosterse goden en demonen, die in de
keizertijd er aanspraak op maakten de rantsoenen nectar en ambrozijn
van de oude Olympische goden te delen. Kan men het Zeus kwalijk
nemen, dat hij met gemengde gevoelens Anubis met het hondegezicht
of de stier uit Memphis de verheven Olympische vergadering ziet bin-
nendringen?
Gesprekken ín de onderwereld
Een bitterder, donkerder klank kijgt Lucianus' satire als hij ons naar
de onderwereld voert. Hieraan heeft hij zijn beroemdste dialogenserie
'Gesprekken tussen de doden' gewijd. Daarin trilt een diep gevoel voor
de leegte van dit alles. Een van de beste van deze dialogen schildert een
vaart met Charons boot over de Styx, de zwarte doodsrivier en begint
aldus 1) :
Charon: Geloof maar, dat het hier niet zo gemakkelijk gaat. De boot
is klein, zoals u ziet, en moeitijk bestuurbaar; ze lekt ook hier en daar.
Als ze gaat slingeren slaat ze om. En toch komen jullie hier met hele
troepen tegelijk en met van alles en nog wat bij je. Als dat werkelijk
allemaal mee moet, zullen jullie er nog spijt van krijgen, vooral degenen
die niet zwemmen kunnen. Hier zit er niets anders op dan al het on-
nodige op het strand te laten staan en naakt aan boord te kornen.
Hermes gaat bij de steiger staan om toe te zien, dat de passagiers alles
achterlaten wat ze naaÍ de overkant hadden willen meeslepen: schoon-
heid, eer, rijkdorn enzovoort. Een paar van de schimmen heeft hij reeds
bevrijd van alle overbodige bagage. Dan komt er een derde aan, die hij
vraagt: 'FIé, jij daar met de purpermantel en de kroon, hoe heet je?'
Lompichos: Lampichos, tiran van Gela.
Hermes: Maar mijn beste Lampichos, waarom ben je met zoveel spul-
len hier gekomen?
Larnpichos: Maar Hermes, had ik dan als tiran naakt moeten komen?
Hermes: Als tiran allerminst, maar als dode zeeÍ zeker. Leg die boel
dus af.
Lampichos: Goed - daar ligt dan mijn rijkdom.
Hermes.: En gooi nu ook die opgeblazenheid weg en die eigendunk,
Lampichos ! Die zouden de veerboot maar belasten als ze mee aan
boord gingen.
Lampichos: Maar laat mij tenminste mijn diadeem behouden en rnijn
mantel.
Hermes: Geen sprake van - weg er mee.
Lampichos: Goed dan. Nog iets? Ie ziet, ik heb alles laten schieten.
Hermes: Toch wel - je bruutheid en je onverstand en je overmoed en ie
opvliegendheid - weg daar mee.
Lampichos: Nou, kijk dan - ik ben naakt.
Hermes: Stap dan in! - Maar jij, dikzak met al ie vlees, wie ben iij?
1) Vert. Mr. E. Straat.
470 DE KEIZERTIJD

Dsmasíus: Damasius, de.atleet !

Hermes: Jawetr , dat zie ik.Ik ken je - ik heb je vele malen in de arena
gezien.
Damasius: Dat zal wel, F{ermes. Neem me mee, want ik ben naakt.
Hermes: Naakt? Met zoveel vlees aan je? Trek dat dus uit, anders zou
het bootjezinken als je er maar met éênbeen instapte. En gooi ook die
kransen en die prijzen weg !
Damasius: Goed dan. Kijk, nou ben ik spiernaakt, en weeg net zoveel
als de andere doden.
Hermes: Het is een stuk beter, zo licht te zijn Stap maar in. En jij,
Kraton, leg je rijkdorn af, en je verfijndheid en ie weelderigheid, en
neem niet je doodskleed mee, ook niet het aanzien van ie voorouders.
Laat hier je adel achter en je roem en wat je stad allemaal van ie ver-
kondigd heeft, en de inscripties van je standbeelden, eo houd ie mond
over dat grafmonument dat ze voor je hebben opgericht. Dat is ook als
herinnering maar ballast.
Kraton: Leuk vind ik het niet, maar weg daarmee - wat kan ik er aan
doen?
Hermes: FIee, hee, wat doe jij daar,in dat harnas? Wat wil je daarmee?
En wat moet die trofee?
Stratiotes: Maar Hermes I Ik heb een overwinning behaald, ik kreeg de
prijs der dapperheid, êr mijn stad heeft mij daarom geëerd !
Hermes: Laat die trofee maar boven de aarde. In de Hades heerst vrede
en heeft niemand wapens nodig. . .

ln zrln oude dagen kreeg Lucianus door bemiddeling van een machtige
beschermer een lucratieve betrekking in Egypte; omstreeks de eeuw-
wisseling 200 n. Chr. stierf hij als een welgesteld man. Hij liet de naam
na van de geestigste schrijver te zijn uit de keizertijd. Niemand heeft
onbarmhartiger dan hij de innerlijke leegheid bloot gelegd, die zich
verborg achter het vaak fraaie oppervlak van zíin tijd, vooral in de
rhetoriek en de sofistiek en in een godengeloof, dat zich zelf had over-
leefd en \ilas geworden tot een inhoudloos ceremonieel en bijgeloof.
In feite heeft iucianus door zijn godendialogen de antieke mythologie
fle doodsteek gegeven. De eerste slagen waren haar al veel eerder toege-
bracht. 'Dat er een schimmenrijk is onder de aarde en een Stygisch moe-
ras met padden er in, dat de doden in een boot oversteken, dat geloven
tegenwoordig niet eens de kinderen meer,' zegt reeds fuvenalis. Maar er
\ryas een massa ander bijgeloof voor in de plaats gekomen, onder andere
in wonderdoeners. Tegen dat alles trok Lucianus te velde met de wape-
nen van het'gezonde verstand.'. Het arsenaal van de wetenschap stond
hern niet ten dienste; daarvoor was zijn kennis te oppervlakkig.
Van Lucianus is gezegd, dat hij de 'laatste schrijver \ryas die de helder-
heid van gedachten en het esprit van de Oudheid bezat. Om hem heen
beginnen reeds de nevels van de Middeleeuwen op te stijgen, die kort
daarna de wereld overschaduwen zouden.'