अव्यक्त वाणी 1985

DeJ³ekeÌle JeeCeer ö 1985
peveJejer 1985 mes efomecyej 1985 lekeÀ

keÀer JeeefCe³eeW keÀe mebień
He´peeefHelee ye´ïeekegÀceejer F&MJejer³e efJeMJe efJeÐeeue³e

cegK³eeue³e ë HeeC[Je YeJeve, Deeyet HeJe&le (jepe.)
DeJ³ekeÌle efMeJeyeeyee Deewj ye´ïeeyeeyee ves
ye´ïeekegÀceejer Ëo³eceesefnveer peer kesÀ ceeO³ece mes
ye´ïee-JelmeeW kesÀ meccegKe pees keÀu³eeCekeÀejer
ceneJeekeÌ³e G®®eejCe efkeÀ³es,
³en HegmlekeÀ GvekeÀe mebkeÀueve nw~
He´keÀeMekeÀ ë
meeefnl³e efJeYeeie
He´peeefHelee ye´ïeekegÀceejer F&MJejer³e efJeMJe efJeÐeeue³e
19/17, MeefkeÌle veiej, efouueer - 110 007
7142877, 7142912
HegmlekeÀ efceueves keÀe Helee ë

meeefnl³e efJeYeeie,
HeeC[Je YeJeve,
Deeyet HeJe&leö307 501 (jepemLeeve)
cegêkeÀ ë
DeescedMeeefvle He´sme,
MeeefvleJeve, Deeyet jes[ (jepemLeeve)
28124, 28125, 28126
© Copyright : Brahma Kumaris Ishwariya Vishwa Vidyalaya, Mount Abu, (Raj)

No part of this book may be printed without the permission of the publisher.
Jejod JeeefCe³ee@B
HetJe& Je<eeX keÀer YeeBefle Fme Je<e& keÀer DeJ³ekeÌle JeeefCe³eeB Yeer %eeve,
³eesie, OeejCee Deewj mesJee kesÀ Deveefievele SJeb Deveceesue jnm³eeW ªHeer
jlveeW keÀer Keeve nQ~ ³eÐeefHe FveceW kegÀí Ssmes efJe<e³eeW Hej Yeer He´keÀeMe
[euee ie³ee nw efpevekeÀer ®e®ee& Henues Yeer DeJ³ekeÌle JeeefCe³eeW ceW nes ®egkeÀer
nw lees Yeer Fve He´®egj cee$ee ceW veF& He´sjCeeSB, ve³es ¢ef<ìkeÀesCe Deewj ve³es
%eeve-efyevog GHeueyOe nesles nQ~ efJe<e³e Jener nesves Hej Yeer FveceW OeejCee-
mecyevOeer efveoxMe Yeer peerJeve ceW lee]peieer ueeves Jeeues Deewj Gmes ve³ee
yeveeves Jeeues nQ~ GoenjCe kesÀ leewj Hej (1) nesueer, (2) cee³eepeerle
Deewj He´ke=Àeflepeerle yeveves keÀer efJeefOe, (3) J³eLe& keÀes meceeHle keÀj meceLe&
yeveves kesÀ meeOeve, (4) mebiece³egieer peerJeve Decetu³e kewÀmes nw? ö ³es
leLee Dev³e kegÀí efJe<e³e Ssmes nQ efpeve Hej Henues Yeer nceW F&MJejer³e
ceneJeekeÌ³e megveves Deewj Heæ{ves keÀes efceues nQ, Hejvleg Deye Fve efJe<e³eeW
Hej pees DeJ³ekeÌle JeeefCe³eeB ³eneB mebieńerle keÀer ieF& nQ, GvekeÀes Heæ{ves
mes DeeHekeÀes ³en DevegYeJe nesiee efkeÀ Deye Fme Hej pees kegÀí keÀne ie³ee
nw, Jen efkeÀmeer-ve-efkeÀmeer lejn veJeerve Deewj HeÝeeJeMeeueer ner nw~
HejceefHelee Hejceelcee keÀer ³ener lees efJeMes<elee nw efkeÀ Jes efkeÀmeer SkeÀ
efJe<e³e Hej Yeer nj yeej lel#eCe ner ve³es, G®®e Deewj He´sjCeeoe³ekeÀ
ceneJeekeÌ³e G®®eejCe keÀjles nQ~
`keÀece' Hej efJepe³e HeéHle keÀjves keÀer ³egefkeÌle³eeW keÀe %eeve lees Fme
F&MJejer³e efJeMJe efJeÐeeue³e ceW HeéjcYe mes ner efo³ee peelee jne nw~
Hejvleg nj yeej Gvemes mecyeefvOele JeeefCe³eeW ceW SkeÀ ve³ee ef®evleve,
ve³ee GodyeesOeve Deewj veF& ³egefkeÌle GHeueyOe nesleer jner nw~ Fme Hej Yeer
pees JeeCeer mebień Fme mece³e HeeþkeÀeW kesÀ neLe ceW nw, GmeceW SkeÀ JeeCeer
ceW `keÀece' keÀer pees HeefjYee<ee, J³eeK³ee Deewj Gme Hej efJepe³eer nesves kesÀ
efueS pees efJeefOe-efJeOeeve mecePeeS Deewj megPeeS ieS nQ, Jes Deelcee keÀes
HeefJe$elee keÀer HejekeÀe<þe Hej ues peeves Jeeues Deewj DevegHece ner nQ~
Fmeer He´keÀej, mele³egie DeLeJee mJeie& ³egie Hej Yeer He´keÀeMe lees Henues
Yeer keÀF& JeeefCe³eeW ceW [euee pee ®egkeÀe nw Hejvleg Fme Je<e& keÀer kegÀí
JeeefCe³eeW ceW GmekeÀe efJemle=le SJeb veJeerve JeCe&ve nw~
ve³es He´keÀej kesÀ cenÊJe-oMe&ve
ve kesÀJeue kegÀí efJe<e³eeW Hej %eeve-efyevog ve³es efceues nQ yeefukeÀ kegÀí
efoJ³e iegCeeW, veweflekeÀ cetu³eeW DeLeJee OeejCeeDeeW kesÀ ve³es lejerkesÀ mes
cenÊJe oMee&³ee ie³ee nw~ GvekeÀes megveves DeLeJee Heæ{ves mes GvekeÀes
J³eeJeneefjkeÀ peerJeve ceW OeejCe keÀjves kesÀ Heéfle efJeMes<e O³eeve peelee nw
keÌ³eeWefkeÀ Fve JeeefCe³eeW ceW GvekeÀer OeejCee Hej ve³es lejerkesÀ mes yeue
(New Emphasis) [euee ie³ee nw~ GoenjCe kesÀ leewj Hej SkeÀ JeeCeer
ceW keÀne ie³ee nw efkeÀ men³eesieer ner ³eesieer nQ~ otmejer SkeÀ JeeCeer ceW
F&MJejer³e mvesn kesÀ cenÊJe keÀes oMee&les ngS ³en mecePee³ee ie³ee nw efkeÀ
(F&MJejer³e) ceesnyyele keÀjves Jeeues keÀes cesnvele keÀce keÀjveer Heæ[leer
nw~ Fme He´keÀej ceesnyyele Deewj cesnvele kesÀ yeejs ceW yeleekeÀj F&MJejer³e
mvesn, pees eflejesYeeefJele (Merged) nw keÀes DeeefJeYee&efJele (Emerge)
keÀjves keÀer meyeue He´sjCee oer ieF& nw~ Fmeer He´keÀej mel³elee keÀer MeefkeÌle
Deewj Meerleuelee keÀer MeefkeÌle keÀe Yeer yengle ceveesjce jerefle mes cenÊJe
mecePee³ee ie³ee nw~ FvekeÀes Heæ{ves mes Deepe kesÀ otef<ele JeeleeJejCe ceW
otmejs keÀer keÀefce³eeW keÀes ve osKe, mJe³eb ceW Fve iegCeeW keÀes OeejCe keÀjves
kesÀ efueS ceve menpe ner Deewj mJeleë lew³eej nes peelee nw~
meeOeve Deewj efmeef× ö oesveeW Hej He´keÀeMe
Fve JeeefCe³eeW ceW efoJ³e iegCeeW keÀes OeejCe keÀjves keÀe kesÀJeue cenÊJe
veneR oMee&³ee ngDee Je GvekeÀes OeejCe keÀjves mes HeéHle nesves Jeeueer
efmeef× ner keÀe kesÀJeue JeCe&ve veneR efkeÀ³ee ngDee yeefukeÀ GvnW OeejCe
keÀjves DeLeJee Gve efmeef×³eeW keÀes HeéHle keÀjves kesÀ menpe meeOeve Hej
Yeer He´keÀeMe [euee ie³ee nw~ GoenjCe kesÀ leewj Hej kesÀJeue ³ener veneR
keÀne ie³ee efkeÀ nceejs mebkeÀuHe Ssmes ¢æ{, Meg× Deewj yeueJeeve neW efkeÀ
Jes me]HeÀue neW Deewj Gve Üeje efJeMes<e mesJee nes yeefukeÀ Gve mebkeÀuHeeW
keÀes me]HeÀue keÀjves keÀer efJeefOe keÀe Yeer FveceW GuuesKe nw~ Fmeer He´keÀej
MegYe-ef®evlekeÀ kewÀmes yeveW ö FmekeÀer efJeefOe keÀe mHe<ì JeCe&ve nw~
DeO³eelce keÀer G®®elece keÀesefì Hej ues peeves Jeeues ceneJeekeÌ³e
Fve DeJ³ekeÌle JeeefCe³eeW ceW `cevemee mesJee' pewmes met#ce efJe<e³eeW Hej
Yeer mHe<ì ªHe mes mecePee³ee ie³ee nw~ nceeje ceve Deewj nceejs mebkeÀuHe
Ssmes Meg×, HeefJe$e Deewj ³eesie³egkeÌle nes pee³eW efkeÀ nce otj yewþs ngS Yeer
DeelceeDeeW keÀes Meeefvle Deewj Meerleuelee osves keÀer mesJee keÀj mekeWÀ ö
Fmemes yeæ{keÀj Deewj keÌ³ee efmeef× nes mekeÀleer nw? DeeOegefvekeÀ efJe%eeve
keÀer jepe³eesie ªHeer efJe%eeve kesÀ meeLe leguevee keÀjles ngS jepe³eesie kesÀ
Fme He#e Hej pees He´keÀeMe [euee ie³ee ns, Jen yengle ner GlmeenJeOe&keÀ
Deewj He´sjCeeHeó nw Deewj cenevelee kesÀ efMeKej Hej ues peeves Jeeuee nw~
³es JeeefCe³eeB ö Deelcee kesÀ efueS SkeÀ He´keÀej keÀe ceepetve
meb#esHe ceW nce ³en keÀnWies efkeÀ Fve JeeefCe³eeW ceW Deelcee kesÀ yengcegKeer
efJekeÀeme kesÀ efueS He´®egj meeceieér nw~ FveceW efJeMes<e DeelceeDeeW kesÀ keÀÊe&J³eeW
keÀe Yeer JeCe&ve nw Deewj HejceefHelee Hejceelcee mes HeéHle nesves Jeeues
pevceefme× DeefOekeÀej keÀe Yeer~ FveceW ve³es Je<e& Hej ve³ee mebkeÀuHe uesves
keÀer Yeer yeele nw Deewj Hegjeves mebmkeÀej keÀes Devle keÀjves keÀer Yeer ®e®ee&
keÀer ieF& nw~ FveceW efoJ³e pevce kesÀ efieHeÌì (Gift) kesÀ ªHe ceW efoJ³e ves$e
HeéHle keÀjves keÀer Yeer mecceefle nw Deewj efoJ³e yegef× keÀer HeéefHle Hej Yeer
SkeÀ efJemle=le ®e®ee& keÀer ieF& nw~ iees³ee ³es JeeefCe³eeB Deelcee kesÀ efueS
MeefkeÌleHeó, mJeemL³eHeó, He´keÀeMeHeó, MeeefvleHeó, DeevevoHeó Deewj
meJe& ueeYeHeó Jejoeve keÀer lejn nQ efpevnW yeej-yeej Heæ{ves keÀes ceve
keÀjlee nw~
öye´.kegÀ. peieoerMe®evê nmeerpee
Dece=le-met®eer
2.1.85 meJeexÊece mvesn, mecyevOe Deewj mesJee ................. 9
7.1.85 ve³es Je<e& keÀe efJeMes<e mebkeÀuHe ....................... 1 3
9.1.85 Þes<þ Yeei³eJeeve DeelceeDeeW keÀer
ªneveer Heme&veweuf eìer ................................ 1 9
14.1.85 MegYeef®evlekeÀ yeveves keÀe DeeOeej
mJeef®evleve Deewj MegYeef®evleve ....................... 2 5
16.1.85 Yeei³eJeeve ³egie ceW YeieJeeve Üeje
Jemex Deewj JejoeveeW keÀer HeéefHle ...................... 2 9
18.1.85 mce=efle efoJeme Hej DeJ³ekeÌle yeeHeoeoe kesÀ
Deveceesue ceneJeekeÌ³e ............................... 3 5
21.1.85 F&MJejer³e pevce efove keÀer ieesu[ve efie]HeÌì ö
`èfoJ³e yegef×'' .................................. 40
23.1.85 efoJ³e pevce keÀer efie]HeÌì ö `èfoJ³e ves$e'' ........... 44
28.1.85 efJeMJe mesJeeOeejer keÀe menpe meeOeve ö cebmee mesJee.... 4 8
30.1.85 cee³eepeerle Deewj He´ke=Àefle peerle ner
mJejep³e-DeefOekeÀejer ................................ 5 1
16.2.85 efMeJe yeeHe keÀer DeJelejCe pe³eefvle mees DeJeleefjle ngS
`DeJeleej' ye®®eeW keÀer pe³eefvle keÀer cegyeejkeÀ .......... 5 8
18.2.85 mebiece³egie ö leve-ceve-Oeve Deewj mece³e
me]HeÀue keÀjves keÀe ³egie ............................. 64
21.2.85 Meerleuelee keÀer MeefkeÌle ............................. 72
24.2.85 mebiece³egie ö meJe&Þes<þ HeéefHle³eeW keÀe ³egie ........... 7 9
27.2.85 efMeJe MeefkeÌle leLee HeeC[Je mesvee keÀer efJeMes<eleeSB ..... 8 3
2.3.85 Jele&ceeve F&MJejer³e pevce ö Decetu³e pevce ........... 9 0
6.3.85 `nesueer' keÀe ªneveer jnm³e ........................ 9 5
9.3.85 ieesu[ve pegyeueer Üeje ieesu[ve Spe kesÀ
Deeieceve keÀer met®evee............................... 1 0 2
12.3.85 mel³elee keÀer MeefkeÌle ............................... 1 0 6
15.3.85 cesnvele mes ítìves keÀe menpe meeOeve ö
efvejekeÀejer mJeªHe keÀer efmLeefle ...................... 1 1 2
18.3.85 mevleg<ìlee ........................................ 1 2 0
21.3.85 mJeoMe&ve ®eke´À mes efJepe³e ®eke´À keÀer HeéefHle........... 1 2 7
24.3.85 Deye veneR lees keÀye veneR ........................... 1 3 4
27.3.85 keÀcee&leerle DeJemLee ................................ 1 4 1
30.3.85 leerve-leerve yeeleeW keÀe Heeþ .......................... 1 4 8
11.4.85 cegK³e YeeF&-yenveeW keÀer ceerefìbie ceW
DeJ³ekeÌle yeeHeoeoe kesÀ ceOegj ceneJeekeÌ³e ............. 1 5 9
2.9.85 oeoer peer keÀes efJeosMe ³ee$ee Hej peeves keÀer ígùer osles mece³e
DeJ³ekeÌle yeeHeoeoe kesÀ ceneJeekeÌ³e .................. 1 6 6
11.11.85 òerHeceeuee' ö meceerHelee, mecHevvelee
Deewj mecHetCe&lee keÀe ³eeoieej ....................... 1 7 1
13.11.85 mebkeÀuHe, mebmkeÀej, mecyevOe, yeesue Deewj
keÀce& ceW veJeervelee ueeDees ........................... 1 7 7
18.11.85 YeieJeeve kesÀ Yeei³eJeeve ye®®eeW kesÀ ue#eCe .......... 1 8 3
20.11.85 yeéïeCeeW keÀe mebiece³egieer v³eeje-H³eeje
Deewj Þes<þ mebmeej............................... 1 8 7
25.11.85 efveM®e³e yegef× efJepe³eer jlve keÀer efveMeeefve³eeB ........ 1 9 1
27.11.85 Hegjevee mebmeej Deewj Hegjevee mebmkeÀej
Yegueeves keÀe GHee³e .............................. 1 9 7
2.12.85 yevOeveeW mes cegkeÌle keÀer ³egefkeÌle ö ªneveer MeefkeÌle ... 203
4.12.85 mebkeÀuHe keÀer Yee<ee ö meJe&Þes<þ Yee<ee ............ 209
9.12.85 yeeuekeÀ mees ceeefuekeÀ ............................. 2 1 3
11.12.85 me®®es mesJeeOeejer keÀer efveMeeveer ..................... 2 1 6
14.12.85 ceOegyeve efveJeeefme³eeW kesÀ meeLe
DeJ³ekeÌle yeeHeoeoe keÀer cegueekeÀele ................ 220
16.12.85 jeFìnwC[ kewÀmes yeveW? ...........................
19.12.85 ]HeÀeuees ]HeÀeoj................................... 228
23.12.85 keÀecepeerle ö meJe& no keÀer
keÀeceveeDeeW mes Hejs............................... 2 3 1
25.12.85 yeæ[s efove Hej DeJ³ekeÌle yeeHeoeoe
kesÀ ceneJeekeÌ³e .................................. 2 3 5
30.12.85 efJeMeeue yegef× keÀer efveMeeefve³eeB .................... 239
⎯ ⎯ ⎯
2.1.85
meJeexÊece mvesn, mecyevOe

Deewj mesJee
meJe& mvesner, meJe&MeefkeÌleJeeve efMeJeyeeyee yeesues õ
``Deepe yeeheoeoe meYeer ye®®eeW keÀer mvesn Yejer meewieeleW osKe jns Les~ nj SkeÀ ye®®es
keÀer mvesn mechevve ³eeo meewieele efYevve-efYevve ÒekeÀej keÀer Leer~ SkeÀ yeeheoeoe keÀes, DeveskeÀ
ye®®eeW keÀer meewieeleW DeveskeÀ mebK³ee ceW efceueeR~ Ssmeer meewieeleW Deewj Fleveer meewieeleW efJeée
ceW efkeÀmeer keÀes Yeer efceue veneR mekeÀleer~ ³en Leer efoue keÀer meewieeleW efoueejece keÀes! Deewj
meYeer ceveg<³e Deelcee³eW mLetue meewieele osles nQ~ uesefkeÀve mebiece³egie ceW ³en efJeef®e$e yeehe
Deewj efJeef®e$e meewieeleW nQ~ lees yeeheoeoe meYeer kesÀ mvesn keÀer meewieele osKe ne|<ele nes jns
Les~ Ssmee keÀesF& Yeer ye®®ee veneR Lee ö efpemekeÀer meewieele veneR hengB®eer nes~ efYevve-efYevve
cetu³e keÀer ]peªj LeeR~ efkeÀmekeÀer ]p³eeoe cetu³e keÀer Leer~ efkeÀmeer keÀer keÀce~ efpelevee Deìtì
Deewj meJe& mecyevOe keÀe mvesn Lee Gleves Jewu³eg keÀer meewieele Leer~ vecyejJeej mvesn Deewj
mecyevOe kesÀ DeeOeej mes efoue keÀer meewieele Leer~ oesveeW ner yeehe meewieeleeW ceW mes vecyejJeej
cetu³eJeeve keÀer ceeuee yevee jns Les, Deewj ceeuee keÀes osKe ®eskeÀ keÀj jns Les efkeÀ cetu³e
keÀe Devlej efJeMes<e efkeÀme yeele mes nw~ lees keÌ³ee osKee? mvesn meYeer keÀe nw, mecyevOe Yeer
meYeer keÀe nw, mesJee Yeer meYeer keÀer nw uesefkeÀve mvesn ceW Deeefo mes Deye lekeÀ mebkeÀuhe Üeje
Jee mJehve ceW Yeer Deewj keÀesF& J³eefkeÌle ³ee JewYeJe keÀer lejHeÀ yegef× DeekeÀe|<ele veneR ngF&
nes~ SkeÀ yeehe kesÀ SkeÀ jme Deìtì mvesn ceW meoe mecee³es ngS neW~ meoe mvesn kesÀ
DevegYeJeeW kesÀ meeiej ceW Ssmee mecee³ee ngDee nes pees efmeJeeS Gme mebmeej kesÀ Deewj keÀesF&
J³eefkeÌle Jee Jemleg efoKeeF& ve os~ yesno kesÀ mvesn keÀe DeekeÀeMe Deewj yesno kesÀ DevegYeJeeW
keÀe meeiej~ Fme DeekeÀeMe Deewj meeiej kesÀ efmeJeeS Deewj keÀesF& DeekeÀ<e&Ce ve nes ~ Ssmes
Deìtì mvesn keÀer meewieele vecyejJeej Jewu³egSyeue Leer~ efpeleves Je<e& yeerles nQ Gleves Je<eeX
kesÀ mvesn keÀer Jewu³eg DeeìescesefìkeÀ pecee nesleer jnleer nw Deewj Gleveer Jewu³eg keÀer meewieele
yeeheoeoe kesÀ meeceves Òel³e#e ngF&~ leerveeW yeeleeW keÀer efJeMes<elee meYeer keÀer osKeerö
1. mvesn Deìtì nw ö efoue keÀe mvesn nw Jee mece³e ÒeceeCe DeeJeM³ekeÀlee kesÀ keÀejCe,
Deheves celeueye keÀes efme× keÀjves kesÀ keÀejCe nw ö Ssmee mvesn lees veneR nw? 2. meoe
mvesn mJeªhe Fcepe& ªhe ceW nw Jee mece³e hej Fcepe& neslee, yeekeÀer mece³e cepe& jnlee
nw? 3. efoue KegMe keÀjves keÀe mvesn nw Jee ef]peiejer efoue keÀe mvesn nw? lees mvesn ceW
10 DeJ³ekeÌle JeeCeer 1985
³en meye yeeleW ®eskeÀ keÀer~

2. mecyevOe ceW ö henueer yeele meJe& mecyevOe nw Jee keÀesF&-keÀesF& efJeMes<e mecyevOe
nw? SkeÀ Yeer mecyevOe keÀer DevegYetefle Deiej keÀce nw lees mechevvelee ceW keÀceer nw Deewj
mece³e Òeefle mece³e Jen jne ngDee SkeÀ mecyevOe Yeer Deheveer lejHeÀ DeekeÀe|<ele keÀj ueslee
nw~ pewmes yeehe efMe#ekeÀ meleieg© ³en efJeMes<e mecyevOe lees peesæ[ efue³ee uesefkeÀve íesìe mee
mecyevOe hees$ee Oees$ee Yeer veneR yevee³ee lees Jen Yeer mecyevOe Deheves lejHeÀ KeeR®e uesiee~
lees mecyevOe ceW meJe& mecyevOe nw?
otmejer yeele ö yeehe mes nj mecyevOe 100 ÒeefleMele nw Jee keÀesF& mecyevOe 100
ÒeefleMele nw, keÀesF& 50 ÒeefleMele nw Jee vecyejJeej nQ? hejmesvìspe ceW Yeer HegÀue nw Jee
Leesæ[e DeueewefkeÀkeÀ Leesæ[e ueewefkeÀkeÀ, oesveeW ceW hejmesvìspe ceW yeebìe ngDee nw?
leermeje ö meJe& mecyevOe keÀer DevegYetefle keÀe ªneveer jme meoe DevegYeJe keÀjles Jee
peye DeeJeM³ekeÀlee nesleer nw leye DevegYeJe keÀjles? meoe meJe& mecyevOeeW keÀe jme uesves
Jeeues nQ Jee keÀYeer-keÀYeer?
3. mesJee ceW ö mesJee ceW efJeMes<e keÌ³ee ®eskeÀ efkeÀ³ee nesiee? henueer yeele ö pees
ceesìs ªhe ceW ®eseEkeÀie nw ö ceve JeeCeer keÀce& Jee leve-ceve-Oeve meye ÒekeÀej keÀer mesJee keÀe
Keelee pecee nw? otmejer yeele ö leve-ceve-Oeve, ceve-JeeCeer-keÀce& Fve 6 yeeleeW ceW
efpelevee keÀj mekeÀles nQ Glevee efkeÀ³ee nw Jee efpelevee keÀj mekeÀles nQ, Glevee ve keÀj ³eLee
MeefkeÌle efmLeefle kesÀ ÒeceeCe efkeÀ³ee nw? Deepe efmLeefle yengle De®íer nw lees mesJee keÀer
hejmesvìspe Yeer De®íer, keÀue keÀejCe DekeÀejCe efmLeefle keÀcepeesj nw lees mesJee keÀer
hejmesvìspe Yeer keÀcepeesj jner nw~ efpelevee Deewj Glevee veneR ngDee~ Fme keÀejCe ³eLee
MeefkeÌle vecyejJeej yeve peeles nQ~
leermejer yeele ö pees yeeheoeoe Üeje %eeve keÀe Ke]peevee, MeefkeÌle³eeW keÀe Ke]peevee,
iegCeeW keÀe Ke]peevee, KegefMe³eeW keÀe Ke]peevee, Þesÿ mece³e keÀe Ke]peevee, Meg× mebkeÀuheeW
keÀe Ke]peevee efceuee nw, Gve meye Ke]peeveeW Üeje mesJee keÀer nw Jee keÀesF&-keÀesF& Ke]peeves
Üeje mesJee keÀer nw? Deiej SkeÀ Ke]peeves ceW Yeer mesJee keÀjves ceW keÀceer keÀer nw Jee
]HeÀje]Keefoue nes Ke]peeveeW keÀes keÀe³e& ceW veneR ueiee³ee nw, Leesæ[e yengle keÀj efue³ee DeLee&led
keÀvpetmeer keÀer lees FmekeÀe Yeer efjpeuì ceW Devlej heæ[ peelee nw!
®eewLeer yeele ö efoue mes keÀer nw Jee [d³egìer ÒeceeCe keÀer nw! mesJee keÀer meoe yenleer
iebiee nw Jee mesJee ceW keÀYeer yenvee keÀYeer ©keÀvee~ cet[ nw lees mesJee keÀer, cet[ veneR lees
DeJ³ekeÌle JeeCeer 1985 11
veneR keÀer~ Ssmes ©keÀves Jeeues leeueeye lees veneR nw~

Ssmes leerveeW yeeleeW keÀer ®eseEkeÀie ÒeceeCe njskeÀ keÀer Jewu³eg ®eskeÀ keÀer~ lees Ssmes-Ssmes
efJeefOehetJe&keÀ nj SkeÀ Deheves DeehekeÀes ®eskeÀ keÀjes~ Deewj Fme ve³es Je<e& ceW ³ener ¢æ{
mebkeÀuhe keÀjes efkeÀ keÀceer keÀes meoe kesÀ efueS meceehle keÀj mechevve yeve, vecyejJeej
cetu³eJeeve meewieele yeehe kesÀ Deeies jKeWies~ ®eskeÀ keÀjvee Deewj efHeÀj ®esvpe keÀjvee DeeJesiee
vee~ efjpeuì ÒeceeCe DeYeer efkeÀmeer ve efkeÀmeer yeele ceW cewpeeefjìer ³eLeeMeefkeÌle nw~ mechevve
MeefkeÌle mJeªhe veneR nw~ FmeefueS Deye yeerleer keÀes yeerleer keÀj Jele&ceeve Deewj YeefJe<³e ceW
mechevve, MeefkeÌleMeeueer yevees~
Deehe ueesieeW kesÀ heeme Yeer meewieeleW FkeÀùer nesleer nQ lees ®eskeÀ keÀjles nes vee ö keÀewve-
meer keÀewve-meer Jewu³egSyeue nw~ yeeheoeoe Yeer ye®®eeW keÀe ³ener Kesue keÀj jns Les~ meewieeleW
lees DeLeen LeeR~ nj SkeÀ Deheves Devegmeej De®ís les De®íe Gcebie Glmeen Yeje mebkeÀuhe,
MeefkeÌleMeeueer mebkeÀuhe yeehe kesÀ Deeies efkeÀ³ee nw~ Deye efmeHe&À ³eLeeMeefkeÌle kesÀ yepeeS meoe
MeefkeÌleMeeueer ö ³en heefjJele&ve keÀjvee~ mecePee~ De®íe ö
meYeer meoe kesÀ mvesner, efoue kesÀ mvesner, meJe& mecyevOeeW kesÀ mvesner, ªneveer jme kesÀ
DevegYeJeer Deelcee³eW, meJe& Ke]peeveeW Üeje MeefkeÌleMeeueer, meoe mesJeeOeejer, meJe& yeeleeW ceW
³eLeeMeefkeÌle keÀes meoe MeefkeÌleMeeueer ceW heefjJele&ve keÀjves Jeeues, efJeMes<e mvesner Deewj
meceerhe mecyevOeer DeelceeDeeW keÀes yeeheoeoe keÀe ³eeoh³eej Deewj vecemles~''
oeoer peevekeÀer peer mes ö ceOegyeve keÀe Íe=bieej ceOegyeve ceW hengb®e ie³ee~ Yeues heOeejs~
yeeheoeoe Deewj ceOegyeve keÀe efJeMes<e Íe=bieej nes, efJeMes<e Íe=bieej mes keÌ³ee neslee nw?
®ecekeÀ nes peeleer nw vee~ lees yeeheoeoe Deewj ceOegyeve efJeMes<e Íe=bieej keÀes osKe ne|<ele nes
jns nQ~ efJeMes<e mesJee ceW yeehe kesÀ mvesn Deewj mecyevOe keÀes Òel³e#e efkeÀ³ee ³en efJeMes<e
mesJee meyekesÀ efoueeW keÀes meceerhe ueeves Jeeueer nw~ efjpeuì lees meoe De®íer nw~ efHeÀj Yeer
mece³e-mece³e keÀer Deheveer efJeMes<elee keÀer efjpeuì nesleer nw lees yeehe kesÀ mvesn keÀes Deheveer
mvesner metjle mes, ve³eveeW mes Òel³e#e efkeÀ³ee ³en efJeMes<e mesJee keÀer~ megveves Jeeuee yeveevee
³en keÀesF& yeæ[er yeele veneR nw uesefkeÀve mvesner yeveevee ³en nw efJeMes<e mesJee~ pees meoe
nesleer jnsieer~ efkeÀleves helebies osKes, Mecee hej efHeÀoe nesves keÀer F®íe Jeeues efkeÀleves
hejJeeves osKes? DeYeer ve³eveeW keÀer vepej mes hejJeeveeW keÀes Mecee keÀer Deesj FMeeje keÀjves
keÀe ner efJeMes<e mece³e nw~ FMeeje efceuee Deewj ®eueles jnWies~ Gæ[les-Gæ[les hengB®e
pee³eWies~ lees ³en efJeMes<e mesJee DeeJeM³ekeÀ Yeer nw Deewj keÀer Yeer nw~ Ssmeer efjpeuì nw vee!
De®íe nw nj keÀoce ceW DeveskeÀ DeelceeDeeW keÀer mesJee meceeF& ngF& nw, efkeÀleves keÀoce
G"e³es? lees efpeleves keÀoce Gleves ner DeelceeDeeW keÀer mesJee~ De®íe ®e¬eÀ jne~ GvneW kesÀ
Yeer Gcebie Glmeen keÀer DeYeer meerpeve nw~ pees neslee nw Jen De®ís mes De®íe neslee neslee
nw~ yeeheoeoe kesÀ cegjyeer ye®®eeW kesÀ nj keÀce& keÀer jsKee mes DeveskeÀeW kesÀ keÀceeX keÀer jsKee
yeoueleer nw~ lees nj keÀce& keÀer jsKee mes DeveskeÀeW keÀer lekeÀoerj keÀer uekeÀerj KeeR®eer~ ®euevee
DeLee&led lekeÀoerj KeeR®evee~ lees peneB-peneB peeles nQ Deheves keÀceeX keÀer keÀuece mes DeveskeÀeW
keÀer lekeÀoerj keÀe keÀuece nw~ keÀuece mes uekeÀerj efKe®eWieer vee~ DeveskeÀ DeelceeDeeW kesÀ
lekeÀoerj keÀer uekeÀerjW KeeR®eles peeles~ lees keÀoce DeLee&led keÀce& ner cegjyeer ye®®eeW kesÀ
lekeÀoerj keÀer uekeÀerj KeeR®eves keÀer mesJee kesÀ efveefceÊe yeveeR~ lees DeYeer yeekeÀer ueemì
DeeJeepe nw ö ``³ener nQ, ³ener nQ'' efpemekeÀes {tB{les nQ Jes ³ener nQ~ DeYeer mees®eles nQ
ö ³en nQ Jee Jen nQ~ uesefkeÀve efme]He&À SkeÀ ner DeeJee]pe efvekeÀues ö ³ener nw~ DeYeer Jen
mece³e meceerhe Dee jne nw~ lekeÀoerj keÀer uekeÀerj uecyeer nesles-nesles ³en Yeer yegef× keÀe pees
Leesæ[e mee leeuee jne ngDee nw Jen Kegue pee³esiee~ ®eeyeer lees ueieeF& nw, Keguee Yeer nw
uesefkeÀve DeYeer Leesæ[e mee DeìkeÀe ngDee nw, Jen Yeer efove Dee pee³esiee~
De®íe ö DeesceMeeefvle~
meoe mvesn kesÀ DevegYeJeeW kesÀ

meeiej ceW Ssmee mecee³ee
ngDee nes pees efmeJeeS Gme
mebmeej kesÀ Deewj keÀesF&
J³eefkeÌle Jee Jemleg efoKeeF& ve
os~ yesno kesÀ mvesn keÀe
DeekeÀeMe Deewj yesno kesÀ
DevegYeJeeW keÀe meeiej~ Fme
DeekeÀeMe Deewj meeiej kesÀ
efmeJeeS Deewj keÀesF&
DeekeÀ<e&Ce ve nes ~
7.1.85
ve³es Je<e& keÀe efJeMes<e mebkeÀuhe

meoe oelee, Yeei³e efJeOeelee DeJ³ekeÌle yeeheoeoe yeesues õ
``Deepe efJeOeelee yeehe Deheves ceemìj efJeOeelee ye®®eeW mes efceueves Dee³es nQ~ efJeOeelee
yeehe nj ye®®es kesÀ ®eeì& keÀes osKe jns nQ~ efJeOeelee Üeje efceues ngS KepeeveeW ceW mes keÀneB
lekeÀ efJeOeelee meceeve ceemìj efJeOeelee yeves nQ? %eeve kesÀ efJeOeelee nQ? ³eeo kesÀ
MeefkeÌle³eeW kesÀ efJeOeelee nQ? mece³e ÒeceeCe DeeJeM³ekeÀlee ÒeceeCe nj MeefkeÌle kesÀ efJeOeelee
nw? iegCeeW kesÀ efJeOeelee yeves nQ? ªneveer ¢ef<ì kesÀ, ªneveer mvesn kesÀ efJeOeelee yeves nQ?
mece³e ÒeceeCe nj SkeÀ Deelcee keÀes men³eesie osves kesÀ efJeOeelee yeves nQ? efveye&ue keÀes
Deheves Þesÿ mebie kesÀ efJeOeelee, mecheke&À kesÀ efJeOeelee yeves nQ? DeÒeehle DeelceeDeeW keÀes
le=hle Deelcee yeveeves kesÀ Gcebie-Glmeen kesÀ efJeOeelee yeves nQ? ³en ®eeì& nj ceemìj
efJeOeelee keÀe osKe jns Les~
efJeOeelee DeLee&led nj mece³e, nj mebkeÀuhe Üeje osves Jeeues~ efJeOeelee DeLee&led
]HeÀje]Keefoue~ meeiej meceeve osves ceW yeæ[er efoue Jeeues~ efJeOeelee DeLee&led efmeJeeS yeehe kesÀ
Deewj efkeÀmeer Deelcee mes uesves keÀer YeeJevee jKeves Jeeues veneR~ meoe osves Jeeues~ Deiej keÀesF&
ªneveer mvesn, men³eesie osles Yeer nQ lees SkeÀ kesÀ yeoues ceW heodceiegCee osves Jeeues~ pewmes
yeehe uesles veneR, osles nQ~ Deiej keÀesF& ye®®ee Dehevee hegjevee keÀKeheve oslee Yeer nw, GmekesÀ
yeoues ceW Flevee oslee nw pees uesvee, osvee ceW yeoue peelee nw~ Ssmes ceemìj efJeOeelee
DeLee&led nj mebkeÀuhe, nj keÀoce ceW osves Jeeuee~ ceneve oelee DeLee&led efJeOeelee~ meoe osves
Jeeuee nesves keÀejCe meoe efveëmJeeLeea neWies~ mJe kesÀ mJeeLe& mes meoe v³eejs Deewj yeehe
meceeve meJe& kesÀ h³eejs neWies~ efJeOeelee Deelcee kesÀ Òeefle mJele: ner meJe& keÀe efjiee[& keÀe
efjkeÀe[& nesiee~ efJeOeelee mJele: ner meJe& keÀer vepej ceW oelee DeLee&led ceneve neWies~ Ssmes
efJeOeelee keÀneB lekeÀ yeves nQ? efJeOeelee DeLee&led jepeJebMeer~ efJeOeelee DeLee&led heeuevenej~
yeehe meceeve meoe mvesn Deewj men³eesie keÀer heeuevee osves Jeeues~ efJeOeelee DeLee&led meoe
mechevve~ lees Deheves DeehekeÀes ®eskeÀ keÀjes efkeÀ uesves Jeeues nes Jee osves Jeeues ceemìj
efJeOeelee nes?
Deye mece³e ÒeceeCe ceemìj efJeOeelee keÀe heeì& yepeevee nw~ keÌ³eeWefkeÀ mece³e keÀer
meceerhelee nw DeLee&led yeehe meceeve yevevee nw~ Deye lekeÀ Yeer Deheves Òeefle uesves keÀer YeeJevee
Jeeues neWies lees efJeOeelee keÀye yeveWies? DeYeer osvee ner uesvee nw, efpelevee oWies Glevee
mJele: ner yeæ{lee pee³esiee~ efkeÀmeer Yeer ÒekeÀej kesÀ no keÀer yeeleeW kesÀ uesJelee veneR yevees~
DeYeer lekeÀ Deheves no keÀer DeeMee³eW hetCe& keÀjves keÀer F®íe nesieer lees efJeée keÀer meJe&
DeelceeDeeW keÀer DeeMee³eW kewÀmes hetCe& keÀjWies? Leesæ[e-mee veece ®eeefnS, ceeve ®eeefnS,
efjiee[& ®eeefnS, mvesn ®eeefnS, MeefkeÌle ®eeefnS~ Deye lekeÀ mJeeLeea DeLee&led mJe kesÀ DeLe&
³en F®íe³eW jKeves Jeeues neWies lees `F®íe cee$eced DeefJeÐee' keÀer efmLeefle keÀe DevegYeJe
keÀye keÀjWies? ³en no keÀer F®íe³eW keÀYeer Yeer De®íe yeveves veneR oWieer~ ³en F®íe Yeer
je³eue efYeKeejerheve keÀe DebMe nw~ DeefOekeÀejer kesÀ heerís ³en meye yeeleW mJele: ner Deeies
Deeleer nQ~ ®eeefnS-®eeefnS keÀe ieerle veneR ieeles efceue ie³ee, yeve ie³ee, ³ener ieerle ieeles
nQ~ yesno kesÀ efJeOeelee kesÀ efueS ³en no keÀer DeeMee³eW Jee F®íe³eW mJe³eb ner hejíeF&
kesÀ meceeve heerís-heerís ®eueleer nQ~ peye ieerle ieeles nes ö `heevee Lee Jen hee
efue³ee' efHeÀj ³en no kesÀ veece, ceeve,Meeve, heeves keÀe kewÀmes jn peelee nw? veneR lees ieerle
keÀes yeoueer keÀjes~ peye 5 lelJe Yeer Deehe efJeOeelee kesÀ Deeies oemeer yeve peeles nQ, Òeke=Àefle
peerle cee³eepeerle yeve peeles nes, GmekesÀ Deeies ³en no keÀer F®íe³eW Ssmeer nQ pewmes met³e&
kesÀ Deeies oerhekeÀ~ peye met³e& yeve ie³es lees Fve oerhekeÀeW keÀer keÌ³ee DeeJeM³ekeÀlee nw?
®eeefnS keÀer le=efhle keÀe DeeOeej nw, pees ®eeefnS Jen ]p³eeoe mes ]p³eeoe osles peeDees~ ceeve
oes, uees veneR~ efjiee[& oes, efjiee[& uees veneR~ veece ®eeefnS lees yeehe kesÀ veece keÀe oeve
oes~ lees DeehekeÀe veece mJele: ner nes pee³esiee~ osvee ner uesves keÀe DeeOeej nw~ pewmes YeefkeÌle
ceeie& ceW Yeer ³en jmece ®eueer DeeF& nw, keÀesF& Yeer ®eer]pe keÀer keÀceer nesieer lees Òeeefhle kesÀ
efueS Gmeer ®eer]pe keÀe oeve keÀjeles nQ~ lees Jen osvee uesvee nes pee³esiee~ Ssmes Deehe Yeer
oelee kesÀ ye®®es osves Jeeues osJelee yeveves Jeeues nes~ Deehe meyekeÀer ceefncee osves Jeeues
osJee, Meeefvle osJee, mecheefÊe osJee, keÀne keÀjles nQ~ uesJee keÀnkeÀj ceefncee veneR keÀjles
nQ~ lees Deepe ³en ®eeì& osKe jns Les~ osJelee yeveves Jeeues efkeÀleves nQ Deewj uesJelee (uesves
Jeeues) efkeÀleves nQ~ ueewefkeÀkeÀ DeeMee³eW, F®íe³eW lees meceehle nes ieF&~ Deye DeueewefkeÀkeÀ
peerJeve keÀer yesno keÀer F®íe³eW mecePeles nQ efkeÀ ³en lees %eeve keÀer nQ vee~ ³en lees nesveer
®eeefnS vee~ uesefkeÀve keÀesF& Yeer no keÀer ®eenvee Jeeuee cee³ee keÀe meecevee veneR keÀj
mekeÀlee nw~ ceebieves mes efceueves Jeeueer ³en ®eer]pe ner veneR nw~ keÀesF& keÀes keÀnes cegPes efjiee[&
oes ³ee efjiee[& efoueeDees~ ceebieves mes efceues ³en jemlee ner jebie nw lees cebefpeue keÀneB mes
efceuesieer~ FmeefueS `ceemìj efJeOeelee' yevees~ lees mJele: ner meye DeehekeÀes osves Dee³eWies~
Meeve ceebieves Jeeues hejsMeeve nesles nQ~ FmeefueS ceemìj efJeOeelee keÀer Meeve ceW jnes~ cesje-
cesje veneR keÀjes~ meye lesje-lesje~ Deehe lesje keÀjWies lees meye keÀnWies lesje-lesje~ cesje-cesje
keÀnves mes pees Deelee nw Jen Yeer ieBJee oWies~ keÌ³eeWefkeÀ peneB mevlegälee veneR JeneB Òeeefhle
Yeer DeÒeeefhle kesÀ meceeve nw~ peneB mevlegälee nw JeneB Leesæ[e Yeer meJe& meceeve nw lees lesje-
lesje keÀnves mes Òeeefhle mJeªhe yeve pee³eWies~ pewmes ³eneB iegcyeo kesÀ Devoj DeeJeepe keÀjles
nes lees Jener DeeJeepe Jeeheme Deelee nw~ Ssmes Fme yesno kesÀ iegcyeo kesÀ Devoj Deiej
Deehe ceve mes cesje keÀnles nes lees meyekeÀer lej]HeÀ mes Jener `cesje' keÀe ner DeeJee]pe megveles
nes!
Deehe Yeer keÀnWies cesje, Jen Yeer keÀnsiee cesje~ FmeefueS efpelevee ceve kesÀ mvesn mes
(celeueye mes veneR) lesje keÀnWies Glevee ner ceve kesÀ mvesn mes Deeies Jeeues DeehekeÀes `lesje'
keÀnWies~ Fme efJeefOe mes cesjs-cesjs keÀer no yesno ceW heefjJele&ve nes pee³esieer~ Deewj uesJelee
kesÀ yepeeS ceemìj efJeOeelee yeve pee³eWies~ lees Fme Je<e& ³en efJeMes<e mebkeÀuhe keÀjes efkeÀ
meoe ceemìj efJeOeelee yeveWies~ mecePee ö
cenejeä^ ]peesve Dee³ee nw, lees ceneve yevevee nw vee~ cenejeä^ DeLee&led meoe ceneve
yeve meJe& keÀes osves Jeeues yevevee~ cenejeä^ DeLee&led meoe mechevve jeä^~ osMe mechevve nes
ve nes uesefkeÀve Deehe ceneve Deelcee³eW lees mechevve nes~ FmeefueS cenejeä^ DeLee&led
ceneoeveer Deelcee³eW~
otmejs ³et0heer0 kesÀ nQ~ ³et0heer0 ceW Yeer heeflele heeJeveer iebiee keÀe cenlJe nw~ lees
meoe Òeeefhle mJeªhe nQ, leye `heeflele heeJeveer' yeve mekeÀles nQ~ lees ³et0heer0 Jeeues Yeer
heeJevelee kesÀ YeC[ej nQ~ meoe meJe& kesÀ Òeefle heeJevelee keÀer Deb®eueer osves Jeeues ceemìj
efJeOeelee nQ~ lees oesveeW ner ceneve ngS vee~ yeeheoeoe Yeer meJe& ceneve DeelceeDeeW keÀes osKe
ne|<ele nesles nQ~
[yeue efJeosMeer lees nQ ner [yeue veMes ceW jnves Jeeues~ SkeÀ ³eeo keÀe veMee, otmeje
mesJee keÀe veMee~ cewpeeefjìer Fme [yeue veMes ceW meoe jnves Jeeues nQ~ Deewj ³en [yeue
veMee ner DeveskeÀ veMeeW mes ye®eeves Jeeuee nw~ mees [yeue efJeosMeer ye®®es Yeer oesveeW ner
yeeleeW keÀer jsme ceW vecyej De®íe ues jns nQ~ yeeyee Deewj mesJee kesÀ ieerle mJeHve ceW Yeer
ieeles jnles nQ~ lees leerveeW veefo³eeW keÀe mebiece nw~ iebiee, pecegvee, mejmJeleer leerveeW nes ie³es
vee~ me®®ee Deuueen keÀe Deeyeeo efkeÀ³ee ngDee mLeeve lees ³ener ceOegyeve nw vee~ Fmeer
Deuueen kesÀ Deeyeeo efkeÀ³es ngS mLeeve Hej leerveeW veefo³eeW keÀe mebiece nw~ De®íe ö
meYeer meoe ceemìj efJeOeelee, meoe meJe& keÀes osves keÀer YeeJevee ceW jnves Jeeues, osJelee
yeveves Jeeues, meoe lesje-lesje keÀe ieerle ieeves Jeeues meoe DeHeéHle DeelceeDeeW keÀes le=Hle
keÀjves Jeeues, mecHevve DeelceeDeeW keÀes efJeOeelee Jejoelee yeeHeoeoe keÀe ³eeoH³eej Deewj
vecemles~''
ìer®eme& kesÀ meeLe cegueekeÀele ö mesJeeOeejer mesJee keÀjves mes mJe³eb Yeer MeefkeÌleMeeueer
yeveles nQ Deewj otmejeW ceW Yeer MeefkeÌle Yejves kesÀ efveefceÊe yeveles nQ~ me®®eer ªneveer mesJee
meoe mJe Gvveefle Deewj DeewjeW keÀer Gvveefle kesÀ efveefceÊe yeveeleer nw~ otmejs keÀer mesJee keÀjves
mes Henues DeHeveer mesJee keÀjveer nesleer~ otmejs keÀes megveevee DeLee&led Henues Kego megveles,
Henues DeHeves keÀeveeW ceW pee³esiee vee~ megveevee veneR neslee, megvevee neslee nw~ lees mesJee mes
[yeue HeÀe³eoe neslee nw~ DeHeves keÀes Yeer Deewj otmejeW keÀes Yeer~ mesJee ceW efye]peer jnvee
DeLee&led menpe cee³eepeerle yevevee~ efye]peer veneR jnles leye cee³ee Deeleer nw~ mesJeeOeejer
DeLee&led meoe efye]peer jnves Jeeueer~ mesJeeOeeefj³eeW keÀes keÀYeer HegÀme&le ner veneR nesleer~ peye
HegÀme&le ner veneR lees cee³ee kewÀmes Dee³esieer~ mesJeeOeejer yevevee DeLee&led menpe efJepe³eer
yevevee~ mesJeeOeejer ceeuee ceW menpe Dee mekeÀles nQ~ keÌ³eeWefkeÀ menpe efJepe³eer nQ~ lees
efJepe³eer efJepe³e ceeuee ceW Dee³eWies~ mesJeeOeejer keÀe DeLe& nw leepee cesJee Keeves Jeeues~
leepee HeÀue Keeves Jeeues yengle nsuoer neWies~ [ekeÌìj Yeer keÀnles nQ leepee HeÀue leepeer
meefype³eeB KeeDees~ lees mesJee keÀjvee ceevee efJeìefcevme efceuevee~ Ssmes mesJeeOeejer nes vee!
efkeÀlevee cenlJe nw mesJee keÀe~ DeYeer Fmeer yeeleeW keÀes ®eskeÀ keÀjvee~ Ssmeer mesJee keÀer
DevegYetefle nes jner nw~ efkeÀlevee Yeer keÀesF& GuePeve ceW nes ö mesJee KegMeer ceW ve®eeves Jeeueer
nw~ efkeÀlevee Yeer keÀesF& yeerceej nes mesJee levo©mle keÀjves Jeeueer nw~ Ssmes veneR mesJee keÀjles-
keÀjles yeerceej nes ie³es~ veneR~ yeerceej keÀes levo©mle yeveeves Jeeueer mesJee nw~ Ssmes DevegYeJe
nes~ Ssmes efJeMes<e mesJeeOeejer efJeMes<e Deelcee³eW nes~ yeeHeoeoe mesJeeOeeefj³eeW keÀes meoe
Þes<þ mecyevOe mes osKeles nQ keÌ³eeWefkeÀ mesJee kesÀ efueS l³eeieer leHemJeer lees yeves nQ vee~
l³eeie Deewj leHem³ee keÀes osKe yeeHeoeoe meoe KegMe nw~
(2) meYeer mesJeOeejer DeLee&led meoe mesJee kesÀ efveefceÊe yeveer ngF& Deelcee³eW~ meoe
DeHeves keÀes efveefceÊe mecePe mesJee ceW Deeies yeæ{les jnes~ ceQ mesJeeOeejer ntB, ³en ceQ-Heve lees
veneR Deelee nw vee~ yeeHe keÀjeJevenej nw, ceQ efveefceÊe ntB~ keÀjeves Jeeuee keÀje jne nw~
®eueeves Jeeuee ®euee jne nw ö Fme Þes<þ YeeJevee mes meoe v³eejs Deewj H³eejs jnWies~
Deiej ceQ keÀjves Jeeueer ntB lees v³eejs Deewj H³eejs veneR~ lees meoe v³eejs Deewj meoe H³eejs
yeveves keÀe menpe meeOeve nw keÀjeJevenej keÀje jne nw, Fme mce=efle ceW jnvee~ Fmemes
meHeÀuelee Yeer p³eeoe Deewj mesJee Yeer menpe~ cesnvele veneR ueieleer~ keÀYeer ceQ-Heve kesÀ ®eke´À
ceW Deeves Jeeueer veneR~ nj yeele ceW yeeyee-yeeyee keÀne lees me]HeÀuelee nw~ Ssmes mesJeeOeejer
meoe Deeies yeæ{les Yeer nQ Deewj DeewjeW keÀes Yeer Deeies yeæ{eles nQ~ veneR lees mJe³eb Yeer keÀYeer
Gæ[leer keÀuee keÀYeer ®eæ{leer keÀuee, keÀYeer ®eueleer keÀuee~ yeoueles jnWies Deewj otmejs keÀes
Yeer MeefkeÌleMeeueer veneR yevee mekeWÀies~ meoe yeeyee-yeeyee keÀnves Jeeues Yeer veneR uesefkeÀve
keÀjkesÀ efoKeeves Jeeues~ Ssmes mesJeeOeejer meoe yeeHeoeoe kesÀ meceerHe nQ~ meoe efJeIve
efJeveeMekeÀ nQ~
(3) ìer®eme& DeLee&led meoe mecHevve~ lees mecHevvelee keÀer DevegYetefle keÀjves Jeeueer nes
vee! mJe³eb meJe& Ke]peeveeW mes mecHevve neWies leye otmejeW keÀer mesJee keÀj mekeWÀies~ DeHeves ceW
mecHevvelee veneR lees otmejs keÀes keÌ³ee oWies~ mesJeeOeejer keÀe DeLe& ner nw meJe& Ke]peeveeW mes
mecHevve~ meoe YejHetjlee keÀe veMee Deewj KegMeer~ keÀesF& SkeÀ Yeer Ke]peeves keÀer keÀceer veneR~
MeefkeÌle nw, iegCe veneR~ iegCe nQ MeefkeÌle veneR ö Ssmee veneR, meJe& Ke]peeves mes mecHevve~
efpeme MeefkeÌle keÀe efpeme mece³e Dee»eve keÀjW, MeefkeÌle mJeªHe yeve peeSB ö FmekeÀes
keÀne peelee nw ö mecHevvelee~ Ssmes nes? pees ³eeo Deewj mesJee kesÀ yewueWme ceW jnlee nw,
keÀYeer ³eeo p³eeoe nes keÀYeer mesJee p³eeoe nes ö veneR, oesveeW meceeve neW, yewueWme ceW
jnves Jeeues nes, Jener mecHevvelee keÀer yuewefmebie kesÀ DeefOekeÀejer nesles nQ~ Ssmes mesJeeOeejer
nes, keÌ³ee ue#³e jKeleer nes? meJe& Ke]peeveeW ceW mecHevve, SkeÀ Yeer iegCe keÀce ngDee lees
mecHevve veneR~ SkeÀ MeefkeÌle Yeer keÀce ngF& lees Yeer mecHevve veneR keÀnWies~ meoe mecHevve
Deewj meJe& ceW mecHevvelee oesveeW ner nes~ Ssmes keÀes keÀne peelee nw ö ³eesi³e mesJeeOeejer~
mecePee~ nj keÀoce ceW mecHevvelee~ Ssmes DevegYeJeer Deelcee DevegYeJe keÀer DeLeeìea nw~ meoe
yeeHe kesÀ meeLe keÀe DevegYeJe nes!
kegÀceeefj³eeW mes ö meoe uekeÀer kegÀceeefj³eeB nes vee~ meoe DeHevee Yeei³e keÀe ®ecekeÀlee
ngDee efmeleeje DeHeves cemlekeÀ Hej DevegYeJe keÀjles nes! cemlekeÀ ceW Yeei³e keÀe efmeleeje
®ecekeÀ jne nw vee efkeÀ ®ecekeÀves Jeeuee nw~ yeeHe keÀe yevevee DeLee&led efmeleeje ®ecekeÀvee~
lees yeve ie³es ³ee DeYeer meewoe keÀjves keÀe mees®e jner nes? mees®eves Jeeueer nes ³ee keÀjves
Jeeueer nes? keÀesF& meewoe legæ[eves ®eens lees ìtì mekeÀlee nw? yeeHe mes meewoe keÀj efHeÀj
otmeje meewoe efkeÀ³ee lees keÌ³ee nesiee? efHeÀj DeHeves Yeei³e keÀes osKevee Heæ[siee~ keÀesF&
ueKeHeefle keÀe yevekeÀj iejerye keÀe veneR yevelee~ iejerye meentkeÀej keÀe yevelee nw~ meentkeÀej
Jeeuee iejerye keÀe veneR yevesiee~ yeeHe keÀe yeveves kesÀ yeeo keÀneB mebkeÀuHe Yeer pee veneR
mekeÀlee ö Ssmes HekeÌkesÀ nes? efpelevee mebie nesiee Glevee jbie HekeÌkeÀe nesiee~ mebie keÀ®®ee
lees jbie Yeer keÀ®®ee~ FmeefueS Heæ{eF& Deewj mesJee oesveeW keÀe mebie ®eeefnS~ lees meoe kesÀ
efueS HekeÌkesÀ De®eue jnWies~ nue®eue ceW veneR Dee³eWies~ HekeÌkeÀe jbie ueie ie³ee lees Fleves
nwC[me mes Fleves ner mesvìj Kegue mekeÀles nQ~ keÌ³eeWefkeÀ kegÀceeefj³eeB nQ ner efveye&vOeve~ DeewjeW
keÀe Yeer yevOeve Kelce keÀjWieer vee~ meoe yeeHe kesÀ meeLe HekeÌkeÀe meewoe keÀjves Jeeueer~
efnccele nw lees yeeHe keÀer ceoo Yeer efceuesieer~ efnccele keÀce lees ceoo Yeer keÀce~
De®íe ö
mesJee ceW efye]peer jnvee DeLee&led menpe cee³eepeerle

yevevee~ efye]peer veneR jnles leye cee³ee Deeleer nw~
mesJeeOeejer DeLee&led meoe efye]peer jnves Jeeueer~
mesJeeOeeefj³eeW keÀes keÀYeer HegÀme&le ner veneR nesleer~ peye
HegÀme&le ner veneR lees cee³ee kewÀmes Dee³esieer~ mesJeeOeejer
yevevee DeLee&led menpe efJepe³eer yevevee~
mesJeeOeejer ceeuee ceW menpe Dee mekeÀles nQ~
keÌ³eeWefkeÀ menpe efJepe³eer nQ~
9.1.85
Þesÿ Yeei³eJeeve DeelceeDeeW keÀer

ªneveer heme&vewefueìer
Yeei³e efJeOeelee yeehe Deheves Yeei³eJeeve ye®®eeW Òeefle yeesues õ
``Deepe Yeei³eefJeOeelee yeehe Deheves Þesÿ Yeei³eJeeve ye®®eeW keÀes osKe jns nQ~ nj
SkeÀ ye®®es kesÀ Yeei³e keÀer uekeÀerj efkeÀleveer Þesÿ Deewj DeefJeveeMeer nw~ Yeei³eJeeve lees
meYeer ye®®es nQ keÌ³eeWefkeÀ Yeei³eefJeOeelee kesÀ yeves nQ~ FmeefueS Yeei³e lees pevce-efme×
DeefOekeÀej nw~ pevce-efme× DeefOekeÀej kesÀ ªhe ceW meYeer keÀes mJele: ner DeefOekeÀej Òeehle
nw~ DeefOekeÀej lees meYeer keÀes nw uesefkeÀve Gme DeefOekeÀej keÀes mJe Òeefle Jee DeewjeW kesÀ Òeefle
peerJeve ceW DevegYeJe keÀjvee Deewj keÀjevee GmeceW Devlej nw~ Fme Yeei³e kesÀ DeefOekeÀej keÀes
DeefOekeÀejer yeve Gme KegMeer Deewj veMes ceW jnvee~ Deewj DeewjeW keÀes Yeer Yeei³eefJeOeelee Üeje
Yeei³eJeeve yeveevee nw, ³en nw DeefOekeÀejerheve kesÀ veMes ceW jnvee~ pewmes mLetue mecheefÊeJeeve
keÀer ®eueve Deewj ®esnjs mes mecheefÊe keÀe DeuhekeÀeue keÀe veMee efoKeeF& oslee nw, Ssmes
Yeei³e keÀer mecheefÊe keÀe ÒeeefHle mJeªhe DeueewefkeÀkeÀ Deewj ªneveer nw~ Þesÿ Yeei³e keÀer
PeuekeÀ Deewj ªneveer HeÀuekeÀ efJeée ceW meJe& DeelceeDeeW mes Þesÿ, v³eejer Deewj h³eejer nw~
Þesÿ Yeei³eJeeve Deelcee meoe Yejhetj, ]HeÀKegj ceW jnves Jeeues DevegYeJe neWies~ otj mes ner
Þesÿ Yeei³e kesÀ met³e& keÀer efkeÀjCeW ®ecekeÀleer ngF& DevegYeJeer neWieer~ Yeei³eJeeve kesÀ Yeei³e
keÀer Òeeheìea keÀer heme&vewefueìer otj mes ner DevegYeJe nesieer~ Þesÿ Yeei³eJeeve Deelcee keÀer
¢efä mes meoe meJe& keÀes ªneveer je³euìer DevegYeJe nesieer~ efJeée ceW efkeÀleves Yeer yeæ[s-yeæ[s
je³euìer Jee heme&vewefueìer Jeeues neW uesefkeÀve Þesÿ Yeei³eJeeve Deelcee kesÀ Deeies efJeveeMeer
heme&vewefueìer Jeeues mJe³eb DevegYeJe keÀjles efkeÀ ³en ªneveer heme&vewefueìer Deefle Þesÿ
DeveesKeer nw~ Ssmes DevegYeJe keÀjles efkeÀ ³en Þesÿ Yeei³eJeeve Deelcee³eW v³eejs DeueewefkeÀkeÀ
ogefve³ee kesÀ nQ~ Deefle v³eejs nQ~ efpemekeÀes Deuueen ueesie keÀnles nQ~ pewmes keÀesF& veF& ®eer]pe
nesleer nw lees yeæ[s mvesn mes osKeles ner jn peeles nQ~ Ssmes Þesÿ Yeei³eJeeve DeelceeDeeW keÀes
osKe-osKe Deefle ne|<ele nesles nQ~ Þesÿ Yeei³eJeeve DeelceeDeeW keÀer Þesÿ Je=efÊe Üeje
Jee³egceC[ue Ssmee yevelee pees otmejs Yeer DevegYeJe keÀjles efkeÀ kegÀí Òeehle nes jne nw~
DeLee&led Òeeefhle keÀe JeeleeJejCe Jee³egceC[ue DevegYeJe keÀjles nQ~ kegÀí hee jns nQ, efceue
jne nw Fmeer DevegYetefle ceW Kees peeles nQ~ Þesÿ Yeei³eJeeve Deelcee keÀes osKe Ssmee DevegYeJe
keÀjles pewmes h³eemes kesÀ Deeies kegbÀDee ®euekeÀj Dee³es~ DeÒeehle Deelcee Òeeefhle kesÀ GcceeroeW
keÀe DevegYeJe keÀjleer nw~ ®eejeW Deesj kesÀ veeGcceeroeW kesÀ DebOekeÀej kesÀ yeer®e MegYe DeeMee
keÀe peiee ngDee oerhekeÀ DevegYeJe keÀjles nQ~ efoueefMekeÀmle Deelcee keÀes efoue keÀer KegMeer
keÀer DevegYetefle nesleer nw~ Ssmes Þesÿ Yeei³eJeeve yeves nes? Deheveer Fve ªneveer efJeMes<e-
leeDeeW keÀes peeveles nes? ceeveles nes? DevegYeJe keÀjles nes? Jee efme]He&À mees®eles Deewj megveles
nes? ®eueles-efHeÀjles Fme meeOeejCe ªhe ceW efíhes ngS Decetu³e nerje Þesÿ Yeei³eJeeve
Deelcee keÀes keÀYeer mJe³eb Yeer Yetue lees veneR peeles nes, Deheves keÀes meeOeejCe Deelcee lees
veneR mecePeles nes? leve hegjevee nw, meeOeejCe nw uesefkeÀve Deelcee ceneve Deewj efJeMes<e nw~
meejs efJeée kesÀ Yeei³e keÀer pevceheef$e³eeB osKe uees, Deehe pewmeer Þesÿ Yeei³e keÀer uekeÀerj
efkeÀmeer keÀer Yeer veneR nes mekeÀleer nw~ efkeÀleveer Yeer Oeve mes mechevve Deelcee³eW neW, MeeðeeW
kesÀ Deelce %eeve kesÀ Kepeeves mes mechevve Deelcee³eW neW, efJe%eeve kesÀ veeuespe keÀer MeefkeÌle
mes mechevve Deelcee neW uesefkeÀve Deehe meyekesÀ Yeei³e keÀer mechevvelee kesÀ Deeies Jen keÌ³ee
ueieWies? Jen mJe³eb Yeer DeYeer DevegYeJe keÀjves ueies nQ efkeÀ nce yeenj mes Yejhetj nQ,
uesefkeÀve Devoj Keeueer nw Deewj DeeHe Devoj YejHetj nQ, yeenj meeOeejCe nQ~ FmeerefueS
Deheves Þesÿ Yeei³e keÀes meoe mce=efle ceW jKeles ngS meceLe&-heve kesÀ ªneveer veMes ceW jnes~
yeenj mes Yeues meeOeejCe efoKeeF& oes uesefkeÀve meeOeejCelee ceW cenevelee efoKeeF& os~ lees
Deheves keÀes ®eskeÀ keÀjes nj keÀce& ceW meeOeejCelee ceW cenevelee DevegYeJe nesleer nw? peye
mJe³eb, mJe³eb keÀes Ssmes DevegYeJe keÀjWies leye otmejeW keÀes Yeer DevegYeJe keÀje³eWies~ pewmes Deewj
ueesie keÀe³e& keÀjles nQ Ssmes ner Deehe Yeer ueewefkeÀkeÀ keÀe³e& J³eJenej ner keÀjles nes Jee
DeueewefkeÀkeÀ Deuueen ueesie neskeÀj keÀe³e& keÀjles nes? ®eueles efHeÀjles meYeer kesÀ mecheke&À ceW
Deeles ³en peªj DevegYeJe keÀjeDees pees mecePeW efkeÀ FvneW keÀer ¢efä ceW, ®esnjs ceW v³eeje
heve nw~ Deewj osKeles ngS mheä mecePe ceW ve Yeer Dee³es uesefkeÀve ³en keÌJes½eve peªj G"s
efkeÀ ³en keÌ³ee nw? ³en keÀewve nw? ³en keÌJes½eve ªheer leerj yeehe kesÀ meceerhe ues ner
Dee³esiee~ mecePee~ Ssmes Þesÿ Yeei³eJeeve Deelcee³eW nes~ yeeheoeoe keÀYeer-keÀYeer ye®®eeW kesÀ
Yeesuesheve keÀes osKe cegmkeÀjeles nQ~ YeieJeeve kesÀ yeves nQ uesefkeÀve Fleves Yeesues yeve peeles nQ
pees Deheves Yeei³e keÀes Yeer Yetue peeles nQ~ Deheves DeehekeÀes keÀesF& Yetuelee nw? yeehe keÀes
keÀesF& Yetuelee nw? lees efkeÀleves Yeesues nes ie³es! 63 pevce Guìe hee" Flevee hekeÌkeÀe
efkeÀ³ee pees YeieJeeve Yeer keÀnles efkeÀ Yetue peeDees lees Yeer veneR Yetueles~ Deewj Þesÿ yeele
Yetue peeles nQ~ lees efkeÀleves Yeesues nes! yeehe Yeer keÀnles [êcee ceW Fve YeesueeW mes ner cesje
heeì& nw~ yengle mece³e Yeesues yeves, Deye yeehe meceeve ceemìj veeuespeHegÀue, ceemìj
heeJejHegÀue yevees~ mecePee~ De®íe ö
meoe Þesÿ Yeei³eJeeve, meJe& keÀes Deheves Þesÿ Yeei³e Üeje Yeei³eJeeve yeveves keÀer
MeefkeÌle osves Jeeues, meeOeejCelee ceW cenevelee DevegYeJe keÀjeves Jeeues, Yeesues mes Yeei³eJeeve
yeveves Jeeues, meoe Yeei³e kesÀ DeefOekeÀej kesÀ veMes ceW Deewj KegMeer ceW jnves Jeeues, efJeée
ceW Yeei³e keÀe efmeleeje yeve ®ecekeÀves Jeeues, Ssmes Þesÿ Yeei³eJeeve DeelceeDeeW keÀes
Yeei³eefJeOeelee yeeheoeoe keÀe ³eeoh³eej Deewj vecemles~''
ceOegyeve efveJeemeer YeeF&-yenveeW mes
ceOegyeve efveJeemeer DeLee&led meoe Deheves ceOegjlee mes meJe& keÀes ceOegj yeveeves Jeeues Deewj
meoe Deheves yesno kesÀ Jewjeie Je=efÊe Üeje yesno keÀe Jewjeie efoueeves Jeeues~ ³ener ceOegyeve
efveJeeefme³eeW keÀer efJeMes<elee nw~ ceOegjlee Yeer Deefle Deewj JewjeieJe=efÊe Yeer Deefle~ Ssmes
yewuesvme jKeves Jeeues meoe ner menpe Deewj mJele: Deeies yeæ{ves keÀe DevegYeJe keÀjles nQ~
ceOegyeve keÀer Fve oesveeW efJeMes<eleeDeeW keÀe ÒeYeeJe efJeée ceW heæ[lee nw~ ®eens De%eeveer
Deelcee³eW Yeer nQ uesefkeÀve ceOegyeve ueeFì neGme, ceeFì neGme nw~ lees ueeFì neGme keÀer
jesMeveer keÀesF& ®eens ve ®eens uesefkeÀve meyekesÀ Thej heæ[leer nw~ efpelevee ³eneB keÀe ³en
Jee³eye´sMeve neslee nw Glevee JeneB mecePeles nQ efkeÀ ³en kegÀí v³eejs nQ~ ®eens mecem³eeDeeW
kesÀ keÀejCe, ®eens mejkeÀcemìebme kesÀ keÀejCe, ®eens DeÒeeefhle kesÀ keÀejCe, uesefkeÀve
DeuhekeÀeue keÀer Yeer Jewjeie Je=efÊe keÀe ÒeYeeJe ]peªj heæ[lee nw~ peye Deehe ³eneB
MeefkeÌleMeeueer yeveles nes lees JeneB Yeer MeefkeÌleMeeueer keÀesF& ve keÀesF& efJeMes<e yeele nesleer
nw~ ³eneB keÀer uenj yeéïeCeeW kesÀ meeLe-meeLe ogefve³ee JeeueeW hej Yeer heæ[leer nw~ Deiej
efJeMes<e efveefceÊe yeves ngS Leesæ[e Gcebie ceW Deeles Deewj ef]HeÀj meeOeejCe nes peeles lees JeneB
Yeer Gcebie ceW Deeles ef]HeÀj meeOeejCe nes peeles nQ~ lees ceOegyeve SkeÀ efJeMes<e mìspe nw~ pewmes
Gme mìspe hej keÀesF& Yee<eCe keÀjves Jeeuee nw ³ee mìspe mes¬esÀìêr nw, DeìsvMeve lees mìspe
keÀe jKesiee vee~ ³ee mecePesiee ³en lees Yee<eCe keÀjves Jeeues kesÀ efueS nw~ keÀesF& íesìe mee
ieerle ieeves Jeeuee ³ee iegueomlee osves Jeeuee Yeer nesiee lees Yeer efpeme mece³e Jen mìspe
hej Dee³esiee lees Gmeer efJeMes<elee mes, DeìsvMeve mes Dee³esiee~ lees ceOegyeve ceW efkeÀme Yeer
[d³egìer hej jnles nes, Deheves keÀes íesìe mecePees ³ee yeæ[e mecePees uesefkeÀve ceOegyeve keÀer
efJeMes<e mìspe hej nes~ ceOegyeve ceevee ceneve mìspe~ lees ceneve mìspe hej heeì& yepeeves
JeeueeW ceneve ngS vee~ meYeer DeehekeÀes TB®eer vepej mes osKeles nQ vee~ keÌ³eeWefkeÀ ceOegyeve
keÀer ceefncee DeLee&led ceOegyeve efveJeeefme³eeW keÀer ceefncee~
lees ceOegyeve JeeueeW keÀe nj yeesue ceesleer nw~ yeesue veneR nes uesefkeÀve ceesleer nes~ pewmes
ceesefle³eeW keÀer Je<ee& nes jner nw, yeesue veneR jns nQ, ceesefle³eeW keÀer Je<ee& nes jner nw~ FmekeÀes
keÀne peelee nw ö `ceOegjlee'~ Ssmee yeesue yeesueW pees megveves Jeeues mees®eW efkeÀ Ssmee yeesue
nce Yeer yeesueWies~ meyekeÀes megvekeÀj meerKeves keÀer ÒesjCee efceues, ]HeÀeuees keÀjves keÀer ÒesjCee
efceues~ pees Yeer yeesue efvekeÀueW Jen Ssmes neW pees keÀesF& ìshe keÀjkesÀ ef]HeÀj efjheerì keÀjkesÀ megves~
De®íer yeele ueieleer nw leye lees ìshe keÀjles nQ vee ö yeej-yeej megveles jnW~ lees Ssmes
ceOegjlee kesÀ yeesue neW~ Ssmes ceOegj yeesue keÀe Jee³eye´sMeve efJeMJe ceW mJeleë ner HewÀuelee
nw~ ³en Jee³egceC[ue Jee³eye´sMeve keÀes mJele: ner KeeR®elee nw~ lees DeehekeÀe nj yeesue
ceneve nes~ nj cebmee mebkeÀuhe nj Deelcee kesÀ Òeefle ceOegj nes, ceneve nes~ Deewj otmejer
yeele ö ceOegyeve ceW efpeleves YeC[ejs Yejhetj nQ Gleves yesno kesÀ Jewjeieer~ Òeeefhle Yeer Deefle
Deewj Jewjeie Je=efÊe Yeer Gleveer ner, leye keÀnWies yesno keÀer Jewjeie Je=efÊe nw~ nes ner veneR
lees Jewjeie Je=efÊe kewÀmeer~ nes Deewj nesles ngS Yeer Jewjeie Je=efÊe nes FmekeÀes keÀne peelee nw
ö yesno kesÀ Jewjeieer~ lees efpelevee pees keÀjlee nw Glevee Jele&ceeve Yeer HeÀue heelee nw Deewj
YeefJe<³e ceW lees efceuevee ner nw~ Jele&ceeve ceW me®®ee mvesn Jee meyekesÀ efoue keÀer DeeMeerJee&oW
DeYeer Òeehle nesleer nQ Deewj ³en Òeeefhle mJeie& kesÀ jep³e Yeei³e mes Yeer ]p³eeoe nw~ DeYeer
ceeuetce heæ[lee nw efkeÀ meyekeÀe mvesn Deewj DeeMeerJee&o efoue keÀes efkeÀleveer Deeies yeæ{eleer
nw~ lees Jen meyekesÀ efoue keÀer DeeMeerJee&o keÀer KegMeer Deewj megKe keÀer DevegYetefle SkeÀ
efJeef®e$e nw~ Ssmes DevegYeJe keÀjWies pewmes keÀesF& menpe neLeeW hej Gæ[eles ngS efueS pee jne
nw~ ³en meJe& keÀe mvesn Deewj meJe& keÀer DeeMeerJee&o Flevee DevegYeJe keÀjeves Jeeueer nQ~
De®íe ö
Fme ve³es Je<e& ceW meYeer ves ve³ee Gcebie-Glmeen Yeje mebkeÀuhe efkeÀ³ee nw vee~ GmeceW
¢æ{lee nw vee! Deiej keÀesF& Yeer mebkeÀuhe keÀes jes]pe efjJeeFpe keÀjles jnes lees pewmes keÀesF&
Yeer ®eer]pe hekeÌkeÀer keÀjles peeDees lees hekeÌkeÀer nes peeleer~ lees pees mebkeÀuhe efkeÀ³ee Gmes íesæ[
veneR oes~ jes]pe Gme mebkeÀuhe keÀes efjJeeFpe keÀj ¢æ{ keÀjes lees ef]HeÀj ³ener ¢æ{lee meoe
keÀe³e& ceW Dee³esieer~ keÀYeer-keÀYeer mees®e efue³ee keÌ³ee mebkeÀuhe efkeÀ³ee Lee, ³ee ®eueles-®eueles
mebkeÀuhe Yeer Yetue peeS keÌ³ee efkeÀ³ee Lee lees keÀce]peesjer Deeleer nw~ jes]pe efjJeeFpe keÀjes
Deewj jes]pe yeehe kesÀ Deeies efjheerì keÀjes lees hekeÌkeÀe neslee pee³esiee Deewj me]HeÀuelee Yeer
menpe efceuesieer~ meYeer efpeme mvesn mes ceOegyeve ceW SkeÀ SkeÀ Deelcee keÀes osKeles nQ Jen
yeehe peeveles nQ~ ceOegyeve efveJeemeer DeelceeDeeW keÀer efJeMes<eleeDeeW keÀe keÀce cenlJe veneR nw~
Deiej keÀesF& SkeÀ íesìe-mee efJeMes<e keÀe³e& Yeer keÀjles nQ lees SkeÀ mLeeve hej Jen keÀe³e&
neslee nw Deewj meYeer keÀes ÒesjCee efceueleer nw, lees Jen meeje efJeMes<elee kesÀ ]HeÀe³eos keÀe
efnmmee Gme Deelcee keÀes efceue peelee nw~ lees ceOegyeve Jeeues keÀesF& Yeer Þesÿ mebkeÀuhe keÀjles
nQ, huewve yeveeles nQ, keÀce& keÀjles nQ Jen meYeer keÀes meerKeves keÀe Glmeen neslee nw~ lees
meYeer kesÀ Glmeen yeæ{eves Jeeueer Deelcee keÀes efkeÀlevee ]HeÀe³eoe nesiee! Flevee cenlJe nw
Deehe meyekeÀe~ SkeÀ keÀesves ceW keÀjles nes Deewj HewÀuelee meYeer peien nw~ De®íe ö
Fme Je<e& kesÀ efueS ve³ee huewve
Fme Je<e& Ssmee keÀesF& ûeghe yeveeDees efpeme ûeghe keÀer efJeMes<eleeDeeW keÀes ÒewefkeÌìkeÀue ceW
osKekeÀj otmejeW keÀes ÒesjCee efceues Deewj Jee³eye´sMeve HewÀues~ pewmes ieJecexvì Yeer keÀnleer nw
efkeÀ Deehe keÀesF& Ssmee mLeeve ueskeÀj SkeÀ ieeBJe keÀes G"e keÀjkesÀ Ssmee mewchegue efoKeeDees
efpememes mecePe ceW Dee³es efkeÀ Deehe ÒewefkeÌìkeÀue keÀj jns nQ lees GmekeÀe ÒeYeeJe HewÀuesiee~
Ssmes ner keÀesF& ûeghe yeves efpememes otmejeW keÀes ÒesjCee efceues~ keÀesF& Yeer Deiej osKevee ®eens
iegCe keÌ³ee neslee nw, MeefkeÌle keÌ³ee nesleer nw, %eeve keÌ³ee neslee nw, ³eeo keÌ³ee nesleer nw
lees GmekeÀe ÒewefkeÌìkeÀue mJeªhe efoKeeF& os~ Ssmes Deiej íesìs-íesìs ûeghe ÒewefkeÌìkeÀue
ÒeceeCe yeve peeSB lees Jen Þesÿ Jee³eye´sMeve Jee³egceC[ue ceW mJele: ner HewÀuesiee~
DeepekeÀue meYeer ueesie ÒewefkeÌìkeÀue osKeves ®eenles nQ, megveves vener ®eenles nQ~ ÒewefkeÌìkeÀue
keÀe ÒeYeeJe yengle peuoer hengB®elee nw~ lees Ssmee keÀesF& leerJe´ Gcebie Glmeen keÀe ÒewefkeÌìkeÀue
ªhe nes, ûeghe nes efpemekeÀes menpe meYeer osKe keÀjkesÀ ÒesjCee ueW Deewj ®eejeW lejHeÀ ³en
ÒesjCee hengB®e peeS~ lees SkeÀ mes oes, oes mes leerve Ssmes HewÀuelee pee³esiee~ FmeefueS Ssmeer
keÀesF& efJeMes<elee keÀjkesÀ efoKeeDees~ pewmes efJeMes<e efveefceÊe yeveer ngF& DeelceeDeeW kesÀ
ÒeeflemeYeer mecePeles nQ efkeÀ ³en ÒetHeÀ nw Deewj He´sjCee efcekeÀueleer nw~ Ssmee Deewj Yeer Het´HeÀ
yeveeDees~ efpemekeÀes osKekeÀj meye keÀnW efkeÀ neB, ÒewefkeÌìkeÀue %eeve keÀe mJeªhe DevegYeJe nes
jne nw~ Fme MegYe Þesÿ keÀce&, Þesÿ mebkeÀuhe keÀer Je=efÊe mes Jee³egceC[ue yeveeDees~ Ssmee
kegÀí keÀjkesÀ efoKeeDees~ DeepekeÀue cebmee keÀe ÒeYeeJe efpelevee heæ[lee nw Glevee JeeCeer keÀe
veneR heæ[lee~ JeeCeer SkeÀ Meyo yeesuees Deewj Jee³eye´sMeve 100 MeyoeW keÀe ]HewÀueeDees
leYeer Demej neslee nw~ Meyo lees keÀeceve nes ie³es nQ vee uesefkeÀve Meyo kesÀ meeLe pees
Jee³eye´sMeve MeefkeÌleMeeueer nQ Jen Deewj keÀneB veneR neslee nw, ³en ³eneB ner neslee nw~ ³en
efJeMes<elee keÀjkesÀ efoKeeDees~ yeekeÀer lees keÀeveÖesÀvme keÀjWies, ³etLe keÀe Òeesûeece keÀjWies ³en
lees nesles jnWies Deewj nesves Yeer nQ~ Fmemes Yeer Gcebie-Glmeen yeæ{lee nw uesefkeÀve DeYeer
DeeeflcekeÀ-MeefkeÌle keÀer DeeJeM³ekeÀlee nw~ ³en nw Je=efÊe mes Jee³eye´sMeve ]HewÀueevee~ Jen
MeefkeÌleMeeueer nw~ De®íe ö
efJeosMeer ye®®eeW mes
yeeheoeoe jes]pe mvesner ye®®eeW keÀes mvesn keÀe efjì&ve osles nQ~ yeehe keÀe ye®®eeW mes
Flevee mvesn nw,pees ye®®es mebkeÀuhe ner keÀjles, cegKe lekeÀ Yeer veneR Deelee Deewj yeehe
GmekeÀe efjì&ve henues mes ner keÀj oslee~ mebiece³egie hej meejs keÀuhe keÀe ³eeoh³eej os osles
nQ~ Flevee ³eeo Deewj h³eej osles nQ pees pevce-pevce ³eeoh³eej mes Peesueer Yejer ngF jnleer
nw~ yeeheoeoe mvesner DeelceeDeeW keÀes meoe men³eesie os Deeies yeæ{eles jnles nQ~ yeehe ves
pees mvesn efo³ee nw Gme mvesn keÀe mJeªhe yevekeÀj efkeÀmeer keÀes Yeer mvesner yevee³eWies lees Jen
yeehe keÀe yeve pee³eWies~ mvesn ner meye keÀes DeekeÀe|<ele keÀjves Jeeuee nw~ meYeer ye®®eeW keÀe
mvesn yeehe kesÀ heeme hengB®elee jnlee nw~ De®íe ö
14.1.85
MegYe ef®evlekeÀ yeveves keÀe DeeOeej

mJeef®evleve Deewj MegYe ef®evleve
meoe meJe& kesÀ MegYe ef®evlekeÀ DeJ³ekeÌle yeeheoeoe yeesues õ
``Deepe yeeheoeoe ®eejeW Deesj kesÀ efJeMes<e ye®®eeW keÀes osKe jns nQ~ keÀewve mes efJeMes<e
ye®®es nQ pees meoe mJeef®evleve, MegYe ef®evleve ceW jnves kesÀ keÀejCe meJe& kesÀ MegYe ef®evlekeÀ
nQ~ pees meoe MegYe ef®evleve ceW jnlee nw Jen mJele: ner MegYeef®evlekeÀ yeve peelee nw~ MegYe
ef®evleve keÀe DeeOeej nw MegYe ef®evlekeÀ yeveves keÀe~ henuee keÀoce nw mJeef®evleve~
mJeef®evleve DeLee&led pees yeeheoeoe ves ``ceQ keÀewve'' keÀer henueer yeleeF& nw GmekeÀes meoe
mce=efle mJeªhe ceW jKevee~ pewmes yeehe Deewj oeoe pees nw, pewmee nw ö Jewmee GmekeÀes
peevevee ner ³eLeeLe& peevevee nw Deewj oesveeW keÀes peevevee ner peevevee nw~ Ssmes mJe keÀes Yeer
ö pees ntB pewmee ntB DeLee&led pees Deeefo-Deveeefo Þesÿ mJeªhe ntB, Gme ªhe mes Deheves
DeehekeÀes peevevee Deewj Gmeer mJeef®evleve ceW jnvee FmekeÀes keÀne peelee nw ö `mJeef®evleve'~
ceQ keÀce]peesj ntB, heg©<eeLeea ntB uesefkeÀve me]HeÀuelee mJeªhe veneR ntB, cee³eepeerle veneR ntB,
³en mees®evee mJeef®evleve veneR~ keÌ³eeWefkeÀ mebiece³egieer heg©<eesÊece yeéïeCe Deelcee DeLee&led
MeefkeÌleMeeueer Deelcee~ ³en keÀce]peesjer Jee heg©<eeLe&nerve Jee {eruee heg©<eeLe& osn-DeefYeceeve
keÀer j®evee nw~ mJe DeLee&led Deelce-DeefYeceeveer~ Fme efmLeefle ceW ³en keÀce]peesjer keÀer yeeleW
Dee veneR mekeÀleeR~ lees ³en osn-DeefYeceeve keÀer j®evee keÀe ef®evleve keÀjvee ³en Yeer
mJeef®evleve veneR~ mJe-ef®evleve DeLee&led pewmee yeehe Jewmes ceQ Þesÿ Deelcee ntB~ Ssmee
mJeef®evleve Jeeuee MegYe ef®evleve keÀj mekeÀlee nw~ MegYe ef®evleve DeLee&led %eeve jlveeW keÀe
ceveve keÀjvee~ j®elee Deewj j®evee kesÀ ieg¿e jceCeerkeÀ je]peeW ceW jceCe keÀjvee~ SkeÀ nw efme]He&À
efjheerì keÀjvee, otmeje nw %eeve meeiej keÀer uenjeW ceW uenjevee DeLee&led %eeve Ke]peeves kesÀ
ceeefuekeÀheve kesÀ veMes ceW jn meoe %eeve jlveeW mes Kesueles jnvee~ %eeve kesÀ SkeÀ-SkeÀ
Decetu³e yeesue keÀes DevegYeJe ceW ueevee DeLee&led mJe³eb keÀes Decetu³e jlveeW mes meoe ceneve
yeveevee~ Ssmee %eeve ceW jceCe keÀjves Jeeuee ner MegYe ef®evleve keÀjves Jeeuee nw~ Ssmee MegYe
ef®evleve Jeeuee mJele: ner J³eLe& ef®evleve hejef®evleve mes otj jnlee nw~ mJeef®evleve, MegYe
ef®evleve keÀjves Jeeueer Deelcee nj meskeÀC[ Deheves MegYe ef®evleve ceW Flevee efye]peer jnleer
nw pees Deewj ef®evleve keÀjves kesÀ efueS meskeÀC[ Jee éeebme Yeer HegÀme&le keÀe veneR~ FmeefueS
meoe hejef®evleve Deewj J³eLe& ef®evleve mes menpe ner mes]HeÀ jnlee nw~ ve yegef× ceW mLeeve
nw, ve mece³e nw~ mece³e Yeer MegYe ef®evleve ceW ueiee ngDee nw, yegef× meoe %eeve jlveeW mes
DeLee&led MegYe mebkeÀuheeW mes mechevve DeLee&led Yejhetj nw~ otmeje keÀesF& mebkeÀuhe Deeves keÀer
ceee|peve ner veneR~ FmekeÀes keÀne peelee nw ö MegYe ef®evleve keÀjves Jeeuee~ nj %eeve kesÀ
yeesue kesÀ je]pe ceW peeves Jeeuee~ efme]He&À mee]pe kesÀ ce]pes ceW jnves Jeeuee veneR~ mee]pe DeLee&led
yeesue kesÀ je]pe ceW peeves Jeeuee~ pewmes mLetue mee]pe Yeer megveves ceW yengle De®ís ueieles nQ
vee~ Ssmes %eeve cegjueer keÀe mee]pe De®íe yengle ueielee nw uesefkeÀve mee]pe kesÀ meeLe je]pe
mecePeves Jeeues %eeve Ke]peeves kesÀ jlveeW kesÀ ceeefuekeÀ yeve ceveve keÀjves ceW ceieve jnles nQ~
ceieve efmLeefle Jeeues kesÀ Deeies keÀesF& efJeIve Dee veneR mekeÀlee~ Ssmee MegYe ef®evleve keÀjves
Jeeues mJele: ner meJe& kesÀ mecheke&À ceW MegYe ef®evlekeÀ yeve peelee nw~ mJeef®evleve ef]HeÀj MegYe
ef®evleve, Ssmeer Deelcee³eW MegYeef®evlekeÀ yeve peeleer nQ~ keÌ³eeWefkeÀ pees mJe³eb efove jele MegYe
ef®evleve ceW jnles Jen DeewjeW kesÀ Òeefle keÀYeer Yeer ve DeMegYe mees®eles, ve DeMegYe osKeles~
GvekeÀe efvepeer mebmkeÀej Jee mJeYeeJe MegYe nesves kesÀ keÀejCe Je=efÊe, ¢efä meJe& ceW MegYe
osKeves Deewj mees®eves keÀer mJele: ner Deeole yeve peeleer nw~ FmeefueS njskeÀ kesÀ Òeefle MegYe
ef®evlekeÀ jnlee nw~ efkeÀmeer Yeer Deelcee keÀe keÀce]peesj mebmkeÀej osKeles ngS Yeer Gme Deelcee
kesÀ Òeefle DeMegYe Jee J³eLe& veneR mees®eWies efkeÀ ³en lees Ssmee ner nw~ uesefkeÀve Ssmeer keÀce]peesj
Deelcee keÀes meoe Gcebie nguueeme kesÀ hebKe os MeefkeÌleMeeueer yeveeS TB®ee Gæ[e³eWies~ meoe
Gme Deelcee kesÀ Òeefle MegYe YeeJevee, MegYe keÀecevee Üeje men³eesieer yeveWies~ MegYe ef®evlekeÀ
DeLee&led veeGcceeroJeej keÀes GcceeroJeej yeveeves Jeeues~ MegYe ef®evleve kesÀ Kepeeves mes
keÀcepeesj keÀes Yeer Yejhetj keÀj Deeies yeæ{e³esiee~ ³en veneR mees®esiee FmeceW lees %eeve nw ner
veneR~ ³en %eeve kesÀ hee$e veneR~ ³en %eeve ceW ®eue veneR mekeÀles~ MegYeef®evlekeÀ yeeheoeoe
Üeje ueer ngF& MeefkeÌle³eeW kesÀ menejs keÀer ìebie os uebieæ[s keÀes Yeer ®eueeves kesÀ efveefceÊe yeve
pee³eWies~ MegYe ef®evlekeÀ Deelcee Deheveer MegYeef®evlekeÀ efmLeefle Üeje efoueefMekeÀmle Deelcee
keÀes efoue KegMe efce"eF& Üeje GvekeÀes Yeer levog©mle yevee³esieer~ efoueKegMe efce"eF& Keeles
nes vee~ lees otmejs keÀes efKeueeves Yeer Deeleer nw vee~ MegYeef®evlekeÀ Deelcee efkeÀmeer keÀer
keÀce]peesjer peeveles ngS Yeer Gme Deelcee keÀer keÀce]peesjer YegueekeÀj Deheveer efJeMes<elee kesÀ
MeefkeÌle keÀer meceLeea efoueeles ngS GmekeÀes Yeer meceLe& yevee oWies~ efkeÀmeer kesÀ Òeefle Ie=Cee
¢efä veneR~ meoe efiejer ngF& Deelcee keÀes TB®ee Gæ[eves keÀer ¢efä nesieer~ efme]He&À mJe³eb MegYe
ef®evleve ceW jnvee Jee MeefkeÌleMeeueer Deelcee yevevee ³en Yeer ]HeÀmì& mìspe veneR~ FmekeÀes
Yeer MegYeef®evlekeÀ veneR keÀnWies~ MegYeef®evlekeÀ DeLee&led Deheves KepeeveeW keÀes cebmee Üeje,
Jee®ee Üeje, Deheves ªneveer mecyevOe mecheke&À Üeje Dev³e DeelceeDeeW Òeefle mesJee ceW
ueieevee~ MegYe ef®evlekeÀ yeves nes? meoe Je=efÊe MegYe, ¢efä MegYe~ lees me=efä Yeer Þesÿ
yeénceCeeW keÀer MegYe efoKeeF& osieer~ Jewmes Yeer meeOeejCe ªhe ceW keÀne peelee nw ö MegYe
yeesuees~ yeéïeCe Deelcee³eW lees nQ ner MegYe pevce Jeeueer~ MegYe mece³e hej pevces nes~
yeénceCeeW kesÀ pevce keÀer Ieæ[er DeLee&led Jesuee MegYe nw vee~ Yeei³e keÀer oMee Yeer MegYe nw~
mecyevOe Yeer MegYe nw~ mebkeÀuhe, keÀce& Yeer MegYe nw~ FmeefueS yeéïeCe DeelceeDeeW kesÀ
meekeÀej ceW lees keÌ³ee uesefkeÀve mJehve ceW Yeer DeMegYe keÀe veece efveMeeve veneR ö Ssmeer
MegYeef®evlekeÀ Deelcee³eW nes vee~ mce=efle efoJeme hej efJeMes<e Dee³es nes ö mce=efle efoJeme
DeLee&led meceLe& efoJeme~ lees efJeMes<e meceLe& Deelcee³eW nes vee~ yeeheoeoe Yeer keÀnles nQ ö
meoe meceLe& Deelcee³eW meceLe& efove ceveeves Yeues heOeejs~ meceLe& yeeheoeoe meceLe& ye®®eeW
keÀe meoe mJeeiele keÀjles nQ, mecePee!
De®íe ö meoe mJeef®evleve kesÀ ªneveer veMes ceW jnves Jeeues, MegYe ef®evleve kesÀ
Kepeeves mes mechevve jnves Jeeues, MegYeef®evlekeÀ yeve meJe& DeelceeDeeW keÀes Gæ[keÀj Gæ[eves
Jeeues, meoe yeehe meceeve oelee Jejoelee yeve meYeer keÀes MeefkeÌleMeeueer yeveeves Jeeues, Ssmes
meceLe& meceeve ye®®eeW keÀes yeeheoeoe keÀe ³eeoh³eej Deewj vecemles~''
heee|ì³eeW kesÀ meeLe ö ceeleeDeeW kesÀ ûeghe mes
1. ceelee³eW meoe Dehevee Þesÿ Yeei³e osKe ne|<ele jnleer nes vee~ ®ejCeeW keÀer oemeer
mes efmej kesÀ leepe yeve ieF& ³en KegMeer meoe jnleer nw? keÀYeer KegMeer keÀe Kepeevee ®eesjer
lees veneR nes peelee? cee³ee ®eesjer keÀjves ceW nesefMe³eej nw~ Deiej meoe yeneogj nQ,
nesefMe³eej nQ lees cee³ee kegÀí veneR keÀj mekeÀleer Deewj ner oemeer yeve pee³esieer, ogMceve
mesJeeOeejer yeve pee³esieer~ lees Ssmes cee³eepeerle nes? yeehe keÀer ³eeo nw DeLee&led meoe mebie
ceW jnves Jeeues nQ~ ªneveer jbie ueiee ngDee nw~ yeehe keÀe mebie veneR lees ªneveer jbie veneR~
lees meYeer yeehe kesÀ mebie kesÀ jbie ceW jbies ngS veäesceesne nes? ³ee Leesæ[e-Leesæ[e ceesn nw?
ye®®eeW ceW veneR nesiee uesefkeÀve hees$eeW-Oees$eeW ceW nesiee~ ye®®eeW keÀer mesJee hetjer ngF& otmejeW keÀer
mesJee Megª ngF&~ keÀce veneR nesleer~ SkeÀ kesÀ heerís SkeÀ ueeFve ueie peeleer nw~ lees Fmemes
yevOeve cegkeÌle nes! ceeleeDeeW keÀer efkeÀleveer Þesÿ Òeeefhle nes ieF&~ pees efyeukegÀue neLe Keeueer
yeve ieF& LeeR Jen DeYeer ceeueeceeue nes ieF&~ meye kegÀí ieBJee³ee DeYeer ef]HeÀj mes yeehe Üeje
meJe& Ke]peeves Òeehle keÀj efueS lees ceelee³eW keÌ³ee mes keÌ³ee yeve ieF&? ®eej oerJeejeW ceW jnves
Jeeueer efJeée keÀe ceeefuekeÀ yeve ieF&~ ³en veMee jnlee nw vee efkeÀ yeehe ves ncekeÀes Dehevee
yevee³ee lees efkeÀlevee Yeei³e nw~ YeieJeeve DeekeÀj Dehevee yevee³es Ssmee Þesÿ Yeei³e lees
keÀYeer veneR nes mekeÀlee~ lees Deheves Yeei³e keÀes osKe meoe KegMe jnleer nes vee~ keÀYeer ³en
Ke]peevee cee³ee ®eesjer ve keÀjs~
2. meYeer hegC³e Deelcee³eW yeves nes? meyemes yeæ[e hegC³e nw ö otmejeW keÀes MeefkeÌle
osvee~ lees meoe meJe& DeelceeDeeW kesÀ Òeefle hegC³e Deelcee DeLee&led Deheves efceues ngS Ke]peeves
kesÀ ceneoeveer yevees~ Ssmes oeve keÀjves Jeeues efpelevee otmejeW keÀes osles nQ Glevee heodceiegCee
yeæ{lee nw~ lees ³en osvee DeLee&led uesvee nes peelee nw~ Ssmes Gcebie jnlee nw? Fme Gcebie
keÀe ÒewefkeÌìkeÀue mJeªhe nw mesJee ceW meoe Deeies yeæ{les jnes~ efpelevee Yeer leve-ceve-Oeve
mesJee ceW ueieeles Glevee Jele&ceeve Yeer ceneoeveer hegC³e Deelcee yeveles Deewj YeefJe<³e Yeer
meoekeÀeue keÀe pecee keÀjles~ ³en Yeer [êcee ceW Yeei³e nw pees ®eebme efceuelee nw Dehevee
meye kegÀí pecee keÀjves keÀe~ lees ³en ieesu[ve ®eebme uesves Jeeues nes vee~ mees®ekeÀj efkeÀ³ee
lees efmeuJej ®eebme, ]HeÀjeKeefoue neskeÀj efkeÀ³ee lees ieesu[ve ®eebme lees meye vecyejJeve
®eebmeuej yevees~
16.1.85
Yeei³eJeeve ³egie ceW YeieJeeve Üeje

Jemex Deewj JejoeveeW keÀer Òeeefhle
Jejoelee, Yeei³eefJeOeelee yeehe Deheves Yeei³eJeeve ye®®eeW Òeefle yeesues õ
``Deepe me=efä Je=#e kesÀ yeerpeªhe yeehe Deheves Je=#e kesÀ HeÀeGv[sMeve ye®®eeW keÀes osKe
jns nQ~ efpeme HeÀeGC[sMeve Üeje meejs Je=#e keÀeefJemleej neslee nw~ efJemleej keÀjves Jeeues
meej mJeªhe efJeMes<e DeelceeDeeW keÀes osKe jns nQ DeLee&led Je=#e kesÀ DeeOeej cetle&
DeelceeDeeW keÀes osKe jns nQ~ [e³ejskeÌì yeerpeªhe Üeje Òeehle keÀer ngF& meJe& MeefkeÌle³eeW keÀes
OeejCe keÀjves Jeeueer efJeMes<e DeelceeDeeW keÀes osKe jns nQ~ meejs efJeée keÀer meJe& DeelceeDeeW
ceW mes efmeHe&À Leesæ[er-meer DeelceeDeeW keÀes ³en efJeMes<e heeì& efceuee ngDee nw~ efkeÀleveer Leesæ[er
Deelcee³eW nQ efpevneW keÀes yeerpe kesÀ meeLe mecyevOe Üeje Þesÿ Òeeefhle keÀe heeì& efceuee ngDee
nw~
Deepe yeeheoeoe Ssmes Þesÿ Yeei³eJeeve ye®®eeW kesÀ Yeei³e keÀes osKe jns nQ~ efmeHe&À
ye®®eeW keÀes ³en oes Meyo ³eeo jnW ``YeieJeeve Deewj Yeei³e''~ Yeei³e Deheves keÀceeX kesÀ
efnmeeye mes meYeer keÀes efceuelee nw~ Üehej mes Deye lekeÀ Deehe DeelceeDeeW keÀes Yeer keÀce&
Deewj Yeei³e Fme efnmeeye efkeÀleeye ceW Deevee heæ[lee nw uesefkeÀve Jele&ceeve Yeei³eJeeve ³egie
ceW YeieJeeve Yeei³e oslee nw~ Yeei³e kesÀ Þesÿ uekeÀerj KeeR®eves keÀer efJeefOe ``Þesÿ keÀce&
ªheer keÀuece'' Deehe ye®®eeW keÀes os osles nQ, efpememes efpeleveer Þesÿ mheä, pevce
pevceevlej kesÀ Yeei³e keÀer uekeÀerj KeeR®eves ®eenes Gleveer KeeR®e mekeÀles nes~ Deewj keÀesF&
mece³e keÀes ³en Jejoeve veneR nw~ Fmeer mece³e keÀes ³en Jejoeve nw pees ®eenes efpelevee
®eenes Glevee hee mekeÀles nes~ keÌ³eeW? YeieJeeve Yeei³e keÀe YeC[eje ye®®eeW kesÀ efueS
HeÀjeKeefoueer mes, efyevee cesnvele kesÀ os jne nw~ Keguee YeC[ej nw, leeuee ®eeyeer veneR nw~
Deewj Flevee Yejhetj, DeKegì nw pees efpeleves ®eenW, efpelevee ®eenW ues mekeÀles nQ~ yesno keÀe
Yejhetj YeC[eje nw~ yeeheoeoe meYeer ye®®eeW keÀes jes]pe ³ener mce=efle efoueeles jnles nQ efkeÀ
efpelevee uesves ®eenes Glevee ues uees~ ³eLeeMeefkeÌle veneR, uees yeæ[er efoue mes uees~ uesefkeÀve
Kegues YeC[ej mes, Yejhetj YeC[ej mes uees~ Deiej keÀesF& ³eLeeMeefkeÌle uesles nQ lees yeehe
keÌ³ee keÀnWies? yeehe Yeer mee#eer nes osKe-osKe n<ee&les jnles efkeÀ kewÀmes Yeesues-Yeeues ye®®es
Leesæ[s ceW ner KegMe nes peeles nQ~ keÌ³eeW? 63 pevce YekeÌleHeve kesÀ mebmkeÀej nesves kesÀ keÀejCe
DeYeer Yeer mechevve Òeeefhle kesÀ yepeeS Leesæ[s keÀes ner yengle mecePe Gmeer ceW je]peer nes peeles
nQ~
Fme mece³e DeefJeveeMeer yeehe Üeje meJe& Òeeefhle keÀe mece³e nw, ³en Yetue peeles nQ~
yeeheoeoe efHeÀj Yeer ye®®eeW keÀes mce=efle efoueeles, meceLe& yevees~ Deye Yeer ìtuesì veneR ngDee
nw~ uesì Dee³es nes uesefkeÀve ìtuesì keÀe mece³e DeYeer veneR nw~ FmeefueS DeYeer Yeer oesveeW
ªhe mes yeehe ªhe mes Jemee&, meleieg© kesÀ ªhe mes Jejoeve efceueves keÀe mece³e nw~ lees
Jejoeve Deewj Jemex kesÀ ªhe ceW menpe Þesÿ Yeei³e yevee uees~ efHeÀj ³en veneR mees®evee heæ[s
efkeÀ Yeei³e efJeOeelee ves Yeei³e yeeBìe uesefkeÀve ceQves Flevee ner efue³ee~ meJe&MeefkeÌleJeeve yeehe
kesÀ ye®®es ³eLeeMeefkeÌle veneR nes mekeÀles~~ DeYeer Jejoeve nw pees ®eenes Jen yeehe kesÀ Kepeeves
mes DeefOekeÀej kesÀ ªhe mes ues mekeÀles nes! keÀce]peesj nes lees Yeer yeehe keÀer ceoo mes,
efncceles ye®®es ceoos yeehe, Jele&ceeve Deewj YeefJe<³e Þesÿ yevee mekeÀles nes~ yeekeÀer Leesæ[e
mece³e nw ö yeehe kesÀ men³eesie Deewj yeehe kesÀ Yeei³e kesÀ Kegues YeC[ej efceueves keÀe~ DeYeer
mvesn kesÀ keÀejCe yeehe kesÀ ªhe ceW nj mece³e nj heefjefmLeefle ceW meeLeer nw uesefkeÀve Fme
Leesæ[s mece³e kesÀ yeeo meeLeer kesÀ yepeeS mee#eer nes osKeves keÀe heeì& ®euesiee~ ®eens
meJe&MeefkeÌle mechevve yevees, ®eens ³eLeeMeefkeÌle yevees ö oesveeW keÀes mee#eer nes osKeWies~
FmeefueS Fme Þesÿ mece³e ceW yeeheoeoe Üeje Jemee&, Jejoeve, men³eesie, meeLe Fme
Yeei³e keÀer pees Òeeefhle nes jner nw GmekeÀes Òeehle keÀj uees~ Òeeefhle ceW keÀYeer Yeer Deueyesues
veneR yevevee~ DeYeer Fleves Je<e& heæ[s nQ, me=efä heefjJele&ve kesÀ mece³e Deewj Òeeefhle kesÀ mece³e
oesveeW keÀes efceueeDees cele~ Fme Deueyesues heve kesÀ mebkeÀuhe mes mees®eles veneR jn peevee~
meoe yeéïeCe peerJeve ceW meJe& Òeeefhle keÀe, yenglekeÀeue keÀer Òeeefhle keÀe ³ener yeesue ³eeo
jKees ``Deye veneR lees keÀye veneR~''
FmeefueS keÀne efkeÀ efme]He&À oes Meyo Yeer ³eeo jKees ö `YeieJeeve Deewj Yeei³e'~ lees
meoe heoceeheoce Yeei³eJeJeeve jnWies~ yeeheoeoe Deeheme ceW Yeer ªnªneve keÀjles nQ efkeÀ
Ssmes hegjeveer Deeole mes cepeyetj keÌ³eeW nes peeles nQ? yeehe cepeyetle yeveeles, ef]HeÀj Yeer ye®®es
cepeyetj nes peeles nQ~ efnccele keÀer ìeBies Yeer osles nQ, hebKe Yeer osles nQ, meeLe-meeLe Yeer
Gæ[eles efHeÀj Yeer veer®es Thej veer®es Thej keÌ³eeW nesles nQ~ ceewpeeW kesÀ ³egie ceW Yeer cetbPeles
jnles nQ~ FmekeÀes keÀnles nQ ö hegjeveer Deeole mes cepeyetj! cepeyetle nes ³ee cepeyetj nes?
yeehe [yeue ueeFì yeveeles, meye yeesPe mJe³eb G"eves kesÀ efueS meeLe osles ef]HeÀj Yeer yeesPe
G"eves keÀer Deeole, yeesPe G"e uesles nQ~ ef]HeÀj keÀewve-mee ieerle ieeles nQ, peeveles nes?
keÌ³ee, keÌ³eeW, kewÀmes ³en ``kesÀ kesÀ'' keÀe ieerle ieeles nQ~ otmeje Yeer ieerle ieeles nQ `ìes ies''
keÀe~ ³en lees YeefkeÌle kesÀ ieerle nQ~ DeefOekeÀejerheve keÀe ieerle nw ``hee efue³ee''~ lees keÀewve-
mee ieerle ieeles nes? meejs efove ceW ®eskeÀ keÀjes efkeÀ Deepe keÀe ieerle keÀewve-mee Lee?
yeeheoeoe keÀe ye®®eeW mes mvesn nw FmeefueS mvesn kesÀ keÀejCe meoe ³ener mees®eles efkeÀ nj
ye®®ee meoe mechevve nes~ meceLe& nes~ meoe heodceeheodce Yeei³eJeeve nes~ mecePee~
De®íe ö
meoe mece³e ÒeceeCe Jemex Deewj Jejoeve kesÀ DeefOekeÀejer, meoe Yeei³e kesÀ Kegues
YeC[ej mes mechetCe& Yeei³e yeveeves Jeeues, ³eLeeMeefkeÌle keÀes meJe& MeefkeÌle mechevve mes
heefjJele&ve keÀjves Jeeues, Þesÿ keÀceeX keÀer keÀuece Üeje mechevve lekeÀoerj keÀer uekeÀerj
KeeR®eves Jeeues, mece³e kesÀ cenlJe keÀes peeve meJe& Òeeefhle mJeªhe Þesÿ DeelceeDeeW keÀes
yeeheoeoe keÀe mechevve yeveeves keÀe ³eeoh³eej Deewj vecemles~
heee|ì³eeW mes DeJ³ekeÌle yeeheoeoe keÀer cegueekeÀele
1. meoe Dehevee DeueewefkeÀkeÀ pevce, DeueewefkeÀkeÀ peerJeve, DeueewefkeÀkeÀ yeehe, Deueew-
efkeÀkeÀ Jemee& ³eeo jnlee nw? pewmes yeehe DeueewefkeÀkeÀ nw lees Jemee& Yeer DeueewefkeÀkeÀ nw~
ueewefkeÀkeÀ yeehe no keÀe Jemee& oslee, DeueewefkeÀkeÀ yeehe yesno keÀe Jemee& oslee~ lees meoe
DeueewefkeÀkeÀ yeehe Deewj Jemex keÀer mce=efle jns~ keÀYeer ueewefkeÀkeÀ peerJeve kesÀ mce=efle ceW lees veneR
®eues peeles? cejpeerJee yeve ie³es vee~ pewmes Mejerj mes cejves Jeeues keÀYeer Yeer efheíues pevce
keÀes ³eeo veneR keÀjles, Ssmes DeueewefkeÀkeÀ peerJeve Jeeues, pevce Jeeues, ueewefkeÀkeÀ pevce keÀes
³eeo veneR keÀj mekeÀles~ DeYeer lees ³egie ner yeoue ie³ee~ ogefve³ee keÀefue³egieer nw, Deehe
mebiece³egieer nes, meye yeoue ie³ee~ keÀYeer keÀefue³egie ceW lees veneR ®eues peeles~ ³en Yeer
yee[&j nw~ yee[&j ¬eÀeme efkeÀ³ee Deewj ogMceve kesÀ nJeeues nes ie³es~ lees yee[&j ¬eÀeme lees
veneR keÀjles? meoe mebiece³egieer DeueewefkeÀkeÀ peerJeve Jeeueer Þesÿ Deelcee nw, Fmeer mce=efle
ceW jnes~ DeYeer keÌ³ee keÀjWies? yeæ[s mes yeæ[e efye]pevesme cewve yevees~ Ssmee efye]pevesme cewve pees
SkeÀ keÀoce mes heoceeW keÀer keÀceeF& pecee keÀjvesJeeues~ meoe yesno kesÀ yeehe kesÀ nQ, lees
yesno keÀer mesJee ceW, yesno kesÀ Gcebie-Glmeen mes Deeies yeæ{les jnes~
2. meoe [yeue ueeFì efmLeefle keÀe DevegYeJe keÀjles nes? [yeue ueeFì efmLeefle keÀer
efveMeeveer nw ö meoe Gæ[leer keÀuee~ Gæ[leer keÀuee Jeeues meoe efJepe³eer? Gæ[leer keÀuee
Jeeues meoe efve½e³e yegef×, efveef½evle~ Gæ[leer keÀuee keÌ³ee nw? Gæ[leer keÀuee DeLee&led TB®es
mes TB®eer efmLeefle~ Gæ[les nQ lees TB®ee peeles nQ vee? TB®es les TB®eer efmLeefle ceW jnves
Jeeueer TB®eer Deelcee³es mecePe Deeies yeæ{les ®euees~ Gæ[leer keÀuee Jeeues DeLee&led yegef×
ªheer heeBJe Oejveer hej veneR~ Oejveer DeLee&led osn-Yeeve mes Thej~ pees osn-Yeeve keÀer Oejveer
mes Thej jnles Jen meoe ]HeÀefjMles nQ~ efpemekeÀe Oejveer mes keÀesF& efjMlee veneR~ osn-Yeeve
keÀes Yeer peeve efue³ee, osner-DeefYeceeveer efmLeefle keÀes Yeer peeve efue³ee~ peye oesveeW kesÀ
Devlej keÀes peeve ie³es lees osn-DeefYeceeve ceW Dee veneR mekeÀles~ pees De®íe ueielee nw
Jener efkeÀ³ee peelee nw vee~ lees meoe ³ener mce=efle mes meoe Gæ[les jnWies~ Gæ[leer keÀuee ceW
®eues ie³es lees veer®es keÀer Oejveer DeekeÀe|<ele veneR keÀjleer, Ssmes ]HeÀefjMlee yeve ie³es lees osn
ªheer Oejveer DeekeÀe|<ele veneR keÀj mekeÀleer~
3. meoe men³eesieer, keÀce&³eesieer, mJele: ³eesieer, efvejvlej ³eesieer ö Ssmeer efmLeefle keÀe
DevegYeJe keÀjles nes? peneB menpe nw JeneB efvejblej nw~ menpe veneR lees efvejblej veneR~ lees
efvejblej ³eesieer nes ³ee Devlej heæ[ peelee nw? ³eesieer DeLee&led meoe ³eeo ceW ceieve jnves
Jeeues~ peye meJe& mecyevOe yeehe mes nes ie³es lees peneB meJe& mecyevOe nQ JeneB ³eeo mJele:
nesieer Deewj meJe& mecyevOe nQ lees SkeÀ keÀer ner ³eeo nesieer~ nw ner SkeÀ lees meoe ³eeo
jnsieer vee~ lees meoe meJe& mecyevOe mes SkeÀ yeehe otmeje ve keÀesF&~ meJe& mecyevOe mes SkeÀ
yeehe... ³ener menpe efJeefOe nw, efvejblej ³eesieer yeveves keÀer~ peye otmeje mecyevOe ner veneR
lees ³eeo keÀneB pee³esieer~ meJe& mecyevOeeW mes menpe³eesieer Deelcee³eW ³en meoe mce=efle jKees~
meoe yeehe meceeve nj keÀoce ceW mvesn Deewj MeefkeÌle oesveeW keÀe yewueWme jKeves mes me]HeÀuelee
mJele: ner meeceves Deeleer nw~ me]HeÀuelee pevce-efme× DeefOekeÀej nw~ efye]peer jnves kesÀ efueS
keÀece lees keÀjvee ner nw uesefkeÀve SkeÀ nw cesnvele keÀe keÀece, otmeje nw Kesue kesÀ meceeve~
peye yeehe Üeje MeefkeÌle³eeW keÀe Jejoeve efceuee nw lees peneB MeefkeÌle nw JeneB meye menpe
nw~ efme]He&À heefjJeej Deewj yeehe keÀe yewueWme nes lees mJele: ner yueweEmeie Òeehle nes peeleer nw~
peneB yueweEmeie nw JeneB Gæ[leer keÀuee nw~ ve ®eenles ngS Yeer menpe me]HeÀuelee nw~
4. meoe yeehe Deewj Jemee& oesveeW keÀer mce=efle jnleer nw? yeehe keÀewve Deewj Jemee& keÌ³ee
efceuee nw ³en mce=efle mJele: meceLe& yevee osleer nw~ Ssmee DeefJeveeMeer Jemee& pees SkeÀ pevce
ceW DeveskeÀ pevceeW keÀer ÒeeueyOe yeveeves Jeeuee nw, Ssmee Jemee& keÀYeer efceuee nw? DeYeer
efceuee nw, meejs keÀuhe ceW veneR~ lees meoe yeehe Deewj Jemee& Fmeer mce=efle mes Deeies yeæ{les
®euees~ Jemex keÀes ³eeo keÀjves mes meoe KegMeer jnsieer Deewj yeehe keÀes ³eeo keÀjves mes meoe
MeefkeÌleMeeueer jnWies~ MeefkeÌleMeeueer Deelcee meoe cee³eepeerle jnsieer Deewj KegMeer nw lees
peerJeve nw~ Deiej KegMeer veneR lees peerJeve keÌ³ee? peerJeve nesles Yeer vee kesÀ yejeyej nw~
peerles ngS Yeer ce=l³eg kesÀ meceeve nw~ efpelevee Jemee& ³eeo jnsiee Gleveer KegMeer~ meoe KegMeer
jnleer nw? Ssmee Jemee& keÀesìes ceW keÀesF& keÀes efceuelee nw Deewj nceW efceuee nw~ ³en mce=efle
keÀYeer Yeer Yetuevee veneR~ efpeleveer ³eeo Gleveer Òeeefhle~ meoe ³eeo Deewj meoe Òeeefhle keÀer
KegMeer~
kegÀceejeW mes ö kegÀceej peerJeve MeefkeÌleMeeueer peerJeve nw~ lees ye´ïeekegÀceej DeLee&led
ªneveer MeefkeÌleMeeueer~ efpemceeveer MeefkeÌleMeeueer veneR, ªneveer MeefkeÌleMeeueer~ kegÀceej
peerJeve ceW pees ®eens Jen keÀj mekeÀles nes~ lees Deehe meye kegÀceejeW ves Deheves Fme kegÀceej
peerJeve ceW Dehevee Jele&ceeve Deewj YeefJe<³e yevee efue³ee, keÌ³ee yevee³ee? ªneveer yevee³ee~
F&éejer³e peerJeve Jeeues ye´ïeekegÀceej yeves lees efkeÀleves Þesÿ peerJeve Jeeues nes ie³es~ Ssmeer
Þesÿ peerJeve yeve ieF& pees meoe kesÀ efueS ogKe mes Deewj OeesKes mes, YeìkeÀves mes efkeÀveeje
nes ie³ee~ veneR lees efpemceeveer MeefkeÌle Jeeues kegÀceej YeìkeÀles jnles nQ~ ueæ[vee, Peieæ[vee
ogKe osvee, OeesKee osvee....³ener keÀjles nQ vee~ lees efkeÀleveer yeeleeW mes ye®e ie³es~ pewmes
mJe³eb ye®es nes Jewmes DeewjeW keÀes Yeer ye®eeves keÀe Gcebie Deelee nw~ meoe nceefpevme keÀes
ye®eeves Jeeues~ pees MeefkeÌle³eeB efceueer nQ Jen DeewjeW keÀes Yeer oes~ DeKegì MeefkeÌle³eeB efceueer
nw vee~ lees meyekeÀes MeefkeÌleMeeueer yeveeDees~ efveefceÊe mecePekeÀj mesJee keÀjes~ ceQ mesJeeOeejer
ntB, veneR~ yeeyee keÀjelee nw, ceQ efveefceÊe mecePekeÀj mesJee keÀjes~ ceQ mesJeeOeejer ntB veneR~
yeeyee keÀjelee nw, ceQ efveefceÊe ntB~ ceQ heve Jeeues veneR~ efpemeceW ceQ heve veneR nw Jen me®®es
mesJeeOeejer nQ~
³egieueeW mes ö meoe mJejep³e DeefOekeÀejer Deelcee³eW nes? mJe keÀe jep³e DeLee&led meoe
DeefOekeÀejer~ DeefOekeÀejer keÀYeer DeOeerve veneR nes mekeÀles~ DeOeerve nQ lees DeefOekeÀej veneR~
pewmes jele nw lees efove veneR~ efove nw lees jele veneR~ Ssmes DeefOekeÀejer Deelcee³eW efkeÀmeer Yeer
keÀce&Fefvê³eeW kesÀ, J³eefkeÌle kesÀ, JewYeJe kesÀ DeOeerve veneR nes mekeÀles~ Ssmes DeefOekeÀejer nes?
peye ceemìj meJe&MeefkeÌleJeeve yeve ie³es lees keÌ³ee ngS? DeefOekeÀejer! lees meoe mJejep³e
DeefOekeÀejer Deelcee³eW nQ Fme meceLe& mce=efle mes meoe menpe efJepe³eer yeveles jnWies~ mJehve
ceW Yeer nej keÀe mebkeÀuhe cee$e ve nes~ FmekeÀes keÀne peelee nw ö meoe kesÀ efJepe³eer~ cee³ee
Yeeie ieF& efkeÀ Yeiee jns nes? Flevee Yeiee³ee nw pees Jeeheme ve Dee³es~ efkeÀmekeÀes Jeeheme
veneR ueevee neslee nw lees GmekeÀes yengle-yengle otj íesæ[keÀj Deeles nQ~ lees Flevee otj
Yeiee³ee nw~ De®íe ö
ceewjerefMe³eme heeìea mes ö meYeer uekeÀer efmeleejs nes vee? efkeÀlevee Yeei³e Òeehle keÀj
efue³ee! Fme pewmee yeæ[e Yeei³e keÀesF& keÀe nes veneR mekeÀlee~ keÌ³eeWefkeÀ Yeei³e efJeOeelee yeehe
ner DeehekeÀe yeve ie³ee~ GmekesÀ ye®®es yeve ie³es~ peye Yeei³e efJeOeelee Dehevee yeve ie³ee
lees Fmemes Þesÿ Yeei³e keÌ³ee nesiee! lees Ssmes Þesÿ Yeei³eJeeve ®ecekeÀles ngS efmeleejs nes~
Deewj meyekeÀes Yeei³eJeeve yeveeves Jeeues nes~ keÌ³eeWefkeÀ efpemekeÀes keÀesF& De®íer ®eer]pe efceueleer
nw Jen otmejeW keÀes osves kesÀ efmeJeeS jn veneR mekeÀles~ pewmes ³eeo kesÀ efyevee veneR jn mekeÀles
Jewmes mesJee kesÀ efyevee Yeer veneR jn mekeÀles~ SkeÀ-SkeÀ ye®®ee DeveskeÀeW keÀe oerhe peueeS
oerheceeuee keÀjves Jeeuee nw~ oerheceeuee jepeefleuekeÀ keÀer efveMeeveer nw~ lees oerheceeuee keÀjves
JeeueeW keÀes jep³e efleuekeÀ efceue peelee nw~ mesJee keÀjvee DeLee&led jep³e efleuekeÀOeejer
yevevee~ mesJee kesÀ Gcebie Glmeen ceW jnves Jeeues otmejeW keÀes Yeer Gcebie-Glmeen kesÀ hebKe
os mekeÀles nQ~ De®íe ö DeesceMeeefvle~
18.1.85
mce=efle efoJeme hej

DeJ³ekeÌle yeeheoeoe kesÀ
Deveceesue ceneJeekeÌ³e
meJe& meceLe& yeeheoeoe Deheves ye®®eeW Òeefle yeesues õ
``Deepe meceLe& efoJeme hej meceLe& yeehe Deheves meceLe& ye®®eeW keÀes osKe jns nQ~ Deepe
keÀe efove efJeMes<e ye´ïee yeehe Üeje efJeMes<e ye®®eeW keÀes meceLeea keÀe Jejoeve Dee|hele keÀjves
keÀe efove nw~ Deepe kesÀ efove yeeheoeoe Deheveer MeefkeÌle mesvee keÀes efJeée keÀer mìspe hej
ueeles ö lees meekeÀej mJeªhe ceW efMeJe-MeefkeÌle³eeW keÀes Òel³e#e ªhe ceW heeì& yepeeves keÀe
efove nw~ MeefkeÌle³eeW Üeje efMeJe yeehe Òel³e#e nes mJe³eb ieghle ªhe ceW heeì& yepeeles jnles
nQ~ MeefkeÌle³eeW keÀes Òel³e#e ªhe ceW efJeée kesÀ Deeies efJepe³eer Òel³e#e keÀjles nQ~ Deepe keÀe
efove ye®®eeW keÀes yeeheoeoe Üeje meceeve YeJe kesÀ Jejoeve keÀe efove nw~ Deepe keÀe efove
efJeMes<e mvesner ye®®eeW keÀes ve³eveeW ceW mvesn mJeªhe mes meceeves keÀe efove nw~ Deepe keÀe
efove yeeheoeoe efJeMes<e meceLe& Deewj mvesner ye®®eeW keÀes ceOegj efceueve Üeje DeefJeveeMeer
efceueve keÀe Jejoeve oslee nw~ Deepe kesÀ efove Dece=leJesues mes ®eejeW Deesj kesÀ meJe& ye®®eeW
kesÀ efoue keÀe henuee mebkeÀuhe ceOegj efceueve ceveeves keÀe, ceer"s-ceer"s ceefncee kesÀ efoue kesÀ
ieerle ieeves keÀe, efJeMes<e mvesn keÀer uenj keÀe efove nw~ Deepe kesÀ efove Dece=leJesues DeveskeÀ
ye®®eeW kesÀ mvesn kesÀ ceesefle³eeW keÀer ceeuee³eW, nj SkeÀ ceesleer kesÀ yeer®e yeeyee, ceer"s yeeyee
keÀe yeesue ®ecekeÀlee ngDee osKe jns Les~ efkeÀleveer ceeuee³eW neWieer~ Fme hegjeveer ogefve³ee ceW
9 jlveeW keÀer ceeuee keÀnles nQ uesefkeÀve yeeheoeoe kesÀ heeme DeveskeÀ DeueewefkeÀkeÀ DeveesKeer
Decetu³e jlveeW keÀer ceeuee³eW LeeR~ Ssmeer ceeuee³eW mele³egie ceW Yeer veneR henveWies~ ³en
ceeuee³eW efme]He&À yeeheoeoe ner Fme mece³e ye®®eeW Üeje OeejCe keÀjles nQ~ Deepe keÀe efove
DeveskeÀ yebOeve Jeeueer ieesefhekeÀeDeeW kesÀ efoue kesÀ efJe³eesie Deewj mvesn mes mechevve ceer"s ieerle
megveves keÀe efove nw~ yeeheoeoe Ssmeer ueieve ceW ceieve jnves Jeeueer mvesner efmekeÀerueOes
DeelceeDeeW keÀes efjìve& ceW ³ener KegMeKeyejer megveeles efkeÀ Deye Òel³e#elee keÀe veieeæ[e yepeves
Jeeuee ner nw~ FmeefueS ns menpe ³eesieer Deewj efceueve kesÀ efJe³eesieer ye®®es ³en Leesæ[s mes
efove meceehle ngS efkeÀ ngS~ meekeÀej mJeerì nesce ceW ceOegj efceueve nes ner pee³esiee~ Jen
MegYe efove meceerhe Dee jne nw~
Deepe keÀe efove nj ye®®es kesÀ efoue mes ¢æ{ mebkeÀuhe keÀjves mes menpe me]HeÀuelee keÀe
Òel³e#e HeÀue heeves keÀe efove nw~ megvee Deepe keÀe efove efkeÀlevee ceneve nw! Ssmes ceneve
efoJeme hej meYeer ye®®es peneB Yeer nQ, otj nesles Yeer efoue kesÀ meceerhe nQ~ yeeheoeoe Yeer
nj SkeÀ ye®®es keÀes mvesn Deewj yeeheoeoe keÀes Òel³e#e keÀjves keÀer mesJee kesÀ Gcebie-Glmeen
kesÀ efjìve& ceW mvesn Yejer yeOeeF& osles nQ~ keÌ³eeWefkeÀ cewpeeefjìer ye®®eeW keÀer ªn-ªneve ceW
mvesn Deewj mesJee kesÀ Gcebie keÀer uenjW efJeMes<e LeeR~ Òeefle%ee Deewj Òel³e#elee oesveeW yeeleW
efJeMes<e LeeR~ megveles-megveles yeeheoeoe keÌ³ee keÀjles! megveeves Jeeues efkeÀleves nesles nQ~ uesefkeÀve
efoue keÀe DeeJee]pe efoueejece yeehe SkeÀ ner mece³e ceW DeveskeÀeW keÀe megve mekeÀles nQ~
Òeefle%ee keÀjves JeeueeW keÀes yeeheoeoe yeOeeF& osles~ uesefkeÀve meoe Fme Òeefle%ee keÀes
Dece=leJesues efjJeeFpe keÀjles jnvee~ Òeefle%ee keÀj íesæ[ veneR osvee~ keÀjvee ner nw, yevevee
ner nw~ Fme Gcebie-Glmeen keÀes meoe meeLe jKevee~ meeLe-meeLe keÀce& keÀjles ngS pewmes
ì^wefHeÀkeÀ keÀvìêsue keÀer efJeefOe Üeje ³eeo keÀer efmLeefle keÀes ueieeleej yeveeves ceW me]HeÀuelee keÀes
hee jns nes~ Ssmes keÀce& keÀjles Deheves Òeefle Deheves DeehekeÀes ®eskeÀ keÀjves kesÀ efueS mece³e
efveef½ele keÀjes~ lees efveef½ele mece³e Òeefle%ee keÀes me]HeÀuelee mJeªhe yeveelee jnsiee~
Òel³e#elee kesÀ Gcebie-Glmeen Jeeues ye®®eeW keÀes yeeheoeoe Deheves jeFì nwC[ ªhe mes
mvesn keÀer nQ[MeskeÀ keÀj jns nQ~ meoe cegjyyeer ye®®es mees yeehe meceeve yeve Gcebie keÀer
efnccele mes heoceiegCee yeehe oeoe keÀer ceoo kesÀ hee$e nQ ner nQ~ meghee$e DeLee&led hee$e nQ~
leermejs ÒekeÀej kesÀ ye®®es ö efove-jele mvesn ceW mecee³es ngS nQ~ mvesn keÀes ner mesJee
mecePeles nQ~ cewoeve hej veneR Deeles uesefkeÀve ``cesje yeeyee, cesje yeeyee'' ö ³en ieerle
]peªj ieeles nQ~ yeehe keÀes Yeer ceer"s ªhe mes efjPeeles jnles nQ~ pees ntB pewmeer ntB DeehekeÀer
ntB~ Ssmeer Yeer efJeMes<e mvesner Deelcee³eW nQ~ Ssmes mvesner ye®®eeW keÀes yeeheoeoe mvesn keÀe
efjìve& mvesn lees ]peªj osles nQ uesefkeÀve ³en Yeer efnccele efoueeles nQ efkeÀ jep³e DeefOekeÀejer
yevevee nw~ jep³e ceW Deeves Jeeuee yevevee nw ö efHeÀj lees mvesner nes lees Yeer "erkeÀ nw~ jep³e
DeefOekeÀejer yevevee nw lees mvesn kesÀ meeLe heæ{eF& keÀer MeefkeÌle DeLee&led %eeve keÀer MeefkeÌle,
mesJee keÀer MeefkeÌle, ³en Yeer DeeJeM³ekeÀ nw~ FmeefueS efnccele keÀjes~ yeehe ceooieej nw
ner~ mvesn keÀer efjìve& ceW men³eesie efceuevee ner nw~ Leesæ[er meer efnccele mes, DeìsvMeve mes
jep³e DeefOekeÀejer yeve mekeÀles nes~ megvee Deepe keÀer ªn-ªneve keÀe jsmeheev[? osMe
efJeosMe ®eejeW Deesj kesÀ ye®®eeW keÀer Jeleve ceW jewvekeÀ osKeer~ efJeosMeer ye®®es Yeer ueemì mees
]HeÀemì peekeÀj ]HeÀmì& Deeves kesÀ Gcebie-Glmeen ceW De®ís yeæ{les pee jns nQ~ Jen mecePeles
nQ efpelevee efJeosMe kesÀ efnmeeye mes otj nQ Glevee ner efoue ceW meceerhe jnles nQ~ lees Deepe
Yeer De®ís-De®ís Gcebie-Glmeen keÀer ªn-ªneve keÀj jns Les~ keÀF& ye®®es yeæ[s mJeerì nQ~
yeehe keÀes Yeer ceer"er-ceer"er yeeleeW mes ceveeles jnles nQ~ keÀnles yeæ[e Yeesues ªhe mes nQ
uesefkeÀve nQ ®elegj~ keÀnles nQ ö Deehe Òeeefceme keÀjes~ Ssmes ceveeles nQ~ yeehe keÌ³ee keÀnWies?
KegMe jnes, Deeyeeo jnes, yeæ{les jnes~ yeeleW lees yengle uecyeer ®eewæ[er nQ, efkeÀleveer megveeS
efkeÀleveer megveeJeW~ uesefkeÀve yeeleW meYeer cepes mes yeæ[er De®íer keÀjles nQ~ De®íe ö
meoe mvesn Deewj mesJee kesÀ Gcebie-Glmeen ceW jnves Jeeues, meoe meghee$e yeve meJe&
Òeeefhle³eeW kesÀ hee$e yeveves Jeeues, meoe mJe³eb kesÀ keÀceeX Üeje yeeheoeoe kesÀ Þesÿ efoJ³e-
keÀce& Òel³e#e keÀjves Jeeues, Deheves efoJ³e-peerJeve Üeje ye´ïee yeehe keÀer peerJeve keÀneveer
mheä keÀjves Jeeues ö Ssmes meJe& yeeheoeoe kesÀ meoe meeLeer ye®®eeW keÀes meceLe& yeeheoeoe
keÀe ³eeoh³eej Deewj vecemles~''
oeoer peer leLee oeoer peevekeÀer peer yeeheoeoe kes À meeceves yew " er nQ
Deepe legcnejer meKeer (oeroer) ves Yeer Keeme ³eeoh³eej oer nw~ Deepe Jen Yeer Jeleve
ceW Fcepe& Leer~ FmeefueS GvekeÀer Yeer meYeer keÀes ³eeo~ Jen Yeer (S[Jeebme heeìea) ceW Dehevee
mebie"ve cepeyetle yevee jns nQ~ GvneW keÀe keÀe³e& Yeer Deehe ueesieeW kesÀ meeLe-meeLe Òel³e#e
neslee pee³esiee~ DeYeer lees mecyevOe Deewj osMe kesÀ meceerhe nQ FmeefueS íesìs-íesìs ûeghe
GvneW ceW Yeer keÀejCe DekeÀejCe Deeheme ceW ve peeveles ngS Yeer efceueles jnles nQ~ ³en hetCe&
mce=efle veneR nw uesefkeÀve ³en yegef× ceW ìeE®eie nw efkeÀ nceW efceuekeÀj keÀesF& ve³ee keÀe³e&
keÀjvee nw~ pees ogefve³ee keÀer neueleW nQ, Gmeer ÒeceeCe pees keÀesF& veneR keÀj mekeÀlee nw Jen
nceW efceuekesÀ keÀjvee nw~ Fme ìeE®eie mes Deeheme ceW efceueles ]peªj nQ~ uesefkeÀve DeYeer keÀesF&
íesìs, keÀesF& yeæ[s, Ssmee ûeghe nw~ uesefkeÀve ie³es meYeer ÒekeÀej kesÀ nQ~ keÀce&Cee Jeeues Yeer ie³es
nQ, jep³e mLeehevee keÀjves keÀer hueweEveie yegef× Jeeues Yeer ie³es nQ~ meeLe-meeLe efnccele
nguueeme yeæ{eves Jeeues Yeer ie³es nQ~ Deepe hetjs ûeghe ceW Fve leerve ÒekeÀej kesÀ ye®®es osKes
Deewj leerveeW ner DeeJeM³ekeÀ nQ~ keÀesF& hueweEveie Jeeues nQ, keÀesF& keÀce& ceW ueeves Jeeues nQ
Deewj keÀesF& efnccele yeæ{eves Jeeues nQ~ ûeghe lees De®íe yevee jne nw~ uesefkeÀve oesveeW ûeghe
meeLe-meeLe Òel³e#e neWies~ DeYeer Òel³e#elee keÀer efJeMes<elee yeeoueeW kesÀ Devoj nw~ yeeoue
efyeKej jns nQ uesefkeÀve nìs veneR nQ~ efpelevee-efpelevee MeefkeÌleMeeueer ceemìj %eeve met³e&
keÀer mìspe hej hengB®e peeles nQ Jewmes ³en yeeoue efyeKejles pee jns nQ~ efceì pee³eWies lees
meskeÀC[ ceW veieeæ[e yepe pee³esiee~ DeYeer efyeKej jns nQ~ Jen Yeer heeìea Deheveer lew³eejer
Ketye keÀj jner nw~ pewmes Deehe ueesie ³etLe jwueer keÀe huewve yevee jns nes vee, lees Jen Yeer
³etLe nQ DeYeer~ Jen Yeer Deeheme ceW yevee jns nQ~ pewmes DeYeer Yeejle ceW DeveskeÀ heee|ì³eeW
keÀer pees efJeMes<elee Leer Jen keÀce nes efHeÀj Yeer SkeÀ heeìea Deeies yeæ{ jner nw vee~ lees
yeenj keÀer SkeÀlee keÀe Yeer jnm³e nw~ DeveskeÀlee keÀce]peesj nes jner nw Deewj SkeÀ
MeefkeÌleMeeueer nes jns nQ~ ³en mLeehevee kesÀ je]pe ceW men³eesie keÀe heeì& nw~ ceve mes efceues
ngS veneR nw, cepeyetjer mes efceues nQ, uesefkeÀve ce]peyetjer keÀe efceueve Yeer jnm³e nw~ DeYeer
mLeehevee keÀer ieg¿e jerefle-jmece mheä nesves keÀe mece³e meceerhe Dee jne nw~ efHeÀj Deehe
ueesieeW keÀes helee heæ[siee efkeÀ S[Jeebme heeìea keÌ³ee keÀj jner nw Deewj nce keÌ³ee keÀj jns
nQ~ DeYeer Deehe Yeer keÌJes½eve keÀjles nes efkeÀ Jen keÌ³ee keÀj jns nQ Deewj Jen Yeer keÌJes½eve
keÀjles nQ efkeÀ ³en keÌ³ee keÀj jns nQ? uesefkeÀve oesveeW ner [êcee Devegmeej yeæ{ jns nQ~
peieocyee lees nw ner ®evêcee~ lees ®evêcee peiele Decyee kesÀ meeLe oeroer keÀe Megª
mes efJeMes<e heeì& jne nw~ keÀe³e& ceW meeLe keÀe heeì& jne nw~ Jen ®evêcee (Meerleue) nw
Deewj Jen leerJe´ nw~ oesveeW keÀe cesue nw~ DeYeer Leesæ[e yeæ[e nesves oes GmekeÀes~ peieocyee
lees DeYeer Yeer Meerleuelee keÀer mekeÀeMe os jner nw uesefkeÀve hueweEveie ceW Deeies Deeves ceW
meeLeer Yeer ®eeefnS vee~ heg<heMeevlee Deewj oeroer FvneW keÀe Yeer Megª ceW Deeheme ceW efnmeeye
nw~ ³eneB Yeer oesveeW keÀe efnmeeye Deeheme ceW meceerhe keÀe nw~ YeeT (efJeéeefkeÀMeesj) lees
yewkeÀyeesve nw~ FmeceW Yeer heeC[Je yewkeÀyeesve nQ MeefkeÌle³eeB Deeies nQ~ lees Jen Yeer Gcebie-
Glmeen ceW ueeves Jeeues ûeghe nQ~ DeYeer hueweEveie keÀjves Jeeues Leesæ[e cewoeve hej pee³eWies
ef]HeÀj Òel³e#elee nesieer~ De®íe ö
efJeosMeer YeeF&-yeefnveeW mes
meYeer ueemì mees ]HeÀemì peeves Jeeues Deewj ]HeÀmì& Deeves kesÀ Gcebie-Glmeen Jeeues nes
vee~ meskeÀC[ vecyej Jeeuee lees keÀesF& veneR nw~ ue#³e MeefkeÌleMeeueer nw lees ue#eCe Yeer
mJele: MeefkeÌleMeeueer neWies~ meYeer Deeies yeæ{ves ceW Gcebie-Glmeen Jeeues nQ~ yeeheoeoe Yeer
nj ye®®es keÀes ³ener keÀnles efkeÀ meoe [yeue ueeFì yeve Gæ[leer keÀuee mes vecyejJeve
Deevee ner nw~ pewmes yeehe TB®es les TB®ee nw Jewmes nj ye®®ee Yeer TB®es les TB®ee nw~
meoe Gcebie-Glmeen kesÀ hebKeeW mes Gæ[ves Jeeues ner Gæ[leer keÀuee keÀe DevegYeJe keÀjles
nQ~ Fme efmLeefle ceW efmLele jnves keÀe menpe meeOeve nw ö pees Yeer mesJee keÀjles nes, Jen
yeehe keÀjve-keÀjeJenej keÀje jne nw, ceQ efveefceÊe ntB, keÀjeves Jeeuee keÀje jne nw, ®euee
jne nw, Fme mce=efle mes meoe nukesÀ nes Gæ[les jnWieW~ Fmeer efmLeefle keÀes meoe Deeies yeæ{eles
jnes~
efJeoeF& kesÀ mece³e
³en meceLe& efove meoe meceLe& yeveelee jnsiee~ Fme meceLe& efove hej pees Yeer Dee³es
nes Jen efJeMes<e meceLe& YeJe keÀe Jejoeve meoe meeLe jKevee~ keÀesF& Yeer Ssmeer yeele Dee³es
lees ³en efove Deewj ³en Jejoeve ³eeo keÀjvee lees mce=efle meceLeea uee³esieer~ meskeÀC[ ceW
yegef× kesÀ efJeceeve Üeje ceOegyeve ceW hengB®e peevee~ keÌ³ee Lee, kewÀmee Lee Deewj keÌ³ee Jejoeve
efceuee Lee~ meskeÀC[ ceW ceOegyeve efveJeemeer yeveves mes meceLeea Dee pee³esieer~ ceOegyeve ceW
hengB®evee lees Dee³esiee vee~ ³en lees menpe nw, meekeÀej ceW osKee nw~ hejceOeece ceW peevee
cegefMkeÀue Yeer ueielee nes, ceOegyeve ceW hengB®evee lees cegefMkeÀue veneR~ lees meskeÀC[ ceW efyevee
efìkeÀì kesÀ, efyevee Ke®ex kesÀ ceOegyeve efveJeemeer yeve peevee~ lees ceOegyeve meoe ner efnccele
nguueeme oslee jnsiee~ pewmes ³eneB meYeer efnccele nguueeme ceW nes, efkeÀmeer kesÀ heeme
keÀcepeesjer veneR nw vee~ lees ³ener mce=efle efHeÀj meceLe& yevee osieer~
40 DeJ³ekeÌle JeeCeer21.1.85
1985
F&éejer³e pevce efove keÀer

ieesu[ve efie]HeÌì ö `èfoJ³e yegef×''
%eevemeeiej, efoJ³e yegef× efJeOeelee yeeheoeoe Deheves vetjs peneve ye®®eeW Òeefle yeesues õ
``Deepe efJeée j®elee yeehe Deheves peneve kesÀ vetj, vetjs peneve ye®®eeW keÀes osKe jns
nQ~ Deehe Þesÿ Deelcee³eW peneve kesÀ vetj nes~ DeLee&led peneve keÀer jesMeveer nes~ pewmes mLetue
vetj veneR lees peneve veneR~ keÌ³eeWefkeÀ vetj DeLee&led jesMeveer~ jesMeveer veneR lees DebOekeÀej kesÀ
keÀejCe peneve veneR~ lees Deehe vetj veneR lees ogefve³ee ceW jesMeveer veneR~ Deehe nQ lees jesMeveer
kesÀ keÀejCe peneve nw~ lees yeeheoeoe Ssmes peneve kesÀ vetj ye®®eeW keÀes osKe jns nQ~ Ssmes
ye®®eeW keÀer ceefncee meoe ieeF& Deewj hetpeer peeleer nw~ Ssmes ye®®es ner efJeée kesÀ jep³e Yeei³e
kesÀ DeefOekeÀejer yeveles nQ~ yeeheoeoe nj yeéïeCe ye®®es keÀes pevce uesles ner efJeMes<e efoJ³e
pevce-efove keÀer efoJ³e oes meewieele osles nQ~ ogefve³ee ceW ceveg<³e Deelcee³eW, ceveg<³e Deelcee
keÀes efie]HeÌì osleer nw uesefkeÀve yeéïeCe ye®®eeW keÀes mJe³eb yeehe efoJ³e meewieele Fme mebiece³egie
hej osles nQ~ keÌ³ee osles nQ? SkeÀ efoJ³e yegef× Deewj otmeje efoJ³e ves$e DeLee&led ªneveer
vetj~ ³en oes efie]HeÌì nj SkeÀ yeéïeCe ye®®es keÀes pevce-efove keÀer efie]HeÌì nw~ Fmeer oesveeW
efie]HeÌì keÀes meoe meeLe jKeles Fve Üeje meoe me]HeÀuelee mJeªhe jnles nes? efoJ³e yegef×
ner nj ye®®es keÀes efoJ³e %eeve, efoJ³e ³eeo, efoJ³e OeejCee mJeªhe yeveeleer nw~ efoJ³e
yegef× ner OeejCee keÀjves keÀer efJeMes<e efie]HeÌì nw~ lees efoJ³e yegef× meoe nw DeLee&led OeejCee
mJeªhe nQ~ efoJ³e yegef× ceW DeLee&led meleesÒeOeeve ieesu[ve yegef× ceW ]peje Yeer jpees lecees
keÀe ÒeYeeJe heæ[lee nw lees OeejCee mJeªhe kesÀ yepeeS cee³ee kesÀ ÒeYeeJe ceW Dee peeles nQ~
FmeefueS nj menpe yeele Yeer cegefMkeÀue DevegYeJe keÀjles nQ~ menpe efie]HeÌì kesÀ ªhe ceW
Òeehle ngF& efoJ³e yegef× keÀce]peesj nesves kesÀ keÀejCe cesnvele DevegYeJe keÀjles nQ~ peye Yeer
cegefMkeÀue Jee cesnvele keÀe DevegYeJe keÀjles nes lees DeJeM³e efoJ³e yegef× efkeÀmeer cee³ee kesÀ
ªhe mes ÒeYeeefJele nw leye Ssmee DevegYeJe neslee nw~ efoJ³e yegef× meskeÀC[ ceW yeeheoeoe
keÀer Þeercele OeejCe keÀj meoe meceLe&, meoe De®eue, meoe ceemìj meJe&MeefkeÌleJeeve efmLeefle
keÀe DevegYeJe keÀjles nQ~ Þeercele DeLee&led Þesÿ yeveeves Jeeueer cele~ Jen keÀYeer cegefMkeÀue
DevegYeJe veneR keÀj mekeÀles~ Þeercele meoe menpe Gæ[eves Jeeueer cele nw~ uesefkeÀve OeejCe
keÀjves keÀer efoJ³e yegef× ]peªj ®eeefnS~ lees ®eskeÀ keÀjes ö Deheves pevce keÀer meewieele meoe
meeLe nw? keÀYeer cee³ee Dehevee yeveekeÀj efoJ³e yegef× keÀer efie]HeÌì íerve lees veneR uesleer?
keÀYeer cee³ee kesÀ ÒeYeeJe mes Yeesues lees veneR yeve peeles pees hejceelce efie]HeÌì Yeer iebJee oes~
cee³ee keÀes Yeer F&éejer³e efie]HeÌì Dehevee yeveeves keÀer ®elegjeF& Deeleer nw~ lees mJe³eb ®elegj yeve
peeleer Deewj DeehekeÀes Yeesuee yevee osleer nw~ FmeefueS YeesuesveeLe yeehe kesÀ Yeesues ye®®es Yeues
yevees uesefkeÀve cee³ee kesÀ Yeesues veneR yevees~ cee³ee kesÀ Yeesues yevevee DeLee&led Yetueves Jeeuee
yevevee~ F&éejer³e efoJ³e yegef× keÀer efie]HeÌì meoe í$eíe³ee nw~ Deewj cee³ee Deheveer íe³ee
[eue osleer nw~ í$e Gæ[ peelee nw, íe³ee jn peeleer nw~ FmeefueS meoe ®eskeÀ keÀjes ö
yeehe keÀer efie]HeÌì keÀe³ece nw~ efoJ³e yegef× keÀer efveMeeveer efie]HeÌì, efue]HeÌì keÀe keÀe³e& keÀjleer
nw~ pees Þesÿ mebkeÀuhe ªheer efmJe®e Deeve efkeÀ³ee Gme efmLeefle ceW meskeÀC[ ceW efmLele ngS~
Deiej efoJ³e yegef× kesÀ yeer®e cee³ee keÀer íe³ee nw lees ³en efie]HeÌì keÀer efue]HeÌì keÀe³e& veneR
keÀjsieer~ pewmes mLetue efue]HeÌì Yeer Kejeye nes peeleer nw lees keÌ³ee neuele nesleer nw? ve Thej
ve veer®es~ yeer®e ceW ueìkeÀ peeles~ Meeve kesÀ yepeeS hejsMeeve nes peeles~ efkeÀlevee Yeer efmJe®e
Deeve keÀjWies uesefkeÀve cebef]peue hej hengB®eves keÀer Òeeefhle veneR keÀj mekeWÀies~ lees ³en efie]HeÌì
keÀer efue]HeÌì Kejeye keÀj osles nes FmeefueS cesnvele ªheer meeræ{er ®eæ{veer heæ[leer nw~ efHeÀj
keÌ³ee keÀnles nes? efnccele ªheer ìebies ®eue veneR mekeÀleeR~ lees menpe keÀes cegefMkeÀue
efkeÀmeves yevee³ee Deewj kewÀmes yevee³ee? Deheves DeehekeÀes Deueyesuee yevee³ee~ cee³ee keÀer
íe³ee ceW Dee ie³es FmeefueS meskeÀC[ keÀer menpe yeele keÀes yengle mece³e keÀer cesnvele
DevegYeJe keÀjles nes~ efoJ³e yegef× keÀer efie]HeÌì DeueewefkeÀkeÀ efJeceeve nw~ efpeme efoJ³e efJeceeve
Üeje meskeÀC[ kesÀ efmJe®e Deeve keÀjves mes peneB ®eenes JeneB hengB®e mekeÀles nes~ efmJe®e nw
mebkeÀuhe~ meeFvme Jeeues lees SkeÀ ueeskeÀ keÀe mewj keÀj mekeÀles~ Deehe leerveeW ueeskeÀeW keÀe mewj
keÀj mekeÀles nes~ meskeÀC[ ceW efJeée-keÀu³eeCekeÀejer mJeªhe yeve meejs efJeée keÀes ueeFì Deewj
ceeFì os mekeÀles nes~ efmeHe&À efoJ³e yegef× kesÀ efJeceeve Üeje TB®eer efmLeefle ceW efmLele nes
peeDees~ pewmes GvneWves efJeceeve Üeje efnceeue³e kesÀ Thej jeKe [eueer, veoer ceW jeKe
[eueer, efkeÀmeefueS? ®eejeW Deesj HewÀueeves kesÀ efueS vee! GvneWves lees jeKe [eueer, Deehe
efoJ³e yegef× ªheer efJeceeve Üeje meyemes TB®eer ®eesìer keÀer efmLeefle ceW efmLele nes efJeée keÀer
meJe& DeelceeDeeW kesÀ Òeefle ueeFì Deewj ceeFì keÀer MegYe YeeJevee Deewj Þesÿ keÀecevee kesÀ
men³eesie keÀer uenj HewÀueeDees~ efJeceeve lees MeefkeÌleMeeueer nw vee? efmeHe&À ³etpe keÀjvee
Deevee ®eeefnS~
yeeheoeoe keÀer efjHeÀeFve Þesÿ cele keÀe meeOeve ®eeefnS~ pewmes DeepekeÀue efjHeÀeFve mes
Yeer [yeue efjHeÀeFve ®euelee nw vee~ lees yeeheoeoe keÀe ³en [yeue efjHeÀeFve meeOeve nw~
]peje Yeer ceve-cele, hejcele keÀe efkeÀ®eæ[e nw lees keÌ³ee nesiee? TB®es pee³eWies ³ee veer®es?
lees ³en ®eskeÀ keÀjes ö efoJ³e yegef× ªheer efJeceeve ceW meoe [yeue efjHeÀeFve meeOeve nw?
yeer®e ceW keÀesF& efkeÀ®eæ[e lees veneR Dee peelee? veneR lees ³en efJeceeve meoe megKeoeF& nw~
pewmes mele³egie ceW keÀYeer Yeer keÀesF& SkeÌmeer[Wì nes veneR mekeÀles~ keÌ³eeWefkeÀ DeehekesÀ Þesÿ
keÀceeX keÀer Þesÿ ÒeeueyOe nw~ Ssmes keÀesF& keÀce& nesles veneR pees keÀce& kesÀ Yeesie kesÀ efnmeeye
mes ³en ogëKe Yeesievee heæ[s~ Ssmes mebiece³egieer iee[ueer efie]HeÌì efoJ³e yegef× meoe meJe&
ÒekeÀej kesÀ ogëKe Deewj OeesKes mes cegkeÌle nQ~ efoJ³e yegef× Jeeues keÀYeer OeesKes ceW Dee veneR
mekeÀles~ ogëKe keÀer DevegYetefle keÀj veneR mekeÀles~ meoe mes]HeÀ nQ~ DeeheoeDeeW mes cegkeÌle nQ~
FmeefueS Fme iee[ueer efie]HeÌì kesÀ cenlJe keÀes peeve Fme efie]HeÌì keÀes meoe meeLe jKees~
mecePee? Fme efie]HeÌì keÀe cenlJe~ efie]HeÌì meYeer keÀes efceueer nw ³ee efkeÀmeer keÀer jn ieF&
nw? efceueer lees meyekeÀes nQ vee~ efmeHe&À mecYeeueves Deeleer ³ee veneR Jen DeehekesÀ Thej nw~
meoe Dece=leJesues ®eskeÀ keÀjes ö ]peje Yeer keÀceer nes lees Dece=leJesues "erkeÀ keÀj osves mes
meeje efove MeefkeÌleMeeueer jnsiee~ Deiej mJe³eb "erkeÀ veneR keÀj mekeÀles nes lees "erkeÀ
keÀjeDees~ uesefkeÀve Dece=lesJesues ner "erkeÀ keÀj oes~ De®íe ö efoJ³e ¢efä keÀer yeele efHeÀj
megvee³eWies~ efoJ³e ¢efä keÀnes, efoJ³e ves$e keÀnes, ªneveer vetj keÀnes yeele SkeÀ ner nw~ Fme
mece³e lees efoJ³e yegef× keÀer ³en efie]HeÌì meYeer kesÀ heeme nw vee~ meesves keÀe hee$e nes vee~
³ener efoJ³e yegef× nw~ ceOegyeve ceW meYeer efoJ³e yegef× ªheer mechetCe& meesves keÀe hee$e ueskeÀj
Dee³es nes vee~ me®®es meesves ceW efmeuJej Jee keÀehej efcekeÌme lees veneR nw vee! meleesÒeOeeve
DeLee&led mechetCe& meesvee~ FmekeÀes ner efoJ³e yegef× keÀne peelee nw~ De®íe ö efpeme Yeer
lej]HeÀ mes Dee³es nes, meye lej]HeÀ mes %eeve veefo³eeB DeeS meeiej ceW meceeF&~ veoer Deewj
meeiej keÀe cesuee nw~ ceneve cesuee ceveeves Dee³es nes vee~ efceueve cesuee ceveeves Dee³es nes~
yeeheoeoe Yeer meJe& %eeve veefo³eeW keÀes osKe ne|<ele nesles nQ efkeÀ kewÀmes Gcebie-Glmeen mes
keÀneB-keÀneB mes Fme efceueve cesues ceW hengB®e ie³es nQ~ De®íe ö
meoe efoJ³e yegef× kesÀ ieesu[ve efie]HeÌì keÀes keÀe³e& ceW ueeves Jeeues, meoe yeehe meceeve
®elegj megpeeve yeve cee³ee keÀer ®elegjeF& keÀes peeveves Jeeues, meoe yeehe keÀer í$eíe³ee ceW
jn cee³ee keÀer íe³ee mes otj jnves Jeeues, meoe %eeve meeiej mes ceOegj efceueve cesuee ceveeves
Jeeues, nj cegefMkeÀue keÀes menpe yeveeves Jeeues, efJeée-keÀu³eeCekeÀejer, Þesÿ efmLeefle ceW
efmLele jnves Jeeues, Þesÿ DeelceeDeeW keÀes yeeheoeoe keÀe ³eeoh³eej Deewj vecemles~''
heme&veue cegueekeÀele
1. ¢efä yeoueves mes me=efä yeoue ieF& nw vee! ¢efä Þesÿ nes ieF& lees me=efä Yeer
Þesÿ nes ieF&! DeYeer me=efä ner yeehe nw~ yeehe ceW me=efä meceeF& ngF& nw~ Ssmes ner DevegYeJe
neslee nw vee! peneB Yeer osKees, megvees lees yeehe Yeer meeLe ceW DevegYeJe neslee nw vee! Ssmee
mvesner meejs efJeée ceW keÀesF& nes veneR mekeÀlee pees nj meskeÀC[, nj mebkeÀuhe ceW meeLe
efveYee³es~ ueewefkeÀkeÀ ceW keÀesF& efkeÀlevee Yeer mvesner nes uesefkeÀve efHeÀj Yeer meoe meeLe veneR os
mekeÀlee~ ³en lees mJehve ces Yeer meeLe oslee nw~ Ssmee meeLe efveYeeves Jeeuee meeLeer efceuee
nw, FmeefueS me=efä yeoue ieF&~ DeYeer ueewefkeÀkeÀ ceW Yeer DeueewefkeÀkeÀ DevegYeJe keÀjles nes
vee! ueewefkeÀkeÀ ceW pees Yeer mecyevOe osKeles lees me®®ee mecyevOe mJele: mce=efle ceW Deelee,
Fmemes Gve DeelceeDeeW keÀes Yeer MeefkeÌle efceue peeleer~ peye yeehe meoe meeLe nw lees
yesef]HeÀkeÀj yeeoMeen nes~ "erkeÀ nesiee ³ee veneR ³en Yeer mees®eves keÀer ]peªjle veneR jnleer~
peye yeehe meeLe nw lees meye "erkeÀ ner "erkeÀ nw~ lees meeLe keÀe DevegYeJe keÀjles ngS Gæ[les
®euees~ mees®evee Yeer yeehe keÀe keÀece nw, nceeje keÀece nw meeLe ceW ceieve jnvee~ FmeefueS
keÀce]peesj mees®e Yeer meceehle~ meoe yes]efHeÀkeÀj yeeoMeen jnes, DeYeer Yeer yeeoMeen Deewj
meoe kesÀ efueS yeeoMeen~
2. meoe Deheves keÀes me]HeÀuelee kesÀ efmeleejs mecePees Deewj otmejer DeelceeDeeW keÀes Yeer
me]HeÀuelee keÀer ®eeyeer osles jnes~ Fme mesJee mes meYeer Deelcee³eW KegMe neskeÀj DeehekeÀes efoue
mes DeeMeerJee&o oWieer~ yeehe Deewj meJe& keÀer DeeMeerJee&oW ner Deeies yeæ{eleer nQ~
1985
efoJ³e pevce keÀer efie]HeÌì ö

`èfoJ³e ves$e''
ef o J³e yeg e f × ef o J³e ¢ef ä ef J eOeelee ef $ ekeÀeueoMeea yeeheoeoe yees u es õ
“Deepe ef$ekeÀeueoMeea yeehe Deheves ef$ekeÀeueoMeea, ef$eves$eer ye®®eeW keÀes osKe jns nQ~
yeeheoeoe, efoJ³e yegef× Deewj efoJ³e ves$e efpemekeÀes leermeje ves$e Yeer keÀnles nQ, Jen ves$e
keÀneB lekeÀ mheä Deewj MeefkeÌleMeeueer nw, nj SkeÀ ye®®es kesÀ efoJ³e ves$e kesÀ MeefkeÌle keÀer
hejmesvìspe osKe jns nQ~ yeeheoeoe ves meYeer keÀes 100 ÒeefleMele MeefkeÌleMeeueer efoJ³e ves$e
pevce keÀer efie]HeÌì oer nw~ yeeheoeoe ves vecyejJeej MeefkeÌleMeeueer ves$e veneR efo³ee uesefkeÀve
Fme efoJ³e ves$e keÀes nj SkeÀ ye®®es ves Deheves-Deheves keÀe³eos ÒeceeCe, hejnspe ÒeceeCe,
DeìsvMeve osves ÒeceeCe ÒewefkeÌìkeÀue keÀe³e& ceW ueiee³ee nw~ FmeefueS efoJ³e ves$e keÀer MeefkeÌle
efkeÀmeer keÀer mechetCe& MeefkeÌleMeeueer nw, efkeÀmeer keÀer MeefkeÌle hejmesvìspe ceW jn ieF& nw~
yeeheoeoe Üeje ³en leermeje ves$e efoJ³e ves$e efceuee nw, pewmes DeepekeÀue meeFvme keÀe
meeOeve otjyeerve nw pees otj keÀer Jemleg keÀes meceerhe Deewj mheä DevegYeJe keÀjeleer nw, Ssmes
³en efoJ³e ves$e Yeer efoJ³e otjyeerve keÀe keÀece keÀjles nQ~ meskeÀC[ ceW hejceOeece, efkeÀlevee
otj nw~ efpemekesÀ ceeFue efieveleer veneR keÀj mekeÀles, meeFbme keÀe meeOeve Fme meekeÀej me=efä
kesÀ met³e& ®eebo efmeleejes lekeÀ osKe mekeÀles nQ~ uesefkeÀve ³en efoJ³e ves$e leerveeW ueeskeÀeW keÀes,
leerveeW keÀeueeW keÀes osKe mekeÀles nQ~ Fme efoJ³e ves$e keÀes DevegYeJe keÀe ves$e Yeer keÀnles nQ~
DevegYeJe keÀer DeeBKe, efpeme DeeBKe Üeje 5000 Je<e& keÀer yeele Fleveer mheä osKeles
pewmes efkeÀ keÀue keÀer yeele nw~ neB, 5 n]peej Je<e& Deewj keÀneB keÀue! lees otj keÀer yeele
meceerhe Deewj mheä osKeles nes vee~ DevegYeJe keÀjles nes ö keÀue ceQ hetp³e osJe Deelcee
Leer Deewj keÀue efHeÀj yeveWieer~ Deepe yeéïeCe keÀue osJelee~ lees Deepe Deewj keÀue keÀer yeele
menpe nes ieF& vee~ MeefkeÌleMeeueer ves$e Jeeues ye®®es Deheves [yeue leepeOeejer menpe
mepee³es mJeªhe keÀes meoe meeceves mheä osKeles jnles nQ~ pewmes mLetue ®eesuee mepee
mepee³ee meeceves efoKeeF& oslee Deewj mecePeles nes DeYeer keÀe DeYeer OeejCe efkeÀ³ee efkeÀ
efkeÀ³ee~ Ssmes ³en osJeleeF& Mejerj ªheer ®eesuee meeceves osKe jns nes vee~ yeme keÀue OeejCe
keÀjvee ner nw~ efoKeeF& oslee nw vee~ DeYeer lew³eej nes jne nw Jee meeceves lew³eej ngDee
efoKeeF& os jne nw? pewmes ye´ïee yeehe keÀes osKee, Dehevee YeefJe<³e ®eesuee Þeerke=À<Ce
mJeªhe meoe meeceves mheä jne~ Ssmes Deehe meYeer keÀes Yeer MeefkeÌleMeeueer ves$e mes mheä
Deewj meeceves efoKeeF& oslee nw? DeYeer-DeYeer ]HeÀefjMlee mees osJelee~ veMee Yeer nw Deewj
mee#eeled osJelee yeveves keÀe efoJ³e ves$e Üeje mee#eelkeÀej Yeer nw~ lees Ssmee MeefkeÌleMeeueer
ves$e nw? Jee kegÀí osKeves keÀer MeefkeÌle keÀce nes ieF& nw? pewmes mLetue ves$e keÀer MeefkeÌle keÀce
nes peeleer nw lees mheä ®eer]pe Yeer pewmes heox kesÀ Devoj Jee yeeoueeW kesÀ yeer®e efoKeeF& osleer
nw~ Ssmes DeehekeÀes Yeer osJelee yevevee lees nw, yevee lees Lee uesefkeÀve keÌ³ee Lee, kewÀmee Lee
Fme `Lee' kesÀ heox kesÀ Devoj lees veneR efoKeeF& oslee? mheä nw? efve½e³e keÀe heoe& Deewj
mce=efle keÀe ceCekeÀe oesveeW MeefkeÌleMeeueer nQ vee~ Jee ceCekeÀe þerkeÀ nw Deewj heoe& keÀce]peesj
nw! SkeÀ Yeer keÀce]peesj jne lees mheä veneR nesiee~ lees ®eskeÀ keÀjes Jee ®eskeÀ keÀjeDees efkeÀ
keÀneB ves$e keÀer MeefkeÌle keÀce lees veneR ngF& nw? Deiej pevce mes Þeercele ªheer hejnspe keÀjles
Dee³es nes lees ves$e meoe MeefkeÌleMeeueer nw~ Þeercele keÀer hejnspe ceW keÀceer nw leye MeefkeÌle
Yeer keÀce nw~ efHeÀj mes Þeercele keÀer ogDee keÀnes, oJee keÀnes, hejnspe keÀnes, Jen keÀjes lees
efHeÀj MeefkeÌleMeeueer nes pee³eWies~ lees ³en ves$e nw efoJ³e otjyeerve~
³en ves$e MeefkeÌleMeeueer ³eb$e Yeer nw~ efpeme Üeje pees pewmee nw, DeeeflcekeÀ ªhe keÀes
Deelcee keÀer efJeMes<elee keÀes menpe Deewj mheä osKe mekeÀles nes~ Mejerj kesÀ Devoj
efJejepeceeve ieghle Deelcee keÀes Ssmes osKe mekeÀles pewmes mLetue ves$eeW Üeje mLetue Mejerj keÀes
osKeles nes~ Ssmes mheä Deelcee efoKeeF& osleer nw vee Jee Mejerj efoKeeF& oslee nw? efoJ³e
ves$e Üeje efoJ³e met#ce Deelcee ner efoKeeF& osieer~ pewmes ves$e efoJ³e nw lees efJeMes<elee
DeLee&led iegCe Yeer efoJ³e nw~ DeJeiegCe keÀce]peesjer nw~ keÀce]peesj ves$e keÀce]peesjer keÀes osKeles
nQ~ pewmes mLetue ves$e keÀce]peesj neslee nw lees keÀeues-keÀeues oeie efoKeeF& osles nQ~ Ssmes
keÀce]peesj ves$e DeJeiegCe kesÀ keÀeuesheve keÀes osKeles nQ~ yeeheoeoe ves keÀce]peesj ves$e veneR
efo³ee nw~ mJe³eb ves ner keÀce]peesj yevee³ee nw~ JeemleJe ceW ³en MeefkeÌleMeeueer ³eb$e ªheer
ves$e ®eueles-efHeÀjles vew®egjue ªhe ceW meoe DeeeflcekeÀ ªhe keÀes ner osKeles~ cesnvele veneR
keÀjveer heæ[leer efkeÀ ³en Mejerj nw ³ee Deelcee nw~ ³en nw ³ee Jen nw~ ³en keÀce]peesj ves$e
keÀer efveMeeveer nw pewmes meeFvme Jeeues MeefkeÌleMeeueer iueemespe Üeje meYeer pece&me keÀes mheä
osKe mekeÀles nQ~ Ssmes ³en MeefkeÌleMeeueer efoJ³e ves$e cee³ee keÀer yeerceejer keÀes henues mes ner
peeve meceehle keÀj meoe efvejesieer jnles nQ~
Ssmee MeefkeÌleMeeueer efoJ³e ves$e nw~ ³en efoJ³e ves$e efoJ³e ìer.Jeer. Yeer nw~ DeepekeÀue
ìer.Jeer. meYeer keÀes De®íer ueieleer nw vee~ FmekeÀes ìer.Jeer. keÀnes Jee otjoMe&ve keÀnes FmeceW
Deheves mJeie& kesÀ meJe& pevceeW keÀes DeLee&led Deheves 21 pevceeW kesÀ efoJ³e efHeÀuce keÀes osKe
mekeÀles nes~ Deheves jep³e kesÀ megvoj vepeejs osKe mekeÀles nes~ nj pevce keÀer Deelce-keÀneveer
keÀes osKe mekeÀles nes~ Deheves leepe leKle jep³e-Yeei³e keÀes osKe mekeÀles nes~ efoJ³e oMe&ve
keÀnes Jee otjoMe&ve keÀnes~ efoJ³e oMe&ve keÀe ves$e MeefkeÌleMeeueer nw vee~ peye ÖeÀer nes lees
³en efHeÀuce osKees, DeepekeÀue keÀer [ebme veneR osKevee Jen [svpej [ebme nw~ ]HeÀefjMleeW
keÀer [ebme, osJeleeDeeW keÀer [ebme osKees~ mce=efle keÀe efmJe®e lees þerkeÀ nw vee~ Deiej efmJe®e
þerkeÀ veneR nesiee lees ®eueeves mes Yeer kegÀí efoKeeF& veneR osiee~ mecePee ö ³en ves$e
efkeÀlevee Þesÿ nw~ DeepekeÀue cewpeeefjìer keÀesF& Yeer ®eer]pe keÀer FvJeWMeve keÀjles nQ lees ue#³e
jKeles nQ efkeÀ SkeÀ Jemleg efYevve-efYevve keÀe³e& ceW DeeJes~ Ssmes ³en efoJ³e ves$e DeveskeÀ keÀe³e&
efme× keÀjves Jeeuee nw~ yeeheoeoe ye®®eeW kesÀ keÀce]peesjer keÀer keÀYeer-keÀYeer keÀcheuesve megve
³ener keÀnles, efoJ³e yegef× efceueer, efoJ³e ves$e efceuee, FmekeÀes efJeefOehetJe&keÀ meoe ³etpe
keÀjles jnes lees ve mees®eves keÀer HegÀme&le, ve osKeves keÀer HegÀme&le jnsieer~ ve Deewj mees®eWies ve
osKeWies~ lees keÀesF& Yeer keÀcheuesve jn veneR mekeÀleer~ mees®evee Deewj osKevee ³en oesveeW
efJeMes<e DeeOeej nQ keÀcheueerì nesves kesÀ Jee keÀcheuesve keÀjves kesÀ~ osKeles ngS, megveles ngS
meoe mees®ees pewmee mees®evee Jewmee keÀjvee neslee nw~ FmeefueS Fve oesveeW efoJ³e Òeeefhle³eeW
keÀes meoe meeLe jKees~ menpe nw vee~ nes meceLe& uesefkeÀve yeve keÌ³ee peeles nes? peye
mLeehevee ngF& lees íesìs-íesìs ye®®es [e³eueeie keÀjles Les, Yeesuee YeeF& keÀe~ lees nQ meceLe&
uesefkeÀve Yeesuee YeeF& yeve peeles nQ~ lees Yeesuee YeeF& veneR yevees~ meoe meceLe& yevees~ Deewj
DeewjeW keÀes Yeer meceLe& yeveeDees~ mecePee ö De®íe~
meoe efoJ³e yegef× Deewj efoJ³e ves$e keÀes keÀe³e& ceW ueieeves Jeeues, meoe efoJ³e yegef×
Üeje Þesÿ ceveve, efoJ³e ves$e Üeje efoJ³e ¢M³e osKeves ceW ceieve jnves Jeeues, meoe
Deheves YeefJe<³e osJe mJeªhe keÀes mheä DevegYeJe keÀjves Jeeues, meoe Deepe Deewj keÀue
Flevee meceerhe DevegYeJe keÀjves Jeeues, Ssmes MeefkeÌleMeeueer efoJ³e ves$e Jeeues ef$eves$eer,
ef$ekeÀeueoMeea ye®®eeW keÀes yeeheoeoe keÀe ³eeoh³eej Deewj vecemles!''’’
heme&veue cegueekeÀele
1ö menpe³eesieer yeveves keÀer efJeefOe ö meYeer menpe³eesieer Deelcee³eW nes vee~ meoe yeehe
kesÀ meJe& mecyevOeeW kesÀ mvesn ceW mecee³es ngS~ meJe& mecyevOeeW keÀe mvesn ner menpe keÀj oslee
nw~ peneB mvesn keÀe mecyevOe nw JeneB menpe nw~ Deewj pees menpe nw Jen efvejblej nw~ lees
Ssmes menpe³eesieer Deelcee yeehe kesÀ meJe& mvesner mecyevOe keÀer DevegYetefle keÀjles nes? TOeJe
kesÀ meceeve nes ³ee ieesefhe³eeW kesÀ meceeve? TOeJe efmeHe&À %eeve keÀe JeCe&ve keÀjlee jne~ ieeshe-
ieesefhe³eeB ÒeYeg h³eej keÀe DevegYeJe keÀjves Jeeueer~ lees meJe& mecyevOeeW keÀe DevegYeJe ³en nw
efJeMes<elee~ Fme mebiece³egie ceW ³en efJeMes<e DevegYeJe keÀjvee ner Jejoeve Òeehle keÀjvee nw~
%eeve megvevee megveevee Deueie yeele nw~ mecyevOe efveYeevee, mecyevOe keÀer MeefkeÌle mes efvejblej
ueieve ceW ceieve jnvee Jen Deueie yeele nw~ lees meoe meJe& mecyevOeeW kesÀ DeeOeej hej
men³eesieer YeJe~ Fmeer DevegYeJe keÀes yeæ{eles ®euees~ ³en ceieve DeJemLee ieeshe-ieesefhe³eeW keÀer
efJeMes<e nQ~ ueieve ueieevee Deewj ®eer]pe nw uesefkeÀve ueieve ceW ceieve jnvee ³ener Þesÿ
DevegYeJe nQ~
2. TB®eer efmLeefle efJeIveeW kesÀ ÒeYeeJe mes hejs nw ö keÀYeer efkeÀmeer Yeer efJeIve kesÀ ÒeYeeJe
ceW lees veneR Deeles nes? efpeleveer TB®eer efmLeefle nesieer lees TB®eer efmLeefle efJeIveeW kesÀ ÒeYeeJe
mes hejs nes peeleer nw~ pewmes mhesme ceW peeles nQ lees TB®ee peeles nQ, Oejveer kesÀ ÒeYeeJe mes
hejs nes peeles~ Ssmes efkeÀmeer Yeer efJeIveeW kesÀ ÒeYeeJe mes meoe mes]HeÀ jnles~ efkeÀmeer Yeer ÒekeÀej
keÀer cesnvele keÀe DevegYeJe GvnW keÀjvee heæ[lee ö pees cegnyyele ceW veneR jnles~ lees meJe&
mecyevOeeW mes mvesn keÀer DevegYetefle ceW jnes~ mvesn nw uesefkeÀve Gmes Fcepe& keÀjes~ efmeHe&À
Dece=lesJesues ³eeo efkeÀ³ee efHeÀj keÀe³e& ceW efye]peer nes ie³es lees cepe& nes peelee~ Fcepe& ªhe
ceW jKees lees meoe MeefkeÌleMeeueer jnWies~
1985
efJeée mesJeeOeejer keÀe menpe meeOeve

cebmee mesJee
efJeée-keÀuv³eeCekeÀejer, meoe hej-GhekeÀejer yeeheoeoe yeesues õ
``Deepe meJe&MeefkeÌleJeeve yeehe Deheves MeefkeÌle mesvee, heeC[Je mesvee, ªneveer mesvee
keÀes osKe jns nQ~ mesvee kesÀ ceneJeerj Deheveer ªneveer MeefkeÌle mes keÀneB lekeÀ efJepe³eer yeves
nQ~ efJeMes<e leerve MeefkeÌle³eeW keÀes osKe jns nQ~ nj SkeÀ ceneJeerj Deelcee keÀer cebmee MeefkeÌle
keÀneB lekeÀ mJe heefjJele&ve Òeefle Deewj mesJee kesÀ Òeefle OeejCe ngF& nw? Ssmes ner Jee®ee
MeefkeÌle, keÀce&Cee MeefkeÌle DeLee&led Þesÿ keÀce& keÀer MeefkeÌle keÀneB lekeÀ pecee keÀer nw?
efJepe³eer jlve yeveves kesÀ efueS ³en leerveeW ner MeefkeÌle³eeB DeeJeM³ekeÀ nQ~ leerveeW ceW mes SkeÀ
MeefkeÌle Yeer keÀce nw lees Jele&ceeve Òeeefhle Deewj ÒeeueyOe keÀce nes peeleer nw~ efJepe³eer jlve
DeLee&led leerveeW MeefkeÌle³eeW mes mechevve~ efJeée-mesJeeOeejer mees efJeée-jep³e DeefOekeÀejer yeveves
keÀe DeeOeej ³en leerveeW MeefkeÌle³eeW mes mechevvelee nw~ mesJeeOeejer yevevee Deewj efJeée-
mesJeeOeejer yevevee, efJeée-jepeve yevevee Jee mele³egieer jepeve yevevee FmeceW Yeer Devlej nw~
mesJeeOeejer DeveskeÀ nQ efJeée-mesJeeOeejer keÀesF&-keÀesF& nQ~ mesJeeOeejer DeLee&led leerveeW MeefkeÌle³eeW
keÀer vecyejJeej ³eLeeMeefkeÌle OeejCee~ efJeée-mesJeeOeejer DeLee&led leerveeW MeefkeÌle³eeW keÀer
mechevvelee~ Deepe njskeÀ kesÀ leerveeW MeefkeÌle³eeW keÀer hejmesvìspe osKe jns Les~
meJe&Þesÿ cebmee MeefkeÌle Üeje ®eens keÀesF& Deelcee meccegKe nes, meceerhe nes Jee
efkeÀlevee Yeer otj nes ö meskeÀC[ ceW Gme Deelcee keÀes Òeeefhle keÀer MeefkeÌle keÀer DevegYetefle
keÀje mekeÀles nQ~ cebmee MeefkeÌle efkeÀmeer Deelcee keÀer ceeveefmekeÀ nue®eue Jeeueer efmLeefle keÀes
Yeer De®eue yevee mekeÀleer nw~ ceeveefmekeÀ MeefkeÌle DeLee&led MegYe YeeJevee, Þesÿ keÀecevee,
Fme Þesÿ YeeJevee Üeje efkeÀmeer Yeer Deelcee kesÀ mebMe³e yegef× keÀes YeeJeveelcekeÀ yegef× yevee
mekeÀles nQ~ Fme Þesÿ YeeJevee mes efkeÀmeer Yeer Deelcee keÀe J³eLe& YeeJe heefjJele&ve keÀj meceLe&
YeeJe yevee mekeÀles nQ~ Þesÿ YeeJe Üeje efkeÀmeer Yeer Deelcee kesÀ mJeYeeJe keÀes Yeer yeoue
mekeÀles nQ~ Þesÿ YeeJevee keÀer MeefkeÌle Üeje Deelcee keÀes YeeJevee kesÀ HeÀue keÀer DevegYetefle
keÀje mekeÀles nQ~ Þesÿ YeeJevee Üeje YeieJeeve kesÀ meceerhe uee mekeÀles nQ~ Þes<þ YeeJevee
efkeÀmeer Deelcee kesÀ Yeei³e keÀer jsKee yeoue mekeÀleer nw~ Þesÿ YeeJevee efnccelenerve Deelcee
keÀes efncceleJeeve yevee osleer nw~ Fmeer Þesÿ YeeJevee keÀer efJeefOe ÒeceeCe cebmee mesJee efkeÀmeer
Yeer Deelcee keÀer keÀj mekeÀles nes~ cebmee mesJee Jele&ceeve mece³e kesÀ ÒeceeCe Deefle DeeJeM³ekeÀ
nw~ uesefkeÀve cebmee mesJee Jener keÀj mekeÀlee efpemekeÀer mJe³eb keÀer cebmee DeLee&led mebkeÀuhe meoe
meJe& kesÀ Òeefle Þesÿ nes, efveëmJeeLe& nes~ hej-GhekeÀej keÀer meoe YeeJevee nes~ DehekeÀejer hej
Yeer GhekeÀej keÀer Þesÿ MeefkeÌle nes~ meoe oeleeheve keÀer YeeJevee nes~ meoe mJe heefjJele&ve,
mJe kesÀ Þesÿ keÀce& Üeje DeewjeW keÀes Þesÿ keÀce& keÀer ÒesjCee osves Jeeues nes~ ³en Yeer keÀjW,
leye ceQ keÀªBieer, kegÀí ³en keÀjW kegÀí ceQ keÀªB Jee Leesæ[e lees ³en Yeer keÀjW, Fme YeeJevee
mes hejs~ ceQ keÀªBieer ³ee keÀªBiee Deewj DeeJeM³ekeÀ keÀjWies~ keÀce]peesj nw, veneR keÀj mekeÀlee
nw, ef]HeÀj Yeer jnce keÀer YeeJevee, meoe men³eesie keÀer YeeJevee, efnccele yeæ{eves keÀer YeeJevee
nes~ FmekeÀes keÀne peelee nw ö cebmee mesJeeOeejer~ cebmee mesJee SkeÀ mLeeve hej efmLele
jnkeÀj Yeer ®eejeW Deesj keÀer mesJee keÀj mekeÀles nes~ Jee®ee Deewj keÀce& kesÀ efueS lees peevee
heæ[s~ cebmee mesJee keÀneB Yeer yew"s ngS keÀj mekeÀles nes~
`cebmee mesJee' ö ªneveer Jee³ejuesme mesì nw~ efpeme Üeje otj keÀe mebyebOe meceerhe
yevee mekeÀles nes~ otj yew"s efkeÀmeer Yeer Deelcee keÀes yeehe kesÀ yeveves keÀe, Gcebie Glmeen hewoe
keÀjves keÀe mevosMe os mekeÀles nes~ pees Jen Deelcee DevegYeJe keÀjsieer efkeÀ cegPes keÀesF& ceneve
MeefkeÌle yeguee jner nw~ kegÀí Deveceesue ÒesjCee³eW cegPes Òesj jner nQ~ pewmes keÀesF& keÀes meccegKe
mevosMe os Gcebie Glmeen ceW ueeles nes, Ssmes cebmee MeefkeÌle Üeje Yeer Jen Deelcee Ssmes
ner DevegYeJe keÀjsieer pewmes keÀesF& meccegKe yeesue jne nw~ otj nesles Yeer meccegKe keÀe
DevegYeJe keÀjsieer~ efJeée-mesJeeOeejer yeveves keÀe menpe meeOeve ner `cebmee mesJee' nw~ pewmes
meeFbme Jeeues Fme meekeÀej me=efä mes, he=LJeer mes Thej Devleefj#e ³eeve Üeje Dehevee keÀe³e&
MeefkeÌleMeeueer yeveeves keÀe Òe³elve keÀj jns nQ~ mLetue mes met#ce ceW pee jns nQ~ keÌ³eeW?
met#ce MeefkeÌleMeeueer neslee nw~ cebmee MeefkeÌle Yeer `Devleceg&Keer ³eeve' nw~ efpeme Üeje peneB
Yeer ®eenes, efpelevee peuoer ®eenes hengB®e mekeÀles nes~ pewmes meeFbme Üeje he=LJeer keÀer
DeekeÀ<e&Ce mes hejs peeves Jeeues mJele: ner ueeFì (nukesÀ) yeve peeles nQ~ Ssmes cebmee
MeefkeÌleMeeueer Deelcee mJele: ner [yeue ueeFì mJeªhe meoe DevegYeJe keÀjleer nw~ pewmes
Devleefj#e ³eeve Jeeues TB®es nesves kesÀ keÀejCe meejs he=LJeer kesÀ peneB kesÀ Yeer ef®e$e KeeR®eves
®eenW KeeR®e mekeÀles nQ Ssmes meeFuesvme keÀer MeefkeÌle mes Devleceg&Keer ³eeve Üeje cebmee
MeefkeÌle Üeje efkeÀmeer Yeer Deelcee keÀes ®eefj$eJeeve yeveves keÀer, Þesÿ Deelcee yeveves keÀer
ÒesjCee os mekeÀles nes! meeFbme Jeeues lees nj ®eer]pe hej mece³e Deewj mecheefÊe Ketye ueieeles
nQ, uesefkeÀve Deehe efyevee Ke®ex Leesæ[s mece³e ceW yengle mesJee keÀj mekeÀles nes~ pewmes
DeepekeÀue keÀneB-keÀneB HeÌueeFbie meemej (Gæ[ve leMlejer) osKeles nQ~ megveles nes vee ö
mecee®eej~ Jen Yeer efme]He&À ueeFì ner osKeves ceW Deeleer nw~ Ssmes Deehe cebmee mesJeeOeejer
DeelceeDeeW keÀe Deeies ®eue DevegYeJe keÀjWies efkeÀ keÀesF& ueeFì keÀer efyevoer DeeF&, efJeef®e$e
DevegYeJe keÀjekesÀ ieF&~ ³en keÀewve Les? keÀneB mes Dee³es? keÌ³ee oskeÀj ie³es! ³en ®e®ee&
yeæ{leer pee³esieer~ pewmes DeekeÀeMe kesÀ efmeleejeW keÀer lejHeÀ meyekeÀer vepej peeleer nw, Ssmes
Oejleer kesÀ efmeleejs efoJ³e p³eesefle ®eejes Deesj DevegYeJe keÀjWies~Ssmeer MeefkeÌle cebmee
mesJeeOeeefj³eeW keÀer nw~ mecePee? cenevelee lees Deewj Yeer yengle nw uesefkeÀve Deepe Flevee ner
megveeles nQ~ cebmee mesJee keÀes Deye leerJe´ keÀjes leye 9 ueeKe lew³eej neWies~ DeYeer ieesu[ve
pegyeueer lekeÀ efkeÀleveer mebK³ee yeveer nw? mele³egie keÀer [e³eceC[ pegyeueer lekeÀ 9 ueeKe
lees ®eeefnS vee~ veneR lees efJeée jepeve efkeÀme hej jep³e keÀjsiee, 9 ueeKe leejs iee³es ngS
nQ vee~ efmeleeje ªheer Deelcee keÀe DevegYeJe keÀjWies leye 9 ueeKe efmeleejs iee³es pee³eWies~
FmeefueS Deye efmeleejeW keÀe DevegYeJe keÀjeDees~ De®íe ö ®eejeW Deesj kesÀ Dee³es ngS
ye®®eeW keÀes ceOegyeve efveJeemeer yeveves keÀer cegyeejkeÀ nes Jee efceueve cesues keÀer cegyeejkeÀ nes~
Fmeer DeefJeveeMeer DevegYeJe keÀer cegyeejkeÀ meoe meeLe jKevee~ mecePee!
meoe ceneJeerj yeve cebmee MeefkeÌle keÀer cenevelee mes Þesÿ mesJee keÀjves Jeeues, meoe
Þesÿ YeeJevee Deewj Þesÿ keÀecevee keÀer efJeefOe mes yesno kesÀ mesJee keÀer efmeef× heeves Jeeues,
Deheveer TB®eer efmLeefle Üeje ®eejeW Deesj keÀer DeelceeDeeW keÀes Þesÿ ÒesjCee osves kesÀ efJeée-
mesJeeOeejer, meoe Deheveer MegYe YeeJevee Üeje Dev³e DeelceeDeeW keÀes Yeer YeeJevee keÀe HeÀue
osves Jeeues, Ssmes efJeée-keÀu³eeCekeÀejer hej-GhekeÀejer, efJeée-mesJeeOeejer ye®®eeW keÀes yeeheoeoe
keÀe ³eeoh³eej Deewj vecemles~
efJeoeF& kesÀ mece³e Dece=leJesues meYeer ye®®eeW keÀes ³eeoh³eej oer ö nj keÀe³e& cebieue nes~ nj
keÀe³e& meoe meHeÀue nes~ GmekeÀer meYeer ye®®eeW keÀes yeOeeF&~ Jewmes lees nj efove mebiece³egie
kesÀ MegYe nQ, Þesÿ nQ, Gcebie Glmeen efoueeves Jeeues nQ~ FmeefueS nj efove keÀe cenlJe
Dehevee-Dehevee nw~ Deepe kesÀ efove nj mebkeÀuhe Yeer cebieuece³e nes DeLee&led MegYeef®evlekeÀ
ªhe Jeeuee nes~ efkeÀmeer kesÀ Òeefle cebieue keÀecevee DeLee&led MegYe keÀecevee keÀjves Jeeuee
mebkeÀuhe nes~ nj mebkeÀuhe cebieueced DeLee&led KegMeer efoueeves Jeeuee nes~ lees Deepe kesÀ efove
keÀe ³en cenlJe mebkeÀuhe yeesue Deewj keÀce& leerveeW ceW efJeMes<e mce=efle ceW jKevee~ Deewj ³en
mce=efle jKevee ner nj meskeÀC[ yeeheoeoe keÀer ³eeoh³eej mJeerkeÀej keÀjvee nw lees efmeHe&À
DeYeer ³eeoh³eej veneR os jns nQ uesefkeÀve ÒewefkeÌìkeÀue keÀjvee DeLee&led ³eeoh³eej uesvee~ meeje
efove Deepe ³eeoh³eej uesles jnvee~ DeLee&led ³eeo ceW jn nj mebkeÀuhe yeesue Üeje h³eej
keÀer uenj ceW uenjeles jnvee~ De®íe ö meYeer keÀes efJeMes<e ³eeo ö ieg[ceeeEveie!
DeJ³ekeÌ
= l e JeeCeer 1985 51
30-1-85
cee³ee peerle Deewj Òeke=Àefle peerle ner

mJejep³e-DeefOekeÀejer
cee³ee Deewj Òeke=Àefle peerle yeveeves Jeeues Deheves mvesner efmekeÀerueOes ye®®eeW Òeefle yeesues õ
``Deepe ®eejeW Deesj kesÀ jep³e DeefOekeÀejer ye®®eeW keÀer jep³e ojyeej osKe jns nQ~
®eejeW Deesj efmekeÀerueOes mvesner yesno kesÀ mesJeeOeejer Devev³e ye®®es nQ~ Ssmes ye®®es DeYeer
Yeer mJejep³e DeefOekeÀejer jep³e ojyeej ceW GheefmLele nQ~ yeeheoeoe Ssmes ³eesi³e ye®®eeW keÀes
meoe kesÀ ³eesieer ye®®eeW keÀes Deefle efvecee&ve, TB®es mJeceeve, Ssmes ye®®eeW keÀes osKe ne|<ele
nesles nQ~ mJejep³e ojyeej meejs keÀuhe ceW DeueewefkeÀkeÀ, meJe& ojyeej mes v³eejer Deewj Deefle
h³eejer nw~ nj SkeÀ mJejep³e DeefOekeÀejer efJeée kesÀ jep³e kesÀ HeÀeGC[sMeve, ve³es efJeée kesÀ
efvecee&lee nQ~ nj SkeÀ mJejep³e DeefOekeÀejer ®ecekeÀles ngS efoJ³e efleuekeÀOeejer meJe&
efJeMes<eleeDeeW kesÀ ®ecekeÀles ngS Decetu³e ceefCe³eeW mes mepes ngS leepeOeejer nQ~ meJe& efoJ³e
iegCeeW keÀer ceeuee OeejCe efkeÀ³es ngS, mechetCe& heefJe$elee keÀe ueeFì keÀe leepe OeejCe efkeÀ³ee
ngDee Þesÿ efmLeefle kesÀ mJe eEmenemeve hej GheefmLele nQ~ Ssmes mepes mepee³es ngS jep³e
DeefOekeÀejer ojyeej ceW GheefmLele nQ~ Ssmeer jep³e ojyeej yeeheoeoe kesÀ meeceves GheefmLele
nQ~ nj SkeÀ mJejep³e DeefOekeÀejer kesÀ Deeies efkeÀleves oeme oeefme³eeB nQ? Òeke=Àefle peerle
Deewj efJekeÀejeW peerle~ efJekeÀej Yeer 5 nQ Òeke=Àefle kesÀ lelJe Yeer 5 nQ~ lees Òeke=Àefle ner oemeer
yeve ieF& nw vee! ogMceve mesJeeOeejer yeve ie³es nQ~ Ssmes ªneveer ]HeÀ]Kej ceW jnves Jeeues,
efJekeÀejeW keÀes Yeer heefjJee|lele keÀj keÀece efJekeÀej keÀes MegYe keÀecevee, Þesÿ keÀecevee kesÀ
mJeªhe ceW yeoue, mesJee ceW ueieeves Jeeues, Ssmes ogMceve keÀes mesJeeOeejer yeveeves Jeeues,
Òeke=Àefle kesÀ efkeÀmeer Yeer lelJe keÀer lejHeÀ JeMeerYetle veneR nesles nQ~ uesefkeÀve nj lelJe keÀes
leceesiegCeer ªhe mes meleesÒeOeeve mJeªhe yevee uesles nQ~ keÀefue³egie ceW ³en lelJe OeesKee Deewj
ogKe osles nQ~ mebiece³egie ceW heefjJele&ve nesles nQ~ ªhe yeoueles nQ~ mele³egie ceW ³en 5
lelJe osJeleeDeeW kesÀ megKe kesÀ meeOeve yeve peeles nQ~ ³en met³e& DeehekeÀe Yeespeve lew³eej
keÀjsiee lees YeC[ejer yeve pee³esiee vee! ³en Jee³eg DeehekeÀe vew®ejue hebKee yeve pee³esieer~
DeehekesÀ ceveesjbpeve keÀe meeOeeve yeve pee³esieer~ Jee³eg ueiesieer Je=#e efnueWies Deewj Jen ìeue
ìeefue³eeB Ssmes PetueWieer pees GvneW kesÀ efnueves mes efYevve-efYevve mee]pe mJele: ner yepeles
jnWies~ lees ceveesjbpeve keÀe meeOeve yeve ie³ee vee! ³en DeekeÀeMe Deehe meyekesÀ efueS jep³e
heLe yeve pee³esiee~ efJeceeve keÀneB ®euee³eWies? ³en DeekeÀeMe ner DeehekeÀe heLe yeve
pee³esiee~ Flevee yeæ[e neF&Jes Deewj keÀneB hej nw? efJeosMe ceW nw? efkeÀleves Yeer ceeFue
yeveeJeW uesefkeÀve DeekeÀeMe kesÀ heLe mes lees íesìs ner nw vee~ Flevee yeæ[e jemlee keÀesF& nw?
DecesefjkeÀe ceW nw? Deewj efyevee SkeÌmeer[Wì kesÀ jemlee nesiee~ ®eens 8 Je<e& keÀe ye®®ee Yeer
®eueeJes lees Yeer efiejWies veneR~ lees mecePee! ³en peue F$e-HegÀuesue keÀe keÀe³e& keÀjsiee~ pewmes
peæ[er-yetefì³eeW kesÀ keÀejCe iebiee peue DeYeer Yeer Deewj peue mes heefJe$e nw~ Ssmes KegMeyetoej
peæ[er-yetefì³eeB nesves kesÀ keÀejCe peue ceW vew®ejue KegMeyet nesieer~ pewmes ³eneB otOe MeefkeÌle
oslee nw Ssmes JeneB keÀe peue ner MeefkeÌleMeeueer nesiee, mJe®í nesiee~ FmeefueS keÀnles nQ
ö otOe keÀer veefo³eeB yenleer nQ~ meye DeYeer mes KegMe nes ie³es nQ vee! Ssmes ner ³en he=LJeer
Ssmes Þesÿ HeÀue osieer pees efpeme Yeer efYevve-efYevve ìsmì kesÀ ®eenles nQ Gme ìsmì keÀe HeÀue
DeehekesÀ Deeies neef]pej nesiee~ ³en vecekeÀ veneR nesiee~ ®eerveer Yeer veneR nesieer~ pewmes DeYeer
KeìeF& kesÀ efueS ìceeìj nw, lees yevee yevee³ee nw vee~ KeìeF& Dee peeleer nw vee~ Ssmes
pees DeehekeÀes ìsmì ®eeefnS GmekesÀ HeÀue neWies~ jme [euees Deewj Jen ìsmì nes pee³esieer~
lees ³en he=LJeer SkeÀ lees Þesÿ HeÀue, Þesÿ Devve osves keÀer mesJee keÀjsieer~ otmeje vew®ejue
meerve-meerveefj³eeB efpemekeÀes kegÀojle keÀnles nQ ö lees vew®ejue vepeejs, heneæ[ Yeer neWies~ Ssmes
meerOes heneæ[ veneR neWies~ vew®ejue y³egìer efYevve-efYevve ªhe kesÀ heneæ[ neWies~ keÀesF& hebíer
kesÀ ªhe ceW keÀesF& heg<heeW kesÀ ªhe ceW~ Ssmes vew®ejue yeveeJeì nesieer~ efme]He&À efveefceÊe cee$e
Leesæ[e-mee neLe ueieevee heæ[siee~ Ssmes ³en 5 lelJe mesJeeOeejer yeve pee³eWies~ uesefkeÀve
efkeÀmekesÀ yeveWies? mJejep³e DeefOekeÀejer DeelceeDeeW kesÀ mesJeeOeejer yeveWies~ lees DeYeer Deheves
keÀes osKees 5 ner efJekeÀej ogMceve mes yeoue mesJeeOeejer yeves nQ? leye ner mJejep³e
DeefOekeÀejer keÀnuee³eWies~ ¬eÀesOe Deefive, ³eesie Deefive ceW yeoue peeS~ Ssmes ueesYe efJekeÀej,
ueesYe DeLee&led ®eenvee~ no keÀer ®eenvee yeoue MegYe ®eenvee nes peeS efkeÀ ceQ meoe nj
mebkeÀuhe mes, yeesue mes, keÀce& mes efveëjmJeeLe& yesno mesJeeOeejer yeve peeTB~ ceQ yeehe meceeve
yeve peeTB ö Ssmes MegYe ®eenvee DeLee&led ueesYe keÀe heefjJele&ve mJeªhe~ ogMceve kesÀ
yepeeS mesJee kesÀ keÀe³e& ceW ueieeDees~ ceesn lees meYeer keÀes yengle nw vee~ yeeheoeoe ceW lees
ceesn nw vee~ SkeÀ meskesÀC[ Yeer otj ve neW ö ³en ceesn ngDee vee! uesefkeÀve ³en ceesn mesJee
keÀjelee nw~ pees Yeer DeehekesÀ ve³eveeW ceW osKes lees ve³eveeW ceW mecee³es ngS yeehe keÀes osKes~
pees Yeer yeesueWies cegKe Üeje yeehe kesÀ Decetu³e yeesue megvee³eWies~ lees ceesn efJekeÀej Yeer mesJee
ceW ueie ie³ee vee~ yeoue ie³ee vee~ Ssmes ner DenbkeÀej~ osn-DeefYeceeve mes osner-DeefYeceeveer
yeve peeles~ MegYe DenbkeÀej DeLee&led F&éejer³e veMee mesJee kesÀ efveefceÊe yeve peelee nw~ lees
Ssmes heeB®eeW ner efJekeÀej yeoue mesJee keÀe meeOeve yeve peeS@ lees ogMceve mes mesJeeOeejer nes
ie³es vee! lees Ssmes ®eskeÀ keÀjes cee³eepeerle, Òeke=Àefle peerle keÀneB lekeÀ yeves nQ? jepee leye
yeveWies peye henues oeme-oeefme³eeB lew³eej neW~ pees mJe³eb oeme kesÀ DeOeerve nesiee Jen jep³e
DeefOekeÀejer kewÀmes yevesiee!
Deepe Yeejle kesÀ ye®®eeW kesÀ cesues keÀe Òeesûeece ÒeceeCe ueemì efove nw~ lees cesues keÀer
Deefvlece ìgyyeer nw~ FmekeÀe cenlJe neslee nw~ Fme cenlJe kesÀ efove pewmes Gme cesues ceW peeles
nQ lees mecePeles nQ ö pees Yeer heehe nQ Jen Yemce keÀjkesÀ Kelce keÀjkesÀ peeles nQ~ lees
meyekeÀes 5 efJekeÀejeW keÀes meoe kesÀ efueS meceehle keÀjves keÀe mebkeÀuhe keÀjvee, ³ener Deefvlece
ìgyyeer keÀe cenlJe nw~ lees meYeer ves heefjJele&ve keÀjves keÀe ¢æ{ mebkeÀuhe efkeÀ³ee? íesæ[vee
veneR nw uesefkeÀve yeouevee nw~ Deiej ogMceve DeehekeÀe mesJeeOeejer yeve peeS lees ogMceve
hemevo nw ³ee mesJeeOeejer hemevo nw? lees Deepe kesÀ efove ®eskeÀ keÀjes Deewj ®esvpe keÀjes leye
nw efceueve cesues keÀe cenlJe~ mecePee keÌ³ee keÀjvee nw? Ssmes veneR mees®evee ö ®eej lees
"erkeÀ nQ yeekeÀer SkeÀ ®eue pee³esiee~ uesefkeÀve SkeÀ ®eej keÀes Yeer Jeeheme ues Dee³esiee~ FvneW
keÀe Yeer Deeheme ceW meeLe nw FmeefueS jeJeCe kesÀ MeerMe meeLe-meeLe efoKeeles nQ~ lees
oMenje cevee kesÀ peevee nw~ Òeke=Àefle peerle, efJekeÀej peerle 10 nes ie³es vee~ lees efJepe³e
oMeceer cevee kesÀ peevee~ Kelce keÀj peueekeÀj jeKe meeLe veneR ues peevee~ jeKe Yeer ues
pee³eWies lees ef]HeÀj mes Dee pee³eWies~ Yetle yevekeÀj Dee pee³eWies~ FmeefueS Jen Yeer %eeve
meeiej ceW meceehle keÀjkesÀ peevee~ De®íe ö
``Ssmes meoe mJejep³e DeefOekeÀejer, Deueewekf eÀkeÀ efleuekeÀOeejer, leepeOeejer, Òeke=Àefle keÀes
oemeer yeveeves Jeeues, 5 ogMceveeW keÀes mesJeeOeejer yeveeves Jeeues, meoe yesef]HeÀkeÀj yeeoMeen,
ªneveer ]HeÀ]Kej ceW jnves Jeeues yeeoMeen Ssmes yeehe meceeve meoe kesÀ efJepe³eer ye®®eeW keÀes
yeeheoeoe keÀe ³eeoh³eej Deewj vecemles~''
kegÀceeefj³eeW mes DeJ³ekeÌle yeeheoeoe keÀer cegueekeÀele
(1) meYeer Deheves keÀes Þesÿ kegÀceeefj³eeB DevegYeJe keÀjleer nes? meeOeejCe kegÀceeefj³eeB
³ee lees veewkeÀjer keÀer ìeskeÀjer G"eleer ³ee lees oemeer yeve peeleer nQ~ uesefkeÀve Þesÿ kegÀceeefj³eeB
efJeée-keÀu³eeCekeÀejer yeve peeleer nQ~ Ssmeer Þesÿ kegÀceeefj³eeB nes vee! peerJeve keÀe Þesÿ
ue#³e keÌ³ee nw? mebieoes<e kesÀ ³ee mebyebOe kesÀ yebOeve mes cegkeÌle nesvee ³ener ue#³e nw vee?
yevOeve ceW yebOeves Jeeueer veneR~ keÌ³ee keÀjW yebOeve nw, keÌ³ee keÀjW veewkeÀjer keÀjveer nw, FmekeÀes
keÀne peelee nw yebOeve Jeeueer~ lees ve mebyebOe keÀe yebOeve, ve veewkeÀjer ìeskeÀjer keÀe yebOeve~
oesveeW yebOeve mes v³eejs Jener yeehe kesÀ h³eejs yeveles nQ~ Ssmeer efveye&vOeve nes? oesveeW ner
peerJeve meeceves nQ~ meeOeejCe kegÀceeefj³eeW keÀe YeefJe<³e Deewj efJeMes<e kegÀceeefj³eeW keÀe
YeefJe<³e, oesveeW meeceves nQ~ lees oesveeW keÀes osKe mJe³eb ner pepe keÀj mekeÀleer nes~ pewmes
keÀnWies Jewmes keÀjWies ³en veneR~ Dehevee HewÀmeuee mJe³eb pepe neskeÀj keÀjes~ Þeercele lees nw
efJeée-keÀu³eeCekeÀejer yevees~ Jen lees "erkeÀ uesefkeÀve Þeercele kesÀ meeLe-meeLe Deheves ceve kesÀ
Gcebie mes pees Deeies yeæ{les nQ Jen meoe menpe Deeies yeæ{les nQ~ Deiej keÀesF& kesÀ keÀnves
mes ³ee Leesæ[e-mee Mece& kesÀ keÀejCe otmejs keÌ³ee keÀnWies, veneR yevetBieer lees meye cegPes Ssmes
osKeWies efkeÀ ³en keÀce]peesj nw~ Ssmes Deiej keÀesF& kesÀ HeÀesme& mes yeveles Yeer nQ lees hejer#eeDeeW
keÀes heeme keÀjves ceW cesnvele ueieleer nw~ Deewj mJe kesÀ Gcebie JeeueeW keÀes efkeÀleveer Yeer yeæ[er
heefjefmLeefle nes Jen menpe DevegYeJe nesleer nw keÌ³eeWefkeÀ ceve keÀe Gcebie nw vee~ Dehevee
Gcebie Glmeen hebKe yeve peeles nQ~ efkeÀlevee Yeer heneæ[ nes uesefkeÀve Gæ[ves Jeeuee hebíer
menpe heej keÀj uesiee Deewj ®eueves Jeeuee ³ee ®eæ{ves Jeeuee efkeÀleveer cegefMkeÀue mes efkeÀleves
mece³e ceW heej keÀjWies? lees ³en ceve keÀe Gcebie hebKe nQ Fve hebKeeW mes Gæ[ves Jeeues keÀes
meoe menpe neslee nw~ mecePee~ lees Þesÿ cele nw ö èfJeée-keÀu³eeCekeÀejer yevees' uesefkeÀve
efHeÀj Yeer mJe³eb Dehevee pepe yevekeÀj Deheveer peerJeve keÀe HewÀmeuee keÀjes~ yeehe ves lees
HewÀmeuee os ner efo³ee nw, Jen veF& yeele veneR nQ~ DeYeer Dehevee HewÀmeuee keÀjes lees meoe
meHeÀue jnWieer~ mecePeoej Jen pees mees®e-mecePekeÀj nj keÀoce G"e³es~ mees®eles ner ve jnW
uesefkeÀve mees®ee-mecePee Deewj efkeÀ³ee~ FmekeÀes keÀnles nQ mecePeoej~ mebiece³egie hej kegÀceejer
yevevee ³en henuee Yeei³e nw~ ³en Yeei³e lees [êcee Devegmeej efceuee ngDee nw~ DeYeer
Yeei³e ceW Yeei³e yeveeles peeDees~ Fmeer Yeei³e keÀes keÀe³e& ceW ueiee³ee lees Yeei³e yeæ{lee
pee³esiee~ Deewj Fmeer henues Yeei³e keÀes iebJee³ee lees meoe kesÀ meJe& Yeei³e keÀes iebJee³ee~
FmeefueS Yeei³eJeeve nes~ Yeei³eJeeve yeve DeYeer Deewj mesJeeOeejer keÀe Yeei³e yeveeDees~
mecePee!
mesJeeOeejer (ìer®eme&) yeefnveeW mes:- mesJeeOeejer DeLee&led meoe mesJee keÀer ceewpe ceW jnves
Jeeues~ meoe mJe³eb keÀes ceewpeeW keÀer peerJeve ceW DevegYeJe keÀjves Jeeues~ mesJeeOeejer peerJeve
ceevee ceewpeeW keÀer peerJeve~ lees Ssmes meoe ³eeo Deewj mesJee keÀer ceewpe ceW jnves Jeeues nes
vee! ³eeo keÀer Yeer ceewpe nw Deewj mesJee keÀer Yeer ceewpe nw~ peerJeve Yeer ceewpe keÀer Deewj ³egie
Yeer ceewpeeW keÀe~ pees meoe ceewpe ceW jnves Jeeues nQ GmekeÀes osKe Deewj Yeer Deheves peerJeve
ceW ceewpe keÀe DevegYeJe keÀjles nQ~ efkeÀleves Yeer keÀesF& cetBPes ngS DeeJeW uesefkeÀve pees mJe³eb
ceewpe ceW jnles Jen otmejeW keÀes Yeer cetbPe mes ígæ[eS ceewpe ceW ues Dee³eWies~ Ssmes mesJeeOeejer
pees ceewpe ceW jnles Jen meoe leve-ceve mes levoªmle jnles nQ~ ceewpe ceW jnves Jeeues meoe
Gæ[les jnles keÌ³eeWefkeÀ KegMeer jnleer nw~ Jewmes Yeer keÀne peelee ³en lees KegMeer ceW vee®elee
jnlee nw~ ®eue jne nw, veneR, vee®e jne nw~ vee®evee ceevee TB®ee G"vee~ TB®es heeBJe
neWies leye vee®eWies vee! lees ceewpeeW ceW jnves Jeeues DeLee&led KegMeer ceW jnves Jeeues~ mesJeeOeejer
yevevee DeLee&led Jejoelee mes efJeMes<e Jejoeve uesvee~ mesJeeOeejer keÀes efJeMes<e Jejoeve nw,
SkeÀ Dehevee DeìsvMeve otmeje Jejoeve, [yeue efue]HeÌì nw~ mesJeeOeejer yevevee DeLee&led meoe
cegkeÌle Deelcee yevevee, peerJevecegkeÌle DevegYeJe keÀjvee~
(2) meYeer mesJeeOeejer meoe me]HeÀuelee mJeªhe nes? me]HeÀuelee pevce efme×
DeefOekeÀej nw~ DeefOekeÀej meoe menpe efceuelee nw~ cesnvele veneR ueieleer~ lees DeefOekeÀej
kesÀ ªhe ceW me]HeÀuelee DevegYeJe keÀjves Jeeues nes~ me]HeÀuelee ngF& heæ[er nw ³en efve½e³e Deewj
veMee jns~ m]eHeÀuelee nesieer ³ee veneR Ssmee mebkeÀuhe lees veneR ®euelee nw? peye DeefOekeÀej
nw lees DeefOekeÀejer keÀes DeefOekeÀej ve efceues ³en nes veneR mekeÀlee~ efve½e³e nw lees efJepe³e
ngF& heæ[er nw~ mesJeeOeejer keÀer ³ener heefjYee<ee nw~ pees heefjYee<ee nw Jener ÒewefkeÌìkeÀue nw~
mesJeeOeejer DeLee&led menpe me]HeÀuelee keÀe DevegYeJe keÀjves Jeeues~
efJeoeF& kesÀ mece³e ye®®eeW ves mvesn kesÀ ieerle iee³es:- yeeheoeoe efpelevee h³eej keÀe
meeiej nw Glevee v³eeje Yeer nw~ mvesn kesÀ yeesue yeesues ³en lees mebiece³egie keÀer ceewpeW nQ~
ceewpe lees Yeues ceveeDees, KeeDees, efhe³ees, vee®ees, uesefkeÀve efvejvlej~ pewmes DeYeer mvesn ceW
mecee³es ngS nes Ssmes meoe mecee³es jnes~ yeeheoeoe lees nj ye®®es kesÀ efoue kesÀ ieerle lees
megveles ner jnles nQ~ Deepe cegKe kesÀ Yeer ieerle megve efueS~ yeeheoeoe Meyo veneR osKeles,
ìd³etve veneR osKeles, efoue keÀe DeeJee]pe megveles nQ~ DeYeer lees meoe meeLe nes ®eens meekeÀej
ceW ®eens DeJ³ekeÌle ªhe ceW, meoe meeLe nes~ DeYeer efJe³eesie kesÀ efove lees meceehle nes ie³es~
DeYeer mebiece³egie hetje ner efceueve cesuee nw~ efme]He&À cesues ceW efYevve-efYevve vepeejs yeoueles
nQ~ keÀYeer J³ekeÌle, keÀYeer DeJ³ekeÌle~ De®íe ö ieg[ceee\veie!
meccesueve kesÀ Òeefle DeJ³ekeÌle yeeheoeoe keÀe efJeMes<e mevosMe
yeeheoeoe yeesues, ye®®es meccesueve keÀj jns nQ~ meccesueve keÀe DeLe& nw mece-efceueve~
lees pees Fme meccesueve ceW Deeves Jeeues nQ GvnW yeehe meceeve veneR lees Deheves meceeve efve½e³e
yegef× lees DeJeM³e yeveevee~ pees Yeer Dee³es kegÀí yevekeÀj peeS efme]He&À yeesuekeÀj ve peeS~
³en oelee keÀe Iej nw~ lees Deeves Jeeues ³en veneR mecePeW efkeÀ nce FvnW ceoo keÀjves Dee³es
nQ ³ee FvnW men³eesie osves Dee³es nQ~ uesefkeÀve Jen mecePeW efkeÀ ³en mLeeve uesves keÀe mLeeve
nw, osves keÀe veneR~ ³eneB njskeÀ íesìe yeæ[e efpememes Yeer efceues pees Gme mece³e ³eneB hej
nes GvekeÀes ³en mebkeÀuhe keÀjvee nw efkeÀ ¢efä mes, Jee³egceC[ue mes, mecheke&À-mecyevOe mes
`ceemìj oelee' yevekeÀj jnvee nw~ meyekeÀes kegÀí ve kegÀí oskeÀj ner Yespevee nw~ ³en njskeÀ
keÀe ue#³e nes, Deeves Jeeues keÀes efjiee[& lees osvee ner nw uesefkeÀve meyekeÀe efjiee[& SkeÀ yeehe
ceW efye"evee nw~ yeeyee keÀn jns Les ö cesjs Fleves meye ueeFì neGme ye®®es ®eejeW Deesj
mes cebmee mesJee Üeje ueeFì oWies lees me]HeÀuelee ngF& ner heæ[er nw~ Jen SkeÀ ueeFì neGme
efkeÀleveeW keÀes jemlee efoKeelee ö Deehe ueeFì neGme, ceeFì neGme ye®®es lees yengle
keÀceeue keÀj mekeÀles nes~ De®íe ö
kegÀceejeW kesÀ Òeefle efJeMes<e
DeJ³ekeÌle yeeheoeoe kesÀ ceOegj ceneJeekeÌ³e
kegÀceej, ye´ïeekegÀceej lees yeve ner ie³es~ uesefkeÀve ye´ïeekegÀceej yeveves kesÀ yeeo efHeÀj keÌ³ee
yevevee nw? MeefkeÌleMeeueer kegÀceej~ peye lekeÀ MeefkeÌleMeeueer veneR yeves lees efJepe³eer veneR
yeve mekeÀles~ MeefkeÌleMeeueer kegÀceej meoe veeues]peHegÀue Deewj heeJejHegÀue Deelcee neWies~
veeues]peHegÀue DeLee&led j®elee keÀes Yeer peeveves Jeeues, j®evee keÀes Yeer peeveves Jeeues Deewj
cee³ee kesÀ efYevve-efYevve ªheeW keÀes Yeer peeveves Jeeues~ Ssmes veeues]peHegÀue heeJejHegÀue meoe
efJepe³eer nQ~ veeuespe peerJeve ceW OeejCe keÀjvee DeLee&le veeues]pe keÀes Meðe yevee osvee~ lees
MeðeOeejer MeefkeÌleMeeueer neWies vee~ Deepe efceefueìêr Jeeues MeefkeÌleMeeueer efkeÀme DeeOeej mes
nesles nQ? Meðe nQ, yevotkeÀ nQ lees efveYe&³e nes peeles nQ~ lees veeues]peHegÀue pees nesiee Jen
heeJejHegÀue ]peªj nesiee~ lees cee³ee keÀer Yeer hetjer veeues]pe nw~ keÌ³ee nesiee kewÀmes nesiee helee
veneR heæ[e, cee³ee kewÀmes Dee ieF&, ³en veeues]peHegÀue veneR ngS~ veeues]peHegÀue Deelcee henues
mes ner peeveleer nw~ pewmes mecePeoej pees nesles nQ Jen yeerceejer keÀes henues mes ner peeve uesles
nQ~ yegKeej Deeves Jeeuee neslee lees henues mes ner mecePeWies efkeÀ kegÀí nes jne nw, henues
mes ner oJee ueskeÀj Deheves keÀes "erkeÀ keÀj oWies Deewj mJemLe nes pee³eWies~ yesmecePe keÀes
yegKeej Dee Yeer pee³esiee lees ®euelee-ef]HeÀjlee jnsiee Deewj yegKeej yeæ{lee pee³esiee~ Ssmes
ner cee³ee Deeleer nw uesefkeÀve Deeves kesÀ henues ner mecePe uesvee Deewj Gmes otj mes ner Yeiee
osvee~ lees Ssmes mecePeoej MeefkeÌleMeeueer kegÀceej nes vee! meoe efJepe³eer nes vee! ³ee
DeehekeÀes Yeer cee³ee Deeleer Deewj Yeieeves ceW ìeFce ueieeles nes~ MeefkeÌle keÀes osKekeÀj otj
mes ner ogMceve Yeeie peelee nw~ Deiej Dee peeJes efHeÀj Gmes YeieeDees lees ìeFce Yeer Jesmì
Deewj keÀce]peesjer keÀer Deeole heæ[ peeleer nw~ keÀesF& yeej-yeej yeerceej nes lees keÀce]peesj nes
peelee nw vee! ³ee yeej-yeej heæ{eF& ceW HesÀue nes lees keÀnWies ³en heæ{ves ceW keÀce]peesj nw~
Ssmes cee³ee yeej-yeej Dee³es Deewj Jeej keÀjleer jns lees nej Keeves keÀer Deeoleer nes pee³eWies~
Deewj yeej-yeej nej Keeves mes keÀce]peesj nes pee³eWies~ FmeefueS MeefkeÌleMeeueer yevees~ Ssmeer
MeefkeÌleMeeueer Deelcee meoe Òeeefhle keÀe DevegYeJe keÀjleer nw, ³eg× ceW Dehevee mece³e veneR
ieBJeeleer~ efJepe³e keÀer KegMeer ceveeleer nw~ lees keÀYeer efkeÀmeer yeele ceW keÀce]peesjer ve nes~
kegÀceej yegef× meeefuece nw~ DeOejkegÀceej yeveves mes yegef× yebì peeleer nw~ kegÀceejeW keÀes SkeÀ
ner keÀece nw, Deheveer ner peerJeve nw~ GvneW keÀes lees efkeÀleveer ef]peccesJeeefj³eeB nes peeleer nQ~
Deehe ef]peccesJeeefj³eeW mes mJelev$e nes~ pees mJelev$e nesiee Jen Deeies yeæ{siee~ yeesPe Jeeuee
Oeerjs-Oeerjs ®euesiee~ mJelev$e nukeÀe nesiee Jen les]pe ®euesiee~ lees les]pe j]HeÌleej Jeeues nes~
SkeÀjme nes? meoe leerJe´ DeLee&led SkeÀjme~ Ssmes Yeer veneR 6 ceeme yeerle peeSB~ pewmes nQ
Jewmes ner ®eue jns nQ FmekeÀes Yeer leerJeíeefle veneR keÀnWies~ leerJeíeefle Jeeues Deepe pees nQ
keÀue Gmemes Deeies, hejmeeW Gmemes Deeies~ FmekeÀes keÀne peelee nw ö `leerJeíeefle Jeeues'~
lees meoe Deheves keÀes MeefkeÌleMeeueer kegÀceej mecePees~ ye´ïeekegÀceej yeve ie³es efme]He&À Fme
KegMeer ceW jns, MeefkeÌleMeeueer veneR yeves lees efJepe³eer veneR yeve mekeÀles~ ye´ïeekegÀceej yevevee
yengle De®íe uesefkeÀve MeefkeÌleMeeueer ye´ïeekegÀceej meoe meceerhe nesles nQ~ Deye kesÀ meceerhe
Jeeues jep³e ceW Yeer meceerhe neWies~ DeYeer keÀer efmLeefle ceW meceerhelee veneR lees jep³e ceW Yeer
meceerhelee veneR~ DeYeer keÀer Òeeefhle meoe keÀer ÒeeueyOe yevee osleer nw~ FmeefueS meoe
MeefkeÌleMeeueer~ Ssmes MeefkeÌleMeeueer ner efJeée-keÀu³eeCekeÀejer yeve mekeÀles nQ~ kegÀceejeW ceW
MeefkeÌle lees nw ner~ ®eens MeejerefjkeÀ MeefkeÌle ®eens Deelcee keÀer~ uesefkeÀve efJeée-keÀu³eeCe kesÀ
Òeefle MeefkeÌle nw ³ee Þesÿ efJeée keÀes efJeveeMekeÀejer yeveeves kesÀ keÀe³e& ceW ueieves keÀer MeefkeÌle
nw? lees keÀu³eeCekeÀejer kegÀceej nes vee! DekeÀu³eeCe keÀjves Jeeues veneR~ mebkeÀuhe ceW Yeer
meoe meJe& kesÀ Òeefle keÀu³eeCe keÀer YeeJevee nes~ mJehve ceW Yeer keÀu³eeCe keÀer YeeJevee nes,
FmekeÀes keÀne peelee nw ö Þesÿ MeefkeÌleMeeueer~ kegÀceej MeefkeÌle Üeje pees mees®eW Jen keÀj
mekeÀles nQ~ pees Jener mebkeÀuhe Deewj keÀce&, oesveeW meeLe-meeLe neW~ Ssmes veneR mebkeÀuhe Deepe
efkeÀ³ee keÀce& heerís~ mebkeÀuhe Deewj keÀce& SkeÀ nes Deewj meeLe-meeLe nes~ Ssmeer MeefkeÌle nes~
Ssmeer MeefkeÌle Jeeues ner DeveskeÀ DeelceeDeeW keÀe keÀu³eeCe keÀj mekeÀles nQ~ lees meoe mesJee
ceW me]HeÀue yeveves Jeeues nes ³ee keÀYeer efKeì-efKeì keÀjves Jeeues nes? ceve ceW, keÀce& ceW,
Deeheme ceW meyeceW "erkeÀ~ efkeÀmeer ceW Yeer efKeì-efKeì ve nes~ meoe Deheves keÀes efJeée-
keÀu³eeCekeÀejer kegÀceej mecePees lees pees Yeer keÀce& keÀjWies GmeceW keÀu³eeCe keÀer YeeJevee meceeF&
nesieer~ De®íe ö
58 DeJ³ekeÌle JeeCeer16-2-85
1985
efMeJe yeehe keÀer DeJelejCe pe³eefvle

mees DeJeleefjle ngS `DeJeleej' ye®®eeW
keÀer pe³eefvle keÀer cegyeejkeÀ
YeesueeueeLe, DecejveeLe efMeJe yeeyee Deheves Yeei³eJeeve ye®®eeW Òeefle yeesues õ
``Deepe YeesuesveeLe yeehe Yeesues YeC[ejer Deheves Deefle mvesner, meoe men³eesieer,
menpe³eesieer meJe& KepeeveeW kesÀ ceeefuekeÀ ye®®eeW mes efceueve ceveeves Dee³es nQ~ Deye Yeer
ceeefuekeÀ, YeefJe<³e ceW Yeer ceeefuekeÀ~ DeYeer efJeée j®eef³elee kesÀ yeeuekeÀ mees ceeefuekeÀ nes,
YeefJe<³e ceW efJeée kesÀ ceeefuekeÀ nes~ yeeheoeoe Deheves Ssmes ceeefuekeÀ ye®®eeW keÀes osKe ne|<ele
nesles nQ~ ³en yeeuekeÀ mees ceeefuekeÀheve keÀe DeueewefkeÀkeÀ veMee, DeueewefkeÀkeÀ KegMeer nw~ Ssmes
meoe KegMevemeerye meoe mechevve Þesÿ Deelcee³eW nes vee~ Deepe meYeer ye®®es yeehe kesÀ
DeJelejCe keÀer pe³evleer ceveeves kesÀ efueS Gcebie Glmeen ceW ne|<ele nes jns nQ~ yeeheoeoe
keÀnles nQ yeehe keÀer pe³evleer mees ye®®eeW keÀer Yeer pe³evleer nw~ FmeefueS ³en Jev[jHegÀue
pe³evleer nw~ Jewmes yeehe Deewj ye®®es keÀer SkeÀ ner pe³evleer veneR nesleer nw~ nesleer nw? Jener
efove yeehe kesÀ pevce keÀe nes Deewj ye®®es keÀe Yeer nes, Ssmee keÀye megvee nw? ³ener
DeueewefkeÀkeÀ pe³evleer nw~ efpeme Ieæ[er yeehe ye´ïee ye®®es ceW DeJeleefjle ngS Gmeer efove Gme
Ieæ[er ye´ïee keÀe Yeer meeLe-meeLe DeueewefkeÀkeÀ pevce ngDee~ FkeÀùe pevce nes ie³ee vee~ Deewj
ye´ïee kesÀ meeLe Devev³e yeéïeCeeW keÀe Yeer ngDee FmeefueS efoJ³e pevce keÀer efleefLe, Jesuee,
jsKee ye´ïee keÀer Deewj efMeJeyeeyee kesÀ DeJelejCe keÀer SkeÀ ner nesves keÀejCe efMeJe yeehe
Deewj ye´ïee ye®®ee, hejce Deelcee Deewj ceneve Deelcee nesles ngS Yeer ye´ïee yeehe meceeve
yevee~ meceevelee kesÀ keÀejCe keÀcyeeFv[ ªhe yeve ie³es~ yeeheoeoe, yeeheoeoe meoe FkeÀùs
yeesueles nes~ Deueie veneR~ Ssmes ner Devev³e yeéïeCe yeeheoeoe kesÀ meeLe-meeLe ye´ïeekegÀceej,
ye´ïeekegÀceejer kesÀ ªhe ceW DeJeleefjle ngS~
lees ye´ïeekegÀceej Deewj ye´ïeekegÀceejer ³en Yeer keÀcyeeFC[ yeehe Deewj ye®®es keÀer mce=efle
keÀe veece nw~ lees yeeheoeoe ye®®eeW kesÀ yeéïeCe peerJeve keÀer DeJelejCe pe³evleer ceveeves
Dee³es nQ~ Deehe meYeer Yeer DeJeleej nes vee! DeJeleej DeLee&led Þesÿ mce=efle ö``ceQ efoJ³e
peerJeve Jeeueer yeéïeCe Deelcee ntB~'' lees ve³ee pevce ngDee vee! TB®eer mce=efle mes Fme
meekeÀej Mejerj ceW DeJeleefjle nes efJeée-keÀu³eeCe kesÀ keÀe³e& ceW efveefceÊe yeves nes~ lees
DeJeleej ngS vee~ pewmes yeehe DeJeleefjle ngS nQ Jewmes Deehe meye DeJeleefjle ngS nes efJeée-
heefjJele&ve kesÀ efueS~ heefjJele&ve nesvee ner DeJeleefjle nesvee nw~ lees ³en DeJeleejeW keÀer meYee
nw~ yeehe kesÀ meeLe-meeLe Deehe yeéïeCe ye®®eeW keÀe Yeer DeueewefkeÀkeÀ yeLe& [s nw~ lees ye®®es
yeehe keÀer pe³evleer cevee³eWies ³ee yeehe ye®®eeW keÀer cevee³eWies~ ³ee meYeer efceue keÀjkesÀ SkeÀ
oes keÀer cevee³eWies! ³en lees YekeÌle ueesie efmeHe&À ³eeoieej ceveeles jnles Deewj Deehe meccegKe
yeehe kesÀ meeLe ceveeles nes~ Ssmee Þesÿ Yeei³e, keÀuhe-keÀuhe kesÀ Yeei³e keÀer uekeÀerj
DeefJeveeMeer eEKe®e ieF&~ meoe ³en mece=efle ceW jns efkeÀ nceeje YeieJeeve kesÀ meeLe Yeei³e
nw~ [e³ejskeÌì Yeei³e efJeOeelee kesÀ meeLe Yeei³e Òeehle keÀjves keÀe heeì& nw~ Ssmes [yeue
nerjes, nerjes heeì&Oeejer Yeer nes Deewj nerjs legu³e peerJeve Jeeues Yeer nes~ lees [yeue nerjes
nes ie³es vee! meejs efJeée keÀer ve]pej Deehe nerjes heeì&Oeejer DeelceeDeeW keÀer lejHeÀ nw~ Deehe
Yeei³eJeeve DeelceeDeeW keÀer Deepe Deefvlece pevce ceW Yeer Jee keÀuhe kesÀ Deefvlece keÀeue ceW
Yeer efkeÀleveer ³eeo, ³eeoieej kesÀ ªhe ceW yeveer ngF& nw~ yeehe kesÀ Jee yeéïeCeeW kesÀ yeesue
³eeoieej ªhe ceW Meeðe yeve ie³es nQ pees DeYeer Yeer oes Je®eve megveves kesÀ efueS h³eemes
jnles nQ~ oes Je®eve megveves mes Meeefvle keÀe, megKe keÀe DevegYeJe keÀjves ueieles nQ~
Deehe Yeei³eJeeve DeelceeDeeW kesÀ Þesÿ keÀce& ®eefj$e kesÀ ªhe ceW Deye lekeÀ Yeer iee³es
pee jns nQ~ Deehe Yeei³eJeeve DeelceeDeeW keÀer Þesÿ YeeJevee, Þesÿ keÀecevee keÀe Þesÿ
mebkeÀuhe ògDee' kesÀ ªhe ceW iee³es pee jns nQ~ efkeÀmeer Yeer osJelee kesÀ Deeies ogDee ceebieves
peeles nQ~ Deehe Yeei³eJeeve DeelceeDeeW keÀer Þesÿ mce=efle-efmecejCe kesÀ ªhe ceW Deye Yeer
³eeoieej ®eue jne nw~ efmecejCe keÀer efkeÀleveer ceefncee keÀjles nQ~ ®eens veece efmecejCe
keÀjles, ®eens ceeuee kesÀ ªhe ceW efmecejCe keÀjles~ ³en mce=efle keÀe ³eeoieej efmecejCe ªhe
ceW ®eue jne nw~ lees Ssmes Yeei³eJeeve kewÀmes yeves! keÌ³eeWefkeÀ Yeei³e efJeOeelee kesÀ meeLe
Yeei³eJeeve yeves nes~ lees mecePeles nes efkeÀlevee Yeei³eJeeve efoJ³e pevce nw? Ssmes efoJ³e
pevce keÀer, yeeheoeoe YeieJeeve, Yeei³eJeeve ye®®eeW keÀes yeOeeF& os jns nQ~ meoe yeOeeF&³eeB
ner yeOeeF&³eeB nQ~ ³en efme]He&À SkeÀ efove keÀer yeOeeF& veneR~ ³en Yeei³eJeeve pevce nj
meskesÀC[, nj mece³e yeOeeF&³eeW mes Yejhetj nw~ Deheves Fme Þesÿ pevce keÀes peeveles nes vee?
nj éeeBme ceW KegMeer keÀe meepe yepe jne nw~ éeeBme veneR ®euelee uesefkeÀve KegMeer keÀe mee]pe
®eue jne nw~ mee]pe megveves ceW Deelee nw vee! vew®ejue mee]pe efkeÀlevee Þesÿ nw! Fme efoJ³e
pevce keÀe ³en KegMeer keÀe mee]pe DeLee&led éeeBme, efoJ³e pevce keÀer Þesÿ meewieele nw~
yeéïeCe pevce nesles ner ³en KegMeer keÀe mee]pe efieHeÌì ceW efceuee nw vee~ mee]pe ceW Yeer
Debiegefue³eeB veer®es Thej keÀjles nes vee~ lees éeeBme Yeer veer®es Thej ®euelee nw~ lees éeeBme
®euevee DeLee&led mee]pe ®euevee~ éeeBme yevo veneR nes mekeÀlee~ lees mee]pe Yeer yevo veneR nes
mekeÀlee~ meYeer keÀe KegMeer keÀe mee]pe "erkeÀ ®eue jne nw vee! [yeue efJeosMeer keÌ³ee
mecePeles nQ? Yeesues YeC[ejer mes meYeer Kepeeves ues Dehevee YeC[eje Yejhetj keÀj efue³ee
nw vee~ pees FkeÌkeÀerme pevce YeC[ejs Yejhetj jnWies~ Yejves keÀer cesnvele veneR keÀjveer heæ[sieer~
Deejece mes ÒeeueyOe Òeehle nesieer~ DeYeer keÀe heg©<eeLe& FkeÌkeÀerme pevce keÀer ÒeeueyOe~
FkeÌkeÀerme pevce meoe mechevve mJeªhe ceW neWies~ lees heg©<eeLe& keÌ³ee efkeÀ³ee? cesnvele
ueieleer nw? heg©<eeLe& DeLee&led efme]He&À Deheves keÀes Fme jLe ceW efJejepeceeve heg©<e DeLee&led
Deelcee mecePees~ FmekeÀes keÀnles nQ heg©<eeLe&~ ³en heg©<eeLe& efkeÀ³ee vee~ Fme heg©<eeLe& kesÀ
HeÀuemJeªhe FkeÌkeÀerme pevce meoe KegMe Deewj ceewpe ceW jnWies~ Deye Yeer mebiece³egie ceewpeeW
keÀe ³egie nw~ cetBPeves keÀe veneR~ ceewpeeW keÀe ³egie nw~ Deiej efkeÀmeer Yeer yeele ceW cetBPeles nQ
lees mebiece³egie mes heebJe Leesæ[e keÀefue³egie lej]HeÀ ues peeles, FmeefueS cetBPeles nQ~ mebkeÀuhe
DeLeJee yegef× ªheer heebJe mebceie³egie hej nw lees meoe ceewpeeW ceW nQ~ mebiece³egie DeLee&led
oes keÀe efceueve ceveeves keÀe ³egie nw~ lees yeehe Deewj ye®®es keÀe efceueve ceveeves keÀe
mebiece³egie nw~ peneB efceueve nw JeneB ceewpe nw~ lees ceewpe ceveeves keÀe pevce nw vee~ cetBPeves
keÀe veece efveMeeve veneR~ ceewpeeW kesÀ mece³e hej Ketye ªneveer ceewpe ceveeDees~ [yeue
efJeosMeer lees [yeue ceewpe ceW jnves Jeeues nQ vee~ Ssmes ceewpeeW kesÀ pevce keÀer cegyeejkeÀ nes~
cetBPeves kesÀ efueS efJeée ceW DeveskeÀ Deelcee³eW nQ, Deehe veneR nes~ Jen henues ner yengle nQ~
Deewj ceewpe ceveeves Jeeues Deehe Leesæ[s mes nes~ mecePee-Deheveer Fme Þesÿ pe³evleer keÀes! Jewmes
Yeer DeepekeÀue p³eesefle<e efJeÐee Jeeues efove, efleefLe Deewj Jesuee kesÀ DeeOeej hej Yeei³e
yeleeles nQ~ Deehe meyekeÀer Jesuee keÀewve-meer nw! efleefLe keÀewve-meer nw? yeehe kesÀ meeLe-meeLe
yeéïeCeeW keÀe Yeer pevce nw vee~ lees YeieJeeve keÀer pees efleefLe Jen DeehekeÀer~
YeieJeeve kesÀ DeJelejCe DeLee&led efoJ³e pevce keÀer pees Jesuee Jen DeehekeÀer Jesuee nes
ieF&~ efkeÀleveer TB®eer Jesuee nw~ efkeÀleveer TB®eer jsKee nw, efpemekeÀes oMee keÀnles nQ~ lees
efoue ceW meoe ³en Gcebie Glmeen jns efkeÀ yeehe kesÀ meeLe-meeLe nceeje pevce nw~ ye´ïee,
yeéïeCeeW kesÀ efyevee kegÀí keÀj veneR mekeÀles~ efMeJe yeehe ye´ïee kesÀ efyevee kegÀí keÀj veneR
mekeÀles~ lees meeLe-meeLe ngDee vee~ lees pevce efleefLe, pevce Jesuee keÀe cenlJe meoe ³eeo
jKees~ efpeme efleefLe hej YeieJeeve Glejs Gme efleefLe hej nce Deelcee DeJeleefjle ngF&~ veece
jeefMe Yeer osKees öye´ïee-yeéïeCe~ ye´ïeekegÀceej-ye´ïeekegÀceejer~ veece jeefMe Yeer Jener Þesÿ
nw, Ssmes Þesÿ pevce Jee peerJeve Jeeues ye®®eeW keÀes osKe yeehe meoe ne|<ele nesles nQ~ ye®®es
keÀnles ö Jeen yeeyee Jeen! Deewj yeehe keÀnles Jeen ye®®es! Ssmes ye®®es Yeer efkeÀmekeÀes veneR
efceueWies~
Deepe kesÀ Fme efoJ³e efoJeme keÀer efJeMes<e meewieele yeeheoeoe meYeer mvesner ye®®eeW keÀes
oes ieesu[ve yeesue os jns nQ~ SkeÀ meoe Deheves keÀes mecePees ö``ceQ yeehe keÀe vetjs jlve
ntB~'' vetjs jlve DeLee&led meoe ve³eveeW ceW mecee³ee ngDee~ ve³eveeW ceW meceeves keÀe mJeªhe
efyevoer neslee nw~ ve³eveeW ceW efyevoer keÀer keÀceeue nw~ lees vetjs jlve DeLee&led efyevog yeehe ceW
mecee³ee ngDee ntB~ mvesn ceW mecee³ee ngDee ntB~ lees SkeÀ ³en ieesu[ve yeesue ³eeo jKevee
efkeÀ vetjs jlve ntB~ otmeje ö``meoe yeehe keÀe meeLe Deewj neLe cesjs Thej nw~'' meeLe Yeer
nw Deewj neLe Yeer nw~ meoe DeeMeerJee&o keÀe neLe nw Deewj meoe men³eesie keÀe meeLe nw~
lees meoe yeehe keÀe meeLe Deewj neLe nw ner nw~ meeLe osvee neLe jKevee veneR nw, uesefkeÀve
nw ner~ ³en otmeje ieesu[ve yeesue `meoe meeLe Deewj meoe neLe'~ ³en Deepe kesÀ Fme
efoJ³e pevce keÀer meewieele nQ~ De®íe ö
Ssmes ®eejeW Deesj kesÀ meoe Þesÿ Yeei³eJeeve ye®®eeW keÀes, meoe nj éeeBme keÀes KegMeer
keÀe mee]pe DevegYeJe keÀjves Jeeues ye®®eeW keÀes, [yeue nerjes ye®®eeW keÀes, meoe YeieJeeve Deewj
Yeei³e Ssmes mce=efle mJeªhe ye®®eeW keÀes, meoe meJe& Ke]peeveeW mes Yejhetj YeC[ej Jeeues
ye®®eeW keÀes YeesuesveeLe, DecejveeLe Jejoelee yeehe keÀe yengle-yengle efoJ³e pevce keÀer
yeOeeF³eeW kesÀ meeLe-meeLe ³eeoh³eej Deewj vecemles~''
oeefo³eeW mesö yesno yeehe keÀer mvesn keÀer yeenW yengle yeæ[er nQ, Gmeer mvesn keÀer yeeneW
ceW Jee YeekeÀer ceW meYeer mecee³es ngS nQ~ meoe ner meYeer ye®®es yeehe keÀer YegpeeDeeW kesÀ Devoj
YegpeeDeeW keÀer ceeuee kesÀ Devoj nes leYeer cee³eepeerle nes~ ye´ïee kesÀ meeLe-meeLe pevce uesves
Jeeueer Þesÿ Deelcee³eW nes vee~ efleefLe ceW peje Yeer Devlej veneR nw FmeerefueS ye´ïee kesÀ
yengle cegKe efoKee³es nQ~ ye´ïee keÀes ner heeB®e cegKeer Jee leerve cegKeer efoKeeles nQ keÌ³eeWefkeÀ
ye´ïee kesÀ meeLe-meeLe yeéïeCe nQ~ lees leerve cegKe Jeeues ceW Deehe nes ³ee heeB®e cegKe Jeeues
ceW nes~ cegKe Yeer men³eesieer neslee nw vee~ yeehe keÀes Yeer veMee nw ökeÀewve-mee? meejs efJeée
ceW keÀesF& Yeer yeehe Ssmes ye®®es {tB{keÀj uee³es lees efceueWies? (veneR) yeehe keÀnWies Ssmes ye®®es
veneR efceueWies, ye®®es keÀnles Ssmee yeehe veneR efceuesiee~ De®íe nw ö ye®®es ner Iej keÀer
jewvekeÀ nesles nQ~ DekesÀues yeehe mes Iej keÀer jewvekeÀ veneR nesleer~ FmeefueS ye®®es Fme efJeée
ªheer Iej keÀer jewvekeÀ nQ~ Fleves meejs yeéïeCeeW keÀer jewvekeÀ ueieeves kesÀ efveefceÊe keÀewve yeves?
ye®®es yeves vee! yeehe Yeer ye®®eeW keÀer jewvekeÀ osKe KegMe nesles nQ~ yeehe keÀes Deehe ueesieeW
mes Yeer p³eeoe ceeuee³eW efmecejCe keÀjveer heæ[leer nQ~ DeehekeÀes lees SkeÀ ner yeehe keÀes ³eeo
keÀjvee heæ[lee Deewj yeehe keÀes efkeÀleveer ceeuee³eW efmecejCe keÀjveer heæ[leer~ efpeleveer
YeefkeÌleceeie& ceW ceeuee³eW [eueer nQ Gleveer yeehe keÀes DeYeer efmecejCe keÀjveer heæ[leer~ SkeÀ
ye®®es keÀer Yeer ceeuee yeehe SkeÀ efove Yeer efmecejCe ve keÀjs, ³en nes veneR mekeÀlee~ lees
yeehe Yeer veewOee YekeÌle nes ie³ee vee~ SkeÀ-SkeÀ ye®®es kesÀ efJeMes<eleeDeeW keÀer, iegCeeW keÀer
ceeuee yeehe efmecejCe keÀjles Deewj efpeleves yeej efmecejCe keÀjles Gleves Jen iegCe efJeMes<e-
lee³eW Deewj ÖesÀMe nesleer peeleer~ ceeuee yeehe efmecejCe keÀjles uesefkeÀve ceeuee keÀe HeÀue
ye®®eeW keÀes oslee, Kego veneR ueslee~ De®íe ö yeeheoeoe lees meoe ye®®eeW kesÀ meeLe ner
jnles nQ~ SkeÀ heue Yeer ye®®eeW mes Deueie veneR jn mekeÀles nQ~ jnves ®eenW lees Yeer veneR
jn mekeÀles~ keÌ³eeW? efpelevee ye®®es ³eeo keÀjles GmekeÀe efjmeheev[ lees oWies vee! ³eeo keÀjves
keÀe efjìve& lees osvee heæ[siee vee~ lees meskesÀC[ Yeer ye®®eeW kesÀ efmeJee³e jn veneR mekeÀles~
Ssmee Yeer keÀYeer JeC[j veneR osKee nesiee pees meeLe ner jnW~ yeehe ye®®eeW mes Deueie ner
ve neW~ Ssmeer yeehe yesìs keÀer peesæ[er keÀYeer veneR osKeer nesieer~ yengle De®íe yeieer®ee lew³eej
ngDee nw~ Deehe meyekeÀes Yeer yeieer®ee De®íe ueielee nw vee~ SkeÀ-SkeÀ keÀer KegMeyet v³eejer
Deewj h³eejer nw~ FmeefueS Deuueen keÀe yeieer®ee iee³ee ngDee nw~
meYeer Deeefo jlve nes, SkeÀ-SkeÀ jlve keÀer efkeÀleveer Jewu³eg nw Deewj njskeÀ jlve keÀer
nj mece³e nj keÀe³e& ceW DeeJeM³ekeÀlee nw~ lees meYeer Þesÿ jlve nes~ efpevneW keÀer DeYeer
Yeer jlveeW kesÀ ªhe ceW hetpee nesleer nw~ DeYeer DeveskeÀ DeelceeDeeW kesÀ efJeIve efJeveeMekeÀ yeveves
keÀer mesJee keÀjles nes leye ³eeoieej ªhe ceW SkeÀ-SkeÀ jlve keÀer Jewu³eg nesleer nw~ SkeÀ-SkeÀ
jlve keÀer efJeMes<elee nesleer nw~ keÀesF& efJeIve keÀes veeMe keÀjves Jeeuee jlve neslee, keÀesF&
keÀewve-mee! lees DeYeer ueemì lekeÀ Yeer mLetue ³eeoieej ªhe mesJee keÀj jne nw~ Ssmes
mesJeeOeejer yeves nes~ mecePee~
meccesueve ceW Dee³es ngS efJeosMeer ÒeefleefveefOe³eeW mes
DeJ³ekeÌle yeeheoeoe keÀer cegueekeÀele
meYeer keÀneB hengB®es nes? yeehe kesÀ Iej ceW Dee³es nQ, Ssmee DevegYeJe keÀjles nes? lees
yeehe kesÀ Iej ceW cesnceeve Deeles nQ ³ee ye®®es Deeles nQ? ye®®es nes, DeefOekeÀejer nes ³ee
cesnceeve nes? yeehe kesÀ Iej ceW Dee³es nes, yeehe kesÀ Iej ceW meoe DeefOekeÀejer ye®®es Deeles
nQ~ DeYeer mes Deheves keÀes cesnceeve veneR uesefkeÀve yeehe kesÀ ye®®es ceneve Deelcee³eW mecePeles
ngS Deeies yeæ{vee~ Yeei³eJeeve Les leye Fme mLeeve hej hengB®es nes~ DeYeer keÌ³ee keÀjvee nw?
³eneB hengB®evee ³en Yeei³e lees ngDee uesefkeÀve Deeies keÌ³ee keÀjvee nw~ DeYeer meoe meeLe
jnvee~ ³eeo ceW jnvee ner meeLe nw~ DekesÀues veneR peevee~ keÀcyeeFC[ neskeÀj peneB Yeer
pee³eWies pees Yeer keÀce& keÀjWies Jen keÀcyeeFC[ ªhe mes keÀjves mes meoe menpe Deewj meHeÀue
DevegYeJe keÀjWies~ meoe meeLe jnWies ³en mebkeÀuhe ]peªj keÀjkesÀ peevee~ heg©<eeLe& keÀjWies,
osKeWies, ³en veneR~ keÀjvee ner nw~ keÌ³eeWefkeÀ ¢æ{lee me]HeÀuelee keÀer ®eeyeer nw~ lees ³en ®eeyeer
meoe Deheves meeLe jKevee~ ³en Ssmeer ®eeyeer nw pees Ke]peevee ®eeefnS Jen mebkeÀuhe efkeÀ³ee
Deewj Ke]peevee efceuee~ ³en ®eeyeer meeLe jKevee DeLee&led meoe meHeÀuelee heevee~ DeYeer
cesnceeve veneR DeefOekeÀejer Deelcee~ yeeheoeoe Yeer Ssmes DeefOekeÀejer ye®®eeW keÀes osKe nef<e&le
nesles nQ~ pees DevegYeJe efkeÀ³ee nw Jen DevegYeJe keÀe Kepeevee meoe yeebìles jnvee, efpelevee
yeebìWies Glevee yeæ{lee jnsiee~ lees ceneoeveer yevevee efmeHe&À Deheves heeme veneR jKevee~
De®íe~
yeeheoeoe ves Deheves nmleeW mes PeC[e uenje³ee leLee ³eeoh³eej oer
®eejeW Deesj kesÀ meYeer meoe mvesner ye®®eeW keÀes yeeheoeoe Fme efoJ³e pevce keÀer MegYe
efoJeme keÀer cegyeejkeÀ os jns nQ~ meoe cegyeejkeÀ nes, cegyeejkeÀ nes, cegyeejkeÀ nes~ meoe
DeefJeveeMeer YeJe, meoe mechevve YeJe, meoe meceeve YeJe kesÀ JejoeveeW mes Peesueer Yejer jns~
De®íe!
efJeoeF& kesÀ mece³e 3-30 yepes
meYeer ye®®eeW keÀes cegyeejkeÀ kesÀ meeLe-meeLe ieg[ceee\veie~ pewmes Deepe keÀer jele MegYe
efceueve keÀer ceewpe ceW efyelee³ee Jewmes meoe efove jele yeehe kesÀ efceueve ceewpe ceW ceveeles
jnvee~ hetje ner mebiece³egie meoe yeehe mes yeOeeF&³eeB uesles ngS Je=ef× keÀes heeles ngS, Deeies
yeæ{les ngS, meYeer keÀes Deeies yeæ{eles jnvee~ meoe ceneoeveer Jejoeveer yevekeÀj DeveskeÀ
DeelceeDeeW keÀes oeve Yeer osvee, Jejoeve Yeer osvee~
De®íe ö Ssmes meoe efJeée-keÀu³eeCekeÀejer, meoe jnceefoue, meoe meJe& kesÀ Òeefle
MegYe YeeJevee jKeves Jeeues ye®®eeW keÀes ³eeoh³eej Deewj ieg[ceee\veie~
1985
mebiece³egie-
leve-ceve-Oeve Deewj mece³e
me]HeÀue keÀjves keÀe ³egie
efJeée keÀu³eeCekeÀejer yeeheoeoe me]HeÀueleecetle& ye®®eeW Òeefle yeesues õ
``Deepe efJeée-keÀu³eeCekeÀejer yeehe Deheves men³eesieer ye®®eeW keÀes osKe jns nQ~ nj
SkeÀ ye®®es keÀer efoue ceW yeehe keÀes Òel³e#e keÀjves keÀer ueieve ueieer ngF& nw~ meYeer keÀe SkeÀ
ner Þesÿ mebkeÀuhe nw Deewj meYeer Fmeer keÀe³e& ceW Gcebie-Glmeen mes ueies ngS nQ~ SkeÀ yeehe
mes ueieve nesves keÀejCe mesJee mes Yeer ueieve ueieer ngF& nw~ efove-jele meekeÀej keÀce& ceW Jee
mJehve ceW Yeer yeehe Deewj mesJee ³ener efoKeeF& oslee nw~ yeehe keÀe mesJee mes h³eej nw
FmeefueS mvesner men³eesieer ye®®eeW keÀe Yeer h³eej mesJee mes De®íe nw~ ³en mvesn keÀe meyetle
nw DeLee&led ÒeceeCe nw~ Ssmes men³eesieer ye®®eeW keÀes osKe yeeheoeoe Yeer ne|<ele nesles nQ~
Dehevee leve-ceve-Oeve, mece³e efkeÀlevee h³eej mes me]HeÀue keÀj jns nQ~ heehe kesÀ Keeles mes
yeoue hegC³e kesÀ Keeles ceW Jele&ceeve Yeer Þesÿ Deewj YeefJe<³e ceW Yeer pecee keÀj jns nQ~
mebiece³egie nw ner SkeÀ keÀe heodceiegCee pecee keÀjves keÀe ³egie~ leve mesJee ceW ueieeDees Deewj
21 pevceeW kesÀ efueS mechetCe& efvejesieer leve Òeehle keÀjes~ kewÀmee Yeer keÀce]peesj leve nes, jesieer
nes uesefkeÀve Jee®ee-keÀce&Cee veneR lees cebmee mesJee Deefvlece Ieæ[er lekeÀ Yeer keÀj mekeÀles nes~
Deheves Deleerefvê³e megKe-Meeefvle keÀer MeefkeÌle ®esnjs mes, ve³eveeW mes efoKee mekeÀles nes~ pees
mecheke&À Jeeues osKekeÀj ³ener keÀnW efkeÀ ³en lees JeC[jHegÀue hesMesvì nw~ [ekeÌìme& Yeer
hesMesvì keÀes osKe ne|<ele nes peeSB~ Jewmes lees [ekeÌìme& hesMesvì keÀes KegMeer osles nQ,
efoueeles nQ uesefkeÀve ³en osves kesÀ yepeeS uesves keÀe DevegYeJe keÀjW~ kewÀmes Yeer yeerceej nes
Deiej efoJ³e-yegef× meeefuece nw lees Devle Ieæ[er lekeÀ Yeer mesJee keÀj mekeÀles nQ~ keÌ³eeWefkeÀ
³en peeveles nes efkeÀ Fme leve keÀer mesJee keÀe HeÀue 21 pevce Keeles jnWies~ Ssmes leve mes,
ceve mes-mJe³eb meoe ceve kesÀ Meeefvle mJeªhe yeve, meoe nj mebkeÀuhe ceW MeefkeÌleMeeueer
yeve, MegYe YeeJevee MegYe keÀecevee Üeje, oelee yeve megKe-Meeefvle kesÀ MeefkeÌle keÀer efkeÀjCeW
Jee³egceC[ue ceW HewÀueeles jnes~ peye DeehekeÀer j®evee met³e& ®eejeW Deesj ÒekeÀeMe keÀer efkeÀjCeW
HewÀueeles jnles nQ lees Deehe ceemìj j®elee, ceemìj meJe&MeefkeÌleJeeve, efJeOeelee, Jejoelee,
Yeei³eJeeve, Òeeefhle keÀer efkeÀjCeW veneR HewÀuee mekeÀles nes? mebkeÀuhe MeefkeÌle DeLee&led ceve
Üeje SkeÀ mLeeve hej nesles ngS Yeer ®eejeW Deesj Jee³eye´sMeve Üeje Jee³egceC[ue yevee
mekeÀles nes~ Leesæ[s mes mece³e keÀer Fme pevce ceW ceve Üeje mesJee keÀjves mes 21 pevce ceve
meoe megKe-Meeefvle keÀer ceewpe ceW nesiee~ uesefkeÀve DeeOeekeÀuhe YeefkeÌle Üeje, ef®e$eeW Üeje
ceve keÀer Meeefvle osves kesÀ efveefceÊe yeveWies~ ef®e$e Yeer Flevee Meeefvle keÀe, MeefkeÌle keÀe osves
Jeeuee yevesiee~ lees SkeÀ pevce kesÀ ceve keÀer mesJee meeje keÀuhe ®ewlev³e mJeªhe mes Jee ef®e$e
mes Meeefvle keÀe mJeªhe yevesiee~
Ssmes Oeve Üeje mesJee kesÀ efveefceÊe yeveves Jeeues 21 pevce Deveefievele Oeve kesÀ ceeefuekeÀ
yeve peeles nQ~ meeLe-meeLe Üehej mes Deye lekeÀ Yeer Ssmes Deelcee keÀYeer Oeve keÀer efYeKeejer
veneR yeveWieer~ 21 pevce jep³e Yeei³e hee³eWies~ pees Oeve efceÆer kesÀ meceeve nesiee~ DeLee&led
Flevee menpe Deewj DekeÀer®eej nesiee~ DeehekeÀer Òepee keÀer Yeer Òepee DeLee&led Òepee kesÀ
mesJeeOeejer Yeer Deveefievele Oeve kesÀ ceeefuekeÀ neWies~ uesefkeÀve 63 pevceeW ceW efkeÀmeer pevce
ceW Yeer Oeve kesÀ efYeKeejer veneR yeveWies~ cepes mes oeue-jesìer Keeves Jeeues neWies~ keÀYeer jesìer
kesÀ efYeKeejer veneR neWies~ lees SkeÀ pevce oelee kesÀ Òeefle Oeve ueieeves mes, oelee Yeer keÌ³ee
keÀjsiee? mesJee ceW ueiee³esiee~ Deehe lees yeehe kesÀ YeC[ejer ceW [eueles nes vee Deewj yeehe
efHeÀj mesJee ceW ueieeles nQ~ lees mesJee DeLe& Jee oelee kesÀ DeLe& Oeve ueieevee DeLee&led hetje
keÀuhe efYeKeejer heve mes ye®evee~ efpelevee ueieeDees Glevee Üehej mes keÀefue³egie lekeÀ Yeer
Deejece mes Keeles jnWies~ lees leve-ceve-Oeve Deewj mece³e meHeÀue keÀjvee nw~
mece³e ueieeves Jeeues, SkeÀ lees me=efä ®e¬eÀ kesÀ meyemes Þesÿ mece³e ö mele³egie ceW
Deeles nQ~ meleesÒeOeeve ³egie ceW Deeles nQ~ efpeme mece³e keÀe YekeÌle ueesie Deye Yeer iee³eve
keÀjles jnles nQ~ mJeie& keÀe iee³eve keÀjles nQ vee~ lees meleesÒeOeeve ceW Yeer Jeve-Jeve-Jeve Ssmes
mece³e hej DeLee&led mele³egie kesÀ henues pevce ceW, Ssmes Þesÿ mece³e keÀe DeefOekeÀej heeves
Jeeues, henues vecyej Jeeueer Deelcee kesÀ meeLe-meeLe peerJeve keÀe mece³e efyeleeves Jeeues neWies~
GvekesÀ meeLe heæ{ves Jeeues, Kesueves Jeeues, Ietceves Jeeues neWies~ lees pees mebiece hej Dehevee
mece³e me]HeÀue keÀjles nQ GmekeÀe Þesÿ HeÀue mechetCe& megvenjs, Þesÿ mece³e keÀe DeefOekeÀej
Òeehle neslee nw~ Deiej mece³e ueieeves ceW Deueyesues jns lees henues vecyej Jeeueer Deelcee
DeLee&led Þeerke=À<Ce mJeªhe ceW mJeie& kesÀ henues Je<e& ceW ve DeekeÀj heerís-heerís vecyejJeej
Dee³eWies~ ³en nw mece³e osves keÀe cenlJe~ osles keÌ³ee nes Deewj uesles keÌ³ee nes? FmeefueS
®eejeW ner yeeleeW keÀes meoe ®eskeÀ keÀjes-leve-ceve-Oeve, mece³e ®eejeW ner efpelevee ueiee mekeÀles
nQ Glevee ueieeles nQ? Ssmes lees veneR efpelevee ueiee mekeÀles Glevee veneR ueieeles?
³eLeeMeefkeÌle ueieeves mes Òeeefhle Yeer ³eLeeMeefkeÌle nesieer~ mechetCe& veneR nesieer~ Deehe yeéïeCe
Deelcee³eW meYeer keÀes mevosMe ceW keÌ³ee keÀnleer nes? mechetCe& megKe-Meeefvle DeehekeÀe pevce
efme× DeefOekeÀej nw~ ³en lees veneR keÀnles nes ³eLee MeefkeÌle DeehekeÀe DeefOekeÀej nw~ mechetCe&
keÀnles nes vee~ peye mechetCe& DeefOekeÀej nw lees mechetCe& Òeeefhle keÀjvee ner yeéïeCe peerJeve
nw~ DeOetje nw lees #eef$e³e nw~ ®evêJebMeer DeeOes ceW Deeles nQ vee~ lees ³eLee MeefkeÌle DeLee&led
DeOetjeheve Deewj yeéïeCe peerJeve DeLee&led nj yeele ceW mechetCe&~ lees mecePee, yeeheoeoe
ye®®eeW kesÀ men³eesie osves keÀe ®eeì& osKe jns Les~ nQ meye men³eesieer~ peye men³eesieer yeves
nQ leye menpe ³eesieer yeves nQ~ meYeer men³eesieer, menpe³eesieer, Þesÿ Deelcee³eW neW~
yeeheoeoe nj SkeÀ ye®®es keÀes mechetCe& DeefOekeÀejer Deelcee yeveeles nQ~ ef]HeÀj ³eLeeMeefkeÌle
keÌ³eeW yeveles nes? Jee ³en mees®eles nes ö keÀesF& lees yevesiee! Ssmes yeveves Jeeues yengle nQ~
Deehe veneR nes~ DeYeer Yeer mechetCe& DeefOekeÀej heeves keÀe mece³e nw~ megvee³ee Lee vee ö
DeYeer ìtuesì keÀe yees[& veneR ueiee~ uesì DeLee&led heerís Deeves Jeeues Deeies yeæ{ mekeÀles nQ~
FmeefueS DeYeer Yeer ieesu[ve ®eebme nw~ peye ìtuesì keÀe yees[& ueie pee³esiee ef]HeÀj ieesu[ve
®eebme kesÀ yepeeS efmeuJej ®eebme nes pee³esiee~ lees keÌ³ee keÀjvee ®eeefnS? ieesu[ve ®eebme
uesves Jeeues nes vee~ ieesu[ve Spe ceW ve Dee³es lees yeéïeCe yeve keÀjkesÀ keÌ³ee efkeÀ³ee?
FmeefueS yeeheoeoe mvesner ye®®eeW keÀes ef]HeÀj Yeer mce=efle efouee jns nQ, DeYeer yeehe kesÀ mvesn
keÀejCe SkeÀ keÀe heodceiegCee efceueves keÀe ®eebme nw~ DeYeer efpelevee Deewj Glevee veneR nw~
SkeÀ keÀe heodceiegCee nw~ ef]HeÀj efnmeeye-efkeÀleeye efpelevee Deewj Gleves keÀe jnsiee~ uesefkeÀve
DeYeer YeesuesveeLe kesÀ Yejhetj YeC[ej Kegues ngS nQ~ efpeleves ®eenes, efpelevee ®eenes ues
mekeÀles nes~ ef]HeÀj keÀnWies DeYeer mele³egie kesÀ vecyejJeve keÀer meerì Keeueer veneR~ FmeefueS
yeehe meceeve mechetCe& yevees~ cenlJe keÀes peeve ceneve yevees~ [yeue efJeosMeer ieesu[ve ®eebme
Jeeues nes vee! peye Fleveer ueieve mes yeæ{ jns nes, mvesner nes, men³eesieer nes lees nj yeele
ceW mechetCe& ue#³e Üeje mechetCe&lee kesÀ ue#eCe OeejCe keÀjes~ ueieve ve nesleer lees ³eneB kewÀmes
hengB®eles! pewmes Gæ[les-Gæ[les hengB®e ie³es nes Ssmes ner meoe Gæ[leer keÀuee ceW Gæ[les jnes~
Mejerj mes Yeer Gæ[ves kesÀ DeY³eemeer neW~ Deelcee Yeer meoe Gæ[leer jns~ ³ener yeeheoeoe keÀe
mvesn nw~ De®íe ö
meoe me]HeÀuelee mJeªhe yeve mebkeÀuhe, mece³e keÀes me]HeÀue keÀjves Jeeues, nj keÀce& ceW
mesJee keÀe Gcebie-Glmeen jKeves Jeeues, meoe mJe³eb keÀes mechevve yeveeS mechetCe& DeefOekeÀej
heeves Jeeues, efceues ngS ieesu[ve ®eebme keÀes meoe uesves Jeeues, Ssmes ]HeÀeuees ]HeÀeoj keÀjves
Jeeues mehetle ye®®eeW keÀes, vecyejJeve ye®®eeW keÀes yeeheoeoe keÀe ³eeoh³eej Deewj vecemles~''
keÀe"ceeC[t leLee efJeosMeer YeeF&-yeefnveeW kesÀ ûeghe mes
yeeheoeoe keÀer heme&veue cegueekeÀele
(1) meYeer meoe Deheves keÀes efJeMes<e Deelcee³eW DevegYeJe keÀjles nes? meejs efJeée ceW
Ssmeer efJeMes<e Deelcee³eW efkeÀleveer neWieer? pees keÀesìeW ceW keÀesF& iee³eve nw, Jen keÀewve nQ?
Deehe nes vee! lees meoe Deheves keÀes keÀesìeW ceW keÀesF&, keÀesF& ceW Yeer keÀesF& Ssmeer Þesÿ
Deelcee³eW mecePeles nes? keÀYeer mJehve ceW Yeer Ssmee veneR mees®ee nesiee efkeÀ Fleveer Þesÿ
Deelcee yeveWies uesefkeÀve meekeÀej ªhe ceW DevegYeJe keÀj jns nes~ lees meoe Dehevee ³en Þesÿ
Yeei³e mce=efle ceW jnlee nw? Jeen cesje Þesÿ Yeei³e~ pees YeieJeeve ves Kego DeehekeÀe Yeei³e
yevee³ee nw~ [e³ejskeÌì YeieJeeve ves Yeei³e keÀer uekeÀerj KeeR®eer, Ssmee Þesÿ Yeei³e nw~ peye
³en Þesÿ Yeei³e mce=efle ceW jnlee nw lees KegMeer ceW yegef× ªheer heeBJe Fme he=LJeer hej veneR
jnles~ Ssmes mecePeles nes vee~ Jewmes Yeer ]HeÀefjMleeW kesÀ heeBJe Oejveer hej veneR nesles~ meoe
Thej~ lees DeehekesÀ yegef× ªheer heeBJe keÀneB jnles nQ? veer®es Oejveer hej veneR~ osn-
DeefYeceeve Yeer Oejveer nw~ osn-DeefYeceeve keÀer Oejveer mes Thej jnves Jeeues~ FmekeÀes ner
keÀne peelee nw ö `]HeÀefjMlee'~ lees efkeÀleves ìeFefìue nQ ö Yeei³eJeeve nQ, ]HeÀefjMles nQ,
efmekeÀerueOes nQ ö pees Yeer Þesÿ ìeFefìue nQ Jen meye DeehekesÀ nQ~ lees Fmeer KegMeer ceW
vee®eles jnes~ efmekeÀerueOes Oejleer hej heeBJe veneR jKeles, meoe Petues ceW jnles~ keÌ³eeWefkeÀ veer®es
Oejveer hej jnves kesÀ DeY³eemeer lees 63 pevce jns~ GmekeÀe DevegYeJe keÀjkesÀ osKe efue³ee~
Oejveer ceW efceÆer ceW jnves mes cewues nes ie³es~ Deewj DeYeer efmekeÀerueOes yeves lees meoe Oejveer
mes Thej jnvee~ cewues veneR, meoe mJe®í~ me®®eer efoue, meeHeÀ efoue Jeeues ye®®es meoe
yeehe kesÀ meeLe jnles nQ~ keÌ³eeWefkeÀ yeehe Yeer meoe mJe®í nw vee~ lees yeehe kesÀ meeLe jnves
Jeeues Yeer meoe mJe®í nQ~ yengle De®íe, efceueve cesues ceW hengB®e ie³es~ ueieve ves efceueve
ceveeves kesÀ efueS hengB®ee ner efo³ee~ yeeheoeoe ye®®eeW keÀes osKe KegMe nesles nQ keÌ³eeWefkeÀ
ye®®es veneR lees yeehe Yeer DekesÀuee keÌ³ee keÀjsiee? Yeues heOeejs Deheves Iej ceW~ YekeÌle ueesie
³ee$ee hej efvekeÀueles lees efkeÀlevee keÀef"ve jemles ¬eÀeme keÀjles nQ~ Deehe lees keÀe"ceeC[t mes
yeme ceW Dee³es nes~ ceewpe ceveeles ngS hengB®e ie³es~ De®íe ö
ueC[ve ûeghe ö meYeer mvesn kesÀ met$e ceW yebOes ngS yeehe kesÀ ceeuee kesÀ ceCekesÀ nes vee!
ceeuee keÀe Flevee cenlJe keÌ³eeW yevee nw? keÌ³eeWefkeÀ mvesn keÀe met$e meyemes Þesÿ met$e nw~
lees mvesn kesÀ met$e ceW meye SkeÀ yeehe kesÀ yeves nQ, FmekeÀe ³eeoieej ceeuee nw~ efpemekeÀe
`SkeÀ yeehe otmeje ve keÀesF& nw' Jener SkeÀ ner mvesn kesÀ met$e ceW ceeuee kesÀ ceCekesÀ yeve
efhejes³es peeles nQ~ met$e SkeÀ nw Deewj oeves DeveskeÀ nQ~ lees ³en SkeÀ yeehe kesÀ mvesn keÀer
efveMeeveer nw~ lees Ssmes Deheves keÀes ceeuee kesÀ ceCekesÀ mecePeles nes vee~ ³en mecePeles nes
108 ceW lees yengle Leesæ[s Dee³eWies~ keÌ³ee mecePeles nes? ³en lees 108 keÀe vecyej
efveefceÊe cee$e nw~ pees Yeer yeehe kesÀ mvesn ceW mecee³es ngS nQ Jen ieues keÀer ceeuee kesÀ ceesleer
nQ ner~ pees Ssmes SkeÀ ner ueieve ceW ceieve jnves Jeeues nQ lees ceieve DeJemLee efvee|JeIve
yeveeleer nw Deewj efvee|JeIve DeelceeDeeW keÀe ner iee³eve Deewj hetpeve neslee nw~ meyemes ]p³eeoe
iee³eve keÀewve keÀjlee nw? yeeHe keÀjlee nw vee! DeeHe meYeer SkeÀ yeeHe keÀe iee³eve keÀjles
Deewj yeeHe efkeÀleveeW keÀe keÀjlee? lees meyemes ]p³eeoe keÀewve keÀjlee? Deiej SkeÀ ye®®es keÀe
Yeer iee³eve ve keÀjs lees ye®®ee ª" pee³esiee~ FmeefueS yeeyee njskeÀ ye®®es keÀe iee³eve
keÀjles nQ~ keÌ³eeWefkeÀ njskeÀ ye®®ee Dehevee DeefOekeÀej mecePelee nw~ DeefOekeÀej kesÀ keÀejCe
njskeÀ Dehevee nkeÀ mecePelee nw~ yeehe keÀer ieefle Fleveer ]HeÀemì nw pees Deewj keÀesF& Fleveer
]HeÀemì mheer[ Jeeuee nw ner veneR~ SkeÀ ner meskeÀC[ ceW DeveskeÀeW keÀes jepeer keÀj mekeÀlee
nw~ lees yeehe ye®®eeW mes efye]peer jnles Deewj ye®®es yeehe ceW efye]peer jnles~ yeehe keÀes efye]pevesme
ner ye®®eeW keÀe nw~
DeefJeveeMeer jlve yeves nes ö FmekeÀer cegyeejkeÀ nes~ 10 meeue ³ee 15 meeue mes
cee³ee mes peerles jns nes ö FmekeÀer cegyeejkeÀ nes~ Deeies mebiece³egie hetje ner peerles jnes~
meYeer hekeÌkesÀ nes~ FmeefueS yeeheoeoe Ssmes hekeÌkesÀ De®eue ye®®eeW keÀes osKe KegMe nQ~
njskeÀ ye®®es keÀer efJeMes<elee ves yeehe keÀe yevee³ee nw, Ssmee keÀesF& ye®®ee veneR efpemeceW
èfJeMes<elee' ve nes~ FmeefueS yeeheoeoe njskeÀ ye®®es keÀer efJeMes<elee osKe meoe KegMe
nesles nQ~ veneR lees keÀesìeW ceW keÀesF&, keÀesF& ceW keÀesF&, Deehe ner keÌ³eeW yeveW! ]peªj keÀesF&
efJeMes<elee nw~ keÀesF& keÀewve mee jlve nw, keÀesF& keÀewve mee? efYevve-efYevve efJeMes<eleeDeeW kesÀ
9 jlve iee³es ngS nQ~ njskeÀ jlve efJeMes<e efJeIve-efJeveeMekeÀ neslee nw~ lees Deehe meYeer Yeer
efJeIve-efJeveeMekeÀ nes~
efJeosMeer YeeF&-yeefnveeW kesÀ ³eeo h³eej leLee
he$eeW keÀe jsmeheeC[ osles ngS
meYeer mvesner ye®®eeW keÀe mvesn hee³ee~ meYeer kesÀ efoue kesÀ Gcebie Deewj Glmeen yeehe
kesÀ heeme hengB®eles nQ Deewj pewmes Gcebie Glmeen mes Deeies yeæ{ jns nQ ö meoe Deeies yeæ{ves
Jeeues ye®®eeW kesÀ Thej yeeheoeoe Deewj heefjJeej keÀer efJeMes<e yueseEmeie nw~ Fmeer yueseEmeie
Üeje Deeies yeæ{les jnWies Deewj otmejeW keÀes Yeer Deeies yeæ{eles jnWies~ De®íer mesJee ceW jsme
keÀj jns nes~ pewmes Gcebie-Glmeen ceW jsme keÀj jns nes Ssmes DeefJeveeMeer Gvveefle keÀes heeles
jnvee~ lees De®íe vecyej Deeies ues ueWies~ meYeer Deheves veece, efJeMes<elee mes ³eeo mJeerkeÀej
keÀjvee~ DeYeer Yeer meYeer ye®®es Deheveer-Deheveer efJeMes<elee mes yeeheoeoe kesÀ meccegKe nQ~
FmeefueS heodceiegCee ³eeoh³eej~
oeoer ®evêceefCe peer ves hebpeeye peeves keÀer ígÆer ueer ö meYeer ye®®eeW keÀes ³eeoh³eej Yeer
osvee Deewj efJeMes<e mevosMe osvee efkeÀ Gæ[leer keÀuee ceW peeSb~ DeewjeW keÀes Gæ[eves kesÀ efueS
meceLe& mJeªhe OeejCe keÀjes~ kewÀmes Yeer JeeleeJejCe ceW Gæ[leer keÀuee Üeje DeveskeÀ
DeelceeDeeW keÀes Gæ[eves keÀe DevegYeJe keÀje mekeÀles nes~ FmeefueS meYeer keÀes, ³eeo Deewj
mesJee meoe meeLe-meeLe ®eueleer jns, ³en efJeMes<e mce=efle efoueevee~ yeekeÀer lees meYeer
efmeefkeÀueOes nQ~ De®íer efJeMes<elee Jeeueer Deelcee³eW nQ~ meYeer keÀes Deheveer-Deheveer efJeMes<elee
mes ³eeo h³eej mJeerkeÀej nes~ De®íe nw [yeue heeì& yepee jner nes~ yesno kesÀ DeelceeDeeW
keÀer ³ener efveMeeveer nw ö efpeme mece³e peneB DeeJeM³ekeÀlee nw, JeneB hengB®evee~ De®íe-
³egieueeW kesÀ meeLe ö DeJ³ekeÌle yeeheoeoe keÀer cegueekeÀele
(1) ÒeJe=efÊe ceW jnles meJe& yebOeveeW mes v³eejs Deewj yeehe kesÀ h³eejs nes vee? HebÀmes ngS
lees veneR nes? eEhepeæ[s kesÀ hebíer lees veneR, Gæ[les hebíer nes vee! ]peje Yeer yebOeve HeBÀmee
ueslee nw~ yebOevecegkeÌle nQ lees meoe Gæ[les jnWies~ lees efkeÀmeer Yeer ÒekeÀej keÀe yebOeve veneR~
ve osn keÀe, ve mebyebOe keÀe, ve ÒeJe=efÊe keÀe, ve heoeLe& keÀe~ keÀesF& Yeer yebOeve ve nes FmekeÀes
keÀne peelee nw ö `v³eeje Deewj h³eeje'~ mJelev$e meoe Gæ[leer keÀuee ceW neWies Deewj
hejlev$e Leesæ[e Gæ[Wies Yeer ef]HeÀj yebOeve GmekeÀes KeeR®e keÀj veer®es ues Dee³esiee~ lees keÀYeer
veer®es, keÀYeer Thej, ìeFce ®euee pee³esiee~ meoe SkeÀjme Gæ[leer keÀuee keÀer DeJemLee
Deewj keÀYeer veer®es, keÀYeer Thej ³en DeJemLee, oesveeW ceW jele-efove keÀe Devlej nw~ Deehe
keÀewve-meer DeJemLee Jeeues nes? meoe efveye&vOeve, meoe mJelev$e hebíer? meoe yeehe kesÀ meeLe
jnves Jeeues? efkeÀmeer Yeer DeekeÀ<e&Ce ceW DeekeÀe|<ele nesves Jeeues veneR~ Jener peerJeve h³eejer
nw~ pees yeehe kesÀ h³eejs yeveles GvekeÀer peerJeve meoe h³eejer yeveleer~ efKeì-efKeì Jeeueer
peerJeve veneR~ Deepe ³en ngDee, keÀue ³en ngDee, veneR~ uesefkeÀve meoe yeehe kesÀ meeLe jnves
Jeeues, SkeÀjme efmLeefle ceW jnves Jeeues~ Jen nw ceewpe keÀer peerJeve~ ceewpe ceW veneR neWies
lees cetBPeWies ]peªj~ Deepe ³en Òeeyuece Dee ieF&, keÀue otmejer Dee ieF&, ³en ogëKeOeece
keÀer yeeleW ogëKeOeece ceW lees Dee³eWieer ner uesefkeÀve nce mebiece³egieer yeéïeCe nQ lees ogëKe
veer®es jn pee³esiee~ ogëKeOeece mes efkeÀveeje keÀj efue³ee lees ogëKe efoKeeF& osles Yeer
DeehekeÀes mheMe& veneR keÀjsiee~ keÀefue³egie keÀes íesæ[ efo³ee, efkeÀveeje íesæ[ ®egkesÀ, Deye
mebiece³egie hej hengB®es lees mebiece meoe TB®ee efoKeeles nQ~ mebiece³egieer Deelcee³eW Yeer meoe
TB®eer, veer®es Jeeueer veneR~ peye yeehe Gæ[eves kesÀ efueS Dee³es nQ lees Gæ[leer keÀuee mes veer®es
Dee³eW ner keÌ³eeW! veer®es Deevee ceevee HeBÀmevee~ Deye hebKe efceues nQ lees Gæ[les jnes, veer®es
DeeDees ner veneR~ De®íe!
DeOejkegÀceejeW mes ö meYeer SkeÀ ner ueieve ceW ceieve jnves Jeeues nes vee? SkeÀ yeehe
otmejs nce, leermeje ve keÀesF&~ FmekeÀes keÀne peelee nw ueieve ceW ceieve jnves Jeeues~ ceQ Deewj
cesje yeeyee~ FmekesÀ efmeJeeS Deewj Yeer keÀesF& cesje nw? cesje ye®®ee, cesje hees$ee....Ssmes lees
veneR~ ``cesjs'' ceW cecelee jnleer nw~ cesje-heve meceehle nesvee DeLee&led cecelee meceehle
nesvee~ lees meejer cecelee ³eeveer ceesn yeehe ceW nes ie³ee~ lees yeoue ie³ee, Meg× ceesn nes
ie³ee~ yeehe meoe Meg× nw lees ceesn yeouekeÀj h³eej nes ie³ee~ SkeÀ cesje yeeyee, Fme SkeÀ
cesjs mes meye meceehle nes peelee Deewj SkeÀ keÀer ³eeo menpe nes peeleer~ FmeefueS meoe
menpe³eesieer~ ceQ Þesÿ Deelcee Deewj cesje yeeyee yeme! Þesÿ Deelcee mecePeves mes Þesÿ
keÀce& mJele: neWies, Þesÿ Deelcee kesÀ Deeies cee³ee Dee veneR mekeÀleer~
ceeleeDeeW mes ö ceelee³eW meoe yeehe kesÀ meeLe KegMeer kesÀ Petues ceW Petueves Jeeueer nQ
vee! ieeshe ieesefhe³eeB meoe KegMeer ceW vee®eles ³ee Petues ceW Petueles~ lees meoe yeehe kesÀ meeLe
jnves Jeeues KegMeer ceW vee®eles nQ~ yeehe meeLe nw lees meJe&MeefkeÌle³eeB Yeer meeLe nQ~ yeehe keÀe
meeLe MeefkeÌleMeeueer yevee oslee~ yeehe kesÀ meeLe Jeeues meoe efveceexner nesles, GvnW efkeÀmeer
keÀe ceesn melee³esiee veneR~ lees veäesceesne nes? kewÀmeer Yeer heefjefmLeefle DeeJes uesefkeÀve nj
heefjefmLeefle ceW `veäesceesne'~ efpelevee veäceesne neWieer Glevee ³eeo Deewj mesJee ceW Deeies
yeæ{leer jnWieer~
ceOegyeve ceW Dee³es ngS mesJeeOeeefj³eeW mes ö mesJee keÀe Keelee pecee nes ie³ee vee~ DeYeer
Yeer ceOegyeve kesÀ JeeleeJejCe ceW MeefkeÌleMeeueer efmLeefle yeveeves keÀe ®eebme efceuee Deewj Deeies
kesÀ efueS Yeer pecee efkeÀ³ee~ lees [yeue Òeeefhle nes ieF&~ ³e%e mesJee DeLee&led Þesÿ mesJee,
Þesÿ efmLeefle ceW jnkeÀj keÀjves mes heodceiegCee HeÀue yeve peelee nw~ keÀesF& Yeer mesJee keÀjes,
henues ³en osKees efkeÀ MeefkeÌleMeeueer efmLeefle ceW efmLele nes mesJeeOeejer yeve mesJee keÀj jns
nQ? meeOeejCe mesJeeOeejer veneR, ªneveer mesJeeOeejer~ ªneveer mesJeeOeejer keÀer ªneveer
PeuekeÀ, ªneveer ]HeÀuekeÀ meoe Fcepe& ªhe ceW nesveer ®eeefnS~ jesìer yesueles Yeer `mJeoMe&ve
®e¬eÀ' ®euelee jns~ ueewefkeÀkeÀ efveefceÊe mLetue keÀe³e& uesefkeÀve mLetue met#ce oesveeW meeLe-meeLe,
neLe mes mLetue keÀece keÀjes Deewj yegef× mes cebmee mesJee keÀjes lees [yeue nes pee³esiee~ neLe
Üeje keÀce& keÀjles ngS Yeer ³eeo keÀer MeefkeÌle mes SkeÀ mLeeve hej jnles Yeer, yengle mesJee
keÀj mekeÀles nes~ ceOegyeve lees Jewmes Yeer ueeFì neGme nw, ueeFì neGme SkeÀ mLeeve hej
efmLele nes, ®eejeW Deesj mesJee keÀjlee nw~ Ssmes mesJeeOeejer Deheveer Deewj otmejeW keÀer yengle
Þesÿ ÒeeueyOe yevee mekeÀles nQ~ De®íe ö DeesceMeeefvle~
1985
Meerleuelee keÀer MeefkeÌle

%eevemet³e& efMeJe yeeyee Deheves uekeÌkeÀer efmeleejeW Òeefle yeesues õ
``Deepe %eeve met³e&, %eeve ®evêcee Deheves uekeÀer Deewj ueJeueer efmeleejeW keÀes osKe jns
nQ~ ³en ªneveer leejeceC[ue meejs keÀuhe ceW keÀesF& osKe veneR mekeÀlee~ Deehe ªneveer
efmeleejs Deewj %eeve met³e&, %eeve ®evêcee Fme Deefle v³eejs Deewj h³eejs leejeceb[ue keÀes
osKeles nes~ Fme ªneveer leejeceC[ue keÀes meeFbme keÀer MeefkeÌle veneR osKe mekeÀleer~ meeFbme
keÀer MeefkeÌle Jeeues Fme leejeceC[ue keÀes osKe mekeÀles, peeve mekeÀles nQ~ lees Deepe
leejeceC[ue keÀe mewj keÀjles efYevve-efYevve efmeleejeW keÀes osKe yeeheoeoe ne|<ele nes jns nQ~
kewÀmes nj SkeÀ efmeleeje ö %eeve met³e& Üeje mel³elee keÀer ueeFì ceeFì ues yeehe meceeve
mel³elee keÀer MeefkeÌle mechevve mel³e mJeªhe yeves nQ~ Deewj %eeve ®evêcee Üeje Meerleuelee
keÀer MeefkeÌle OeejCe keÀj ®evêcee meceeve `Meerleuee' mJeªhe yeves nQ~ ³en oesveeW MeefkeÌle³eeB
ö `mel³elee Deewj Meerleuelee' meoe menpe me]HeÀuelee keÀes Òeehle keÀjeleer nQ~ SkeÀ lej]HeÀ
mel³elee keÀer MeefkeÌle keÀe TB®ee veMee otmejs lej]HeÀ efpelevee TB®ee veMee Glevee ner
Meerleuelee kesÀ DeeOeej mes kewÀmes Yeer Guìs veMes Jee ¬eÀesefOele Deelcee keÀes Yeer Meerleue
yeveeves Jeeues~ kewÀmee Yeer DenbkeÀej kesÀ veMes ceW `ceQ, ceQ' keÀjves Jeeuee nes uesefkeÀve
Meerleuelee keÀer MeefkeÌle mes ceQ, ceQ kesÀ yepeeS `yeeyee-yeeyee' keÀnves ueie heæ[s~ mel³elee
keÀes Yeer Meerleuelee keÀer MeefkeÌle mes efme× keÀjves mes efmeef× Òeehle nesleer nw~ veneR lees
efmeJeeS Meerleuelee keÀer MeefkeÌle kesÀ mel³elee keÀes efme× keÀjves kesÀ ue#³e mes, keÀjles efme×
nQ uesefkeÀve De%eeveer, efme× keÀes efpeÎ mecePe uesles nQ~ FmeefueS mel³elee Deewj Meerleuelee
oesveeW MeefkeÌle³eeB meceeve Deewj meeLe ®eeefnS~ keÌ³eeWefkeÀ Deepe kesÀ efJeée keÀe nj SkeÀ ceeveJe
efkeÀmeer ve efkeÀmeer Deefive ceW peue jne nw~ Ssmeer Deefive ceW peueleer ngF& Deelcee keÀes henues
Meerleuelee keÀer MeefkeÌle mes Deefive keÀes Meerleue keÀjes leye Meerleuelee kesÀ DeeOeej mes
mel³elee keÀes peeve mekeWÀies~
Meerleuelee keÀer MeefkeÌle DeLee&led DeeeflcekeÀ mvesn keÀer MeefkeÌle~ ®evêcee `ceeB' mvesn
keÀer Meerleuelee mes kewÀmes Yeer efyeieæ[s ngS ye®®es keÀes yeoue uesleer nw~ lees mvesn DeLee&led
Meerleuelee keÀer MeefkeÌle efkeÀmeer Yeer Deefive ceW peueer ngF& Deelcee keÀes Meerleue yeveeS
mel³elee keÀes OeejCe keÀjeves kesÀ ³eesi³e yevee osleer nw~ henues ®evêcee keÀer Meerleuelee mes
³eesi³e yeveles efHeÀj %eeve met³e& kesÀ mel³elee keÀer MeefkeÌle mes `³eesieer' yeve peeles! lees %eeve
®evêcee kesÀ Meerleuelee keÀer MeefkeÌle yeehe kesÀ Deeies peeves kesÀ ³eesi³e yevee osleer nw~ ³eesi³e
veneR lees ³eesieer Yeer veneR yeve mekeÀles nQ~ lees mel³elee peeveves kesÀ henues Meerleue nes?
mel³elee keÀes OeejCe keÀjves keÀer MeefkeÌle ®eeefnS~ lees Meerleuelee keÀer MeefkeÌle Jeeueer Deelcee
mJe³eb Yeer, mebkeÀuheeW keÀer ieefle ceW, yeesue ceW, mecheke&À ceW nj heefjefmLeefle ceW Meerleue
nesieer~ mebkeÀuhe keÀer mheer[ ]HeÀemì nesves kesÀ keÀejCe Jesmì Yeer yengle neslee Deewj keÀvìêsue
keÀjves ceW Yeer mece³e peelee nw~ peye ®eenW leye keÀvìêsue keÀjW Jee heefjJele&ve keÀjW~ FmeceW
mece³e Deewj MeefkeÌle ]p³eeoe ueieeveer heæ[leer~ ³eLeeLe& ieefle mes ®eueves Jeeues DeLee&led
Meerleuelee keÀer MeefkeÌle mJeªhe jnves Jeeues J³eLe& mes ye®e peeles nQ~ SkeÌmeer[Wì mes ye®e
peeles~ ³en keÌ³eeW, keÌ³ee, Ssmee veneR Jewmee Fme J³eLe& ]HeÀemì ieefle mes ítì peeles nQ~ pewmes
Je=#e keÀer íe³ee efkeÀmeer Yeer jener keÀes Deejece osves Jeeueer nw, men³eesieer nw~ Ssmes
Meerleuelee keÀer MeefkeÌle Jeeuee Dev³e DeelceeDeeW keÀes Yeer Deheves Meerleuelee keÀer íe³ee mes
meoe men³eesie keÀe Deejece oslee nw~ nj SkeÀ keÀes DeekeÀ<e&Ce nesiee efkeÀ Fme Deelcee kesÀ
heeme peeS oes Ieæ[er ceW Yeer Meerleuelee keÀer íe³ee ceW Meerleuelee keÀe megKe, Deevevo
uesJeW~ pewmes ®eejeW Deesj yengle les]pe Oethe nes lees íe³ee keÀe mLeeve {tB{Wies vee~ Ssmes
DeelceeDeeW keÀer vepej Jee DeekeÀ<e&Ce Ssmeer DeelceeDeeW lej]HeÀ peeleer nw~ DeYeer efJeée ceW
Deewj Yeer efJekeÀejeW keÀer Deeie les]pe nesveer nw ö pewmes Deeie ueieves hej ceveg<³e ef®euueelee
nw vee~ Meerleuelee keÀe meneje {tB{lee nw~ Ssmes ³en ceveg<³e Deelcee³eW, Deehe Meerleue
DeelceeDeeW kesÀ heeme leæ[heleer ngF& Dee³eWieer~ ]peje-mee Meerleuelee kesÀ íeRìs Yeer ueieeDees~
Ssmes ef®euuee³eWieer~ SkeÀ lej]HeÀ efJeveeMe keÀer Deeie, otmejs lej]HeÀ efJekeÀejeW keÀer Deeie,
leermejs lej]HeÀ osn Deewj osn kesÀ mebyebOe, heoeLe& kesÀ ueieeJe keÀer Deeie, ®eewLes lej]HeÀ
he½eeleehe keÀer Deeie~ ®eejeW Deesj Deeie ner Deeie efoKeeF& osieer~ lees Ssmes mece³e hej Deehe
Meerleuelee keÀer MeefkeÌle Jeeueer MeerleueeDeeW kesÀ heeme Yeeieles ngS Dee³eWies~ meskeÀC[ kesÀ
efueS Yeer Meerleue keÀjes~ Ssmes mece³e hej Fleveer Meerleuelee keÀer MeefkeÌle mJe³eb ceW pecee
nes pees ®eejeW Deesj keÀer Deeie keÀe mJe³eb ceW meskeÀ ve ueie peeS~ ®eejeW lej]HeÀ keÀer Deeie
efceìeves Jeeues Meerleuelee keÀe Jejoeve osves Jeeues Meerleuee yeve peeDees~ Deiej ]peje Yeer
®eejeW ÒekeÀej keÀer Deeie ceW mes efkeÀmeer keÀe Yeer DebMe cee$e jne ngDee nesiee lees ®eejeW Deesj
keÀer Deeie DebMe cee$e jner ngF& Deeie keÀes hekeÀæ[ uesieer~ pewmes Deeie, Deeie keÀes hekeÀæ[
uesleer nw vee~ lees ³en ®eskeÀ keÀjes~
efJeveeMe pJeeuee keÀer Deeefive mes ye®eves keÀe meeOeve ö efveYe&³elee keÀer MeefkeÌle nw~
efveYe&³elee, efJeveeMe pJeeuee kesÀ ÒeYeeJe mes [ieceie veneR keÀjsieer~ nue®eue ceW veneR
ueeSieer~ efveYe&³elee kesÀ DeeOeej mes efJeveeMe pJeeuee ceW Ye³eYeerle DeelceeDeeW keÀes
Meerleuelee keÀer MeefkeÌle oWies~ Deelcee Ye³e keÀer Deefive mes ye®e Meerleuelee kesÀ keÀejCe
KegMeer ceW vee®esieer~ efJeveeMe osKeles Yeer mLeehevee kesÀ vepeejs osKeWies~ GvekesÀ ve³eveeW ceW SkeÀ
DeeBKe ceW cegefkeÌle-mJeerì nesce otmejer DeeBKe ceW peerJeve cegefkeÌle DeLee&led mJeie& mecee³ee
ngDee nesiee~ GmekeÀes Dehevee Iej, Dehevee jep³e ner efoKeeF& osiee~ ueesie ef®euuee³eWies
ne³e ie³ee, ne³e ceje Deewj Deehe keÀnWies Deheves ceer"s Iej ceW, Deheves ceer"s jep³e ceW
ie³ee~ veeELeie v³et~ ³en IegBIeª henveWies~ nceeje Iej, nceeje jep³e ö Fme KegMeer ceW
vee®eles-ieeles meeLe ®eueWies~ Jen ef®euuee³eWies Deewj Deehe meeLe ®eueWies~ megveves ceW ner
meyekeÀes KegMeer nes jner nw lees Gme mece³e efkeÀleveer KegMeer ceW neWies! lees ®eejeW ner Deeie
mes Meerleue nes ie³es nes vee? megvee³ee vee ö efJeveeMe pJeeuee mes ye®eves keÀe meeOeve nw
ö èfveYe&³elee'~ Ssmes ner efJekeÀejeW keÀer Deeie kesÀ DebMe cee$e mes ye®eves keÀe meeOeve nw ö
Deheves Deeefo-Deveeefo JebMe keÀes ³eeo keÀjes~ Deveeefo yeehe kesÀ JebMe mechetCe& meleesÒeOeeve
Deelcee ntB~ Deeefo JebMe-osJe Deelcee ntB~ osJe Deelcee 16 keÀuee mechevve, mechetCe&
efvee|JekeÀejer nw~ lees Deveeefo-Deeefo JebMe keÀes ³eeo keÀjes lees efJekeÀejeW keÀe DebMe Yeer
meceehle nes pee³esiee~
Ssmes ner leermejer osn, osn kesÀ mecyevOe Deewj heoeLe& kesÀ cecelee keÀer Deeie ö Fme
Deefive mes ye®eves keÀe meeOeve nw ö yeehe keÀes mebmeej yeveeDees~ yeehe ner mebmeej nw lees
yeekeÀer meye Demeej nes pee³esiee~ uesefkeÀve keÀjles keÌ³ee nQ Jen efHeÀj otmejs efove megvee³eWies~
yeehe ner mebmeej nw ³en ³eeo nw lees ve osn, ve mecyevOe, ve heoeLe& jnsiee~ meye meceehle~
®eewLeer yeele-he½eeleehe keÀer Deeieö FmekeÀe menpe meeOeve nw meJe& Òeeefhle mJeªhe
yevevee~ DeÒeeefhle he½eeleehe keÀjeleer nw~ Òeeefhle he½eeleehe keÀes efceìeleer nw~ Deye nj Òeeefhle
keÀes meeceves jKe ®eskeÀ keÀjes~ efkeÀmeer Yeer Òeeefhle keÀe DevegYeJe keÀjves ceW jn lees veneR ie³es
nQ~ Òeeefhle³eeW keÀer efuemì lees Deeleer nQ vee~ Deheéefhle meceehle DeLee&led he½eeleehe meceehle~
Deye Fve ®eejeW yeeleeW keÀes ®eskeÀ keÀjes leye ner Meerleuelee mJeªhe yeve pee³eWies~ DeewjeW keÀer
lehele keÀes yegPeeves Jeeues `Meerleue ³eesieer Je Meerleuee osJeer' yeve pee³eWies~ lees mecePee,
Meerleuelee keÀer MeefkeÌle keÌ³ee nw~ mel³elee keÀer MeefkeÌle keÀe megvee³ee Yeer nw~ Deeies Yeer
megvee³eWies~ lees megvee leejeceC[ue ceW keÌ³ee osKee~ efJemleej ef]HeÀj megvee³eWies~ De®íe ö
Ssmes meoe ®evêcee meceeve Meerleuelee kesÀ MeefkeÌle mJeªhe ye®®eeW keÀes, mel³elee keÀer
MeefkeÌle mes mele³egie ueeves Jeeues ye®®eeW keÀes, meoe Meerleuelee keÀer íe³ee mes meJe& keÀes
efoue keÀe Deejece osves Jeeues ye®®eeW keÀes, meoe ®eejeW Deesj keÀer Deefive mes mes]HeÀ jnves
Jeeues Meerleue ³eesieer Meerleuee osJeer ye®®eeW keÀes %eeve met³e&, %eeve ®evêcee keÀe ³eeoh³eej
Deewj vecemles~''
efJeosMeer ìer®eme& YeeF&-yeefnveeW mes
³en keÀewve-mee ûeghe nw? (mesJeeOeeefj³eeW keÀe, jeFìnQC[me keÀe) Deepe yeeheoeoe
Deheves ÖewÀC[me mes efceueves Dee³es nQ~ ÖewÀC[me keÀe veelee jceCeerkeÀ nw~ pewmes yeehe meoe
ye®®eeW kesÀ mvesn ceW mecee³es ngS nQ Jewmes ye®®es Yeer yeehe kesÀ mvesn ceW mecee³es ngS nQ~ lees
³en ueJeueerve ûeghe nw~ Keeles-heerles, ®eueles keÀneB ueerve jnles nes? ueJe ceW ner jnles nes
vee! ³en ueJeueerve jnves keÀer efmLeefle meoe nj yeele ceW menpe ner yeehe meceeve yevee osleer
nw~ keÌ³eeWefkeÀ yeehe kesÀ ueJe ceW ueerve nQ lees mebie keÀe jbie ueiesiee vee~ cesnvele Jee cegefMkeÀue
mes ítìves keÀe menpe meeOeve nw ö ueJeueerve jnvee~ ³en ueJeueerve DeJemLee uekeÀer nw,
FmekesÀ Devoj cee³ee veneR Dee mekeÀleer nw~ lees yeeheoeoe kesÀ Deefle mvesner, meceerhe, meceeve
ûeghe nw~ DeehekesÀ mebkeÀuhe Deewj yeehe kesÀ mebkeÀuhe ceW Devlej veneR nw~ Ssmes meceerhe nes vee?
leye lees yeehe meceeve efJeée-keÀu³eeCekeÀejer yeve mekeÀles nes~ pees yeehe keÀe mebkeÀuhe Jen
ye®®eeW keÀe~ pees yeehe kesÀ yeesue Jen ye®®eeW kesÀ~ lees nj keÀce& DeehekesÀ keÌ³ee yeve peeSB?
(DeeFvee) lees nj keÀce& Ssmee DeeFvee nes efpemeceW yeehe efoKeeF& os~ Ssmee ûeghe nw vee!
pewmes keÀF& DeeFves nesles nQ, ogefve³ee ceW Yeer Ssmes DeeFves yeveeles nQ efpemeceW yeæ[s mes íesìe,
íesìs mes yeæ[e efoKeeF& heæ[lee nw~ lees DeehekeÀe nj keÀce& ªheer ohe&Ce keÌ³ee efoKee³esiee?
[yeue efoKeeF& os ö Deehe Deewj yeehe~ DeeheceW yeehe efoKeeF& os~ Deehe, yeehe kesÀ meeLe
efoKeeF& oes~ pewmes ye´ïee yeehe ceW meoe [yeue efoKeeF& oslee Lee vee~ Ssmes Deehe njskeÀ
ceW meoe yeehe efoKeeF& os lees [yeue efoKeeF& efo³ee vee~ Ssmes DeeFves nes? mesJeeOeejer
efJeMes<e efkeÀme mesJee kesÀ efveefcele nes! yeehe keÀes Òel³e#e keÀjves keÀer ner efJeMes<e mesJee nw~
lees Deheves nj keÀce&, yeesue, mebkeÀuhe Üeje yeehe keÀes efoKeevee~ Fmeer keÀe³e& ceW meoe jnles
nes vee! keÀYeer Yeer keÀesF& Deelcee Deiej Deelcee keÀes osKeleer nw efkeÀ ³en yengle De®íe
yeesueleer, ³en yengle De®íer mesJee keÀjleer, ³en yengle De®íer ¢efä osleer~ lees ³en Yeer
yeehe keÀes veneR osKee Deelcee keÀes osKee~ ³en Yeer jebie nes peelee nw~ DeehekeÀes osKekeÀj
cegKe mes ³en efvekeÀues ö ``yeeyee''! leYeer keÀnWies heeJejHegÀue ohe&Ce nes~ DekesÀueer Deelcee
veneR efoKeeF& os, yeehe efoKeeF& os~ Fmeer keÀes keÀne peelee nw ³eLeeLe& mesJeeOeejer~ mecePee!
efpelevee DeehekesÀ nj mebkeÀuhe ceW, yeesue ceW `yeeyee-yeeyee' nesiee Glevee DeewjeW keÀes Deehe
mes `yeeyee' efoKeeF& osiee~ pewmes DeepekeÀue kesÀ meeFbme kesÀ meeOeveeW mes Deeies pees henueer
®eer]pe efoKeeles Jen iegce nes peeleer Deewj otmejer efoKeeF& osleer~ Ssmes DeehekesÀ meeFuesvme
keÀer MeefkeÌle DeehekeÀes osKeles ngS DeehekeÀes iegce keÀj os~ yeehe keÀes Òel³e#e keÀj os~ Ssmeer
MeefkeÌleMeeueer mesJee nes~ yeehe mes mebyebOe peesæ[ves mes Deelcee³eW meoe MeefkeÌleMeeueer yeve
peeleer nQ~ Deiej Deelcee mes mebyebOe pegì peelee lees meoe kesÀ efueS MeefkeÌleMeeueer veneR
yeve mekeÀles~ mecePee~ mesJeeOeeefj³eeW keÀer efJeMes<e mesJee keÌ³ee nw? Deheves Üeje yeehe keÀes
efoKeevee~ DeehekeÀes osKeW Deewj `yeeyee-yeeyee' kesÀ ieerle ieeves Megª keÀj oW~ Ssmeer mesJee
keÀjles nes vee! De®íe ö
meYeer Dece=leJesues efoue KegMe efce"eF& Keeles nes? mesJeeOeejer Deelcee³eW jespe
efoueKegMe efce"eF& Kee³eWieer lees otmejeW keÀes Yeer efKeuee³eWieer~ ef]HeÀj DeehekesÀ heeme
efoueefMekeÀmle keÀer yeeleW veneR Dee³eWieer, efpe%eemeg ³en yeeleW veneR ueskeÀj Dee³eWies~ veneR lees
FmeceW Yeer mece³e osvee heæ[lee nw vee~ ef]HeÀj ³en ìeFce ye®e pee³esiee~ Deewj Fmeer ìeFce
ceW DeveskeÀ DeewjeW keÀes efoueKegMe efce"eF& efKeueeles jnWies~ De®íe ö
Deehe meYeer efoueKegMe jnles nes? keÀYeer keÀesF& mesJeeOeejer jesles lees veneR~ ceve ceW Yeer
jesvee neslee nw efme]He&À DeeBKeeW keÀe veneR~ lees jesves Jeeues lees veneR nes vee! De®íe,
efMekeÀe³ele keÀjves Jeeues nes? yeehe kesÀ Deeies efMekeÀe³ele keÀjles nes? Ssmee cesjs mes keÌ³eeW
neslee! cesje ner Ssmee heeì& keÌ³eeW nw! cesjs ner mebmkeÀej Ssmes keÌ³eeW nQ! cesjs keÀes ner Ssmes
efpe%eemeg keÌ³eeW efceues nQ ³ee cesjs keÀes ner Ssmee osMe keÌ³eeW efceuee nw! Ssmeer efMekeÀe³ele
keÀjves Jeeues lees veneR? efMekeÀe³ele ceevee YeefkeÌle keÀe DebMe~ kewÀmee Yeer nes uesefkeÀve
heefjJele&ve keÀjvee, ³en mesJeeOeeefj³eeW keÀe efJeMes<e keÀÊe&J³e nw~ ®eens osMe nw, ®eens
efpe%eemeg nQ, ®eens Deheves mebmkeÀej nQ, ®eens meeLeer nQ, efMekeÀe³ele kesÀ yepeeS heefjJele&ve
keÀjves keÀes keÀe³e& ceW ueieeDees~ mesJeeOeejer, keÀYeer Yeer otmejeW keÀer keÀce]peesjer keÀes veneR osKees~
Deiej otmejs keÀer keÀce]peesjer keÀes osKee lees mJe³eb Yeer keÀce]peesj nes pee³eWies~ FmeefueS meoe
nj SkeÀ keÀer efJeMes<elee keÀes osKees~ efJeMes<elee keÀes OeejCe keÀjes~ efJeMes<elee keÀe ner JeCe&ve
keÀjes~ ³ener mesJeeOeejer kesÀ efJeMes<e Gæ[leer keÀuee keÀe meeOeve nw~ mecePee! Deewj keÌ³ee keÀjles
nQ mesJeeOeejer? huewve yengle De®ís-De®ís yeveeles nQ~ Gcebie-Glmeen Yeer De®íe nw~ yeehe
Deewj mesJee mes mvesn Yeer De®íe nw~ DeYeer Deeies keÌ³ee keÀjvee nw?
DeYeer efJeée ceW efJeMes<e oes meÊee³eW nQ (1) jep³e meÊee (2) Oece& meÊee~ Oece& veslee³eW
Deewj jep³e veslee³eW~ Deewj DeekeÌ³ethesMeve Jeeues Yeer Deueie-Deueie nQ uesefkeÀve melee Fve
oes kesÀ meeLe ceW nw~ lees DeYeer Fve oesveeW meÊeeDeeW keÀes Ssmee mheä DevegYeJe nes efkeÀ Oece&
meÊee Yeer DeYeer meÊeenerve nes ieF& nw Deewj jep³e meÊee Jeeues Yeer DevegYeJe keÀjW efkeÀ nceejs
ceW veece jep³e meÊeee nw uesefkeÀve meÊee veneR nw~ kewÀmes DevegYeJe keÀjDees ö GmekeÀe meeOeve
keÌ³ee nw? pees Yeer jepe veslee³eW Jee Oece& veslee³eW nQ GvneW keÀes ``heefJe$elee Deewj SkeÀlee''
FmekeÀe DevegYeJe keÀjeDees~ Fmeer keÀer keÀceer kesÀ keÀejCe oesveeW meÊee³eW keÀce]peesj nQ~ lees
h³egefjìer keÌ³ee nw, ³egefveìer keÌ³ee nw, Fmeer hej GvneW keÀes mheä meceePeeveer efceueves mes Jen
mJe³eb ner mecePeWies efkeÀ nce keÀce]peesj nQ Deewj ³en MeefkeÌleMeeueer nQ~ Fmeer kesÀ efueS
efJeMes<e ceveve keÀjes~ Oece&meÊee keÀes Oece&meÊee nerve yeveeves keÀe efJeMes<e lejerkeÀe nw ö
heefJe$elee keÀes efme× keÀjvee~ Deewj jep³e meÊee JeeueeW kesÀ Deeies SkeÀlee keÀes efme× keÀjvee~
Fme ìe@efhekeÀ hej ceveve keÀjes~ huewve yeveeDees Deewj GvneW lekeÀ hengB®eeDees~ Fve oesveeW ner
MeefkeÌle³eeW keÀes efme× efkeÀ³ee lees F&éejer³e meÊee keÀe PeC[e yengle menpe uenje³esiee~
DeYeer Fve oesveeW keÀer lej]HeÀ efJeMes<e DeìsvMeve ®eeefnS~ Devoj lees mecePeles nQ uesefkeÀve
DeYeer yeenj keÀe DeefYeceeve nw~ pewmes-pewmes h³egefjìer Deewj ³egefveìer keÀer MeefkeÌle mes FvneW
kesÀ meceerhe mecheke&À ceW Deeles jnWies Jewmes-Jewmes Jen mJe³eb ner Dehevee JeCe&ve keÀjves ueieWies~
mecePee! peye oesveeW ner meÊeeDeeW keÀes keÀce]peesj efme× keÀjes leye Òel³e#elee nes~ De®íe!
yeekeÀer lees mesJeeOeejer ûeghe nw ner meoe mevlegä~ Deheves mes, meeefLe³eeW mes, mesJee mes
meJe& ÒekeÀej mes mevlegä ³eesieer~ ³en mevlegälee keÀe meìeaefHeÀkesÀì efue³ee nw vee~ yeeheoeoe,
efveefceÊe oeoer-oerefo³eeB meye DeehekeÀes meìeaefHeÀkesÀì oW efkeÀ neB, ³en mevlegä ³eesieer nw~
®eueles-efHeÀjles Yeer meìeaefHeÀkesÀì efceuelee nw~ De®íe, keÀYeer cet[ DeeHeÀ lees veneR keÀjles?
keÀYeer mesJee mes LekeÀ keÀj cet[ DeeHeÀ lees veneR nesleer nw? keÌ³ee keÀjvee nw, Fleveer keÌ³ee
heæ[er nw? Ssmes lees veneR!
lees DeYeer ³en meye yeeleW Deheves ceW ®eskeÀ keÀjvee~ Deiej keÀesF& nes lees ®esvpe keÀj
uesvee~ keÌ³eeWefkeÀ mesJeeOeejer DeLee&led mìspe hej nj keÀce& keÀjves Jeeues~ mìspe hej meoe Þesÿ
Deewj ³egefkeÌle³egkeÌle nj keÀoce G"evee neslee nw~ Ssmes keÀYeer Yeer veneR mecePevee efkeÀ ceQ
HeÀueeves osMe ceW mesvìj hej yew"er ntB~ uesefkeÀve efJeée keÀer mìspe hej yew"er nes~ Fme mce=efle
ceW jnves mes nj keÀce& mJele: ner Þesÿ nesiee~ DeehekeÀes ]HeÀeuees keÀjves Jeeues Yeer yengle nQ~
FmeefueS meoe Deehe yeehe keÀes ]HeÀeuees keÀjWies lees DeehekeÀes ]HeÀeuees keÀjves Jeeues Yeer yeehe
keÀes ]HeÀeuees keÀjWies~ lees Fv[e³ejskeÌì ]HeÀeueesHeÀeoj nes pee³esiee~ keÌ³eeWefkeÀ DeehekeÀe nj keÀce&
]HeÀeuees ]HeÀeoj nw~ FmeefueS ³en mce=efle meoe jKevee~ De®íe ö cegnyyele kesÀ keÀejCe
cesnvele mes hejs nes~
heee|ì³eeW mes
meYeer Deheves keÀes mebiece³egieer Þesÿ peerJeve Jeeueer efJeMes<e Deelcee³eW DevegYeJe keÀjles
nes? meejs keÀuhe ceW Ssmeer Þesÿ peerJeve keÀYeer Yeer veneR efceueveer nw~ mele³egie ceW Yeer Ssmeer
peerJeve veneR nesieer keÌ³eeWefkeÀ DeYeer yeehe kesÀ [e³ejskeÌì ye®®es yeves nes ef]HeÀj lees yeehe keÀer
³eeo mecee pee³esieer, Ssmes Fcepe& ªhe ceW veneR nesieer~ DeYeer ³eeo keÀer efJeMes<e KegMeer
nesleer nw vee~ FmeerefueS ³en peerJeve Deefle Þesÿ nw~ Ssmes peerJeve keÀer meoe KegMeer jns~
yeehe kesÀ yeves nes lees yeehe ye®®eeW keÀes meoe mechevve yeveves kesÀ efueS ner Deeies yeæ{eles nQ~
pewmes yeehe Jewmes ye®®es yeveW~ yeehe meye yeeleeW ceW mechevve nw, ³eLeeMeefkeÌle veneR nQ lees
ye®®es Yeer mechevve neW~ ³ener ue#³e mce=efle ceW jns~ yeehe ye®®eeW keÀes osKe-osKe KegMe nesles
nQ efkeÀ keÀneB-keÀneB mes yeehe kesÀ yeve ie³es~ yeehe ves keÀneB mes Yeer {tB{keÀj Dehevee yevee
efue³ee~ yeehe ves Deheves ye®®eeW keÀes íesæ[e veneR, {tB{ efue³ee, Yeues efkeÀlevee Yeer otj ®eues
ie³es~ keÌ³eeWefkeÀ yeehe peeveles nQ efkeÀ ye®®es yeehe mes Deueie nesves mes efkeÀme efmLeefle ceW
peekeÀj hengB®eles nQ~ ye®®eeW keÀe Flevee TB®ee pees Òeeefhle mJeªhe Lee Jen yeehe keÀes meoe
³eeo jnlee nw~ DeehekeÀes keÌ³ee ³eeo jnlee? Dehevee mechetCe& mJeªhe ³eeo jnlee nw?
meoe Deheves mechevve ]HeÀefjMlee mJeªhe keÀer ³eeo ceW jnes~
Deehe meYeer ueeFì neGme nes~ mJe³eb lees ueeFì mJeªhe nes ner uesefkeÀve DeewjeW keÀes
Yeer ueeFì osves Jeeues nes~ ueeFì kesÀ Deeies DebefOe³eeje mJele: Yeeie peelee nw~ Yeieeves keÀer
cesnvele veneR keÀjveer heæ[leer~ lees meoe ueeFì neGme jnves Jeeues menpe cee³eepeerle nes
peeles nQ~ DeYeer lees yengle mece³e kesÀ DevegYeJeer nes ie³es~ ®eens SkeÀ Je<e& ngDee ®eens 6
ceeme ngS~ mebiece³egie kesÀ 6 ceeme Yeer efkeÀleves yeæ[s nQ~ 6 ceeme keÀe DevegYeJeer Yeer yengle
keÀeue keÀe DevegYeJeer nes ie³ee~ lees meYeer DevegYeJe keÀer DeLeeìea Jeeueer Deelcee³eW nes~
DeewjeW keÀes Yeer DeLeeìea mechevve yeveeDees~ yeeheoeoe keÀer heeuevee keÀe heeveer HetÀueeW keÀes osles
ngS De®ís-De®ís ªneveer iegueeye yeehe kesÀ meeceves ueeDees~ meoe yeehe meceeve efveefceÊe
yeve DeveskeÀ DeelceeDeeW kesÀ keÀu³eeCe keÀjves keÀer MegYe YeeJevee mes Deeies yeæ{les jnes~ yeehe
meceeve efveefceÊe yeveves Jeeueer DeelceeDeeW keÀer meoe me]HeÀuelee nw ner~ De®íe öDeesceMeeefvle~
DeJ³ekeÌle JeeCeer 1985 24-2-85
79
mebiece³egie -
meJe& Þesÿ Òeeefhle³eeW keÀe ³egie
meoe ceneoeveer,Jejoeveer yeeheoeoe Deheves-Deheves ye®®eeW Òeefle yeesues õ
``Deepe yeeheoeoe ®eejeW Deesj kesÀ Òeeefhle mJeªhe efJeMes<e DeelceeDeeW keÀes osKe jns
Les~ SkeÀ lej]HeÀ DeveskeÀ Deelcee³eW DeuhekeÀeue kesÀ Òeeefhle Jeeueer nQ efpemeceW Òeeefhle kesÀ
meeLe-meeLe DeÒeeefhle Yeer nw~ Deepe Òeeefhle nw, keÀue DeÒeeefhle nw~ lees SkeÀ lejHeÀ DeveskeÀ
Òeeefhle mees DeÒeeefhle mJeªhe~ otmejs lej]HeÀ yengle Leesæ[s meoekeÀeue keÀer Òeeefhle mJeªhe
efJeMes<e Deelcee³eW~ oesveeW kesÀ ceneve Devlej keÀes osKe jns Les~ yeeheoeoe Òeeefhle mJeªhe
ye®®eeW keÀes osKe ne|<ele nes jns Les~ Òeeefhle mJeªhe ye®®es efkeÀleves heodceeheodce Yeei³eJeeve
nes~ Fleveer Òeeefhle keÀj ueer pees Deehe efJeMes<e DeelceeDeeW kesÀ nj keÀoce ceW Heodce nw~
ueewefkeÀkeÀ ceW Òeeefhle mJeªhe peerJeve ceW efJeMes<e ®eej yeeleeW keÀer Òeeefhle DeeJeM³ekeÀ nw~
(1) megKece³e mecyevOe~ (2) mJeYeeJe Deewj mebmkeÀej meoe Meerleue Deewj mvesner nes~ (3)
me®®eer keÀceeF& keÀer Þesÿ mecheefÊe nes~ (4) Þesÿ keÀce&, Þesÿ mecheke&À nes~ Deiej ³en
®eejeW ner yeeleW Òeehle nQ lees ueewefkeÀkeÀ peerJeve ceW Yeer me]HeÀuelee Deewj KegMeer nw~ uesefkeÀve
ueewefkeÀkeÀ peerJeve keÀer Òeeefhle³eeB DeuhekeÀeue keÀer Òeeefhle³eeB nQ~ Deepe megKece³e mecyevOe nw
keÀue Jener mecyevOe ogëKece³e yeve peelee nw~ Deepe me]HeÀuelee nw keÀue veneR nw~ FmekesÀ
Devlej ceW Deehe Òeeefhle mJeªhe Þesÿ DeelceeDeeW keÀes Fme DeueewefkeÀkeÀ Þesÿ peerJeve ceW
®eejeW ner yeeleW meoe Òeehle nQ~ keÌ³eeWefkeÀ [e³ejskeÌì megKeoelee meJe& Òeeefhle³eeW kesÀ oelee kesÀ
meeLe DeefJeveeMeer mecyevOe nw~ pees DeefJeveeMeer mecyevOe keÀYeer Yeer ogKe Jee OeesKee osves
Jeeuee veneR nw~ efJeveeMeer mecyevOeeW ceW Jele&ceeve mece³e ogKe nw Jee OeesKee nw~ DeefJeveeMeer
mecyevOe ceW me®®ee mvesn nw~ megKe nw~ lees meoe mvesn Deewj megKe kesÀ meJe& mecyevOe yeehe
mes Òeehle nQ~ SkeÀ Yeer mecyevOe keÀer keÀceer veneR nQ~ pees mecyevOe ®eenes Gmeer mecyevOe mes
Òeeefhle keÀe DevegYeJe keÀj uees~ efpeme Deelcee keÀes pees mecyevOe h³eeje nw Gmeer mecyevOe mes
YeieJeeve Òeerle keÀer jerefle efveYee jns nQ~ YeieJeeve keÀes meJe& mecyevOeer yevee efue³ee~ Ssmee
Þesÿ mecyevOe meejs keÀuhe ceW Òeehle veneR nes mekeÀlee~ lees mecyevOe Yeer Òeehle nw~ meeLe-
meeLe Fme DeueewefkeÀkeÀ efoJ³e-pevce ceW meoe Þesÿ mJeYeeJe, F&éejer³e mebmkeÀej nesves keÀejCe
mJeYeeJe mebmkeÀej keÀYeer ogëKe veneR osles~ pees yeeheoeoe kesÀ mebmkeÀej Jen ye®®eeW kesÀ
mebmkeÀej~ pees yeeheoeoe keÀe mJeYeeJe Jen ye®®eeW keÀe mJeYeeJe~ mJe-YeeJe DeLee&led meoe
nj SkeÀ kesÀ Òeefle mJe DeLee&led Deelce-YeeJe~ `mJe' Þesÿ keÀes Yeer keÀne peelee nw~ mJe keÀe
YeeJe Jee Þesÿ YeeJe ³ener mJeYeeJe nes~ meoe ceneoeveer jnceefoue efJeée-keÀu³eeCekeÀejer~
³en yeehe kesÀ mebmkeÀej mees DeehekesÀ mebmkeÀej neW~ FmeefueS mJeYeeJe Deewj mebmkeÀej meoe
KegMeer keÀer Òeeefhle keÀjeles nQ~ Ssmes ner me®®eer keÀceeF& keÀer megKece³e mecheefÊe nw~ lees
DeefJeveeMeer Ke]peeves efkeÀleves efceues nQ? nj SkeÀ Ke]peeves keÀer Keeefve³eeW kesÀ ceeefuekeÀ nes~
efme]He&À Ke]peevee veneR, DeKegì Deveefievele Ke]peeves efceues nQ~ pees Ke®eex, KeeDees Deewj
yeæ{eles jnes~ efpelevee Ke®e& keÀjes Glevee yeæ{lee nw~ DevegYeJeer nes vee~ mLetue mecheefÊe
efkeÀmeefueS keÀceeles nQ? oeue jesìer megKe mes KeeJeW~ heefjJeej megKeer nes~ ogefve³ee ceW veece
De®íe nes! Deehe Deheves keÀes osKees efkeÀleves megKe Deewj KegMeer keÀer, oeue jesìer efceue
jner nw~ pees iee³eve Yeer nw ö òeue jesìer KeeDees YeieJeeve kesÀ ieerle ieeDees'~ Ssmes
iee³eve keÀer ngF& oeue jesìer Kee jns nes~ Deewj yeéïeCe ye®®eeW keÀes yeeheoeoe keÀer iewjvìer
nw ö yeéïeCe ye®®ee oeue jesìer mes Jebef®ele nes veneR mekeÀlee~ DeemeefkeÌle Jeeuee Keevee
veneR efceuesiee uesefkeÀve oeue jesìer ]peªj efceuesieer~ oeue jesìer Yeer nw, heefjJeej Yeer "erkeÀ
nw Deewj veece efkeÀlevee yeeuee nw! Flevee DeehekeÀe veece yeeuee nw pees Deepe ueemì pevce
lekeÀ Deehe hengB®e ie³es nes~ uesefkeÀve DeehekesÀ peæ[ ef®e$eeW kesÀ veece mes DeveskeÀ Deelcee³eW
Dehevee keÀece efme× keÀj jner nQ~ veece Deehe osJeer-osJeleeDeeW keÀe uesles nQ~ keÀece Dehevee
efme× keÀjles nQ~ Flevee veece yeeuee nw~ SkeÀ pevce veece yeeuee veneR neslee, meeje keÀuhe
DeehekeÀe veece yeeuee nw~ lees megKece³e, me®®es mecheefÊeJeeve nes~ yeehe kesÀ mecheke&À ceW Deeves
mes DeehekeÀe Yeer Þesÿ mecheke&À yeve ie³ee nw~ DeehekeÀe Ssmee Þes<" mecheke&À nw pees DeehekesÀ
peæ[ ef®e$eeW keÀer meskeÀC[ kesÀ mecheke&À keÀer Yeer h³eemeer nQ~ efme]He&À oMe&ve kesÀ mecheke&À kesÀ Yeer
efkeÀleves h³eemes nQ! meejer-meejer jeleW peeiejCe keÀjles jnles nQ~ efme]He&À meskeÀC[ kesÀ oMe&ve
kesÀ mecheke&À kesÀ efueS hegkeÀejles jnles nQ~ ef®euueeles jnles Jee efme]He&À meeceves peeJeW GmekesÀ
efueS efkeÀlevee menve keÀjles nQ! nQ ef®e$e Deewj Ssmes ef®e$e Iej ceW Yeer nesles nQ ef]HeÀj Yeer
SkeÀ meskeÀC[ kesÀ meccegKe mecheke&À kesÀ efueS efkeÀleves h³eemes nQ! SkeÀ yesno kesÀ yeehe kesÀ
yeveves kesÀ keÀejCe meejs efJeée keÀer DeelceeDeeW mes mecheke&À nes ie³ee~ yesno kesÀ heefjJeej kesÀ
nes ie³es~ efJeée keÀer meJe& DeelceeDeeW mes mecheke&À yeve ie³ee~ lees ®eejeW ner yeeleW DeefJeveeMeer
Òeehle nQ~ FmeefueS meoe megKeer peerJeve nw~ Òeeefhle mJeªhe peerJeve nw~ DeÒeehle veneR keÀesF&
Jemleg yeéïeCeeW kesÀ peerJeve ceW~ ³ener DeehekesÀ ieerle nQ~ Ssmes Òeeefhle mJeªhe nes vee Jee
yevevee nw? lees megvee³ee vee Deepe Òeeefhle mJeªhe ye®®eeW keÀes osKe jns Les~ efpeme Þesÿ
peerJeve kesÀ efueS ogefve³ee Jeeues efkeÀleveer cesnvele keÀjles nQ~ Deewj Deeheves keÌ³ee efkeÀ³ee?
cesnvele keÀer Jee cegnyyele keÀer? h³eej-h³eej ceW ner yeehe keÀes Dehevee yevee efue³ee~ lees
ogefve³ee Jeeues cesnvele keÀjles nQ Deewj Deeheves cegnyyele mes hee efue³ee~ yeeyee keÀne Deewj
Ke]peeveeW keÀer ®eeyeer efceueer~ ogefve³ee JeeueeW mes hetíes lees keÌ³ee keÀnWies? keÀceevee yeæ[e
cegefMkeÀue nw~ Fme ogefve³ee ceW ®euevee yeæ[e cegefMkeÀue nw Deewj Deehe keÌ³ee keÀnles nes?
keÀoce ceW heodce keÀceevee nw~ Deewj ®euevee efkeÀlevee menpe nw! Gæ[leer keÀuee nw lees ®eueves
mes Yeer ye®e ie³es~ Deehe keÀnWies ö ®euevee keÌ³ee, Gæ[vee nw~ efkeÀlevee Devlej nes ie³ee!
yeeheoeoe Deepe efJeée kesÀ meYeer ye®®eeW keÀes osKe jns Les~ meYeer Deheveer-Deheveer Òeeefhle keÀer
ueieve ceW ueies ngS nQ uesefkeÀve efjpeuì keÌ³ee nw! meye Keespe keÀjves ceW ueies ngS nQ~
meeFvme Jeeues osKees Deheveer Keespe ceW Fleves J³emle nQ pees Deewj kegÀí veneR metPelee~
ceneve Deelcee³eW osKees ÒeYeg keÀes heeves keÀer Keespe ceW ueieer ngF& nQ~ Jee íesìer meer YeÏeefvle
kesÀ keÀejCe Òeeefhle mes Jebef®ele nQ~ Deelcee ner hejceelcee nw Jee meJe&J³eeheer hejceelcee nw
Fme YeÏeefvle kesÀ keÀejCe Keespe ceW ner jn ie³es~ Òeeefhle mes Jebef®ele jn ie³es nQ~ meeFvme
Jeeues Yeer ö DeYeer Deewj Deeies nw Deewj Deeies nw, Ssmee keÀjles-keÀjles ®evêcee ceW,
efmeleejeW ceW ogefve³ee yevee³eWies, Keespeles-Keespeles Kees ie³es nQ~ MeeðeJeeoer osKees MeeðeeLe&
kesÀ ®ekeÌkeÀj ceW efJemleej ceW Kees ie³es nQ~ MeeðeeLe& keÀe ue#³e jKe DeLe& mes Jebef®ele nes
ie³es nQ~ jepevesleeSW osKees kegÀmeea keÀer Yeeie oewæ[ ceW Kees³es ngS nQ~ Deewj ogefve³ee kesÀ
Devpeeve Deelcee³eW osKees efJeveeMeer Òeeefhle kesÀ eflevekesÀ kesÀ menejs keÀes Demeueer meneje
mecePe yew" ieF& nQ~ Deewj Deeheves keÌ³ee efkeÀ³ee? Jen Kees³es ngS nQ Deewj Deeheves hee
efue³ee~ YeÏeefvle keÀes efceìe efue³ee~ lees Òeeefhle mJeªhe nes ie³es~ FmeefueS meoe Òeeefhle
mJeªhe Þesÿ Deelcee³eW nes~
yeeheoeoe efJeMes<e [yeue efJeosMeer ye®®eeW keÀes cegyeejkeÀ osles nQ efkeÀ efJeée ceW DeveskeÀ
DeelceeDeeW kesÀ yeer®e Deehe Þesÿ DeelceeDeeW keÀer hen®eeve keÀe ves$e MeefkeÌleMeeueer jne~ pees
hen®eevee Deewj hee³ee~ lees yeeheoeoe [yeue efJeosMeer ye®®eeW keÀer hen®eeve kesÀ ves$e keÀes
osKe ye®®eeW kesÀ iegCe iee jns nQ efkeÀ Jeen ye®®es, Jeen! pees otjosMeer nesles, efYevve Oece&
kesÀ nesles, efYevve jerefle jmece kesÀ nesles Deheves Demeueer yeehe keÀes otj nesles Yeer meceerhe mes
hen®eeve efue³ee~ meceerhe kesÀ mecyevOe ceW Dee ie³es~ yeéïeCe peerJeve keÀer jerefle jmece keÀes
Deheveer Deeefo jerefle jmece mecePe, menpe Deheves peerJeve ceW Dehevee efue³ee nw~ FmekeÀes
keÀne peelee nw ö efJeMes<e ueJeueer Deewj uekeÀer ye®®es~ pewmes ye®®eeW keÀes efJeMes<e KegMeer
nw, yeeheoeoe keÀes Yeer efJeMes<e KegMeer nw~ yeéïeCe heefjJeej keÀer Deelcee³eW efJeée kesÀ keÀesves-
keÀesves ceW hengB®e ieF& Leer uesefkeÀve keÀesves-keÀesves mes efyeígæ[er ngF& Þesÿ Deelcee³eW efHeÀj mes
Deheves heefjJeej ceW hengB®e ieF& nQ~ yeehe ves {tB{e, Deeheves hen®eevee~ FmeefueS Òeeefhle kesÀ
DeefOekeÀejer yeve ie³es~ De®íe ö
Ssmes DeefJeveeMeer Òeeefhle mJeªhe ye®®eeW keÀes, meoe meJe& mecyevOeeW kesÀ DevegYeJe keÀjves
Jeeues ye®®eeW keÀes, meoe DeefJeveeMeer mecheefÊeJeeve ye®®eeW keÀes, meoe yeehe meceeve Þesÿ
mebmkeÀej Deewj meoe mJe kesÀ YeeJe ceW jnves Jeeues meJe& Òeeefhle³eeW kesÀ YeC[ej meJe& Òeeefhle³eeW
kesÀ ceneve oeveer ye®®eeW keÀes yeeheoeoe keÀe ³eeoh³eej Deewj vecemles~''
Deepe yeeheoeoe ves hetjer jele meYeer ye®®eeW mes efceueve
cevee³ee Deewj megyen 7 yepes ³eeoh³eej os efJeoeF& ueer,
megyen keÀe keÌueeme yeeheoeoe ves ner keÀje³ee!
jes]pe yeeheoeoe Üeje ceneJeekeÌ³e megveles-megveles ceneve Deelcee³eW yeve ie³eer~ lees
Deepe kesÀ efove keÀe ³ener meej, meeje efove ceve kesÀ mee]pe kesÀ meeLe megvevee efkeÀ ceneJeekeÌ³e
megveves mes ceneve yeves nQ~ ceneve les ceneve keÀÊe&J³e keÀjves kesÀ efueS meoe efveefceÊe nQ~ nj
Deelcee kesÀ Òeefle cebmee mes, Jee®ee mes, mecheke&À mes ceneoeveer Deelcee nQ Deewj meoe ceneve
³egie kesÀ Dee»eve keÀjves Jeeues DeefOekeÀejer Deelcee nQ~ ³ener ³eeo jKevee~ meoe Ssmes ceneve
mce=efle ceW jnves Jeeueer Þesÿ DeelceeDeeW keÀes, efmekeÀerueOes ye®®eeW keÀes yeeheoeoe keÀe
³eeoh³eej Deewj ieg[ceee\veie~ nesJevenej Deewj Jele&ceeve yeeoMeeneW keÀes yeehe keÀer vecemles~
De®íe!
27-2-85
efMeJe MeefkeÌle leLee

heeC[Je mesvee keÀer efJeMes<eleeSB
DeJ³ekeÌle yeeheoeoe yeesues õ
``Deepe yeeheoeoe Dece=leJesues mes efJeMes<e meccegKe Dee³es Jee otjosMe ceW jnves Jeeues
efoue mes meceerhe jnves Jeeues [yeue efJeosMeer ye®®eeW keÀes osKe jns Les~ yeehe Deewj oeoe
keÀer Deeheme ceW Deepe ceer"er ªn-ªneve ®eue jner Leer~ efkeÀme yeele hej? ye´ïee yeehe
efJeMes<e [yeue efJeosMeer ye®®eeW keÀes osKe ne|<ele nes yeesues ö efkeÀ keÀceeue nw ye®®eeW keÀer
pees Flevee otj osMeJeemeer nesles ngS Yeer meoe mvesn mes SkeÀ ner ueieve ceW jnles efkeÀ meYeer
keÀes efkeÀme Yeer jerefle mes yeeheoeoe keÀe mevosMe peªj hengB®ee³eW~ GmekesÀ efueS keÀF& ye®®es
[yeue keÀe³e& keÀjles ngS ueewefkeÀkeÀ Deewj DeueewefkeÀkeÀ ceW [yeue efyepeer nesles Yeer Deheves
Deejece keÀes Yeer ve osKeles ngS jele efove Gmeer ueieve ceW ueies ngS nQ~ Deheves Keeves-
heerves keÀer Yeer hejJeen ve keÀjkesÀ mesJee keÀer Oegve ceW ueies jnles nQ~ efpeme h³egefjìer keÀer yeele
keÀes Devevew®egjue peerJeve mecePeles jns, Gmeer h³egefjìer keÀes Deheveeves kesÀ efueS Fch³egefjìer
keÀes l³eeie keÀjves kesÀ efueS efnccele mes, ¢æ{ mebkeÀuhe mes, yeehe kesÀ mvesn mes, ³eeo keÀer
³ee$ee Üeje Meeefvle keÀer Òeeefhle kesÀ DeeOeej mes, heæ{eF& Deewj heefjJeej kesÀ mebie kesÀ DeeOeej
mes Deheves peerJeve ceW OeejCe keÀj ueer nw~ efpemekeÀes cegefMkeÀue mecePeles Les Jen menpe keÀj
ueer nw~ ye´ïee yeehe efJeMes<e heeC[Je mesvee keÀes osKe ye®®eeW keÀer ceefncee iee jns Les~ efkeÀme
yeele keÀer? nj SkeÀ keÀer efoue ceW nw efkeÀ `heefJe$elee ner ³eesieer yeveves keÀe henuee meeOeve
nw~' heefJe$elee ner yeehe kesÀ mvesn keÀes DevegYeJe keÀjves keÀe meeOeve nw, heefJe$elee ner mesJee
ceW me]HeÀuelee keÀe DeeOeej nw~ ³en MegYe mebkeÀuhe njskeÀ keÀer efoue ceW hekeÌkeÀe nw~ Deewj
heeC[JeeW keÀer keÀceeue ³en nw pees MeefkeÌle³eeW keÀes Deeies jKeles ngS Yeer mJe³eb keÀes Deeies
yeæ{eves kesÀ Gcebie-Glmeen ceW ®eue jns nQ~ heeC[JeeW kesÀ leerJe´ heg©<eeLe& keÀjves keÀer j]HeÌleej,
De®íer Gvveefle keÀes heeves Jeeueer efoKeeF& os jner nw~ cewpeeefjìer Fmeer j]HeÌleej mes Deeies
yeæ{les pee jns nQ~
efMeJe yeehe yeesuesö heeC[JeeW ves Dehevee efJeMes<e efjiee[& osves keÀe efjkeÀe[& De®íe
efoKee³ee nw~ meeLe-meeLe nBmeer keÀer yeele Yeer yeesueer~ yeer®e-yeer®e ceW mebmkeÀejeW keÀe Kesue
Yeer Kesue uesles nQ~ uesefkeÀve efHeÀj Yeer Gvveefle kesÀ Gcebie keÀejCe yeehe mes Deefle mvesn nesves
kesÀ keÀejCe mecePeles nQ mvesn kesÀ heerís ³en heefjJele&ve ner yeehe keÀes h³eeje nw~ FmeefueS
yeefuenej nes peeles nQ~ yeehe pees keÀnles, pees ®eenles Jener keÀjWies~ Fme mebkeÀuhe mes Deheves
DeehekeÀes heefjJele&ve keÀj uesles nQ~ cegnyyele kesÀ heerís cesnvele, cesnvele veneR ueieleer~ mvesn
kesÀ heerís menve keÀjvee, menve keÀjvee veneR ueielee~ FmeefueS ef]HeÀj Yeer yeeyee-yeeyee keÀn
keÀjkesÀ Deeies yeæ{les pee jns nQ~ Fme pevce kesÀ ®eesues kesÀ mebmkeÀej heg©<elJe DeLee&led no
kesÀ j®elee heve kesÀ nesles ngS ef]HeÀj Yeer Deheves keÀes heefjJele&ve De®íe efkeÀ³ee nw~ j®elee yeehe
keÀes meeceves jKeves keÀejCe efvejDenbkeÀejer Deewj veceÏlee YeeJe Fme OeejCee keÀe ue#³e Deewj
ue#eCe De®ís OeejCe efkeÀ³es nQ Deewj keÀj jns nQ~ ogefve³ee kesÀ JeeleeJejCe kesÀ yeer®e mecheke&À
ceW Deeles ngS ef]HeÀj Yeer ³eeo keÀer ueieve keÀer í$eíe³ee nesves kesÀ keÀejCe mes]HeÀ jnves keÀe
meyetle De®íe os jns nQ~ megvee ö heeC[JeeW keÀer yeeleW~ yeeheoeoe Deepe ceeMetkeÀ kesÀ
yepeeS DeeefMekeÀ nes ie³es nQ~ FmeefueS osKe-osKe ne|<ele nes jns nQ~ oesveeW keÀe ye®®eeW
mes efJeMes<e mvesn lees nw vee~ lees Deepe Dece=leJesues mes ye®®eeW kesÀ efJeMes<eleeDeeW keÀer Jee
iegCeeW keÀer ceeuee efmecejCe keÀer~ Deehe ueesieeW ves 63 pevceeW ceW ceeuee³eW efmecejCe keÀer
Deewj yeehe efjìve& ceW DeYeer ceeuee efmecejCe keÀj jsmeheeC[ os osles nQ~
De®íe MeefkeÌle³eeW keÀer keÌ³ee ceeuee efmecejCe keÀer? MeefkeÌle mesvee keÀer meyemes p³eeoe
efJeMes<elee ³en nw ö mvesn kesÀ heerís nj mece³e SkeÀ yeehe ceW ueJeueerve jnves keÀer, meJe&
mecyevOeeW kesÀ DevegYeJeeW ceW De®íer ueieve mes Deeies yeæ{ jner nQ~ SkeÀ DeeBKe ceW yeehe
otmejer DeeBKe ceW mesJee, oesveeW ve³eveeW ceW meoe ³ener mecee³ee ngDee nw~ efJeMes<e heefjJele&ve
³en nw pees Deheves Deueyesuesheve, vee]pegkeÀheve keÀe l³eeie efkeÀ³ee nw~ efnccele Jeeueer MeefkeÌle
mJeªhe yeveer nQ~ yeeheoeoe Deepe efJeMes<e íesìer-íesìer Dee³eg Jeeueer MeefkeÌle³eeW keÀes osKe
jns Les~ Fme ³egJee DeJemLee ceW DeveskeÀ ÒekeÀej kesÀ DeuhekeÀeue kesÀ DeekeÀ<e&Ce keÀes íesæ[
SkeÀ ner yeehe keÀer DeekeÀ<e&Ce ceW De®ís Gcebie Glmeen mes ®eue jns nQ~ mebmeej keÀes Demeej
mebmeej DevegYeJe keÀj yeehe keÀes mebmeej yevee efo³ee nw~ Deheves leve-ceve-Oeve keÀes yeehe Deewj
mesJee ceW ueieeves mes Òeeefhle keÀe DevegYeJe keÀj Deeies Gæ[leer keÀuee ceW pee jner nQ~ mesJee
keÀer efpeccesJeejer keÀe leepe OeejCe De®íe efkeÀ³ee nw~ LekeÀeJeì keÀes keÀYeer-keÀYeer cenmetme
keÀjles ngS, yegef× hej keÀYeer-keÀYeer yeesPe DevegYeJe keÀjles ngS Yeer yeehe keÀes HeÀeuees keÀjvee
ner nw~ yeehe keÀes Òel³e#e keÀjvee ner nw, Fme ¢æ{lee mes Fve meye yeeleeW keÀes meceehle keÀj
efHeÀj Yeer meHeÀuelee keÀes hee jner nQ~ FmeefueS yeeheoeoe peye ye®®eeW keÀer cegnyyele keÀes
osKeles nQ lees yeej-yeej ³ener Jejoeve osles nQ ö`èfncceles ye®®es ceoos yeehe''~
me]HeÀuelee DeehekeÀe pevce efme× DeefOekeÀej nw ner nw~ yeehe keÀe meeLe nesves mes nj
heefjefmLeefle mes Ssmes heej keÀj uesles pewmes ceeKeve mes yeeue~ meHeÀuelee ye®®eeW kesÀ ieues keÀer
ceeuee nw~ meHeÀuelee keÀer ceeuee Deehe ye®®eeW keÀe mJeeiele keÀjves Jeeueer nw~ lees ye®®eeW kesÀ
l³eeie, lehem³ee Deewj mesJee hej yeeheoeoe Yeer kegÀyee&ve peeles nQ~ mvesn kesÀ keÀejCe keÀesF&
Yeer cegefMkeÀue DevegYeJe veneR keÀjles~ Ssmes nw vee! peneB mvesn nw, mvesn keÀer ogefve³ee ceW
Jee yeehe kesÀ mebmeej ceW yeehe keÀer Yee<ee ceW `cegefMkeÀue Meyo' nw ner veneR~ MeefkeÌle mesvee
keÀer efJeMes<elee nw ö cegefMkeÀue keÀes menpe keÀjvee~ nj SkeÀ keÀer efoue ceW ³ener Gcebie
nw efkeÀ meyemes ]p³eeoe Deewj peuoer mes peuoer mevosMe osves kesÀ efveefceÊe yeve yeehe kesÀ Deeies
ªneveer iegueeye keÀe iegueomlee ueeJeW~ pewmes yeehe ves ncekeÀes yevee³ee nw Jewmes nce DeewjeW
keÀes yeveekeÀj yeehe kesÀ Deeies ueeJeW~ MeefkeÌle mesvee SkeÀ oes kesÀ men³eesie mes mebieef"le ªhe
ceW Yeejle mes Yeer keÀesF& efJeMes<e veJeervelee efJeosMe ceW keÀjves kesÀ MegYe Gcebie ceW nw~ peneB
mebkeÀuhe nw JeneB me]HeÀuelee DeJeM³e nw~ MeefkeÌle mesvee nj SkeÀ Deheves efYevve-efYevve
mLeeveeW hej Je=ef× Deewj efmeef× keÀes Òeehle keÀjves ceW meHeÀue nes jner nw Deewj nesleer jnsieer~
lees oesveeW kesÀ mvesn keÀes osKe, mesJee kesÀ Gcebie keÀes osKe yeeheoeoe ne|<ele nes jns nQ~
SkeÀ-SkeÀ kesÀ iegCe efkeÀleves iee³eve keÀjW uesefkeÀve Jeleve ceW SkeÀ-SkeÀ ye®®es kesÀ iegCe
yeeheoeoe JeCe&ve keÀj jns Les~ osMe Jeeues mees®eles-mees®eles keÀF& jn pee³eWies uesefkeÀve
efJeosMe Jeeues hen®eeve keÀj DeefOekeÀejer yeve ie³es nQ~ Jen osKeles jn pee³eWies, Deehe yeehe
kesÀ meeLe Iej hengB®e pee³eWies~ Jen ef®euuee³eWies Deewj Deehe JejoeveeW keÀer ¢efä mes ef]HeÀj
Yeer kegÀí ve kegÀí Deb®eueer osles jnWies~
lees megvee Deepe efJeMes<e yeeheoeoe ves keÌ³ee efkeÀ³ee? meeje mebie"ve osKe yeeheoeoe
Yeei³eJeeve ye®®eeW kesÀ Yeei³e yeveeves keÀer ceefncee iee jns Les~ otj Jeeues vepeoerkeÀ kesÀ nes
ie³es Deewj vepeoerkeÀ Deeyet ceW jnves Jeeues efkeÀleves otj nes ie³es nQ! heeme jnles Yeer otj
nQ~ Deewj Deehe otj jnles Yeer heeme nQ~ Jen osKeves Jeeues Deewj Deehe efoueleKle hej meoe
jnves Jeeues~ efkeÀleves mvesn mes ceOegyeve Deeves keÀe meeOeve yeveeles nQ~ nj ceeme ³ener ieerle
ieeles nQ ö yeehe mes efceuevee nw, peevee nw~ pecee keÀjvee nw~ lees ³en ueieve Yeer
cee³eepeerle yeveves keÀe meeOeve yeve peeleer nw~ Deiej menpe efìkeÀì efceue peeS lees Fleveer
ueieve ceW efJeIve ]p³eeoe heæ[W~ uesefkeÀve HegÀjer-HegÀjer leeueeye keÀjles nQ~ FmeefueS yetBo-yetBo
pecee keÀjves ceW yeehe keÀer ³eeo meceeF& ngF& nesleer nw~ FmeefueS ³en Yeer [êcee ceW pees
neslee nw keÀu³eeCekeÀejer nw~ Deiej ]p³eeoe hewmes efceue peeSB lees ef]HeÀj cee³ee Dee peeS
ef]HeÀj mesJee Yetue pee³esieer~ FmeefueS OeveJeeve, yeehe kesÀ DeefOekeÀejer ye®®es veneR yeveles nQ~
keÀcee³ee Deewj pecee efkeÀ³ee~ Deheveer me®®eer keÀceeF& keÀe pecee keÀjvee Fmeer ceW yeue
nw~ me®®eer keÀceeF& keÀe Oeve, yeehe kesÀ keÀe³e& ceW me]HeÀue nes jne nw~ Deiej Ssmes ner Oeve
Dee peeS lees leve veneR ueiesiee~ Deewj leve veneR ueiesiee lees ceve Yeer veer®es Thej nesiee~
FmeefueS leve-ceve-Oeve leerveeW ner ueie jns nQ~ FmeefueS mebiece³egie hej keÀcee³ee Deewj
F&éejer³e yeQkeÀ ceW pecee efkeÀ³ee, ³en peerJeve ner vecyejJeve peerJeve nw~ keÀcee³ee Deewj
ueewefkeÀkeÀ efJeveeMeer yeQkeÀeW ceW pecee efkeÀ³ee lees Jen me]HeÀue veneR neslee~ keÀcee³ee Deewj
DeefJeveeMeer yeQkeÀ ceW pecee efkeÀ³ee lees SkeÀ heodceiegCee yevelee~ 21 pevceeW kesÀ efueS pecee
nes peelee~ efoue mes efkeÀ³ee ngDee efoueejece kesÀ heeme hengB®elee nw~ Deiej keÀesF& efoKeeJes
keÀer jerefle mes keÀjles lees efoKeeJes ceW ner Kelce nes peelee nw~ efoueejece lekeÀ veneR
hengB®elee~ FmeefueS Deehe efoue mes keÀjves Jeeues De®ís nes~ efoue mes oes keÀjves Jeeues Yeer
heodceeheodce heefle yeve peeles nQ Deewj efoKeeJee mes n]peej keÀjves Jeeues Yeer heodceeheodce
heefle veneR yeveles~ efoue keÀer keÀceeF&, mvesn keÀer keÀceeF& me®®eer keÀceeF& nw~ keÀceeles
efkeÀmeefueS nes? mesJee kesÀ efueS vee ö efkeÀ Deheves Deejece kesÀ efueS? lees ³en nw me®®eer
efoue keÀer keÀceeF&~ pees SkeÀ Yeer heodceiegCee yeve peelee nw~ Deiej Deheves Deejece kesÀ efueS
keÀceeles Jee pecee keÀjles nQ lees ³eneB Yeues Deejece keÀjWies uesefkeÀve JeneB DeewjeW keÀes Deejece
osves efueS efveefceÊe yeveWies! oeme-oeefme³eeB keÌ³ee keÀjWies! je³eue HewÀceueer keÀes Deejece osves
kesÀ efueS neWies vee! ³eneB kesÀ Deejece mes JeneB Deejece osves kesÀ efueS efveefceÊe yevevee heæ[s~
FmeefueS pees cegnyyele mes me®®eer efoue mes keÀceeles nes, mesJee ceW ueieeles nes, Jener
me]HeÀue keÀj jns nes~ DeveskeÀ DeelceeDeeW keÀer ogDee³eW ues jns nes~ efpevneW kesÀ efveefceÊe yeveles
nes Jener ef]HeÀj DeehekesÀ YekeÌle yeve DeehekeÀer hetpee keÀjWies~ keÌ³eeWefkeÀ Deeheves Gve DeelceeDeeW
kesÀ Òeefle mesJee keÀer lees mesJee keÀe efjìve& Jen DeehekesÀ peæ[ ef®e$eeW keÀer mesJee keÀjWies! hetpee
keÀjWies! 63 pevce mesJee keÀe efjìve& DeehekeÀes osles jnWies~ yeehe mes lees efceuesiee ner uesefkeÀve
Gve DeelceeDeeW mes Yeer efceuesiee~ efpevekeÀes mevosMe osles nes Deewj DeefOekeÀejer veneR yeveles
nQ lees ef]HeÀj Jen Fme ªhe mes efjìve& oWies~ pees DeefOekeÀejer yeveles Jen lees DeehekesÀ mecyevOe
ceW Dee peeles nQ~ keÀesF& mecyevOe ceW Dee peeles~ keÀesF& YekeÌle yeve peeles~ keÀesF& Òepee yeve
peeles~ JewjeFìer ÒekeÀej keÀer efjpeuì efvekeÀueleer nw~ mecePee! ueesie Yeer hetíles nQ vee efkeÀ
Deehe mesJee kesÀ heerís keÌ³eeW heæ[ ie³es nes~ KeeDees-efhe³ees ceewpe keÀjes~ keÌ³ee efceuelee nw pees
Flevee efove-jele mesJee kesÀ heerís heæ[les nes? ef]HeÀj Deehe keÌ³ee keÀnles nes? pees ncekeÀes
efceuee nw Jen DevegYeJe keÀjkesÀ osKees~ `DevegYeJeer ner peeves Fme megKe keÀes'~ ³en ieerle
ieeles nes vee! De®íe ö
meoe mvesn ceW mecee³es ngS, meoe l³eeie keÀes Yeei³e DevegYeJe keÀjves Jeeues, meoe
SkeÀ keÀes heodceiegCee yeveeves Jeeues, meoe yeeheoeoe keÀes ]HeÀeuees keÀjves Jeeues, yeehe keÀes
mebmeej DevegYeJe keÀjves Jeeues Ssmes efoueleKleveMeerve ye®®eeW keÀes efoueejece yeehe keÀe
³eeoh³eej Deewj vecemles~''
efJeosMeer YeeF& yeefnveeW mes heme&veue cegueekeÀele
(1) Deheves keÀes Yeei³eJeeve Deelcee³eW mecePeles nes? Flevee Yeei³e lees yevee³ee pees
Yeei³eefJeOeelee kesÀ mLeeve hej hengB®e ie³es~ mecePeles nes ³en keÀewve-mee mLeeve nw? Meeefvle
kesÀ mLeeve hej hengB®evee Yeer Yeei³e nw~ lees ³en Yeer Yeei³e Òeehle keÀjves keÀe jemlee Keguee~
[êcee Devegmeej Yeei³e Òeehle keÀjves kesÀ mLeeve hej hengB®e ie³es~ Yeei³e keÀer jsKee ³eneB ner
KeeR®eer peeleer nw~ lees Dehevee Þesÿ Yeei³e yevee efue³ee~
DeYeer efme]He&À Leesæ[e mece³e osvee~ mece³e Yeer nw Deewj mebie Yeer keÀj mekeÀles nes~ Deewj
keÀesF& cegefMkeÀue yeele lees nw veneR~ pees cegefMkeÀue neslee GmekesÀ efueS Leesæ[e mees®ee peelee
nw~ menpe nw lees keÀjes~ Fmemes pees Yeer peerJeve ceW DeuhekeÀeue keÀer DeeMee³eW Jee F®íe³eW
nQ Jen meye DeefJeveeMeer Òeeefhle ceW hetjer nes pee³eWieer~ Fve DeuhekeÀeue keÀer F®íeDeeW kesÀ
heerís peevee Ssmes ner nw pewmes Deheveer hejíeF& kesÀ heerís peevee~ efpelevee hejíeF& kesÀ heerís
pee³eWies Glevee Jen Deeies yeæ{leer nw, hee veneR mekeÀles~ uesefkeÀve Deehe Deeies yeæ{les peeDees
lees Jen Deehe ner heerís-heerís Dee³esieer~ lees Ssmes DeefJeveeMeer Òeeefhle kesÀ lej]HeÀ peeves Jeeues
kesÀ heerís efJeveeMeer yeeleW meye hetjer nes peeleer nQ~ mecePee! meJe& Òeeefhle³eeW keÀe meeOeve ³ener
nw~ Leesæ[s mece³e keÀe l³eeie meoekeÀeue keÀe Yeei³e yeveelee nw~ lees meoe Fmeer ue#³e keÀes
mecePeles ngS Deeies yeæ{les ®euees~ Fmemes yengle KegMeer keÀe Ke]peevee efceuesiee~ peerJeve ceW
meyemes yeæ[s les yeæ[e Ke]peevee KegMeer nw~ Deiej KegMeer veneR lees peerJeve veneR~ lees
DeefJeveeMeer KegMeer keÀe Ke]peevee Òeehle keÀj mekeÀles nes~
mee|Jeme ner mìspe yeveeves keÀe meeOeve nw
(2) yeeheoeoe ye®®eeW keÀe meoe Deeies yeæ{ves keÀe Gcebie Glmeen osKeles nQ~ ye®®eeW
keÀe Gcebie yeeheoeoe kesÀ heeme hengB®elee nw~ ye®®eeW kesÀ Devoj nw efkeÀ efJeée kesÀ
Jeer.Jeer.DeeF&.heer. yeehe kesÀ meeceves ues peeTB ö ³en Gcebie Yeer meekeÀej ceW Deelee
pee³esiee~ keÌ³eeWefkeÀ efve:mJeeLe& mesJee keÀe HeÀue ]peªj efceuelee nw~ mesJee ner mJe keÀer mìspe
yevee osleer nw~ FmeefueS ³en keÀYeer veneR mees®evee efkeÀ mee|Jeme Fleveer yeæ[er nw cesjer mìspe
lees Ssmeer nw veneR~ uesefkeÀve mee|Jeme DeehekeÀer mìspe yevee osieer~ otmejeW keÀer mee|Jeme ner mJe
Gvveefle keÀe meeOeve nw~ mee|Jeme Deehesner MeefkeÌleMeeueer DeJemLee yeveeleer jnsieer~ yeehe keÀer
ceoo efceueleer nw vee~ yeehe keÀer ceoo efceueles-efceueles Jen MeefkeÌle yeæ{les-yeæ{les Jen
mìspe Yeer nes pee³esieer~ mecePee! FmeefueS ³en keÀYeer veneR mees®ees efkeÀ Fleveer mee|Jeme ceQ
kewÀmes keÀªBiee-keÀªBieer, cesjer mìspe Ssmeer nw~ veneR~ keÀjles ®euees~ yeeheoeoe keÀe Jejoeve
nw ö Deeies yeæ{vee ner nw~ mesJee keÀe ceer"e yebOeve Yeer Deeies yeæ{ves keÀe meeOeve nw~ pees
efoue mes Deewj DevegYeJe keÀer DeLeeìea mes yeesueles nQ GvekeÀe DeeJeepe efoue lekeÀ hengB®elee
nw~ DevegYeJe keÀer DeLeeìea kesÀ yeesue DeewjeW keÀes DevegYeJe keÀjves keÀer ÒesjCee osles nQ~ mesJee
ceW Deeies yeæ{les-ye{les pees heshej Deeles nQ Jen Yeer Deeies yeæ{eves keÀe ner meeOeve nQ~
keÌ³eeWefkeÀ yegef× ®eueleer nw, ³eeo ceW jnves keÀe efJeMes<e DeìsvMeve jnlee nw~ lees ³en Yeer
efJeMes<e efue]HeÌì yeve peeleer nw~ yegef× ceW meoe jnlee efkeÀ nce JeeleeJejCe keÀes kewÀmes
MeefkeÌleMeeueer yevee³eW~ kewÀmee Yeer yeæ[e ªhe ueskeÀj efJeIve DeeS uesefkeÀve Deehe Þesÿ
DeelceeDeeW keÀe GmeceW HeÀe³eoe ner nw~ Jen yeæ[e ªhe Yeer ³eeo keÀer MeefkeÌle mes íesìe
nes peelee nw~ Jen pewmes keÀeiepe keÀe Mesj~
yeépeerue, Depe&veìeFvee, cewefkeÌmekeÀes leLee Dev³e otjosMe
JeeueeW mes DeJ³ekeÌle yeeheoeoe keÀer cegueekeÀele
(1) meoe Deheves keÀes yeehe kesÀ meceerhe jnves Jeeueer Þesÿ Deelcee³eW mecePeles nes?
otj jnles Yeer meoe meceerhe keÀe, meeLe keÀe DevegYeJe keÀjles nes? meoe Deheves keÀes yeehe
kesÀ JejoeveeW mes Deeies yeæ{ves Jeeueer Þesÿ Deelcee³eW mecePe menpe Deeies yeæ{les jnles nes
vee? keÀYeer Yeer keÀesF& cegefMkeÀue DevegYeJe nes lees meoe yeehe kesÀ meeLe keÀe DevegYeJe keÀjves
mes meskeÀC[ ceW cegefMkeÀue menpe nes pee³esieer~ peneB yeehe nw JeneB cegefMkeÀue nes veneR
mekeÀleer~ meoe me]HeÀuelee keÀe DevegYeJe keÀjles jnWies~ pees efveefceÊe mecePekeÀj keÀe³e& keÀjles
nQ GvnW `me]HeÀuelee' mJele: Òeehle nesleer nw~ èfveefceÊe YeeJe' ner me]HeÀuelee keÀe meeOeve nw~
Fme mce=efle ªheer ®eeyeer keÀes meoe meeLe jKevee~ otj nesles Yeer meYeer efncceleJeeve ye®®es
nQ~ meYeer keÀes yeeheoeoe ö `èfncceles ye®®es ceoos yeehe'' kesÀ ìeFefìue mes ³eeo h³eej
osles nQ~ efpelevee mvesn mes ³eeo keÀjles nQ Glevee ner yeeheoeoe kesÀ heeme meyekeÀe mvesn
hengB®elee nw~ yeeheoeoe mvesn keÀer efjìve& ceW heodceiegCee ³eeo h³eej osles nQ~
Depe&veìeFvee keÀer meYeer Deelcee³eW `Depeg&ve' meceeve h³eemeer Deelcee³eW nQ~ efove jele
Jen Ieæ[er osKeles jnles nQ efkeÀ keÀewve-meer Ieæ[er Dee³esieer peye ceOegyeve efveJeemeer yeveWies~
yeeheoeoe ye®®eeW keÀer Fme ueieve keÀes osKeles nQ, peeveles nQ efkeÀ meYeer Depeg&ve meceeve
Deelcee³eW nQ~ GvneW keÀes keÀnvee efkeÀ Depeg&ve kesÀ efueS ner efJeMes<e yeehe Dee³es Les Deewj
Dee³es nQ~ FmeefueS otj yew"s Yeer efmekeÀerueOes nes~ otj jnves Jeeues ye®®eeW keÀe efoueleKle
hej meoe vecyej nw~ meYeer ye®®eeW kesÀ he$e yeeheoeoe kesÀ heeme henues ner hengB®e ie³es nQ~
meYeer keÀer hegkeÀej Deewj GunveW yeehe kesÀ heeme hengB®es~ yeeheoeoe keÀnles nQ ö [êcee ceW
keÀYeer Yeer efkeÀmeer ye®®eeW keÀe Ssmee Yeei³e veneR nes mekeÀlee pees otj nesves kesÀ keÀejCe Jebef®ele
jn peeSb~ [êcee ceW meYeer keÀes DeefOekeÀej efceuevee ner nw~ yeeheoeoe osKe jns nQ-efkeÀ
ye®®es kewÀmes ueJeueerve Deelcee yeve, cee³eepeerle yeve, Deeies yeæ{ves kesÀ Gcebie Glmeen ceW
me]HeÀuelee keÀes hee jns nQ Deewj Deeies Yeer me]HeÀuelee keÀe DevegYeJe keÀjles jnWies~ yeeheoeoe
kesÀ heeme meYeer kesÀ KegMeer keÀer ªn-ªneve hengB®eleer nw~ yeeheoeoe Yeer meYeer ye®®eeW keÀes
ªn-ªneve keÀe jsmeheeC[ osles jnles nQ ö Deewj Deepe Yeer os jns nQ efkeÀ meoe efJepe³eer
jlve nes Deewj efJepe³e DeehekeÀe pevce efme× DeefOekeÀej nw~ peneB mJe Gvveefle keÀe
DeìsvMeve nw JeneB ve mJe³eb kesÀ Òeefle Òeeyeuece nw, ve mesJee ceW Òeeyuece nw! keÌ³eeWefkeÀ
DeìsvMeve meJe& ÒekeÀej kesÀ ìsvMeve keÀes Gæ[e oslee nw~ DeYeer pees efJeMes<e mecheke&À ceW nQ
GvneW keÀes Deewj meceerhe ueeves keÀe DeìsvMeve jKevee~ mecheke&À Jeeues Deewj mecyevOe ceW Dee
peeSb keÌ³eeWefkeÀ GvneW keÀer Oejveer De®íer nw leye lees mecheke&À ceW nQ~ otjosMe ceW Yeer DeveskeÀ
h³eemeer Deelcee³eW efíheer ngF& nQ, Gve efíheer ngF& DeelceeDeeW keÀes yeehe kesÀ DeefOekeÀejer
yeveevee ner nw~
90 DeJ³ekeÌle JeeCeer 2-3-85
1985
Jele&ceeve F&éejer³e pevce -

Decetu³e pevce
jlveeiej yeeheoeoe Deheves ye®®eeW Òeefle yeesues õ
``Deepe jlveeiej yeehe Deheves Decetu³e jlveeW keÀes osKe jns nQ~ ³en DeueewefkeÀkeÀ
Decetu³e jlveeW keÀer ojyeej nw~ SkeÀ SkeÀ jlve Decetu³e nw~ Fme Jele&ceeve mece³e kesÀ efJeée
keÀer meejer Òeeheìea Jee efJeée kesÀ meejs Kepeeves FkeÀùs keÀjes GmekesÀ Devlej ceW SkeÀ SkeÀ
F&éejer³e jlve keÀF& iegCee Decetu³e nQ~ Deehe SkeÀ jlve kesÀ Deeies efJeée kesÀ meejs Kepeeves
kegÀí Yeer veneR nw~ Fleves Decetu³e jlve nes~ ³en Decetu³e jlve efmeJeeS Fme mebiece³egie
kesÀ meejs keÀuhe ceW veneR efceue mekeÀles~ mele³egieer-osJe-Deelcee keÀe heeì& Fme mebiece³egieer
F&éejer³e Decetu³e jlve yeveves kesÀ heeì& kesÀ Deeies meskeÀC[ vecyej nes peelee nw~ DeYeer legce
F&éejer³e mevleeve nes, mele³egie ceW owJeer mevleeve neWies~ pewmes F&éej keÀe meyemes Þesÿ veece
nw, ceefncee nw, pevce nw, keÀce& nw, Jewmes F&éejer³e jlveeW keÀe Jee F&éejer³e mevleeve
DeelceeDeeW keÀe cetu³e meJe&Þesÿ nw~ Fme Þesÿ ceefncee keÀe Jee Þesÿ cetu³e keÀe ³eeoieej
DeYeer Yeer 9 jlveeW kesÀ ªhe ceW iee³es Deewj hetpes peeles nQ~ 9 jlveeW keÀes efYevve-efYevve efJeIve
efJeveeMekeÀ jlve iee³ee peelee nw pewmee efJeIve Jewmeer efJeMes<elee Jeeuee jlve eEjie yeveekeÀj
henveles nQ Jee ueekesÀì ceW [eueles nQ~ Jee efkeÀmeer Yeer ªhe mes Gme jlve keÀes Iej ceW jKeles
nQ~ DeYeer ueemì pevce lekeÀ Yeer efJeIve-efJeveeMekeÀ ªhe ceW Dehevee ³eeoieej osKe jns nes~
vecyejJeej ]peªj nQ uesefkeÀve vecyejJeej nesles ngS Yeer Decetu³e Deewj efJeIve efJeveeMekeÀ
meYeer nQ~ Deepe Yeer Þesÿ mJeªhe mes Deehe jlveeW keÀe Deelcee³eW mJeceeve jKeleer nQ~ yeæ[s
h³eej mes mJe®ílee mes mecYeeue kesÀ jKeleer nQ~ keÌ³eeWefkeÀ Deehe meYeer pees Yeer nes ®eens
Deheves keÀes Flevee ³eesi³e veneR Yeer mecePeles nes uesefkeÀve yeehe ves Deehe DeelceeDeeW keÀes
³eesi³e mecePe Dehevee yevee³ee nw~ mJeerkeÀej efkeÀ³ee ö `let cesje ceQ lesje'~ efpeme Deelcee
kesÀ Thej yeehe keÀer vepej heæ[er Jen ÒeYet vepej kesÀ keÀejCe Decetu³e yeve ner peeles nQ~
hejceelce ¢efä kesÀ keÀejCe F&éejer³e me=efä kesÀ, F&éejer³e mebmeej kesÀ Þesÿ Deelcee yeve ner
peeles nQ~ heejmeveeLe mes mecyevOe ceW Dee³es lees heejme keÀe jbie ueie ner peelee nw~ FmeefueS
hejceelce-h³eej keÀer ¢efä efceueves mes meeje keÀuhe ®eens ®ewlev³e osJeleeDeeW kesÀ ªhe ceW,
®eens DeeOee keÀuhe peæ[ ef®e$eeW kesÀ ªhe ceW Jee efYevve-efYevve ³eeoieej kesÀ ªhe ceW, pewmes
jlveeW kesÀ ªhe ceW Yeer DeehekeÀe ³eeoieej nw, efmeleejeW kesÀ ªhe ceW Yeer DeehekeÀe ³eeoieej
nw~ efpeme Yeer ªhe ceW ³eeoieej nw, meeje keÀuhe meJe& kesÀ h³eejs jns nes~ keÌ³eeWefkeÀ
DeefJeveeMeer h³eej kesÀ meeiej kesÀ h³eej keÀer vepej meejs keÀuhe kesÀ efueS h³eej kesÀ
DeefOekeÀejer yevee osleer nw~ FmeefueS YekeÌle ueesie DeeOeer Ieæ[er SkeÀ Ieæ[er keÀer ¢efä kesÀ
efueS leæ[heles nQ efkeÀ vepej mes efveneue nes peeJeW~ FmeefueS Fme mece³e kesÀ h³eej keÀer
vepej, DeefJeveeMeer h³eej kesÀ ³eesi³e yevee osleer nw~ DeefJeveeMeer Òeeefhle mJele: ner nes
peeleer nw~ h³eej mes ³eeo keÀjles, h³eej mes jKeles~ h³eej mes osKeles~
otmejer yeeleö mJe®ílee DeLee&led heefJe$elee~ legce Fme mece³e yeehe Üeje heefJe$elee keÀe
pevce-efme× DeefOekeÀej Òeehle keÀjles nes~ heefJe$elee Jee mJe®ílee Dehevee mJeOece& peeveles
nes ö FmeefueS heefJe$elee keÀes Deheveeves kesÀ keÀejCe peneB DeehekeÀe ³eeoieej nesiee JeneB
heefJe$elee Jee mJe®ílee DeYeer Yeer ³eeoieej ªhe ceW ®eue jner nw~ Deewj DeeOeekeÀuhe lees
nw ner heefJe$e heeuevee~ heefJe$e ogefve³ee~ lees DeeOeekeÀuhe heefJe$elee mes hewoe nesles, heefJe$elee
mes heueles Deewj DeeOeekeÀuhe heefJe$elee mes hetpes peeles nQ~
leermejer yeeleö yengle efoue mes, Þesÿ mecePe, Decetu³e mecePe mecYeeueles nQ~
keÌ³eeWefkeÀ Fme mece³e mJe³eb YeieJeeve ceele-efhelee kesÀ ªhe mes Deehe ye®®eeW keÀes mecYeeueles
nQ DeLee&led heeuevee keÀjles nQ~ lees DeefJeveeMeer heeuevee nesves kesÀ keÀejCe, DeefJeveeMeer mvesn
kesÀ meeLe mecYeeueves kesÀ keÀejCe meeje keÀuhe yeæ[er je³euìer mes, mvesn mes, efjiee[& mes
mecYeeues peeles nes~ Ssmes h³eej, mJe®ílee, heefJe$elee Deewj mvesn mes mecYeeueves kesÀ
DeefJeveeMeer hee$e yeve peeles nes~ lees mecePee, efkeÀleves Decetu³e nes? nj SkeÀ jlve keÀe
efkeÀlevee cetu³e nw! lees Deepe jlveeiej yeehe nj SkeÀ jleve kesÀ cetu³e keÀes osKe jns Les~
meejs ogefve³ee keÀer De#eesCeer Deelcee³eW SkeÀ lejHeÀ nQ uesefkeÀve Deehe 5 heeC[Je De#eesCeer
mes MeefkeÌleMeeueer nes~ De#eesCeer DeehekesÀ Deeies SkeÀ kesÀ yejeyej Yeer veneR nQ~ Fleves
MeefkeÌleMeeueer nes~ lees efkeÀleves cetu³eJeeve nes ie³es! Fleves cetu³e keÀes peeveles nes? efkeÀ
keÀYeer-keÀYeer Deheves DeehekeÀes Yetue peeles nes~ peye Deheves DeehekeÀes Yetueles nes lees nwjeve
nesles nes~ Deheves DeehekeÀes veneR Yetuees~ meoe Deheves keÀes Decetu³e mecePe keÀjkesÀ ®euees~
uesefkeÀve íesìer meer ieueleer veneR keÀjvee~ Decetu³e nes uesefkeÀve yeehe kesÀ meeLe kesÀ keÀejCe
Decetu³e nes~ yeehe keÀes YetuekeÀj efme]He&À Deheves keÀes mecePeWies lees Yeer jebie nes pee³esiee~
yeveeves Jeeues keÀes veneR Yetuees~ yeve ie³es uesefkeÀve yeveeves Jeeues kesÀ meeLe yeves nQ, ³en nw
mecePeves keÀer efJeefOe~ Deiej efJeefOe keÀes Yetue peeles lees mecePe, yesmecePe kesÀ ªhe ceW yeoue
peeleer~ efHeÀj ceQ-heve Dee peelee nw~ efJeefOe keÀes Yetueves mes efmeef× keÀe DevegYeJe veneR neslee~
FmeefueS efJeefOe hetJe&keÀ Deheves keÀes cetu³eJeeve peeve efJeée kesÀ hetJe&pe yeve peeDees~ nwjeve
Yeer veneR nes efkeÀ ö ceQ lees kegÀí veneR~ ve ³en mees®ees efkeÀ ceQ kegÀí veneR, ve ³en mecePees
efkeÀ ceQ ner meye kegÀí ntB~ oesveeW ner jebie nQ~ ceQ ntB uesefkeÀve yeveeves Jeeues ves yevee³ee nw~
yeehe keÀes efvekeÀeue osles nes lees heehe nes peelee nw~ yeehe nw lees heehe veneR nw~ peneB yeehe
keÀe veece nw JeneB heehe keÀe veece efveMeeve veneR~ Deewj peneB heehe nw JeneB yeehe keÀe
veeceefveMeeve veneR nw~ lees mecePee Deheves cetu³e keÀes~
YeieJeeve keÀer ¢efä kesÀ hee$e yeves nes, meeOeejCe yeele veneR~ heeuevee kesÀ hee$e yeves nes~
DeefJeveeMeer heefJe$elee kesÀ pevce-efme× DeefOekeÀej kesÀ DeefOekeÀejer yeves nes~ FmeefueS pevce
efme× DeefOekeÀej keÀYeer cegefMkeÀue veneR neslee nw~ menpe Òeehle neslee nw~ Ssmes ner mJe³eb
DevegYeJeer nes efkeÀ pees DeefOekeÀejer ye®®es nQ GvneW keÀes heefJe$elee cegefMkeÀue veneR ueieleer~
efpevneW keÀes heefJe$elee cegefMkeÀue ueieleer Jen [ieceie ]p³eeoe nesles nQ~ heefJe$elee mJeOece&
nw, pevce efme× DeefOekeÀej nw lees meoe menpe ueiesiee~ ogefve³ee Jeeues Yeer otj Yeeieles nQ
Jen efkeÀmeefueS? heefJe$elee cegefMkeÀue ueieleer nw~ pees DeefOekeÀejer Deelcee³eW veneR GvneW
keÀes cegefMkeÀue ner ueiesiee~ DeefOekeÀejer Deelcee Deeles ner ¢æ{ mebkeÀuhe keÀjleer efkeÀ
heefJe$elee yeehe keÀe DeefOekeÀej nw, FmeefueS heefJe$e yevevee ner nw~ efoue keÀes heefJe$elee meoe
DeekeÀe|<ele keÀjleer jnsieer~ Deiej ®eueles-®eueles keÀneB cee³ee hejer#ee uesves Deeleer Yeer nw,
mebkeÀuhe kesÀ ªhe ceW, mJehve kesÀ ªhe ceW lees DeefOekeÀejer Deelcee veeuespeHegÀue nesves kesÀ
keÀejCe Ieyeje³esieer veneR~ uesefkeÀve veeuespe keÀer MeefkeÌle mes mebkeÀuhe keÀes heefjJee|lele keÀj
osieer~ SkeÀ mebkeÀuhe kesÀ heerís DeveskeÀ mebkeÀuhe hewoe veneR keÀjsieer~ DebMe keÀes JebMe kesÀ ªhe
ceW veneR uee³esieer~ keÌ³ee ngDee, ³en ngDee...³en nw JebMe~ megvee³ee Lee vee keÌ³eeW mes keÌ³et
ueiee osles nQ~ ³en JebMe hewoe keÀj osles nQ~ Dee³ee Deewj meoe kesÀ efueS ie³ee~ heshej uesves
kesÀ efueS Dee³ee, heeme nes ie³es, meceehle~ cee³ee keÌ³eeW DeeF&, keÀneB mes DeeF&~ ³eneB mes
DeeF& JeneB mes DeeF&~ Deeveer veneR ®eeefnS Leer~ keÌ³eeW Dee ieF&~ ³en JebMe veneR nesvee
®eeefnS~ De®íe Dee Yeer ieF& lees Deehe efye"eDees veneR~ YeieeDees! DeeF& keÌ³eeW...Ssmee
mees®eWies lees yew" pee³esieer~ DeeF& Deeies yeæ{eves kesÀ efueS, heshej uesves kesÀ efueS~ keÌueeme
keÀes Deeies yeæ{eves kesÀ efueS, DevegYeJeer yeveeves kesÀ efueS DeeF&! keÌ³eeW DeeF&, Ssmes DeeF&,
Jewmes DeeF& ³en veneR mees®ees~ ef]HeÀj mees®eles nQ keÌ³ee cee³ee keÀe Ssmee ªhe neslee nw? ueeue
nw, nje nw, heeruee nw~ Fme efJemleej ceW ®eues peeles nQ~ FmeceW veneR peeDees~ Ieyejeles keÌ³eeW
nes~ heej keÀj uees~ heeme efJeod Dee@vej yeve peeDees~ veeuespe keÀer MeefkeÌle nw, Meðe nQ~
ceemìj meJe&MeefkeÌleJeeve nes, ef$ekeÀeueoMeea nes, ef$eJesCeer nes~ keÌ³ee keÀceer nw! peuoer ceW
IeyejeDees veneR~ ®eeRìer Yeer Dee peeleer lees Ieyeje peeles nQ~ ]p³eeoe mees®eles nes~ mees®evee
DeLee&led cee³ee keÀes cesnceeveer osvee~ ef]HeÀj Jen Iej yevee osieer~ pewmes jemles ®eueles keÀesF&
ievoer ®eer]pe efoKeeF& Yeer os lees keÌ³ee keÀjWies! Keæ[s neskeÀj mees®eWies efkeÀ ³en efkeÀmeves
HeWÀkeÀer, keÌ³eeW-keÌ³ee ngDee! nesveer veneR ®eeefnS, ³en mees®eWies Jee efkeÀveeje keÀj ®eues
pee³eWies~ ]p³eeoe J³eLe& mebkeÀuheeW kesÀ JebMe keÀes hewoe nesves ve oes~ DebMe kesÀ ªhe ceW ner
meceehle keÀj oes~ henues meskeÀC[ keÀer yeele nesleer nw ef]HeÀj GmekeÀes IeCìeW ceW, efoveeW ceW,
ceeme ceW yeæ{e osles nes~ Deewj Deiej SkeÀ ceeme kesÀ yeeo hetíWies efkeÀ keÌ³ee ngDee Lee lees
yeele meskeÀC[ keÀer nesieer~ FmeefueS IeyejeDees veneR~ ienjeF& ceW peeDees ö %eeve keÀer
ienjeF& ceW peeDees, yeele keÀer ienjeF& ceW veneR peeDees~ yeeheoeoe Fleves Þesÿ cetu³eJeeve
jlveeW keÀes íesìs-íesìs efceÆer kesÀ keÀCeeW mes Kesueles ngS osKeles lees mees®eles nQ ³en jlve,
jlveeW mes Kesueves Jeeues, efceÆer kesÀ keÀCeeW mes Kesue jns nQ! jlve nes jlveeW mes Kesuees!
yeeheoeoe ves efkeÀleves uee[h³eej mes heeuee nw ef]HeÀj efceÆer kesÀ keÀCe kewÀmes osKe mekeWÀies~
ef]HeÀj cewues neskeÀj keÀnles ö DeYeer mee]HeÀ keÀjes, mee]HeÀ keÀjes~ Ieyeje Yeer peeles nQ~ DeYeer
keÌ³ee keÀªB, kewÀmes keÀªB~ efceÆer mes Kesueles ner keÌ³eeW nes~ Jen Yeer keÀCe pees Oejveer ceW heæ[s
jnves Jeeues~ lees meoe Deheves cetu³e keÀes peevees~
De®íe ö Ssmes meejs keÀuhe kesÀ cetu³eJeeve DeelceeDeeW keÀes, ÒeYet h³eej keÀer hee$e
DeelceeDeeW keÀes, ÒeYet heeuevee keÀer hee$e DeelceeDeeW keÀes, heefJe$elee kesÀ pevce-efme×
DeefOekeÀej kesÀ DeefOekeÀejer DeelceeDeeW keÀes, meoe yeehe Deewj ceQ Fme efJeefOe mes efmeef× keÀes
heeves Jeeueer DeelceeDeeW keÀes, meoe Decetu³e jlve yeve jlveeW mes Kesueves Jeeues je³eue
ye®®eeW keÀes yeeheoeoe keÀe ³eeoh³eej Deewj vecemles!
heee|ì³eeW mes
meoe yeehe kesÀ ve³eveeW ceW meceeF& ngF& Deelcee mJe³eb keÀes DevegYeJe keÀjles nes? ve³eveeW
ceW keÀewve meceelee nw? pees yengle nukeÀe efyevog nw~ lees meoe nQ ner efyevog Deewj efyevog yeve
yeehe kesÀ ve³eveeW ceW meceeves Jeeues~ yeeheoeoe DeehekesÀ ve³eveeW ceW mecee³es ngS nQ Deewj Deehe
meye yeeheoeoe kesÀ ve³eveeW ceW mecee³es ngS nes~ peye ve³eveeW ceW nw ner yeeheoeoe lees Deewj
kegÀí efoKeeF& veneR osiee~ lees meoe Fme mce=efle mes [yeue ueeFì jnes efkeÀ ceQ ntB ner
efyevog~ efyevog ceW keÀesF& yeesPe veneR~ ³en mce=efle mJeªhe meoe Deeies yeæ{elee jnsiee~ DeeBKeeW
ceW yeer®e ceW osKees lees efyevot ner nw~ efyevog ner osKelee nw~ efyevot ve nes lees DeeBKe nesles
Yeer osKe veneR mekeÀles~ lees meoe Fmeer mJeªhe keÀes mce=efle ceW jKe Gæ[leer keÀuee keÀe
DevegYeJe keÀjes~ yeeheoeoe ye®®eeW kesÀ Jele&ceeve Deewj YeefJe<³e kesÀ Yeei³e keÀes osKe ne|<ele
nQ, Jele&ceeve keÀuece nw YeefJe<³e kesÀ lekeÀoerj yeveeves keÀer~ Jele&ceeve keÀes Þesÿ yeveeves keÀe
meeOeve nw ö yeæ[eW kesÀ F&MeejeW keÀes meoe mJeerkeÀej keÀjles ngS mJe³eb keÀes heefjJele&ve keÀj
uesvee~ Fmeer efJeMes<e iegCe mes Jele&ceeve Deewj YeefJe<³e lekeÀoerj Þesÿ yeve peeleer nw~
De®íe ö DeesceMeeefvle~
6-3-85
`nesueer' keÀe ªneveer jnm³e

heeflele heeJeve efMeJe yeeyee Deheves ye®®eeW Òeefle yeesues õ
``Deepe nesueerSmì, neFSmì yeehe Deheves nesueer Deewj nwheer nbmeeW mes nesueer ceveeves
Dee³es nQ~ ef$ecete|le yeehe leerve ÒekeÀej keÀer nesueer keÀe efoJ³e je]pe megveeves Dee³es nQ~ Jewmes
mebceie³egie nesueer ³egie nw~ mebceie³egie GlmeJe keÀe ³egie nw~ Deehe Þesÿ DeelceeDeeW keÀe nj
efove, nj mece³e Glmeen Yeje GlmeJe nw~ De%eeveer Deelcee³eW mJe³eb keÀes Glmeen ceW ueeves
kesÀ efueS GlmeJe ceveeles nQ~ uesefkeÀve Deehe Þesÿ DeelceeDeeW kesÀ efueS ³en yeéïeCe peerJeve
Glmeen keÀer peerJeve nw~ Gcebie, KegMeer mes Yejer ngF& peerJeve nw~ FmeefueS mebiece³egie ner
GlmeJe keÀe ³egie nw~ F&éejer³e peerJeve meoe Gcebie Glmeen Jeeueer peerJeve nw~ meoe ner
KegefMe³eeW ceW vee®eles, %eeve keÀe MeefkeÌleMeeueer Dece=le heerles, megKe kesÀ ieerle ieeles, efoue
kesÀ mvesn kesÀ ieerle ieeles, Deheveer Þesÿ peerJeve efyelee jns nQ~ De%eeveer Deelcee³eW SkeÀ efove
ceveeleer, DeuhekeÀeue kesÀ Glmeen ceW Deeleer ef]HeÀj Jewmes keÀer Jewmeer nes peeleer~ Deehe GlmeJe
ceveeles ngS nesueer yeve peeles nes Deewj otmejeW keÀes Yeer nesueer yeveeles nes~ Jen efme]He&À ceveeles
nQ, Deehe ceveeles yeve peeles nes~ ueesie leerve ÒekeÀej keÀer nesueer ceveeles nQ ö SkeÀ peueeves
keÀer nesueer~ otmejer jbie ueieeves keÀer nesueer~ leermejer cebieue efceueve ceveeves keÀer nesueer~ ³es
leerveeW nesueer nQ ªneveer jnm³e mes~ uesefkeÀve Jen mLetue ªhe ceW ceveeles jnles nQ~ Fme
mebceie³egie hej Deehe ceneve Deelcee³eW peye yeehe keÀer yeveleer nes DeLee&led nesueer yeveleer nes
lees henues keÌ³ee keÀjleer nes? henues meye hegjeves mJeYeeJe mebmkeÀej ³eesie Deefive mes Yemce
keÀjles nes DeLee&led peueeles nes~ GmekesÀ yeeo ner ³eeo Üeje yeehe kesÀ mebie keÀe jbie ueielee
nw~ Deehe Yeer henues peueeves Jeeueer nesueer ceveeles nes ef]HeÀj ÒeYeg mebie kesÀ jbie ceW jbie peeles
nes DeLee&led yeehe meceeve yeve peeles nes~ yeehe %eeve meeiej lees ye®®es Yeer mebie kesÀ jbie ceW
%eeve mJeªhe yeve peeles nQ~ pees yeehe kesÀ iegCe Jen DeehekesÀ iegCe nes peeles~ pees yeehe keÀer
MeefkeÌle³eeB Jen DeehekeÀe Ke]peevee yeve peelee~ DeehekeÀer Òeeheìea nes peeleer~ lees mebie keÀe
jbie Ssmee DeefJeveeMeer ueie peelee pees pevce-pevceevlej kesÀ efue³es ³en jbie DeefJeveeMeer
yeve peelee nw~ Deewj peye mebie keÀe jbie ueie peelee, ³en ªneveer jbie keÀer nesueer cevee
uesles lees Deelcee Deewj hejceelcee keÀe, yeehe Deewj ye®®eeW keÀe Þesÿ efceueve keÀe cesuee meoe
ner neslee jnlee~ De%eeveer DeelceeDeeW ves DeehekesÀ Fme ªneveer nesueer keÀes ³eeoieej kesÀ
ªhe ceW ceveevee Megª efkeÀ³ee nw~ DeehekeÀer ÒewefkeÌìkeÀue Glmeen Yejer peerJeve keÀe efYevve-
efYevve ªhe ceW ³eeoieej ceveekeÀj DeuhekeÀeue kesÀ efueS KegMe nes peeles~ nj keÀoce ceW,
DeehekesÀ Þesÿ peerJeve ceW pees efJeMes<elee³eW Òeehle ngF& GvekeÀes ³eeo keÀj Leesæ[s mece³e kesÀ
efueS Jen Yeer ceewpe ceveeles jnles nQ~ ³en ³eeoieej osKe Jee megve ne|<ele nesles nes vee
efkeÀ nceejer efJeMes<eleeDeeW keÀe ³eeoieej nw! Deeheves cee³ee keÀes peuee³ee Deewj Jen
nesefuekeÀe yeveekesÀ peuee osles nQ~ Fleveer jceCeerkeÀ keÀneefve³eeB yeveeF& nQ pees megvekeÀj
DeehekeÀes nBmeer Dee³esieer efkeÀ nceejer yeele keÀes kewÀmes yevee efo³ee nw! nesueer keÀe GlmeJe
DeehekesÀ efYevve-efYevve Òeeefhle kesÀ ³eeo ªhe ceW ceveeles nQ~ DeYeer Deehe meoe KegMe jnles
nes~ KegMeer keÀer Òeeefhle keÀe ³eeoieej yengle KegMe neskeÀj nesueer ceveeles nQ~ Gme mece³e
meye ogKe Yetue peeles nQ~ Deewj Deehe meoe kesÀ efueS ogKe Yetue ie³es nes~ DeehekeÀer KegMeer
keÀer Òeeefhle keÀe ³eeoieej ceveeles nQ~
Deewj yeele ceveeves kesÀ mece³e íesìs yeæ[s yengle ner nukesÀ yeve, nukesÀ ªhe ceW ceveeles
nQ~ Gme efove kesÀ efueS meYeer keÀe cet[ Yeer nukeÀe jnlee nw~ lees ³en DeehekesÀ [yeue
ueeFì yeveves keÀe ³eeoieej nw~ peye ÒeYeg-mebie kesÀ jbie ceW jbie peeles nes lees [yeue ueeFì
yeve peeles nes vee~ lees Fme efJeMes<elee keÀe ³eeoieej nw~ Deewj yeele ö Fme efove íesìs
yeæ[s efkeÀmeer Yeer mecyevOe Jeeues meceeve mJeYeeJe ceW jnles nQ~ ®eens íesìe-mee hees$ee Yeer
nes Jen Yeer oeoe keÀes jbie ueiee³esiee~ meYeer mecyevOe keÀe, Dee³eg keÀe Yeeve Yetue peeles
nQ~ meceeve YeeJe ceW Dee peeles nQ~ ³en Yeer DeehekesÀ efJeMes<e meceeve YeeJe DeLee&led YeeF&-
YeeF& keÀer efmLeefle Deewj keÀesF& Yeer osn kesÀ mecyevOe keÀer ¢efä veneR~ ³en YeeF&-YeeF& keÀer
meceeve efmLeefle keÀe ³eeoieej nw~ Deewj yeele ö Fme efove efYevve-efYevve jbieeW mes Ketye
efhe®ekeÀeefj³eeB Yej SkeÀ oes keÀes jbieles nQ~ ³en Yeer Fme mece³e keÀer DeehekeÀer mesJee keÀe
³eeoieej nw~ keÀesF& Yeer Deelcee keÀes Deehe ¢efä keÀer efhe®ekeÀejer Üeje Òesce mJeªhe yeveeves
keÀe jbie, Deevevo mJeªhe yeveeves keÀe jbie, megKe keÀe, Meeefvle keÀe, MeefkeÌle³eeW keÀe efkeÀleves
jbie ueieeles nes? Ssmee jbie ueieeles nes pees meoe ueiee jns~ efceìevee veneR heæ[lee~
cesnvele veneR keÀjveer heæ[leer~ Deewj ner nj Deelcee ³ener ®eenleer efkeÀ meoe Fve jbieeW ceW
jbieer jntB~ lees meYeer kesÀ heeme ªneveer jbieeW keÀer ªneveer ¢efä keÀer efhe®ekeÀejer nw vee! nesueer
Kesueles nes vee! ³en ªneveer nesueer Deehe meyekesÀ peerJeve keÀe ³eeoieej nw~ Ssmee
yeeheoeoe mes cebieue efceueve cevee³ee nw pees efceueve ceveeles yeehe meceeve yeve ie³es~ Ssmee
cebieue efceueve cevee³ee nw pees keÀcyeeFC[ yeve ie³es nes~ keÀesF& Deueie keÀj veneR mekeÀlee~
Deewj yeele ö ³en efove meYeer yeerleer ngF& yeeleeW keÀes Yegueeves keÀe efove nw~ 63 pevce
keÀer yeerleer keÀes Yeguee osles nes vee! yeerleer keÀes efyevoer ueiee osles nes~ FmeefueS nesueer keÀes
yeerleer mees yeerleer kesÀ DeLe& ceW Yeer keÀnles nQ~ kewÀmeer Yeer keÀæ[er ogMceveer keÀes Yetue efceueve
ceveeves keÀe efove ceevee peelee nw~ Deeheves Yeer Deelcee kesÀ ogMceve Deemegjer mebmkeÀej,
Deemegjer mJeYeeJe Yetue keÀj ÒeYeg efceueve cevee³ee vee! mebkeÀuhe cee$e Yeer hegjevee mebmkeÀej
mce=efle ceW ve Dee³es~ ³en Yeer DeehekesÀ Fme Yetueves keÀer efJeMes<elee keÀe ³eeoieej cevee jns
nQ~ lees megvee DeehekeÀer efJeMes<elee³eW efkeÀleveer nQ? DeehekesÀ nj iegCe keÀe, nj efJeMes<elee
keÀe, keÀce& keÀe Deueie-Deueie ³eeoieej yevee efo³ee nw~ efpemekesÀ nj keÀce& keÀe ³eeoieej
yeve peeS, pees ³eeo keÀj KegMeer ceW Dee peeSB Jen mJe³eb efkeÀleves ceneve nQ? mecePee
öDeheves DeehekeÀes efkeÀ Deehe keÀewve nes? nesueer lees nes uesefkeÀve efkeÀleves efJeMes<e nes!
[yeue efJeosMeer Yeue ³en Deheveer Þesÿlee keÀe ³eeoieej ve Yeer peeveles nes uesefkeÀve
DeehekesÀ ³eeo keÀe cenlJe ogefve³ee Jeeues ³eeo keÀj ³eeoieej yevee jns nQ~ mecePee nesueer
keÌ³ee nesleer nw? Deehe meye lees jbie ceW jbies ngS nes~ Ssmes Òesce kesÀ jbie ceW jbie ie³es nes
pees efmeJeeS yeehe kesÀ Deewj kegÀí efoKeeF& veneR oslee~ mvesn ceW ner Keeles-heerles, ®eueles,
ieeles, vee®eles jnles nes~ hekeÌkeÀe jbie ueie ie³ee nw vee efkeÀ keÀ®®ee nw? keÀewve mee jbie ueiee
nw? keÀ®®ee Jee hekeÌkeÀe? yeerleer mees yeerleer keÀj ueer? ieueleer mes Yeer hegjeveer yeele ³eeo
ve DeeJes~ keÀnles nes vee, keÌ³ee keÀjW Dee ieF&~ ³en ieueleer mes Dee peeleer nw~ ve³ee pevce,
veF& yeeleW, ve³es mebmkeÀej, veF& ogefve³ee, ³en yeéïeCeeW keÀe mebmeej Yeer ve³ee mebmeej nw~
yeéïeCeeW keÀer Yee<ee Yeer veF& nw! Deelcee keÀer Yee<ee veF& nw vee! Jen keÌ³ee keÀnles Deewj
Deehe keÌ³ee keÀnles! hejceelcee kesÀ Òeefle Yeer veF& yeeleW nQ~ lees Yee<ee Yeer veF&, jerle jmece
Yeer veF&~ mecyevOe-mecheke&À Yeer ve³ee, meye ve³ee nes ie³ee~ hegjevee meceehle ngDee~ ve³ee
Megª ngDee, ve³es ieerle ieeles nes~ hegjeves veneR~ keÌ³ee, keÌ³eeW kesÀ nQ hegjeves ieerle~ Dene,
Jeen, Deesnes! ³en nQ ve³es ieerle~ lees keÀewve mes ieerle ieeles nes? ne³e-ne³e kesÀ ieerle lees
veneR ieeles nes vee! ne³e-ne³e keÀjves Jeeues ogefve³ee ceW yengle nQ, Deehe veneR nes~ lees
DeefJeveeMeer nesueer cevee ueer DeLee&led yeerleer mees yeerleer keÀj mechetCe& heefJe$e yeve ie³es~ yeehe
kesÀ mebie kesÀ jbie ceW jbie ie³es nes~ lees nesueer cevee ueer vee!
meoe yeehe Deewj ceQ, meeLe-meeLe nQ~ Deewj mebiece³egie meoe meeLe jnWies~ Deueie nes
ner veneR mekeÀles~ Ssmee Gcebie Glmeen efoue ceW nw vee efkeÀ ö ceQ Deewj cesje yeeyee! efkeÀ
heox kesÀ heerís leermeje Yeer keÀesF& nw? keÀYeer ®etne keÀYeer efyeuueer efvekeÀue Deeleer, Ssmes lees
veneR! meye meceehle nes ie³es vee! peye yeehe efceuee lees meye kegÀí efceuee~ Deewj kegÀí
jnlee veneR~ ve mecyevOeer jn peelee, ve Ke]peevee jn peelee, ve MeefkeÌle, ve iegCe jn

peelee, ve %eeve jn peelee, ve keÀesF& Òeeefhle jn peeleer~ lees yeekeÀer Deewj keÌ³ee ®eeefnS~
FmekeÀes keÀne peelee nw ö nesueer ceveevee~ mecePee!
Deehe ueesie efkeÀlevee ceewpe ceW jnles nes~ yesef]HeÀkeÀj yeeoMeen! efyeve keÀewæ[er yeeoMeen!
yesiecehegj kesÀ yeeoMeen! Ssmeer ceewpe ceW keÀesF& jn ve mekesÀ~ ogefve³ee kesÀ meentkeÀej mes
meentkeÀej nes Jee ogefve³ee ceW veeceerûeeceer keÀesF& J³eefkeÌle nes, yengle ner MeeðeJeeoer nes,
JesoeW kesÀ hee" heæ{ves Jeeues nes, veewOee YekeÌle nes, vecyejJeve meeFvmeoeve nes, keÀesF& Yeer
DeekeÌ³ethesMeve Jeeues nes uesefkeÀve Ssmeer ceewpe keÀer peerJeve veneR nes mekeÀleer~ efpemeceW cesnvele
veneR~ cegnyyele ner cegnyyele nw~ eE®elee veneR~ uesefkeÀve MegYeef®evlekeÀ nw, MegYeef®evleve nw~
Ssmeer ceewpe keÀer peerJeve meejs efJeée ceW ®ekeÌkeÀj ueieeDees, Deiej keÀesF& efceues lees ues
DeeDees~ FmeefueS ieerle ieeles nes vee~ ceOegyeve ceW, yeehe kesÀ mebmeej ceW ceewpeW ner ceewpeW nQ~
KeeDees lees Yeer ceewpe, meesDees lees Yeer ceewpe~ ieesueer ueskeÀj meesves keÀer ]peªjle veneR~ yeehe
kesÀ meeLe mees peeDees lees ieesueer veneR uesveer heæ[sieer~ DekesÀues meesles nes lees keÀnles ne³e
yue[ÒesMej nw, oo& nw~ leye ieesueer uesveer heæ[leer~ yeehe meeLe nes, yeme yeeyee DeehekesÀ
meeLe mees jns nQ, ³en nw ieesueer~ Ssmee Yeer ef]HeÀj mece³e Dee³esiee pewmes Deeefo ceW oJeeF&³eeB
veneR ®eueleer Leer~ ³eeo nw vee~ Megª ceW efkeÀleveer mece³e oJeeF&³eeB veneR Leer~ neB, Leesæ[e
ceueeF& cekeÌKeve Kee efue³ee~ oJeeF& veneR Keeles Les~ lees pewmes Deeefo ceW ÒewefkeÌìme keÀjeF&
nw vee~ Les lees hegjeves Mejerj~ Devle ceW ef]HeÀj Jen Deeefo Jeeues efove efjheerì neWies~
mee#eelkeÀej Yeer meye yengle efJeef®e$e keÀjles jnWies~ yengleeW keÀer F®íe nw vee ö SkeÀ yeej
mee#eelkeÀej nes peeS~ ueemì lekeÀ pees hekeÌkesÀ neWies GvneW keÀes mee#eelkeÀej neWies ef]HeÀj Jener
mebie"ve keÀer Yeùer nesieer~ mesJee hetjer nes pee³esieer~ DeYeer mesJee kesÀ keÀejCe peneB leneB
efyeKej ie³es nes! efHeÀj veefo³eeB meye meeiej ceW mecee pee³eWieer~ uesefkeÀve mece³e veepegkeÀ
nesiee~ meeOeve nesles ngS Yeer keÀece veneR keÀjWies~ FmeefueS yegef× keÀer ueeFve yengle
keÌueer³ej ®eeefnS~ pees ì®e nes peeS efkeÀ DeYeer keÌ³ee keÀjvee nw~ SkeÀ meskeÀC[ Yeer osjer
keÀer lees ie³es~ pewmes Jen Yeer Deiej yeìve oyeeves ceW SkeÀ meskeÀC[ Yeer osjer keÀer lees keÌ³ee
efjpeuì nesieer? ³en Yeer Deiej SkeÀ meskeÀC[ ìeE®eie nesves ceW osjer ngF& lees ef]HeÀj hengB®evee
cegefMkeÀue nesiee~ Jen ueesie Yeer efkeÀlevee DeìsvMeve mes yew"s jnles nQ~ lees ³en yegef× keÀer
ìeE®eie~ pewmes Megª ceW Iej yew"s DeeJee]pe Dee³ee, yegueeJee ngDee efkeÀ DeeDees, hengB®ees~
DeYeer efvekeÀuees~ Deewj HeÀewjve efvekeÀue heæ[s~ Ssmes ner Devle ceW Yeer yeehe keÀe DeeJee]pe
hengB®esiee~ pewmes meekeÀej ceW meYeer ye®®eeW keÀes yeguee³ee~ Ssmes DeekeÀej ªhe ceW meYeer ye®®eeW
keÀes ö `DeeDees-DeeDees' keÀe Dee»eve keÀjWies~ meye Deevee Deewj meeLe peevee~ Ssmes meoe
Deheveer yegef× keÌueer³ej nes Deewj keÀneB DeìsvMeve ie³ee lees yeehe keÀe DeeJee]pe, yeehe keÀe
Dee»eve efceme nes pee³esiee~ ³en meye nesvee ner nw~
ìer®eme& mees®e jneR nQ ö nce lees hengB®e pee³eWies~ ³en Yeer nes mekeÀlee nw efkeÀ
DeehekeÀes JeneB ner yeehe [e³ejskeÌMeve oW~ JeneB keÀesF& efJeMes<e keÀe³e& nes~ JeneB keÀesF& DeewjeW
keÀes MeefkeÌle osveer nes~ meeLe ues peevee nes~ ³en Yeer nesiee uesefkeÀve yeehe kesÀ [e³ejskeÌMeve
ÒeceeCe jnW~ cevecele mes veneR~ ueieeJe mes veneR~ ne³e cesje mesvìj; ³en ³eeo ve Dee³es~
HeÀueevee efpe%eemeg Yeer meeLe ues peeGBÀ, ³en Devev³e nw, ceooieej nw~ Ssmee Yeer veneR~
efkeÀmeer kesÀ efueS Yeer Deiej ©kesÀ lees jn pee³eWies~ Ssmes lew³eej nes vee! FmekeÀes keÀnles nQ
SJejjs[er~ meoe ner meye kegÀí mecesìe ngDee nes~ Gme mece³e mecesìves keÀe mebkeÀuhe veneR
DeeJes~ ³en keÀj uetB, ³en keÀj uetB~ meekeÀej ceW ³eeo nw vee ö pees mee|JemeSyegue ye®®es
Les GvneW keÀer mLetue yewie yewiespe meoe lew³eej nesleer Leer~ ì^sve hengB®eves ceW 5 efceveì nQ
Deewj [e³ejskeÌMeve efceuelee Lee efkeÀ peeDees~ lees yewie yewiespe lew³eej jnles Les~ SkeÀ mìsMeve
henues ì^sve hengB®e ieF& nw ö Deewj Jen pee jns nQ~ Ssmes Yeer DevegYeJe efkeÀ³ee vee~ ³en
Yeer ceve keÀer efmLeefle ceW yewie yewiespe lew³eej nes~ yeehe ves yeguee³ee Deewj ye®®es peer neef]pej
nes peeSB~ FmekeÀes keÀnles nQ SJejjs[er~ De®íe ö
Ssmes meoe mebie kesÀ jbie ceW jbies ngS, meoe yeerleer mees yeerleer keÀj Jele&ceeve Deewj
YeefJe<³e Þesÿ yeveeves Jeeues, meoe hejceelce-efceueve ceveeves Jeeues, meoe nj keÀce& ³eeo
ceW jn keÀjves Jeeues DeLee&led nj keÀce& keÀe ³eeoieej yeveeves Jeeues, meoe KegMeer ceW vee®eles
ö ieeles mebiece³egie keÀer ceewpe ceveeves Jeeues, Ssmes yeehe meceeve yeehe kesÀ nj mebkeÀuhe keÀes
kewÀ®e keÀjves Jeeues, meoe yegef× Þesÿ Deewj mheä jKeves Jeeues, Ssmes nesueer nwheer nbmeeW keÀes
yeeheoeoe keÀe ³eeoh³eej Deewj vecemles!''
yeeheoeoe ves meYeer ye®®eeW kesÀ he$eeW keÀe GÊej osles ngS
nesueer keÀer cegyeejkeÀ oer
®eejeW Deesj kesÀ osMe efJeosMe kesÀ meYeer ye®®eeW kesÀ mvesn Yejs, Gcebie-Glmeen Yejs Deewj
keÀneB-keÀneB Deheves heg©<eeLe& kesÀ Òeefle%ee Yejs meYeer kesÀ he$e Deewj mevosMe yeeheoeoe keÀes
Òeehle ngS~ yeeheoeoe meYeer nesueer nbmeeW keÀes meoe ``pewmee yeehe Jewmes ceQ'' ³en mce=efle
keÀe efJeMes<e mueesieve Jejoeve kesÀ ªhe ceW ³eeo efouee jns nQ~ keÀesF& Yeer keÀce& keÀjles
mebkeÀuhe keÀjles henues ®eskeÀ keÀjes pees yeehe keÀe mebkeÀuhe Jen ³en mebkeÀuhe nw~ pees yeehe
keÀe keÀce& Jener cesje keÀce& nw? meskeÀC[ ceW ®eskeÀ keÀjes Deewj ef]HeÀj meekeÀej ceW ueeDees~ lees
meoe ner yeehe meceeve MeefkeÌleMeeueer Deelcee yeve me]HeÀuelee keÀe DevegYeJe keÀjWies~
me]HeÀuelee pevce-efme× DeefOekeÀej nw, Ssmee menpe Òeeefhle keÀe DevegYeJe keÀjWies~ me]HeÀuelee
keÀe efmeleeje ceQ mJe³eb ntB lees me]HeÀuelee cesjs mes Deueie nes veneR mekeÀleer~ me]HeÀuelee keÀer
ceeuee meoe ieues ceW efhejesF& ngF& nw DeLee&led nj keÀce& ceW DevegYeJe keÀjles jnWies~ yeeheoeoe
Deepe kesÀ Fme nesueer kesÀ mebie"ve ceW Deehe meYeer nesueer nbmeeW keÀes meccegKe osKe jns nQ,
cevee jns nQ~ mvesn mes meYeer keÀes osKe jns nQ ö meYeer kesÀ efJeMes<elee keÀer JewjeFìer KegMeyet
ues jns nQ~ efkeÀleveer ceer"er KegMeyet nw njskeÀ kesÀ efJeMes<elee keÀer! yeehe nj efJeMes<e Deelcee
keÀes efJeMes<eleeDeeW mes osKeles ngS ³ener ieerle ieeles ö `Jeen cesje menpe ³eesieer ye®®ee,
Jeen cesje heodceeheodce Yeei³eMeeueer ye®®ee'~ lees meYeer Deheveer-Deheveer efJeMes<elee Deewj
veece meefnle meccegKe Deheves keÀes DevegYeJe keÀjles ngS ³eeoh³eej mJeerkeÀej keÀjvee Deewj
meoe yeehe keÀer í$eíe³ee ceW jn cee³ee mes Ieyejevee veneR~ íesìer yeele nw, yeæ[er yeele
veneR nw~ íesìer keÀes yeæ[e veneR keÀjvee~ yeæ[er keÀes íesìe keÀjvee~ TB®es jnWies lees yeæ[e
íesìe nes pee³esiee~ veer®es jnWies lees íesìe Yeer yeæ[e nes pee³esiee~ FmeefueS yeeheoeoe keÀe
meeLe nw, neLe nw lees IeyejeDees veneR, Ketye Gæ[es, Gæ[leer keÀuee mes meskeÀC[ ceW meyekeÀes
heej keÀjes~ yeehe keÀe meeLe meoe ner mes]HeÀ jKelee nw~ Deewj jKesiee~ De®íe ö meYeer keÀes
efmekeÀerueOee, ueeæ[uee keÀn yeeheoeoe nesueer keÀer cegyeejkeÀ os jns nQ~ De®íe ö (efHeÀj
lees yeeheoeoe mes meYeer ye®®eeW ves nesueer ceveeF& leLee efhekeÀefvekeÀ keÀer)
yeebOesefue³eeW keÀes ³eeoh³eej osles ngS ö yeebOesefue³eeW keÀer ³eeo lees meoe yeehe kesÀ heeme
hengB®eleer nw Deewj yeeheoeoe meYeer yeebOesefue³eeW keÀes ³ener keÀnles efkeÀ ³eesie DeLee&led ³eeo keÀer
ueieve keÀes Deefive ªhe yeveeDees~ peye ueieve Deefive ªhe yeve peeleer lees Deefive ceW meye
Yemce nes peelee~ pees ³en yevOeve Yeer ueieve keÀer Deefive ceW meceehle nes pee³eWies Deewj
mJelev$e Deelcee yeve pees mebkeÀuhe keÀjles GmekeÀer efmeef× keÀes Òeehle keÀjWieer~ mvesner nes,
mvesn keÀer ³eeo hengB®eleer nw~ mvesn kesÀ jsmeheeC[ ceW mvesn efceuelee nw uesefkeÀve DeYeer ³eeo
keÀes MeefkeÌleMeeueer Deefive ªhe yeveeDees~ ef]HeÀj Jen efove Dee pee³esiee pees meccegKe hengB®e
pee³eWieer~
heee|ì³eeW mes ö meYeer kesÀ cemlekeÀ hej meoe Yeei³e keÀe efmeleeje ®ecekeÀ jne nw vee!
meoe ®ecekeÀlee nw? keÀYeer efìceefìceelee lees veneR nw? DeKeC[ p³eesefle yeehe kesÀ meeLe
Deehe Yeer DeKeC[ p³eesefle DeLee&led meoe peieves Jeeues efmeleejs yeve ie³es~ Ssmes DevegYeJe
keÀjles nes~ keÀYeer Jee³eg efnueeleer lees veneR nw oerhekeÀ Jee efmeleejs keÀes? peneB yeehe keÀer ³eeo
nw Jen DeefJeveeMeer peieceieelee ngDee efmeleeje nw~ efìceefìceelee ngDee veneR~ ueeFì Yeer
peye efìceefìce keÀjleer nw lees yevo keÀj osles nQ, efkeÀmeer keÀes De®íer veneR ueieleer~ lees ³en
Yeer meoe peieceieelee ngDee efmeleeje~ meoe %eeve met³e& yeehe mes jesMeveer ues DeewjeW keÀes Yeer
jesMeveer osves Jeeues~ mesJee keÀe Gcebie Glmeen meoe keÀe³ece jnlee nw~ meYeer Þesÿ
Deelcee³eW nes, Þesÿ yeehe keÀer Þesÿ Deelcee³eW nes~
³eeo keÀer MeefkeÌle mes me]HeÀuelee menpe Òeehle nesleer nw~ efpelevee ³eeo Deewj mesJee
meeLe-meeLe jnleer nw lees ³eeo Deewj mesJee keÀe yewuesvme meoe keÀer me]HeÀuelee keÀer
DeeMeerJee&o mJele: Òeehle keÀjelee nw~ FmeefueS meoe MeefkeÌleMeeueer ³eeo mJeªhe keÀe
JeeleeJejCe yeveves mes MeefkeÌleMeeueer DeelceeDeeW keÀe Dee»eve neslee nw Deewj me]HeÀuelee
efceueleer nw~ efveefceÊe ueewefkeÀkeÀ keÀe³e& nw uesefkeÀve ueieve yeehe Deewj mesJee ceW nw~ ueewefkeÀkeÀ
Yeer mesJee Òeefle nw, Deheves ueieeJe mes veneR keÀjles, [e³ejskeÌMeve ÒeceeCe keÀjles nQ,
FmeefueS yeehe kesÀ mvesn keÀe neLe Ssmes ye®®eeW kesÀ meeLe nw~ meoe KegMeer ceW ieeDees, vee®ees
³ener mesJee keÀe meeOeve nw~ DeehekeÀer KegMeer keÀes osKe otmejs KegMe nes pee³eWies lees ³ener
mesJee nes pee³esieer~ yeeheoeoe ye®®eeW keÀes meoe keÀnles nQ ö efpelevee ceneoeveer yeveWies
Glevee Ke]peevee yeæ{lee pee³esiee~ ceneoeveer yevees Deewj Ke]peeveeW keÀes yeæ{eDees~ ceneoeveer
yeve Ketye oeve keÀjes~ ³en osvee ner uesvee nw~ pees De®íer ®eer]pe efceueleer nw Jen osves kesÀ
efyevee jn veneR mekeÀles~
meoe Deheves Yeei³e keÀes osKe ne|<ele jnes~ efkeÀlevee yeæ[e Yeei³e efceuee nw, Iej yew"s
YeieJeeve efceue peeS Fmemes yeæ[e Yeei³e Deewj keÌ³ee nesiee! Fmeer Yeei³e keÀes mce=efle ceW
jKe ne|<ele jnes~ lees ogëKe Deewj DeMeeefvle meoe kesÀ efueS meceehle nes pee³eWies~ megKe
mJeªhe, Meevle mJeªhe yeve pee³eWies~ efpemekeÀe Yeei³e mJe³eb YeieJeeve yevee³es Jen efkeÀleves
Þesÿ ngS~ lees meoe Deheves ceW ve³ee Gcebie, ve³ee Glmeen DevegYeJe keÀjles Deeies yeæ{les
®euees~ keÌ³eeWefkeÀ mebiece³egie hej nj efove keÀe ve³ee Gcebie, ve³ee Glmeen nw~
pewmes ®eue jns nQ, veneR~ meoe ve³ee Gcebie, ve³ee Glmeen meoe Deeies yeæ{elee nw~
nj efove ner ve³ee nw~ meoe mJe³eb ceW Jee mesJee ceW keÀesF& ve keÀesF& veJeervelee ]peªj ®eeefnS~
efpelevee Deheves keÀes Gcebie Glmeen ceW jKeWies Glevee veF&-veF& ìeE®eie nesleer jnsieer~ mJe³eb
efkeÀmeer otmejer yeeleeW ceW efye]peer jnles lees veF& ìeE®eie Yeer veneR nesleer~ ceveve keÀjes lees ve³ee
Gcebie jnsiee~ De®íe ö DeesceMeeefvle~
1985
ieesu[ve pegyeueer Üeje

ieesu[ve Spe kesÀ
Deeieceve keÀer met®evee
ieesu[ve ogefve³ee kesÀ mLeehekeÀ efMeJe yeeyee Deheves efJepe³eer jlveeW Òeefle yeesues õ
``Deepe yeeheoeoe meYeer ye®®eeW kesÀ heg©<eeLe& keÀer ueieve keÀes osKe jns Les~ nj SkeÀ
ye®®ee Deheves-Deheves efnccele-Guueeme mes Deeies yeæ{les pee jns nQ~ efnccele Yeer meyeceW nQ,
Gcebie-Guueeme Yeer meyeceW nQ~ nj SkeÀ kesÀ Devoj SkeÀ ner Þesÿ mebkeÀuhe Yeer nw efkeÀ nceW
yeeheoeoe kesÀ meceerhe jlve, vetjs jleve, efoue leKleveMeerve efoueejece kesÀ h³eejs yevevee ner
nw~ ue#³e Yeer meYeer keÀe mechevve yeveves keÀe nw~ meYeer ye®®eeW kesÀ efoue keÀe DeeJee]pe SkeÀ
ner nw efkeÀ mvesn keÀer efjìve& ceW nceW `meceeve Deewj mechevve' yevevee nw~ Deewj Fmeer ue#³e
ÒeceeCe Deeies yeæ{ves ceW me]HeÀue Yeer nes jns nQ~ efkeÀmeer mes Yeer hetíes ö keÌ³ee ®eenles nes?
lees meYeer keÀe SkeÀ ner Gcebie keÀe DeeJee]pe nw efkeÀ mechetCe& Deewj mechevve yevevee ner nw~
yeeheoeoe meYeer keÀe ³en Gcebie-Glmeen osKe, Þesÿ ue#³e osKe ne|<ele nesles nQ~ Deewj
meYeer ye®®eeW keÀes Ssmes SkeÀ Gcebie-Glmeen keÀer, SkeÀ cele keÀer Dee]HeÀjerve osles nQ efkeÀ kewÀmes
SkeÀ yeehe, SkeÀ cele, SkeÀ ner ue#³e Deewj SkeÀ ner Iej ceW, SkeÀ ner jep³e ceW ®eue
jns nQ Jee Gæ[ jns nQ~ SkeÀ yeehe Deewj Fleves ³eesi³e Jee ³eesieer ye®®es, nj SkeÀ, SkeÀ
oes mes efJeMes<elee ceW efJeMes<e Deeies yeæ{ jns nQ~ meejs keÀuhe ceW Ssmee ve yeehe nesiee, ve
ye®®es neWies pees keÀesF& Yeer ye®®ee Gcebie-Glmeen ceW keÀce ve nes~ efJeMes<elee mechevve nes~
SkeÀ ner ueieve ceW ceieve nes~ Ssmee keÀYeer nes veneR mekeÀlee~ FmeefueS yeeheoeoe keÀes Yeer
Ssmes ye®®eeW hej vee]pe nw~ Deewj ye®®eeW keÀes yeehe keÀe vee]pe nw~ peneB Yeer osKees SkeÀ ner
efJeMes<e DeeJee]pe meYeer keÀer efoue Devoj nw~ `yeeyee Deewj mesJee'! efpelevee yeehe mes mvesn
nw Glevee mesJee mes Yeer mvesn nw~ oesveeW mvesn njskeÀ kesÀ yeéïeCe peerJeve keÀe peer³eoeve nQ~
Fmeer ceW ner meoe efye]peer jnves keÀe DeeOeej cee³eepeerle yevee jne nw~
yeeheoeoe kesÀ heeme meYeer ye®®eeW kesÀ mesJee kesÀ Gcebie-Glmeen kesÀ huewvme hengB®eles
jnles nQ~ huewve meYeer De®ís les De®ís nQ~ [êcee Devegmeej efpeme efJeefOe mes Je=ef× keÀes
Òeehle keÀjles Dee³es nes Jen Deeefo mes Deye lekeÀ De®ís les De®íe ner keÀnWies~ DeYeer mesJee
keÀer Jee yeéïeCeeW kesÀ efJepe³eer jlve yeveves keÀer Jee meHeÀuelee kesÀ yengle Je<e& yeerle ®egkesÀ nQ~
DeYeer ieesu[ve pegyeueer lekeÀ hengB®e ie³es nes~ ieesu[ve pegyeueer keÌ³eeW cevee jns nes? keÌ³ee
ogefve³ee kesÀ efnmeeye mes cevee jns nes~ Jee mece³e kesÀ ÒeceeCe efJeée keÀes leerJeíeefle mes
mevosMe osves kesÀ Gcebie mes cevee jns nes! ®eejeW Deesj yeguevo DeeJeepe Üeje meesF& ngF&
DeelceeDeeW keÀes peieeves keÀe meeOeve yevee jns nes! peneB Yeer megveW, peneB Yeer osKeW JeneB
®eejeW Deesj ³ener DeeJee]pe ietBpelee ngDee megveeF& os efkeÀ mece³e ÒeceeCe Deye ieesu[ve Spe
megvenjer mece³e, megvenjer ³egie Deeves keÀe megvenjer mevosMe Üeje KegMeKeyejer efceue jner
nw~ Fme ieesu[ve pegyeueer Üeje ieesu[ve Spe kesÀ Deeves keÀer efJeMes<e met®evee Jee mevosMe
osves kesÀ efueS lew³eejer keÀj jns nes~ ®eejeW Deesj Ssmeer uenj HewÀue peeS efkeÀ Deye megvenjer
³egie Dee³ee efkeÀ Dee³ee! ®eejeW Deesj Ssmee ¢M³e efoKeeF& os pewmes meJesjs kesÀ mece³e
DebOekeÀej kesÀ yeeo met³e& Go³e neslee nw lees met³e& keÀe Go³e nesvee Deewj jesMeveer keÀer
KegMeKeyejer ®eejeW Deesj HewÀuevee~ DebOekeÀej Yetue Deewj jesMeveer ceW Dee peeles~ Ssmeer efJeée
keÀer Deelcee³eW pees ogKe DeMeeefvle kesÀ mecee®eej megve megve, efJeveeMe kesÀ Ye³e ceW Ye³eYeerle
nes, efoueefMekeÀmle nes ieF& nQ, veeGcceeRo nes ieF& nQ Ssmes efJeée keÀer DeelceeDeeW keÀes Fme
ieesu[ve pegyeueer Üeje MegYe GcceeroeW keÀe met³e& Go³e nesves keÀe DevegYeJe keÀjeDees~ pewmes
efJeveeMe keÀer uenj nw Jewmes mele³egieer me=efä kesÀ mLeehevee keÀer KegMeKeyejer keÀer uenj ®eejeW
Deesj HewÀueeDees~ meYeer kesÀ efoue ceW ³en Gcceero keÀe efmeleeje ®ecekeÀeDees~ keÌ³ee nesiee,
keÌ³ee nesiee kesÀ yepeeS mecePeW efkeÀ `Deye ³en nesiee'~ Ssmeer uenj HewÀueeDees~ ieesu[ve
pegyeueer ieesu[ve Spe kesÀ Deeves keÀer KegMeKeyejer keÀe meeOeve nw~ pewmes Deehe ye®®eeW keÀes
ogKeOeece osKeles ngS Yeer megKeOeece meoe mJele: ner mce=efle ceW jnlee nw Deewj megKeOeece
keÀer mce=efle ogKeOeece Yeguee osleer nw~ Deewj megKeOeece Jee MeefvleOeece peeves keÀer lew³eeefj³eeW
ceW Kees³es ngS jnles nes~ peevee nw Deewj megKeOeece ceW Deevee nw~ peevee nw Deewj Deevee
nw ö ³en mce=efle meceLe& Yeer yevee jner nw Deewj KegMeer-KegMeer mes mesJee kesÀ efveefceÊe Yeer
yevee jner nw~ DeYeer ueesie Ssmes ogëKe keÀer KeyejW yengle megve ®egkesÀ nQ~ Deye Fme
KegMeKeyejer Üeje ogëKeOeece mes megKeOeece peeves kesÀ efueS KegMeer-KegMeer mes lew³eej keÀjes
GvneW ceW Yeer ³en uenj HewÀue peeS efkeÀ nceW Yeer peevee nw~ veeGcceero JeeueeW keÀes Gcceero
efoueeDees~ efoueefMekeÀmle DeelceeDeeW keÀes KegMeKeyejer megveeDees~ Ssmes huewve yeveeDees pees
efJeMes<e mecee®eej he$eeW ceW Jee pees Yeer DeeJee]pe HewÀueeves kesÀ meeOeve nQ ö SkeÀ ner mece³e
SkeÀ ner KegMeKeyejer Jee mevosMe ®eejeW Deesj meYeer keÀes hengB®es~ peneB mes Yeer keÀesF& DeeJes
lees ³en SkeÀ ner yeele meYeer keÀes ceeuetce heæ[s~ Ssmes lejerkesÀ mes ®eejeW Deesj SkeÀ ner
DeeJee]pe nes~ veJeervelee Yeer keÀjveer nw~ Deheves veeuespeHegÀue mJeªhe keÀes Òel³e#e keÀjvee nw~
DeYeer mecePeles nQ efkeÀ Meevle mJeªhe Deelcee³eW nQ~ Meeefvle keÀe menpe jemlee yeleeves
Jeeues nQ~ ³en mJeªhe Òel³e#e ngDee Yeer nw Deewj nes jne nw~ uesefkeÀve veeuespeHegÀue yeehe
keÀer veeuespe nw lees `³ener' nw~ Deye ³en DeeJeepe nes~ pewmes Deye keÀnles nQ Meeefvle keÀe
mLeeve nw lees ³ener nw~ Ssmes meyekesÀ cegKe mes ³en DeeJeepe efvekeÀues efkeÀ mel³e %eeve nw lees
³ener nw~ pewmes Meeefvle Deewj mvesn keÀer MeefkeÌle DevegYeJe keÀjles nQ Jewmes mel³elee efme× nes,
lees Deewj meye keÌ³ee nQ, Jen efme× nes ner pee³esiee~ keÀnves keÀer DeeJeM³ekeÀlee veneR
heæ[sieer~ Deye Jen mel³elee keÀer MeefkeÌle kewÀmes Òel³e#e keÀjes, Jen efJeefOe keÌ³ee DeheveeDees
pees DeehekeÀes keÀnvee ve heæ[s~ uesefkeÀve Jen mJe³eb ner keÀnW efkeÀ Fmemes ³en efme× neslee
nw efkeÀ mel³e %eeve hejceelce %eeve MeefkeÌleMeeueer %eeve nw lees ³ener nw~ FmekesÀ efueS efJeefOe
ef]HeÀj megvee³eWies~ Deehe ueesie Yeer Fme hej mees®evee~ ef]HeÀj otmejs yeejer megvee³eWies~ mvesn Deewj
Meeefvle keÀer Oejveer lees yeve ieF& nw vee~ DeYeer %eeve keÀe yeerpe Heæ[vee nw leye lees %eeve
kesÀ yeerpe keÀe HeÀue `mJeie&' kesÀ Jemex kesÀ DeefOekeÀejer yeveWies~
yeeheoeoe meYeer osKeles-megveles jnles nQ~ keÌ³ee-keÌ³ee ªn-ªneve keÀjles nQ~ De®íe
h³eej mes yew"les nQ, mees®eles nQ~ ceLeveer De®íer ®euee jns nQ~ ceeKeve Keeves efueS cebLeve
lees keÀj jns nQ~ DeYeer ieesu[ve pegyeueer keÀe cebLeve keÀj jns nQ~ MeefkeÌleMeeueer ceeKeve ner
efvekeÀuesiee~ meyekesÀ efoue ceW uenj De®íer nw~ Deewj ³ener efoue kesÀ GcebieeW keÀer uenj
Jee³egceC[ue yeveeleer nQ~ Jee³egceC[ue yeveles-yeveles DeelceeDeeW ceW meceerhe Deeves keÀer
DeekeÀ<e&Ce yeæ{leer peeleer nw~ DeYeer peevee ®eeefnS, osKevee ®eeefnS ³en uenj HewÀueleer
pee jner nw~ henues Lee efkeÀ helee veneR keÌ³ee nw? DeYeer nw efkeÀ De®íe nw, peevee ®eeefnS~
osKevee ®eeefnS~ ef]HeÀj DeeKejerve keÀnWies efkeÀ ö ³ener nQ~ DeYeer DeehekesÀ efoue keÀe Gcebie-
Glmeen GvneW ceW Yeer Gcebie hewoe keÀj jne nw~ DeYeer DeehekeÀer efoue vee®eleer nw~ GvneW
kesÀ heebJe ®eueves Megª nesles nQ~ pewmes ³eneB keÀesF& yengle De®íe [ebme keÀjlee nw lees otj
yew"ves JeeueeW keÀe Yeer heebJe ®euevee Megª nes peelee nw~ Ssmee Gcebie-Glmeen keÀe
JeeleeJejCe DeveskeÀeW kesÀ heebJe keÀes ®eueeves Megª keÀj jne nw~ De®íe ö
meoe Deheves keÀes ieesu[ve ogefve³ee kesÀ DeefOekeÀejer DevegYeJe keÀjves Jeeues, meoe Deheveer
ieesu[ve Spe[ efmLeefle yeveeves kesÀ Gcebie-Glmeen ceW jnves Jeeues, meoe jnceefoue yeve
meJe& DeelceeDeeW keÀes ieesu[ve Spe keÀe jemlee yeleeves keÀer ueieve ceW jnves Jeeues, meoe
yeehe kesÀ nj SkeÀ ieesu[ve JejMeve keÀes peerJeve ceW OeejCe keÀjves Jeeues, Ssmes meoe
yeeheoeoe kesÀ efoue leKleveMeerve, meoe mvesn ceW mecee³es ngS efJepe³eer jlveeW keÀes yeeheoeoe
Deemì^sefue³ee kesÀ YeeF&-yeefnveeW mes
meeje ûeghe meceerhe DeelceeDeeW keÀe nw vee? yeeheoeoe meoe ye®®eeW keÀes meceerhe jlve
kesÀ ªhe ceW osKeles nQ~ meceerhe jnvee DeLee&led pewmee yeehe Jewmes ye®®es~ Ssmes DevegYeJe keÀjles
nes? nj keÀoce ceW HeÀeuees HeÀeoj keÀjves Jeeues nes! yeeheoeoe Deemì^sefue³ee efveJeeefme³eeW
keÀes meoe Deeies jKeles nQ keÌ³eeWefkeÀ efpelevee mJe³eb Òeehle keÀjles nQ Glevee DeewjeW keÀes osves
keÀe Gcebie-Glmeen De®íe jne nw~ mesJee keÀe Gcebie De®íe nw~ efpemekeÀe mesJee mes h³eej
nw ö ³en efme× keÀjlee nw efkeÀ yeehe mes Yeer h³eej nw~ MeefkeÌle³eeB Yeer mesJee kesÀ Gcebie
ceW nQ lees heeC[Je Yeer~ heeC[Je Yeer Dee%eekeÀejer nQ lees MeefkeÌle³eeB Yeer keÀceeue keÀjves
Jeeueer nQ~ MeefkeÌle³eeW keÀes Deeies yeæ{ves keÀe mece³e nw~ keÌ³eeWefkeÀ DeeOeekeÀuhe ogefve³ee JeeueeW
ves MeefkeÌle³eeW keÀes veer®es efkeÀ³ee FmeefueS yeehe mebiece³egie hej ®eebme os jne nw~ lees DeYeer
MeefkeÌle³eeB keÌ³ee keÀjWieer? yeeheoeoe keÀes mesJee kesÀ Deeefo keÀe mece³e ³eeo Dee jne nw,
MeefkeÌle³eeW keÀe PegC[ yengle De®íe ueJeueer ªhe jne nw~ DeYeer Yeer meoe ner Deeies ®eebme
uesves Jeeueer yevees~ heeC[Je lees mJele: GvekesÀ meeLe nQ~ keÌ³eeWefkeÀ oesveeW kesÀ efyevee keÀesF&
keÀe³e& ®euelee veneR~ De®íe ö DeesceMeeefvle~
1985
mel³elee keÀer MeefkeÌle

mele yeehe, mele efMe#ekeÀ, meleieg© efMeJeyeeyee Deheves mel³elee kesÀ
MeefkeÌlemJeªhe ye®®eeW Òeefle yeesues õ
``Deepe mele yeehe, mele efMe#ekeÀ, meleieg© Deheves mel³elee kesÀ MeefkeÌle mJeªhe
ye®®eeW keÀes osKe jns nQ~ mel³e %eeve Jee mel³elee keÀer MeefkeÌle efkeÀleveer ceneve nw GmekesÀ
DevegYeJeer Deelcee³eW nes~ meye otjosMe Jeemeer ye®®es efYevve Oece&, efYevve ceev³elee³eW, efYevve
jerefle jmece ceW jnles ngS Yeer Fme F&éejer³e efJeée efJeÐeeue³e keÀer lejHeÀ Jee jepe³eesie keÀer
lejHeÀ keÌ³eeW DeekeÀe|<ele ngS? mel³e yeehe keÀe mel³e heefj®e³e efceuee DeLee&led mel³e %eeve
efceuee~ me®®ee heefjJeej efceuee~ me®®ee mvesn efceuee~ me®®eer Òeeefhle keÀe DevegYeJe ngDee~
leye mel³elee keÀer MeefkeÌle kesÀ heerís DeekeÀe|<ele ngS~ peerJeve Leer, Òeeefhle Yeer Leer ³eLee
MeefkeÌle %eeve Yeer Lee uesefkeÀve mel³e %eeve veneR Lee~ FmeefueS mel³elee keÀer MeefkeÌle ves mel³e
yeehe keÀe yevee efue³ee~
mele Meyo kesÀ oes DeLe& nQ ö mele mel³elee Yeer nw Deewj mele DeefJeveeMeer Yeer nw~
lees mel³elee keÀer MeefkeÌle DeefJeveeMeer Yeer nw~ FmeefueS DeefJeveeMeer Òeeefhle, DeefJeveeMeer
mecyevOe, DeefJeveeMeer mvesn, DeefJeveeMeer heefjJeej nw~ ³ener heefjJeej 21 pevce efYevve-
efYevve veece ªhe mes efceueles jnWies~ peeveWies veneR~ DeYeer peeveles nes efkeÀ nce ner efYevve
mecyevOe mes heefjJeej ceW Deeles jnWies~ Fme DeefJeveeMeer Òeeefhle ves, hen®eeve ves otj osMe
ceW nesles ngS Yeer Deheves mel³e heefjJeej, mel³e yeehe, mel³e %eeve keÀer lejHeÀ KeeR®e efue³ee~
peneB mel³elee Yeer nes Deewj DeefJeveeMeer Yeer nes, ³ener hejceelce hen®eeve nw~ lees pewmes
Deehe meYeer Fmeer efJeMes<elee kesÀ DeeOeej hej DeekeÀe|<ele ngS, Ssmes ner mel³elee keÀer MeefkeÌle
keÀes, mel³e %eeve keÀes efJeée ceW Òel³e#e keÀjvee nw~ 50 Je<e& Oejveer yeveeF&, mvesn ceW uee³ee,
mecheke&À ceW uee³ee~ jepe³eesie keÀer DeekeÀ<e&Ce ceW uee³ee, Meeefvle kesÀ DevegYeJe mes DeekeÀ<e&Ce
ceW uee³ee~ Deye yeekeÀer keÌ³ee jne? pewmes hejceelcee SkeÀ nw ³en meYeer efYevve-efYevve Oece&
JeeueeW keÀer ceev³elee nw~ Ssmes ³eLeeLe& mel³e %eeve SkeÀ ner yeehe keÀe nw DeLeJee SkeÀ ner
jemlee nw, ³en DeeJee]pe peye lekeÀ yeguevo veneR nesiee leye lekeÀ DeelceeDeeW keÀe DeveskeÀ
eflevekeÀeW kesÀ menejs lej]HeÀ YeìkeÀvee yevo veneR nesiee~ DeYeer ³ener mecePeles nQ efkeÀ ³en Yeer
SkeÀ jemlee nw~ De®íe jemlee nw~ uesefkeÀve DeeefKej Yeer SkeÀ yeehe keÀe SkeÀ ner heefj®e³e,
SkeÀ ner jemlee nw~ DeveskeÀlee keÀer ³en YeÏeefvle meceehle nesvee ner efJeée-Meeefvle keÀe DeeOeej
nw~ ³en mel³elee kesÀ heefj®e³e keÀer Jee mel³e %eeve kesÀ MeefkeÌle keÀer uenj peye lekeÀ ®eejeW
Deesj veneR ]HewÀuesieer leye lekeÀ Òel³e#elee kesÀ PeC[s kesÀ veer®es meJe& Deelcee³eW meneje veneR
ues mekeÀleeR~ lees ieesu[ve pegyeueer ceW peyeefkeÀ yeehe kesÀ Iej ceW efJeMes<e efvecev$eCe oskeÀj
yegueeles nes, Deheveer mìspe nw~ Þesÿ JeeleeJejCe nw, mJe®í yegef× keÀe ÒeYeeJe nw~ mvesn
keÀer Oejveer nw, heefJe$e heeuevee nw~ Ssmes Jee³egceC[ue kesÀ yeer®e Deheves mel³e %eeve keÀes
Òeefme× keÀjvee ner Òel³e#elee keÀe DeejcYe nesiee~ ³eeo nw, peye ÒeoMe&efve³eeW Üeje mesJee
keÀe efJenbie ceeie& keÀe DeejcYe ngDee lees keÌ³ee keÀjles Les? cegK³e %eeve kesÀ ÒeÍe>>eW keÀe HeÀece&
Yejeles Les vee~ hejceelcee meJe&J³eeheer nw Jee veneR nw? ieerlee keÀe YeieJeeve keÀewve nw? ³en
HeÀece& Yejeles Les vee~ Deesheerefve³eve efueKeeles Les~ hensueer hetíles Les~ lees henues ³en DeejcYe
efkeÀ³ee uesefkeÀve ®eueles-®eueles Fve yeeleeW keÀes ieghle ªhe ceW osles ngS mecheke&À mvesn keÀes
Deeies jKeles ngS meceerhe uee³ee~ Fme yeejer peyeefkeÀ Fme Oejveer hej Deeles nQ lees mel³e
heefj®e³e, mheä heefj®e³e oes~ ³en Yeer De®íe nw, ³en lees je]peer keÀjves keÀer yeele nw~
uesefkeÀve SkeÀ ner yeehe keÀe SkeÀ ³eLeeLe& heefj®e³e mheä yegef× ceW Dee peeS, ³en Yeer
mece³e Deye ueevee nw~ efme]He&À meerOee keÀnles jnles nes efkeÀ yeehe ³en %eeve os jne nw, yeehe
Dee³ee nw uesefkeÀve Jen ceevekeÀj peeles nQ efkeÀ ³ener hejceelce-%eeve nw? hejceelcee keÀe
keÀÊe&J³e ®eue jne nw? %eeve keÀer veJeervelee nw ³en DevegYeJe keÀjles nQ? Ssmeer Jeke&ÀMeehe
keÀYeer jKeer nw? efpemeceW hejceelcee meJe&J³eeheer nw ³ee veneR nw, SkeÀ ner mece³e Deelee nw
³ee yeej-yeej Deelee nw~ Ssmes mheä heefj®e³e GvnW efceue peeSB pees mecePeW efkeÀ ogefve³ee ceW
pees veneR megvee Jen ³eneB megvee~ Ssmes pees efJeMes<e mheerkeÀj yeve keÀjkesÀ Deeles ö GvneW
mes ³en %eeve kesÀ jepeeW keÀer ªn-ªneve keÀjves mes GvneW keÀer yegef× ceW Dee³esiee~ meeLe-
meeLe pees Yee<eCe Yeer keÀjles nes GmeceW Yeer Deheves heefjJele&ve kesÀ DevegYeJe megveeles ngS
SkeÀ-SkeÀ mheerkeÀj, SkeÀ-SkeÀ ve³es %eeve keÀer yeele keÀes mheä keÀj mekeÀles nes~ Ssmes meerOee
ìeefhekeÀ veneR jKeW efkeÀ hejceelcee meJe&J³eeheer veneR nw, uesefkeÀve SkeÀ yeehe keÀes SkeÀ ªhe
mes peeveves mes keÌ³ee-keÌ³ee efJeMes<e Òeeefhle³eeB ngF&, Gve Òeeefhle³eeW keÀes megveeles ngS
meJe&J³eeheer keÀer yeeleeW keÀes mheä keÀj mekeÀles nes~ SkeÀ hejceOeece efveJeemeer mecePe ³eeo
keÀjves mes yegef× kewÀmes SkeÀeûe nes peeleer nw Jee yeehe kesÀ mecyevOe mes keÌ³ee Òeeefhle³eeW keÀer
DevegYetefle nesleer nw? Fme {bie mes mel³elee Deewj efvecee&velee, oesveeW ªhe mes efme× keÀj
mekeÀles nes~ efpememes DeefYeceeve Yeer ve ueies efkeÀ ³en ueesie Deheveer ceefncee keÀjles nQ~
veceÏlee Deewj jnce keÀer YeeJevee DeefYeceeve keÀer cenmetmelee veneR keÀjeleer~ pewmes cegjefue³eeW
keÀes megveles ngS keÀesF& Yeer DeefYeceeve veneR keÀnsiee~ DeLeeìea mes yeesueles nQ, ³en keÀnWies~
Yeue Meyo efkeÀleves ner meKle neW uesefkeÀve DeefYeceeve veneR keÀnWies! DeLeeìea keÀer DevegYetefle
keÀjles nQ~ Ssmes keÌ³eeW neslee nw? efpeleveer ner DeLeeìea nw Gleveer ner veceÏlee Deewj jnce
YeeJe nw~ Ssmes yeehe lees ye®®eeW kesÀ Deeies yeesueles nQ uesefkeÀve Deehe meYeer Fme efJeMes<elee
mes mìspe hej Fme efJeefOe mes mheä keÀj mekeÀles nes~ pewmes megvee³ee vee~ Ssmes ner SkeÀ
meJe&J³eeheer keÀer yeele jKeW, otmeje veece ªhe mes v³eejs keÀer jKeW, leermeje [êcee keÀer heeFbì
yegef× ceW jKeW~ Deelcee keÀer veF& efJeMes<eleeDeeW keÀes yegef× ceW jKeW~ pees Yeer efJeMes<e
ìeefhekeÌme nQ, GmekeÀes ue#³e ceW jKe DevegYeJe Deewj Òeeefhle kesÀ DeeOeej mes mheä keÀjles
peeJeW efpememes mecePeW efkeÀ Fme mel³e %eeve mes ner mele³egie keÀer mLeehevee nes jner nw~
YeieJeevegJee®e keÌ³ee efJeMes<e nw pees efmeJeeS YeieJeeve kesÀ keÀesF& megvee veneR mekeÀles~ efJeMes<e
mueesievme efpemekeÀes Deehe ueesie meerOes Meyo keÀnles nes ö pewmes ceveg<³e, ceveg<³e keÀe
keÀYeer meleieg©, mele yeehe veneR yeve mekeÀlee~ ceveg<³e hejceelcee nes veneR mekeÀlee~ Ssmeer
efJeMes<e heeFbì lees mece³e Òeefle mece³e megveles Dee³es nes, GmekeÀer ªhejsKee yeveeDees~
efpememes mel³e %eeve keÀer mheälee nes~ veF& ogefve³ee kesÀ efueS ³en ve³ee %eeve nw~ veJeervelee
Deewj mel³elee oesveeW DevegYeJe nes~ pewmes keÀeveÖesÀvme keÀjles nes, mesJee yengle De®íer ®eueleer
nw~ keÀeveÖesÀvme kesÀ heerís pees Yeer kegÀí meeOeve yeveeles nes, keÀYeer ®eeì&j, keÀYeer keÌ³ee yeveeles
nes~ Gmemes Yeer meeOeve Deheveeles nes, mecheke&À keÀes Deeies yeæ{eves keÀe~ ³en Yeer meeOeve
De®íe nw keÌ³eeWefkeÀ ®eebme efceuelee nw heerís Yeer efceueles jnves keÀe~ uesefkeÀve pewmes DeYeer
pees Yeer Deeles nQ, keÀnles nQ ö neB, ³en yengle De®íer yeele nw~ huewve De®íe nw, ®eeì&j
De®íe nw, mesJee keÀe meeOeve Yeer De®íe nw~ Ssmes ³en keÀn keÀj peeSB efkeÀ `ve³ee %eeve
Deepe mheä ngDee'~ Ssmes efJeMes<e 5-6 Yeer lew³eej efkeÀ³es lees...keÌ³eeWefkeÀ meYeer kesÀ yeer®e
lees ³en ªn-ªneve ®eue veneR mekeÀleer~ uesefkeÀve efJeMes<e pee Deeles nQ~ efìkeÀì oskeÀj ues
Deeles nes~ efJeMes<e heeuevee Yeer efceueleer nw~ GvneW ceW mes pees veeceerûeeceer nQ GvneW kesÀ meeLe
³en ªn-ªneve keÀj mheä GvneW keÀer yegef× ceW [euevee ]peªj ®eeefnS~ Ssmee keÀesF&
huewve yeveeDees~ efpememes GvneW keÀes ³en veneR ueies efkeÀ yengle Dehevee veMee nw, uesefkeÀve
mel³elee ueies~ FmekeÀes keÀne peelee nw ö leerj Yeer ueies uesefkeÀve oo& veneR nes~ ef®euueeJes
veneR~ uesefkeÀve KegMeer ceW vee®es~ Yee<eCeeW keÀer ªhejsKee Yeer veF& keÀjes~ efJeée-Meeefvle kesÀ
Yee<eCe lees yengle keÀj efueS~ DeeO³eeeflcekeÀlee keÀer DeeJeM³ekeÀlee nw, DeeO³eeeflcekeÀ
MeefkeÌle keÌ³ee nw! DeeO³eeeflcekeÀ %eeve keÌ³ee nw! FmekeÀe meesme& keÀewve nw? DeYeer JeneB lekeÀ
veneR hengB®es nQ! mecePeW efkeÀ YeieJeeve keÀe keÀe³e& ®eue jne nw~ DeYeer keÀnles nQ ö ceelee³eW
yengle De®íe keÀe³e& keÀj jner nQ~ mece³e ÒeceeCe ³en Yeer Oejveer yeveeveer heæ[leer nw~ pewmes
meve Mees]pe ]HeÀeoj nw Jewmes ]HeÀeoj Mees]pe meve nw~ DeYeer ]HeÀeoj Mees]pe meve nes jne nw~
lees ³en yeguevo DeeJee]pe Òel³e#elee keÀe PeC[e uenje³esiee~ mecePee!
ieesu[ve pegyeueer ceW keÌ³ee keÀjvee nw, ³en mecePee vee! otmejs mLeeveeW hej ef]HeÀj Yeer
JeeleeJejCe keÀes osKevee heæ[lee nw uesefkeÀve yeehe kesÀ Iej ceW, Dehevee Iej Deheveer mìspe nw
lees Ssmes mLeeve hej ³en Òel³e#elee keÀe DeeJee]pe yeguevo keÀj mekeÀles nes~ Ssmes Leesæ[s Yeer
Fme yeele ceW efve½e³eyegef× nes peeSB ö lees Jener DeeJee]pe yeguevo keÀjWies~ DeYeer efjpeuì
keÌ³ee nw? mecheke&À Deewj mvesn ceW mJe³eb Dee³es, Jener mesJee keÀj jns nQ~ DeewjeW keÀes Yeer
mvesn Deewj mecheke&À ceW uee jns nQ~ efpeleves mJe³eb yeves Gleveer mesJee keÀj jns nQ~ ³en Yeer
me]HeÀuelee ner keÀnWies vee~ uesefkeÀve DeYeer Deewj Deeies yeæ{W~ veece yeoveece mes yeguevo ngDee~
henues [jles Les, DeYeer Deevee ®eenles nQ~ ³en lees ]HeÀke&À ngDee vee~ henues veece megveves veneR
®eenles Les, DeYeer veece uesves keÀer F®íe jKeles nQ~ ³en Yeer 50 Je<e& ceW me]HeÀuelee keÀes
Òeehle efkeÀ³ee~ Oejveer yeveeves ceW ner mece³e ueielee nw~ Ssmes veneR mecePees 50 Je<e& FmeceW
ueie ie³es lees ef]HeÀj Deewj keÌ³ee nesiee! henues Oejveer keÀes nue ®eueeves ³eesi³e yeveeves ceW
ìeFce ueielee nw~ yeerpe [eueves ceW ìeFce veneR ueielee~ MeefkeÌleMeeueer yeerpe keÀe HeÀue
MeefkeÌleMeeueer efvekeÀuelee nw~ DeYeer lekeÀ pees ngDee ³ener nesvee Lee, Jener ³eLeeLe& ngDee~
mecePee!
(efJeosMeer ye®®eeW keÀes osKe) ³en ®ee$ekeÀ De®ís nQ~ ye´ïee yeehe ves yengle mece³e kesÀ
Dee»eve kesÀ yeeo DeehekeÀes pevce efo³ee nw~ efJeMes<e Dee»eve mes hewoe ngS nes~ osjer ]peªj
ueieeF& uesefkeÀve levo©mle Deewj De®ís hewoe ngS nes~ yeehe keÀe DeeJee]pe hengB®e jne Lee
uesefkeÀve mece³e Deeves hej meceerhe hengB®e ie³es~ efJeMes<e ye´ïee yeehe KegMe nesles nQ~ yeehe
KegMe neWies lees ye®®es Yeer KegMe neWies ner uesefkeÀve efJeMes<e ye´ïee yeehe keÀe mvesn nw~
FmeefueS cewpeeefjìer ye´ïee yeehe keÀes ve osKeles ngS Yeer Ssmes ner DevegYeJe keÀjles nes pewmes
osKee ner nw~ ef®e$e ceW Yeer ®ewlev³elee keÀe DevegYeJe keÀjles nes~ ³en efJeMes<elee nw~ ye´ïee
yeehe kesÀ mvesn keÀe efJeMes<e men³eesie Deehe DeelceeDeeW keÀes nw~ Yeejle Jeeues keÌJes½eve keÀjWies
ye´ïee keÌ³eeW, ³ener keÌ³eeW?....uesefkeÀve efJeosMeer ye®®es Deeles ner ye´ïee yeehe kesÀ DeekeÀ<e&Ce
mes mvesn ceW yebOe peeles nQ~ lees ³en efJeMes<e men³eesie keÀe Jejoeve nw~ FmeefueS ve osKeles
ngS Yeer heeuevee ]p³eeoe DevegYeJe keÀjles jnles nes~ ef]peiej mes keÀnles nes ö `ye´ïee
yeeyee'! lees ³en efJeMes<e met#ce mvesn keÀe keÀveskeÌMeve nw~ Ssmes veneR efkeÀ yeehe mees®eles nQ
³en nceejs heerís kewÀmes Dee³es! ve Deehe mees®eles, ve ye´ïee mees®eles~ meeceves ner nQ~ DeekeÀejer
ªhe mes Yeer meekeÀej meceeve ner heeuevee os jns nQ~ Ssmes DevegYeJe keÀjles nes vee! Leesæ[s
mece³e ceW efkeÀleves De®ís ìer®eme& lew³eej nes ie³es nQ! efJeosMe keÀer mesJee ceW efkeÀlevee mece³e
ngDee? efkeÀleves ìer®eme& lew³eej ngS nQ? De®íe nw, ef]HeÀj Yeer Deheveer yeej Deheveer ®eej
Jeeues lees nQ, DeehekeÀes ]p³eeoe cesnvele veneR keÀjveer heæ[leer~ yeeheoeoe mesJee keÀer ueieve
keÀes osKeles jnles nQ~ keÌ³eeWefkeÀ efJeMes<e met#ce heeuevee efceueleer nw vee~ pewmes ye´ïee yeehe kesÀ
efJeMes<e mebmkeÀej keÌ³ee osKes! mesJee kesÀ efmeJeeS jn mekeÀles Les? lees efJeosMe ceW otj jnves
JeeueeW keÀes ³en efJeMes<e heeuevee keÀe men³eesie nesves keÀejCe mesJee keÀe Gcebie ]p³eeoe jnlee
nw~
ieesu[ve pegyeueer ceW Deewj keÌ³ee efkeÀ³ee nw? Kego Yeer ieesu[ve Deewj pegyeueer Yeer
ieesu[ve~ De®íe nw, yewuesvme keÀe DeìsvMeve ]peªj jKevee~ mJe³eb Deewj mesJee~ mJe
Gvveefle Deewj mesJee keÀer Gvveefle~ yewuesvme jKeves mes DeveskeÀ DeelceeDeeW keÀes mJe meefnle
yueweEmeie efoueeves kesÀ efveefceÊe yeve pee³eWies~ mecePee! mesJee keÀe huewve yeveeles ngS henues
mJe efmLeefle keÀe DeìsvMeve~ leye huewve ceW heeJej Yejsieer~ huewve nw yeerpe~ lees yeerpe ceW
Deiej MeefkeÌle veneR nesieer, MeefkeÌleMeeueer yeerpe veneR lees efkeÀleveer Yeer cesnvele keÀjes, Þesÿ
HeÀue veneR osiee~ FmeefueS huewve kesÀ meeLe mJe efmLeefle keÀer heeJej ]peªj Yejles jnvee~
mecePee! De®íe ö
Ssmes mel³elee keÀes Òel³e#e keÀjves Jeeues, meoe mel³elee Deewj efvecee&velee keÀe yewuesvme
jKeves Jeeues, nj yeesue Üeje SkeÀ yeehe kesÀ SkeÀ heefj®e³e keÀes efme× keÀjves Jeeues, meoe
mJe Gvveefle Üeje me]HeÀuelee keÀes heeves Jeeues, mesJee ceW yeehe keÀer Òel³e#elee keÀe PeC[e
uenjeves Jeeues, Ssmes meleieg© kesÀ, mele yeehe kesÀ mele ye®®eeW keÀes yeeheoeoe keÀe ³eeoh³eej
Deewj vecemles~''
efJeoeF& kesÀ mece³e oeoer peer
Yeesheeue peeves keÀer ígÆer ues jner nQ
peeves ceW Yeer mesJee nw, jnves ceW Yeer mesJee nw~ mesJee kesÀ efveefceÊe yeves ngS ye®®eeW kesÀ
nj mebkeÀuhe ceW, nj meskeÀC[ ceW mesJee nw~ DeehekeÀes osKekeÀj efpelevee Gcebie-Glmeen
yeæ{siee Glevee ner yeehe keÀes ³eeo keÀjWies~ mesJee ceW Deeies yeæ{Wies~ FmeefueS me]HeÀuelee meoe
meeLe nw ner nw~ yeehe keÀes Yeer meeLe ues pee jner nes, me]HeÀuelee keÀes Yeer meeLe ues pee jner
nes~ efpeme mLeeve hej pee³eWieer JeneB me]HeÀuelee nesieer~ (ceesefnveer yenve mes) ®ekeÌkeÀj ueieeves
pee jner nes~ ®ekeÌkeÀj ueieevee ceevee DeveskeÀ DeelceeDeeW keÀes mJe-Gvveefle keÀe men³eesie
osvee~ meeLe-meeLe peye mìspe keÀe ®eebme efceuelee nw lees Ssmee ve³ee Yee<eCe keÀjkesÀ Deevee~
henues Deehe Megª keÀj osvee lees vecyejJeve nes pee³eWieer~ peneB Yeer pee³eWieer lees meye keÌ³ee
keÀnWies? yeeheoeoe keÀer ³eeoh³eej ueeF& nes? lees pewmes yeeheoeoe mvesn keÀer, men³eesie keÀer
MeefkeÌle osles nQ, Jewmes Deehe Yeer yeehe mes ueer ngF& mvesn, men³eesie keÀer MeefkeÌle osles peevee~
meYeer keÀes Gcebie-Glmeen ceW Gæ[eves kesÀ efueS keÀesF& ve keÀesF& Ssmes ìesìkesÀ yeesueleer jnvee~
meye KegMeer ceW vee®eles jnWies~ ªneefve³ele keÀer KegMeer ceW meyekeÀes ve®eevee Deewj jceCeerkeÀlee
mes meYeer keÀes KegMeer-KegMeer mes heg©<eeLe& ceW Deeies yeæ{vee efmeKeevee~ De®íe ö
mesJee keÀe huewve yeveeles ngS henues mJe

efmLeefle keÀe DeìsvMeve~ leye huewve ceW heeJej
Yejsieer~ huewve nw yeerpe~ lees yeerpe ceW Deiej
MeefkeÌle veneR nesieer, MeefkeÌleMeeueer yeerpe
veneR lees efkeÀleveer Yeer cesnvele keÀjes, Þesÿ
HeÀue veneR osiee~ FmeefueS huewve kesÀ meeLe
mJe efmLeefle keÀer heeJej ]peªj Yejles jnvee~
1985
cesnvele mes ítìves keÀe

menpe meeOeve ö
efvejekeÀejer mJeªhe keÀer efmLeefle
``yeeheoeoe ye®®eeW kesÀ mvesn mes, JeeCeer mes hejs efveJee&Ce DeJemLee mes JeeCeer ceW Deeles
nQ~ efkeÀmeefueS? ye®®eeW keÀes Deehe meceeve efveJee&Ce efmLeefle keÀe DevegYeJe keÀjeves kesÀ efueS~
efveJee&Ce mJeerì nesce ceW ues peeves kesÀ efueS~ efveJee&Ce efmLeefle efvee|JekeÀuhe efmLeefle nw~
efveJee&Ce efmLeefle efvee|JekeÀejer efmLeefle nw~ efveJee&Ce efmLeefle meoe efvejekeÀejer mees meekeÀej
mJeªheOeejer yeve JeeCeer ceW Deeles nQ~ meekeÀej ceW Deeles Yeer efvejekeÀejer mJeªhe keÀer mce=efle,
mce=efle ceW jnleer nw~ ceQ efvejekeÀej, meekeÀej DeeOeej mes yeesue jne ntB~ meekeÀej ceW Yeer
efvejekeÀej efmLeefle mce=efle ceW jns ö FmekeÀes keÀnles nQ efvejekeÀej mees meekeÀej Üeje JeeCeer
ceW, keÀce& ceW Deevee~ Demeueer mJeªhe efvejekeÀej nw, meekeÀej DeeOeej nw~ ³en [yeue mce=efle
ö èfvejekeÀej mees meekeÀej' MeefkeÌleMeeueer efmLeefle nw~ meekeÀej DeeOeej ues efvejekeÀej
mJeªhe keÀes Yetuees veneR~ Yetueles nes FmeefueS ³eeo keÀjves keÀer cesnvele keÀjveer heæ[leer nw~
pewmes ueewefkeÀkeÀ peerJeve ceW Dehevee MeejerefjkeÀ mJeªhe mJele: ner meoe ³eeo jnlee nw efkeÀ
ceQ ]HeÀueevee Jee ]HeÀueeveer Fme mece³e ³en keÀe³e& keÀj jner ntB ³ee keÀj jne ntB~ keÀe³e&
yeouelee nw uesefkeÀve ceQ ]HeÀueevee ntB ³en veneR yeouelee, ve Yetuelee nw~ Ssmes, ceQ efvejekeÀej
Deelcee ntB, ³en Demeueer mJeªhe keÀesF& Yeer keÀe³e& keÀjles mJele: Deewj meoe ³eeo jnvee
®eeefnS~ peye SkeÀ yeej mce=efle Dee ieF&, heefj®e³e Yeer efceue ie³ee ö ceQ efvejekeÀej
Deelcee ntB~ heefj®e³e DeLee&led veeuespe~ lees veeuespe keÀer MeefkeÌle Üeje mJeªhe keÀes peeve
efue³ee~ peeveves kesÀ yeeo ef]HeÀj Yetue kewÀmes mekeÀles? pewmes veeuespe keÀer MeefkeÌle mes Mejerj
keÀe Yeeve Yegueeles Yeer Yetue veneR mekeÀles~ lees ³en DeeeflcekeÀ mJeªhe Yetue kewÀmes mekeWÀies?
lees ³en Deheves Deehemes hetíes Deewj DeY³eeme keÀjes~ ®eueles-ef]HeÀjles keÀe³e& keÀjles ®eskeÀ keÀjes
ö efvejekeÀej mees meekeÀej DeeOeej mes ³en keÀe³e& keÀj jne ntB! lees mJele: ner efvee|JekeÀuhe
efmLeefle, efvejekeÀejer efmLeefle, efvee|JeIve efmLeefle menpe jnsieer~ cesnvele mes ítì pee³eWies~ ³en
cesnvele leye ueieleer nw peye yeej-yeej Yetueles nes~ ef]HeÀj ³eeo keÀjves keÀer cesnvele keÀjles
nes~ Yetuees ner keÌ³eeW, Yetuevee ®eeefnS? yeeheoeoe hetíles nQ ö Deehe nes keÀewve? meekeÀej
nes Jee efvejekeÀej? efvejekeÀej nes vee! efvejekeÀej nesles ngS Yetue keÌ³eeW peeles nes! Demeueer
mJeªhe Yetue peeles Deewj DeeOeej ³eeo jnlee! mJe³eb hej ner nbmeer veneR Deeleer efkeÀ ³en
keÌ³ee keÀjles nQ! Deye nbmeer Deeleer nw vee? Demeueer Yetue peeles Deewj vekeÀueer ®eer]pe ³eeo
Dee peeleer? yeeheoeoe keÀes keÀYeer-keÀYeer ye®®eeW hej Dee½e³e& Yeer ueielee nw~ Deheves
DeehekeÀes Yetue peeles Deewj YetuekeÀj ef]HeÀj keÌ³ee keÀjles? Deheves DeehekeÀes Yetue nwjeve nesles
nQ~ pewmes yeehe keÀes mvesn mes efvejekeÀej mes meekeÀej ceW Dee»eve keÀj uee mekeÀles nes lees
efpememes mvesn nw Gme pewmes efvejekeÀej efmLeefle ceW efmLele veneR nes mekeÀles nes! yeeheoeoe
ye®®eeW keÀer cesnvele osKe veneR mekeÀles nQ! ceemìj meJe&MeefkeÌleJeeve Deewj cesnvele? ceemìj
meJe&MeefkeÌleJeeve meJe& MeefkeÌle³eeW kesÀ ceeefuekeÀ nes~ efpeme MeefkeÌle keÀes efpeme Yeer mece³e
MegYe mebkeÀuhe mes Dee»eve keÀjes Jen MeefkeÌle Deehe ceeefuekeÀ kesÀ Deeies neef]pej nw~ Ssmes
ceeefuekeÀ, efpemekeÀer meJe& MeefkeÌle³eeB mesJeeOeejer nQ, Jen cesnvele keÀjsiee Jee MegYe mebkeÀuhe
keÀe Dee[&j keÀjsiee? keÌ³ee keÀjsiee, jepes nes vee efkeÀ Òepee nes? Jewmes Yeer pees ³eesi³e ye®®ee
neslee nw GmekeÀes keÌ³ee keÀnles nQ? jepee ye®®es keÀnles nQ vee~ lees Deehe keÀewve nes? jepee
ye®®es nes efkeÀ DeOeerve ye®®es nes? DeefOekeÀejer Deelcee³eW nes vee~ lees ³en MeefkeÌle³eeB, ³en
iegCe ³en meye DeehekesÀ mesJeeOeejer nQ, Dee»eve keÀjes Deewj neef]pej~ pees keÀce]peesj neslee
nw Jen MeefkeÌleMeeueer Meðe nesles ngS Yeer keÀce]peesjer kesÀ keÀejCe nej peeles nQ~ Deehe
keÀce]peesj nes keÌ³ee? yeneogj ye®®es nes vee! meJe&MeefkeÌleJeeve kesÀ ye®®es keÀce]peesj neW lees
meye ueesie keÌ³ee keÀnWies? De®íe ueiesiee? lees Dee»eve keÀjvee, Dee[&j keÀjvee meerKees~
uesefkeÀve mesJeeOeejer Dee[&j efkeÀmekeÀe ceevesiee? pees ceeefuekeÀ nesiee~ ceeefuekeÀ mJe³eb
mesJeeOeejer yeve ie³es, cesnvele keÀjves Jeeues lees mesJeeOeejer nes ie³es vee~ ceve keÀer cesnvele
mes Deye ítì ie³es! Mejerj kesÀ cesnvele keÀer ³e%e mesJee Deueie yeele nw~ Jen Yeer ³e%e mesJee
kesÀ cenlJe keÀes peeveves mes cesnvele veneR ueieleer nw~ peye ceOegyeve ceW mecheke&À Jeeueer
Deelcee³eW Deeleer nQ Deewj osKeleer nQ Fleveer mebK³ee keÀer DeelceeDeeW keÀe Yeespeve yevelee nw
Deewj meye keÀe³e& neslee nw lees osKe-osKe keÀj mecePeleer nQ ³en Flevee ne[&Jeke&À kewÀmes
keÀjles nQ! GvneW keÀes yeæ[e Dee½e³e& ueielee nw~ Flevee yeæ[e keÀe³e& kewÀmes nes jne nw!
uesefkeÀve keÀjves Jeeues Ssmes yeæ[s keÀe³e& keÀes Yeer keÌ³ee mecePeles nQ? mesJee kesÀ cenlJe kesÀ
keÀejCe ³en lees Kesue ueielee nw~ cesnvele veneR ueieleer~ Ssmes cenlJe kesÀ keÀejCe yeehe mes
cegnyyele nesves kesÀ keÀejCe cesnvele keÀe ªhe yeoue peelee nw~ Ssmes ceve keÀer cesnvele mes
Deye ítìves keÀe mece³e Dee ie³ee nw~ Üehej mes {tBæ{ves keÀer, leæ[heves keÀer, hegkeÀejves keÀer,
ceve keÀer cesnvele keÀjles Dee³es nes~ ceve keÀer cesnvele kesÀ keÀejCe Oeve keÀceeves keÀer Yeer
cesnvele yeæ{leer ieF&~ Deepe efkeÀmes Yeer hetíes lees keÌ³ee keÀnles nQ? Oeve keÀceevee ceemeer keÀe
Iej veneR nw~ ceve keÀer cesnvele mes Oeve keÀer keÀceeF& keÀer Yeer cesnvele yeæ{e oer~ Deewj leve
lees yeve ner ie³ee jesieer~ FmeefueS leve kesÀ keÀe³e& ceW Yeer cesnvele, ceve keÀer Yeer cesnvele,
Oeve keÀer Yeer cesnvele~ efme]He&À Flevee ner veneR uesefkeÀve Deepe heefjJeej ceW h³eej efveYeeves ceW
Yeer cesnvele nw~ keÀYeer SkeÀ ªmelee nw, keÀYeer otmeje....ef]HeÀj GmekeÀes ceveeves keÀer cesnvele
ceW ueies jnles~ Deepe lesje nw, keÀue lesje veneR HesÀje Dee peelee nw~ lees meye ÒekeÀej keÀer
cesnvele keÀjkesÀ LekeÀ ie³es Les vee~ leve mes, ceve mes, Oeve mes, mecyevOe mes, meyemes LekeÀ
ie³es~
yeeheoeoe henues ceve keÀer cesnvele meceehle keÀj osles~ keÌ³eeWefkeÀ yeerpe nw ö `ceve'~
ceve keÀer cesnvele leve keÀer, Oeve keÀer cesnvele DevegYeJe keÀjeleer nw~ peye ceve "erkeÀ veneR
nesiee lees keÀesF& keÀe³e& nesiee lees keÀnWies Deepe ³en neslee veneR~ yeerceej nesiee veneR uesefkeÀve
mecePesiee cegPes 1030 yegKeej nw~ lees ceve keÀer cesnvele leve keÀer cesnvele DevegYeJe keÀjeleer
nw~ Oeve ceW Yeer Ssmes ner nw~ ceve Leesæ[e Yeer Kejeye nesiee, keÀnWies yengle keÀece keÀjvee
heæ[lee nw~ keÀceevee yeæ[e cegefMkeÀue nw~ Jee³egceC[ue Kejeye nw~ Deewj peye ceve KegMe
nesiee lees keÀnWies keÀesF& yeæ[er yeele veneR~ keÀece Jener nesiee uesefkeÀve ceve keÀer cesnvele Oeve
keÀer cesnvele Yeer DevegYeJe keÀjeleer nw~ ceve keÀer keÀce]peesjer Jee³egceC[ue keÀer keÀce]peesjer ceW
ueeleer nw~ yeeheoeoe ye®®eeW kesÀ ceve keÀer cesnvele veneR osKe mekeÀles~ 63 pevce cesnvele
keÀer~ Deye SkeÀ pevce ceewpeeW keÀe pevce nw, cegnyyele keÀe pevce nw, Òeeefhle³eeW keÀe pevce
nw, JejoeveeW keÀe pevce nw~ ceoo uesves keÀe, ceoo efceueves keÀe pevce nw~ ef]HeÀj Yeer Fme
pevce ceW Yeer cesnvele keÌ³eeW? lees Deye cesnvele keÀes cegnyyele ceW heefjJele&ve keÀjes~ cenlJe
mes Kelce keÀjes~
Deepe yeeheoeoe Deeheme ceW yengle ef®eì®ewì keÀj jns Les, ye®®eeW keÀer cesnvele hej~
keÌ³ee keÀjles nQ, yeeheoeoe cegmkeÀje jns Les efkeÀ ceve keÀer cesnvele keÀe keÀejCe keÌ³ee yevelee
nw, keÌ³ee keÀjles nQ? ìsæ{s yeeBkesÀ, ye®®es hewoe keÀjles, efpemekeÀe keÀYeer cegBn veneR neslee,
keÀYeer ìebie veneR, keÀYeer yeebn veneR nesleer~ Ssmes J³eLe& keÀer JebMeeJeueer yengle hewoe keÀjles
nQ Deewj ef]HeÀj pees j®evee keÀer lees keÌ³ee keÀjWies? GmekeÀes heeueves kesÀ keÀejCe cesnvele keÀjveer
heæ[leer~ Ssmeer j®evee j®eves kesÀ keÀejCe ]p³eeoe cesnvele keÀj LekeÀ peeles nQ Deewj
efoueefMekeÀmle Yeer nes peeles nQ~ yengle cegefMkeÀue ueielee nw~ nw De®íe uesefkeÀve nw yeæ[e
cegefMkeÀue~ íesæ[vee Yeer veneR ®eenles Deewj Gæ[vee Yeer veneR ®eenles~ lees keÌ³ee keÀjvee
heæ[siee? ®euevee heæ[siee~ ®eueves ceW lees ]peªj cesnvele ueiesieer vee~ FmeefueS Deye
keÀce]peesj j®evee yevo keÀjes lees ceve keÀer cesnvele mes ítì pee³eWieW~ ef]HeÀj nBmeer keÀer yeele
keÌ³ee keÀnles nQ? yeehe keÀnles ³en j®evee keÌ³eeW keÀjles, lees pewmes DeepekeÀue kesÀ ueesie
keÀnles nQ vee ö keÌ³ee keÀjW F&éej os oslee nw~ oes<e meeje F&éej hej ueieeles nQ, Ssmes ³en
J³eLe& j®evee hej keÌ³ee keÀnles? nce ®eenles veneR nQ uesefkeÀve cee³ee Dee peeleer nw~ nceejer
®eenvee veneR nw uesefkeÀve nes peelee nw~ FmeefueS meJe&MeefkeÌleJeeve yeehe kesÀ ye®®es ceeefuekeÀ
yevees~ jepee yevees~ keÀce]peesj DeLee&led DeOeerve Òepee~ ceeefuekeÀ DeLee&led MeefkeÌleMeeueer jepee~
lees Dee»eve keÀjes ceeefuekeÀ yeve keÀjkesÀ~ mJeefmLeefle kesÀ Þesÿ eEmenemeve hej yew"es~
eEmenemeve hej yew" kesÀ MeefkeÌle ªheer mesJeeOeeefj³eeW keÀe Dee»eve keÀjes~ Dee[&j oes~ nes veneR
mekeÀlee efkeÀ DeehekesÀ mesJeeOeejer DeehekesÀ Dee[&j hej ve ®eueW~ ef]HeÀj Ssmes veneR keÀnWies keÌ³ee
keÀjW menve MeefkeÌle ve nesves kesÀ keÀejCe cesnvele keÀjveer heæ[leer nw~ meceeves keÀer MeefkeÌle keÀce
Leer FmeefueS Ssmee ngDee~ DeehekesÀ mesJeeOeejer mece³e hej keÀe³e& ceW ve DeeJeW lees mesJeeOeejer
keÌ³ee ngS? keÀe³e& hetje nes peeS ef]HeÀj mesJeeOeejer DeeJeW lees keÌ³ee nesiee! efpemekeÀes mJe³eb
mece³e keÀe cenlJe nw GmekesÀ mesJeeOeejer Yeer mece³e hej cenlJe peeve neef]pej neWies~ Deiej
keÀesF& Yeer MeefkeÌle Jee iegCe mece³e hej Fcepe& veneR neslee nw lees Fmemes efme× nw efkeÀ
ceeefuekeÀ keÀes mece³e keÀe cenlJe veneR nw~ keÌ³ee keÀjvee ®eeefnS? eEmenemeve hej yew"vee
De®íe ³ee cesnvele keÀjvee De®íe? DeYeer FmeceW mece³e osves keÀer DeeJeM³ekeÀlee veneR nw~
cesnvele keÀjvee "erkeÀ ueielee ³ee ceeefuekeÀ yevevee "erkeÀ ueielee? keÌ³ee De®íe ueielee
nw? megvee³ee vee ö FmekesÀ efueS efme]He&À ³en SkeÀ DeY³eeme meoe keÀjles jnes ö`èfvejekeÀej
mees meekeÀej kesÀ DeeOeej mes ³en keÀe³e& keÀj jne ntB~'' keÀjeJevenej yeve keÀcexefvê³eeW mes
keÀjeDees~ Deheves efvejekeÀejer JeemleefJekeÀ mJeªhe keÀes mce=efle ceW jKeWies lees JeemleefJekeÀ
mJeªhe kesÀ iegCe MeefkeÌle³eeB mJele: ner Fcepe& neWies~ pewmee mJeªhe neslee nw Jewmes iegCe
Deewj MeefkeÌle³eeB mJele: ner keÀce& ceW Deeles nQ~ pewmes keÀv³ee peye ceeB yeve peeleer nw lees ceeB
kesÀ mJeªhe ceW mesJee YeeJe, l³eeie, mvesn, DeLekeÀ mesJee Deeefo iegCe Deewj MeefkeÌle³eeB
mJele: ner Fcepe& nesleer nQ vee~ lees Deveeefo DeefJeveeMeer mJeªhe ³eeo jnves mes mJele: ner
³en iegCe Deewj MeefkeÌle³eeB Fcepe& neWies~ mJeªhe mce=efle efmLeefle keÀes mJele: ner yeveelee nw~
mecePee keÌ³ee keÀjvee nw! cesnvele Meyo keÀes peerJeve mes meceehle keÀj oes~ cegefMkeÀue
cesnvele kesÀ keÀejCe ueielee nw~ cesnvele meceehle lees cegefMkeÀue Meyo Yeer mJele: ner
meceehle nes pee³esiee~ De®íe ö

meoe cegefMkeÀue keÀes menpe keÀjves Jeeues, cesnvele keÀes cegnyyele ceW yeoueves Jeeues,
meoe mJe-mJeªhe keÀer mce=efle Üeje Þesÿ MeefkeÌle³eeW Deewj iegCeeW keÀes DevegYeJe keÀjves
Jeeues, meoe yeehe keÀes mvesn keÀe jsmeheeC[ osves Jeeues, yeehe meceeve yeveves Jeeues, meoe
Þesÿ mce=efle kesÀ Þesÿ Deemeve hej efmLele nes ceeefuekeÀ yeve mesJeeOeeefj³eeW Üeje keÀe³e&
keÀjeves Jeeues, Ssmes jepes ye®®eeW keÀes, ceeefuekeÀ ye®®eeW keÀes yeeheoeoe keÀe ³eeoh³eej Deewj
vecemles~''
heme&veue cegueekeÀele ö (efJeosMeer YeeF&-yenveeW mes)
(1) mesJee, yeehe kesÀ meeLe keÀe DevegYeJe keÀjeleer nw~ mesJee hej peevee ceevee meoe
yeehe kesÀ meeLe jnvee~ ®eens meekeÀej ªhe ceW jnW, ®eens DeekeÀej ªhe ceW~ uesefkeÀve
mesJeeOeejer ye®®eeW kesÀ meeLe, yeehe meoe meeLe nw ner nw~ keÀjeJevenej keÀje jne nw, ®eueeves
Jeeuee ®euee jne nw Deewj mJe³eb keÌ³ee keÀjles nQ? efveefceÊe yeve Kesue Kesueles jnles nQ~
Ssmes ner DevegYeJe neslee nw vee? Ssmes mesJeeOeejer me]HeÀuelee kesÀ DeefOekeÀejer yeve peeles nQ~
me]HeÀuelee pevce-efme× DeefOekeÀej nw, me]HeÀuelee meoe ner ceneve hegC³eelcee yeveves keÀe
DevegYeJe keÀjeleer nw~ ceneve hegC³e Deelcee yeveves JeeueeW keÀes DeveskeÀ DeelceeDeeW keÀer
DeeMeerJee&o keÀer efue]HeÌì efceueleer nw~ De®íe ö
DeYeer lees Jen Yeer efove Deevee ner nw peye meyekesÀ cegKe mes ö ``SkeÀ nQ, SkeÀ ner
nQ'' ³en ieerle efvekeÀueWies~ yeme [êcee keÀe ³ener heeì& jne ngDee nw~ ³en ngDee Deewj
meceeefhle ngF&~ Deye Fme heeì& keÀes meceerhe ueevee nw~ FmekesÀ efueS DevegYeJe keÀjevee ner
efJeMes<e DeekeÀ<e&Ce keÀe meeOeve nw~ %eeve megveeles peeDees Deewj DevegYeJe keÀjeles peeDees~ %eeve
efme]He&À megveves mes mevlegä veneR nesles uesefkeÀve %eeve megveeles ngS DevegYeJe Yeer keÀjeles peeDees
lees %eeve keÀe Yeer cenlJe nw Deewj Òeeefhle kesÀ keÀejCe Deeies Glmeen ceW Yeer Dee peeles nQ~
Gve meyekesÀ Yee<eCe lees efme]He&À veeuespeHegÀue nesles nQ~ Deehe ueesieeW kesÀ Yee<eCe efm]eHe&À
veeuespeHegÀue veneR neW uesefkeÀve DevegYeJe keÀer DeLeeìea Jeeues neW~ Deewj DevegYeJeeW keÀer
DeLeeìea mes yeesueles ngS DevegYeJe keÀjeles peeDees~ pewmes keÀesF&-keÀesF& pees De®ís mheerkeÀj
nesles nQ, Jen yeesueles ngS ©uee Yeer osles nQ, nBmee Yeer osles nQ~ Meeefvle ceW, meeFuesvme
ceW Yeer ues pee³eWies~ pewmeer yeele keÀjWies Jewmee Jee³egceC[ue neue keÀe yevee osles nQ~ Jen lees
ngS ìwcÒesjer~ peye Jen keÀj mekeÀles nQ lees Deehe ceemìj meJe&MeefkeÌleJeeve keÌ³ee veneR keÀj
mekeÀles~ keÀesF& ``Meeefvle'' yeesues lees Meeefvle keÀe JeeleeJejCe nes, ``Deevevo'' yeesues lees
Deevevo keÀe JeeleJejCe nes~ Ssmes DevegYetefle keÀjeves Jeeues Yee<eCe, Òel³e#elee keÀe PeC[e
uenje³eWies~ keÀesF& lees efJeMes<elee osKeWies vee~ De®íe ö mece³e mJele: ner MeefkeÌle³eeB Yej
jne nw~ ngDee ner heæ[e nw, efme]He&À efjheerì keÀjvee nw~
³et.kesÀ.ûeghe mes ö meoe Deheves keÀes efmekeÀerueOes mecePeles nes vee~ meoe yeehe kesÀ efmekeÀ
Je Òesce keÀe efJeMes<e DevegYeJe neslee nw vee! efpeme efmekeÀ Je Òesce mes yeehe ves Dehevee yevee³ee
Ssmes efmekeÀ Je Òesce mes Deeheves Yeer yeehe keÀes Dehevee yevee³ee nw vee! oesveeW keÀe mvesn keÀe
DeefJeveeMeer hekeÌkeÀe meewoe nes ie³ee~ Ssmes meewoe keÀjves Jeeues meewoeiej Jee J³eeheejer nes
vee! Ssmee meewoe meejer ogefve³ee ceW keÀesF& keÀj veneR mekeÀlee~ efkeÀlevee menpe meewoe nw~ oes
MeyoeW keÀe meewoe nw uesefkeÀve nw Decej~ oes Meyo keÀewve mes nQ? Deeheves keÀne `lesje' Deewj
yeehe ves keÀne `cesje'~ yeme meewoe nes ie³ee~ lesje Deewj cesje Fve oes MeyoeW ceW DeefJeveeMeer
meewoe nes ie³ee~ Deewj kegÀí osvee veneR heæ[lee~ osvee Yeer ve heæ[s Deewj meewoe Yeer yeefæ{³ee
nes peeSB lees Deewj keÌ³ee ®eeefnS! meye kegÀí efceue ie³ee nw vee~ Ssmes mecePee Lee efkeÀ Iej
yew"s Flevee menpe meewoe YeieJeeve mes keÀjWies~ mees®ee Lee! lees pees mebkeÀuhe ceW Yeer veneR
Lee Jen ÒewefkeÌìkeÀue keÀce& ceW nes ie³ee~ ³en KegMeer nw vee? meyemes ]p³eeoe KegMeer efkeÀmekeÀes
nw? efJeMes<elee ³ener nw pees njskeÀ keÀnlee ö nceW ]p³eeoe KegMeer nw~ henues ceQ~ Ssmes veneR
FvnW nw nceW veneR~ ³en Yeer jsme nw, F&<³ee& veneR~ FmeceW njskeÀ SkeÀ oes mes Deeies yeæ{es~
®eebme nw Deeies yeæ{ves keÀe~ efpelevee Deeies yeæ{ves ®eenes Glevee yeæ{ mekeÀles nes~ lees meye
hekeÌkesÀ meewoeiej yevees~ keÀ®®ee meewoe keÀjWies lees vegkeÀmeeve Deheves keÀes ner keÀjWies~
meoe mJe³eb keÀes mecee³ee ngDee DevegYeJe keÀjles nes? yeehe kesÀ ve³eveeW ceW, efoue ceW
mecee³ee ngDee~ pees mecee³es jnles nQ Jen ogefve³ee mes heej jnles nQ~ GvnW DevegYeJe neslee
efkeÀ yeehe ner meejer ogefve³ee nw~ mJehve ceW Yeer hegjeveer ogefve³ee keÀer DeekeÀ<e&Ce DeekeÀe|<ele
veneR keÀj mekeÀleer nw~ Ssmes mecee³es ngS keÀes efkeÀmeer Yeer yeele ceW cegefMkeÀue keÀe DevegYeJe
veneR nes mekeÀlee~ Jen ogefve³ee mes Kees³ee ngDee nw~ DeefJeveeMeer meJe& Òeeefhle Òeehle efkeÀ³ee
ngDee nw~ meoe efoue ceW SkeÀ ner efoueejece jnlee, Ssmeer meceeF& ngF& Deelcee meoe
me]HeÀue nw ner~
ÖeÀebme kesÀ YeeF&-yeefnveeW mes
meoe Deheves keÀes MeefkeÌleMeeueer Deelcee mecePekeÀj Deeies yeæ{vee Deewj DeewjeW keÀes
Deeies yeæ{evee ö ³ener ue#³e nw vee~ yeeheoeoe nj ye®®es keÀes efJeMes<e Deelcee kesÀ ªhe
ceW osKeles nQ~ Ssmes ner Deehe meYeer Deheveer efJeMes<eleeDeeW keÀes peeve, efJeMes<elee keÀes keÀe³e&
ceW ueieeS Deeies yeæ{ jns nes vee? meejs efJeée ceW mes efkeÀleveer Deelcee³eW yeehe keÀer yeveer
nQ! efJeMes<e nes leye keÀesìeW ceW keÀesF&, keÀesF& ceW keÀesF& Deelcee yeehe keÀer yeveer nes~ yeeheoeoe
Ssmeer efJeMes<elee mechevve DeelceeDeeW ceW Þesÿ DeeMee³eW jKeles nQ ö yeeheoeoe meoe
ye®®eeW keÀes mJeGvveefle Deewj mesJee keÀer Gvveefle ceW Deeies osKeles nQ~ meoe yeehe cesjs Üeje
keÌ³ee ®eenles nQ-³en ³eeo jKees lees yeehe Deewj mesJee meoe meeceves jnsieer~ Deewj yeehe leLee
mesJee meeceves jnves mes me]HeÀuelee nw ner~ yeeheoeoe ye®®eeW kesÀ efoue keÀer yeeleW jespe megveeles
nQ, Deewj efoue keÀe jsmeheeC[ efoue JeeueeW keÀes efceuelee Yeer nw Deewj efceuelee Yeer jnsiee~
yeépeerue ö efpelevee osMe kesÀ efnmeeye mes otj nw Glevee efoue mes meceerhe nw~ meyemes
meceerhe les meceerhe jnves Jeeues DeLee&led meoe efoueleKleveMeerve~ pees DeYeer efoueKleveMeerve
nQ Jen pevce-pevce leKleveMeerve Deelcee yeve peeles nQ~ Ssmes DeefOekeÀejer nes vee! peye
peeve efue³ee efkeÀ Ssmee yeehe, Ssmeer Òeeefhle meejs keÀuhe ceW keÀYeer veneR nes mekeÀleer, DeYeer
nesleer nw lees Deheves keÀes meoekeÀeue kesÀ efueS DeefOekeÀejer Deelcee mecePe Deeies yeæ{les
jnWies~ meoe efoueleKleveMeerve nQ DeLee&led ³eeo ceW mecee³es ngS nQ~ efoue ceW mecee³es ngS
ceevee keÀYeer yeehe mes Deueie veneR nes mekeÀles~ efpelevee ye®®es ³eeo keÀjles nQ Gmemes
heodceiegCee yeehe efjìve& ceW ³eeo keÀjles nQ~ ye®®eeW keÀes ³eeo kesÀ efjìve& ceW mvesn, men³eesie
osles jnles nQ~ pees meoe yeehe keÀer ³eeo kesÀ mee]peeW ceW efye]peer jnles nQ Jen cee³ee kesÀ mee]peeW
mes ÖeÀer nes peeles nQ~ pees veeuespeHegÀue nQ Jen keÀYeer ]HesÀue veneR nes mekeÀles nQ~
efJeoeF& kesÀ mece³e oeoer peevekeÀer peer mes
yeeheoeoe keÀer cegueekeÀele
osKe-osKe ne|<ele nesleer jnleer nes! meyemes ]p³eeoe KegMeer Devev³e ye®®eeW keÀes nw vee!
pees meoe ner KegefMe³eeW kesÀ meeiej ceW uenjeles jnles nQ~ megKe kesÀ meeiej ceW, meJe&
Òeeefhle³eeW kesÀ meeiej ceW uenjeles ner jnles nQ, Jen otmejeW keÀes Yeer Gmeer meeiej ceW uenjeles
nQ~ meeje efove keÌ³ee keÀece keÀjleer nes? pewmes keÀesF& keÀes meeiej ceW venevee veneR Deelee nw
lees keÌ³ee keÀjles? neLe hekeÀæ[keÀj venueeles nQ vee! ³ener keÀece keÀjleer nes, megKe ceW
uenjeDees, KegMeer ceW uenjeDees...Ssmes keÀjleer jnleer nes vee! efye]peer jnves keÀe keÀe³e&
De®íe efceue ie³ee nw~ efkeÀlevee efye]peer jnleer nes? HegÀme&le nw? Fmeer ceW meoe efye]peer nQ,
lees otmejs Yeer osKe ]HeÀeuees keÀjles nQ~ yeme, ³eeo Deewj mesJee kesÀ efmeJeeS Deewj kegÀí
efoKeeF& veneR oslee~ DeeìescesefìkeÀueer yegef× ³eeo Deewj mesJee ceW ner peeleer nw Deewj keÀneB
pee veneR mekeÀleer~ ®eueevee veneR heæ[lee, ®eueleer ner jnleer nw~ FmekeÀes keÀnles nQ ö
meerKes ngS efmeKee jns nQ~ De®íe keÀece os efo³ee nw vee~ yeehe nesefMe³eej yeveekeÀj ie³es
nQ vee~ {eruee{euee lees veneR íesæ[keÀj ie³es~ nesefMe³eej yeveekeÀj, peien oskeÀj ie³es nQ~
meeLe lees nQ ner uesefkeÀve efveefceRÊe lees yevee³ee vee~ nesefMe³eej yeveekeÀj meerì efo³ee nw~ ³eneB
mes ner meerì osves keÀer jmce Megª ngF& nw~ yeehe mesJee keÀe leKle Jee mesJee keÀer meerì oskeÀj
Deeies yeæ{s, DeYeer mee#eer neskeÀj osKe jns nQ, kewÀmes ye®®es Deeies mes Deeies yeæ{ jns nQ~
meeLe keÀe meeLe Yeer nw, mee#eer keÀe mee#eer Yeer~ oesveeW ner heeì& yepee jns nQ~ meekeÀej ªhe
ceW mee#eer keÀnWies, DeJ³ekeÌle ªhe ceW meeLeer keÀnWies~ oesveeW ner heeì& yepee jns nQ~ De®íeö
1985
mevlegälee
efoueJeeuee yeeheoeoe Deheves efoueleKleveMeerve ye®®eeW Òeefle yeesues õ
``Deepe efoueJeeuee yeehe Deheves mvesner efoueleKleveMeerve ye®®eeW mes efoue keÀer ªn-
ªneve keÀjves Dee³es nQ~ efoueJeeuee Deheves me®®eer efoue JeeueeW mes efoue keÀer uesve-osve
keÀjves, efoue keÀe neue-®eeue megveves kesÀ efueS Dee³es nQ~ ªneveer yeehe ªneW mes ªn-
ªneve keÀjles nQ~ ³en ªneW keÀer ªn-ªneve efme]He&À Fme mece³e ner DevegYeJe keÀj mekeÀles
nes~ Deehe ªneW ceW Fleveer mvesn keÀer MeefkeÌle nw pees ªneW kesÀ j®eef³elee yeehe keÀes ªn-
ªneve kesÀ efueS efveJee&Ce mes JeeCeer ceW ues Deeles nes~ Ssmeer Þesÿ ªn nes pees yevOevecegkeÌle
yeehe keÀes Yeer mvesn kesÀ yevOeve ceW yeebOe osles nes~ ogefve³ee Jeeues yevOeve mes ígæ[eves Jeeues
keÀn keÀj hegkeÀej jns nQ Deewj Ssmes yevOevecegkeÌle yeehe ye®®eeW kesÀ mvesn kesÀ yevOeve ceW meoe
yebOes ngS nQ~ yeeBOeves ceW nesefMe³eej nes~ peye Yeer ³eeo keÀjles nes lees yeehe neef]pej nw vee!
npetj neef]pej nw~ lees Deehe efJeMes<e [yeue efJeosMeer ye®®eeW mes ªn-ªneve keÀjves Dee³es
nQ~ DeYeer meer]peve ceW efJeMes<e ìve& Yeer [yeue efJeosefMe³eeW keÀe nw~ cewpeeefjìer [yeue
efJeosMeer ner Dee³es ngS nQ~ ceOegyeve efveJeemeer lees nQ ner ceOegyeve kesÀ Þesÿ mLeeve efveJeemeer~
SkeÀ ner mLeeve hej yew"s ngS efJeée keÀer JewjeFìer DeelceeDeeW keÀe efceueve cesuee osKeves
Jeeues nQ~ pees Deeles nQ Jen peeles nQ uesefkeÀve ceOegyeve efveJeemeer lees meoe jnles nQ~
Deepe efJeMes<e [yeue efJeosMeer ye®®eeW mes hetí jns nQ efkeÀ meYeer mevlegä ceefCe³eeB yeve
yeeheoeoe kesÀ leepe ceW ®ecekeÀ jns nes? meYeer mevlegä ceefCe³eeB nes? meoe mevlegä nes?
keÀYeer mJe³eb mes Demevlegä Jee keÀYeer yeéïeCe DeelceeDeeW mes Demevlegä Jee keÀYeer Deheves
mebmkeÀejeW mes Demeblegä Jee keÀYeer Jee³egceC[ue kesÀ ÒeYeeJe mes Demevlegä lees veneR nesles nes
vee! meoe meye yeeleeW mes meblegä nQ? keÀYeer mevlegä, keÀYeer Demevlegä keÀes mevlegäceefCe
keÀnWies? Deehe meyeves keÀne vee efkeÀ nce mevlegäceefCe nQ~ ef]HeÀj Ssmes lees veneR keÀnWies efkeÀ
nce lees mevlegä nQ uesefkeÀve otmejs Demevlegä keÀjles nQ~ kegÀí Yeer nes peeS uesefkeÀve pees
mevlegä Deelcee³eW nQ Jen keÀye Yeer Deheveer mevlegälee keÀer efJeMes<elee keÀes íesæ[ veneR
mekeÀles nQ~ `mevlegälee' ö yeéïeCe peerJeve keÀe efJeMes<e iegCe keÀnes ³ee Ke]peevee keÀnes ³ee
efJeMes<e peerJeve keÀe Íe=bieej nw~ pewmes keÀesF& efÒe³e Jemleg nesleer nw lees efÒe³e Jemleg keÀes keÀYeer
íesæ[les veneR nQ~ mevlegälee efJeMes<elee nw~ mevlegälee yeéïeCe peerJeve keÀe efJeMes<e
heefjJele&ve keÀe ohe&Ce nw~ meeOeejCe peerJeve Deewj yeéïeCe peerJeve~ meeOeejCe peerJeve
DeLee&led keÀYeer mevlegä keÀYeer Demevlegä~ yeéïeCe peerJeve ceW mevlegälee keÀer efJeMes<elee keÀes
osKe De%eeveer Yeer ÒeYeeefJele nesles nQ~ ³en heefjJele&ve DeveskeÀ DeelceeDeeW keÀe heefjJele&ve
keÀjves kesÀ efveefceÊe yeve peelee nw~ meYeer kesÀ cegKe mes ³ener efvekeÀuelee efkeÀ ³en `meoe
mevlegä DeLee&led KegMe jnles nQ~' peneB mevlegälee nw JeneB KegMeer ]peªj nw~ Demevlegälee
KegMeer keÀes iee³eye keÀjleer nw~ ³ener yeéïeCe peerJeve keÀer ceefncee nw~ meoe mevleg<ìlee veneR
lees meeOeejCe peerJeve nw~ mevlegälee me]HeÀuelee keÀe menpe DeeOeej nw~ mevlegälee meJe&
yeéïeCe heefjJeej kesÀ mvesner yeveeves ceW Þesÿ meeOeve nw~ pees mevlegä jnsiee GmekesÀ Òeefle
mJele: ner meYeer keÀe mvesn jnsiee~ mevlegä Deelcee keÀes meoe meYeer mJe³eb ner meceerhe ueeves
Jee nj Þesÿ keÀe³e& ceW men³eesieer yeveeves keÀe Òe³elve keÀjWies~ GvneW keÀes cesnvele veneR keÀjveer
heæ[sieer efkeÀ cegPes meceerhe ueeDees~ cegPes men³eesieer yeveeDees~ ³ee cegPes efJeMes<e DeelceeDeeW
keÀer efuemì ceW ueeDees~ mees®evee Yeer veneR heæ[siee~ keÀnvee Yeer veneR heæ[siee~ mevlegälee keÀer
efJeMes<elee mJe³eb ner nj keÀe³e& ceW ieesu[ve ®eebmeuej yevee osleer nw~ mJele: ner keÀe³e& DeLe&
efveefceÊe yeveer ngF& DeelceeDeeW keÀes meblegä Deelcee kesÀ Òeefle mebkeÀuhe DeeJesiee ner~ Deewj
®eebme efceuelee ner jnsiee~ meblegälee meoe meJe& kesÀ mJeYeeJe mebmkeÀej keÀes efceueeves Jeeueer
nesleer nw~ mevlegä Deelcee keÀYeer efkeÀmeer kesÀ Yeer mJeYeeJe mebmkeÀej mes Ieyejeves Jeeueer veneR
nesleer nw~ Ssmeer mevlegä Deelcee³eW yeveer nes vee! pewmes YeieJeeve DeehekesÀ heeme Dee³ee Deehe
veneR ie³es~ Yeei³e mJe³eb DeehekesÀ heeme Dee³ee~ Iej yew"s YeieJeeve efceuee~ Yeei³e efceuee~
Iej yew"s meJe& Ke]peeveeW keÀer ®eeyeer efceueer~ peye ®eenes pees ®eenes Ke]peeves DeehekesÀ nQ~
keÌ³eeWefkeÀ DeefOekeÀejer yeve ie³es nes vee~ lees Ssmes meJe& kesÀ meceerhe Deeves keÀe, mesJee ceW
meceerhe Deeves keÀe ®eebme Yeer mJele: ner efceuelee nw~ efJeMes<elee mJe³eb ner Deeies yeæ{eleer
nw~ pees meoe mevlegä jnlee nw Gmemes meYeer keÀe mJele: ner efoue keÀe h³eej neslee nw~
yeenj keÀe h³eej veneR~ SkeÀ neslee nw ö efkeÀmeer keÀes je]peer keÀjves kesÀ efueS yeenj keÀe
h³eej keÀjvee~ SkeÀ neslee nw ö efoue keÀe h³eej~ veejepe ve nes GmekesÀ efueS Yeer h³eej
keÀjvee heæ[lee nw~ uesefkeÀve Jen h³eej keÀes meoe uesves keÀe hee$e veneR yevelee~ mevlegä Deelcee
keÀes meoe meYeer keÀe efoue keÀe h³eej efceuelee nw~ ®eens keÀesF& ve³ee nes Jee hegjevee nes,
keÀesF& efkeÀmekeÀes heefj®e³e kesÀ ªhe mes peevelee nes ³ee veneR peevelee nes uesefkeÀve mevlegälee
Gme Deelcee keÀer hen®eeve efoueeleer nw~ nj SkeÀ keÀer efoue nesieer Fmemes yeeleW keÀjW, Fmemes
yew"W~ lees Ssmes mevlegä nes? hekeÌkesÀ nes vee! Ssmes lees veneR keÀnles ö yeve jns nQ~ veneR!
yeve ie³es nQ~
mevlegä Deelcee³eW meoe cee³eepeerle nQ ner~ ³en cee³eepeerle JeeueeW keÀer meYee nw vee~
cee³ee mes Ieyejeves Jeeues lees veneR nQ vee~ cee³ee Deeleer efkeÀmekesÀ heeme nw? meYeer kesÀ heeme
Deeleer lees nw vee! Ssmee keÀesF& nw pees keÀns cee³ee Deeleer ner veneR? Deeleer meyekesÀ heeme
nw uesefkeÀve keÀesF& Ieyejelee nw keÀesF& hen®eeve ueslee nw FmeefueS mebYeue peelee nw~ ce³ee&oe
keÀer uekeÀerj kesÀ Devoj jnves Jeeues yeehe kesÀ Dee%eekeÀejer ye®®es cee³ee keÀes otj mes ner
hen®eeve uesles nQ~ hen®eeveves ceW osjer keÀjles nQ, Jee ieueleer keÀjles nQ leye cee³ee mes Ieyeje
peeles nQ~ pewmes ³eeoieej ceW keÀneveer megveer nw ö meerlee ves OeesKee keÌ³eeW Kee³ee? keÌ³eeWefkeÀ
hen®eevee veneR~ cee³ee kesÀ mJeªhe keÀes ve hen®eeveves keÀejCe OeesKee Kee³ee~ Deiej hen®eeve
ueW efkeÀ ³en yeéïeCe veneR, efYeKeejer veneR, jeJeCe nw lees MeeskeÀ JeeefìkeÀe keÀe Flevee
DevegYeJe veneR keÀjvee heæ[lee~ uesefkeÀve hen®eeve osjer mes DeeF& leye OeesKee Kee³ee Deewj
OeesKes kesÀ keÀejCe ogëKe G"evee heæ[e~ ³eesieer mes efJe³eesieer yeve ieF&~ meoe meeLe jnves mes
otj nes ieF&~ Òeeefhle mJeªhe Deelcee mes hegkeÀejves Jeeueer Deelcee yeve ieF&~ keÀejCe?
hen®eeve keÀce~ cee³ee kesÀ ªhe keÀes hen®eeveves keÀer MeefkeÌle keÀce nesves keÀejCe cee³ee keÀes
Yeieeves kesÀ yepeeS mJe³eb Ieyeje peeles nQ~ hen®eeve keÀce keÌ³eeW nesleer nw, mece³e hej
hen®eeve veneR Deeleer, heerís keÌ³eeW Deeleer~ FmekeÀe keÀejCe? keÌ³eeWefkeÀ meoe yeehe keÀer Þesÿ
cele hej veneR ®eueles~ keÀesF& mece³e ³eeo keÀjles nQ, keÀesF& mece³e veneR~ keÀesF& mece³e
Gcebie-Glmeen ceW jnles, keÀesF& mece³e veneR jnles~ pees meoe keÀer Dee%ee keÀes GuuebIeve
keÀjles DeLee&led Dee%ee keÀer uekeÀerj kesÀ Devoj veneR jnves kesÀ keÀejCe cee³ee mece³e hej
OeesKee os osleer nQ~ cee³ee ceW hejKeves keÀer MeefkeÌle yengle nw~ cee³ee osKeleer nw efkeÀ Fme
mece³e ³en keÀce]peesj nw~ lees Fme ÒekeÀej keÀer keÀce]peesjer Üeje FmekeÀes Dehevee yevee mekeÀles
nQ~ cee³ee kesÀ Deeves keÀe jemlee nw ner ö keÀce]peesjer~ ]peje-mee Yeer jemlee efceuee lees Peì
hengB®e peeleer nw~ pewmes DeepekeÀue [eketÀ keÌ³ee keÀjles nQ! ojJeepee Yeues yevo nes uesefkeÀve
Jesvìeruesìj mes Yeer Dee peeles nQ~ ]peje-mee mebkeÀuhe cee$e Yeer keÀce]peesj nesvee DeLee&led cee³ee
keÀes jemlee osvee nw~ FmeefueS cee³eepeerle yeveves keÀe yengle menpe meeOeve nw ö `meoe
yeehe kesÀ meeLe jnes~' meeLe jnvee DeLee&led mJele: ner ce³ee&oeDeeW keÀer uekeÀerj kesÀ Devoj
jnvee~ SkeÀ-SkeÀ efJekeÀej kesÀ heerís efJepe³eer yeveves keÀer cesnvele keÀjves mes ítì pee³eWies~
meeLe jnes lees mJele: ner pewmes yeehe Jewmes Deehe~ mebie keÀe jbie mJele: ner ueie pee³esiee~
yeerpe keÀes íesæ[ efme]He&À MeeKeeDeeW keÀes keÀeìves keÀer cesnvele veneR keÀjes~ Deepe keÀece peerle
yeve ie³es, keÀue ¬eÀesOe peerle yeve ie³es, veneR~ nQ ner meoe efJepe³eer! peye yeerpeªhe Üeje
yeerpe keÀes Kelce keÀj oWies lees yeej-yeej cesnvele keÀjves mes mJele: ner ítì pee³eWies~ efme]He&À
yeerpeªhe keÀes meeLe jKees~ ef]HeÀj ³en cee³ee keÀe yeerpe Ssmee Yemce nes pee³esiee pees ef]HeÀj
keÀYeer Yeer Gme yeerpe mes DebMe Yeer veneR efvekeÀue mekeÀlee~ Jewmes Yeer Deeie ceW peues ngS
yeerpe mes keÀYeer HeÀue veneR efvekeÀue mekeÀlee~
lees meeLe jnes, mevlegä jnes lees cee³ee keÌ³ee keÀjsieer! mejsC[j nes pee³esieer~ cee³ee
keÀes mejsC[j keÀjvee veneR Deelee nw? Deiej mJe³eb mejsC[j nQ lees cee³ee GmekesÀ Deeies
mejsC[j nw ner~ lees cee³ee keÀes mejsC[j efkeÀ³ee nw ³ee DeYeer lew³eejer keÀj jns nes? keÌ³ee
neue-®eeue nw? pewmes Deheves mejsC[j nesves keÀer mesjerceveer ceveeles nes Jewmes cee³ee keÀes
mejsC[j keÀjves keÀer mesjerceveer cevee ueer nw ³ee ceveeveer nw? nesueer nes ie³es ceevee mesjerceveer
nes ieF&, peue ieF&~ ef]HeÀj JeneB pee keÀjkesÀ Ssmes lees he$e veneR efueKeWies efkeÀ keÌ³ee keÀjW,
cee³ee Dee ieF&~ KegMeKeyejer kesÀ he$e efueKeWies vee~ efkeÀleveer mejsC[j mesjerceveer ceveeF& nw,
nceejer lees nes ieF& uesefkeÀve Deewj DeelceeDeeW Üeje Yeer cee³ee keÀes mejsC[j keÀje³ee~ Ssmes
mecee®eej efueKeWies vee! De®íe ö
efpeleves Gcebie-Glmeen mes Dee³es nes Glevee ner yeeheoeoe Yeer meoe ye®®eeW keÀes Ssmes
Gcebie-Glmeen mes meblegä Deelcee kesÀ ªhe ceW osKeves ®eenles nQ~ ueieve lees nw ner~ ueieve
keÀer efveMeeveer nw ö pees Flevee otj mes meceerhe hengB®e ie³es nes~ efove jele ueieve mes efove
efieveles-efieveles ³eneB hengB®e ie³es~ ueieve ve nesleer lees hengB®evee Yeer cegefMkeÀue neslee~ ueieve
nw FmeceW lees heeme nes~ heeme meefì&efHeÀkesÀì efceue ie³ee vee~ nj meyepeskeÌì ceW heeme~ ef]HeÀj
Yeer yeeheoeoe ye®®eeW keÀes Dee]HeÀjerve osles nQ~ keÌ³eeWefkeÀ hen®eeveves keÀer ve]pej les]pe nw~ otj
jnles Yeer yeehe keÀes hen®eeve efue³ee~ meeLe DeLee&led osMe ceW jnves Jeeues veneR hen®eeve
mekeÀles~ uesefkeÀve Deehe ueesie otj yew"s Yeer hen®eeve ie³es~ hen®eeve keÀj yeehe keÀes Dehevee
yevee³ee Jee yeehe kesÀ yeves~ FmekesÀ efueS yeeheoeoe efJeMes<e Dee]HeÀjerve osles nQ~ lees pewmes
hen®eeveves ceW Deeies ie³es Jewmes cee³eepeerle yeveves ceW Yeer vecyejJeve yeve meoe yeehe keÀer
Dee]HeÀjerve uesves kesÀ ³eesi³e DeJeM³e yeveWies~ pees yeeheoeoe keÀesF& Yeer cee³ee mes Ieyejeves
Jeeueer Deelcee keÀes DeehekesÀ heeme YespeW efkeÀ Fve ye®®eeW mes pee keÀjkesÀ cee³eepeerle yeveves
keÀe DevegYeJe hetíes~ Ssmee SkeÌpeecheue yevekeÀj efoKeeDees~ pewmes ceesnpeerle heefjJeej
Òeefme× nw Jewmes cee³eepeerle mesvìj Òeefme× nes! ³en Ssmee mesvìj nw peneB cee³ee keÀe keÀye
Jeej veneR neslee~ Deevee Deewj yeele nw Jeej keÀjvee Deewj yeele nw~ lees FmeceW Yeer vecyej
uesves Jeeues nes vee~ FmeceW vecyejJeve keÀewve yevesiee? uebove, Deemì^sefue³ee yevesiee Jee
DecesefjkeÀe yevesiee? hewefjme yevesiee, pece&ve yevesiee, yeépeerue yevesiee, keÀewve yevesiee? pees
Yeer yeveW~ yeeheoeoe Ssmes ®ewlev³e c³egef]pe³ece SveeGvme keÀjWies~ pewmes Deeyet keÀe c³egef]pe³ece
vecyejJeve keÀnles nQ~ mesJee ceW Yeer lees mepeeJeì ceW Yeer~ Ssmes cee³eepeerle ye®®eeW keÀe
®ewlev³e c³egef]pe³ece nes~ efnccele nw vee? GmekesÀ efueS DeYeer efkeÀlevee mece³e ®eeefnS?
ieesu[ve pegyeueer ceW Yeer GvekeÀes Fveece oWies pees henues ner kegÀí keÀjkesÀ efoKee³eWies vee~
ueemì mees ]HeÀemì nes efoKeeDees~ Yeejle Jeeues Yeer jsme keÀjW~ uesefkeÀve Deehe Gvemes Yeer
Deeies peeDees~ yeeheoeoe meYeer keÀes Deeies peeves keÀe ®eebme os jns nQ~ 8 vecyej ceW Dee
peeDees~ Dee" keÀes ner Fveece efceuesiee~ Ssmes veneR efme]He&À SkeÀ keÀes efceuesiee~ ³en lees veneR
mees®eles nes ö uebove Deewj Deemì^sefue³ee lees hegjeves nQ, nce lees DeYeer ve³es-ve³es nQ~
meyemes íesìe ve³ee keÀewve mee mesvìj nw? meyemes íesìe pees neslee nw Jen meYeer keÀes h³eeje
neslee nw~ Jewmes Yeer íesìeW keÀes keÀne peelee nw ö yeæ[s lees yeæ[s nQ uesefkeÀve íesìs yeehe
meceeve nQ~ meYeer keÀj mekeÀles nQ~ keÀesF& yeæ[er yeele veneR~ ûeerme, ìwchee, jesce ³en íesìs
nQ~ ³en lees yeæ[s Gcebie ceW jnves Jeeues nQ~ ìwchee keÌ³ee keÀjsiee? ìscheue yevee³esiee? Jen
jceCeerkeÀ ye®®eer DeeF& Leer vee-GvekeÀes keÀne Lee efkeÀ ìwchee keÀes ìscheue yeveeDees~ pees Yeer
ìwchee ceW DeeJes lees nj SkeÀ ®ewlev³e cete|le keÀes osKe ne|<ele nes~ Deehe MeefkeÌleMeeueer
lew³eej nes peeDees~ efmeHe&À Deehe jepes lew³eej nes peeDees ef]HeÀj Òepee Peì yevesieer~ je@³eue
HewÀceueer yeveves ceW ìeFce ueielee nw~ ³en je@³eue HewÀceueer, jepeOeeveer yeve jner nw ef]HeÀj
Òepee lees {sj Dee pee³esieer~ Fleveer Dee pee³esieer pees Deehe osKe-osKe lebie nes pee³eWies~
keÀnWies yeeyee Deye yeme keÀjes uesefkeÀve henues jep³e DeefOekeÀejer leKleveMeerve lees yeve peeSB
vee~ leepeOeejer efleuekeÀOeejer yeve peeSB leye lees Òepee Yeer peer n]petj keÀnsieer~ leepeOeejer
nesiee veneR lees Òepee kewÀmes ceevesieer efkeÀ ³en jepee nw~ je@³eue ]HesÀceueer yeveves ceW ìeFce
ueielee nw~ Deehe De®ís mece³e hej hengB®es nes pees je³eue HewÀceueer ceW Deeves kesÀ DeefOekeÀejer
nes~ DeYeer Òepee keÀe mece³e Deeves Jeeuee nw~ jepee yeveves keÀer efveMeeveer peeveles nes vee?
DeYeer mes mJejep³e DeefOekeÀejer efJeée jep³e DeefOekeÀejer yeve peeDees~ DeYeer mes jep³e
DeefOekeÀejer yeveves JeeueeW kesÀ meceerhe Deewj men³eesieer yeveves Jeeues JeneB Yeer meceerhe Deewj
jep³e ®eueeves ceW men³eesieer yeveWies~ DeYeer mesJee ceW men³eesieer ef]HeÀj jep³e ®eueeves ceW
men³eesieer~ lees DeYeer mes ®eskeÀ keÀjes~ jepes nQ ³ee keÀYeer jepee keÀYeer Òepee yeve peeles!
keÀYeer DeOeerve keÀYeer DeefOekeÀejer~ meoe kesÀ jepes nes? lees efkeÀleves Deehe uekeÀer nes? ³en
veneR mees®evee ö nce lees heerís Dee³es nQ~ Jen heerís Deeves JeeueeW keÀes mees®evee heæ[siee~
Deehe De®ís mece³e hej hengB®e ie³es nes~ FmeefueS uekeÀer nes~ ³en veneR mees®evee nce heerís
Dee³es nQ, jepee yeve mekeWÀies Jee veneR~ je@³eue ]HesÀceueer ceW Dee mekeWÀies Jee veneR~ meoe ³en
mees®ees nce veneR Dee³esies lees keÀewve Dee³eWies? Deevee ner nw, helee veneR ³en keÀj mekeWÀies
Jee veneR~ helee veneR ³en nesiee Jee keÌ³ee....veneR~ helee nw efkeÀ nceves nj keÀuhe efkeÀ³ee
nw~ keÀj jns nQ Deewj meoe keÀjWies~ mecePee!
keÀYeer ³en Yeer veneR mees®evee nce efJeosMeer nQ, ³en osMeer nQ~ ³en FefC[³eve nQ, nce
HeÀe@jsvej nQ~ nceeje lejerkeÀe Dehevee, FvneW keÀe Dehevee~ ³en lees efme]He&À heefj®e³e kesÀ efueS
[yeue efJeosMeer keÀnles nQ~ pewmes ³eneB Yeer keÀnles ³en keÀvee&ìkeÀ Jeeues nQ, ³en ³et.heer.
Jeeues nQ~ nes lees yeéïeCe vee! ®eens FefC[³eve neW, ®eens efJeosMeer neW, meYeer yeéïeCe nQ~
nce efJeosMeer nQ ³en mees®evee ner jebie nw~ ve³ee pevce lees ye´ïee keÀer ieesoer ceW ngDee vee~
³en efmeHe&À heefj®e³e kesÀ efueS keÀne peelee~ uesefkeÀve mebmkeÀej ceW Jee mecePeves ceW keÀYeer Yeer
Devlej veneR mecePevee~ yeéïeCe JebMe kesÀ nes vee! DecesefjkeÀe, DeÖeÀerkeÀe JebMe kesÀ lees veneR
nes vee~ meYeer keÀe heefj®e³e keÌ³ee oWies~ efMeJe JebMeer ye´ïeekegÀceej-kegÀceeefj³eeB~ SkeÀ ner JebMe
nes ie³ee vee~ keÀYeer Yeer yeesueves ceW ]HeÀke&À veneR jKees~ FefC[³eve Ssmes keÀjles, efJeosMeer Ssmes
keÀjles, veneR~ nce SkeÀ nQ~ yeehe SkeÀ nw~ jemlee SkeÀ nw~ jerefle-jmce SkeÀ nw~ mJeYeeJe-
mebmkeÀej SkeÀ nQ~ ef]HeÀj osMeer Deewj efJeosMeer Devlej keÀneB mes Dee³ee? Deheves keÀes efJeosMeer
keÀnves mes otj nes pee³eWies~ nce ye´ïee JebMeer meye yeéïeCe nQ~ nce efJeosMeer nQ, nce
iegpejeleer nQ...FmeefueS ³en neslee nw~ veneR, meye SkeÀ yeehe kesÀ nQ~ ³ener lees efJeMes<elee
nw pees efYevve-efYevve mebmkeÀej efceuekeÀj SkeÀ nes ie³es nQ~ efYevve-efYevve Oece&, efYevve-efYevve
peeefle-heebefle meye meceehle nes ie³ee~ SkeÀ kesÀ nes ie³es DeLee&led SkeÀ nes ie³es~ mecePee!
ªn-ªneve ngF& vee~ yeeheoeoe keÀes ³en jewvekeÀ De®íer ueieleer nw~ ceOegyeve keÀer
jewvekeÀ nw vee! Iej keÀer jewvekeÀ meoe ye®®es nesles~ efkeÀleveer De®íer jewvekeÀ nes! ceOegyeve
Deehe ueesieeW mes mepe ie³ee nw~ SkeÀ efJeMes<elee yengle De®íer nw! mesJee ceW yengle De®íer
ueieve nw~ heæ{eF& ceW Yeer nQ uesefkeÀve FmeceW keÀesF& keÀesF& Leesæ[s Deueyesues nQ~ mesJee keÀer
ueieve ceW cewpeeefjìer De®ís nQ~ Deewj mesJee keÀer ueieve ner efvee|JeIve yevee jner nw~ efye]peer
jnves kesÀ keÀejCe DeveskeÀ ÒekeÀej keÀer cee³ee mes ítì ie³es nes~ pees Yeer Dee³es nQ, ueieve
Jeeues nQ~ Deieues Je<eeX mes Fme Je<e& keÀer efjpeuì De®íer nw~ mesJee keÀer Je=ef× keÀe efjkeÀe[&
Yeer De®íe nw~ DevegYeJeer Deelcee³eW ueieleer nes~ DevegYeJeer peuoer nue®eue ceW veneR Deeles~
DevegYeJeer ve nesves kesÀ keÀejCe TB®es Yeer peuoer pee³eWies, veer®es Yeer peuoer Dee³eWies~ uesefkeÀve
Fme Je<e& cewpeejìer keÀer efjpeuì efvee|JeIve De®íer nw~ Deye yeekeÀer cee³eepeerle yeveves ceW
vecyej uesvee nw~ De®íe ö
meoe mevlegälee keÀer efJeMes<elee Jeeueer efJeMes<e DeelceeDeeW keÀes, meoe mevlegälee Üeje
mesJee ceW meHeÀuelee heeves Jeeues ye®®eeW keÀes, meoe jep³e DeefOekeÀejer mees efJeée-jep³e
DeefOekeÀejer Þesÿ DeelceeDeeW keÀes, meoe efve½e³e Üeje nj keÀe³e& ceW vecyejJeve yeveves Jeeues
ye®®eeW keÀes yeeheoeoe keÀe ³eeoh³eej Deewj vecemles~''
efJeosMeer YeeF&-yeefnveeW mes DeJ³ekeÌle yeeheoeoe keÀer cegueekeÀele
(1) meoe Deheves keÀes yeehe meceeve ceemìj meJe&MeefkeÌleJeeve DevegYeJe keÀjles nes?
pewmee yeehe Jewmes ye®®es nQ vee! meJe&MeefkeÌle³eeW keÀe Jemee& ye®®eeW keÀe DeefOekeÀej nw~ lees peye
Yeer efpeme MeefkeÌle keÀes efpeme ªhe mes keÀe³e& ceW ueieeves ®eenes Jewmes ueiee mekeÀles nes!
ceemìj meJe&MeefkeÌleJeeve keÀer mce=efle MeefkeÌle³eeW keÀes Fcepe& keÀjleer nw~ efpeme mece³e efpeme
MeefkeÌle keÀer DeeJeM³ekeÀlee nesieer Gme mece³e Fme mce=efle mes keÀe³e& ceW ueiee mekeÀles nes~
Ssmes DevegYeJe keÀjWies pewmes ³en Mejerj keÀer MeefkeÌle³eeB yeenW nQ, heeBJe nQ, DeeBKeW nQ...
efpeme mece³e pees MeefkeÌle ³et]pe keÀjves ®eenW Jewmes keÀj mekeÀles nQ, Jewmes ³en met#ce
MeefkeÌle³eeB keÀe³e& ceW ueiee mekeÀles nQ~ keÌ³eeWefkeÀ ³en Yeer Dehevee DeefOekeÀej nw~ uesefkeÀve
FmekeÀe DeefOekeÀej nw ceemìj meJe&MeefkeÌleJeeve keÀer mce=efle~
(2) mesJee ceW efveefceÊe yevevee ³en Yeer Þesÿ Yeei³e nw ö Fme Yeei³e keÀes meoe
Deeies yeæ{eves kesÀ efueS efJeMes<e mJe³eb keÀes [yeue ueeFì mecePees~ efkeÀmeer Yeer ÒekeÀej keÀe
yeesPe KegMeer keÀer DevegYetefle meoe veneR keÀje³esiee~ efpelevee Deheves keÀes [yeue ueeFì
DevegYeJe keÀjWies Glevee Yeei³e heodceiegCee yeæ{lee pee³esiee~ yeeheoeoe [yeue ueeFì jnves
Jeeues ye®®eeW kesÀ nj keÀe³e& ceW ceooieej nQ~ efpelevee mesJee ceW efveefceÊe yeveves keÀe Yeei³e
efceuelee nw Glevee [yeue ueeFì efmLeefle mes Gæ[leer keÀuee ceW Gæ[ves kesÀ efJeMes<e DevegYeJeer
yeve mekeÀles nes~ [yeue ueeFì efmLeefle ceW jnves mes meoe KegMeer ceW vee®eles jnWies Deewj
KegMeer kesÀ ceneoeveer yeve KegMeer keÀer Keeve yeæ{eles jnWies~
he$eeW kesÀ GÊej osles ngS:- meYeer ye®®eeW kesÀ efoue kesÀ ³eeoh³eej kesÀ mee]pe yeeheoeoe
ves megves~ efpeme mvesn mes, efoue kesÀ Gcebie mes meYeer ye®®eeW ves ³eeoh³eej Yespeer nw Gmeer
mvesn mes yeeheoeoe ³eeoh³eej os jns nQ~ Ssmes mvesner efouele]KleveMeerve ye®®eeW keÀes
efoueejece yeehe keÀer efoue mes ³eeoh³eej mJeerkeÀej nes~ meoe ner Ssmes Gcebie ceW jnves mes
mes]HeÀ Yeer jnWies Deewj Deeies Yeer yeæ{les jnWies~ De®íe ö
21-3-85
mJeoMe&ve ®e¬eÀ mes

efJepe³e ®e¬eÀ keÀer Òeeefhle
meJe&MeefkeÌleJeeve, %eevemeeiej efMeJeyeeyee Deheves mJeoMe&ve ®e¬eÀOeejer ye®®eeW Òeefle yeesues õ
``Deepe yeeheoeoe ªneveer mesveeheefle kesÀ ªhe ceW Deheveer ªneveer mesvee keÀes osKe jns
nQ~ Fme ªneveer mesvee ceW keÀewve mes, keÀewve mes ceneJeerj nQ, keÀewve mes MeefkeÌleMeeueer Meðe
OeejCe efkeÀ³es ngS nQ~ pewmes efpemceeveer MeðeOeejer efove Òeefleefove Deefle met#ce Deewj
leerJeíeefle kesÀ MeefkeÌle mechevve meeOeve yeveeles peeles nQ, Ssmes ªneveer mesvee Deefle met#ce
MeefkeÌleMeeueer MeðeOeejer yeveer nw? pewmes efJeveeMekeÀejer DeelceeDeeW ves SkeÀ mLeeve hej yew"s
ngS efkeÀleves ceeFue otj efJeveeMekeÀejer jsef]pe]pe Üeje efJeveeMe keÀjeves kesÀ efueS meeOeve yevee
efueS nQ~ JeneB peeves keÀer Yeer DeeJeM³ekeÀlee veneR~ otj yew"s efveMeevee ueiee mekeÀles nQ~
Ssmes ªneveer mesvee `mLeeheveekeÀejer' mesvee nw~ Jen efJeveeMekeÀejer, Deehe mLeeheveekeÀejer nes~
Jen efJeveeMe kesÀ huewve mees®eles Deehe veF& j®evee kesÀ, efJeée-heefjJele&ve kesÀ huewve mees®eles~
mLeeheveekeÀejer mesvee, Ssmes leerJeíeefle kesÀ ªneveer meeOeve OeejCe keÀj efueS nw? SkeÀ mLeeve
hej yew"s peneB ®eenes JeneB ªneveer ³eeo keÀer jsef]pe]pe (efkeÀjCeeW) Üeje efkeÀmeer Yeer Deelcee
keÀes ì®e keÀj mekeÀles nes~ heefjJele&ve MeefkeÌle Fleveer leerJeíeefle keÀer mesJee keÀjves efueS lew³eej
nw? veeuespe DeLee&led MeefkeÌle meYeer keÀes Òeehle nes jner nw vee~ veeuespe keÀer MeefkeÌle Üeje
Ssmes MeefkeÌleMeeueer MeðeOeejer yeves nes? ceneJeerj yeves nes Jee Jeerj yeves nes? efJepe³e keÀe
®e¬eÀ Òeehle keÀj efue³ee nw? efpemceeveer mesvee keÀes DeveskeÀ ÒekeÀej kesÀ ®e¬eÀ Fveece ceW efceueles
nQ~ Deehe meYeer keÀes meHeÀuelee keÀe Fveece èfJepe³e-®e¬eÀ' efceuee nw? efJepe³e Òeehle ngF&
heæ[er nw! Ssmes efve½e³e yegef× ceneJeerj Deelcee³eW efJepe³e ®e¬eÀ kesÀ DeefOekeÀejer nQ~
yeeheoeoe osKe jns Les efkeÀ efkeÀmekeÀes efJepe³e-®e¬eÀ Òeehle nw! mJeoMe&ve-®e¬eÀ mes
efJepe³e ®e¬eÀ Òeehle keÀjles nes~ lees meYeer MeðeOeejer yeves nes vee! Fve ªneveer MeðeeW keÀe
³eeoieej mLetue ªhe ceW DeehekesÀ ³eeoieej ef®e$eeW ceW efoKee³ee nw~ osefJe³eeW kesÀ ef®e$eeW ceW
MeðeOeejer efoKeeles nQ vee~ heeC[JeeW keÀes Yeer MeðeOeejer efoKeeles nQ vee~ ³en ªneveer
Meðe DeLee&led ªneveer MeefkeÌle³eeB mLetue Meðe ªhe ceW efoKee oer nQ~ JeemleJe ceW meYeer
ye®®eeW keÀes yeeheoeoe Üeje SkeÀ ner mece³e SkeÀ pewmeer veeuespe keÀer MeefkeÌle Òeehle nesleer
nw~ Deueie-Deueie veeuespe veneR osles efHeÀj Yeer vecyejJeej keÌ³eeW yeveles nQ? yeeheoeoe ves
keÀYeer efkeÀmeer keÀes Deueie heæ{e³ee nw keÌ³ee? FkeÀùe ner heæ{eF& heæ{eles nQ vee~ meYeer keÀes
SkeÀ ner heæ{eF& heæ{eles nQ vee, efkeÀ efkeÀmeer ûeghe keÀes keÀesF& heæ{eF& heæ{eles, efkeÀmekeÀes keÀesF&!
³eneB 6 ceeme keÀe iee[ueer mìt[svì nes ³ee 50 Je<e& keÀe nes, SkeÀ ner keÌueeme ceW
yew"les nQ~ Deueie-Deueie yew"les nQ keÌ³ee? yeeheoeoe SkeÀ ner mece³e SkeÀ heæ{eF& Deewj
meYeer keÀes FkeÀùe ner heæ{elee nw~ Deiej keÀesF& heerís Yeer Dee³es nQ lees pees henues heæ{eF&
®eue ®egkeÀer nw Jener heæ{eF& Deehe meye DeYeer Yeer heæ{eles jnles nes~ pees efjJeeFpe keÀesme&
®eue jne nw Jener Deehe Yeer heæ{ jns nes efkeÀ hegjeveeW keÀe keÀesme& Deueie nw, DeehekeÀe
Deueie nw? SkeÀ ner keÀesme& nw vee~ 40 Je<e& JeeueeW kesÀ efueS Deueie cegjueer Deewj 6
ceeme JeeueeW kesÀ efueS Deueie cegjueer lees veneR nw vee~ SkeÀ ner cegjueer nw vee! heæ{eF&
SkeÀ, heæ{eves Jeeuee SkeÀ, efHeÀj vecyejJeej keÌ³eeW nesles? Jee meYeer vecyejJeve nQ? vecyej
keÌ³eeW yeveles? keÌ³eeWefkeÀ heæ{eF& Yeues meye heæ{les nQ uesefkeÀve heæ{eF& keÀer DeLee&led %eeve keÀer
SkeÀ-SkeÀ yeele keÀes Meðe Jee MeefkeÌle kesÀ ªhe ceW OeejCe keÀjvee, Deewj %eeve keÀer yeele
keÀes heeFbì kesÀ ªhe ceW OeejCe keÀjvee ö FmeceW Devlej nes peelee nw~ keÀesF& megvekeÀj efmeHe&À
heeFbìdme kesÀ ªhe ceW yegef× ceW OeejCe keÀjles nQ~ Deewj Gve OeejCe keÀer ngF& heeFbìdme keÀe
JeCe&ve Yeer yengle De®íe keÀjles nQ~ Yee<eCe keÀjves ceW keÀesme& osves ceW cewpeeefjìer nesefMe³eej
nQ~ yeeheoeoe Yeer ye®®eeW kesÀ Yee<eCe Jee keÀesme& keÀjevee osKe KegMe nesles nQ~ keÀF& ye®®es
lees yeeheoeoe mes Yeer De®íe Yee<eCe keÀjles nQ~ heeFbìdme Yeer yengle De®íer JeCe&ve keÀjles
nQ uesefkeÀve Devlej ³en nw-%eeve keÀes heeFbìdme kesÀ ªhe ceW OeejCe keÀjvee Deewj %eeve keÀer
SkeÀ-SkeÀ yeele keÀes MeefkeÌle kesÀ ªhe ceW OeejCe keÀjvee-FmeceW Devlej heæ[ peelee nw~ pewmes
[êcee keÀer heeFbìdme G"eDees~ ³en yengle yeæ[e efJepe³e Òeehle keÀjves keÀe MeefkeÌleMeeueer
Meðe nw~ efpemekeÀes [êcee kesÀ %eeve keÀer MeefkeÌle ÒewefkeÌìkeÀue peerJeve ceW OeejCe nw Jen keÀYeer
Yeer nue®eue ceW veneR Dee mekeÀlee~ meoe SkeÀjme De®eue De[esue yeveves Deewj yeveeves keÀer
efJeMes<e MeefkeÌle ³en [êcee keÀer heeFbì nw~ MeefkeÌle kesÀ ªhe ceW OeejCe keÀjves Jeeuee keÀYeer
nej veneR Kee mekeÀlee~ uesefkeÀve pees efmeHe&À heeFbì kesÀ ªhe ceW OeejCe keÀjles nQ Jen keÌ³ee
keÀjles nQ? [êcee keÀer heeFbì JeCe&ve Yeer keÀjWies~ nue®eue ceW Yeer Dee jns nQ Deewj [êcee
keÀer heeFbì Yeer yeesue jns nQ~ keÀYeer-keÀYeer DeeBKeeW mes DeeBmet Yeer yeneles peeles nQ! helee
veneR keÌ³ee nes ie³ee, helee veneR keÌ³ee nw~ Deewj [êcee keÀer heeFbì Yeer yeesueles peeles nQ~
neB, efJepe³eer lees yevevee ner nw~ ntB lees efJepe³eer jlve~ [êcee ³eeo nw uesefkeÀve helee veneR
keÌ³ee nes ie³ee~
lees FmekeÀes keÌ³ee keÀnWies? MeefkeÌle kesÀ ªhe mes, Meðe kesÀ ªhe mes OeejCe efkeÀ³ee Jee
efmeHe&À heeFbì kesÀ jerefle mes OeejCe efkeÀ³ee? Ssmes ner Deelcee kesÀ Òeefle Yeer keÀnWies ö ntB lees
MeefkeÌleMeeueer Deelcee, meJe& MeefkeÌleJeeve keÀer ye®®eer ntB uesefkeÀve ³en yeele yengle yeæ[er nw~
Ssmeer yeele keÀye nceves mees®eer veneR Leer~ keÀneB ceemìj meJe&MeefkeÌleJeeve Deelcee Deewj keÀneB
³en yeesue? De®ís ueieles nQ? lees FmekeÀes keÌ³ee keÀnWies? lees SkeÀ Deelcee keÀe hee",
hejce Deelcee keÀe hee", [êcee keÀe hee", 84 pevceeW keÀe hee", efkeÀleves hee" nQ? meYeer
keÀes MeefkeÌle DeLee&led Meðe kesÀ ªhe ceW OeejCe keÀjvee DeLee&led efJepe³eer yevevee nw~ efmeHe&À
heeFbì keÀer jerefle mes OeejCe keÀjvee lees keÀYeer heeFbì keÀece keÀjleer Yeer nw keÀYeer veneR
keÀjleer~ efHeÀj Yeer heeFbì kesÀ ªhe ceW Yeer OeejCe keÀjves Jeeues mesJee ceW efye]peer nesves keÀejCe,
Deewj heeFbìdme keÀe yeej-yeej JeCe&ve keÀjves kesÀ keÀejCe cee³ee mes mes]HeÀ jnles nQ~ uesefkeÀve
peye keÀesF& heefjefmLeefle Jee cee³ee keÀe je@³eue ªhe meeceves Deelee nw lees meoe efJepe³eer veneR
yeve mekeÀles nQ~ Jener heeFbìdme JeCe&ve keÀjles jnWies uesefkeÀve MeefkeÌle ve nesves keÀejCe meoe
cee³eepeerle veneR yeve mekeÀles nQ~
lees mecePee vecyejJeej keÌ³eeW yeveles nQ? Deye ³en ®eskeÀ keÀjes efkeÀ nj %eeve keÀer heeFbì
MeefkeÌle kesÀ ªhe mes, Meðe kesÀ ªhe mes OeejCe keÀer? efmeHe&À %eeveJeeve yeves nes Jee
MeefkeÌleMeeueer Yeer yeves nes? veeuespeHegÀue kesÀ meeLe heeJejHegÀue Yeer yeves nes Jee efmeHe&À
veeuespeHegÀue yeves nes! ³eLeeLe& veeuespe ueeFì Deewj ceeFì keÀe mJeªhe nw~ Gmeer ªhe mes
OeejCe efkeÀ³ee nw? Deiej mece³e hej veeuespe efJepe³eer veneR yeveeleer nw lees veeuespe keÀes
MeefkeÌle ªhe mes OeejCe veneR efkeÀ³ee nw~ Deiej keÀesF& ³ees×e mece³e hej Meðe keÀe³e& ceW
veneR uee mekesÀ lees GmekeÀes keÌ³ee keÀnWies? ceneJeerj keÀnWies? ³en veeuespe keÀer MeefkeÌle
efkeÀmeefueS efceueer nw? cee³eepeerle yeveves kesÀ efueS efceueer nw vee! efkeÀ mece³e yeerle peeves
kesÀ yeeo heeFbì ³eeo keÀjWies, keÀjvee lees ³en Lee, mees®ee lees ³en Lee~ lees ³en ®eskeÀ keÀjes~
DeYeer HeÀesme& keÀe keÀesme& keÀneB lekeÀ efkeÀ³ee nw! keÀesme& keÀjeves kesÀ efueS meye lew³eej nes vee!
Ssmee keÀesF& nw pees keÀesme& veneR keÀje mekeÀlee! meYeer keÀje mekeÀles nQ Deewj yengle h³eej mes
De®ís ªhe mes keÀesme& keÀjeles nes~ yeeheoeoe osKeles nQ efkeÀ yengle h³eej mes, DeLekeÀ yeve
keÀjkesÀ, ueieve mes keÀjles Deewj keÀjeles nes~ yengle De®ís Òeesûeecme keÀjles nes~ leve-ceve-
Oeve ueieeles nes~ leye lees Fleveer Je=ef× ngF& nw~ ³en lees yengle De®íe keÀjles nes~ uesefkeÀve
DeYeer mece³e ÒeceeCe ³en lees heeme keÀj efue³ee~ ye®eheve hetje ngDee vee~ Deye ³egJee
DeJemLee ceW nes Jee JeeveÒemLe ceW nes~ keÀneB lekeÀ hengB®es nes? Fme ûeghe ceW cewpeeefjìer ve³es-
ve³es nQ~ uesefkeÀve efJeosMe mesJee kesÀ Yeer 11-12 Je<e& hetjs ngS vee~ lees DeYeer ye®eheve veneR~
DeYeer ³egJee lekeÀ hengB®e ie³es nes~ Deye HeÀesme& keÀe keÀesme& keÀjes Deewj keÀjeDees~
Ssmes Yeer ³etLe ceW MeefkeÌle yengle nesleer nw~ ³etLe Dee³eg yengle MeefkeÌleMeeueer nesleer nw~
pees ®eens Jen keÀj mekeÀles nQ~ FmeefueS osKees DeepekeÀue keÀer ieJecexvì Yeer ³etLe mes
Ieyejeleer nw~ keÌ³eeWefkeÀ ³etLe ûeghe ceW ueewefkeÀkeÀ ªhe mes yegef× keÀer Yeer MeefkeÌle nw lees Mejerj
keÀer Yeer MeefkeÌle nw~ Deewj ³eneB leesæ[-HeÀesæ[ keÀjves Jeeues veneR nQ~ yeveeves Jeeues nQ~ Jen
peesMe Jeeues nQ~ Deewj ³eneB Meevle mJeªhe Deelcee³eW nQ~ efyeieæ[er keÀes yeveeves Jeeueer nQ~
meyekesÀ ogëKe otj keÀjves Jeeues nQ~ Jen ogëKe osves Jeeues nQ Deewj Deehe ogëKe otj keÀjves
Jeeues nes~ ogëKenÊee&-megKekeÀÊee&~ pewmes yeehe Jewmes ye®®es~ meoe nj mebkeÀuhe nj Deelcee
kesÀ Òeefle Jee mJe kesÀ Òeefle megKeoeF& mebkeÀuhe nw~ keÌ³eeWefkeÀ ogëKe keÀer ogefve³ee mes efvekeÀue
ie³es~ DeYeer ogëKe keÀer ogefve³ee ceW veneR nes~ ogëKeOeece mes mebiece³egie ceW hengB®e ie³es nes~
heg©<eesÊece ³egie ceW yew"s nes~ Jen keÀefue³egieer ³etLe nQ~ Deehe mebiece³egieer ³etLe nes~ FmeefueS
DeYeer ³en meoe Deheves ceW veeuespe keÀes MeefkeÌle kesÀ ªhe ceW OeejCe keÀjes Yeer Deewj keÀjeDees
Yeer~ efpelevee mJe³eb HeÀesme& keÀe keÀesme& efkeÀ³ee ngDee nesiee Glevee otmejeW keÀes ³en HeÀesme& keÀe
keÀesme& keÀje³eWies~ veneR lees efmeHe&À heeFbì keÀe keÀesme& keÀjeles nQ~ Deye keÀesme& keÀes efHeÀj mes
efjJeeFpe keÀjvee, SkeÀ-SkeÀ heeFbì ceW keÌ³ee-keÌ³ee MeefkeÌle nw, efkeÀleveer MeefkeÌle nw, efkeÀme
mece³e keÀewve-meer MeefkeÌle keÀes efkeÀme ªhe mes ³etpe keÀj mekeÀles nQ? ³en ì^seEveie mJe³eb keÀes
mJe³eb Yeer os mekeÀles nes~ lees ³en ®eskeÀ keÀjes ö Deelcee kesÀ heeFbì ªheer MeefkeÌleMeeueer
Meðe meejs efove ceW ÒewefkeÌìkeÀue keÀe³e& ceW uee³ee? Deheveer ì^seEveie Deehes ner keÀj mekeÀles
nes~ keÌ³eeWefkeÀ veeuespeHegÀue lees nQ ner~ Deelcee kesÀ Òeefle heeFbìdme efvekeÀeueves kesÀ efueS keÀnW
lees efkeÀleveer heeFbìdme efvekeÀeueWies! yengle nQ vee! Yee<eCe keÀjves ceW lees nesefMe³eej nes~
uesefkeÀve SkeÀ-SkeÀ heeFbì keÀes osKees heefjefmLeefle kesÀ mece³e keÀneB lekeÀ keÀe³e& ceW ueeles nQ~
³en veneR mees®ees Jewmes lees "erkeÀ jnles, uesefkeÀve Ssmeer yeele nes ieF&, heefjefmLeefle DeeF& leye
Ssmes ngDee~ Meðe efkeÀmeefueS neslee nw? peye ogMceve Deelee nw GmekesÀ efueS neslee nw
³ee ogMceve Dee ie³ee FmeefueS ceQ nej ie³ee! cee³ee Dee ieF& FmeefueS [ieceie nes ie³es!
uesefkeÀve cee³ee (ogMceve) kesÀ efueS ner lees Meðe nQ vee! MeefkeÌle³eeB efkeÀmeefueS OeejCe keÀer
nQ? mece³e hej efJepe³e heeves kesÀ efueS MeefkeÌleMeeueer yeves nes vee! lees mecePee keÌ³ee keÀjvee
nw? Deeheme ceW De®íer ªn-ªneve keÀjles jnles nQ~ yeeheoeoe keÀes meye mecee®eej
efceuelee nw~ yeeheoeoe lees ye®®eeW keÀe ³en Gcebie osKe KegMe nesles nQ, heæ{eF& mes h³eej
nw~ yeehe mes h³eej nw~ mesJee mes h³eej nw uesefkeÀve keÀYeer-keÀYeer pees veepegkeÀ yeve peeles nQ,
Meðe ítì peeles nQ, Gme mece³e FvneW keÀer efHeÀuce efvekeÀeue efHeÀj FvneW keÀes ner efoKeeveer
®eeefnS~ neslee Leesæ[s ìeFce kesÀ efueS ner nw, p³eeoe veneR neslee uesefkeÀve efHeÀj Yeer
ueieeleej DeLee&led meoe efvee|JeIve jnvee Deewj efJeIve efvee|JeIve ®euelee jns, HeÀke&À lees nw
vee! Oeeies ceW efpelevee ieeB" heæ[leer nw Glevee Oeeiee keÀce]peesj neslee nw~ pegæ[ lees peelee
nw uesefkeÀve pegæ[er ngF& ®eer]pe Deewj meeyegle ®eer]pe ceW HeÀke&À lees neslee nw vee~ peesæ[ Jeeueer
®eer]pe De®íer ueiesieer? lees ³en efJeIve Dee³ee efHeÀj efvee|JeIve yeves efHeÀj efJeIve DeeJes, ìtìe
peesæ[e lees peesæ[ lees ngDee vee~ FmeefueS Yeer FmekeÀe ÒeYeeJe DeJemLee hej heæ[lee nw~
keÀesF& yengle De®ís leerJe´ hegª<eeLeea Yeer nQ~ veeuespeHegÀue, mee|JemeSyegue Yeer nQ~
yeeheoeoe, heefjJeej keÀer ve]pejeW ceW Yeer nQ uesefkeÀve peesæ[ leesæ[ nesves Jeeueer Deelcee meoe
MeefkeÌleMeeueer veneR jnsieer~ íesìer-íesìer yeele hej GmekeÀes cesnvele keÀjveer heæ[sieer~ keÀYeer
meoe nukesÀ, ne|<ele KegMeer ceW vee®eves Jeeues neWies~ uesefkeÀve Ssmes meoe ve]pej veneR
Dee³eWies~ neWies cenejLeer keÀer efuemì ceW uesefkeÀve Ssmes mebmkeÀej Jeeues keÀce]peesj ]peªj jnles
nQ~ FmekeÀe keÀejCe keÌ³ee neslee nw? ³en leesæ[ves-peesæ[ves kesÀ mebmkeÀej GvekeÀes Devoj mes
keÀcepeesj keÀj osles nQ~ yeenj mes keÀesF& yeele veneR nesieer~ yengle De®ís efoKeeF& oWies~
FmeefueS ³en mebmkeÀej keÀYeer veneR yeveevee~ ³en veneR mees®evee cee³ee Dee ieF&~ ®eue lees
jns nQ~ uesefkeÀve Ssmes ®euevee, keÀYeer leesæ[vee keÀYeer pegæ[vee ³en keÌ³ee ngDee? meoe pegìe
jns, meoe efvee|JeIve jns, meoe ne|<ele, meoe í$eíe³ee ceW jnW Jen, Deewj ³en peerJeve
ceW Devlej nw vee~ FmeefueS yeeheoeoe keÀnles nQ keÀesF&-keÀesF& keÀe peerJevehe$eer keÀe keÀeie]pe
efyeukegÀue ner meeHeÀ nw~ keÀesF&-keÀesF& keÀe yeer®e-yeer®e ceW oeie nw~ Yeues oeie efceìeles nQ
uesefkeÀve Jen Yeer efoKeeF& lees osles nQ vee~ oeie nes ner veneR~ meeHeÀ keÀeiepe Deewj oeie
efceìe³ee ngDee keÀeiepe...De®íe keÌ³ee ueiesiee? meeHeÀ keÀeie]pe jKeves keÀe DeeOeej yengle
menpe nw~ Ieyeje veneR peevee efkeÀ ³en lees yeæ[e cegefMkeÀue nw~ veneR~ yengle menpe nw~
keÌ³eeWefkeÀ mece³e meceerhe Dee jne nw~ mece³e keÀes Yeer efJeMes<e Jejoeve efceues ngS nQ~
efpelevee pees heerís Deelee nw GmekeÀes mece³e ÒeceeCe SkeÀmìê efue]HeÌì keÀer efie]HeÌì Yeer
efceueleer nw~ Deewj Deye lees DeJ³ekeÌle ªhe keÀe heeì& nw ner ö Jejoeveer heeì&~ lees mece³e
keÀer Yeer DeehekeÀes ceoo nw~ DeJ³eefkeÌle heeì& keÀer, DeJ³ekeÌle men³eesie keÀer Yeer ceoo nw~
HeÀemì ieefle keÀe mece³e nw, FmekeÀer Yeer ceoo nw~ henues FvJesvMeve efvekeÀueves ceW mece³e
ueiee~ DeYeer yevee yevee³ee nw~ Deehe yeves yevee³es hej hengB®es nes~ ³en Yeer Jejoeve keÀce
veneR nw~ pees henues Dee³es GvneW ves ceeKeve efvekeÀeuee, Deehe ueesie ceeKeve Keeves hej
hengB®e ie³es~ lees Jejoeveer nes vee! efmeHe&À Leesæ[e-mee DeìsvMeve jKees~ yeekeÀer keÀesF& yeæ[er
yeele veneR nw~ meYeer ÒekeÀej keÀer ceoo DeehekesÀ meeLe nw~ DeYeer Deehe ueesieeW keÀes cenejLeer
efveefceÊe DeelceeDeeW keÀer efpeleveer heeuevee efceueleer nw Gleveer henues JeeueeW keÀes veneR efceueer~
SkeÀ-SkeÀ mes efkeÀleveer cesnvele keÀjles ìeFce osles nQ~ henues pevejue heeuevee efceueer~
uesefkeÀve Deehe lees efmekeÀerueOes yeve heue jns nes~ heeuevee keÀe efjìve& Yeer osves Jeeues nes vee~
cegefMkeÀue veneR nw~ efmeHe&À SkeÀ-SkeÀ yeele keÀes MeefkeÌle kesÀ ªhe mes ³et]pe keÀjves keÀe
DeìsvMeve jKees~ mecePee! De®íe ö
meoe ceneJeerj yeve efJepe³e ®e$eOeejer Deelcee³eW, meoe %eeve keÀer MeefkeÌle keÀes mece³e
ÒeceeCe keÀe³e& ceW ueeves Jeeueer, meoe Deìue, De®eue DeKeC[ efmLeefle OeejCe keÀjves
Jeeueer, meoe mJe³eb keÀes ceemìj meJe&MeefkeÌleJeeve DevegYeJe keÀjves Jeeueer, Ssmeer Þesÿ meoe
cee³eepeerle efJepe³eer ye®®eeW keÀes yeeheoeoe keÀe ³eeoh³eej Deewj vecemles~''
oeefo³eeW mes ö Devev³e jlveeW kesÀ nj keÀoce ceW mJe³eb keÀes lees heodceeW keÀer keÀceeF& nw
uesefkeÀve DeewjeW keÀes Yeer heoceeW keÀer keÀceeF& nw~ Devev³e jlve meoe ner nj keÀoce ceW Deeies
yeæ{les ner jnles nQ~ Deveeefo ®eeyeer efceueer ngF& nw~ DeeìescesefìkeÀ ®eeyeer nw~ efveefceÊe yevevee
DeLee&led DeeìescesefìkeÀ ®eeyeer ueieevee~ Devev³e jlveeW keÀes Deveeefo ®eeyeer mes Deeies yeæ{vee
ner nw~ Deehe meyekesÀ nj mebkeÀuhe ceW mesJee Yejer ngF& nw~ SkeÀ efveefceÊe yevelee nw DeveskeÀ
DeelceeDeeW keÀes Gcebie-Glmeen ceW ueeves kesÀ~ cesnvele veneR keÀjveer heæ[leer uesefkeÀve efveefceÊe
keÀes osKeves mes ner Jen uenj HewÀue peeleer nw~ pewmes SkeÀ oes keÀes osKekeÀj jbie ueie peelee
nw vee~ lees ³en DeeìescesefìkeÀ Gcebie Glmeen keÀer uenj DeewjeW kesÀ Yeer Gcebie-Glmeen keÀes
yeæ{eleer nw~ Jewmes Yeer keÀesF& De®íer [ebme keÀjlee nw lees osKeves JeeueeW kesÀ heebJe vee®eves ueie
peeles nQ, uenj HewÀue peeleer nw~ lees ve ®eenles Yeer neLe heebJe ®eueves ueieles nQ~ De®íe-
ceOegyeve keÀer meye keÀejesyeej "erkeÀ nw~ ceOegyeve efveJeeefme³eeW mes ceOegyeve mepee ngDee
nw~ yeeheoeoe lees efveefceÊe ye®®eeW keÀes osKe meoe efveef½evle nQ~ keÌ³eeWefkeÀ ye®®es efkeÀleves
nesefMe³eej nQ~ ye®®es Yeer keÀce veneR nQ~ yeehe keÀe ye®®eeW ceW hetje HesÀLe nw lees ye®®es yeehe
mes Yeer Deeies nQ~ efveefceÊe yeves ngS meoe ner yeehe keÀes Yeer efveef½evle keÀjves Jeeues nQ~ Ssmes
ef®evlee lees nw Yeer veneR efHeÀj Yeer yeehe keÀes KegMeKeyejer megveeves Jeeues nQ~ Ssmes ye®®es keÀneB
Yeer veneR neWies pees SkeÀ-SkeÀ ye®®ee SkeÀ oes mes Deeies nes~ njskeÀ ye®®ee efJeMes<e nes~
keÀesF& kesÀ Fleves ye®®es Ssmes veneR nes mekeÀles~ keÀesF& ueæ[ves Jeeuee nesiee, keÀesF& heæ{ves Jeeuee
nesiee~ ³eneB lees njskeÀ efJeMes<e ceefCe³eeB nes~ njskeÀ keÀer efJeMes<elee nw!
heee|ì³eeW mes
kegÀceeefj³eeW kesÀ meeLe ö kegÀceeefj³eeB meoe ner heefJe$e ceeveer peeleer nQ~ kegÀceeefj³eeW kesÀ
heefJe$elee keÀer ceefncee 100 yeéïeCeeW mes Yeer p³eeoe nw~ Ssmeer Þesÿ kegÀceeefj³eeB nes vee!
osKees Deepe ueemì pevce ceW Yeer kegÀceeefj³eeW keÀer hetpee nesleer jnleer nw~ kegÀceeefj³eeW keÀer
hetpee osKeer nw? Yeejle ceW yengle hetpee keÀjles nQ kegÀceejer keÀer~ peye lekeÀ kegÀceejer nw leye
lekeÀ GmekesÀ heeBJe heæ[les nQ Deewj peye kegÀceejer Meeoer keÀjleer nw lees Gmeer efove GvekesÀ
heeBJe heæ[ves ueieleer nQ~ efkeÀleveeW kesÀ heeBJe heæ[vee heæ[lee nw! veneR lees kegÀceejer keÀes keÀYeer
heeBJe heæ[ves veneR osles~ lees Ssmeer heefJe$e kegÀceejer nes vee! SkeÀ yeej pees jeKeer yeebOelee nw
Jen yeoue veneR mekeÀlee~ Deiej keÀesF& yeoue peeS lees yeeheoeoe GmekeÀes keÌ³ee keÀnWies?
GmekeÀes keÀnles nQ ö keÀe³ej, keÀce]peesj~ lees Deehe meye Ssmes lees veneR nes vee! yeeheoeoe
keÀe ye®®eeW ceW hetje efve½e³e nw~ me®®eer ÖewÀC[ nes vee! yeehe Ssmee ÖewÀC[ efceuee nw pees
keÀesF& Yeer yeele keÀjes uesefkeÀve efoueejece lekeÀ ner jnsieer~ meoe mvesn ceW meceeF& ngF& nes
vee! meejs efJeée ceW DeekeÀ<e&Ce keÀjves Jeeuee yeehe ner DevegYeJe neslee nw vee! Deewj keÀesF&
lees veneR efoKeeF& heæ[lee nw? keÀesF& Ssmeer ®eer]pe Deì^wkeÌì lees veneR keÀjleer nw? keÀesF&
ìer.Jeer. lees veneR osKeleer nes? efHeÀuce lees veneR osKeleer? Deiej Jen efHeÀuce osKeer lees
³en efHeÀuce Kelce~ De®íe ö kegÀceejer peerJeve ceW Þesÿ peerJeve yeveevee ³en yengle yeæ[e
Yeei³e nw, ³en ie=nmLeer peerJeve kesÀ PebPeì yeenj mes efoKeeF& veneR osles nQ uesefkeÀve Devoj
yengle yebOeve nQ~ yeenj mes Ssmes efoKeeF& osles nQ pewmes ³en yengle KegMe jnles nQ uesefkeÀve
Devoj yengle yebOeve nQ~ FmeefueS kegÀceeefj³eeB Ssmes yebOeveeW mes ye®e ieF&~ FmeefueS KegMeer
ceW Ketye vee®ees~ yeeheoeoe keÀes yengle KegMeer nesleer nw efkeÀ ³en kegÀceeefj³eeB Fme kegÀceejer
peerJeve ceW ye®e ieF&~ De®íe ö
ceeleeDeeW mes ö Deheveer ceefncee keÀes peeveleer nQ? Deiej ceelee³eW veneR nesleer lees yeehe
ìeTheeue' veneR keÀnueelee~ ceeleeDeeW kesÀ keÀejCe ner ieTheeue veece heæ[e nw~ lees
ieTheeue keÀer h³eejer nes~ meoe cegjueer hej vee®eves Jeeueer nes~ cegjueer mes yengle h³eej nw
vee~ cegjueer kesÀ efyevee jn veneR mekeÀleer~ efpemekeÀe cegjueer mes h³eej nw~ GmekeÀe cegjueerOej
mes Yeer h³eej nw efpemekeÀe cegjueerOej mes h³eej nw GmekeÀe mesJee mes Yeer h³eej nw~ pees cegjueer
ceW cemle jnles GvnW hegjeveer ogefve³ee menpe ner Yetue peeleer nQ~ peye meejer ogefve³ee mees
jner nw leye Deehe ye®®es cemleer ceW cevee jns nes~ De®íe ö ceeleeDeeW ceW heæ{eF& keÀe
MeewkeÀ De®íe nw~ heæ{eF& kesÀ h³eej keÀe meìeaefHeÀkesÀì nw~ De®íe ö
1985
Deye veneR lees keÀye veneR

Þesÿ jep³e Yeei³e keÀe DeefOekeÀej osves Jeeues yeeheoeoe yeesues õ
``Deepe ueJeHegÀue Deewj ueeHegÀue yeeheoeoe meYeer ye®®eeW kesÀ Keeles keÀes osKe jns Les~
nj SkeÀ keÀe pecee keÀe Keelee efkeÀlevee nw? yeéïeCe yevevee DeLee&led Keelee pecee keÀjvee~
keÌ³eeWefkeÀ Fme SkeÀ pevce kesÀ pecee efkeÀ³es ngS Keeles kesÀ ÒeceeCe 21 pevce ÒeeueyOe heeles
jnWies~ ve efmeHe&À 21 pevce ÒeeueyOe Òeehle keÀjWies uesefkeÀve efpelevee hetp³e yeveles nes DeLee&led
jep³e heo kesÀ DeefOekeÀejer yeveles nes, Gmeer efnmeeye Devegmeej DeeOeekeÀuhe YeefkeÌleceeie& ceW
hetpee Yeer jep³e Yeei³e kesÀ DeefOekeÀej kesÀ efnmeeye mes nesleer nw~ jep³e heo Þesÿ nw lees
hetp³e mJeªhe Yeer Flevee ner Þesÿ neslee nw~ Fleveer mebK³ee ceW Òepee Yeer yeveleer nw~ Òepee
Deheves jep³e DeefOekeÀejer efJeée-cenejepeve Jee jepeve keÀes ceele efhelee kesÀ ªhe mes h³eej
keÀjleer nw~ Flevee ner YekeÌle Deelcee³eW Yeer Ssmes ner Gme Þesÿ Deelcee keÀes Jee jep³e
DeefOekeÀejer ceneve Deelcee keÀes Dehevee h³eeje F&ä mecePe hetpee keÀjles nQ~ pees Deä yeveles
nQ Jen F&ä Yeer Fleves ner ceneve yeveles nQ~ Fme efnmeeye ÒeceeCe Fmeer yeéïeCe peerJeve ceW
jep³e-heo Deewj hetp³e-heo heeles nes~ DeeOee keÀuhe jep³e-heo Jeeues yeveles nes Deewj
DeeOee keÀuhe hetp³e-heo keÀes Òeehle keÀjles nes~ lees ³en pevce Jee peerJeve Jee ³egie meejs
keÀuhe kesÀ Keeles keÀes pecee keÀjves keÀe ³egie Jee peerJeve nw~ FmeefueS Deehe meYeer keÀe SkeÀ
mueesieve yevee ngDee nw, ³eeo nw? ö `Deye veneR lees keÀye veneR'~ ³en Fme mece³e kesÀ
Fmeer peerJeve kesÀ efueS ner iee³ee ngDee nw~ yeéïeCeeW kesÀ efueS Yeer ³en mueesieve nw lees
De%eeveer DeelceeDeeW kesÀ efueS Yeer megpeeie keÀjves keÀe ³en mueesieve nw~ Deiej yeéïeCe
Deelcee³eW nj Þesÿ keÀce& keÀjves kesÀ henues Þesÿ mebkeÀuhe keÀjles ngS ³en mueesieve meoe
³eeo jKeW efkeÀ ö Deye veneR lees keÀye veneR, lees keÌ³ee nesiee? meoe nj Þesÿ keÀe³e& ceW
leerJe´ yeve Deeies yeæ{Wies~ meeLe-meeLe ³en mueesieve meoe Gcebie-Glmeen efoueeves Jeeuee nw~
ªneveer peeie=efle mJele: ner Dee peeleer nw~ De®íe efHeÀj keÀj ueWies, osKe ueWies~ keÀjvee
lees nw ner~ ®euevee lees nw ner~ yevevee Yeer nw ner~ ³en meeOeejCe heg©<eeLe& kesÀ mebkeÀuhe
mJele: ner meceehle nes peeles nQ~ keÌ³eeWefkeÀ mce=efle Dee ieF& efkeÀ ö Deye veneR lees keÀye
veneR~ pees keÀjvee nw Jen Deye keÀj uees~ FmekeÀes keÀne peelee nw ö leerJe´ heg©<eeLe&~
mece³e yeoueves mes keÀYeer MegYe mebkeÀuhe Yeer yeoue peelee nw~ MegYe keÀe³e& efpeme
Gcebie mes keÀjves keÀe mees®ee Jen Yeer yeoue peelee nw~ FmeefueS ye´ïee yeehe kesÀ vecyejJeve
peeves keÀer efJeMes<elee keÌ³ee osKeer? keÀye veneR, uesefkeÀve `Deye keÀjvee nw'~ `legjble oeve
cenehegC³e' keÀne peelee nw~ Deiej legjble oeve veneR efkeÀ³ee, mees®ee, mece³e ueiee³ee, huewve
yevee³ee efHeÀj ÒewefkeÌìkeÀue ceW uee³ee lees FmekeÀes legjble oeve veneR keÀne pee³esiee~ oeve keÀne
pee³esiee~ legjble oeve Deewj oeve ceW Devlej nw~ legjble oeve ceneoeve nw~ ceneoeve keÀe HeÀue
ceneve neslee nw~ keÌ³eeWefkeÀ peye lekeÀ mebkeÀuhe keÀes ÒewefkeÌìkeÀue keÀjves ceW mees®elee nw ö
De®íe keÀªB, keÀªBiee, DeYeer veneR, Leesæ[s mece³e kesÀ yeeo keÀªBiee~ Deye Flevee keÀj
ueslee ntB ³en mees®evee Deewj keÀjvee Fme yeer®e ceW pees mece³e heæ[ peelee nw GmeceW cee³ee
keÀes ®eebme efceue peelee nw~ yeeheoeoe ye®®eeW kesÀ Keeles ceW keÀF& yeej osKeles nQ efkeÀ mees®eves
Deewj keÀjves kesÀ yeer®e ceW pees mece³e heæ[lee nw Gme mece³e ceW cee³ee Dee peeleer nw lees
yeele Yeer yeoue peeleer nw~ ceevees keÀYeer leve mes, ceve mes mees®eles nQ ³en keÀjWies uesefkeÀve
mece³e heæ[ves mes pees 100 HeéfleMele mees®eles nQ keÀjves kesÀ efueS Jen yeoue peelee nw~
mece³e heæ[ves mes cee³ee keÀe ÒeYeeJe nesves kesÀ keÀejCe ceevees 8 IeCìe ueieeves Jeeuee 6
IeCìe ueiee³esiee~ 2 IeCìe keÀì nes pee³esiee~ mejkeÀcemìebme ner Ssmes yeve pee³eWies~ Fme
ÒekeÀej Oeve ceW mees®esiee 100 keÀjvee nw Deewj keÀjsiee 50 Flevee Yeer HeÀke&À heæ[ peelee
nw~ keÌ³eeWefkeÀ yeer®e ceW cee³ee keÀes ceee|peve efceue peeleer nw~ efHeÀj keÀF& mebkeÀuhe Deeles nQ~
De®íe 50 DeYeer keÀj uesles nQ - 50 efHeÀj yeeo ceW keÀj ueWies~ nw lees yeehe keÀe ner~
uesefkeÀve leve-ceve-Oeve meYeer keÀe pees `legjble oeve Jen cenehegC³e neslee nw'~ osKee nw vee
öyeefue Yeer ®eæ{eles nQ lees ceneÒemeeo Jener neslee pees legjble neslee~ SkeÀ OekeÀ mes PeeìketÀ
yeveles nQ GmekeÀes `ceneÒemeeo' keÀne peelee nw~ pees yeefue ceW ef®euueeles-ef®euueeles
mees®eles-mees®eles jn peeles nQ Jen ceneÒemeeo veneR~ pewmes Jen yekeÀjs keÀes yeefue ®eæ{eles nQ,
Jen yengle ef®euueelee nw~ ³eneB keÌ³ee keÀjles? mees®eles nQ, Ssmee keÀjW Jee ve keÀjW~ ³en
ngDee mees®evee~ ef®euueeves Jeeues keÀes keÀYeer Yeer ceneHe´meeo kesÀ ªHe ceW mJeerkeÀej veneR
keÀjles nQ~ Ssmes ner ³eneB Yeer legjble oeve cenehegC³e ³en pees iee³eve nw Jen Fme mece³e
keÀe nw~ DeLee&led mees®evee Deewj keÀjvee legjble nes~ mees®eles-mees®eles jn veneR peeJeW~ keÀF& yeej
Ssmes DevegYeJe Yeer megveeles nQ~ mees®ee lees ceQves Yeer ³ener Lee uesefkeÀve Fmeves keÀj efue³ee, ceQves
veneR efkeÀ³ee~ lees pees keÀj ueslee nw Jen hee ueslee nw~ pees mees®eles-mees®eles jn peelee, Jen
mees®eles-mees®eles $eslee³egie lekeÀ hengB®e peelee nw~ mees®eles-mees®eles jn peelee nw~ ³ener J³eLe&
mebkeÀuhe nw efkeÀ legjble veneR keÀjes~ MegYe keÀe³e& MegYe mebkeÀuhe kesÀ efueS iee³eve nw ö `legjble
oeve cenehegC³e'~ keÀYeer-keÀYeer keÀesF& ye®®es yeæ[e Kesue efoKeeles nQ~ J³eLe& mebkeÀuhe Flevee
HeÀesme& mes Deeles pees keÀCìêsue veneR keÀj heeles~ efHeÀj Gme mece³e keÀnles keÌ³ee keÀjW, nes
ie³ee vee~ jeskeÀ veneR mekeÀles~ pees Dee³ee Jen keÀj efue³ee uesefkeÀve J³eLe& kesÀ efueS
keÀCìêseEueie heeJej ®eeefnS~ SkeÀ meceLe& mebkeÀuhe keÀe HeÀue heodceiegCee efceuelee nw~ Ssmes
ner SkeÀ J³eLe& mebkeÀuhe keÀe efnmeeye-efkeÀleeye ö Goeme nesvee, efoueefMekeÀmle nesvee Jee
KegMeer iee³eye nesvee Jee mecePe veneR Deevee efkeÀ ceQ keÌ³ee ntB, Deheves keÀes Yeer veneR mecePe
mekeÀles ö ³en Yeer SkeÀ keÀe yengle iegCee kesÀ efnmeeye mes DevegYeJe neslee nw~ efHeÀj mees®eles
nQ efkeÀ Lee lees kegÀí veneR~ helee veneR keÌ³eeW KegMeer iegce nes ieF&~ yeele lees yeæ[er veneR Leer
uesefkeÀve yengle efove nes ie³es nQ ö KegMeer keÀce nes ieF& nw~ helee veneR keÌ³eeW DekesÀueeheve
De®íe ueielee nw! keÀneB ®eues peeJeW, uesefkeÀve pee³eWies keÀneB? DekesÀuee DeLee&led efyevee
yeehe kesÀ meeLe DekesÀuee lees veneR peevee nw vee~ Ssmes Yeues DekesÀues nes peeDees uesefkeÀve yeehe
kesÀ meeLe mes DekesÀues keÀYeer veneR nesvee~ Deiej yeehe kesÀ meeLe mes DekesÀues ngS, Jewjeieer,
Goemeer ³en lees otmeje ce" nw~ yeéïeCe peerJeve veneR~ keÀcyeeFC[ nes vee~ mebiece³egie
keÀcyeeFC[ jnves keÀe ³egie nw~ Ssmeer JeC[jhegue peesæ[er lees meejs keÀuhe ceW veneR efceuesieer~
®eens ue#ceer veeje³eCe Yeer yeve peeSB uesefkeÀve Ssmeer peesæ[er lees veneR yevesieer vee! FmeefueS
mebiece³egie keÀe keÀcyeeFC[ ªhe nw~ ³en meskeÀC[ Yeer Deueie veneR nes mekeÀlee~ Deueie
ngDee Deewj ie³ee~ DevegYeJe nw vee Ssmee! efHeÀj keÌ³ee keÀjles? keÀYeer meeiej kesÀ efkeÀveejs
®eues peeles, keÀye íle hej, keÀye heneæ[eW hej ®eues peeles~ ceveve keÀjves kesÀ efueS peeDees,
Jen Deueie yeele nw~ uesefkeÀve yeehe kesÀ efyevee DekesÀues veneR peevee nw~ peneB Yeer peeDees
meeLe peeDees~ ³en yeéïeCe peerJeve keÀe Jee³eoe nw~ pevceles ner ³en Jee³eoe efkeÀ³ee nw vee!
meeLe jnWies meeLe ®eueWies~ Ssmes veneR pebieue ceW Jee meeiej ceW ®eues peevee nw~ veneR~ meeLe
jnvee nw, meeLe ®euevee nw~ ³en Jee³eoe hekeÌkeÀe nw vee meYeer keÀe? ¢æ{ mebkeÀuhe Jeeues
meoe me]HeÀuelee keÀes heeles nQ~ ¢ææ{lee me]HeÀuelee keÀer ®eeyeer nw~ lees ³en Jee³eoe Yeer ¢æ{
hekeÌkeÀe efkeÀ³ee nw vee~ peneB ¢æ{lee meoe nw JeneB me]HeÀuelee meoe nw~ ¢æ{lee keÀce lees
me]HeÀuelee Yeer keÀce~
ye´ïee yeehe keÀer efJeMes<elee keÌ³ee osKeer! ³ener osKeer vee ö legjble oeve...keÀYeer mees®ee
efkeÀ keÌ³ee nesiee! henues mees®etB heerís keÀªB, veneR~ legjble oeve cenehegC³e kesÀ keÀejCe
vecyejJeve ceneve Deelcee yeveW~ FmeefueS osKees vecyejJeve ceneve Deelcee yeveves kesÀ keÀejCe
ke=À<Ce kesÀ ªhe ceW vecyejJeve hetpee nes jner nw~ SkeÀ ner ³en ceneve Deelcee nw efpemekeÀer
yeeue ªhe ceW Yeer hetpee nw~ yeeue ªhe Yeer osKee nw vee~ Deewj ³egJee ªhe ceW jeOes ke=À<Ce
kesÀ ªhe ceW Yeer hetpee nw~ Deewj leermeje ieeshe ieesefhe³eeW kesÀ ªhe ceW Yeer iee³eve hetpeve nw~
®eewLee ue#ceer veeje³eCe kesÀ ªhe ceW~ SkeÀ ³en ner ceneve Deelcee nw efpemekesÀ efYevve-efYevve
Dee³eg kesÀ ªhe ceW efYevve-efYevve ®eefj$e kesÀ ªhe ceW iee³eve Deewj hetpeve nw~ jeOes keÀe iee³eve
nw uesefkeÀve jeOes keÀes yeeue ªhe ceW keÀYeer Petuee veneR Peguee³eWies~ ke=À<Ce keÀes Pegueeles nQ~
h³eej ke=À<Ce keÀes keÀjles nQ~ jeOes keÀe meeLe kesÀ keÀejCe veece ]peªj nw~ efHeÀj Yeer vecyej
oes Deewj SkeÀ ceW HeÀke&À lees nesiee vee~ lees vecyejJeve yeveves keÀe keÀejCe keÌ³ee yevee? ö
``cene hegC³e''~ ceneve hegC³e Deelcee mees ceneve hetp³e Deelcee yeve ieF&~ henues Yeer
megvee³ee Lee vee efkeÀ Deehe ueesieeW keÀer hetpee ceW Yeer Devlej nesiee~ keÀesF& osJeer osJeleeDeeW
keÀer hetpee efJeefOehetJe&keÀ nesleer nw Deewj keÀesF& keÀer Ssmes keÀece ®eueeT Yeer nesleer nw~ FmekeÀe
lees efHeÀj yengle efJemleej nw~ hetpee keÀe Yeer yengle efJemleej nw~ uesefkeÀve Deepe lees meYeer
kesÀ pecee kesÀ Keeles osKe jns Les~ %eeve keÀe Ke]peevee, MeefkeÌle³eeW keÀe Ke]peevee, Þesÿ
mebkeÀuheeW keÀe Ke]peevee keÀneB lekeÀ pecee efkeÀ³ee nw Deewj mece³e keÀe Ke]peevee keÀneB lekeÀ
pecee efkeÀ³ee nw~ ³en ®eejeW ner Ke]peeves keÀneB lekeÀ pecee efkeÀ³es nQ? ³en Keelee osKe jns
Les~ lees DeYeer Fve ®eejeW ner yeeleeW keÀe Keelee Dehevee ®eskeÀ keÀjvee~ efHeÀj yeeheoeoe Yeer
megvee³eWies efkeÀ efjpeuì keÌ³ee osKeer Deewj nj SkeÀ Ke]peeves kesÀ pecee keÀjves keÀe Òeeefhle keÀe
keÌ³ee mecyevOe nw~ Deewj kewÀmes pecee keÀjvee nw Fme meye yeeleeW hej efHeÀj megvee³eWies~ mecePee-
mece³e lees no keÀe nw vee~ Deeles Yeer no ceW nQ, Dehevee Mejerj Yeer veneR~ ueesve
efue³ee ngDee Mejerj, Deewj nw Yeer ìwcÒesjer heeì& keÀe Mejerj~ FmeefueS mece³e keÀes Yeer
osKevee heæ[lee nw~ yeeheoeoe keÀes Yeer nj ye®®es mes efceueves ceW, nj ye®®es keÀer ceer"er-
ceer"er ªneveer KegMeyet uesves ceW cepee Deelee nw~ yeeheoeoe lees nj ye®®es kesÀ leerveeW keÀeue
peeveles nQ vee~ Deewj ye®®es efmeHe&À Deheves Jele&ceeve keÀes p³eeoe peeveles nQ FmeefueS keÀYeer
kewÀmes, keÀYeer kewÀmes nes peeles nQ~ uesefkeÀve yeeheoeoe leerveeW keÀeueeW keÀes peeveves keÀejCe Gmeer
¢efä mes osKeles nQ efkeÀ ³en keÀuhe henues Jeeuee nkeÀoej nw~ DeefOekeÀejer nw~ DeYeer efmeHe&À
Leesæ[e mee keÀesF& nue®eue ceW nw uesefkeÀve DeYeer-DeYeer nue®eue DeYeer-DeYeer De®eue nes ner
peevee nw~ YeefJe<³e Þesÿ osKeles nQ~ FmeefueS Jele&ceeve keÀes osKeles Yeer, veneR osKeles~ lees
nj SkeÀ ye®®es keÀer efJeMes<elee keÀes osKeles nQ~ Ssmee keÀesF& nw efpemeceW keÀesF& Yeer efJeMes<elee
ve nes! henueer efJeMes<elee lees ³ener nw pees ³eneB hengB®es nes~ Deewj kegÀí Yeer ve nes efHeÀj
Yeer meccegKe efceueves keÀe ³en Yeei³e keÀce veneR nw~ ³en lees efJeMes<elee nw vee~ ³en efJeMes<e
DeelceeDeeW keÀer meYee nw~ FmeefueS efJeMes<e DeelceeDeeW keÀer efJeMes<elee keÀes yeeheoeoe osKe
ne|<ele nesles nQ~ De®íe ö

meoe `legjble oeve cenehegC³e' kesÀ Þesÿ mebkeÀuhe Jeeues, meoe keÀye keÀes Deye ceW
heefjJele&ve keÀjves Jeeues, meoe mece³e kesÀ Jejoeve keÀes peeve JejoeveeW mes Peesueer Yejves
Jeeues, meoe ye´ïee yeehe keÀes ]HeÀeuees keÀj ye´ïee yeehe kesÀ meeLe Þesÿ jep³e-DeefOekeÀejer
Deewj Þesÿ heo DeefOekeÀejer yeveves Jeeues, meoe yeehe kesÀ meeLe keÀcyeeFC[ jnves Jeeues,
Ssmes meoe kesÀ meeLeer ye®®eeW keÀes, meoe meeLe efveYeeves Jeeues ye®®eeW keÀes yeeheoeoe keÀe
³eeoh³eej Deewj vecemles~''
ye=peFvêe oeoer mes DeJ³ekeÌle yeeheoeoe keÀer cegueekeÀele
®eueeves Jeeuee ®euee jne nw vee~ nj meskeÀC[ keÀjeJevenej efveefceÊe yeveeS keÀje jne
nw~ keÀjeJevenej kesÀ neLe ceW ®eeyeer nw~ Gmeer ®eeyeer mes ®eue jner nw~ DeeìescesefìkeÀ ®eeyeer
efceue peeleer nw Deewj ®eueles efHeÀjles efkeÀlevee v³eejs Deewj h³eejsheve keÀe DevegYeJe neslee nw~
®eens keÀce& keÀe efnmeeye ®egkeÌlet Yeer keÀj jns nQ uesefkeÀve keÀce& kesÀ efnmeeye keÀes Yeer mee#eer
nes osKeles ngS, meeLeer kesÀ meeLe ceewpe ceW jnles nQ~ Ssmes nw vee! Deehe lees meeLeer kesÀ meeLe
ceewpe ceW nQ yeekeÀer ³en efnmeeye efkeÀleeye mee#eer nes ®egkeÌlet kewÀmes nes jne nw Jen osKeles
ngS Yeer ceewpe ceW jnves keÀejCe ueielee kegÀí veneR nw~ keÌ³eeWefkeÀ pees Deeefo mes mLeehevee
kesÀ efveefceÊe yeves nQ lees peye lekeÀ nw leye lekeÀ yew"s nQ ³ee ®eue jns nQ, mìspe hej nQ
³ee Iej ceW nQ uesefkeÀve ceneJeerj ye®®es meoe ner Deheves Þesÿ mìspe hej nesves kesÀ keÀejCe
mesJee keÀer mìspe hej nQ~ [yeue mìspe hej nQ~ SkeÀ mJe³eb keÀer Þesÿ mìspe hej nQ Deewj
otmejer mesJee keÀer mìspe hej nQ~ lees meeje efove keÀneB jnleer nes? cekeÀeve ceW ³ee mìspe
hej? yes[ hej yew"leer, keÀes®e hej yew"leer nes ³ee mìspe hej jnleer nes? keÀneB Yeer nes
uesefkeÀve mesJee keÀer mìspe hej nes~ [yeue mìspe nw~ Ssmes ner DevegYeJe neslee nw vee! Deheves
efnmeeye keÀes Yeer Deehe mee#eer neskeÀj osKees~ Fme Mejerj mes pees Yeer efheíuee efkeÀ³ee ngDee
nw Jen ®egkeÌlet kewÀmes keÀj jne nw, Jen mee#eer neskeÀj osKeles~ Fmes keÀce&Yeesie veneR keÀnWies~
Yeesieves ceW ogKe neslee nw~ lees Yeesievee Meyo veneR keÀnWies keÌ³eeWefkeÀ ogKeoo& keÀer cenmetmelee
veneR nw~ Deehe ueesieeW kesÀ efueS keÀce&Yeesie veneR nw, ³en Yeer keÀce&³eesie keÀer MeefkeÌle mes
mesJee keÀe meeOeve yevee ngDee nw~ ³en keÀce& Yeesievee veneR, mesJee keÀer ³eespevee nw~ Yeesievee
Yeer mesJee keÀer ³eespevee ceW yeoue ieF&~ Ssmes nw vee! FmeefueS meoe meeLe keÀer ceewpe ceW
jnves Jeeueer~ pevce mes ³ener DeeMee jner ö meeLe jnves keÀer~ ³en DeeMee YeefkeÌle ªhe
ceW hetjer ngF&, %eeve ceW Yeer hetjer ngF&, meekeÀej ªhe ceW Yeer hetjer ngF& Deewj DeYeer DeJ³ekeÌle
ªhe ceW Yeer hetjer nes jner nw~ lees ³en pevce keÀer DeeMee Jejoeve kesÀ ªhe ceW yeve ieF&~
De®íe ö efpelevee meekeÀej yeehe kesÀ meeLe jnves keÀe DevegYeJe FvekeÀe nw Glevee Deewj
efkeÀmekeÀe veneR~ meeLe jnves keÀe efJeMes<e heeì& efceuee ³en keÀce Leesæ[s ner nw~ njskeÀ keÀe
Yeei³e Dehevee-Dehevee nw~ Deehe Yeer keÀnes ö `Jeen js ceQ'! De®íe ö
Deeefo jlve meoe meve Mees]pe ]HeÀeoj keÀjves kesÀ efveefceÊe nQ~ nj keÀce& mes yeehe kesÀ
®eefj$e keÀes Òel³e#e keÀjves Jeeues èfoJ³e ohe&Ce' nQ~ ohe&Ce efkeÀlevee DeeJeM³ekeÀ neslee nw?
Dehevee oMe&ve ³ee otmejs keÀe oMe&ve keÀjeves kesÀ efueS~ lees Deehe meYeer ohe&Ce nes yeehe keÀe
mee#eelkeÀej keÀjeves kesÀ efueS~ pees efJeMes<e Deelcee³eW efveefceÊe nQ GvekeÀes osKe meYeer keÀes
keÌ³ee ³eeo Deelee nw? yeeheoeoe ³eeo Dee peelee nw~ yeehe keÌ³ee keÀjles Les, kewÀmes ®eueles
Les...³en ³eeo Deelee nw vee~ lees yeehe keÀes Òel³e#e keÀjves kesÀ ohe&Ce nes~ yeeheoeoe Ssmes
efJeMes<e ye®®eeW keÀes meoe Deheves mes Yeer Deeies yeæ{eles nQ~ efmej keÀe leepe yevee osles nQ~
efmej kesÀ leepe keÀer ®ecekeÀleer ngF& ceefCe nes~ De®íe ö
meYeer ye®®eeW keÀes efJeoeF& kesÀ mece³e ³eeoh³eej osles ngS
yeeheoeoe ®eejeW lejHeÀ kesÀ meYeer ye®®eeW keÀes ³eeoh³eej Yespe jns nQ~ nj SkeÀ mLeeve
kesÀ mvesner ye®®es, mvesn mes mesJee ceW Deeies yeæ{ jns nQ Deewj mvesn meoe Deeies yeæ{elee
jnsiee~ mvesn mes mesJee keÀjles nes FmeefueS efpevneW keÀer mesJee keÀjles nes Jen Yeer yeehe kesÀ
mvesner yeve peeles nQ~ meYeer ye®®eeW keÀes mesJee keÀer cegyeejkeÀ Yeer nes Deewj cesnvele veneR
uesefkeÀve cegnyyele keÀer cegyeejkeÀ nes~ keÌ³eeWefkeÀ veece cesnvele nw uesefkeÀve nw cegnyyele~
FmeefueS pees ³eeo ceW jnkeÀj mesJee keÀjles nQ Jen Dehevee Jele&ceeve Deewj YeefJe<³e pecee
keÀjles nQ~ FmeefueS DeYeer Yeer mesJee keÀer KegMeer efceueleer nw Deewj YeefJe<³e ceW Yeer pecee
neslee nw~ mesJee veneR keÀer uesefkeÀve DeefJeveeMeer yeQkeÀ ceW Dehevee Keelee pecee efkeÀ³ee~ Leesæ[er
meer mesJee Deewj meoekeÀeue kesÀ efueS Keelee pecee nes peelee~ lees Jen mesJee keÌ³ee ngF&?
pecee ngDee vee! FmeefueS meYeer ye®®eeW keÀes yeeheoeoe ³eeoh³eej Yespe jns nQ~ njskeÀ
Deheves keÀes meceLe& Deelcee mecePe Deeies yeæ{es lees meceLe& DeelceeDeeW keÀer me]HeÀuelee meoe
nw ner~ njskeÀ Deheves-Deheves veece mes efJeMes<e ³eeoh³eej mJeerkeÀej keÀjvee (osnueer heeC[Je
YeJeve ceW ìwueskeÌme ueiee nw) osnueer efveJeemeer heeC[Je YeJeve kesÀ meYeer ye®®eeW keÀes efJeMes<e
mesJee keÀer cegyeejkeÀ~ keÌ³eeWefkeÀ ³en meeOeve Yeer mesJee kesÀ efueS ner yeves nQ~ meeOeve keÀer
cegyeejkeÀ veneR, mesJee keÀer cegyeejkeÀ nes~ meoe Fve meeOeveeW Üeje yesno keÀer mesJee,
DeefJeveeMeer keÀjles jnWies~ KegMeer-KeMeer mes efJeée ceW Fme meeOeve Üeje yeehe keÀe mevosMe
hengB®eeles jnWies~ FmeefueS yeeheoeoe osKe jns nQ efkeÀ ye®®eeW keÀer mesJee keÀe Gcebie Glmeen
KegMeer efkeÀleveer nw~ Fmeer KegMeer mes meoe Deeies yeæ{les jnvee~ heeC[Je YeJeve kesÀ efueS
meYeer efJeosMeer KegMeer keÀe meìeaefHeÀkesÀì osles nQ FmekeÀes keÀne peelee nw yeehe meceeve
cesnceeve efveJeepeer ceW meoe Deeies jnvee~ pewmes ye´ïee yeehe ves efkeÀleveer cesnceeve efveJeepeer
keÀjkesÀ efoKeeF&~ lees cesnceeve efveJeepeer ceW ]HeÀeuees keÀjves Jeeues yeehe keÀe Mees keÀjles nQ~
yeehe keÀe veece Òel³e#e keÀjles nQ~ FmeefueS yeeheoeoe meYeer keÀer lejHeÀ mes ³eeoh³eej os
jns nQ~
Dece= l eyes u es 6 yepes yeeheoeoe ves ef H eÀj mes ceg j ueer ®eueeF& leLee ³eeoh³eej oer 25-3-85
Deepe kesÀ efove meoe Deheves keÀes [yeue ueeFì mecePe Gæ[leer keÀuee keÀe DevegYeJe
keÀjles jnvee~ keÀce&³eesieer keÀe heeì& yepeeles Yeer keÀce& Deewj ³eesie keÀe yewuesvme ®eskeÀ keÀjvee
efkeÀ keÀce& Deewj ³eeo DeLee&led ³eesie oesveeW ner MeefkeÌleMeeueer jns? Deiej keÀce& MeefkeÌle-
Meeueer jne Deewj ³eeo keÀce jner lees yewuesvme veneR~ Deewj ³eeo MeefkeÌleMeeueer jner Deewj
keÀce& MeefkeÌleMeeueer veneR lees Yeer yewuesvme veneR~ lees keÀce& Deewj ³eeo keÀe yewuesvme jKeles
jnvee~ meeje efove Fmeer Þesÿ efmLeefle ceW jnves mes Deheveer keÀcee&leerle DeJemLee kesÀ
vepeoerkeÀ Deeves keÀe DevegYeJe keÀjWies~ meeje efove keÀcee&leerle efmLeefle Jee DeJ³ekeÌle ]HeÀefjMles
mJeªhe efmLeefle ceW ®eueles efHeÀjles jnvee~ Deewj veer®es keÀer efmLeefle ceW veneR Deevee~ Deepe
veer®es veneR Deevee, Thej ner jnvee~ Deiej keÀesF& keÀce]peesjer mes veer®es Dee Yeer peeS lees
SkeÀ oes keÀes mce=efle efoueeS meceLe& yeveeS meYeer TB®eer efmLeefle keÀe DevegYeJe keÀjvee~ ³en
Deepe keÀer heæ{eF& keÀe nesce Jeke&À nw~ nesce Jeke&À ]p³eeoe nw, heæ{eF& keÀce nw~ Ssmes meoe
yeehe keÀes ]HeÀeuees keÀjves Jeeues, meoe yeehe meceeve yeveves kesÀ ue#³e keÀes OeejCe keÀj Deeies
yeæ{ves Jeeues, Gæ[leer keÀuee kesÀ DevegYeJeer ye®®eeW keÀes yeeheoeoe keÀe efoue Je peeve, efmekeÀ
Je Òesce mes ³eeoh³eej Deewj ieg[ceee\veie~
ÒeÍe>>- meoe [yeue ueeFì efmLeefle keÀe DevegYeJe kewÀmes keÀjW?
GÊej- yeehe keÀe yevevee DeLee&led [yeue ueeFì yevevee~ keÌ³eeWefkeÀ yeehe kesÀ yeveles ner
meye yeesPe yeehe keÀes os efo³ee~ meoe yeehe kesÀ nes vee! meye kegÀí yeehe keÀes os efo³ee~ leve-
ceve-Oeve-mecyevOe meye kegÀí mejsv[j keÀj efo³ee~ efHeÀj yeesPe keÀens keÀe! DeYeer ³ener ³eeo
jKevee ö peye meye kegÀí yeehe keÀe nes ie³ee lees meoe [yeue ueeFì yeve ie³es~ De®íe-
DeJ³ekeÌle JeeCeer 1985 27-3-85
141
keÀcee&leerle DeJemLee
meoe keÀcee&leerle efMeJe yeeyee Deheves v³eejs Deewj h³eejs ye®®eeW Òeefle yeesues õ
``Deepe yeeheoeoe ®eejeW Deesj kesÀ ye®®eeW keÀes efJeMes<e osKeves efueS ®ekeÌkeÀj ueieeves
ie³es~ pewmes YeefkeÌle ceeie& ceW Deehe meYeer ves yengle yeej heefj¬eÀcee ueieeF&~ lees yeeheoeoe
ves Yeer Deepe ®eejeW Deesj kesÀ me®®es yeéïeCeeW kesÀ mLeeveeW keÀer heefj¬eÀcee ueieeF&~ meYeer
ye®®eeW kesÀ mLeeve Yeer osKes Deewj efmLeefle Yeer osKeer~ mLeeve efYevve-efYevve efJeefOe hetJe&keÀ mepes
ngS Les~ keÀesF& mLetue meeOeveeW mes DeekeÀ<e&Ce keÀjves Jeeues Les, keÀesF& lehem³ee kesÀ Jee³eye´sMeve
mes DeekeÀ<e&Ce keÀjves Jeeues Les~ keÀesF& l³eeie Deewj Þesÿ Yeei³e DeLee&led meeoieer Deewj
Þesÿlee Fme Jee³egceC[ue mes DeekeÀ<e&Ce keÀjves Jeeues Les~ keÀesF&-keÀesF& meeOeejCe mJeªhe ceW
Yeer efoKeeF& efo³es~ meYeer F&MJejer³e ³eeo kesÀ mLeeve efYevve-efYevve ªhe kesÀ osKes~ efmLeefle
keÌ³ee osKeer? FmeceW Yeer efYevve-efYevve ÒekeÀej kesÀ yeéïeCe ye®®eeW keÀer efmLeefle osKeer~ mece³e
ÒeceeCe ye®®eeW keÀer lew³eejer keÀneB lekeÀ nw, ³en osKeves kesÀ efueS ye´ïee yeehe ie³es Les~ ye´ïee
yeehe yeesues ö ye®®es meJe& yebOeveeW mes yebOevecegkeÌle, ³eesie³egkeÌle, peerJevecegkeÌle SJejjs[er nQ!
efmeHe&À mece³e keÀe Fvlepeej nw~ Ssmes lew³eej nQ? Fvlepeece nes ie³ee nw efmeHe&À mece³e keÀe
Fvlepeej nw? yeeheoeoe keÀer ªn-ªneve ®eueer~ efMeJe yeehe yeesues ®ekeÌkeÀj ueieekesÀ osKee
lees yebOevecegkeÌle keÀneB lekeÀ yeves nQ! ³eesie³egkeÌle keÀneB lekeÀ yeves nQ! keÌ³eeWefkeÀ yebOevecegkeÌle
Deelcee ner peerJevecegkeÌle keÀe DevegYeJe keÀj mekeÀleer nw~ keÀesF& Yeer no keÀe meneje veneR~
DeLee&led yebOeveeW mes efkeÀveeje nw~ Deiej efkeÀmeer Yeer ÒekeÀej keÀe íesìe yeæ[e, mLetue Jee met#ce
cebmee mes Jee keÀce& mes no keÀe keÀesF& Yeer meneje nw lees yebOeveeW mes efkeÀveeje veneR nes
mekeÀlee~ lees ³en efoKeeves kesÀ efueS ye´ïee yeehe keÀes Deepe efJeMes<e mewj keÀje³ee~ keÌ³ee
osKee?
cewpeejìer yeæ[s-yeæ[s yebOeveeW mes cegkeÌle nQ~ pees mheä efoKeeF& osves Jeeues yebOeve nQ Jee
jefmme³eeB nQ Gmemes lees efkeÀveeje keÀj efue³ee nw~ uesefkeÀve DeYeer keÀesF&-keÀesF& Ssmes Deefle
met#ce yebOeve Jee jefmme³eeB jner ngF& nQ efpemekeÀes cenerve yegef× kesÀ efmeJeeS osKe Jee peeve
Yeer veneR mekeÀles nQ~ pewmes DeepekeÀue kesÀ meeFbme Jeeues met#ce JemlegDeeW keÀes heeJejHegÀue
iueeme Üeje osKe mekeÀles nQ~ meeOeejCe jerefle mes veneR osKe mekeÀles~ Ssmes met#ce hejKeves
keÀer MeefkeÌle Üeje Gve met#ce yebOeveeW keÀes osKe mekeÀles Jee cenerve yegef× Üeje peeve mekeÀles
nQ~ Deiej Thej-Thej kesÀ ªhe mes osKes lees ve osKeves Jee peeveves kesÀ keÀejCe Jen Deheves
keÀes yebOevecegkeÌle ner mecePeles jnles nQ~ ye´ïee yeehe ves Ssmes met#ce menejs ®eskeÀ efkeÀ³es~
meyemes p³eeoe meneje oes ÒekeÀej keÀe osKee ö
SkeÀ Deefle met#ce mJeªhe, efkeÀmeer ve efkeÀmeer mesJee kesÀ meeLeer keÀe met#ce meneje
osKee~ FmeceW Yeer DeveskeÀ ÒekeÀej osKes~ mesJee kesÀ men³eesieer nesves kesÀ keÀejCe, mesJee ceW
Je=ef× keÀjves kesÀ efveefceÊe yeves ngS nesves kesÀ keÀejCe ³ee efJeMes<e keÀesF& efJeMes<elee, efJeMes<e
iegCe nesves kesÀ keÀejCe, efJeMes<e keÀesF& mebmkeÀej efceueves kesÀ keÀejCe Jee mece³e Òeefle mece³e
keÀesF& SkeÌmìê ceoo osves kesÀ keÀejCe, Ssmes keÀejCeeW mes ªhe mesJee keÀe meeLeer nw,
men³eesieer nw uesefkeÀve efJeMes<e PegkeÀeJe nesves kesÀ keÀejCe met#ce ueieeJe keÀe ªhe yevelee
peelee nw~ FmekeÀe heefjCeece keÌ³ee neslee nw, ³en Yetue peeles nQ efkeÀ ³en yeehe keÀer osve
nw~ mecePeles nQ ³en yengle De®íe men³eesieer nw~ De®íe efJeMes<elee mJeªhe nw~ iegCeJeeve
nw~ uesefkeÀve mece³e Òeefle mece³e yeehe ves Ssmee De®íe yevee³ee nw, ³en Yetue peelee nw~
mebkeÀuhe cee$e Yeer efkeÀmeer Deelcee kesÀ lejHeÀ yegef× keÀe PegkeÀeJe nw lees Jen PegkeÀeJe meneje
yeve peelee nw~ lees meekeÀej ªhe ceW men³eesieer nesves kesÀ keÀejCe mece³e hej yeehe kesÀ yeoues
henues Jen ³eeo Dee³esiee~ oes ®eej efceveì Yeer Deiej mLetue meneje mce=efle ceW Dee³ee lees
yeehe keÀe meneje Gme mece³e ³eeo nesiee? otmejer yeele Deiej oes ®eej efceveì kesÀ efueS
Yeer ³eeo keÀer ³ee$ee keÀe eEuekeÀ ìtì ie³ee lees ìtìves kesÀ yeeo peesæ[ves keÀer efHeÀj cesnvele
keÀjveer heæ[sieer~ keÌ³eeWefkeÀ efvejvlej ceW Devlej heæ[ ie³ee vee! efoue ceW efoueejece kesÀ yeoues
Deewj efkeÀmeer keÀer lejHeÀ efkeÀmeer Yeer keÀejCe mes efoue keÀe PegkeÀeJe neslee nw~ Fmemes yeele
keÀjvee De®íe ueielee nw~ Fmemes yew"vee De®íe ueielee nw, ``Fmeer mes ner'', ³en Meyo
ceevee oeue ceW keÀeuee nw~ ``Fmeer mes ner'' keÀe K³eeue Deevee ceevee nervelee DeeF&~ Ssmes
lees meye De®ís ueieles nQ uesefkeÀve Fmemes p³eeoe De®íe ueielee nw! meyemes ªneveer mvesn
jKevee, yeesuevee ³ee mesJee ceW men³eesie uesvee Jee osvee Jen otmejer yeele nw~ efJeMes<elee
osKees, iegCe osKees uesefkeÀve Fmeer keÀe ner ³en iegCe yengle De®íe nw, ³en yeer®e ceW ve
ueeDees~ ³en ``ner'' Meyo ieæ[yeæ[ keÀjlee nw~ FmekeÀes ner ueieeJe keÀne peelee nw~ efHeÀj
®eens yeenj keÀe ªhe mesJee nes, %eeve nes, ³eesie nes, uesefkeÀve peye Fmeer mes ``ner'' ³eesie
keÀjvee nw, FmekeÀe ner ³eesie De®íe nw! ³en ``ner'' Meyo veneR Deevee ®eeefnS~ ³es ner
mesJee ceW men³eesieer nes mekeÀlee nw~ ³es ner meeLeer ®eeefnS...lees mecePee, ueieeJe keÀer
efveMeeveer keÌ³ee nw? FmeefueS ³en ``ner'' efvekeÀeue oes~ meYeer De®ís nQ~ efJeMes<elee
osKees~ men³eesieer yevees Yeer, yeveeDees Yeer uesefkeÀve henues Leesæ[e neslee nw efHeÀj yeæ{les-yeæ{les
efJekeÀjeue ªhe nes peelee nw~ efHeÀj Kego ner Gmemes efvekeÀuevee ®eenles lees efvekeÀue veneR
mekeÀles~ keÌ³eeWefkeÀ hekeÌkeÀe Oeeiee nes peelee nw~ henues yengle met#ce neslee efHeÀj hekeÌkeÀe nes
peelee nw lees ìtìvee cegefMkeÀue nes peelee~ meneje SkeÀ yeehe nw~ keÀesF& ceveg<³e Deelcee
meneje veneR nw~ yeehe efkeÀmekeÀes Yeer men³eesieer efveefceÊe yeveelee nw uesefkeÀve yeveeves Jeeues keÀes
veneR Yetuees~ yeehe ves yevee³ee nw~ yeehe yeer®e ceW Deeves mes `peneB yeehe nesiee JeneB heehe
veneR'! yeehe yeer®e mes efvekeÀue peelee lees heehe neslee nw~ lees SkeÀ yeele nw ³en menejs keÀer~
otmejer yeele ö keÀesF& ve keÀesF& meekeÀej meeOeveeW keÀes meneje yevee³ee nw~ meeOeve nQ
lees mesJee nw~ meeOeve ceW Leesæ[e veer®es Thej ngDee lees mesJee Yeer veer®es Thej ngF&~ meeOeveeW
keÀes keÀe³e& ceW ueieevee Jen Deueie yeele nw~ uesefkeÀve meeOeveeW kesÀ JeMe nes mesJee keÀjvee
³en nw ö meeOeveeW keÀes meneje yeveevee~ meeOeve mesJee keÀer Je=ef× kesÀ efueS nw~ FmeefueS
Gve meeOeveeW keÀes Gmeer ÒeceeCe keÀe³e& ceW ueeDees~ meeOeveeW keÀes DeeOeej veneR yeveeDees~
DeeOeej SkeÀ yeehe nw~ meeOeve lees efJeveeMeer nQ~ efJeveeMeer meeOeveeW keÀes DeeOeej yeveevee
DeLee&led pewmes meeOeve efJeveeMeer nQ Jewmes efmLeefle Yeer keÀYeer yengle TB®eer keÀYeer yeer®e keÀer,
keÀYeer veer®es keÀer yeoueleer jnsieer~ DeefJeveeMeer SkeÀjme efmLeefle veneR jnsieer~ lees otmejer
yeele ö efJeveeMeer meeOeveeW keÀes meneje, DeeOeej veneR mecePees~ ³en efveefceÊe cee$e nw~ mesJee
kesÀ Òeefle nw~ mesJee DeLe& keÀe³e& ceW ueiee³ee Deewj v³eejs~ meeOeveeW kesÀ DeekeÀ<e&Ce ceW ceve
DeekeÀe|<ele veneR nesvee ®eeefnS~ lees ³en oes ÒekeÀej kesÀ menejs, met#ce ªhe ceW DeeOeej yevee
ngDee osKee~ peye keÀcee&leerle DeJemLee nesveer nw lees nj J³eefkeÌle, Jemleg, keÀce& kesÀ yevOeve
mes Deleerle nesvee, v³eeje nesvee ö FmekeÀes ner keÀcee&leerle DeJemLee keÀnles nQ~ keÀcee&leerle
ceevee keÀce& mes v³eeje nes peevee veneR~ keÀce& kesÀ yevOeveeW mes v³eeje~ v³eeje yevekeÀj keÀce&
keÀjvee DeLee&led keÀce& mes v³eejs~ keÀcee&leerle DeJemLee DeLee&led yebOevecegkeÌle, ³eesie³egkeÌle,
peerJevecegkeÌle DeJemLee!
Deewj efJeMes<e yeele ³en osKeer efkeÀ mece³e Òeefle mece³e hejKeves keÀer MeefkeÌle ceW keÀF&
ye®®es keÀcepeesj nes peeles nQ~ hejKe veneR mekeÀles nQ~ FmeefueS OeesKee Kee uesles nQ~
hejKeves keÀer MeefkeÌle keÀcepeesj nesves keÀe keÀejCe nw ö yegef× keÀer ueieve SkeÀeûe veneR nw~
peneB SkeÀeûelee nw JeneB hejKeves keÀer MeefkeÌle mJele: ner yeæ{leer nw~ SkeÀeûelee DeLee&led
SkeÀ yeehe kesÀ meeLe meoe ueieve ceW ceieve jnvee~ SkeÀeûelee keÀer efveMeeveer meoe Gæ[leer
keÀuee kesÀ DevegYetefle keÀer SkeÀjme efmLeefle nesieer~ SkeÀjme keÀe DeLe& ³en veneR efkeÀ Jener
j]HeÌleej nes lees SkeÀjme nw~ SkeÀjme DeLee&led meoe Gæ[leer keÀuee keÀer cenmetmelee jns~
FmeceW SkeÀjme~ pees keÀue Lee Gmemes Deepe hejmesvìspe ceW Je=ef× keÀe DevegYeJe keÀjW~
FmekeÀes keÀne peelee nw ö Gæ[leer keÀuee~ lees mJe Gvveefle kesÀ efueS, mesJee keÀer Gvveefle
kesÀ efueS hejKeves keÀer MeefkeÌle yengle DeeJeM³ekeÀ nw~ hejKeves keÀer MeefkeÌle keÀce]peesj nesves
kesÀ keÀejCe Deheveer keÀce]peesjer keÀes keÀce]peesjer veneR mecePeles nQ~ Deewj ner Deheveer keÀce]peesjer
keÀes efíheeves kesÀ efueS ³ee efme× keÀjWies ³ee efpeÎ keÀjWies~ ³en lees yeeleW efíheeves keÀe
efJeMes<e meeOeve nQ~ Devoj ceW keÀceer cenmetme Yeer nesieer uesefkeÀve efHeÀj Yeer hetjer hejKeves
keÀer MeefkeÌle ve nesves kesÀ keÀejCe Deheves keÀes meoe jeFì Deewj nesefMe³eej efme× keÀjWies~
mecePee! keÀcee&leerle lees yevevee nw vee~ vecyej lees uesvee nw vee~ FmeefueS ®eskeÀ keÀjes~
De®íer lejn mes ö ³eesie³egkeÌle yeve hejKeves keÀer MeefkeÌle OeejCe keÀjes~ SkeÀeûe yegef× yeve
keÀjkesÀ efHeÀj ®eskeÀ keÀjes~ lees pees Yeer met#ce keÀceer nesieer Jen mheä ªhe ceW efoKeeF& osieer~
Ssmee ve nes pees Deehe mecePees ceQ yengle jeFì, yengle De®íer ®eue jner ntB~ keÀcee&leerle
ceQ ner yevetBieer Deewj peye mece³e DeeJes lees ³en met#ce yebOeve Gæ[ves ve osJeW~ Deheveer lejHeÀ
KeeR®e uesJeW~ efHeÀj mece³e hej keÌ³ee keÀjWies? yebOee ngDee J³eefkeÌle Deiej Gæ[vee ®eens lees
Gæ[siee Jee veer®es Dee pee³esiee! lees ³en met#ce yebOeve mece³e hej vecyej uesves ceW Jee meeLe
®eueves ceW Jee SJejjs[er yeveves ceW yebOeve ve yeve peeSB~ FmeefueS ye´ïee yeehe ®eskeÀ keÀj
jns Les~ efpemekeÀes ³en menejs mecePeles nQ Jen meneje veneR nQ uesefkeÀve ³en je@³eue Oeeiee
nw~ pewmes meesveer efnjCe keÀe efcemeeue nw vee~ meerlee keÀes keÀneB ues ie³ee! lees meesvee efnjCe
³en yebOeve nw~ FmekeÀes meesvee mecePevee ceevee Deheves Þesÿ Yeei³e keÀes Keesvee~ meesvee veneR
nw, Keesvee nw~ jece keÀes Kees³ee, DeMeeskeÀ JeeefìkeÀe keÀes Kees³ee~
ye´ïee yeehe keÀe ye®®eeW mes efJeMes<e h³eej nw FmeefueS ye´ïee yeehe meoe ye®®eeW keÀes
Deheves meceeve SJejjs[er yebOevecegkeÌle osKeves ®eenles nQ~ yebOevecegkeÌle keÀe ner vepeeje osKee
vee! efkeÀleves ceW SJejjs[er ngDee! efkeÀmeer kesÀ yebOeve ceW yebOee! keÀesF& ³eeo Dee³ee efkeÀ
HeÀueeveer keÀneB nw! HeÀueeveer mesJee keÀer meeLeer nw~ ³eeo Dee³ee? lees SJejjs[er keÀe heeì&
keÀcee&leerle mìspe keÀe heeì& osKee vee! efpelevee ner ye®®eeW mes Deefle h³eej jne Glevee ner
h³eeje Deewj v³eeje osKee vee! yegueeJee Dee³ee Deewj ie³ee~ veneR lees meyemes ]p³eeoe ye®®eeW
mes h³eej ye´ïee keÀe jne vee! efpelevee h³eeje Glevee v³eeje~ efkeÀveeje keÀjvee osKe efue³ee
vee~ keÀesF& Yeer ®eer]pe DeLeJee Yeespeve peye lew³eej nes peelee nw lees efkeÀveeje íesæ[ oslee
nw vee! lees mechetCe& nesvee DeLee&led efkeÀveeje íesæ[vee~ efkeÀveeje íesæ[vee ceevee efkeÀveejs nes
ie³es~ meneje SkeÀ ner DeefJeveeMeer meneje nw~ ve J³eefkeÌle keÀes, ve JewYeJe Jee Jemleg keÀes
meneje yeveeDees~ FmekeÀes ner keÀnles nQ ö ``keÀcee&leerle''~ efíheeDees keÀYeer veneR~ efíheeves
mes Deewj Je=ef× keÀes heelee peelee nw~ yeele yeæ[er veneR nesleer~ uesefkeÀve efpelevee efíheeles nQ
Glevee yeele keÀes yeæ[e keÀjles nQ~ efpelevee Deheves keÀes jeFì efme× keÀjves keÀe Òe³elve keÀjles
nQ Glevee yeele keÀes yeæ{eles nQ~ efpelevee efpeÎ keÀjles nQ Glevee yeele yeæ{eles nQ~ FmeefueS
yeele keÀes yeæ[e ve keÀj íesìs ªhe mes ner meceehle keÀjes~ lees menpe nesiee Deewj KegMeer
nesieer~ ³en yeele ngF&, ³en Yeer heej efkeÀ³ee, FmeceW Yeer efJepe³eer yeves lees ³en KegMeer
nesieer~ mecePee! efJeosMeer keÀcee&leerle DeJemLee keÀes heeves Jeeues Gcebie-Glmeen Jeeues nQ vee!
lees [yeue efJeoMeer ye®®eeW keÀes ye´ïee yeehe efJeMes<e met#ce heeuevee os jns nQ~ ³en h³eej
keÀer heeuevee nw, efMe#ee meeJeOeeveer veneR~ mecePee! H³eej keÀer Heeuevee nw~ keÌ³eeWefkeÀ ye´ïee
yeehe ves Deehe ye®®eeW keÀes efJeMes<e Dee»eve mes hewoe efkeÀ³ee~ ye´ïee kesÀ mebkeÀuhe mes Deehe
hewoe ngS nes~ keÀnles nQ vee ö ye´ïee ves mebkeÀuhe mes me=efä j®eer~ ye´ïee kesÀ mebkeÀuhe mes
³en yeéïeCeeW keÀer Fleveer me=efä j®e ieF& vee~ lees ye´ïee kesÀ mebkeÀuhe mes, Dee»eve mes j®eer
ngF& efJeMes<e Deelcee³eW nes~ uee[ues nes ie³es vee~ ye´ïee yeehe mecePeles nQ efkeÀ ³en ]HeÀemì
heg©<eeLe& keÀj ]HeÀmì& Deeves kesÀ Gcebie-Glmeen Jeeues nQ~ efJeosMeer ye®®eeW keÀer efJeMes<eleeDeeW
mes efJeMes<e Þe=bieej keÀjves keÀer yeeleW ®eue jner nQ~ ÒeÍe>> Yeer keÀjWies, efHeÀj Yeer mecePeWies Yeer
peuoer, efJeMes<e mecePeoej nes~ FmeefueS yeehe Deheves meceeve meye yebOeveeW mes v³eejs Deewj
h³eejs yeveves kesÀ efueS FMeeje os jns nQ~ meYeer ye®®eeW keÀes yelee jns nQ~ yeehe kesÀ Deeies
meoe meYeer yeéïeCe ye®®es ®eens osMe kesÀ ®eens efJeosMe kesÀ meye nQ~ De®íe ö Deepe
ªn-ªneve keÀj jns nQ~ megvee³ee vee ö Deieues Je<e& mes Fme Je<e& keÀer efjpeuì yengle
De®íer nw~ Fmemes efme× nw Je=ef× keÀes heeves Jeeues nQ~ Gæ[leer keÀuee ceW peeves Jeeueer
Deelcee³eW nes~ efpemekeÀes ³eesi³e osKee peelee nw GvekeÀes mechetCe& ³eesieer yeveeves keÀe FMeeje
efo³ee peelee nw~ De®íe ö
meoe keÀce&yebOeve cegkeÌle, ³eesie³egkeÌle DeelceeDeeW keÀes, meoe SkeÀ yeehe keÀes meneje
yeveeves Jeeues ye®®eeW keÀes, meoe met#ce keÀcepeesefj³eeW mes Yeer efkeÀveeje keÀjves Jeeues ye®®eeW,
keÀes meoe SkeÀeûelee Üeje hejKeves kesÀ MeefkeÌleMeeueer ye®®eeW keÀes, meoe J³eefkeÌle Jee Jemleg
kesÀ efJeveeMeer menejs mes efkeÀveejs keÀjves Jeeues ye®®eeW keÀes, Ssmes yeehe meceeve peerJevecegkeÌle
keÀcee&leerle efmLeefle ceW efmLele jnves Jeeues efJeMes<e ye®®eeW keÀes yeeheoeoe keÀe ³eeoh³eej Deewj
vecemles!''
efvece&ueMeevlee oeoer mes ö meoe yeehe kesÀ meeLe jnves Jeeues lees nQ ner~ pees Deeefo mes
yeehe kesÀ mebie-mebie ®eue jns nQ, GvneW keÀe meoe meeLe keÀe keÀYeer Yeer DevegYeJe keÀce nes
veneR mekeÀlee~ ye®eheve keÀe Jee³eoe nw~ lees meoe meeLe nQ Deewj meoe meeLe ®eueWies~ lees
meoe meeLe keÀe Jee³eoe keÀnes ³ee Jejoeve keÀnes, efceuee ngDee nw~ efHeÀj Yeer pewmes yeehe
Òeerefle keÀer jerefle efveYeeves DeJ³ekeÌle mes J³ekeÌle ªhe ceW Deeles nQ Jewmes ye®®es Yeer Òeerle keÀer
jerefle efveYeeves kesÀ efueS hengB®e peeles nQ~ Ssmes nw vee! mebkeÀuhe ceW lees keÌ³ee uesefkeÀve mJehve
ceW Yeer, efpemekeÀes meyekeÀeveefMe³eme keÀnles nQ...Gme efmLeefle ceW Yeer yeehe keÀe meeLe keÀYeer
ítì veneR mekeÀlee~ Flevee hekeÌkeÀe mecyevOe pegìe ngDee nw~ efkeÀleves pevceeW keÀe mecyevOe nw~
hetjs keÀuhe keÀe nw~ mecyevOe Fme pevce kesÀ efnmeeye mes hetje keÀuhe ner jnsiee~ ³en lees
Deefvlece pevce ceW keÀesF&-keÀesF& ye®®es mesJee kesÀ efueS keÀneB-keÀneB efyeKej ie³es nQ~ pewmes ³en
ueesie efJeosMe ceW hengB®e ie³es, Deehe ueesie efmevOe ceW hengB®e ie³es~ keÀesF& keÀneB hengB®es, keÀesF&
keÀneB hengB®es~ Deiej ³en efJeosMe ceW veneR hengB®eles lees Fleves mesvìj kewÀmes Kegueles~ De®íe-
meoe meeLe jnves Jeeueer, meeLe keÀe Jee³eoe efveYeeves Jeeueer hejoeoer nes! yeeheoeoe ye®®eeW
kesÀ mesJee keÀe Gcebie Glmeen osKe KegMe nesles nQ~ Jejoeveer Deelcee³eW yeveer nes~ DeYeer mes
osKees Yeeræ[ ueieves Megª nes ieF& nw~ peye Deewj Je=ef× nesieer lees efkeÀleveer Yeeræ[ nesieer~
³en Jejoeveer ªhe keÀer efJeMes<elee keÀer veeRJe heæ[ jner nw~ peye Yeeræ[ nes pee³esieer efHeÀj
keÌ³ee keÀjWies~ Jejoeve oWies, ¢efä oWies~ ³eneB mes ner ®ewlev³e cete|le³eeB Òeefme× neWieer~ pewmes
Metª ceW Deehe ueesieeW keÀes meye osefJe³eeB-osefJe³eeB keÀnles Les...Devle ceW Yeer hen®eeve keÀj
osefJe³eeB-osefJe³eeB keÀjWies~ `pe³e osJeer, pe³e osJeer' ³eneB mes ner Megª nes pee³esiee~ De®íe-
peieoerMe YeeF& mes ö pees yeehe mes Jejoeve ceW efJeMes<elee³eW efceueer nQ, GvneR
efJeMes<eleeDeeW keÀes keÀe³e& ceW ueeles ngS meoe Je=ef× keÀes Òeehle keÀjles jnles nes~ De®íe nw!
mebpe³e ves keÌ³ee efkeÀ³ee Lee? meYeer keÀes ¢efä oer Leer vee! lees ³en veeuespe keÀer ¢efä os
jns nes~ ³ener efoJ³e ¢efä nw, veeuespe ner efoJ³e nw vee~ veeuespe keÀer ¢efä meyemes
MeefkeÌleMeeueer nw, ³en Yeer Jejoeve nw~ veneR lees Fleveer yeæ[er efJeée efJeÐeeue³e keÀe keÌ³ee
veeuespe nw GmekeÀe helee kewÀmes ®euelee? megveles lees yengle keÀce nw vee! efueìjs®ej Üeje
mheä nes peelee nw~ ³en Yeer SkeÀ Jejoeve efceuee ngDee nw~ ³en Yeer SkeÀ efJeMes<e Deelcee
keÀer efJeMes<elee nw~ nj mebmLee keÀer meye meeOeveeW mes efJeMes<elee Òeefme× nesleer nw~ pewmes
Yee<eCeeW mes, meccesueveeW mes, Ssmes ner ³en efueìjs®ej, ef®e$e pees Yeer meeOeve nQ, ³en Yeer
mebmLee ³ee efJeée efJeÐeeue³e keÀer SkeÀ efJeMes<elee keÀes Òeefme× keÀjves keÀe meeOeve nQ~ ³en
Yeer leerj nw pewmes leerj hebíer keÀes ues Deelee nw vee ö Ssmes ³en Yeer SkeÀ leerj nw pees
DeelceeDeeW keÀes meceerhe ues Deelee nw~ ³en Yeer [êcee ceW heeì& efceuee nw~ ueesieeW kesÀ keÌJes½eve
lees yengle G"les nQ, pees keÌJes½eve G"les nQ ö GmekesÀ mheäerkeÀjCe keÀe meeOeve peªjer
nw~ pewmes meccegKe Yeer megveeles nQ uesefkeÀve ³en efueìjs®ej Yeer De®íe meeOeve nw~ ³en Yeer
peªjer nw~ Megª mes osKees ye´ïee yeehe ves efkeÀleveer ©ef®e mes ³en meeOeve yevee³es~ efove jele
mJe³eb yew"keÀj efueKeles Les vee~ keÀe[& yevee yeveekeÀj Deehe ueesieeW keÀes osles jns vee ö
Deehe ueesie Gmes jlve peefæ[le keÀjles jns~ lees ³en Yeer keÀjkesÀ efoKee³ee vee~ lees ³en Yeer
meeOeve De®ís nQ~ keÀeveÖesÀvme kesÀ heerís heer" keÀjves kesÀ efueS ³en pees (®eeì&j Deeefo)
efvekeÀeueles nes ³en Yeer ]peªjer nw~ heer" keÀjves keÀe keÀesF& meeOeve peªj ®eeefnS~ henues
keÀe ³en nw, otmejs keÀe ³en nw, leermejs keÀe ³en nw~ Fmemes Jen ueesie Yeer mecePeles nQ
efkeÀ yengle keÀe³eos ÒeceeCe ³en efJeée efJeÐeeue³e Jee ³egefveJee|meìer nw~ lees ³en De®ís
meeOeve nQ~ cesnvele keÀjles nes lees GmeceW yeue Yej ner peelee nw~ DeYeer ieesu[ve pegyeueer
kesÀ huewve yevee³eWies efHeÀj cevee³eWies~ efpeleves huewve keÀjWies Glevee yeue Yejlee pee³esiee~ meYeer
kesÀ men³eesie mes meYeer kesÀ Gcebie-Glmeen kesÀ mebkeÀuhe mes meHeÀuelee lees ngF& heæ[er nw~ efmeHe&À
efjheerì keÀjvee nw~ DeYeer lees ieesu[ve pegyeueer keÀe yengle mees®e jns nQ vee~ henues yeæ[e
ueielee nw efHeÀj yengle menpe nes peelee nw~ lees menpe me]HeÀuelee nw ner~ me]HeÀuelee njskeÀ
kesÀ cemlekeÀ hej efueKeer ngF& nw~
heee|ì³eeW mes ö meoe [yeue ueeFì nes? efkeÀmeer Yeer yeele ceW mJe³eb keÀes keÀYeer Yeer
Yeejer ve yeveeDees~ meoe [yeue ueeFì jnves mes mebiece³egie kesÀ megKe kesÀ efove ªneveer
ceewpeeW kesÀ efove meHeÀue neWies~ Deiej peje Yeer yeesPe OeejCe efkeÀ³ee lees keÌ³ee nesiee? cetBPe
nesieer ³ee ceewpe? Yeejerheve nw lees cetBPe nw~ nukeÀeheve nw lees ceewpe nw! mebiece³egie keÀe
SkeÀ-SkeÀ efove efkeÀlevee Jewu³egSyeue nw, efkeÀlevee ceneve nw, efkeÀlevee keÀceeF& keÀjves keÀe
mece³e nw, Ssmes keÀceeF& kesÀ mece³e keÀes meHeÀue keÀjles ®euees~ je]pe³egkeÌle Deewj ³eesie³egkeÌle
Deelcee³eW meoe Gæ[leer keÀuee keÀe DevegYeJe keÀjleer nQ~ lees Ketye ³eeo ceW jnes, heæ{eF& ceW,
mesJee ceW Deeies peeDees~ ©keÀves Jeeues veneR~ heæ{eF& Deewj heæ{eves Jeeuee meoe meeLe jns~
je]pe³egkeÌle Deewj ³eesie³egkeÌle Deelcee³eW meoe ner Deeies nQ~ yeehe kesÀ pees Yeer FMeejs efceueles
nQ GmeceW mebieef"le ªhe mes Deeies yeæ{les jnes~ pees Yeer efveefceÊe yeveer ngF& efJeMes<e
Deelcee³eW nQ GvneW keÀer efJeMes<eeleeDeeW keÀes, OeejCeeDeeW keÀes kewÀ®e keÀj, GvnW ]HeÀeuees keÀjles
Deeies yeæ{les ®euees~ efpelevee yeehe kesÀ meceerhe Glevee heefjJeej kesÀ meceerhe~ Deiej heefjJeej
kesÀ meceerhe veneR neWies lees ceeuee ceW veneR Dee³eWies~ De®íe ö
30-3-85
leerve-leerve yeeleeW keÀe hee"

yeeheoeoe kesÀ efJeoeF& kesÀ efove Deveceesue ceneJeekeÌ³e õ
``Deepe yeeheoeoe Deheves meoe kesÀ meeLeer ye®®eeW mes efceueves Dee³es nQ~ ye®®es ner
yeehe kesÀ meoe meeLeer nQ, men³eesieer nQ, keÌ³eeWefkeÀ Deefle mvesner nQ~ peneB mvesn neslee nw
GmekesÀ ner meoe men³eesieer meeLeer yeveles nQ~ lees mvesner ye®®es nesves keÀejCe yeehe ye®®eeW kesÀ
efyevee keÀesF& keÀe³e& keÀj veneR mekeÀles~ Deewj ye®®es yeehe kesÀ efmeJeeS keÀesF& keÀe³e& keÀj veneR
mekeÀles~ FmeefueS mLeehevee kesÀ Deeefo mes yeehe ves ye´ïee kesÀ meeLe yeéïeCe ye®®es j®es~
DekesÀuee ye´ïee veneR~ ye´ïee kesÀ meeLe yeéïeCe ye®®es Yeer hewoe ngS~ keÌ³eeW? ye®®es men³eesieer
meeLeer keÌ³eeW nQ~ FmeefueS peye yeehe keÀer pe³evleer ceveeles nes lees meeLe ceW keÌ³ee keÀnles
nes? efMeJe pe³evleer mees ye´ïee keÀer pe³evleer, yeéïeCeeW keÀer pe³evleer~ lees meeLe-meeLe
yeeheoeoe Deewj ye®®es meYeer keÀer Deeefo j®evee ngF& Deewj Deeefo mes ner yeehe kesÀ men³eesieer
meeLeer yeves~ lees yeeHe Deheves men³eesieer meeefLe³eeW mes efceue jns nQ~ meeLeer DeLee&led nj
keÀoce ceW, nj mebkeÀuhe ceW, yeesue ceW meeLe efveYeeves Jeeues~ ]HeÀeuees keÀjvee DeLee&led meeLe
efveYeevee~ Ssmes nj keÀoce ceW meeLe efveYeeves Jeeues DeLee&led ]HeÀeuees ]HeÀeoj keÀjves Jeeues
me®®es meeLeer nQ~ DeefJeveeMeer meeLeer nQ~ pees me®®es meeLeer nQ GvneW keÀe nj SkeÀ keÀoce
mJele: ner yeehe meceeve ®euelee jnlee nw~ ³eneB JeneB nes veneR mekeÀlee~ me®®es meeLeer keÀes
cesnvele veneR keÀjveer heæ[leer~ ³en keÀoce Ssmes G"eTB Jee Jewmes G"eTB~ mJele: ner yeehe
kesÀ keÀoce Thej keÀoce jKeves kesÀ efmeJeeS ]peje Yeer ³eneB JeneB nes veneR mekeÀlee~ Ssmes
me®®es meeLeer ye®®eeW kesÀ ceve ceW, yegef× ceW, efoue ceW keÌ³ee mecee³ee ngDee nw? `ceQ yeehe
keÀe, yeehe cesje'~ yegef× ceW nw pees yeehe keÀe yesno kesÀ Ke]peeveeW keÀe Jemee& nw Jen cesje~
efoue ceW efoueejece Deewj efoueejece keÀer ³eeo~ Deewj kegÀí nes veneR mekeÀlee lees peye yeehe
ner ³eeo ªhe ceW mecee³ee ngDee nw lees pewmeer mce=efle Jewmeer efmLeefle Deewj Jewmes ner keÀce&
mJele: ner nesles nQ~ pewmes YeefkeÌle ceeie& ceW Yeer YekeÌle efve½e³e efoKeeves kesÀ efueS ³ener
keÀnles nQ efkeÀ osKees nceejs efoue ceW keÀewve nw! Deehe keÀnles veneR nes uesefkeÀve mJele: ner
DeehekesÀ efoue mes efoueejece ner meYeer keÀes DevegYeJe neslee DeLee&led efoKeeF& oslee nw~ lees
me®®es meeLeer nj keÀoce ceW yeehe meceeve ceemìj meJe&MeefkeÌleJeeve nQ~
Deepe yeeheoeoe ye®®eeW keÀes yeOeeF& osves Dee³es nQ~ meYeer men³eesieer meeLeer ye®®es
Deheves-Deheves Gcebie-Glmeen mes ³eeo ceW, mesJee ceW Deeies yeæ{les pee jns nQ~ njskeÀ kesÀ ceve
ceW SkeÀ ner ¢æ{ mebkeÀuhe nw efkeÀ efJepe³e keÀe PeC[e uenjevee ner nw~ meejs efJeée ceW SkeÀ
ªnveer yeehe keÀer Òel³e#elee keÀe PeC[e uenjves Jeeuee ner nw~ efpeme TB®es PeC[s kesÀ veer®es
meejs efJeée keÀer Deelcee³eW ³en ieerle iee³eWieer efkeÀ SkeÀ yeehe Dee ie³ee~ pewmes DeYeer Deehe
ueesie PeC[e uenjeles nes lees meYeer PeC[s kesÀ veer®es ieerle ieeles nes Deewj efHeÀj keÌ³ee neslee
nw! PeC[e uenjeves mes meYeer kesÀ Thej HetÀueeW keÀer Je<ee& nesleer nw~ Ssmes meYeer keÀer efoue
mes ³en ieerle mJele: ner efvekeÀuesiee~ meJe& keÀe SkeÀ yeehe~ ieefle meodieefle oelee SkeÀ yeehe~
Ssmes ieerle ieeles ner DeefJeveeMeer megKe Meeefvle keÀe Jemee&, heg<heeW keÀer Je<ee& meceeve DevegYeJe
keÀjWies~ yeehe keÀne Deewj Jemex keÀe DevegYeJe efkeÀ³ee~ lees meyekesÀ ceve ceW ³en SkeÀ ner
Gcebie-Glmeen nw~ FmeefueS yeeheoeoe ye®®eeW kesÀ Gcebie-Glmeen hej ye®®eeW keÀes yeOeeF&
osles nQ~ efJeoeF& lees veneR oWies vee~ yeOeeF&~ mebiece³egie keÀe nj mece³e yeOeeF& keÀe mece³e
nw~ lees ceve keÀer ueieve hej, mesJee keÀer ueieve hej yeeheoeoe meYeer ye®®eeW keÀes yeOeeF& os
jns nQ~ mesJee ceW meoe Deeies yeæ{ves keÀe meYeer keÀe Gcebie nw~ Ssmee keÀesF& veneR nesiee
efpemekeÀes mesJee ceW Deeies yeæ{ves keÀe Gcebie ve nes~ Deiej Gcebie veneR neslee lees ³eneB kewÀmes
Deeles! ³en Yeer Gcebie keÀer efveMeeveer nw vee! Gcebie-Glmeen nw Deewj meoe jnsiee~ meeLe-
meeLe Gcebie-Glmeen mes Deeies yeæ{les ngS mesJee ceW meoe efvee|JeIve nQ? Gcebie-Glmeen lees
yengle De®íe nw, uesefkeÀve efvee|JeIve mesJee Deewj efJeIve heej keÀjles-keÀjles mesJee keÀjvee,
FmeceW Devlej nw~ efvee|JeIve DeLee&led ve efkeÀmeer kesÀ efueS efJeIve ªhe yeveles Deewj ve efkeÀmeer
efJeIve mJeªhe mes Ieyejeles~ ³en efJeMes<elee Gcebie-Glmeen kesÀ meeLe-meeLe DevegYeJe keÀjles
nes? ³ee efJeIve Deeles nQ? SkeÀ efJeIve hee" heæ{eves Deeles otmeje efJeIve efnueeves Deeles
nQ~ Deiej hee" heæ{ekesÀ hekeÌkesÀ nes ie³es lees Jen efJeIve ueieve ceW heefjJele&ve nes peeles~
Deiej efJeIve ceW Ieyeje peeles nQ lees jefpemìj ceW oeie heæ[ peelee nw~ HeÀke&À ngDee vee~!
yeéïeCe yevevee ceevee cee³ee keÀes ®ewuesvpe keÀjvee nw efkeÀ efJeIve Yeues DeeDees~ nce
efJepe³eer nQ~ legce kegÀí keÀj veneR mekeÀles~ henues cee³ee kesÀ ÖesÀC[me Les~ Deye ®ewuesvpe
keÀjles nes lees cee³eepeerle yeveWies~ ®ewuesvpe keÀjles nes vee? veneR lees efJepe³eer efkeÀme hej
yeveles nes? Deheves Thej? efJepe³eer jlve yeveles nes lees efJepe³e cee³ee hej ner Òeehle keÀjles
nes vee! efJepe³e ceeuee ceW efheje³es peeles nQ, hetpes peeles nes~ lees cee³eepeerle yevevee DeLee&led
efJepe³eer yevevee nw~ yeéïeCe yevevee DeLee&led cee³ee keÀes ®ewuesvpe keÀjvee~ ®ewuesvpe keÀjves
Jeeues Kesue keÀjles nQ~ Dee³ee Deewj ie³ee~ otj mes ner peeve uesles nQ, otj mes ner Yeiee osles
nQ~ ìeFce Jesmì veneR keÀjles nQ~ mesJee ceW lees meYeer yengle De®ís nes~ mesJee kesÀ meeLe-
meeLe efvee|JeIve mesJee keÀe efjkeÀe[& nes~ pewmes heefJe$elee keÀe Deeefo mes efjkeÀe[& jKeles nes
vee~ Ssmee keÀewve nw pees mebkeÀuhe ceW Yeer Deeefo mes Deye lekeÀ DeheefJe$e veneR yeves nQ! lees
³en efJeMes<elee osKeles nes vee~ efmeHe&À Fme SkeÀ heefJe$elee keÀer yeele mes heeme efJeo Dee@vej
lees veneR neWies~ uesefkeÀve mesJee ceW, mJe efmLeefle ceW, mecheke&À, mecyevOe ceW, ³eeo ceW, meYeer
ceW pees Deeefo mes Deye lekeÀ De®eue nQ, nue®eue ceW veneR Dee³es nQ, efJeIveeW kesÀ JeMeerYetle
veneR ngS nQ~ megvee³ee vee efkeÀ ve efJeIveeW kesÀ JeMe nesvee nw, ve mJe³eb efkeÀmekesÀ Deeies efJeIve
ªhe yevevee nw~ FmekeÀer Yeer ceekeÌme& pecee nesleer nQ~ SkeÀ h³egefjìer otmeje DeJ³eefYe®eejer
³eeo~ ³eeo kesÀ yeer®e ceW ]peje Yeer keÀesF& efJeIve ve nes~ Fmeer jerefle mes mesJee ceW meoe
efvee|JeIve nes Deewj iegCeeW ceW meoe mevlegä nes Deewj mevlegä keÀjves Jeeues nes~ mevlegälee keÀe
iegCe meYeer iegCeeW keÀer OeejCee keÀe ohe&Ce nw~ lees iegCeeW ceW mevlegälee keÀe mJe Òeefle Deewj
otmejeW mes meefì&efHeÀkesÀì uesvee neslee~ ³en nw heeme efJeo Dee@vej keÀer efveMeeveer~ Deä jlveeW
keÀer efveMeeveer~ meye ceW vecyej uesves Jeeues nes vee efkeÀ yeme SkeÀ ceW ner "erkeÀ nQ~ mesJee
ceW De®íe ntB~ yeOeeF& lees yeeheoeoe os ner jns nQ~ Deä yevevee nw, Fä yevevee nw~ Deä
yeveWies lees Fä Yeer Flevee ner ceneve yeveWies~ GmekesÀ efueS leerve yeeleW meeje Je<e& ³eeo
jKevee Deewj ®eskeÀ keÀjvee~ Deewj ³en leerveeW ner yeeleW Deiej ]peje Yeer mebkeÀuhe cee$e ceW jner
ngF& neW lees efJeoeF& os osvee~ Deepe yeOeeF& keÀe efove nw vee~ peye ígÆer osles nes lees
efJeoeF& ceW keÌ³ee keÀjles nes? (efceÞeer, yeeoeceer, Fuee³e®eer osles nQ) GmeceW leerve ®eer]peW
nesleer nQ~ lees yeeheoeoe keÀes Yeer leerve ®eer]peW oWies vee~ efJeoeF& veneR yeOeeF& nw leye lees cegKe
ceer"e keÀjeles nes~ lees pewmes ³eneB leerve ®eer]peW efkeÀmeefueS osles nes? efHeÀj peuoer Deeves keÀer
³eeo jnsieer~ yeeheoeoe Yeer Deepe leerve yeeleW yelee jns nQ~ pees mesJee ceW keÀYeer-keÀYeer efJeIve
ªhe Yeer yeve peeleer nQ~ lees leerve yeeleeW kesÀ Thej efJeMes<e efHeÀj mes yeeheoeoe DeìsvMeve
efouee jns nQ~ efpeme DeìsvMeve mes mJele: ner heeme efJeo Dee@vej yeve ner pee³eWies~
SkeÀ yeele ö efkeÀmeer Yeer ÒekeÀej keÀe no keÀe ueieeJe ve nes~ yeehe keÀe ueieeJe Deewj
®eer]pe nw uesefkeÀve no keÀe ueieeJe ve nes~
otmeje ö efkeÀmeer Yeer ÒekeÀej keÀe mJe³eb keÀe mJe³eb mes Jee efkeÀmeer otmejs mes leveeJe
DeLee&led KeeR®eeleeve veneR nes~ ueieeJe veneR nes, cee³ee mes ³eg× kesÀ yepeeS Deeheme ceW
KeeR®eeleeve ve nes~
leermeje ö efkeÀmeer Yeer ÒekeÀej keÀe keÀce]peesj mJeYeeJe ve nes~ ueieeJe, leveeJe Deewj
keÀce]peesj mJeYeeJe~ JeemleJe ceW mJeYeeJe Meyo yengle De®íe nw~ mJeYeeJe DeLee&led mJe keÀe
YeeJe~ mJe Þesÿ keÀes keÀne peelee nw~ Þesÿ YeeJe nw, mJe keÀe YeeJe nw, Deelce-DeefYeceeve
nw~ uesefkeÀve YeeJe-mJeYeeJe, YeeJe-mJeYeeJe yengle Meyo yeesueles nes vee~ lees ³en keÀce]peesj
mJeYeeJe nw~ pees mece³e Òeefle mece³e Gæ[leer keÀuee ceW efJeIve ªhe yeve peelee nw~ efpemekeÀes
Deehe ueesie je@³eue ªhe ceW keÀnles nes cesjer ves®ej Ssmeer nw~ ves®ej Þesÿ nw lees yeehe
meceeve nQ~ efJeIve ªhe yeveleer nw lees keÀce]peesj mJeYeeJe nw~ lees leerveeW MeyoeW keÀe DeLe&
peeveles nes vee~ keÀF& ÒekeÀej kesÀ leveeJe nQ, leveeJe keÀe DeeOeej nw ö `ceQ-heve'~ ceQves ³en
efkeÀ³ee~ ceQ ³en keÀj mekeÀleer ntB! ceQ ner keÀªBiee! ³en pees ceQ-heve nw ³en leveeJe hewoe
keÀjlee nw~ ``ceQ'' ³en osn DeefYeceeve keÀe nw~ SkeÀ nw ö ceQ Þesÿ Deelcee ntB~ SkeÀ nw
ceQ HeÀueeveer ntB, ceQ mecePeoej ntB, ceQ ³eesieer ntB, ceQ %eeveer ntB~ ceQ mesJee ceW vecyej Deeies
ntB~ ³en ceQ-heve leveeJe hewoe keÀjlee nw~ Fmeer keÀejCe mesJee ceW keÀneB-keÀneB pees leerJeíeefle
nesveer ®eeefnS Jen leerJe´ kesÀ yepeeS Oeerceer ieefle nes peeleer nw~ ®eueles jnles nQ uesefkeÀve
mheer[ veneR nes mekeÀleer~ mheer[ leerJe´ keÀjves keÀe DeeOeej nw ö otmejs keÀes Deeies yeæ{lee
ngDee osKe meoe otmejs keÀes yeæ{evee ner Dehevee yeæ{vee nw~ mecePeles nes vee mesJee ceW keÌ³ee
ceQ-heve Deelee nw~ ³en ceQ-heve ner leerJeíeefle keÀes meceehle keÀj oslee nw~ mecePee!
³en leerve yeeleW lees oWies vee efkeÀ efHeÀj meeLe ceW ues pee³eWies~ FmekeÀes keÀne peelee nw
ö `l³eeie mes efceuee ngDee Yeei³e'~ meoe yeebìkesÀ KeeDees Deewj yeæ{eDees~ ³en l³eeie keÀe
Yeei³e efceuee nw~ mesJee keÀe meeOeve ³en l³eeie keÀe Yeei³e nw~ uesefkeÀve Fme Yeei³e keÀes ceQ-
heve ceW meerefcele jKeWies lees yeæ{siee veneR~ meoe l³eeie kesÀ Yeei³e kesÀ HeÀue keÀes DeewjeW keÀes
Yeer men³eesieer yeveeS yeebìkesÀ Deeies yeæ{es~ efmeHe&À ceQ, ceQ veneR keÀjes, Deehe Yeer KeeDees~
yeebìkeÀj SkeÀ oes ceW neLe efceueeles ngS Deeies yeæ{es~ DeYeer mesJee kesÀ yeer®e ceW ³en
Jee³eye´sMeve efoKeeF& osles nQ~ lees FmeceW ]HeÀje]Keefoue nes peeDees~ FmekeÀes keÀnles nQ ö pees
Deesìs mees Depeg&ve~ SkeÀ oes keÀes veneR osKees~ ³en Yeer lees Ssmes keÀjles nQ vee! ³en lees
neslee ner nw, uesefkeÀve ceQ efJeMes<elee efoKeeves kesÀ efueS efveefceÊe yeve peeTB~ ye´ïee yeehe keÀer
efJeMes<elee keÌ³ee jner! meoe ye®®eeW keÀes Deeies jKee~ cesjs mes ye®®es nesefMe³eej nQ~ ye®®es
keÀjWies! Fleves lekeÀ l³eeie kesÀ Yeei³e keÀe l³eeie efkeÀ³ee~ Deiej keÀesF& h³eej kesÀ keÀejCe,
Òeeefhle kesÀ keÀejCe ye´ïee keÀer ceefncee keÀjles Les lees GmekeÀes Yeer yeehe keÀer ³eeo efoueeles Les~
ye´ïee mes Jemee& veneR efceuesiee~ ye´ïee keÀe ]HeÀesìes veneR jKevee nw~ ye´ïee keÀes meye kegÀí veneR
mecePevee~ lees FmekeÀes keÀne nw ö l³eeie kesÀ Yeei³e keÀe Yeer l³eeie keÀj mesJee ceW ueie
peevee~ FmeceW [yeue ceneoeveer nes peeles~ otmeje Dee]HeÀj keÀjs, mJe³eb Deheveer lejHeÀ ve
KeeR®es~ Deiej mJe³eb Deheveer ceefncee keÀjles, Deheveer lejHeÀ KeeR®eles nQ lees GmekeÀes keÌ³ee
Meyo keÀnles nQ! cegjefue³eeW ceW megvee nw vee~ Ssmee veneR yevevee~ keÀesF& Yeer yeele keÀes mJe³eb
Deheveer lejHeÀ KeeR®eves keÀer KeeR®eeleeve keÀYeer veneR keÀjes~ menpe efceues Jen Þesÿ Yeei³e
nw~ KeeR®e kesÀ uesves Jeeuee FmekeÀes Þesÿ Yeei³e veneR keÀnWies~ GmeceW efmeef× veneR nesleer~
cesnvele ]p³eeoe meHeÀuelee keÀce~ keÌ³eeWefkeÀ meYeer keÀer DeeMeerJee&o veneR efceueleer nw~ pees
menpe efceuelee nw GmeceW meYeer keÀer DeeMeerJee&o Yejer ngF& nw~ mecePee ö
leveeJe keÌ³ee nw! ueieeJe keÀes lees Gme efove mheä efkeÀ³ee Lee~ keÀesF& Yeer keÀce]peesj
mJeYeeJe ve nes~ Ssmes Yeer veneR mecePees ceQ lees Fme osMe keÀe jnves Jeeuee ntB~ FmeefueS
cesje mJeYeeJe, cesje ®euevee cesje jnvee Ssmee nw, veneR~ osMe kesÀ keÀejCe, Oece& kesÀ keÀejCe,
mebie kesÀ keÀejCe Ssmee cesje mJeYeeJe nw~ ³en veneR~ Deehe keÀewve mes osMe Jeeues nes! ³en
lees mesJee kesÀ efueS efveefceÊe mLeeve efceues nQ~ ve keÀesF& efJeosMeer nw, ve ³en veMee nes efkeÀ
ceQ YeejleJeemeer ntB~ meYeer SkeÀ yeehe kesÀ nQ~ YeejleJeemeer Yeer yeéïeCe Deelcee³eW nQ~ efJeosMe
ceW jnves Jeeues Yeer yeéïeCe Deelcee³eW nQ~ Devlej veneR nw~ Ssmes veneR YeejleJeemeer Ssmes nQ~
efJeosMeer Ssmes nQ~ ³en Meyo Yeer keÀYeer veneR yeesuees~ meye yeéïeCe Deelcee³eW nQ~ ³en lees
mesJee kesÀ efueS mLeeve nw~ megvee³ee Lee vee efkeÀ Deehe efJeosMe ceW keÌ³eeW hengB®es nes? JeneB
keÌ³eeW pevce efue³ee? Yeejle ceW keÌ³eeW veneR efue³ee? JeneB ie³es nes mesJee mLeeve Keesueves kesÀ
efueS~ veneR lees YeejleJeeefme³eeW keÀes Jeermee keÀe efkeÀlevee Òee@yeuece nw~ Deehe meye lees menpe
jns heæ[s nes~ efkeÀleves osMeeW ceW mesJee nes jner nw! lees mesJee kesÀ efueS efJeosMe ceW ie³es nes~
yeekeÀer nes meYeer yeéïeCe Deelcee³eW~ FmeefueS keÀesF& Yeer efkeÀmeer DeeOeej ceW mJeYeeJe veneR
yeveevee~ pees yeehe keÀe mJeYeeJe Jen ye®®eeW keÀe mJeYeeJe~ yeehe keÀe mJeYeeJe keÌ³ee nw?
meoe nj Deelcee kesÀ Òeefle keÀu³eeCe Jee jnce keÀer YeeJevee keÀe mJeYeeJe~ nj SkeÀ keÀes
TB®ee G"eves keÀe mJeYeeJe, ceOegjlee keÀe mJeYeeJe~ efvecee&velee keÀe mJeYeeJe~ cesje mJeYeeJe
Ssmee nw ³en keÀYeer veneR yeesuevee~ cesje keÀneB mes Dee³ee~ cesje les]pe yeesueves keÀe mJeYeeJe
nw, cesje DeeJesMe ceW Deeves keÀe mJeYeeJe nw~ mJeYeeJe kesÀ keÀejCe nes peelee nw~ ³en cee³ee
nw~ keÀF&³eeW keÀe DeefYeceeve keÀe mJeYeeJe, F&<³ee& keÀe, DeeJesMe ceW Deeves keÀe mJeYeeJe neslee
nw, efoueefMekeÀmle nesves keÀe mJeYeeJe neslee nw~ De®íe nesles Yeer Deheves keÀes De®íe veneR
mecePeles~ meowJe Deheves keÀes keÀce]peesj ner mecePeWies~ ceQ Deeies pee veneR mekeÀleer~ keÀj veneR
mekeÀleer~ ³en efoueefMekeÀmle mJeYeeJe ³en Yeer jebie nw~ DeefYeceeve ceW veneR DeeDees~
uesefkeÀve mJeceeve ceW jnes lees Fmeer ÒekeÀej kesÀ mJeYeeJe keÀes keÀne peelee nw keÀce]peesj
mJeYeeJe~ lees leerveeW yeeleeW keÀe DeìsvMeve meeje Je<e& jKevee~ Fve leerveeW yeeleeW mes mesHeÀ
jnvee nw~ cegefMkeÀue lees veneR nw vee~ meeLeer Deeefo mes Devle lekeÀ men³eesieer meeLeer nw~
meeLeer lees meceeve ®eeefnS vee~ Deiej meeefLe³eeW ceW meceevelee veneR nesieer lees meeLeer Òeerle
keÀer jerefle efveYee veneR mekeÀles~ De®íe ³en lees 3 yeeleW DeìsvMeve ceW jKeWies~ uesefkeÀve Fve
leerve yeeleeW mes meoe efkeÀveeje keÀjves kesÀ efueS Deewj 3 yeeleW ³eeo jKeveer nQ~ Deepe leerve
keÀe hee" heæ{e jns nQ~ meoe Deheves peerJeve ceW ö SkeÀ yewuesvme jKevee nw~ meye yeele
ceW yewuesvme nes~ ³eeo ceW, mesJee ceW yewuesvme~ mJeceeve, DeefYeceeve keÀes meceehle keÀjlee~
mJeceeve ceW efmLele jnvee~ ³en meye yeeleW mce=efle ceW jns~ ]p³eeoe jceCeerkeÀ Yeer veneR,]
]p³eeoe iecYeerj Yeer veneR~ yewuesvme nes~ mece³e hej jceCeerkeÀ, mece³e hej iecYeerj~ lees SkeÀ
nw `yewuesvme'~ otmeje meoe Dece=leJesues yeehe mes efJeMes<e yueweEmeie uesveer nw! jes]pe
Dece=leJesues yeeheoeoe ye®®eeW Òeefle yueweEmeie keÀer Peesueer Keesueles nQ~ Gmemes efpelevee uesves
®eenes Glevee ues mekeÀles nes~ `lees yewuesvme, yueweEmeie leermeje efyuemeHegÀue ueeFHeÀ'~ leerveeW
yeeleW mce=efle ceW jnves mes Jen leerveeW yeeleW pees DeìsvMeve osves keÀer nQ, Jen mJele: ner
meceehle nes pee³eWieer~ mecePee! De®íe Deewj leerve yeeleW megvees ö
ue#³e ªhe ceW Jee OeejCe kesÀ ªhe ceW efJeMes<e leerve yeeleW O³eeve ceW jKeveer nQ~ Jen
íesæ[veer nQ Deewj Jen OeejCe keÀjveer nw~ íesæ[ves Jeeueer lees íesæ[ oer vee meoe kesÀ efueS~
GmekeÀes ³eeo keÀjves keÀer ]peªjle veneR heæ[sieer~ uesefkeÀve ³en leerve yeeleW pees megveeF& ³en
mce=efle ceW jKevee Deewj OeejCee mJeªhe ceW efJeMes<e ³eeo jKevee~ SkeÀ ö meye yeeleeW ceW
jer³euìer nes~ efcekeÌme veneR~ FmekeÀes keÀnles nQ ö jer³euìer~ mebkeÀuhe ceW, yeesue ceW, meye
yeele ceW jer³eue~ `me®®eer efoue hej meensye jepeer'~ me®e keÀer efveMeeveer keÌ³ee nesieer? me®e
lees efye"es ve®e~ pees me®®ee nesiee Jen meoe KegMeer ceW vee®elee jnsiee~ lees SkeÀ jer³euìer
otmeje je@³euìer~ íesìer-íesìer yeele ceW keÀYeer Yeer yegef× PegkeÀeJe ceW ve DeeJes~ pewmes je@³eue
ye®®es nesles nQ lees GvneW keÀer keÀye íesìer-meer ®eer]pe hej ve]pej veneR pee³esieer~ Deiej ve]pej
ieF& lees GmekeÀes je@³eue veneR keÀne peelee~ efkeÀmeer Yeer íesìer-íesìer yeeleeW ceW yegef× keÀe
PegkeÀeJe nes peeS lees GmekeÀes je@³euìer veneR keÀne peelee~ pees je@³eue neslee nw Jen meoe
Òeeefhle mJeªhe neslee nw~ keÀneB DejBKe Jee yegef× veneR peeleer~ lees ³en nw ªneveer
je@³euìer, keÀheæ[eW keÀer je@³euìer veneR~ `lees jer³euìer, je@³euìer Deewj leermeje ³egefveìer'~ nj
yeele ceW, mebkeÀuhe ceW, yeesue ceW, keÀce& ceW Yeer meoe SkeÀ oes ceW ³egefveìer efoKeeF& os~
yeéïeCe ceevee ner SkeÀ~ ueeKe veneR, SkeÀ~ FmekeÀes keÀne peelee nw ³egefveìer~ JeneB DeveskeÀ
efmLeefle kesÀ keÀejCe SkeÀ Yeer DeveskeÀ nes peeles~ Deewj ³eneB DeveskeÀ nesles Yeer SkeÀ nQ~
FmekeÀes keÀne peelee nw ö `³egefveìer'~ otmejs keÀes veneR osKevee nw~ nce ®eenles nQ ³egefveìer
keÀjW uesefkeÀve ³en veneR keÀjles nQ~ Deiej Deehe keÀjles jnWies lees GmekeÀes ef[me³egefveìer keÀe
®eebme ner veneR efceuesiee~ keÀesF& neLe Ssmes keÀjlee, otmeje ve keÀjs lees DeeJee]pe veneR nesiee~
Deiej keÀesF& ef[me³egefveìer keÀe keÀesF& Yeer keÀe³e& keÀjlee nw, Deehe ³egefveìer ceW jnes lees
ef[me³egefveìer Jeeues keÀye ef[me³egefveìer keÀe keÀece keÀj veneR mekeWÀies~ ³egefveìer ceW Deevee ner
heæ[siee~ FmeefueS leerve yeeleW ö jer³euìer, je@³euìer Deewj ³egefveìer~ ³en leerveeW ner yeeleW
meoe yeehe meceeve yeveves ceW men³eesieer yeveWieer~ mecePee! Deepe leerve keÀe hee" heæ{ efue³ee
vee~ yeehe keÀes lees ye®®eeW hej vee]pe nw~ Fleves ³eesi³e ye®®es Deewj ³eesieer ye®®es efkeÀmeer yeehe
kesÀ nes ner veneR mekeÀles~ ³eesi³e Yeer nes, ³eesieer Yeer nes Deewj SkeÀ-SkeÀ heoceeheoce
Yeei³eJeeve nes~ meejs keÀuhe ceW Fleves Deewj Ssmes ye®®es nes ner veneR mekeÀles~ FmeefueS
efJeMes<e Dece=leJesues keÀe ìeFce yeeheoeoe ves keÌ³eeW jKee nw ö yeéïeCe ye®®eeW kesÀ efueS~
keÌ³eeWefkeÀ efJeMes<e yeeheoeoe nj ye®®es keÀer efJeMes<elee keÀes, mesJee keÀes, iegCe keÀes meoe
meeceves ueeles nQ~ Deewj keÌ³ee keÀjles nQ? pees nj ye®®es keÀer efJeMes<elee nw, iegCe nw, mesJee
nw, GmekeÀes efJeMes<e Jejoeve mes DeefJeveeMeer yeveeles nQ~ FmeefueS Keeme ³en mece³e ye®®eeW
keÀe jKee nw~ Dece=leJesues keÀer efJeMes<e heeuevee nw~ nj SkeÀ keÀes yeeheoeoe mvesn kesÀ
men³eesie keÀer, Jejoeve keÀer heeuevee osles nQ~ mecePee yeeHe keÌ³ee keÀjles nQ Deewj Deehe ueesie
keÌ³ee keÀjles nes~ efMeJeyeeyee megKeoelee nw, Meeefvle oelee nw...Ssmes keÀnles nes vee~ Deewj
yeehe heeuevee osles nQ~ pewmes ceeB yeehe ye®®eeW keÀes meJesjs lew³eej keÀjles meeHeÀ megLeje keÀjkesÀ
efHeÀj keÀnles Deye meeje efove KeeDees efhe³ees heæ{es~ yeeheoeoe Yeer Dece=leJesues ³en heeuevee
osles DeLee&led meejs efove kesÀ efueS MeefkeÌle Yej osles nQ~ efJeMes<e heeuevee keÀe ³en mece³e
nw~ ³en SkeÌmìê Jejoeve keÀer heeuevee keÀe mece³e nw~ Dece=leJesues JejoeveeW keÀer Peesueer
Kegueleer nw~ efpelevee pees Jejoeve uesves ®eens me®®eer efoue mes, celeueye mes veneR~ peye
celeueye nesiee leye keÀnWies ncekeÀes ³en oes, pees celeueye mes ceebielee nw lees yeeheoeoe
keÌ³ee keÀjles nQ! GvekeÀe celeueye efme× keÀjves kesÀ efueS Gleveer MeefkeÌle oslee nw, celeueye
hetje ngDee Deewj Kelce~ efHeÀj Yeer ye®®es nQ, vee lees veneR keÀjWies~ uesefkeÀve meoe ner
JejoeveeW mes heueles jnes, ®eueles jnes, Gæ[les jnes GmekesÀ efueS efpelevee Dece=leJesuee
MeefkeÌleMeeueer yevee³eWies Glevee meeje efove menpe nesiee~ mecePee~
DeYeer Fme Je<e& ieesu[ve pegyeueer keÀer lew³eejer lees keÀj jns nes- uesefkeÀve Fme Je<e& ceW
nj SkeÀ mesJeekesÀvê hej Deewj keÌ³ee efJeMes<elee keÀjes Jen yelee jns nQ~ ieesu[ve pegyeueer
lees keÀjveer nw Jen veneR Yetue peevee uesefkeÀve meeLe-meeLe yeeheoeoe meYeer mLeeveeW keÀe ®e¬eÀ
ueieeles, keÌueemes]pe osKeles nQ~ jsi³eguej mìt[svì osKeles nQ, keÀYeer-keÀYeer Deeves Jeeues
osKeles, mecheke&À Jeeues osKeles~ ³en meye osKeles ngS Fme Je<e& ³en ue#³e jKees efkeÀ nj
mesvìj hej, nj ÒekeÀej keÀer JewjeFìer nesveer ®eeefnS~ JekeÀerue Yeer nes, pepe Yeer nes,
[ekeÌìj Yeer nes, meeFvme Jeeuee Deeefo...meye nesves ®eeefnS~ meYeer Oece& Jeeues Yeer nesves
®eeefnS~ meye ÒekeÀej keÀer JewjeFìer ]p³eeoe ceW ]p³eeoe efpeleveer Yeer nes uesefkeÀve keÀce mes
keÀce SkeÀ Yeer DeekeÌ³ethesMeve Jeeues meye JewjeFìer nj mLeeve hej nesveer ®eeefnS~ mìt[svì
Yeer nes lees yetæ{e Yeer nes, ³egJee Yeer nes, ye®®ee Yeer nes~ meye ÒekeÀej keÀer JewjeFìer nesveer
®eeefnS~ ÒeJe=efÊe Jeeues ³egieue Yeer nesves ®eeefnS~ pewmes Deehe ueesie efjpeuì efvekeÀeueles nes
ö SkeÀ lees Dee³eg kesÀ efnmeeye mes JewjeFìer efvekeÀeueles nes~ otmeje mesJee kesÀ efnmeeye mes
Jeie& efvekeÀeueles nes~ SkeÀ Yeer DeekeÌ³ethesMeve Jeeuee keÀce ve nes~ FmekeÀes keÀne peelee nw
ö JewjeFìer ÒekeÀej keÀe iegueomlee~ SkeÀ Yeer jbie ªhe keÀe heg<he keÀce ve nes~ nj SkeÀ
mesJeekesÀvê ö Ssmeer mebK³ee meye ÒekeÀej keÀer yeæ{eDees~ efpelevee yeæ{eDees Glevee vecyej
Deeies nes~ Fme Je<e& ceW Ssmes JewjeFìer ÒekeÀej kesÀ mìt[wCì lew³eej keÀjes~ keÀesF& efpeme Yeer
keÌueeme ceW peeJes lees GvekeÀes meye ÒekeÀej kesÀ DeekeÌ³ethesMeve Jeeues efoKeeF& oW~ Deewj Jen
SkeÀ efHeÀj Deheves nceefpevme keÀer mesJee peªj keÀjs lees mebK³ee Yeer yeæ{ pee³esieer Deewj
JewjeFìer Yeer nesieer~ yeekeÀer Jeer.DeeF&.heer. keÀer mee|Jeme lees keÀjles ner nes~ GmeceW Yeer
S[erMeve~ yeeheoeoe ves megvee³ee Lee ö efmeHe&À megveves efueS veneR DeeJeW uesefkeÀve uesves efueS
DeeJeW~ yeve keÀjkesÀ peeJeW~ efmeHe&À megvee yengle De®íe ueiee~ veneR~ kegÀí ueskesÀ pee jne ntB~
yevekeÀj kesÀ pee jne ntB~ Jeer.DeeF&.heer. keÀer mesJee lees efpelevee yeæ{eles jnWies Glevee DeeJee]pe
yeguevo neslee pee³esiee~ Oeerjs-Oeerjs DeeJee]pe yeguevo nes jne nw uesefkeÀve SkeÀ lejHeÀ keÀe
SkeÀ DeeJee]pe yeæ[e Deelee nw~ meye lejHeÀ veneR neslee nw~ lees SkeÀ lejHeÀ keÀe DeeJee]pe
efíhe peelee nw~ ®eejeW lejHeÀ mes yeguevo DeeJee]pe nesiee lees efJepe³e keÀe veieeæ[e~ yepe
pee³esiee~ peye efJepe³e keÀe veieeæ[e yepeeles nQ lees ®eejeW lejHeÀ ®ekeÌkeÀj ueieeles nQ~ ®eejeW
lejHeÀ DeeJee]pe HewÀuelee nw~ lees mecePee mesJee ceW keÌ³ee keÀjvee nw! mJeefmLeefle Deewj mesJee
kesÀ Gvveefle~ mJe efmLeefle ner mesJee keÀer Gvveefle kesÀ efueS menpe efmeef× Jee menpe meeOeve
nw~ mJe keÀer Gvveefle kesÀ efyevee mesJee keÀer Gvveefle DeefJeveeMeer, efvee|JeIve veneR yevesieer~
FmeefueS oesveeW keÀe yewuesvme nes~ mJe Gvveefle keÀes íesæ[ efmeHe&À mesJee keÀer Gvveefle veneR
keÀjes~ meeLe-meeLe keÀjes~ veneR lees efpevekesÀ efveefceÊe yeveles nQ Jen Yeer keÀcepeesj nesles~ GvneW
keÀes Yeer yengle cesnvele keÀjveer heæ[leer~ FmeefueS mJe Gvveefle, mesJee keÀer Gvveefle meoe ner
meeLe jKeles ngS Gæ[les ®euees~ De®íe ö
meoe mJe³eb keÀes heeme efJeo Dee@vej yeveves kesÀ ue#³e Deewj ue#eCe ceW ®eueeves Jeeues,
meoe mJe³eb keÀes ye´ïee yeehe meceeve l³eeie keÀe Yeei³e yeebìves Jeeues, vecyejJeve l³eeieer,
Þesÿ Yeei³e yeveeves Jeeues, meoe menpe Òeeefhle kesÀ DeefOekeÀejer yeve mJe Gvveefle Deewj mesJee
keÀer Gvveefle keÀjves Jeeues, meoe nj keÀoce ceW men³eesieer, meeLeer yeve Deeies yeæ{ves Jeeues,
mce=efle, efmLeefle MeefkeÌleMeeueer yeveeves mes meoe yeehe keÀes HeÀeuees keÀjves Jeeues, Ssmes meoe
men³eesieer-meeLeer, ]HeÀjceeveJejoej, Dee%eekeÀejer, mevlegä jnves Jeeues, meJe& keÀes jepeer
keÀjves kesÀ je]pe keÀes peeveves Jeeues, Ssmeer Þesÿ DeelceeDeeW keÀes, ceneve hegC³e DeelceeDeeW
keÀes, [yeue ceneoeveer ye®®eeW keÀes yeeheoeoe keÀe ³eeoh³eej Deewj vecemles~''
yeæ[er oeefo³eeW mes DeJ³ekeÌle yeeheoeoe keÀer cegueekeÀele
Deeefo mes Deye lekeÀ pees nj keÀe³e& ceW meeLe ®eueles Dee jns nQ, GvneW keÀer ³en
efJeMes<elee nw ö pewmes ye´ïee yeehe nj keÀoce ceW DevegYeJeer yeve DevegYeJe keÀer DeLeeìea mes
efJeée kesÀ jep³e keÀer DeLeeìea uesles nQ Ssmes ner Deehe meYeer Yeer yenglekeÀeue kesÀ nj ÒekeÀej
kesÀ DevegYeJe keÀer DeLeeìea kesÀ keÀejCe yenglekeÀeue kesÀ jep³e keÀer DeLeeìea ceW Yeer meeLeer
yeveves Jeeues nes~ efpevneWves Deeefo mes mebkeÀuhe efkeÀ³ee ö peneB efye"e³eWies, pewmes ®euee³eWies
Jewmes ®eueles ngS meeLe ®eueWies~ lees meeLe ®eueves keÀe henuee Jee³eoe yeeheoeoe keÀes
efveYeevee ner heæ[siee~ ye´ïee yeehe kesÀ Yeer meeLe jnves Jeeues nes~ jep³e ceW Yeer meeLe jnWies,
YeefkeÌle ceW Yeer meeLe jnWies~ efpelevee DeYeer yegef× mes meoe keÀe meeLe jnlee nw Gmeer
efnmeeye mes jep³e ceW Yeer meoe meeLe nQ~ Deiej DeYeer Leesæ[e-mee otj lees keÀesF& pevce ceW
otj kesÀ nes pee³eWies~ keÀesF& pevce ceW vepeoerkeÀ kesÀ~ uesefkeÀve pees meoe ner yegef× mes meeLe
ceW jnles nQ, Jen JeneB Yeer meeLe-meeLe jnWies~ meekeÀej ceW lees Deehe meye 14 Je<e& meeLe
jns, mebiece³egie kesÀ 14 Je<e& efkeÀleves Je<eeX kesÀ meceeve nes ie³es~ mebiece³egie keÀe Flevee
mece³e meekeÀej ªhe ceW meeLe jns nes, ³en Yeer yengle yeæ[e Yeei³e nw~ efHeÀj yegef× mes Yeer
meeLe nes, Iej ceW Yeer meeLe neWies, jep³e ceW Yeer meeLe neWies~ Yeues leKle hej Leesæ[s yew"les
nQ uesefkeÀve je@³eue HewÀceueer kesÀ vepeoerkeÀ mecyevOe ceW, meejs efove keÀer efove®e³ee& ceW meeLe
jnves ceW heeì& ]peªj yepeeles nQ~ lees ³en Deeefo mes meeLe jnves keÀe Jee³eoe meeje keÀuhe
ner ®euelee jnsiee~ YeefkeÌle ceW Yeer keÀeHeÀer mece³e meeLe jnWies~ ³en heerís kesÀ pevce ceW
Leesæ[e-mee keÀesF& otj, keÀesF& vepeoerkeÀ uesefkeÀve efHeÀj Yeer meeLe meeje keÀuhe efkeÀmeer ve efkeÀmeer
ªhe mes jnles nQ~ Ssmee Jee³eoe nw vee! FmeefueS Deehe ueesieeW keÀes meYeer efkeÀme ve]pej mes
osKeles nQ! yeehe kesÀ ªhe nes~ Fmeer keÀes ner YeefkeÌle ceW GvneWves keÀne nw ö ³en meye
YeieJeeve kesÀ ªhe nQ! keÌ³eeWefkeÀ yeehe meceeve yeveles nes vee! DeehekesÀ ªhe mes yeehe efoKeeF&
oslee nw FmeefueS yeehe kesÀ ªhe keÀn osles nQ~ pees yeehe kesÀ meoe meeLe jnves Jeeues nQ
GvekeÀer ³ener efJeMes<elee nesieer, GvekeÀes osKekeÀj yeehe ³eeo Dee³esiee, GvekeÀes veneR ³eeo
keÀjWies uesefkeÀve yeehe keÀes ³eeo keÀjWies~ GvneW mes yeehe kesÀ ®eefj$e, yeehe keÀer ¢efä, yeehe kesÀ
keÀce&, meye DevegYeJe neWies~ Jen mJe³eb veneR efoKeeF& oWies uesefkeÀve Gve Üeje yeehe kesÀ keÀce&
Jee ¢efä DevegYeJe nesieer~ ³ener efJeMes<elee nw Devev³e, meceeve ye®®es keÀer~ meYeer Ssmes nes
vee! Deehe ceW lees veneR HeBÀmeles nQ vee! ³en lees veneR keÀnles HeÀueeveer yengle De®íer nw,
veneR~ yeehe ves FvnW De®íe yevee³ee nw~ yeehe keÀer ¢efä, yeehe keÀer heeuevee FvneW mes
efceueleer nw~ yeehe kesÀ ceneJeekeÌ³e FvneW mes megveles nQ~ ³en efJeMes<elee nw~ FmekeÀes keÀne
peelee nw ö h³eeje Yeer uesefkeÀve v³eeje Yeer~ h³eeje Yeues meyekeÀe nes uesefkeÀve HeBÀmeevesJeeuee
veneR nes~ yeehe kesÀ yeoues DeehekeÀes ³eeo ve keÀjW~ yeehe keÀer MeefkeÌle uesves kesÀ efueS yeehe
kesÀ ceneJeekeÌ³e megveves kesÀ efueS DeehekeÀes ³eeo keÀjW~ FmekeÀes keÀnles nQ ö `h³eeje Yeer Deewj
v³eeje Yeer'~ Ssmee ûeghe nw vee! keÀesF& lees efJeMes<elee nesieer vee pees meekeÀej keÀer heeuevee
ueer nw ö efJeMes<elee lees nesieer vee~ Deehe ueesieeW kesÀ heeme Dee³eWies lees keÌ³ee hetíWies ö
yeehe keÌ³ee keÀjlee Lee, kewÀmes ®euelee Lee...³ener ³eeo Dee³esiee vee! Ssmeer efJeMes<e
Deelcee³eW nes~ FmekeÀes keÀnles nQ ö ef[JeeFve ³egefveìer~ ef[JeeFve keÀer mce=efle efoueeS
ef[JeeFve yeveeles, FmeefueS ef[JeeFve ³egefveìer~ 50 Je<e& DeefJeveeMeer jns nes lees
DeefJeveeMeer YeJe keÀer cegyeejkeÀ nes~ keÀF& Dee³es keÀF& ®e¬eÀ ueieeves ie³es~ Deehe ueesie lees
Deveeefo DeefJeveeMeer nes ie³es~ Deveeefo ceW Yeer meeLe, Deeefo ceW Yeer meeLe~ Jeleve ceW meeLe
jnWies lees mesJee kewÀmes keÀjWies! Deehe lees Leesæ[e-mee Deejece Yeer keÀjles nes, yeehe keÀes
Deejece keÀer Yeer DeeJeM³ekeÀlee veneR~ yeeheoeoe Fmemes Yeer ítì ie³es~ DeJ³ekeÌle keÀes
Deejece keÀer DeeJeM³ekeÀlee veneR~ J³ekeÌle keÀes DeeJeM³ekeÀlee nw~ FmeceW Deehemeceeve yevee³eW
lees keÀece Kelce nes peeS~ efHeÀj Yeer osKees peye keÀesF& mesJee keÀe ®eebme yevelee nw lees yeehe
meceeve DeLekeÀ yeve peeles nes~ efHeÀj LekeÀles veneR nes~ De®íe ö
oeoerpeer mes ö ye®eheve mes yeehe ves leepeOeejer yevee³ee nw~ Deeles ner mesJee keÀer
efpeccesJeejer keÀe leepe henvee³ee Deewj mece³e Òeefle mece³e pees Yeer heeì& ®euee ö ®eens
yesiejer heeì& ®euee, ®eens ceewpeeW keÀe heeì& ®euee, meYeer heeì& ceW ef]peccesJeejer keÀe leepe
[êcee Devegmeej OeejCe keÀjleer DeeF& nes~ FmeefueS DeJ³ekeÌle heeì& ceW Yeer leepeOeejer
efveefceÊe yeve ieF&~ lees ³en efJeMes<e Deeefo mes heeì& nw~ meoe ef]peccesJeejer efveYeeves Jeeueer~
pewmes yeehe efpeccesJeej nw lees ef]peccesJeejer kesÀ leepeOeejer yeveves keÀe efJeMes<e heeì& nw~
FmeefueS Devle ceW Yeer ¢efä Üeje leepe, efleuekeÀ meye oskeÀj ie³es~ FmeefueS DeehekeÀe pees
³eeoieej nw vee GmeceW leepe ]peªj nesiee~ pewmes ke=À<Ce keÀes ye®eheve mes leepe efoKeeles nQ
lees ³eeoieej ceW Yeer ye®eheve mes leepeOeejer ªhe mes hetpeles nQ~ Deewj meye meeLeer nQ uesefkeÀve
Deehe leepeOeejer nes~ meeLe lees meYeer efveYeeles uesefkeÀve meceeve ªhe ceW meeLe efveYeevee~
FmeceW Devlej nw~
efJeoeF& kesÀ mece³e meYeer ye®®eeW keÀes ³eeoh³eej
meYeer lejHeÀ kesÀ mvesner men³eesieer ye®®eeW keÀes yeeheoeoe keÀe efJeMes<e mvesn mechevve
³eeoh³eej mJeerkeÀej nes~ Deepe yeeheoeoe meYeer ye®®eeW keÀes meoe efvee|JeIve yeve, efJeIve
efJeveeMekeÀ yeve efJeée keÀes efvee|JeIve yeveeves kesÀ keÀe³e& keÀer yeOeeF& os jns nQ~ nj ye®®ee ³ener
Þesÿ mebkeÀuhe keÀjlee nw efkeÀ mesJee ceW meoe Deeies yeæ{W, ³en Þesÿ mebkeÀuhe mesJee ceW meoe
Deeies yeæ{e jne nw Deewj yeæ{elee jnsiee~ mesJee kesÀ meeLe-meeLe mJe-Gvveefle Deewj mesJee keÀer
Gvveefle keÀe yewuesvme jKe Deeies yeæ{les ®euees lees yeeheoeoe Deewj meJe& DeelceeDeeW Üeje
efpevneW kesÀ efveefceÊe yeveles nes, GvneW kesÀ efoue keÀer ogDee³eW Òeehle nesleer jnWieer~ lees meoe
yewuesvme Üeje yueweEmeie uesles ngS Deeies yeæ{les ®euees~ mJe-Gvveefle Deewj mesJee keÀer Gvveefle
oesveeW meeLe-meeLe jnves mes meoe Deewj menpe me]HeÀuelee mJeªhe yeve pee³eWies~ meYeer
Deheves-Deheves veece mes efJeMes<e ³eeoh³eej mJeerkeÀej keÀjvee~ De®íe ö DeesceMeeefvle~
11-4-85
cegK³e YeeF&-yenveeW keÀer ceereEìie ceW

DeJ³ekeÌle yeeheoeoe kesÀ
ceOegj ceneJeekeÌ³e
``Deepe efJeMes<e efJeée-heefjJele&ve, DeeOeej mJeªhe, efJeée kesÀ yesno mesJee kesÀ DeeOeej
mJeªhe, Þesÿ mce=efle, yesno keÀer Je=efÊe, ceOegj Decetu³e yeesue yeesueves kesÀ DeeOeej Üeje
DeewjeW keÀes Yeer Ssmes Gcebie-Glmeen efoueeves kesÀ DeeOeej mJeªhe efveefceÊe Deewj efvecee&ve
mJeªhe Ssmeer efJeMes<e DeelceeDeeW mes efceueves kesÀ efueS Dee³es nQ~ nj SkeÀ Deheves keÀes
Ssmee DeeOeej mJeªHe DevegYeJe keÀjles nes? DeeOeej ªhe DeelceeDeeW kesÀ Fme mebie"ve hej
Fleveer yesno keÀer ef]peccesJeejer nw~ DeeOeej ªhe DeLee&led meoe mJe³eb keÀes nj mece³e, nj
mebkeÀuhe, keÀce& ceW ef]peccesJeej mecePe ®eueves Jeeues~ Fme mebie"ve ceW Deevee DeLee&led yesno
kesÀ ef]peccesJeejer kesÀ leepeOeejer yevevee~ ³en mebie"ve efpemekeÀes ceereEìie keÀnles nes, ceereEìie
ceW Deevee DeLee&led meoe yeehe mes, mesJee mes, heefjJeej mes, mvesn kesÀ Þesÿ mebkeÀuhe kesÀ Oeeies
ceW yebOevee Deewj yeebOevee, FmekesÀ DeeOeej ªhe nes~ Fme efveefceÊe mebie"ve ceW Deevee DeLee&led
mJe³eb keÀes meJe& kesÀ Òeefle Sipewchegue yeveevee~ ³en ceereEìie veneR uesefkeÀve meoe ce³ee&oe
heg©<eesÊece yeveves kesÀ MegYe mebkeÀuhe kesÀ yebOeve ceW yebOevee nw~ Fve meye yeeleeW kesÀ DeeOeej
mJeªHe yevevee FmekeÀes keÀne peelee nw ö DeeOeej mJeªhe mebie"ve~ ®eejeW Deesj kesÀ
efJeMes<e ®egves ngS jleve FkeÀùs ngS nes~ ®egves ngS DeLee&led yeehe meceeve yeves ngS~ mesJee
keÀe DeeOeej mJeªhe DeLee&led mJe G×ej Deewj meJe& kesÀ G×ej mJeªhe~ efpelevee mJe kesÀ
G×ej mJeªhe neWies Glevee ner meJe& kesÀ G×ej mJeªhe efveefceÊe yeveWies~ yeeheoeoe Fme
mebie"ve kesÀ DeeOeej ©he Deewj G×ej ©he ye®®eeW keÀes osKe jns Les Deewj efJeMes<e
efJeMes<elee osKe jns Les DeeOeej ªhe Yeer yeve ie³es, G×ej ªhe Yeer yeves~ Fve oesveeW yeeleeW
ceW me]HeÀuelee heeves kesÀ efueS leermejer keÌ³ee yeele ®eeefnS? DeeOeej ªhe nQ leYeer lees
efvecev$eCe hej Dee³es nQ vee~ Deewj G×ej ªhe nQ leye lees huewvme yevee³es nQ~ G×ej keÀjvee
DeLee&led mesJee keÀjvee~ leermejer yeele keÌ³ee osKeer? efpeleves efJeMes<e mebie"ve kesÀ nQ Gleves
Goejef®eÊe~ Goejefoue Jee Goejef®eÊe kesÀ yeesue, Goejef®eÊe keÀer YeeJevee keÀneB lekeÀ nw?
keÌ³eeWefkeÀ Goejef®eÊe DeLee&led meoe nj keÀe³e& ceW ]HeÀe]Keefoue, yeæ[er efoue Jeeues~ efkeÀme
yeele ceW ]HeÀeK]eefoue Jee yeæ[er efoue nes? meJe& Òeefle MegYe YeeJevee Üeje Deeies yeæ{eves ceW
]HeÀe]Keefoue~ lesje mees cesje, cesje mees lesje~ keÌ³eeWefkeÀ SkeÀ ner yeehe keÀe nw~ Fme yesno keÀer
Je=efÊe ceW ]HeÀe]Keefoue~ yeæ[er efoue nes~ Goej efoue nes DeLee&led oeleeheve keÀer YeeJevee keÀer
efoue~ Deheves Òeehle efkeÀ³es ngS iegCe, MeefkeÌle³eeB, efJeMes<elee³eW meyeceW ceneoeveer yeveves ceW
]HeÀe]Keefoue~ JeeCeer Üeje %eeve Oeve oeve keÀjvee ³en keÀesF& yeæ[er yeele veneR nw~ uesefkeÀve
iegCe oeve Jee iegCe osves kesÀ men³eesieer yevevee~ ³en oeve Meyo yeéïeCeeW kesÀ efueS ³eesi³e
veneR nw~ Deheves iegCe mes otmejs keÀes iegCeJeeve, efJeMes<elee Yejves ceW men³eesieer yevevee FmekeÀes
keÀne peelee nw ceneoeveer, ]HeÀe]Keefoue~ Ssmee Goejef®eÊe yevevee, Goej efoue yevevee ³en
nw ye´ïee yeehe keÀes ]HeÀeuees ]HeÀeoj keÀjvee~ Ssmes Goejef®eÊe keÀer efveMeeveer keÌ³ee nesieer?
leerve efveMeeefve³eeB efJeMes<e neWieer~ Ssmeer Deelcee F&<³ee&, Ie=Cee Deewj ef¬eÀefìmeeFpe
keÀjvee (efpemekeÀes ìesvì ceejvee keÀnles nes) Fve leerveeW yeeleeW mes meoe cegkeÌle nesieer~ FmekeÀes
keÀne peelee Goejef®eÊe~ F&<³ee& mJe³eb keÀes Yeer hejsMeeve keÀjleer, otmejs keÀes Yeer hejsMeeve
keÀjleer nw~ pewmes ¬eÀesOe keÀes Deefive keÀnles nQ Ssmes F&<³ee& Yeer Deefive pewmee ner keÀece keÀjleer
nw~ ¬eÀesOe cene Deefive nw, F&<³ee íesìer Deefive nw~ Ie=Cee keÀYeer Yeer MegYe ef®evlekeÀ, MegYe
ef®evleve efmLeefle keÀe DevegYeJe veneR keÀje³esieer~ Ie=Cee DeLee&led Kego Yeer efiejvee Deewj otmejs
keÀes Yeer efiejevee~ Ssmes ef¬eÀefìmeeFpe keÀjvee ®eens nBmeer ceW keÀjes, ®eens meerefj³eme neskeÀj
keÀjes uesefkeÀve ³en Ssmee og:Ke oslee nw pewmes keÀesF& ®eue jne nes, GmekeÀes OekeÌkeÀe oskeÀj
efiejevee~ "eskeÀj osvee~ pewmes keÀesF& efieje osles lees íesìer ®eesì Jee yeæ[er ®eesì ueieves mes
Jen efnccelenerve nes peelee nw~ Gmeer ®eesì keÀes ner mees®eles jnles nQ, peye lekeÀ Jees ®eesì
nesieer leye lekeÀ ®eesì osves Jeeues keÀes efkeÀmeer Yeer ªhe ceW ³eeo ]peªj keÀjlee jnsiee ³en
meeOeejCe yeele veneR nw~ efkeÀmekesÀ efueS keÀn osvee yengle menpe nw~ uesefkeÀve nBmeer keÀer
®eesì Yeer og:Ke ªhe yeve peeleer nw~ ³en og:Ke osves keÀer efuemì ceW Deelee nw~ lees mecePee!
efpeleves DeeOeej mJeªhe nes Gleves G×ej mJeªhe, Goejefoue, Goejef®eÊe yeveves kesÀ
efveefceÊe mJeªhe~ efveMeeefve³eeB mecePe ueer vee~ Goejef®eÊe ]HeÀe]Keefoue nesiee~
mebie"ve lees yengle De®íe nw~ meYeer veeceerûeeceer Dee³es ngS nQ~ huewvme Yeer De®ís-
De®ís yevee³es nQ~ huewve keÀes ÒewefkeÌìkeÀue ceW ueeves kesÀ efveefceÊe nes~ efpeleves De®ís huewve
yevee³es nQ Gleves mJe³eb Yeer De®ís nes~ yeehe keÀes De®ís ueieles nes~ mesJee keÀer ueieve yengle
De®íer nw~ mesJee keÀe meoekeÀeue keÀer me]HeÀuelee keÀe DeOeej Goejlee nw~ meYeer keÀe ue#³e,
MegYe mebkeÀuhe yengle De®íe nw Deewj SkeÀ ner nw~ efmeHe&À SkeÀ Meyo S[ keÀjvee nw~ SkeÀ
yeehe keÀes Òel³e#e keÀjvee nw ö SkeÀ yevekeÀj SkeÀ keÀes Òel³e#e keÀjvee nw~ efmeHe&À ³en
S[erMeve keÀjveer nw~ SkeÀ yeehe keÀe heefj®e³e osves kesÀ efueS De%eeveer ueesie Yeer Debiegueer
keÀe FMeeje keÀjWies~ oes Debiegueer veneR efoKee³eWies~ men³eesieer yeveves keÀer efveMeeveer Yeer SkeÀ
Debiegueer efoKee³eWies~ Deehe efJeMes<e DeelceeDeeW keÀer ³ener efJeMes<elee keÀer efveMeeveer ®eueer
Dee jner nw~
lees Fme ieesu[ve pegyeueer keÀes ceveeves kesÀ efueS Jee huewve yeveeves kesÀ efueS meoe oes
yeeleW ³eeo jnW ö ``SkeÀlee Deewj SkeÀeûelee''~ ³en oesveeW Þesÿ Yegpee³eW nQ, keÀe³e& keÀjves
keÀer, me]HeÀuelee keÀer~ SkeÀeûelee DeLee&led meoe efveJ³e&Le& mebkeÀuhe, efvee|JekeÀuhe~ peneB SkeÀlee
Deewj SkeÀeûelee nw JeneB me]HeÀuelee ieues keÀe nej nw~ ieesu[ve pegyeueer keÀe keÀe³e& Fve
efJeMes<e oes YegpeeDeeW mes keÀjvee~ oes Yegpee³eW lees meYeer keÀes nQ~ oes ³en ueieevee lees
®elegYeg&pe nes pee³eWies~ mel³eveeje³eCe Deewj ceneue#ceer keÀes ®eej Yegpee³eW efoKeeF& nQ~ lees
DeYeer mel³eveeje³eCe, ceneueef#ce³eeB nes~ ®elegYeg&peOeejer yeve nj keÀe³e& keÀjvee DeLee&led
mee#eelkeÀej mJeªhe yevevee~ efmeHe&À 2 YegpeeDeeW mes keÀece veneR keÀjvee~ 4 YegpeeDeeW mes
keÀjvee~ DeYeer ieesu[ve pegyeueer keÀe ÞeerieCesMe efkeÀ³ee nw vee~ ieCesMe keÀes Yeer 4 Yegpee
efoKeeles nQ~ yeeheoeoe jes]pe ceereEìie ceW Deeles nQ~ SkeÀ ®e¬eÀ ceW ner meeje mecee®eej
ceeuetce nes peelee nw~ yeeheoeoe meYeer keÀe ef®e$e KeeR®e peeles nQ~ kewÀmes-kewÀmes yew"s nQ~
Mejerj ªhe ceW veneR~ ceve keÀer efmLeefle kesÀ Deemeve keÀe ]HeÀesìes efvekeÀeueles nQ~ cegKe mes keÀesF&
keÌ³ee Yeer yeesue jne nes uesefkeÀve ceve mes keÌ³ee yeesue jns nQ, Jen ceve kesÀ yeesue ìshe keÀjles
nQ~ yeeheoeoe kesÀ heeme Yeer meyekesÀ ìshe efkeÀ³es ngS kewÀmesìdme nQ~ ef®e$e Yeer nQ, oesveeW nQ~
Jeeref[³ees, ìer.Jeer.Deeefo pees ®eenes Jen nw~ Deehe ueesieeW kesÀ heeme Dehevee kewÀmesì lees nw
vee~ uesefkeÀve keÀesF&-keÀesF& keÀes Deheves ceve keÀer DeeJee]pe, mebkeÀuhe keÀe helee veneR ®euelee
nw~ De®íe!
³etLe huewve meYeer keÀes De®íe ueielee nw~ ³en Yeer Gcebie-Glmeen keÀer yeele nw~ n"
keÀer yeele veneR nw~ pees efoue keÀe Gcebie neslee nw Jen mJele: ner DeewjeW ceW Yeer Gcebie keÀe
JeeleeJejCe yeveeles nQ~ lees ³en heo ³ee$ee veneR uesefkeÀve Gcebie keÀer ³ee$ee nw~ ³en lees
efveefceÊe cee$e nw~ pees Yeer efveefceÊe cee$e keÀe³e& keÀjles nes GmeceW Gcebie-Glmeen keÀer
efJeMes<elee nes~ meYeer keÀes huewve hemevo nw~ Deeies Yeer pewmes ®eej YegpeeOeejer yeve keÀjkesÀ
huewve ÒewefkeÌìkeÀue ceW ueeles jnWies lees Deewj Yeer S[erMeve nesleer jnsieer~ yeeheoeoe keÀes
meyemes De®ís les De®íer yeele ³en ueieer efkeÀ meYeer keÀes ieesu[ve pegyeueer OetceOeece mes
ceveeves keÀe Gcebie-Glmeen Jeeuee mebkeÀuhe SkeÀ nw~ ³en HeÀeGC[sMeve meYeer kesÀ Gcebie
Glmeen kesÀ mebkeÀuhe keÀe SkeÀ ner nw~ Fmeer SkeÀ Meyo keÀes meoe DeC[jueeFve ueieeles
Deeies yeæ{vee~ SkeÀ nQ, SkeÀ keÀe keÀe³e& nw~ ®eens efkeÀme Yeer keÀesves ceW nes jne nw, ®eens
osMe ceW nes Jee efJeosMe ceW nes~ ®eens efkeÀmeer Yeer ]peesve ceW nes, Fmì ceW nes, Jesmì ceW
nes uesefkeÀve SkeÀ nQ, SkeÀ keÀe keÀe³e& nw~ Ssmes ner meYeer keÀe mebkeÀuhe nw vee! henues ³en
Òeefle%ee keÀer nw vee~ cegKe keÀer Òeefle%ee veneR, ceve ceW ³en Òeefle%ee DeLee&led Deìue mebkeÀuhe~
kegÀí Yeer nes pee³es uesefkeÀve ìue veneR mekeÀles~ Deìue~ Ssmes Òeefle%ee meYeer ves keÀer? pewmes
keÀesF& Yeer MegYe keÀe³e& keÀjles nQ lees Òeefle%ee keÀjves kesÀ efueS meYeer henues ceve ceW mebkeÀuhe
keÀjves keÀer efveMeeveer kebÀieve yeebOeles nQ~ keÀe³e&keÀÊee&DeeW keÀes ®eens Oeeies keÀe, ®eens efkeÀmekeÀe
Yeer kebÀieve yeebOeles nQ~ lees ³en Þesÿ mebkeÀuhe keÀe kebÀieve nw vee~ Deewj pewmes Deepe meYeer
ves YeC[ejer ceW yengle Gcebie-Glmeen mes ÞeerieCesMe efkeÀ³ee~ Ssmes ner DeYeer ³en Yeer
YeC[ejer jKees~ efpeme ceW meYeer ³en Deìue Òeefle%ee mecePe ³en Yeer ef®eìkeÀer [eueW~ oesveeW
YeC[ejer meeLe-meeLe neWieer leye meHeÀuelee nesieer~ Deewj ceve mes nes, efoKeeJes mes veneR~
³ener HeÀeGC[sMeve nw~ ieesu[ve yeve ieesu[ve pegyeueer ceveeves keÀe ³en DeeOeej nw~ FmeceW
efmeHe&À SkeÀ mueesieeve ³eeo jKevee ö ``ve mecem³ee yeveWies ve mecem³ee keÀes osKe [ieceie
neWies~'' mJe³eb Yeer meceeOeeve mJeªhe neWies Deewj otmejeW keÀes Yeer meceeOeeve osves Jeeues~ ³en
mce=efle mJele: ner ieesu[ve pegyeueer keÀes me]HeÀuelee mJeªhe yeveeleer jnsieer~ peye HeÀeFveue
ieesu[ve pegyeueer nesieer lees meYeer keÀes DeehekesÀ ieesu[ve mJeªhe DevegYeJe neWies~ Deehe ceW
ieesu[ve Jeu[& osKeWies~ efmeHe&À keÀnWies veneR ieesu[ve ogefve³ee Dee jner nw uesefkeÀve ÒewefkeÌìue
efoKee³eWies~ pewmes peeotiej ueesie efoKeeles peeles, yeesueles peeles ö ³en osKees... lees
DeehekeÀe ³en ieesu[ve ®esnje, ®ecekeÀlee ngDee cemlekeÀ, ®ecekeÀleer ngF& DeeBKeW, ®ecekeÀles
ngS DeeW" ³en meye ieesu[ve Spe keÀe mee#eelkeÀej keÀjeJeW~ pewmes ef®e$e yeveeles nQ vee ö
SkeÀ ner ef®e$e ceW DeYeer-DeYeer ye´ïee osKes DeYeer-DeYeer ke=À<Ce osKees, efJe<Ceg osKees~ Ssmes
DeehekeÀe mee#eelkeÀej nes~ DeYeer-DeYeer ]HeÀefjMlee, DeYeer-DeYeer efJeée-cenejepeve efJeée-
cenejeveer ªhe~ DeYeer-DeYeer meeOeejCe me]HesÀo JeðeOeejer~ ³en efYevve-efYevve mJeªhe
DeehekesÀ Fme ieesu[ve cetÊe& mes efoKeeF& oW~ mecePee!
peye Fleves ®egves ngS ªneveer iegueeye keÀe iegueomlee FkeÀùe ngDee nw~ SkeÀ ªneveer
iegueeye keÀer KegMeyet efkeÀleveer nesleer nw~ Deewj ³en Flevee yeæ[e iegueomlee efkeÀleveer keÀceeue
keÀjsiee! Deewj SkeÀ-SkeÀ efmeleejs ceW mebmeej Yeer nw~ DekesÀues veneR nes~ Gve efmeleejeW ceW
ogefve³ee veneR nw~ Deehe efmeleejeW ceW lees ogefve³ee nw vee! keÀceeue lees nesveer ner nw~ ngF& heæ[er
nw~ efmeHe&À pees Deesìs mees Depeg&ve yeves~ yeekeÀer Depeg&ve DeLee&led vecyejJeve~ DeYeer Fme hej
Fveece osvee~ hetjer ieesu[ve pegyeueer ceW ö ve mecem³ee yevee ve mecem³ee keÀes osKee~
efvee|JeIve, efvee|JekeÀuhe, efvee|JekeÀejer leerveeW ner efJeMes<elee neW~ Smeer ieesu[ve efmLeefle ceW
jnves JeeueeW keÀes Jen Fveece osvee~ yeeheoeoe keÀes Yeer KegMeer nw~ efJeMeeue yegef× Jeeues
ye®®eeW keÀes osKe KegMeer lees nesieer vee~ pewmes efJeMeeue yegef× Jewmes efJeMeeue efoue~ meYeer
efJeMeeue yegef× Jeeues nes leye lees huesve yeveeves Dee³es nes~ De®íeö
meoe mJe³eb keÀes DeeOeej mJeªhe, G×ej keÀjves Jeeues mJeªhe, meoe Goejlee Jeeues
Goej efoue, Goejef®eÊe, meoe SkeÀ nQ SkeÀ keÀe ner keÀe³e& nw, Ssmes SkeÀjme efmLeefle ceW
efmLele jnves Jeeues, meoe SkeÀlee Deewj SkeÀeûelee ceW efmLele jnves Jeeues Ssmes efJeMeeue
yegef×, efJeMeeue ef®eÊe ye®®eeW keÀes yeeheoeoe keÀe ³eeoh³eej Deewj vecemles~''
cegK³e YeeF&-yenveeW mes ö meYeer ves ceereEìie keÀer~ Þesÿ mebkeÀuheeW keÀer efmeef× nesleer
ner nw~ meoe Gcebie Glmeen mes Deeies yeæ{vee ³ener efJeMes<elee nw~ cebmee mesJee keÀer efJeMes<e
ìê³eue keÀjes~ cebmee mesJee pewmes SkeÀ ®egcyekeÀ nw~ pewmes ®egcyekeÀ efkeÀleveer Yeer otj keÀer megF&
keÀes KeeR®e mekeÀlee nw Ssmes cebmee mesJee Üeje Iej yew"s meceerhe hengB®e pee³esiee~ DeYeer Deehe
ueesie yeenj p³eeoe efyepeer jnles nes, cebmee mesJee keÀes ³etpe keÀjes~ mLeehevee ceW pees Yeer
yeæ[s keÀe³e& ngS nQ lees me]HeÀuelee cebmee mesJee keÀer ngF& nw~ pewmes Jen ueesie jeceueeruee ³ee
kegÀí Yeer keÀe³e& keÀjles nQ lees keÀe³e& kesÀ henues Deheveer efmLeefle keÀes Gmeer keÀe³e& kesÀ Devegmeej
Je´le ceW jKeles nQ~ lees Deehe meYeer Yeer cebmee mesJee keÀe Je=le uees~ Je´le ve OeejCe keÀjves
mes nue®eue ceW ]p³eeoe jnles nes~ FmeefueS efjpeuì ceW keÀYeer kewÀmee keÀYeer kewÀmee~ cebmee
mesJee keÀe DeY³eeme ]p³eeoe ®eeefnS~ cebmee mesJee keÀjves kesÀ efueS ueeFì neGme Deewj
ceeFì neGme efmLeefle ®eeefnS~ ceeFì Deewj ceeFkeÀ oesveeW FkeÀùe nes~ ceeFkeÀ kesÀ Deeies
ceeFì neskeÀj yeesuevee nw~ ceeFkeÀ Yeer nes ceeFì Yeer nes~ cegKe Yeer ceeFkeÀ nw~
lees ceeFì neskeÀj ceeFkeÀ mes yeesuees~ pewmes heeJejHegÀue mìspe ceW Thej mes Gleje ntB,
DeJeleej neskeÀj meyekesÀ Òeefle Jen mevosMe os jne ntB~ DeJeleej yeesue jne ntB~ DeJeleefjle
ngDee ntB~ DeJeleej keÀer mìspe heeJejHegÀue nesieer vee~ Thej mes pees Glejlee nw, GmekeÀer
ieesu[ve Spe efmLeefle nesleer nw vee! lees efpeme mece³e Deehe Deheves keÀes DeJeleej mecePeWies
lees Jener heeJejHegÀue mìspe nw~ De®íeö
³etLe jwueer kesÀ yeejs ceW leLee ³etLe eEJeie kesÀ yeejs ceW
³etLe eEJeie Yeues yeveeDees~ pees Yeer keÀjes ö mevlegälee nes, me]HeÀuelee nes~ yeekeÀer lees
mesJee kesÀ efueS ner peerJeve nw~ Deheves Gcebie mes Deiej keÀesF& keÀe³e& keÀjles nQ lees GmeceW
keÀesF& npee& veneR~ Òeesûeece nw, keÀjvee nw lees Jen otmeje ªhe nes peelee nw~ uesefkeÀve Deheves
Gcebie Glmeen mes keÀjves ®eenles nQ lees keÀesF& npee& veneR~ peneB Yeer pee³eWies JeneB pees Yeer
efceueWies, pees Yeer osKeWies lees mesJee nw ner~ efmeHe&À yeesuevee ner mee|Jeme veneR nesleer uesefkeÀve
Dehevee ®esnje meoe ne|<ele nes~ ªneveer ®esnje Yeer mesJee keÀjlee nw~ ue#³e jKeW Gcebie-
Glmeen mes KegMeer-KegMeer mes ªneveer KegMeer keÀer PeuekeÀ efoKeeles ngS Deeies yeæ{W~ efmeHe&À
peyejomleer keÀesF& keÀes veneR keÀjvee nw~ Òeesûeece yevee nw lees keÀjvee ner nw, Ssmeer keÀesF& yeele
veneR nw, Dehevee Gcebie-Glmeen nw lees keÀjs, De®íe nw~
Deiej keÀesF& ceW Gcebie veneR nw lees yebOes ngS veneR nQ~ npee& veneR nw~ Jewmes pees ue#³e
Lee Fme ieesu[ve pegyeueer lekeÀ meye Sefj³ee keÀes keÀJej keÀjves keÀe lees pewmes Jen hewoue
®eueves Jeeues Deheves ûeghe ceW Dee³eWies Jewmes yeme Üeje Deeves Jeeues Yeer neW~ nj peesve Jee
nj Sefj³ee ceW yeme Üeje mee|Jeme keÀjles ngS efouueer hengB®e mekeÀles nQ~ oes ÒekeÀej kesÀ ûeghe
yevee oes~ SkeÀ yeme Üeje Deeles jnW Deewj mesJee keÀjles DeeJeW Deewj SkeÀ hewoue Üeje~
[yeue nes pee³esiee~ keÀj mekeÀles nQ, ³etLe nQ vee~ GvekeÀes keÀneB ve keÀneB MeefkeÌle lees
ueieeveer ner nw~ mesJee ceW MeefkeÌle ueiesieer lees De®íe nw~ FmeceW oesveeW ner YeeJe efme× nes
peeSb ö mesJee Yeer efme× nes Deewj veece jKee nw heo³ee$ee lees Jen Yeer efme× nes peeS~
nj mìsì Jeeues Deiej GvekeÀe (heo³eeef$e³eeW keÀe) FvìjJ³et uesves keÀe henues mes ner ÒeyevOe
jKeWies lees DeeìescesefìkeÀueer DeeJeepe HewÀuesiee~ uesefkeÀve efmeHe&À ³en ]peªj nesvee ®eeefnS
efkeÀ ªneveer ³ee$ee efoKeeF& os, heo³ee$ee efmeHe&À veneR efoKeeF& os~ ªneefve³ele Deewj KegMeer
keÀer PeuekeÀ nes~ lees veJeerlevee efoKeeF& osieer~ meeOeejCe pewmes DeewjeW keÀer ³ee$ee efvekeÀueleer
nw, Jewmes veneR ueies uesefkeÀve Ssmes ueies ³en [yeue ³ee$eer nQ, SkeÀ ³ee$ee veneR keÀjles nQ~
³eeo keÀer ³ee$ee Jeeues Yeer nQ, heo ³ee$ee Jeeues Yeer nQ~ [yeue ³ee$ee keÀe ÒeYeeJe ®esnjs mes
efoKeeF& os lees De®íe nw~
Deueie-Deueie ûeghe mes
1. mesJee keÀjes Deewj mevlegälee uees~ efmeHe&À mesJee veneR keÀjvee uesefkeÀve Ssmeer mesJee
keÀjes efpemeceW mevlegälee nes~ meYeer keÀer ogDee³eW efceues~ ogDeeDeeW Jeeueer mesJee menpe
meHeÀuelee efoueeleer nw~ mesJee lees huewve ÒeceeCe keÀjveer ner nw Deewj Ketye keÀjes~ KegMeer
Gcebie mes keÀjes uesefkeÀve ³en O³eeve ]peªj jKees ö pees mesJee keÀer GmeceW ogDee³eW Òeehle
ngF&? ³ee efmeHe&À cesnvele keÀer? peneB ogDee³eW nesieer Jene@ cesnvele veneR nesieer~ lees DeYeer
³ener ue#³e jKees efkeÀ efpememes Yeer mecheke&À ceW Dee³eW GmekeÀer ogDeeSb uesles peeSB~ peye
meyekeÀer ogDee³eW ueWies leye DeeOeekeÀuhe DeehekesÀ ef®e$e ogDee³eW osles jnWies~ DeehekesÀ ef®e$e mes
ogDee³es uesves Deeles nQ vee~ osJeer ³ee osJelee kesÀ heeme ogDee³eW uesves peeles nQ vee~ lees DeYeer
meJe& keÀer ogDee³eW pecee keÀjles nes leye ef®e$eeW Üeje Yeer osles jnles nes~ HebÀkeÌMeve keÀjes,
jwueer keÀjes.. yeer.DeeF&.heerpe, DeeF& heerpe mee|Jeme keÀjes, meye kegÀí keÀjes uesefkeÀve ogDeeDeeW
Jeeueer mesJee keÀjes~ (ogDee³eW uesves keÀe meeOeve keÌ³ee nw?) `neB peer' keÀe hee" hekeÌkeÀe nes~
keÀYeer Yeer efkeÀmeer keÀes vee vee keÀjkesÀ efnccelenerve veneR yeveeDees~ ceevees Deiej keÀesF& jebie
Yeer nes lees GmekeÀes meerOee jebie veneR keÀnes~ henues Gmes efoueemee oes, efnccele efoueeDees~
GmekeÀes neB keÀjkesÀ heerís mecePeeDees lees Jen mecePe pee³esiee~ henues mes ner vee vee keÀnWies
lees GmekeÀer pees Leesæ[er Yeer efnccele nesieer Jen Kelce nes pee³esieer~ jebie lees nes Yeer mekeÀlee
nw uesefkeÀve jebie keÀes jebie keÀnWies lees Jen Deheves keÀes jebie keÀYeer veneR mecePesiee~ FmeefueS
henues Gmes neB keÀnes, efnccele yeæ{eDees efHeÀj Jen mJe³eb pepecesvì keÀj uesiee~ efjiee[& oes~
³en efJeefOe efmeHe&À Dehevee uees~ jebie Yeer nes lees henues De®íe keÀnes, henues GmekeÀes
efnccele Dee³es~ keÀesF& efieje ngDee nes lees keÌ³ee GmekeÀes Deewj OekeÌkeÀe oWies ³ee G"e³eWies...
Gmes meneje oskeÀj henues Keæ[e keÀjes~ FmekeÀes keÀnles nQ ö `Goejlee'~ men³eesieer yeveves
JeeueeW keÀes men³eesieer yeveeles ®euees~ legce Yeer Deeies, ceQ Yeer Deeies~ meeLe-meeLe ®eueles
®euees~ neLe efceueekeÀj ®euees~ lees me]HeÀuelee nesieer~ Deewj mevlegälee keÀer ogDee³eW efceuesieer~
Ssmeer ogDee³eW uesves ceW ceneve yevees lees mesJee ceW mJele: ceneve nes pee³eWies~
mesJeeOeeefj³eeW mes ö mesJee keÀjles ngS meoe Deheves keÀes keÀce&³eesieer efmLeefle ceW efmLele
jnves keÀe DevegYeJe keÀjles nes efkeÀ keÀce& keÀjles ngS ³eeo keÀce nes peeleer nw Deewj keÀce& ceW
yegef× p³eeoe jnleer nw! keÌ³eeWefkeÀ ³eeo ceW jnkeÀj keÀce& keÀjves mes keÀce& ceW keÀYeer LekeÀeJeì
veneR nesleer~ ³eeo ceW jnkeÀj keÀce& keÀjves Jeeues keÀce& keÀjles meoe KegMeer keÀe DevegYeJe
keÀjWies~ keÀce&³eesieer yeve keÀce& DeLee&led mesJee keÀjles nes vee! keÀce&³eesie kesÀ DeY³eemeer meoe
ner nj keÀoce ceW Jele&ceeve Deewj YeefJe<³e Þesÿ yeveeles nQ~ YeefJe<³e Keelee meoe Yejhetj
Deewj Jele&ceeve Yeer meoe Þesÿ~ Ssmes keÀce&³eesieer yeve mesJee keÀe heeì& yepeeles nes~ Yetue lees
veneR peelee~ ceOegyeve ceW mesJeeOeejer nQ lees ceOegyeve mJele: ner yeeHe keÀer ³eeo efoueelee nw~
meJe& MeefkeÌle³eeW keÀe Ke]peevee pecee efkeÀ³ee nw vee! Flevee pecee efkeÀ³ee nw pees meoe Yejhetj
jnWies~ mebiece³egie hej yewìjer meoe ®eepe& nw~ Üehej mes yewìjer {erueer nesleer~ mebiece hej
meoe Yejhetj, meoe ®eepe& nw~ lees ceOegyeve ceW yewìjer Yejves veneR Deeles nes, mJespe ceveeves
Deeles nes~ yeehe Deewj ye®®eeW keÀe mvesn nw FmeefueS efceuevee, megvevee, ³ener mebiece³egie kesÀ
mJespe nQ~ De®íe ö
1985
oeoer peer keÀes efJeosMe ³ee$ee hej
peeves keÀer ígÆer osles mece³e
DeJ³ekeÌle yeeheoeoe kesÀ ceneJeekeÌ³e
``Deepe cegjyeer ye®®eeW kesÀ mvesn keÀe efjìve& osves Dee³es nQ~ ceOegyeve JeeueeW keÀes DeLekeÀ
mesJee keÀe efJeMes<e HeÀue osves kesÀ efueS efme]He&À efceueve ceveeves Dee³es nQ~ ³es nw mvesn keÀe
Òel³e#e ÒeceeCe mJeªhe~ yeéïeCe heefjJeej keÀe efJeMes<e HeÀeGC[sMeve nw ner ³en efJeMes<e
mvesn~ Jele&ceeve mece³e mvesn nj mesJee kesÀ keÀe³e& ceW me]HeÀuelee keÀe menpe meeOeve nw~
³eesieer peerJeve keÀe HeÀeGC[sMeve lees èfve½e³e' nw uesefkeÀve heefjJeej keÀe HeÀeGC[sMeve mvesn
nw~ pees mvesn ner efkeÀmeer kesÀ Yeer efoue keÀes meceerhe ues Deelee nw~ Jele&ceeve mece³e ³eeo
Deewj mesJee kesÀ yewuesvme kesÀ meeLe `mvesn Deewj mesJee' keÀe yewuesvme me]HeÀuelee keÀe meeOeve
nw~ ®eens osMe keÀer mesJee nes, ®eens efJeosMe keÀer mesJee nes, oesveeW keÀer meHeÀuelee keÀe
meeOeve ªneveer mvesn nw~ %eeve Deewj ³eesie Meyo lees yengleeW mes megvee nw~ uesefkeÀve ¢efä
mes Je Þesÿ mebkeÀuhe mes DeelceeDeeW keÀes mvesn keÀer DevegYetefle nesvee ³en efJeMes<elee Deewj
veJeervelee nw~ Deewj Deepe kesÀ efJeée keÀes mvesn keÀer DeeJeM³ekeÀlee nw~ efkeÀleveer Yeer
DeefYeceeveer Deelcee keÀes mvesn meceerhe uee mekeÀlee nw~ mvesn kesÀ efYeKeejer Meeefvle kesÀ
efYeKeejer nQ uesefkeÀve Meeefvle keÀe DevegYeJe Yeer mvesn keÀer ¢efä Üeje ner keÀj mekeÀles nQ~
lees mvesn, Meeefvle keÀe mJele: ner DevegYeJe keÀjelee nw~ keÌ³eeWefkeÀ mvesn ceW Kees peeles nQ~
FmeefueS Leesæ[s mece³e kesÀ efueS DeMejerjer mJele: ner yeve peeles nQ~ lees DeMejerjer yeveves
kesÀ keÀejCe Meeefvle keÀe DevegYeJe menpe neslee nw~ yeehe Yeer mvesn keÀe ner jsmheeC[ oslee
nw~ ®eens jLe ®eues ve ®eues ef]HeÀj Yeer yeehe keÀes mvesn keÀe meyetle osvee ner nw~ ye®®eeW ceW
Yeer ³ener mvesn keÀe Òel³e#e ªHe yeeheoeoe osKevee ®eenles nQ~ keÀesF& (iegupeej yenve,
peieoerMe YeeF&, efveJezj YeeF&) efJeosMe mesJee keÀj ueewìs nQ Deewj keÀesF& (oeoer peer Deewj
ceesefnveer yenve) pee jns nQ~ ³es Yeer Gve Deelcee kesÀ mvesn keÀe HeÀue GvneW keÀes efceue jne
nw~ [êcee Devegmeej mees®eles Deewj nQ uesefkeÀve neslee Deewj nw~ ef]HeÀj Yeer HeÀue efceue ner
peelee nw~ FmeefueS Òeesûeece yeve ner peelee nw~ meYeer Dehevee-Dehevee De®íe ner heeì&
yepee keÀj Dee³es nQ~ yevee yevee³ee [êcee vetBOee ngDee nw lees menpe ner efjìve& efceue peelee
nw~ efJeosMe Yeer De®íer ueieve mes mesJee ceW Deeies yeæ{ jne nw~ efnccele Deewj Gcebie GvneR
ceW ®eejeW Deesj De®íe nw~ meYeer kesÀ efoue kesÀ Megef¬eÀ³ee kesÀ mebkeÀuhe yeeheoeoe kesÀ heeme
hengB®eles jnles nQ~ keÌ³eeWefkeÀ Jen Yeer mecePeles nQ~ Yeejle ceW Yeer efkeÀleveer DeeJeM³ekeÀlee nw
efHeÀj Yeer Yeejle keÀe mvesn ner nceW men³eesie os jne nw~ Fmeer Yeejle ceW mesJee keÀjves Jeeues
men³eesieer heefjJeej keÀes efoue mes Megef¬eÀ³ee keÀjles nQ~ efpelevee ner osMe otj Glevee ner efoue
mes heeuevee kesÀ hee$e yeveves ceW meceerhe nQ FmeefueS yeeheoeoe ®eejeW Deesj kesÀ ye®®eeW keÀes
Megef¬eÀ³ee kesÀ efjìve& ceW ³eeoh³eej Deewj Megef¬eÀ³ee os jns nQ~ yeehe Yeer lees ieerle ieeles nQ
vee~
Yeejle ceW Yeer De®ís Gcebie Glmeen ³ee$ee keÀe yengle ner De®íe heeì& yepee jns nQ~
®eejeW Deesj mesJee keÀer OetceOeece keÀer jewvekeÀ yengle De®íer nw~ Gcebie-Glmeen LekeÀeJeì keÀes
Yeguee³e me]HeÀuelee Òeehle keÀje jne nw~ ®eejeW Deesj keÀer mesJee keÀer me]HeÀuelee De®íer nw~
yeeheoeoe Yeer meYeer ye®®eeW kesÀ mesJee kesÀ Gcebie-Glmeen keÀe mJeªhe osKe ne|<ele nesles nQ~
(vesjesyeer ceW peieoerMe YeeF& heeshe mes efceuekeÀj Dee³es nQ) heeshe keÀes Yeer ¢efä oer vee~
³en Yeer Deehe kesÀ efueS efJeMes<e Jeer.DeeF&.heer. keÀer mesJee ceW me]HeÀuelee menpe nesves keÀe
meeOeve nw~ pewmes Yeejle ceW efJeMes<e jeä^heefle Dee³es~ lees DeYeer keÀn mekeÀles nQ efkeÀ Yeejle
ceW Yeer Dee³es nQ~ Ssmes ner efJeMes<e efJeosMe ceW efJeosMe kesÀ cegK³e Oece& kesÀ ÒeYeeJe kesÀ veeles
mes meceerhe mecheke&À ceW Dee³es lees efkeÀmeer keÀes Yeer menpe efnccele Dee mekeÀleer nw efkeÀ nce
Yeer mecheke&À ceW Dee³eW~ lees osMe keÀe Yeer De®íe mesJee keÀe meeOeve yevee Deewj efJeosMe mesJee
keÀe Yeer efJeMes<e meeOeve yevee~ lees mece³e ÒeceeCe pees Yeer mesJee ceW meceerhe Deeves ceW keÀesF&
Yeer ©keÀeJeì Deeleer nw, Jen Yeer menpe meceehle nes pee³esieer~ ÒeeFceefceefvemìj keÀe
efceuevee lees ngDee vee~ lees ogefve³ee JeeueeW kesÀ efueS, ³es Sipeeefcheue Yeer ceoo osles nQ~
meYeer kesÀ keÌJes½eve Kelce nes peeles nQ~ lees ³es Yeer [êcee Devegmeej Fmeer Je<e& mesJee ceW
menpe Òel³e#elee kesÀ meeOeve yeves~ DeYeer meceerhe Dee jns nQ~ FvneW keÀe lees efme]He&À veece
ner keÀece keÀjsiee~ lees veece mes pees keÀece nesvee nw GmekeÀer Oejveer lew³eej nes ieF&~ DeeJee]pe
³es veneR HewÀuee³eWies~ DeeJee]pe HewÀueeves Jeeues ceeFkeÀ Deewj nQ~ ³es ceeFkeÀ keÀes ueeFì osves
Jeeues nQ~ uesefkeÀve ef]HeÀj Yeer Oejveer keÀer lew³eejer De®íer nes ieF& nw~ pees efJeosMe ceW henues
Jeer.DeeF&.heer. kesÀ efueS cegefMkeÀue DevegYeJe keÀjles Les, DeYeer Jen ®eejeW Deesj menpe
DevegYeJe keÀjles nQ, ³es efjpeuì DeYeer De®íer nw~ FvneW kesÀ veece mes keÀece keÀjves Jeeues
lew³eej nes pee³eWies~ DeYeer osKees Jen keÀye efveefceÊe yevelee nw~ Oejveer lew³eej keÀjves kesÀ
efueS ®eejeW Deesj meye ie³es~ efYevve-efYevve lejHeÀ Oejveer keÀes heebJe oskeÀj lew³eej lees efkeÀ³ee
nw~ DeYeer HeÀue Òel³e#e ªhe ceW efkeÀme Üeje neslee nw, GmekeÀer lew³eejer Deye nes jner nw~
meYeer keÀer efj]peuì De®íer nw~

heo³ee$eer Yeer SkeÀ yeue SkeÀ Yejesmee jKekeÀj kesÀ Deeies yeæ{ jns nQ~ henues cegefMkeÀue
ueielee nw~ uesefkeÀve peye ÒewefkeÌìkeÀue ceW Deeles nQ lees menpe nes peelee nw~ lees meYeer osMe-
efJeosMe Deewj pees Yeer mesJee kesÀ efveefceÊe yeve mesJee Üeje DeveskeÀeW keÀes yeeheoeoe kesÀ mvesner
men³eesieer yeveekeÀj Dee³es nQ, Gve meYeer keÀes efJeMes<e ³eeoh³eej os jns nQ~ nj ye®®es keÀe
Jejoeve Dehevee-Dehevee nw~ efJeMes<e Yeejle kesÀ meye heo³ee$ee hej ®eueves Jeeues ye®®eeW keÀes
Deewj efJeosMe mesJee DeLe& ®eejeW Deesj efveefceÊe yeves ngS ye®®eeW keÀes Deewj ceOegyeve efveJeemeer
Þesÿ mesJee kesÀ efveefceÊe yeves ngS ye®®eeW keÀes, meeLe-meeLe pees meYeer YeejleJeemeer ye®®es
³ee$ee JeeueeW keÀes Gcebie-Glmeen efoueeves kesÀ efveefceÊe yeves nQ, Gve meYeer ®eejeW Deesj kesÀ
ye®®eeW keÀes efJeMes<e ³eeoh³eej Deewj mesJee keÀer meHeÀuelee keÀer cegyeejkeÀ os jns nQ~ njskeÀ
mLeeve hej cesnvele lees keÀer nw, uesefkeÀve ³es efJeMes<e keÀe³e& DeLe& efveefceÊe yeves~ FmeefueS
efJeMes<e pecee nes ie³ee~ njskeÀ osMe cee@jerefme³eMe, vewjesyeer, DecejerkeÀe ³es meye Si]peecheue
lew³eej nes jns nQ~ Deewj ³es Si]peecheue Deeies Òel³e#elee ceW men³eesieer yeveWies~ DecejerkeÀe
JeeueeW ves Yeer keÀce veneR efkeÀ³ee nw~ SkeÀ-SkeÀ íesìs mLeeve ves Yeer efpelevee Gcebie-Guueeme
mes Deheveer nwefme³ele (leekeÀle) kesÀ efnmeeye mes yengle ]p³eeoe efkeÀ³ee~ ]HeÀejsve ceW cewpeeefjìer
ef¬eÀ½e³eve keÀe ef]HeÀj Yeer jep³e lees nw vee~ DeYeer ®eens Jen leekeÀle Kelce nes ieF& nw,
uesefkeÀve Oece& lees veneR íesæ[e nw~ ®e®e& íesæ[ oer nw uesefkeÀve Oece& veneR íesæ[e nw~ FmeefueS
heeshe Yeer JeneB jepee kesÀ meceeve nw~ jepee lekeÀ hengB®es lees Òepee ceW mJele: ner efjiee[&
yew"le nw~ pees keÀÆj ef¬eÀef½e³eve nQ GvneW kesÀ efueS Yeer ³es Si]peecheue De®íe nw~
Si]peecheue ef¬eÀef½e³eve kesÀ efueS efveefceÊe yevesiee~ ke=À<Ce Deewj ef¬eÀef½e³eve keÀe keÀveskeÌMeve nw
vee~ Yeejle keÀe JeeleeJejCe efHeÀj Yeer Deewj neslee nw~ efmekeÌ³etefjìer Deeefo keÀe yengle neslee
nw~ uesefkeÀve ³es h³eej mes efceuee ³es De®íe nw~ je@³euìer mes ìeFce osvee, efJeefOehetJe&keÀ
efceuevee GmekeÀe ÒeYeeJe Heæ[lee nw~ ³es efoKeelee nw efkeÀ DeYeer mece³e meceerhe Dee jne nw~
uebove ceW Yeer efJeosMe kesÀ efnmeeye mes yengle De®íer mebK³ee nw Deewj efJeMes<e cegjueer
mes h³eej nw, heæ{eF& mes h³eej nw, ³es HeÀeGC[sMeve nQ~ FmeceW uebove keÀe vecyej Jeve nw~
kegÀí Yeer nes peeS, keÀye keÌueeme efceme veneR keÀjles nQ~ ®eej yepes keÀe ³eesie Deewj keÌueeme
keÀe cenlJe meyemes ]p³eeoe uebove ceW nQ~ FmekeÀe Yeer keÀejCe mvesn nw~ mvesn kesÀ keÀejCe
eEKe®es ngS Deeles nQ~ JeeleeJejCe MeefkeÌleMeeueer yeveeves hej DeìsvMeve De®íe nw~ Jewmes Yeer
otj osMe pees nQ JeneB Jee³egceC[ue ner meneje mecePeles nQ~ ®eens mesJeekesÀvê keÀe Je
Dehevee~ peje Yeer Deiej keÀesF& yeele Deeleer nw lees HeÀewjve Deheves keÀes ®eskeÀ keÀj JeeleeJejCe
MeefkeÌleMeeueer yeveeves keÀe Òe³elve De®íe keÀjles nQ~ JeneB JeeleeJejCe heeJejHegÀue yeveeves
keÀe ue#³e De®íe nw~ íesìer-íesìer yeele ceW JeeleeJejCe keÀes Kejeye veneR keÀjles nQ~
mecePeles nQ efkeÀ JeeleeJejCe MeefkeÌleMeeueer veneR nesiee lees mesJee ceW meHeÀuelee veneR nesieer~
FmeefueS ³en DeìsvMeve De®íe jKeles nQ~ Deheves heg©<eeLe& keÀe Yeer Deewj mesvìj kesÀ
JeeleeJejCe keÀe Yeer~ efnccele Deewj Gcebie ceW keÀesF& keÀce veneR nQ~
peneB Yeer keÀoce jKeles nQ JeneB DeJeM³e efJeMes<e Òeeefhle yeéïeCeeW keÀes Yeer nesleer nw
Deewj osMe keÀes Yeer nesleer nw~ mebosMe Yeer efceuelee nw Deewj yeéïeCeeW ceW Yeer efJeMes<e MeefkeÌle
yeæ{leer Deewj heeuevee Yeer efceueleer~ meekeÀej ©he mes efJeMes<e heeuevee heekeÀj meYeer KegMe
nesles nQ~ Deewj Gmeer KegMeer ceW mesJee ceW Deeies yeæ{les Deewj me]HeÀuelee keÀes heeles nQ~ otj
osMe ceW jnves JeeueeW kesÀ efueS heeuevee lees ]peªjer nw~ heeuevee heekeÀj Gæ[les nQ~ pees
ceOegyeve ceW Dee veneR mekeÀles Jen JeneB yew"s ceOegyeve keÀe DevegYeJe keÀjles nQ~ pewmes ³eneB
mJeie& keÀe Deewj mebiece³egie keÀe Deevevo, oesveeW DevegYeJe keÀjles nQ~ FmeefueS [êcee
Devegmeej efJeosMe ceW peeves keÀe heeì& Yeer pees yevee nw Jen DeeJeM³ekeÀ nw Deewj me]HeÀuelee
Yeer nw~ njskeÀ efJeosMe kesÀ ye®®es Deheves-Deheves veece mes efJeMes<e mesJee keÀer cegyeejkeÀ Deewj
efJeMes<e mesJee keÀer me]HeÀuelee keÀe efjìve& ³eeoh³eej mJeerkeÀej keÀjW~ yeehe kesÀ meeceves SkeÀ-
SkeÀ ye®®ee nw~ njskeÀ osMe keÀe njskeÀ ye®®ee vewveeW kesÀ meeceves Dee jne nw~ SkeÀ-SkeÀ keÀes
yeeheoeoe ³eeoh³eej os jns nQ~ pees leæ[heles ngS ye®®es nQ GvneW keÀer Yeer keÀceeue osKe
yeeheoeoe meoe ye®®eeW kesÀ Thej mvesn kesÀ heg<heeW keÀer Je<ee& keÀjlee nw~ yegef×yeue GvneW
keÀe efkeÀlevee les]pe nw~ otmeje efJeceeve veneR nw lees yegef× keÀe efJeceeve les]pe nw~ GvneW keÀer
yegef×yeue hej yeeheoeoe Yeer ne|<ele nesles nQ~ njskeÀ mLeeve keÀer Deheveer-Deheveer efJeMes<elee
nw~ efmevOeer ueesie Yeer Deye meceerhe Dee jns nQ~ pees Deeefo mees Devle lees nesvee ner nw~
³es Yeer pees YeÏeefvle yew"er ngF& nw efkeÀ ³es meesMeue Jeke&À veneR keÀjles nQ Jen Yeer Fme
heo³ee$ee keÀes osKe, ³es YeÏeefvle Yeer efceì ieF&~ Deye ¬eÀeefvle keÀer lew³eejer peesj Meesj mes nes
jner nw~
efouueer Jeeues Yeer Deye heo³eeef$e³eeW keÀe Dee»eve keÀj jns nQ~ Fleves yeéïeCe Iej ceW
Dee³eWies~ Ssmes yeéïeCe cesnceeve lees Yeei³eJeeve kesÀ heeme ner Deeles nQ~ osnueer ceW meyekeÀes
DeefOekeÀej nw~ DeefOekeÀejer keÀes melkeÀej lees osvee nw~ osnueer mes ner efJeée ceW veece pee³esiee~
Deheveer-Deheveer Sefj³ee ceW lees keÀj ner jns nQ~ uesefkeÀve osMe-efJeosMe ceW lees osnueer kesÀ
ner ìer.Jeer., jsef[³ees efveefceÊe yeveWies~

(Deepe efvece&ueMeevlee oeoer Yeer Dee hengB®eer nQ) ³es Deeefo jlveeW keÀer efveMeeveer nw~
`neB peer' hee" meoe ³eeo nesles ngS Mejerj keÀes Yeer MeefkeÌle oskeÀj hengB®e ie³eer~ Deeefo
jlveeW ceW ³es ves®egjue mebmkeÀej nw~ keÀye vee veneR keÀjles~ meowJe neB peer keÀjles nQ~ Deewj neB
peer ves ner yeæ[e n]petj yevee³ee nw~ FmeefueS yeeheoeoe Yeer KegMe nQ~ efncceles ye®®eer keÀes
ceoo os yeehe ves mvesn efceueve keÀe HeÀue efo³ee~
(oeoer keÀes) meYeer keÀes mesJee kesÀ Gcebie-Glmeen keÀer cegyeejkeÀ osvee~ Deewj meoe
KegMeer kesÀ Petues ceW Petueles jnles, KegMeer mes mesJee ceW Òel³e#elee keÀer ueieve mes Deeies
yeæ{les jnles nQ~ FmeefueS Meg× Þesÿ mebkeÀuhe keÀer meyekeÀes cegyeejkeÀ nes~ ®eeuex, kesÀve
Deeefo pees ³es henuee HeÀue efvekeÀuee, ³es ûeghe De®íe efjìve& os jns nQ~ efvecee&velee efvecee&Ce
keÀe keÀe³e& menpe keÀjleer nw~ peye lekeÀ efvecee&ve veneR yeves leye lekeÀ efvecee&Ce veneR keÀj
mekeÀles~ ³es heefjJele&ve yengle De®íe nw~ meyekeÀe megvevee Deewj meceevee Deewj meYeer keÀes
mvesn osvee ³es me]HeÀuelee keÀe DeeOeej nw~ De®íer Òeesiesme keÀer nw~ ve³es-ve³es heeC[JeeW ves
Yeer De®íer-ceW De®íe heefjJele&ve uee³ee nw~ meye lejHeÀ Je=ef× De®íer nes jner nw~ DeYeer
Deewj veJeervelee keÀjves keÀe hueeve yeveevee~ Fleves lekeÀ lees meYeer keÀer cesnvele keÀjves keÀe
HeÀue efvekeÀuee nw pees henues megveles ner veneR Les, Jen meceerhe Dee³es ö yeéïeCe Deelcee³eW
yeve jner nQ~ DeYeer Deewj Òel³e#elee keÀjves keÀe keÀesF& ve³ee mesJee keÀe meeOeve yevesiee~
yeéïeCeeW keÀe mebie"ve Yeer De®íe nw~ DeYeer mesJee Je=ef× keÀer Deesj yeæ{ jner nw~ SkeÀ yeej
Je=ef× Megª nes peeleer nw lees ef]HeÀj uenj ®eueleer nw~ De®íe~
11-11-85
òerheceeuee' - meceerhelee,
mechevvelee Deewj
mechetCe&lee keÀe ³eeoieej
meoe peeieleer peesle efMeJeyeeyee yeesues õ
``Deepe efJeée keÀer p³eesefle peieeves Jeeues, peies ngS oerhekeÀeW kesÀ ceeefuekeÀ Deheveer
oerheceeuee keÀes osKe jns nQ~ JeemleefJekeÀ òerheceeuee' Deehe meyekeÀe ³eeoieej nw~ lees
oerhekeÀeW keÀe ceeefuekeÀ me®®eer oerheceeuee osKe jns nQ~ ³en oerheceeuee efJeef®e$e ceeuee nw~
efJeef®e$e ceeefuekeÀ Deewj efJeef®e$e ceeuee nw~ Jes ueesie lees ve ceeefuekeÀ keÀes peeveles nQ ve
ceeuee keÀes peeveles nQ~ ceeefuekeÀ keÀes peeves lees ceeuee keÀes Yeer peeves~ oerheceeuee Deehe
meyekeÀer leerve efJeMes<eleeDeeW keÀe ³eeoieej nwõ
SkeÀ nw meceerheleeö meceerhelee ceW mvesn mecee³ee ngDee nw~ Deiej ceeuee ceW mvesn keÀe,
meceerhelee keÀe DeeOeej ve nes lees ceeuee veneR yeve mekeÀleer~ ceCekeÀe ceCekesÀ mes Jee oerhekeÀ-
oerhekeÀ mes peye mvesn mes meceerhe Deelee nw leye ner ceeuee keÀnueeF& peeleer nw~ mvesn
DeLee&led `meceerhelee'~ mvesn keÀer efveMeeveer meceerhelee ner nesleer nw~ SkeÀ meceerhelee~
otmejer ö mechevvelee~ oerheceeuee mechevvelee keÀer efveMeeveer nw~ efme]He&À SkeÀ ue#ceer Oeve keÀer
osJeer veneR nw uesefkeÀve Deehe meYeer Oeve mes mechevve osefJe³eeB nes~ Oeve osJeer nesves kesÀ keÀejCe
Oev³e osJeer Yeer iee³es peeles nQ~ lees Oeve osJeer-Oev³e osJeer ³en mechevvlee keÀer efveMeeveer nw~
leermejer yeele mechetCe&lee~ mechetCe&lee DeLee&led meoe peies ngS oerhekeÀ~ yegPes ngS oerhekeÀeW keÀer
oerheceeuee veneR keÀner peeleer~ peies ngS oerhekeÀ keÀer oerheceeuee keÀner peeleer~ lees meoe
SkeÀ jme peies ngS oerhekeÀeW keÀer efveMeeveer ö mechetCe&lee nw~ lees oerheceeuee meceerhelee,
mechevvlee Deewj mechetCe&lee keÀer efJeMes<eleeDeeW keÀe ³eeoieej nw~ FmeefueS oerheceeuee keÀes
yeæ[e efove keÀne peelee nw~
pees Yeer GlmeJe ceveeles nQ GvekeÀes yeæ[e efove keÀne peelee nw~ keÌ³eeWefkeÀ efJeée kesÀ yeæ[eW
keÀe efove nw~ efJeée ceW meyemes yeæ[s les yeæ[s keÀewve nQ? Deehe meYeer Deheves keÀes mecePeles
nes? lees ³en leerveeW ner efJeMes<elee³eW mJe³eb ceW DevegYeJe keÀjles nes? Deehe meYeer keÀe
³eeoieej cevee jns nQ~ ³eeo mJeªhe yeveves JeeueeW keÀe ³eeoieej yevelee nw~ Ssmes ³eeo
mJeªhe yeves nes? Jee DeYeer Yeer keÀnWies yeve jns nQ, keÌ³ee keÀnWies? peie ie³es lees DebOekeÀej
meceehle nes ie³ee vee~ peie ie³es DeLee&led DebOekeÀej meceehle~ peie ie³es Jee efìceefìceeves
Jeeues nes? efìceefìceeles ngS oerhekeÀ keÀesF& hemevo veneR keÀjlee~ DeYeer yegPee, DeYeer peiee~
ueeFì Yeer Deiej SkeÀjme veneR peueleer lees hemevo veneR keÀjWies~ GmekeÀes yevo keÀj oWies
vee~ peieceieeles ngS oerhekeÀ Deewj efìceefìceeles ngS oerhekeÀ~ keÌ³ee hemevo keÀjWies?
yeæ[s efove keÀer ígÆer keÌ³eeW ceveeles nQ? pees Yeer yeæ[s efove Deeles nQ GmeceW ígÆer
ceveeles nQ~ Deewj ígÆer keÀer KegMeer nesleer nw~ nj ceeme kesÀ kewÀuesv[j ceW henues meye keÌ³ee
osKeles nQ? yeæ[s efove efkeÀleves nQ, ígefÆ³eeB efkeÀleveer nQ? lees yeæ[e efove DeLee&led ígÆer
keÀe efove~ cesnvele mes ígÆer keÀe efove~ cesnvele mes ígÆer keÀe efove Deewj cegnyyele kesÀ cepes
ceW jnves keÀe efove~ peye keÀce]peesefj³eeW keÀes Jee cee³ee keÀes ígÆer os osles nes lees cesnvele
Kelce Deewj cepes kesÀ efove Megª nes peeles nQ~ yeæ[e efove DeLee&led ígÆer keÀe efove~
FmeefueS ³eeoieej ªhe ceW Yeer ígÆer ceveeF& peeleer nw~ ígÆer kesÀ efove keÌ³ee keÀjles nQ?
ceewpe ceveeles nQ vee~ ígÆer keÀe efove Deejece keÀe efove neslee nw~ DeehekeÀe Deejece keÌ³ee
nw? Deehe Deejece keÀjles nes? ³ee Dee-jece keÀjles nes? Deejece veneR `Dee jece-Dee
jece' keÀjles nes vee~ Fmeer keÀes ner JeemleefJekeÀ `Deejece' keÀnles nQ~ oerheceeuee ceW Deewj
keÌ³ee keÀjles nes? cegyeejkeÀ, yeOeeF&³eeB osles nes vee! keÀesF& Yeer GlmeJe Deelee nw, peye SkeÀ
oes mes efceueles nQ lees yeOeeF& osles nes vee! ³en efjJeepe Yeer keÌ³eeW ®euee nw? peye Yeer keÀesF&
keÀes cegyeejkeÀ osles nes lees kewÀmes osles nes? ieues efceueles, neLe Yeer efceueles, efce"eF&
efKeueeles, KegMeer ceveeles nQ~ Deheveer ³eeo Deewj h³eej osvee Deewj uesvee FmeceW Yeer cegyeejkeÀ
ceeveles nQ~ lees mebiece hej DeLee&led yeæ[s efoveeW hej Deehe meYeer meoekeÀeue kesÀ efueS cee³ee
kesÀ efJeoeF& keÀer yeOeeF& ceveeles nes~ efJepe³eer yeveles nes~ FmeefueS efJepe³eer ye®®eeW keÀes
yeeheoeoe meoe cegyeejkeÀ osles nQ~ ³eeoh³eej osles DeLee&led cegyeejkeÀ osles~ yeeheoeoe jespe
cegyeejkeÀ osles ngS yeeheoeoe nj jes]pe ye®®eeW keÀes keÀewve-mee Meyo keÀnles nQ? `ceer"s-
ceer"s' keÀn cegKe ceer"e keÀj osles nQ~ yeeheoeoe jes]pe ceer"s-ceer"s Meyo ner keÀnles nQ~
ceer"e keÀe ³eeoieej nw~ cegKe ceer"e keÀjles jnles nes~ Ssmeer oerheceeuee ceveeves Jeeues nes
Jee DeehekeÀer oerheceeuee ceveeF& pee jner nw~ Deeheves yeehe kesÀ meeLe ceveeF& nw, FmeefueS
efJeée DeehekeÀer ³eeoieej ceveelee, mecePee oerheceeuee keÀe DeLe& keÌ³ee nw ö yevevee ner
ceveevee nw~
oerheceeuee kesÀ efueS Dee³es nes! yeeheoeoe Yeer oerhekeÀes keÀer ceeuee keÀes osKe ne|<ele
nesles nQ~ efceuevee ner ceveevee nw~ meYeer ceewpeeW kesÀ Iej ceW hengB®e ie³es nes vee~ ceOegyeve
DeLee&led ceewpeeW keÀe Iej~ ceve ceW ceewpe nw lees nj keÀe³e& ceW ceewpe nw~ efkeÀmeer Yeer ÒekeÀej
keÀer cetBPe veneR~ keÌ³eeW-keÌ³ee ³en nw ö cetBPe~ Deesnes, Deene ³en nw ceewpe~ keÌ³eeW, keÌ³ee
lees Deye veneR nw vee ~ oMenje lees cevee kesÀ Dee³es nes vee~ DeYeer efoJeeueer ceveeves Dee³es
nes~ oMenjs kesÀ efyevee oerJeeueer veneR nesleer~ oMenje meceehle keÀjkesÀ oerJeeueer ceveeves
Dee³es nes~ efJepe³eer nes ie³es nes vee! De®íe~
ye®®eeW keÀer Je=ef× nesleer pee jner nw Deewj nesleer jnsieer~ Je=ef× ÒeceeCe efJeefOe Yeer
yeveeveer heæ[leer nw~ DeJ³ekeÌle nesles DeYeer 17 Je<e& keÀe 17JeeB hee" hetje ngDee~ yeekeÀer
keÌ³ee jne nw? ef]HeÀj Yeer yeeheoeoe ye®®eeW kesÀ mvesn kesÀ keÀejCe DeJ³ekeÌle nesles Yeer J³ekeÌle
ceW ìscÒesjer jLe ceW 17 meeue meJeejer keÀer~ 17 meeue keÀce lees veneR~ mece³e Deewj Mejerj
keÀer meercee Yeer nesleer nw~ veece lees DeJ³ekeÌle keÀnles Deewj efceueves ®eenles J³ekeÌle ceW~ ³en
keÌ³eeW? menpe ueielee nw FmeefueS? ef]HeÀj Yeer yeeheoeoe ve³es-ve³es ye®®eeW keÀe Gunvee
efveYeeves kesÀ efueS Deeles jnles nQ~ DeYeer 18 leejerKe keÀes ef]HeÀj 18 meeue Megª nesiee~
18 DeO³ee³e keÌ³ee nw? meYeer lew³eej nes vee~ mesJee meceehle keÀj ueer? DeYeer yeehe meceeve
DeJ³ekeÌle ªhe yeve peeDees~ DeJ³ekeÌle ªhe keÀer mesJee keÀer? DeYeer lees DeJ³ekeÌle ªhe keÀes
Yeer J³ekeÌle ceW Deevee heæ[lee nw~ DeJ³ekeÌle ªheOeejer yeve veäesceesne mce=efleue&yOee DeLee&led
mce=efle mJeªhe~ DeYeer ³en mesJee jner ngF& nw~ heo³ee$ee keÀer mesJee lees keÀj ueer, Deye
©neveer ³ee$ee keÀe DevegYeJe keÀjevee nw~ DeYeer Fmeer ³ee$ee keÀer DeeJeM³ekeÀlee nw~ FmeefueS
DeYeer yeeheoeoe Yeer DeJ³ekeÌle efJeefOe ÒeceeCe ye®®eeW mes efceueve cevee³eWies~ Je=ef× ÒeceeCe
efJeefOe keÀes heefjJele&ve keÀjvee ner neslee nw~ ye®®eeW keÀe DeefOekeÀej nw ö `cegjueer'~ cegjueer
Üeje efceuevee Deewj DeJ³ekeÌle ¢efä Üeje, ³en oesveeW efceueve Jejoeve keÀer DevegYetefle keÀje
mekeÀles nQ~ FmeefueS DeJ³ekeÌle efmLeefle ceW efmLele nes Deye ¢efä Üeje JejoeveeW keÀe
DevegYeJe keÀjes~ veneR lees megveves keÀer efpe%eemee mes ¢efä keÀe cenlJe keÀce DevegYeJe keÀj
mekeÀles nes~
oes iee³eve nQö vepej mes efveneue Deewj cegjueer keÀe peeot! FmeefueS Deye ¢efä Üeje
Jejoeve heeves kesÀ DeefOekeÀejer yevees~ efpelevee mJe³eb DeJ³ekeÌle efmLeefle ceW efmLele neWies Glevee
DeJ³ekeÌle ¢efä keÀer Yee<ee keÀes kewÀ®e keÀj mekeWÀies~ ³en ¢efä keÀe Jejoeve meoekeÀeue keÀe
heefjJele&ve keÀe `Jejoeve' nw~ JeeCeer keÀe Jejoeve keÀYeer ³eeo jnlee keÀYeer Yetue peelee nw~
uesefkeÀve DeJ³ekeÌle ªhe yeve DeJ³ekeÌle ¢efä mes Òeehle ngDee Jejoeve meoe mce=efle mJeªhe
meceLe& mJeªhe yeveelee nw~ DeYeer ¢efä mes ¢efä keÀer Yee<ee keÀes peevees~ mLeehevee ceW keÌ³ee
ngDee? ¢efä keÀer Yee<ee mes ¢efä kesÀ peeot mes mLeehevee keÀe keÀe³e& DeejcYe ngDee~ mecePee
De®íe ef]HeÀj megvee³eWies 18 DeO³ee³e keÀer mesJee keÌ³ee nw~
ye®®es Iej keÀe Íe=bieej nQ~ ceOegyeve keÀe Íe=bieej ceOegyeve ceW hengB®e ie³es nes~ Yeue
ceveeDees, ieeDees-vee®ees, uesefkeÀve DeJ³ekeÌle ªhe ceW~ v³eejs Deewj h³eejs ªhe ceW~ pees
ogefve³ee keÀjleer nw Jen v³eejeheve veneR~ Kesuees, KeeDees, nbmees, vee®ees uesefkeÀve `v³eejs Deewj
h³eejs' jnes~ yeeheoeoe meYeer mesJeekesÀvêeW kesÀ osMe-efJeosMe kesÀ meYeer ye®®eeW keÀes, Deheves
ieues kesÀ efJepe³eer ceeuee, oerheceeuee keÀes osKeles ngS ne|<ele nes jns nQ Deewj njskeÀ
efJepe³eer peies ngS oerhekeÀ keÀes mebiece³egie Deewj veF& ogefve³ee kesÀ meJe& pevceeW keÀer cegyeejkeÀ
os jns nQ~ meoe meceerhe jnves Jeeues, meoe mechevve jnves Jeeues, meoe mecHetCe& jnves
Jeeues, leerveeW efJeMes<eleeDeeW mes YejHetj ye®®eeW keÀes ef$ecete|le mecyevOe mes meoekeÀeue keÀer
cegyeejkeÀ keÀnes, yeOeeF& keÀnes, ûeereEìime keÀnes, meoe nw Deewj meoe jnsieer~
yeeheoeoe Yeer OeveJeeve ye®®eeW keÀes `Òev³e nes Oev³e nes'' keÀer cegyeejkeÀ os jns nQ~
meoe ceer"s nQ, ceerþs yeveeves Jeeues nQ~ ceer"s yeesue, ceer"er YeeJevee mes meyekeÀes ceve Deewj
cegKe ceer"e keÀjeves Jeeues, Ssmes meoe ceer"e YeJe! yeeheoeoe meYeer ye®®eeW keÀer peieceieeleer
ngF& p³eesefle osKe jns nQ~ otj nesles Yeer DeveskeÀ ye®®eeW kesÀ peieceieeles ngS p³eesefle mecetn
kesÀ ªhe ceW yeeheoeoe kesÀ meeceves DeYeer Yeer nQ~ meYeer ye®®eeW kesÀ cegyeejkeÀ kesÀ mebkeÀuhe,
yeesue, he$e Deewj keÀe[& yeeheoeoe kesÀ meeceves nQ~ meYeer osMe-efJeosMe kesÀ ye®®eeW keÀer
oerheceeuee keÀer cegyeejkeÀ kesÀ efjìve& ceW De#eewCeer yeej yeeheoeoe cegyeejkeÀ os jns nQ~ veece
veneR uesles uesefkeÀve veece yeeheoeoe kesÀ meeceves nQ~ nj SkeÀ kesÀ veeceeW keÀer ceeuee Yeer
yeeheoeoe kesÀ ieues ceW efhejesF& ngF& nw~ efYevve-efYevve keÀe[d&me Jeleve keÀer oerJeej ceW ueies ngS
nQ~ uesefkeÀve efoue keÀe DeeJee]pe efoueejece lekeÀ hengB®e ie³ee~ otj mees meceerhe ye®®eeW Deewj
meccegKe Deeves Jeeues ye®®eeW, oesveeW keÀes mvesn mechevvelee Deewj mechetCe&lee Yejer ³eeoh³eej
Deewj vecemles~''
oeefo³eeW mes ö ceeuee kesÀ efJepe³eer jlve meoe ner efJeMes<e iee³es Deewj hetpes peeles nQ~
Ssmeer efJeMes<e hetp³e Deelcee³eW nes~ peye keÀesF& Ssmee efove Deelee nw lees efpelevee DeJ³ekeÌle
efmLeefle ceW efmLele nesles nes Glevee YekeÌle DeelceeDeeW kesÀ Dee»eve keÀe DevegYeJe neslee nw!
YekeÌleeW keÀer MegYe YeeJevee³eW Jee keÀecevee³eW yeehe Üeje hetCe& keÀjeves kesÀ efueS efJeMes<e
Jee³eye´sMeve Deeves ®eeefnS~ DeeefKej meYeer YekeÌle Deelcee³eW yeehe kesÀ meeLe Deheveer hetp³e
DeelceeDeeW keÀes Òel³e#e ªhe ceW osKeWieer~ JeCe&ve keÀjWieer efkeÀ Jener nceejs Fä osJe nQ~ Fä
osJe efkeÀmekeÀes yeveeles nQ? Fä keÌ³eeW keÀnles nQ? keÌ³eeWefkeÀ Gmeer SkeÀ ceW ö SkeÀ yeue SkeÀ
Yejesmee neslee nw~ Gmeer ceW heefjhekeÌJe jnles nQ~ GvneW kesÀ efueS Jener SkeÀ meye kegÀí neslee
nw, Ssmes pees SkeÀ yeehe ceW Fä YeeJevee Jeeues jns nQ, Fä efmLeefle Jeeues jns nQ Jener `Fä
osJe' yeveles nQ~ FmekeÀes keÀnles nQ öSkeÀ yeue SkeÀ Yejesmee! F<ì osJe keÀer efveMeeveer ³en
nw pees SkeÀ yeue SkeÀ Yejesmes keÀer efmLeefle ceW, efve½e³e ceW, mesJee ceW, heefjhekeÌJe jns nQ~
FmeefueS Fä osJe keÀes ceeveves Jeeues YekeÌle Yeer SkeÀeûe jnles nQ~ ³eneB JeneB veneR YeìkeÀles
nQ~ SkeÀ ceW Deìue jnles nQ~ yeehe Òel³e#e neWies uesefkeÀve yeehe kesÀ meeLe-meeLe meye Fä
osJe, Fä osefJe³eeB Yeer Òel³e#e neWies~ ³en Yeer veMee ®eeefnS efkeÀ nce Þesÿ DeelceeDeeW
keÀe Dee»eve nes jne nw~ Deewj nce ner yeehe Üeje GvneW keÀes efjìve& efoueeves Jeeues nQ~
efouee³eWies lees yeeHe Üeje ner uesefkeÀve efveefceÊe yeveles nQ ö FmeefueS Jen Fä osJe kesÀ
ªhe ceW hetpes peeles nQ~ efJeMes<e efoveeW hej pewmes efJeMes<e YekeÌle ueesie Je´le jKeles nQ,
meeOevee keÀjles nQ~ SkeÀeûelee keÀe efJeMes<e DeìsvMeve jKeles nQ~ Ssmes mesJeeOeejer ye®®eeW keÀes
Yeer Jen Jee³eye´sMeve Deeves ®eeefnS~ nce ner nQ! ³en DevegYeJe nesvee ®eeefnS~ yeeheoeoe
lees nw ner uesefkeÀve meeLe ceW Devev³e ye®®es Yeer nQ~ ³en ÒewefkeÌìkeÀue ceW cenmetmelee Deeveer
®eeefnS~ pees DeeMeerJee&o, DeeMeerJee&o keÀe efjJeepe ®euee nw, Jen Ssmes DevegYeJe nesiee
pewmes mechevve nesves kesÀ keÀejCe ye´ïee yeehe Üeje ®eueles-efHeÀjles meyekeÀes mJele: DeeMeerJee&o
keÀe DevegYeJe neslee Lee~ lees Deehe Yeer ®eueles-efHeÀjles Ssmes DevegYeJe keÀjes pewmes yeehe Üeje
kegÀí ve kegÀí Òeeefhle keÀje jns nQ~ Òeeefhle ner DeeMeerJee&o nw~ Deewj kegÀí cegKe mes veneR
keÀnWies uesefkeÀve Òeeefhle keÀe DevegYeJe keÀjeves kesÀ keÀejCe meyekesÀ cegKe mes ö ``³ener nQ,
³eneR nQ'' kesÀ ieerle efvekeÀueWies~ Jen Yeer efove Deeves Jeeues nQ~ mee#eelkeÀej cetÊe& DeYeer nesves
®eeefnS~ DeYeer mesJee mee#eelkeÀej cetÊe& Üeje nes~ pewmes Megª ceW ®eueles-efHeÀjles mee#eelkeÀej
cetÊe& osKeles Les~ ye´ïee keÀes veneR osKeles Les, ke=À<Ce keÀes osKeles Les~ ke=À<Ce hej ceesefnle ngS
vee! ye´ïee hej lees veneR ngS~ ye´ïee iegce neskeÀj ke=À<Ce efoKeeF& oslee Lee leye lees Yeeies
vee! ke=À<Ce ves Yeiee³ee ³en lees jeFì nw~ keÌ³eeWefkeÀ ye´ïee keÀes ye´ïee veneR osKeles ke=À<Ce
osKeles Les~ lees ³en mee#eelkeÀej mJeªhe ngDee vee! Gmeer ves Flevee cemle yevee³ee,
Yeiee³ee~ mee#eelkeÀej ves ner meye kegÀí ígæ[e³ee~ YeefkeÌle keÀe mee#eelkeÀej efme]He&À osKeves keÀe
nslee nw~ uesefkeÀve %eeve keÀe neslee nw osKeves kesÀ meeLe heevee ö ³ener Devlej nw~ efme]He&À
osKee veneR, hee³ee~ ke=À<Ce nceeje nw, nce ieesefhe³eeB nQ, Fmeer veMes ves mLeehevee keÀjeF&~
nce Jener nQ, nceejs ner ef®e$e nQ~ lees Ssmes ner mee#eelkeÀej Üeje DeYeer Yeer mesJee nes~
megveves Üeje ÒeYeeJe lees heæ[lee ner nw uesefkeÀve heefjJele&ve veneR neslee nw~ De®íe-De®íe
keÀnles nQ uesefkeÀve De®íe yeveles veneR~ peye GvnW mee#eelkeÀej ceW Òeeefhle nesieer lees yeveves
kesÀ efyevee jn veneR mekeWÀies~ pewmes Deehe meye yeve ie³es nes vee! lees DeYeer ®eueles-efHeÀjles
]HeÀefjMles mJeªhe keÀe mee#eelkeÀej keÀjeDees~ efme]He&À Yee<eCe Jeeues veneR uesefkeÀve mee#eelkeÀej
mJeªhe efoKeeF& os~ Yee<eCe keÀjves Jeeues lees yengle nQ uesefkeÀve Deehe nes Yeemevee osves
Jeeues~ Ssmes pees yeveles nQ Jener vecyej Deeies uesles nQ~ efme]He&À keÌueeme keÀjeves mes Yeemevee
veneR Deeleer, keÌueeme megveles Yeer njskeÀ keÀer ®eenvee nesleer efkeÀ Yeemevee efceues, lees Deye
Yee<eCe yeouekeÀj Yeemevee oes~ leye mecePeWies efkeÀ ³en Deuueen ueesie nQ~ Deuueen ueesie
DeLee&led v³eejs~ DeYeer lees keÀn osles nQ ö ³en Yeer De®íe Jen Yeer De®íe~ efceueeles jnles
nQ uesefkeÀve DeYeer Yeemevee mJeªhe yeve peeDees~ Òeeefhle keÀe DevegYeJe keÀjeDees~
13-11-85
mebkeÀuhe, mebmkeÀej, mecyevOe, yeesue

Deewj keÀce& ceW veJeervelee ueeDees
``Deepe veF& ogefve³ee kesÀ, veF& j®evee kesÀ j®eef³elee yeehe Deheves veF& ogefve³ee kesÀ
DeefOekeÀejer ye®®eeW keÀes DeLee&led veF& j®evee keÀes osKe jns nQ~ veF& j®evee meoe ner h³eejer
ueieleer nw~ ogefve³ee kesÀ efnmeeye mes hegjeves ³egie ceW ve³ee Je<e& ceveeles nQ~ uesefkeÀve Deehe veF&
j®evee kesÀ ve³es ³egie keÀer veF& peerJeve keÀer DevegYetefle keÀj jns nes~ meye ve³ee nes ie³ee~
hegjevee meceehle nes ve³ee pevce, veF& peerJeve ÒeejcYe nes ieF&~ pevce ve³ee ngDee lees pevce
mes peerJeve mJele: ner yeoueleer nw~ peerJeve yeouevee DeLee&led mebkeÀuhe, mebmkeÀej, mecyevOe
meye yeoue ie³ee DeLee&led ve³ee nes ie³ee~ Oece& ve³ee, keÀce& ve³ee~ Jen efme]He&À Je<e& ve³ee
keÀnles nQ~ uesefkeÀve Deehe meyekesÀ efueS meye ve³ee nes ie³ee~ Deepe kesÀ efove Dece=leJesues
mes ve³es Je<e& keÀer cegyeejkeÀ lees oer uesefkeÀve efme]He&À cegKe mes cegyeejkeÀ oer Jee ceve mes?
veJeervelee keÀe mebkeÀuhe efue³ee? Fve efJeMes<e leerve yeeleeW keÀer veJeervelee keÀe mebkeÀuhe
efkeÀ³ee? mebkeÀuhe, mebmkeÀej Deewj mecyevOe~ mebmkeÀej Deewj mebkeÀuhe ve³ee DeLee&led Þesÿ yeve
ie³ee~ ve³ee pevce, veF& peerJeve nesles ngS Yeer Deye lekeÀ hegjeves pevce Jee peerJeve kesÀ
mebkeÀuhe, mebmkeÀej Jee mecyevOe jn lees veneR ie³es nQ? Deiej Fve leerveeW yeeleeW ceW mes keÀesF&
Yeer yeele ceW DebMe cee$e hegjeveeheve jne ngDee nw lees ³en DebMe veF& peerJeve keÀe ve³es ³egie
keÀe, ve³es mecyevOe keÀe, ve³es mebmkeÀej keÀe megKe Jee meJe& Òeeefhle mes Jebef®ele keÀj osiee~
keÀF& ye®®es Ssmes yeeheoeoe kesÀ Deeies Deheves ceve keÀer yeeleW ªn-ªneve ceW keÀnles jnles
nQ~ yeenj mes veneR keÀnles~ yeenj mes lees keÀesF& Yeer hetílee nw ö kewÀmes nes? lees meye ³ener
keÀnles nQ efkeÀ yengle De®íe~ keÌ³eeWefkeÀ peeveles nQ yeenj³eeceer Deelcee³eW Devoj keÀes keÌ³ee
peeveW~ uesefkeÀve yeehe mes ªn-ªneve ceW efíhee veneR mekeÀles~ Deheves ceve keÀer yeeleeW ceW ³en
]peªj keÀnles ö yeéïeCe lees yeve ie³es, Metê heve mes efkeÀveeje keÀj efue³ee uesefkeÀve pees
yeéïeCe peerJeve keÀer cenevelee, efJeMes<elee meJe&Þesÿ Òeeefhle³eeW keÀer Jee Deleerefvê³e megKe
]HeÀefjMlesheve keÀer, [yeue ueeFì peerJeve, Ssmee efJeMes<e DevegYeJe efpelevee nesvee ®eeefnS
Glevee veneR neslee~ pees JeCe&ve Fme Þesÿ ³egie kesÀ Þesÿ peerJeve keÀe, Ssmee DevegYeJe Ssmeer
efmLeefle yengle Leesæ[e mece³e nesleer~ FmekeÀe keÀejCe keÌ³ee? peye yeéïeCe yeves, yeéïeCe
peerJeve keÀe DeefOekeÀej DevegYeJe veneR neslee, keÌ³eeW? nw jepee keÀe ye®®ee uesefkeÀve mebmkeÀej
efYeKeejerheve kesÀ neW lees GvekeÀes keÌ³ee keÀnWies? jepekegÀceej keÀnWies? ³eneB Yeer ve³ee pevce,
veF& yeéïeCe peerJeve Deewj ef]HeÀj Yeer hegjeves mebkeÀuhe Jee mebmkeÀej Fcepe& neW Jee keÀce& ceW
neW lees keÌ³ee Gmes ye´ïeekegÀceej keÀnWies Jee DeeOee Metê kegÀceej Deewj DeeOee ye´ïeekegÀceej~
[êcee ceW SkeÀ Kesue efoKeeles nes vee DeeOee me]HesÀo DeeOee keÀeuee~ mebiece³egie FmekeÀes lees
veneR mecePee nw~ mebiece³egie DeLee&led ve³ee ³egie~ ve³ee ³egie lees meye ve³ee~
yeeheoeoe Deepe meyekeÀer DeeJee]pe megve jns Les ö ve³es Je<e& keÀer cegyeejkeÀ nes~
keÀe[&dme Yeer Yespeles, he$e Yeer efueKeles uesefkeÀve keÀnvee Deewj keÀjvee oesveeW SkeÀ nw?
cegyeejkeÀ lees oer, yengle De®íe efkeÀ³ee~ yeeheoeoe Yeer cegyeejkeÀ osles nQ~ yeeheoeoe Yeer
keÀnles meyekesÀ cegKe kesÀ yeesue ceW DeefJeveeMeer YeJe keÀe Jejoeve~ Deehe ueesie keÀnles nes vee
ö cegKe ceW iegueeye! yeeheoeoe keÀnles cegKe kesÀ yeesue ceW DeefJeveeMeer Jejoeve nes~ Deepe
mes efme]He&À SkeÀ Meyo ³eeo jKevee ö ``ve³ee''~ pees Yeer mebkeÀuhe keÀjes, yeesue yeesuees,
keÀce& keÀjes ³ener ®eskeÀ keÀjes ³eeo jKees efkeÀ ve³ee nw? ³ener heesleecesue ®eewheæ[e, jefpemìj
Deepe mes Megª keÀjes~ oerheceeuee ceW ®eewheæ[s hej keÌ³ee keÀjles nQ? mJeeefmlekeÀe efvekeÀeueles
nQ vee~ ieCesMe~ Deewj ®eejeW ner ³egie ceW efyevoer ]peªj ueieeles nQ~ keÌ³eeW ueieeles nQ?
efkeÀmeer Yeer keÀe³e& keÀes ÒeejcYe keÀjles mece³e mJeeefmlekeÀe Jee ieCesMe vece: ]peªj keÀnles nQ~
³en efkeÀmekeÀer ³eeoieej nw~ mJeeefmlekeÀe keÀes Yeer ieCesMe keÌ³eeW keÀnles? mJeeefmlekeÀe ö
mJeefmLeefle ceW efmLele nesves keÀe Deewj hetjer j®evee keÀer veeuespe keÀe met®ekeÀ nw~ ieCesMe
DeLee&led veeuespeHegÀue~ mJeeefmlekeÀe kesÀ SkeÀ ef®e$e ceW hetjer veeuespe meceeF& ngF& nw~
veeuespeHegÀue keÀer mce=efle keÀe ³eeoieej ieCesMe Jee mJeeefmlekeÀe efoKeeles nQ~ FmekeÀe DeLe&
keÌ³ee ngDee? keÀesF& Yeer keÀe³e& keÀer me]HeÀuelee keÀe DeeOeej nw öveeuespeHegÀue DeLee&led
mecePeoej, %eeve mJeªhe yevevee~ %eeve mJeªhe mecePeoej yeve ie³es lees nj keÀce& Þesÿ
Deewj me]HeÀue nesiee vee! Jees lees efme]He&À keÀeie]pe hej efveMeeveer ³eeoieej keÀes ueiee osles nQ
uesefkeÀve Deehe yeéïeCe Deelcee³eW mJe³eb veeuespeHegÀue yeve nj mebkeÀuhe keÀjWieer lees mebkeÀuhe
Deewj me]HeÀuelee oesveeW meeLe-meeLe DevegYeJe keÀjWies~ lees Deepe mes ³en ¢æ{ mebkeÀuhe kesÀ jbie
Üeje Deheves peerJeve kesÀ ®eewheæ[s hej nj mebkeÀuhe, mebmkeÀej ve³ee ner nesvee nw~ nesiee, ³en
Yeer veneR~ nesvee ner nw~ mJeefmLeefle ceW efmLele nes ³en ÞeerieCesMe DeLee&led DeejcYe keÀjes~
mJe³eb ÞeerieCesMe yeve keÀjkesÀ DeejcYe keÀjes~ Ssmes veneR mees®ees ³en lees neslee ner jnlee nw~
mebkeÀuhe yengle yeej keÀjles, uesefkeÀve mebkeÀuhe ¢æ{ nes~ pewmes HeÀeGC[sMeve ceW hekeÌkeÀe
meercesvì Deeefo [euekeÀj cepeyetle efkeÀ³ee peelee nw ö vee~ Deiej jsle keÀe HeÀeGC[sMeve
yevee oW lees, efkeÀlevee mece³e ®euesiee? lees efpeme mece³e mebkeÀuhe keÀjles nes Gme mece³e
keÀnles keÀjkesÀ osKeWies, efpelevee nes mekesÀiee keÀjWies~ otmejs Yeer lees Ssmes ner keÀjles nQ~ ³en
³en jsle efceuee osles nes~ FmeerefueS HeÀeGC[sMeve hekeÌkeÀe veneR neslee~ otmejeW keÀes osKevee
menpe ueielee nw~ Deheves keÀes osKeves ceW cesnvele ueieleer nw~ Deiej otmejeW keÀes osKeves
®eenles nes, Deeole mes cepeyetj nes lees ye´ïee yeehe keÀes osKees~ Jen Yeer lees otmeje ngDee
vee~ FmeefueS yeeheoeoe ves oerheeJeueer keÀe heesleecesue osKee~ heesleecesue ceW efJeMes<e keÀejCe,
yeéïeCe yeveles Yeer yeéïeCe peerJeve keÀer DevegYetefle ve nesvee~ efpelevee nesvee ®eeefnS Glevee
veneR neslee~ FmekeÀe efJeMes<e keÀejCe nw ö hej¢efä, hejeE®eleve, hejheb®e ceW peevee~
heefjefmLeefle³eeW kesÀ JeCe&ve Deewj ceveve ceW ]p³eeoe jnles nQ~ FmeefueS mJeoMe&ve ®e¬eÀOeejer
yevees~ mJe mes hej Kelce nes pee³esiee~ pewmes Deepe ve³es Je<e& keÀer meyeves efceuekeÀj cegyeejkeÀ
oer Ssmes nj efove ve³ee efove, veF& peerJeve, ve³ee mebkeÀuhe, ve³es mebmkeÀej, mJele: ner
DevegYeJe keÀjWies~ Deewj ceve mes nj Ieæ[er yeehe kesÀ Òeefle, yeéïeCe heefjJeej kesÀ Òeefle yeOeeF&
kesÀ MegYe Gcebie mJele: ner Glhevve nesles jnWies~ meyekeÀer ¢efä ceW cegyeejkeÀ, yeOeeF&,
ûeereEìime keÀer uenj nesieer~ lees Ssmes Deepe kesÀ `cegyeejkeÀ' Meyo keÀes DeefJeveeMeer yeveeDees~
mecePee~ ueesie heesleecesue jKeles nQ~ yeehe ves heesleecesue osKee~ yeeheoeoe keÀes ye®®eeW hej
jnce Deelee nw efkeÀ meeje efceueles Yeer DeOetje keÌ³eeW uesles? veece ve³ee ye´ïeekegÀceej Jee
kegÀceejer Deewj keÀece efcekeÌme keÌ³eeW? oelee kesÀ ye®®es nes, efJeOeelee kesÀ ye®®es nes, Jejoelee
kesÀ ye®®es nes! lees ve³es Je<e& ceW keÌ³ee ³eeo jKeWies? meye ve³ee keÀjvee nw~ DeLee&led yeéïeCe
peerJeve keÀer ce³ee&oe keÀe meye ve³ee~ ve³ee keÀe DeLe& keÀesF& efcekeÌme®ej veneR keÀjvee~ ®elegj
Yeer yengle yeve ie³es nQ vee~ yeehe keÀes Yeer heæ{eles nQ~ keÀF& ye®®es keÀnles nQ vee, yeeyee ves
keÀne Lee vee ve³ee keÀjvee nw lees ³en ve³ee nce keÀj jns nQ~ uesefkeÀve yeéïeCe peerJeve keÀer
ce³ee&oe ÒeceeCe ve³ee nes~ ce³ee&oe keÀer uekeÀerj lees yeéïeCe peerJeve, yeéïeCe pevce mes
yeeheoeoe ves os oer nw~ mecePee, ve³ee Je<e& kewÀmes ceveevee nw~ megvee³ee vee ö 18 DeI³ee³e
Megª nes jne nw~
ieesu[ve pegyeueer kesÀ henues efJeée efJeÐeeue³e keÀer ieesu[ve pegyeueer nw~ Ssmes veneR
mecePevee efkeÀ efme]He&À 50 Je<e& JeeueeW keÀer ieesu[ve pegyeueer nw~ uesefkeÀve ³en F&éejer³e keÀe³e&
keÀer ieesu[ve pegyeueer nw~ mLeeHevee kesÀ keÀe³e& ceW pees Yeer men³eesieer nes ®eens, oes Je<e& kesÀ
neW ®eens 50 Je<e& kesÀ neW uesefkeÀve oes Je<e& Jeeues Yeer Deheves keÀes ye´ïeekegÀceej keÀnles nQ
vee ³ee Deewj keÀesF& veece keÀnles~ lees ³en ye´ïee Üeje yeéïeCeeW kesÀ j®evee keÀer ieesu[ve
pegyeueer nw~ FmeceW meye ye´ïeekegÀceej-kegÀceeefj³eeB nQ~ ieesu[ve pegyeueer lekeÀ Deheves ceW
ieesu[ve S]pe[ DeLee&led meleesÒeOeeve mebkeÀuhe, mebmkeÀej Fcepe& keÀjves nQ~ Ssmeer ieesu[ve
pegyeueer ceveeveer nw~ ³en lees efveefceÊe cee$e jmece-efjJeepe keÀer jerefle mes ceveeles nes uesefkeÀve
JeemleefJekeÀ ieesu[ve pegyeueer ieesu[ve S]pe[ yeveves keÀer pegyeueer nw~ keÀe³e& me]HeÀue ngDee
DeLee&led keÀe³e& DeLe& efveefceÊed Deelcee³eW me]HeÀuelee mJeªhe yeves~ DeYeer Yeer mece³e heæ[e nw~
Fve 3 ceeme kesÀ Devoj ogefve³ee keÀer mìspe kesÀ Deeies efvejeueer ieesu[ve pegyeueer ceveekesÀ
efoKeeDees~ ogefve³ee Jeeues mecceeve osles nQ Deewj ³eneB `meceeve' keÀer mìspe keÀer Òel³e#elee
keÀjveer nw~ mecceeve osves kesÀ efueS kegÀí Yeer keÀjles nes ³en lees efveefceÊe cee$e nw~
JeemleefJekeÀlee ogefve³ee kesÀ Deeies efoKeeveer nw~ nce meye SkeÀ nQ, SkeÀ kesÀ nQ, SkeÀjme
efmLeefle Jeeues nQ~ SkeÀ keÀer ueieve ceW ceieve jn SkeÀ keÀe veece Òel³e#e keÀjves Jeeues nQ~
³en v³eeje Deewj h³eeje ieesu[ve efmLeefle keÀe PeC[e uenjeDees~ ieesu[ve ogefve³ee kesÀ
vepeejs DeehekesÀ ve³eveeW Üeje, yeesue Deewj keÀce& Üeje mheä efoKeeF& os~ Ssmeer ieesu[ve
pegyeueer ceveevee~ De®íeö
Ssmes meoe DeefJeveeMeer cegyeejkeÀ kesÀ hee$e Þesÿ ye®®eeW keÀes, Deheves nj mebkeÀuhe Deewj
keÀce& Üeje ve³es mebmeej keÀe mee#eelkeÀej keÀjeves Jeeues ye®®eeW keÀes, Deheveer ieesu[ve S]pe[
efmLeefle Üeje ieesu[ve ogefve³ee DeeF& efkeÀ DeeF& Ssmee MegYe DeeMee keÀe oerhekeÀ efJeée keÀer
DeelceeDeeW kesÀ Devoj peieeves Jeeues, meoe peieceieeles efmeleejeW keÀes, me]HeÀuelee kesÀ
oerhekeÀeW keÀes, ¢æ{ mebkeÀuhe Üeje ve³es peerJeve keÀe oMe&ve keÀjeves Jeeues, oMe&veer³e cetÊe&
ye®®eeW keÀes yeeheoeoe keÀe ³eeoh³eej, DeefJeveeMeer yeOeeF&, DeefJeveeMeer Jejoeve kesÀ meeLe
vecemles~''
heo³eeef$e³eeW leLee meeFefkeÀue ³eeef$e³eeW mes
³ee$ee Üeje mesJee lees meYeer ves keÀer~ pees Yeer mesJee keÀer Gme mesJee keÀe Òel³e#e HeÀue
Yeer DevegYeJe efkeÀ³ee~ mesJee keÀer efJeMes<e KegMeer DevegYeJe keÀer nw vee! heo³ee$ee lees keÀer,
meYeer ves DeehekeÀes heo³ee$eer kesÀ ªhe ceW osKee~ DeYeer ªneveer ³ee$eer kesÀ ªhe ceW osKeW~
mesJee kesÀ ªhe ceW lees osKee uesefkeÀve DeYeer Fleveer v³eejer ³ee$ee keÀjeves Jeeues DeueewefkeÀkeÀ
³ee$eer nQ, ³en DevegYeJe nes~ pewmes Fme mesJee ceW ueieve mes me]HeÀuelee keÀes hee³ee vee~ Ssmes
DeYeer ªneveer ³ee$ee ceW me]HeÀue nesvee nw~ cesnvele keÀjles nQ, yengle De®íer mesJee keÀjles
nQ, megveeles yengle De®íe nQ, FvneW keÀer peerJeve yengle De®íer nw, ³en lees ngDee~ uesefkeÀve
DeYeer peerJeve yeveeves ueie peeSB, Ssmee DevegYeJe keÀjW efkeÀ Fmeer peerJeve kesÀ efyevee Deewj
keÀesF& peerJeve ner veneR nw~ lees ªneveer ³ee$ee keÀe ue#³e jKe ªneveer ³ee$ee keÀe DevegYeJe
keÀjeDees~ mecePee keÌ³ee keÀjvee nw! ®eueles-efHeÀjles Ssmes ner osKeW efkeÀ ³en meeOeejCe veneR
nw~ ³en ªneveer ³ee$eer nQ lees keÌ³ee keÀjvee nw! mJe³eb Yeer ³ee$ee ceW jnes Deewj otmejeW keÀes
Yeer ³ee$ee keÀe DevegYeJe keÀjeDees~ heo³ee$ee keÀe DevegYeJe keÀje³ee, DeYeer ]HeÀefjMles heve keÀe
DevegYeJe keÀjeDees~ DevegYeJe keÀjW efkeÀ ³en Fme Oejveer kesÀ jnves Jeeues veneR nQ~ ³en
HeÀefjMles nQ~ FvneW kesÀ heebJe Fme Oejleer hej veneR jnles~ efove Òeefleefove Gæ[leer keÀuee Üeje
DeewjeW keÀes Gæ[evee~ DeYeer Gæ[eves keÀe mece³e nw~ ®eueeves keÀe mece³e veneR nw~ ®eueves ceW
mece³e ueielee Deewj Gæ[ves ceW mece³e veneR ueielee~ Deheveer Gæ[leer keÀuee Üeje DeewjeW keÀes
Yeer Gæ[eDees~ mecePee~ Ssmes ¢efä mes, mce=efle mes meYeer keÀes mechevve yeveeles peeDees~ Jen
mecePeW efkeÀ ncekeÀes kegÀí efceuee nw~ Yejhetj ngS nQ~ Keeueer Les uesefkeÀve Yejhetj nes ie³es~
peneB Òeeefhle nesleer nw JeneB meskeÀC[ ceW v³eesíeJej nesles nQ~ Deehe ueesieeW keÀes Òeeefhle ngF&
leye lees íesæ[e vee~ De®íe ueiee, DevegYeJe efkeÀ³ee leye íesæ[e vee~ Ssmes lees veneR íesæ[e~
Ssmes DeesjeW keÀes Òeeefhle keÀe DevegYeJe keÀjeDees~ mecePee! yeekeÀer De®íe nw! pees Yeer mesJee
ceW efove efyelee³es Jen Deheves efueS Yeer DeewjeW kesÀ efueS Yeer Þesÿ yevee³eW~ Gcebie-Glmeen
De®íe jne! efj]peuì "erkeÀ jner vee~ ªneveer ³ee$ee meoe jnsieer lees me]HeÀuelee Yeer meoe
jnsieer~ Ssmes veneR, heo³ee$ee hetjer keÀer lees mesJee hetjer ngF&~ efHeÀj pewmes Les Jewmes~ veneR~ meoe
mesJee kesÀ #es$e ceW mesJee kesÀ efyevee yeéïeCe veneR jn mekeÀles~ efme]He&À mesJee keÀe heeì& ®esvpe
ngDee~ mesJee lees Devle lekeÀ keÀjveer nw~ Ssmes mesJeeOeejer nes vee ³ee leerve ceeme oes ceeme
kesÀ mesJeeOeejer nes! meoe kesÀ mesJeeOeejer meoe ner Gcebie-Glmeen jns~ De®íe~ [êcee ceW
pees Yeer mesJee keÀe heeì& efceuelee nw GmeceW efJeMes<elee Yejer ngF& nw~ efnccele mes ceoo keÀe
DevegYeJe efkeÀ³ee! De®íe~ mJe³eb Üeje yeehe keÀes Òel³e#e keÀjves keÀe Þesÿ mebkeÀuhe jne~
keÌ³eeWefkeÀ peye yeehe keÀes Òel³e#e keÀjWies leye Fme hegjeveer ogefve³ee keÀer meceeefhle nes, Dehevee
jep³e Dee³esiee~ yeehe keÀes Òel³e#e keÀjvee DeLee&led Dehevee jep³e ueevee~ Dehevee jep³e
ueevee nw ³en Gcebie-Glmeen meoe jnlee nw vee! pewmes efJeMes<e Òeesûeece ceW Gcebie-Glmeen
jne Ssmes meoe Fme mebkeÀuhe keÀe Gcebie-Glmeen~ mecePee~
heee|ì³eeW mes
megvee lees yengle nw! DeYeer Gmeer megveer ngF& yeeleeW keÀes meceevee nw~ keÌ³eeWefkeÀ efpelevee
mecee³eWies Glevee yeehe kesÀ meceeve MeefkeÌleMeeueer yeveWies~ ceemìj nes vee~ lees pewmes yeehe
meJe&MeefkeÌleJeeve nw Ssmes Deehe meYeer Yeer ceemìj meJe&MeefkeÌleJeeve DeLee&led meJe& MeefkeÌle³eeW
keÀes meceeves Jeeues~ yeehe meceeve yeveves Jeeues nes vee~ yeehe Deewj ye®®eeW ceW peerJeve kesÀ
DeeOeej mes Devlej veneR efoKeeF& os~ pewmes ye´ïee yeehe keÀer peerJeve osKeer lees ye´ïee yeehe
Deewj ye®®es meceeve efoKeeF& oW~ meekeÀej ceW lees ye´ïee yeehe keÀce& keÀjkesÀ efoKeeves kesÀ
efveefceÊe yeves vee~ Ssmes meceeve yevevee DeLee&le ceemìj meJe&MeefkeÌleJeeve yevevee~ lees
meJe&MeefkeÌle³eeB nQ? OeejCe lees keÀer nw uesefkeÀve hejmesvìspe nw~ efpelevee nesvee ®eeefnS Glevee
veneR nw~ mechevve veneR nw~ yevevee lees mechevve nw vee! lees hejmesvìspe keÀes yeæ{eDees~
MeefkeÌle³eeW keÀes mece³e hej keÀe³e& ceW ueieevee, Fmeer hej ner vecyej efceueles nQ~ Deiej mece³e
hej keÀe³e& ceW veneR Deeleer lees keÌ³ee keÀnWies? nesles Yeer ve nesvee ner keÀnWies keÌ³eeWefkeÀ mece³e
hej keÀece ceW vener DeeF&~ lees ®eskeÀ keÀjes efkeÀ mece³e ÒeceeCe efpeme MeefkeÌle keÀer
DeeJeM³ekeÀlee nw Jen keÀe³e& ceW ueiee mekeÀles nQ? lees yeehe meceeve ceemìj meJe&MeefkeÌleJeeve
Òel³e#e ªhe ceW efJeée keÀes efoKeevee nw~ leye lees efJeée ceevesiee efkeÀ neB! meJe&MeefkeÌleJeeve
Òel³e#e nes ®egkesÀ~ ³ener ue#³e nw vee! DeYeer osKeWies efkeÀ ieesu[ve pegyeueer lekeÀ keÀewve uesles
nQ~ De®íeö
18-11-85
YeieJeeve kesÀ Yeei³eJeeve

ye®®eeW kesÀ ue#eCe
Yeei³e efJeOeelee yeeheoeoe yeesues õ
``yeeheoeoe meYeer ye®®eeW kesÀ cemlekeÀ hej Yeei³e keÀer jsKee³eW osKe jns nQ~ nj SkeÀ
ye®®es kesÀ cemlekeÀ hej Yeei³e keÀer jsKee³eW ueieer ngF& nQ uesefkeÀve efkeÀme-efkeÀme ye®®eeW keÀer
mheä jsKee³eW nQ Deewj keÀesF&-keÀesF& ye®®eeW keÀer mheä jsKee³eW veneR nQ~ peye mes YeieJeeve
yeehe kesÀ yeves, YeieJeeve DeLee&led Yeei³e efJeOeelee~ YeieJeeve DeLee&led oelee efJeOeelee~
FmeefueS ye®®es yeveves mes Yeei³e keÀe DeefOekeÀej DeLee&led Jemee& meYeer ye®®eeW keÀes DeJeM³e
Òeehle neslee nw~ hejvleg Gme efceues nS Jemex keÀes peerJeve ceW OeejCe keÀjvee, mesJee ceW
ueieekeÀj Þesÿ yeveevee mheä yeveevee FmeceW vecyejJeej nQ~ keÌ³eeWefkeÀ ³en Yeei³e efpelevee
mJe³eb Òeefle Jee mesJee Òeefle keÀe³e& ceW ueieeles nes Glevee yeæ{lee nw~ DeLee&led jsKee mheä
nesleer nw~ yeehe SkeÀ nw Deewj oslee Yeer meYeer keÀes SkeÀ pewmee nw~ yeehe vecyejJeej Yeei³e
veneR yeebìlee uesefkeÀve Yeei³e yeveeves Jeeues DeLee&led Yeei³eJeeve yeveves Jeeues Fleves yeæ[s
Yeei³e keÀes Òeehle keÀjves ceW ³eLeeMeefkeÌle nesves kesÀ keÀejCe vecyejJeej nes peeles nQ~ FmeefueS
keÀesF& keÀer jsKee mheä nQ, keÀesF& keÀer mheä veneR nw~ mheä jsKee Jeeues ye®®es mJe³eb Yeer
nj keÀce& ceW Deheves keÀes Yeei³eJeeve DevegYeJe keÀjles~ meeLe-meeLe GvneW kesÀ ®esnjs Deewj
®eueve mes Yeei³e DeewjeW keÀes Yeer DevegYeJe neslee nw~ Deewj Yeer Ssmes Yeei³eJeeve ye®®eeW keÀes
osKe mees®eles Deewj keÀnles efkeÀ ³en Deelcee³eW yeæ[er Yeei³eJeeve nQ~ FvekeÀe Yeei³e meoe
Þesÿ nw~ Deheves Deehe mes hetíes nj keÀce& ceW Deheves keÀes YeieJeeve kesÀ ye®®es Yeei³eJeeve
DevegYeJe keÀjles nes? Yeei³e DeehekeÀe Jemee& nw~ Jemee& keÀYeer ve Òeehle nes ³en nes veneR
mekeÀlee~ Yeei³e keÀes Jemex kesÀ ªhe ceW DevegYeJe keÀjles nes? Jee cesnvele keÀjveer heæ[leer nw~
Jemee& menpe Òeehle neslee nw~ cesnvele veneR~ ueewefkeÀkeÀ ceW Yeer yeehe kesÀ Ke]peeves hej, Jemex
hej ye®®es keÀe mJele: DeefOekeÀej neslee nw~ Deewj veMee jnlee nw efkeÀ yeehe keÀe Jemee& efceuee
ngDee nw~ Ssmes Yeei³e keÀe veMee nw Jee ®eæ{lee Deewj Glejlee jnlee nw? DeefJeveeMeer Jemee&
nw lees efkeÀlevee veMee nesvee ®eeefnS! SkeÀ pevce lees keÌ³ee DeveskeÀ pevceeW keÀe Yeei³e
pevceefme× DeefOekeÀej nw~ Ssmeer HeÀuekeÀ mes JeCe&ve keÀjles nes? meoe Yeei³e keÀer PeuekeÀ
Òel³e#e ªhe ceW DeewjeW keÀes efoKeeF& os~ HeÀuekeÀ Deewj PeuekeÀ oesveeW nQ? cepe& ªhe ceW nw
Jee Fcepe& ªhe ceW nw? Yeei³eJeeve DeelceeDeeW keÀer efveMeeveer ö Yeei³eJeeve Deelcee meoe
®eens ieesoer ceW heueleer, ®eens ieueer®eeW hej ®eueleer, PetueeW ceW Petueleer, efceÆer ceW heebJe
veneR jKeleer, keÀYeer heebJe cewues veneR nesles~ Jees ueesie ieueer®eeW hej ®eueles Deewj Deehe
yegef× ªheer heebJe mes meoe ]HeÀMe& kesÀ yepeeS ]HeÀefjMleeW keÀer ogefve³ee ceW jnles~ Fme hegjeveer
efceÆer keÀer ogefve³ee ceW yegef× ªheer heebJe veneR jKeles DeLee&led yegef× cewueer veneR keÀjles~
Yeei³eJeeve efceÆer kesÀ efKeueewves mes veneR Kesueles~ meoe jlveeW mes Kesueles nQ~ Yeei³eJeeve
meoe mechevve jnles~ FmeefueS `F®íe cee$eced DeefJeÐee' Fmeer efmLeefle ceW jnles nQ~
Yeei³eJeeve Deelcee meoe ceneoeveer hegC³e Deelcee yeve DeewjeW keÀe Yeer Yeei³e yeveeles jnles
nQ~ Yeei³eJeeve Deelcee meoe leepe, leKle Deewj efleuekeÀOeejer jnleer nw~ Yeei³eJeeve Deelcee
efpelevee ner Yeei³e DeefOekeÀejer Glevee ner l³eeieOeejer Deelcee nesleer nw~ Yeei³e keÀer
efveMeeveer l³eeie nw~ l³eeie Yeei³e keÀes mheä keÀjlee nw~ Yeei³eJeeve Deelcee, meoe YeieJeeve
meceeve efvejekeÀejer, efvejDenbkeÀejer Deewj efvee|JekeÀejer, Fve leerveeW efJeMes<eleeDeeW mes Yejhetj
nesleer nw~ ³en meye efveMeeefve³eeB Deheves ceW DevegYeJe keÀjles nes? Yeei³eJeeve keÀer efuemì ceW
lees nes ner vee! uesefkeÀve ³eLeeMeefkeÌle nes Jee meJe&MeefkeÌleJeeve nes? ceemìj lees nes vee?
yeehe keÀer ceefncee ceW keÀYeer ³eLee MeefkeÌle Jee vecyejJeej veneR keÀne peelee, meoe
meJe&MeefkeÌleJeeve keÀnles nQ~ ceemìj meJe&MeefkeÌleJeeve efHeÀj ³eLeeMeefkeÌle keÌ³eeW? meoe
MeefkeÌleJeeve~ ³eLee Meyo keÀes yeoue meoe MeefkeÌleJeeve yevees Deewj yeveeDees~ mecePee~
keÀewve mes ]peesve Dee³es nQ? meYeer Jejoeve Yetefce ceW hengB®e JejoeveeW mes Peesueer Yej jns
nes vee! Jejoeve Yetefce kesÀ SkeÀ-SkeÀ ®eefj$e ceW, keÀce& ceW efJeMes<e Jejoeve Yejs ngS nQ~ ³e%e
Yetefce ceW DeekeÀj ®eens meypeer keÀeìles nes, Deveepe meeHeÀ keÀjles nes, FmeceW Yeer ³e%e mesJee
keÀe Jejoeve Yeje ngDee nw~ pewmes ³ee$ee hej peeles nQ, ceefvoj keÀer me]HeÀeF& keÀjvee Yeer SkeÀ
yeæ[e hegC³e mecePeles nQ~ Fme ceneleerLe& Jee Jejoeve Yetefce kesÀ nj keÀce& ceW nj keÀoce ceW
Jejoeve ner Jejoeve Yejs ngS nQ~ efkeÀleveer Peesueer Yejer nw? hetjer Peesueer Yej keÀjkesÀ pee³eWies
³ee ³eLeeMeefkeÌle? pees Yeer peneB mes Yeer Dee³es nes, cesuee ceveeves Dee³es nes~ ceOegyeve ceW
SkeÀ mebkeÀuhe Yeer Jee SkeÀ meskeÀC[ Yeer J³eLe& ve peeS~ meceLe& yeveves keÀe ³en DeY³eeme
Deheves mLeeve hej Yeer men³eesie osiee~ heæ{eF& Deewj heefjJeej ö heæ{eF& keÀe Yeer ueeYe uesvee
Deewj heefjJeej keÀe Yeer DevegYeJe efJeMes<e keÀjvee~ mecePee!
yeeheoeoe meYeer ]peesve JeeueeW keÀes meoe Jejoeveer ceneoeveer yeveves keÀer cegyeejkeÀ os jns
nQ~ ueesieeW keÀe GlmeJe meceehle ngDee uesefkeÀve DeehekeÀe Glmeen Yeje GlmeJe meoe nw~
meoe yeæ[e efove nw~ FmeefueS nj efove cegyeejkeÀ ner cegyeejkeÀ nw~ cenejeä^ meoe ceneve
yeve, ceneve yeveeves kesÀ JejoeveeW mes Peesueer Yejves Jeeues nQ~ keÀvee&ìkeÀ Jeeues meoe Deheves
ne|<ele cegKe Üeje mJe³eb Yeer meoe ne|<ele Deewj otmejeW keÀes Yeer meoe ne|<ele yeveeles, Peesueer
Yejles jnvee~ ³et.heer. Jeeues keÌ³ee keÀjWies? meoe Meerleue veefo³eeW kesÀ meceeve Meerleuelee keÀe
Jejoeve os Meerleuee osefJe³eeB yeve Meerleuee osJeer yeveeDees~ Meerleuee mes meoe meJe& kesÀ
meYeer ÒekeÀej kesÀ og:Ke otj keÀjes~ Ssmes JejoeveeW mes Peesueer Yejes~ De®íeö
meoe Þesÿ Yeei³e kesÀ mheä jsKeeOeejer, meoe yeehe meceeve meJe& MeefkeÌle³eeB mechevve,
mechetCe& efmLeefle ceW efmLele jnves Jeeues, meoe F&éejer³e PeuekeÀ Deewj Yeei³e keÀer HeÀuekeÀ ceW
jnves Jeeues, nj keÀce& Üeje Yeei³eJeeve yeve Yeei³e keÀe Jemee& efoueeves Jeeues Ssmes ceemìj
YeieJeeve, Þesÿ Yeei³eJeeve ye®®eeW keÀes yeeheoeoe keÀe ³eeoh³eej Deewj vecemles~''
kegÀceejeW mes ö kegÀceej DeLee&led efveye&vOeve~ meyemes yeæ[e yevOeve ceve kesÀ J³eLe& mebkeÀuheeW
keÀe nw~ FmeceW Yeer efveye&vOeve~ keÀYeer-keÀYeer ³en yevOeve yeebOe lees veneR ueslee nw? keÌ³eeWefkeÀ
mebkeÀuhe MeefkeÌle nj keÀoce ceW keÀceeF& keÀe DeeOeej nw~ ³eeo keÀer ³ee$ee efkeÀme DeeOeej mes
keÀjles nes? mebkeÀuhe MeefkeÌle kesÀ DeeOeej mes yeeyee kesÀ heeme hengB®eles nes vee! DeMejerjer
yeve peeles nes~ lees ceve keÀer MeefkeÌle efJeMes<e nw~ J³eLe& mebkeÀuhe ceve keÀer MeefkeÌle keÀes
keÀce]peesj keÀj osles nQ~ FmeefueS Fme yevOeve mes cegkeÌle~ kegÀceej DeLee&led meoe leerJe´
heg©<eeLeea~ keÌ³eeWefkeÀ pees efveye&vOeve nesiee GmekeÀer ieefle mJele: leerJe´ nesieer~ yeesPe Jeeuee
Oeerceer ieefle mes ®euesiee~ nukeÀe meoe leerJeíeefle mes ®euesiee~ DeYeer mece³e kesÀ ÒeceeCe
heg©<eeLe& keÀe mece³e ie³ee~ Deye leerJe´ heg©<eeLeea yeve cebef]peue hej hengB®evee nw~
2. kegÀceejeW ves hegjeves J³eLe& kesÀ Keeles keÀes meceehle keÀj efue³ee nw? ve³ee Keelee
meceLe& Keelee nw~ hegjevee Keelee J³eLe& nw~ lees hegjevee Keelee Kelce ngDee~ Jewmes Yeer osKees
J³eJenej ceW keÀYeer hegjevee Keelee jKee veneR peelee nw~ hegjeves keÀes meceehle keÀj Deeies
Keeles keÀes yeæ{eles jnles nQ~ lees ³eneB Yeer hegjeves Keeles keÀes meceehle keÀj meoe ve³es les ve³ee
nj keÀoce ceW meceLe& nes~ nj mebkeÀuhe meceLe& nes~ pewmee yeehe Jewmes ye®®es~ yeehe meceLe&
nw lees ye®®es Yeer ]HeÀeuees ]HeÀeoj keÀj meceLe& yeve peeles nQ~
ceeleeDeeW mes ö ceelee³eW efkeÀme SkeÀ iegCe ceW efJeMes<e DevegYeJeer nQ? Jen efJeMes<e iegCe
keÀewve-mee? (l³eeie nw, menveMeeruelee nw) Deewj Yeer keÀesF& iegCe nw? ceeleeDeeW keÀe mJeªhe
efJeMes<e jnceefoue keÀe neslee nw~ ceelee³eW jnceefoue nesleer nQ~ Deehe yesno keÀer ceeleeDeeW
keÀes yesno keÀer DeelceeDeeW kesÀ Òeefle jnce Deelee nw? peye jnce Deelee nw lees keÌ³ee keÀjleer
nes? pees jnceefoue nesles nQ Jen mesJee kesÀ efmeJeeS jn veneR mekeÀles nQ~ peye jnceefoue
yeveles nes lees DeveskeÀ DeelceeDeeW keÀe keÀu³eeCe nes ner peelee nw~ FmeefueS ceeleeDeeW keÀes
`keÀu³eeCeer' Yeer keÀnles nQ~ keÀu³eeCeer DeLee&led keÀu³eeCe keÀjves Jeeueer~ pewmes yeehe keÀes
efJeée-keÀu³eeCekeÀejer keÀnles nQ Jewmes ceeleeDeeW keÀes efJeMes<e yeehe meceeve keÀu³eeCeer keÀe
ìeFefìue efceuee ngDee nw~ Ssmes Gcebie Deelee nw! keÌ³ee mes keÌ³ee yeve ie³es! mJe kesÀ
heefjJele&ve mes DeewjeW kesÀ efueS Yeer Gcebie Glmeen Deelee nw~ no keÀer Deewj yesno keÀer mesJee
keÀe yewuesvme nw? Gme mesJee mes lees efnmeeye ®egkeÌlet neslee nw, Jen no keÀer mesJee nw~ Deehe
lees yesno keÀer mesJeeOeejer nes~ efpelevee mesJee keÀe Gcebie-Glmeen mJe³eb ceW nesiee Gleveer
me]HeÀuelee nesieer~
2. ceelee³eW Deheves l³eeie Deewj lehem³ee Üeje efJeée keÀe keÀu³eeCe keÀjves kesÀ efveefceÊe
yeveer ngF& nQ~ ceeleeDeeW ceW l³eeie Deewj lehem³ee keÀer efJeMes<elee nw~ Fve oes efJeMes<eleeDeeW
mes mesJee kesÀ efveefceÊed yeve DeewjeW keÀes Yeer yeehe keÀe yeveevee, Fmeer ceW efye]peer jnleer nes?
mebiece³egieer yeéïeCeeW keÀe keÀece ner nw `mesJee' keÀjvee~ yeéïeCe mesJee kesÀ efyevee jn veneR
mekeÀles~ pewmes veeceOeejer yeéïeCe keÀLee ]peªj keÀjWies~ lees ³eneB Yeer keÀLee keÀjvee DeLee&led
mesJee keÀjvee~ lees peieleceelee yeve peiele kesÀ efueS mees®ees~ yesno kesÀ ye®®eeW kesÀ efueS
mees®ees~ efmeHe&À Iej ceW veneR yew" peeDees~ yesno kesÀ mesJeeOeejer yeve meoe Deeies yeæ{les
®euees~ no ceW 63 pevce nes ie³es, DeYeer yesno mesJee ceW Deeies yeæ{es~
De®íe ö Deesced Meeefvle~
20-11-85
yeéïeCeeW keÀe mebiece³egieer

v³eeje, h³eeje Þesÿ mebmeej
meoe v³eejs Deewj h³eejs efMeJe yeeyee yeesues õ
``Deepe yeéïeCeeW kesÀ j®eef³elee yeehe Deheves íesìs mes DeueewefkeÀkeÀ megvoj mebmeej keÀes
osKe jns nQ~ ³en yeéïeCe mebmeej mele³egieer mebmeej mes Yeer Deefle v³eeje Deewj Deefle h³eeje
nw~ Fme DeueewefkeÀkeÀ mebmeej keÀer yeéïeCe Deelcee³eW efkeÀleveer Þesÿ nQ efJeMes<e nQ! osJelee
ªhe mes Yeer ³en yeéïeCe mJeªhe efJeMes<e nw~ Fme mebmeej keÀer ceefncee nw, v³eejeheve nw~
Fme mebmeej keÀer nj Deelcee efJeMes<e nw~ nj Deelcee ner mJejep³eOeejer jepee nw~ nj
Deelcee mce=efle keÀer efleuekeÀOeejer, DeefJeveeMeer efleuekeÀOeejer, mJejep³e efleuekeÀOeejer,
hejceelce efoue-leKleveMeerve nw~ lees meYeer Deelcee³eW Fme megvoj mebmeej keÀer leepe, leKle
Deewj efleuekeÀOeejer nQ! Ssmee mebmeej meejs keÀuhe ceW keÀYeer megvee Jee osKee! efpeme mebmeej
keÀer nj yeéïeCe Deelcee keÀe SkeÀ yeehe, SkeÀ ner heefjJeej, SkeÀ ner Yee<ee, SkeÀ ner
veeuespe DeLee&led %eeve, SkeÀ ner peerJeve keÀe Þesÿ ue#³e, SkeÀ ner Je=efÊe, SkeÀ ner ¢efä,
SkeÀ ner Oece& Deewj SkeÀ ner F&éejer³e keÀce& nw~ Ssmee mebmeej efpelevee íesìe Glevee h³eeje
nw~ Ssmes meYeer yeéïeCe Deelcee³eW ceve ceW ieerle ieeleer nes efkeÀ nceeje íesìe-mee ³en
mebmeej Deefle v³eeje, Deefle H³eeje nw~ ³en ieerle ieeleer nes? ³en mebiece³egieer mebmeej
osKe-osKe ne|<ele nesles nes? efkeÀlevee v³eeje mebmeej nw~ Fme mebmeej keÀer efove®e³ee& ner
v³eejer nw~ Dehevee jep³e, Deheves efve³ece, Deheveer jerefle-jmece, uesefkeÀve jerefle Yeer v³eejer
nw lees Òeerefle Yeer h³eejer nw~ Ssmes mebmeej ceW jnves Jeeueer yeéïeCe Deelcee³eW nes vee! Fmeer
mebmeej ceW jnles nes vee? keÀYeer Deheves mebmeej keÀes íesæ[ hegjeves mebmeej ceW lees veneR ®eues
peeles nes! FmeefueS hegjeves mebmeej kesÀ ueesie mecePe veneR mekeÀles efkeÀ DeeefKej Yeer ³en
yeéïeCe nQ keÌ³ee! keÀnles nQ vee! ye´ïeekegÀceeefj³eeW keÀer ®eueve ner Deheveer nw! %eeve ner
Dehevee nw~ peye mebmeej ner v³eeje nw lees meye ve³ee Deewj v³eeje ner nesiee vee~ meYeer
Deheves Deehe keÀes osKees efkeÀ ve³es mebmeej kesÀ ve³es mebkeÀuhe, veF& Yee<ee, ve³es keÀce&, Ssmes
v³eejs yeves nes! keÀesF& Yeer hegjeveeheve jn lees veneR ie³ee nw~ ]peje Yeer hegjeveeheve nesiee lees
Jen hegjeveer ogefve³ee kesÀ lejHeÀ DeekeÀe|<ele keÀj osiee~ Deewj TB®es mebmeej mes veer®es kesÀ
mebmeej ceW ®eues pee³eWies~ TB®ee DeLee&led Þesÿ nesves kesÀ keÀejCe mJeie& keÀes TB®ee efoKeeles
nQ Deewj veke&À keÀes veer®es efoKeeles nQ~ mebiece³egieer mJeie& mele³egieer mJeie& mes Yeer TB®ee nw~
keÌ³eeWefkeÀ DeYeer oesveeW mebmeej kesÀ veeuespeHegÀue yeves nes~ ³eneB DeYeer osKeles ngS peeveles ngS
v³eejs Deewj h³eejs nes~ FmeefueS ceOegyeve keÀes mJeie& DevegYeJe keÀjles nes~ keÀnles nes vee ö
mJeie& osKevee nes lees DeYeer osKees~ JeneB mJeie& keÀe JeCe&ve veneR keÀjWies~ DeYeer HeÀuekeÀ mes
keÀnles nes efkeÀ nceves mJeie& osKee nw~ ®ewuesvpe keÀjles nes efkeÀ mJeie& osKevee nes lees ³eneB
DeekeÀj osKees~ Ssmes JeCe&ve keÀjles nQ vee~ henues mees®eles Les, megveles Les efkeÀ mJeie& keÀer
heefj³eeB yengle megvoj nesleer nQ~ uesefkeÀve efkeÀmeves osKee veneR~ mJeie& ceW ³en ³en neslee,
megvee yengle uesefkeÀve Deye mJe³eb mJeie& kesÀ mebmeej ceW hengB®e ie³es~ Kego ner mJeie& keÀer
heefj³eeB yeve ie³es~ M³eece mes megvoj yeve ie³es vee! hebKe efceue ie³es vee! Fleves v³eejs hebKe
ö %eeve Deewj ³eesie kesÀ efceues nQ efpememes leerveeW ner ueeskeÀeW keÀe ®ekeÌkeÀj ueiee mekeÀles nes~
meeFbme JeeueeW kesÀ heeme Yeer Ssmee leerJeíeefle keÀe meeOeve veneR nw~ meYeer keÀes hebKe efceues
nQ? keÀesF& jn lees veneR ie³ee nw~ Fme mebmeej keÀe ner iee³eve nw ö DeÒeehle veneR keÀesF&
Jemleg yeéïeCeeW kesÀ mebmeej ceW~ FmeefueS iee³eve nw ö SkeÀ yeehe efceuee lees meye kegÀí
efceuee~ SkeÀ ogefve³ee veneR uesefkeÀve leerveeW ueeskeÀeW keÀe ceeefuekeÀ yeve peeles~ Fme mebmeej keÀe
iee³eve nw ö `meoe meYeer PetueeW ceW Petueles jnles'~ PetueeW ceW Petuevee Yeei³e keÀer efveMeeveer
keÀne peelee nw~ Fme mebmeej keÀer efJeMes<elee keÌ³ee nw? keÀYeer Deleerefvê³e megKe kesÀ PetueeW
kesÀ Petueles, keÀYeer KegMeer kesÀ Petues ceW Petueles, keÀYeer Meeefvle kesÀ Petues ceW, keÀYeer %eeve kesÀ
Petues ceW Petueles~ hejceelce ieesoer kesÀ Petues ceW Petueles~ hejceelce ieesoer nw ö ³eeo keÀer
ueJeueerve DeJemLee ceW Petuevee~ pewmes ieesoer ceW mecee peeles nQ~ Ssmes hejceelce-³eeo ceW
mecee peeles, ueJeueerve nes peeles~ ³en DeueewefkeÀkeÀ ieeso meskeÀC[ ceW DeveskeÀ pevceeW kesÀ
og:Ke oo& Yetuee osleer nw~ Ssmes meYeer PetueeW ceW Petueles jnles nes!
keÀYeer mJehve ceW Yeer mees®ee Lee efkeÀ Ssmes mebmeej kesÀ DeefOekeÀejer yeve pee³eWies!
yeeheoeoe Deepe Deheves h³eejs mebmeej keÀes osKe jns nQ~ ³en mebmeej hemevo nw? h³eeje
ueielee nw? keÀYeer SkeÀ heeBJe Gme mebmeej ceW, SkeÀ heeBJe Fme mebmeej ceW lees veneR jKeles?
63 pevce Gme mebmeej keÀes osKe efue³ee, DevegYeJe keÀj efue³ee~ keÌ³ee efceuee? kegÀí efceuee
Jee ieBJee³ee? leve Yeer ieBJee³ee, ceve keÀer megKe-Meeefvle ieBJee³eer Deewj Oeve Yeer ieBJee³ee!
mecyevOe Yeer ieBJee³ee~ pees yeehe ves megvoj leve efo³ee, Jen keÀneB ieBJee³ee! Deiej Oeve Yeer
FkeÀùe keÀjles nQ lees keÀeuee Oeve~ mJe®í Oeve keÀneB ie³ee? Deiej nw Yeer lees keÀece keÀe
veneR nw~ keÀnves ceW keÀjesæ[heefle nw uesefkeÀve efoKee mekeÀles nQ? lees meye kegÀí ieBJee³ee ef]HeÀj
Yeer Deiej yegef× peeS lees keÌ³ee keÀnWies! mecePeoej? FmeefueS Deheves Fme Þesÿ mebmeej
keÀes meoe mce=efle ceW jKees~ Fme mebmeej kesÀ Fme peerJeve keÀer efJeMes<eleeDeeW keÀes meoe mce=efle
ceW jKe meceLe& yevees~ mce=efle mJeªhe yevees lees `veäesceesne' mJele: ner yeve pee³eWies~ hegjeveer
ogefve³ee keÀer keÀesF& Yeer ®eer]pe yegef× mes mJeerkeÀej veneR keÀjes~ mJeerkeÀej efkeÀ³ee DeLee&led
OeesKee Kee³ee~ OeesKee Keevee DeLee&led og:Ke G"evee~ lees keÀneB jnvee nw? Þesÿ mebmeej
ceW ³ee hegjeves mebmeej ceW? meoe Devlej mheä Fcepe& ªhe ceW jKees efkeÀ Jen keÌ³ee Deewj
³en keÌ³ee! De®íeö
Ssmes íesìs mes h³eejs mebmeej ceW jnves Jeeueer efJeMes<e yeéïeCe DeelceeDeeW keÀes, meoe
leKleveMeerve DeelceeDeeW keÀes, meoe PetueeW ceW Petueves Jeeueer DeelceeDeeW keÀes, meoe v³eejs
Deewj hejceelce h³eejs ye®®eeW keÀes hejceelce-³eeo, hejceelce-h³eej Deewj vecemles~''
mesJeeOeejer (ìer®eme&) yeefnveeW mes
mesJeeOeejer DeLee&led l³eeieer lehemJeer Deelcee³eW~ mesJee keÀe HeÀue lees meoe efceuelee ner
nw uesefkeÀve l³eeie Deewj lehem³ee mes meoe ner Deeies yeæ{leer jnWieer~ meoe Deheves keÀes
efJeMes<e Deelcee³eW mecePe keÀj efJeMes<e mesJee keÀe meyetle osvee nw~ ³ener ue#³e jKees~
efpelevee ue#³e ce]peyetle nesiee Gleveer efyeeEu[ie Yeer De®íer yevesieer~ lees meoe mesJeeOeejer
mecePe Deeies yeæ{es~ pewmes yeehe ves DeehekeÀes ®egvee Jewmes Deehe ef]HeÀj Òepee keÀes ®egvees~ mJe³eb
meoe efvee|JeIve yeve mesJee keÀes Yeer efvee|JeIve yeveeles ®euees~ mesJee lees meYeer keÀjles nQ uesefkeÀve
efvee|JeIve mesJee nes, Fmeer ceW vecyej efceueles nQ~ peneB Yeer jnles nes JeneB nj mìt[svì
efvee|JeIve nes, efJeIveeW keÀer uenj ve nes~ MeefkeÌleMeeueer JeeleeJejCe nes~ FmekeÀes keÀnles nQ
ö efvee|JeIve Deelcee~ ³ener ue#³e jKees ö Ssmee ³eeo keÀe JeeleeJejCe nes pees efJeIve Dee
ve mekesÀ~ efkeÀuee neslee nw lees ogMceve Dee veneR mekeÀlee~ lees efvee|JeIve yeve efvee|JeIve
mesJeeOeejer yevees~ De®íe!
efJeMJe kesÀ jepevesleeDeeW kesÀ Òeefle
DeJ³ekeÌle yeeheoeoe keÀe ceOegj mevosMe
efJeMJe kesÀ nj SkeÀ jep³e veslee Deheves osMe keÀes Jee osMeJeeefme³eeW keÀes Òeieefle keÀer
Deesj ues peeves keÀer MegYe YeeJevee, MegYe keÀecevee mes Deheves-Deheves keÀe³e& ceW ueies ngS nQ~
uesefkeÀve YeeJevee yengle Þesÿ nQ, Òel³e#e ÒeceeCe efpelevee ®eenles nQ Glevee veneR neslee ö
³en keÌ³eeW? keÌ³eeWefkeÀ Deepe keÀer pevelee Jee yengle mes vesleeDeeW kesÀ ceve keÀer YeeJevee³eW mesJee
YeeJe, Òesce YeeJe kesÀ yepeeS mJeeLe& YeeJe, F&<³ee& YeeJe ceW yeoue ieF& nQ~ FmeefueS Fme
HeÀeGC[sMeve keÀes meceehle keÀjves kesÀ efueS Òeeke=ÀeflekeÀ MeefkeÌle, Jew%eeefvekeÀ MeefkeÌle,
Jeu[&ueer veeuespe keÀer MeefkeÌle, jep³e kesÀ DeLeeìea keÀer MeefkeÌle Üeje lees Deheves Òe³elve
efkeÀ³es nQ uesefkeÀve JeemleefJekeÀ meeOeve efmHe´®³egDeue heeJej nw, efpememes ner ceve keÀer YeeJevee
menpe yeoue mekeÀleer nw, Gme lejHeÀ DeìsvMeve keÀce nw~ FmeefueS yeoueer ngF& YeeJeveeDeeW
keÀe yeerpe veneR meceehle neslee~ Leesæ[s mece³e kesÀ efueS oye peelee nw~ uesefkeÀve mece³e
ÒeceeCe Deewj ner Gûe ªhe ceW Òel³e#e nes peelee nw~ FmeefueS efmHe´®³egDeue yeehe keÀe
efmHe´®³egDeue ye®®eeW, DeelceeDeeW Òeefle mevosMe nw efkeÀ meoe Deheves keÀes efmÒeì (meesue)
mecePe efmHe´®³egDeue yeehe mes mecyevOe peesæ[ efmHe´®³egDeue MeefkeÌle ues Deheves ceve kesÀ veslee
yevees leye jep³e veslee yeve DeewjeW kesÀ Yeer ceve keÀer YeeJeveeDeeW keÀes yeoue mekeWÀies~ DeehekesÀ
ceve keÀe mebkeÀuhe Deewj pevelee keÀe ÒewefkeÌìkeÀue keÀce& SkeÀ nes pee³esiee~ oesveeW kesÀ men³eesie
mes me]HeÀuelee keÀe Òel³e#e ÒeceeCe DevegYeJe nesiee~ ³eeo jns efkeÀ mesuHeÀ ªue DeefOekeÀejer
ner meoe ³eesi³e jepeveslee kesÀ ªue DeefOekeÀejer yeve mekeÀles nQ~ Deewj mJejep³e DeehekeÀe
efmHe´®³egDeue ]HeÀeojueer yeLe& jeFì nw~ Fme yeLe& jeFì keÀer MeefkeÌle mes meoe jeFefì³eme
keÀer MeefkeÌle Yeer DevegYeJe keÀjWies Deewj me]HeÀue jnWies~
25-11-85
efve½e³e yegef× efJepe³eer jlve keÀer

efveMeeefve³eeB
meJe& kesÀ menejs jnceefoue yeeheoeoe yeesues õ
``Deepe yeeheoeoe Deheves efve½e³e yegef× efJepe³eer jlveeW keÀer ceeuee keÀes osKe jns Les~
meYeer ye®®es Deheves keÀes mecePeles nQ efkeÀ ceQ efve½e³e ceW hekeÌkeÀe ntB? Ssmee keÀesF& efJejuee
nesiee pees Deheves keÀes efve½e³eyegef× veneR ceevelee nes~ efkeÀmeer mes Yeer hetíWies, efve½e³e nw?
lees ³ener keÀnWies efkeÀ efve½e³e ve neslee lees ye´ïeekegÀceej-ye´ïeekegÀceejer kewÀmes yeveles~ efve½e³e
kesÀ ÒeÍe>> hej meye `neB' keÀnles nQ~ meYeer efve½e³eyegef× yew"s nQ, Ssmes keÀnWies vee? veneR lees
pees mecePeles nQ efkeÀ efve½e³e nes jne nw Jen neLe G"eJeW~ meye efve½e³eyegef× nQ~ De®íe
peye meYeer keÀes hekeÌkeÀe efve½e³e nw ef]HeÀj efJepe³e ceeuee ceW vecyej keÌ³eeW nQ? efve½e³e ceW
meYeer keÀe SkeÀ ner GÊej nw vee! ef]HeÀj vecyej keÌ³eeW? keÀneB De<ì jlve, keÀneB 100 jlve
Deewj keÀneB 16 n]peej! FmekeÀe keÀejCe keÌ³ee? Deä osJe keÀe hetpeve iee³eve Deewj 16
n]peej keÀer ceeuee keÀe iee³eve Deewj hetpeve ceW efkeÀlevee Devlej nw? yeehe SkeÀ nw Deewj SkeÀ
kesÀ ner nQ ³en efve½e³e nw ef]HeÀj Devlej keÌ³eeW? efve½e³eyegef× ceW hejmesvìspe nesleer nw keÌ³ee?
efve½e³e ceW Deiej hejmesvìspe nes lees GmekeÀes efve½e³e keÀnWies? 8 jlve Yeer efve½e³e yegef×,
16 n]peej Jeeues Yeer efve½e³eyegef× keÀnWies vee!
efve½e³eyegef× keÀer efveMeeveer èfJepe³e' nw~ FmeefueS iee³eve nw ö èfve½e³eyegef×
efJepe³eefvle'~ lees efve½e³e DeLee&led efJepe³eer nQ ner nQ~ keÀYeer efJepe³e nes, keÀYeer ve nes~ ³en
nes veneR mekeÀlee~ mejkeÀcemìebme Yeues kewÀmes Yeer neW uesekf eÀve efve½e³eyege×f ye®®es mejkeÀcemìebme
ceW Deheveer mJeefmLeefle keÀer MeefkeÌle Üeje meoe efJepe³e DevegYeJe keÀjWies~ pees efJepe³eer jlve
DeLee&led efJepe³e ceeuee keÀe ceCekeÀe yeve ie³ee, ieues keÀe nej yeve ie³ee GmekeÀer cee³ee mes
nej keÀYeer nes veneR mekeÀleer~ ®eens ogefve³ee Jeeues ueesie Jee yeéïeCe heefjJeej kesÀ mecyevOe-
mecheke&À ceW otmeje mecePes Jee keÀnW efkeÀ ³en nej ie³ee ö uesefkeÀve Jen nej veneR nw, peerle
nw~ keÌ³eeWefkeÀ keÀneB-keÀneB osKeves Jee keÀjves JeeueeW efkeÀ efceme-DeC[jmìweEv[ie Yeer nes peeleer
nw~ veceÏef®eÊe, efvecee&ve Jee `neB peer' keÀe hee" heæ{ves Jeeueer DeelceeDeeW kesÀ Òeefle keÀYeer
efceme-DeC[jmìweEv[ie mes GmekeÀer nej mecePeles nQ, otmejeW keÀes ªhe nej keÀe efoKeeF&
oslee nw uesefkeÀve JeemleefJekeÀ efJepe³e nw~ efme]He&À Gme mece³e otmejeW kesÀ keÀnves Jee
Jee³egceC[ue ceW mJe³eb efve½e³eyegef× mes yeoue `MekeÀ' keÀe ªhe ve yeves~ helee veneR nej
nw ³ee peerle nw~ ³en `MekeÀ' ve jKe Deheves efve½e³e ceW hekeÌkeÀe jns~ lees efpemekeÀes Deepe
otmejs ueesie nej keÀnles nQ, keÀue `Jeen-Jeen' kesÀ heg<he ®eæ{e³eWies~
efJepe³eer Deelcee keÀes Deheves ceve ceW, Deheves keÀce& Òeefle keÀYeer ogefJeOee veneR nesieer~
jeFì ntB Jee jebie ntB? otmejs keÀe keÀnvee Deueie ®eer]pe nw~ otmejs keÀesF& jeFì keÀnWies keÀesF&
jebie keÀnWies uesefkeÀve Dehevee ceve efve½e³eyegef× nes efkeÀ ö ceQ efJepe³eer ntB~ yeehe ceW efve½e³e
kesÀ meeLe-meeLe mJe³eb keÀe Yeer efve½e³e ®eeefnS~ efve½e³eyegef× DeLee&led efJepe³eer keÀe ceve
DeLee&led mebkeÀuhe MeefkeÌle meoe mJe®í nesves kesÀ keÀejCe neB Deewj vee keÀe mJe³eb Òeefle Jee
otmejeW kesÀ Òeefle efveCe&³e menpe Deewj mel³e, mheä nesiee~ FmeefueS `helee veneR', keÀer
ogefJeOee veneR nesieer~ efve½e³eyegef× efJepe³eer jlve keÀer efveMeeveer ö mel³e efveCe&³e nesves kesÀ
keÀejCe ceve ceW ]peje Yeer cetBPe veneR nesieer~ meowJe ceewpe nesieer~ KegMeer keÀer uenj nesieer~
®eens mejkeÀcemìebme Deeie kesÀ meceeve nes uesefkeÀve GmekesÀ efueS Jen Deefive-hejer#ee efJepe³e
keÀer KegMeer DevegYeJe keÀje³esieer~ keÌ³eeWefkeÀ hejer#ee ceW efJepe³eer nes pee³eWieW vee~ Deye Yeer
ueewefkeÀkeÀ jerefle efkeÀmeer Yeer yeele ceW efJepe³e nesleer nw lees KegMeer ceveeves kesÀ efueS nBmeles
vee®eles leeueer yepeeles nQ~ ³en KegMeer keÀer efveMeeveer nw~ efve½e³eyegef× keÀYeer Yeer efkeÀmeer Yeer
keÀe³e& ceW Deheves keÀes DekesÀuee DevegYeJe veneR keÀjWies~ meYeer SkeÀ lejHeÀ nQ ceQ DekesÀuee
otmejer lejHeÀ ntB, ®eens cewpeeefjìer otmejs lejHeÀ neW Deewj efJepe³eer jlve efme]He&À SkeÀ nes
ef]HeÀj Yeer Jen Deheves keÀes SkeÀ veneR uesefkeÀve yeehe cesjs meeLe nw FmeefueS yeehe kesÀ Deeies
De#eesCeer Yeer kegÀí veneR nw~ peneB yeehe nw JeneB meeje mebmeej yeehe ceW nw~ yeerpe nw lees
Peeæ[ GmeceW nw ner~ efJepe³eer efve½e³eyegef× Deelcee meoe Deheves keÀes menejs kesÀ veer®es
mecePeWies~ meneje osves Jeeuee oelee cesjs meeLe nw ö ³en vew®ejue DevegYeJe keÀjlee nw~ Ssmes
veneR efkeÀ peye mecem³ee DeeJes Gme mece³e yeehe kesÀ Deeies Yeer keÀnWies ö yeeyee Deehe lees
cesjs meeLe nes vee~ Deehe ner ceooieej nes vee~ yeme Deye Deehe ner nes~ celeueye keÀe
meneje veneR ueWies~ Deehe nes vee, ³en nes vee keÀe DeLe& keÌ³ee ngDee? efve½e³e ngDee? yeehe
keÀes Yeer ³eeo efoueeles nQ efkeÀ Deehe meneje nes~ efve½e³eyegef× keÀYeer Yeer Ssmee mebkeÀuhe veneR
keÀj mekeÀles~ GvekesÀ ceve ceW ]peje Yeer yesmenejs Jee DekesÀuesheve keÀe mebkeÀuhe cee$e Yeer
DevegYeJe veneR nesiee~ efve½e³eyegef× efJepe³eer nesves kesÀ keÀejCe meoe KegMeer ceW vee®elee
jnsiee~ keÀYeer Goemeer Jee DeuhekeÀeue keÀe no keÀe Jewjeie, Fmeer uenj ceW Yeer veneR
Dee³eWies~ keÀF& yeej peye cee³ee keÀe les]pe Jeej neslee nw, DeuhekeÀeue keÀe Jewjeie Yeer Deelee
nw uesefkeÀve Jen no keÀe DeuhekeÀeue keÀe Jewjeie neslee nw~ yesno keÀe meoe keÀe veneR neslee~
cepeyetjer mes Jewjeie Je=efÊe Glhevve neslee nw~ FmeefueS Gme mece³e keÀn osles nQ efkeÀ Fmemes
lees FmekeÀes íesæ[ oW~ cegPes Jewjeie Dee ie³ee nw~ mesJee Yeer íesæ[ oW ³en Yeer íesæ[ oW,
Jewjeie Deelee nw uesefkeÀve Jen yesno keÀe veneR neslee~ efJepe³eer jlve meoe nej ceW Yeer
peerle, peerle ceW Yeer peerle DevegYeJe keÀjWies~ no kesÀ Jewjeie keÀes keÀnles nQ ö efkeÀveeje
keÀjvee~ veece Jewjeie keÀnles uesefkeÀve neslee efkeÀveeje nw~ lees efJepe³eer jlee efkeÀmeer keÀe³e& mes,
mecem³ee mes, J³eefkeÌle mes efkeÀveeje veneR keÀjWies~ uesefkeÀve meye keÀce& keÀjles nS, meecevee
keÀjles ngS, men³eesieer yeveles ngS yesno kesÀ JewjeieJe=efÊe ceW neWies~ pees meoekeÀeue keÀe nw~
efve½e³eyegef× efJepe³eer keÀYeer Deheves efJepe³e keÀe JeCe&ve veneR keÀjWies~ otmejs keÀes Gunvee
veneR oWies~ osKee ceQ jeFì Lee vee~ ³en Gunvee osvee ³ee JeCe&ve keÀjvee ³en Keeueerheve
keÀer efveMeeveer nw~ Keeueer ®eer]pe ]p³eeoe Gíueleer nw vee~ efpelevee Yejhetj neWies Glevee
GíueWies veneR~ efJe³epeer meoe otmejs keÀer Yeer efnccele yeæ{e³esiee~ veer®ee efoKeeves keÀer
keÀesefMeMe veneR keÀjsiee~ keÌ³eeWefkeÀ efJepe³eer jlve yeehe meceeve `ceemìj menejs oelee' nw~
veer®es mes TB®ee G"eves Jeeuee nw~ efve½e³eyegef× J³eLe& mes meoe otj jnlee nw~ ®eens J³eLe&
mebkeÀuhe nes, yeesue nes Jee keÀce& nes~ J³eLe& mes efkeÀveeje DeLee&led efJepe³eer nw~ J³eLe& kesÀ
keÀejCe ner keÀYeer nej keÀYeer peerle nesleer nw~ J³eLe& meceehle nes lees nej meceehle~ J³eLe&
meceehle nesvee ³en efJepe³eer jlve keÀer efveMeeveer nw~ Deye ³en ®ewkeÀ keÀjes efkeÀ efve½e³eyegef×
efJepe³eer jlve keÀer efveMeeefve³eeB DevegYeJe nesleer nQ? megvee³ee vee ö efve½e³eyegef× lees nQ,
me®e yeesueles nQ~ uesefkeÀve efve½e³eyegef× SkeÀ nQ peeveves lekeÀ, ceeveves lekeÀ Deewj SkeÀ nQ
®eueves lekeÀ~ ceeveles lees meYeer nes efkeÀ neB, YeieJeeve efceue ie³ee~ YeieJeeve kesÀ yeve ie³es~
ceevevee Jee peevevee SkeÀ ner yeele nw~ uesefkeÀve ®eueves ceW vecyejJeej nes peeles~ lees peeveles
Yeer nQ, ceeveles Yeer FmeceW "erkeÀ nQ uesefkeÀve leermejer mìspe nw ö ceeve keÀj, peevekeÀj
®euevee~ nj keÀoce ceW efve½e³e keÀer Jee efJepe³e keÀer Òel³e#e efveMeeefve³eeB efoKeeF& oW~ FmeceW
Devlej nw~ FmeefueS vecyejJeej yeve ie³es~ mecePee~ vecyej keÌ³eeW yeveW nQ~
Fmeer keÀes ner keÀne peelee nw ö `veäesceesne'~ veäesceesne keÀer heefjYee<ee yeæ[er ieg¿e
nw~ Jen ef]HeÀj keÀye megvee³eWies~ efve½e³eyegef× veäesceesne keÀer meeræ{er nw~ De®íeö Deepe
otmeje ûeghe Dee³ee nw~ Iej kesÀ yeeuekeÀ ner ceeefuekeÀ nQ lees Iej kesÀ ceeefuekeÀ Deheves Iej
ceW Dee³es nQ Ssmes keÀnWies vee~ Iej ceW Dee³es nes ³ee Iej mes Dee³es nes? Deiej GmekeÀes Iej
mecePeWies lees cecelJe pee³esiee~ uesefkeÀve Jen ìwcHe´sjer mesJee mLeeve nw~ Iej lees meYeer keÀe
`ceOegyeve' nw vee~ Deelcee kesÀ veeles hejceOeece nw~ yeéïeCe kesÀ veeles ceOegyeve nw~ peye keÀnles
ner nes efkeÀ ns[ Deeef]HeÀme ceeGCì Deeyet nw lees peneB jnles nes Jen keÌ³ee ngF&? Deeef]HeÀme
ngF& vee! leye lees ns[ Deeef]HeÀme keÀnles~ lees Iej mes Dee³es veneR nes uesefkeÀve Iej ceW Dee³es
nes~ Deeef]HeÀme mes keÀYeer Yeer efkeÀmekeÀes ®esvpe keÀj mekeÀles nQ~ Iej mes efvekeÀeue veneR mekeÀles~
Deeef]HeÀme lees yeoueer keÀj mekeÀles~ Iej mecePeWies lees cesje-heve jnsiee~ mesvìj keÀes Yeer Iej
yevee osles~ leye cesje-heve Deelee nw~ mesvìj mecePeW lees cesje-heve veneR jns~ Iej yeve peelee,
Deejece keÀe mLeeve yeve peelee leye cesje-heve jnlee nw~ lees Deheves Iej mes Dee³es nes~ ³en
pees keÀneJele nw ö `Dehevee Iej oelee keÀe oj'~ ³en keÀewve mes mLeeve kesÀ efueS nw?
JeemleefJekeÀ oelee keÀe oj Dehevee Iej lees `ceOegyeve' nw vee~ Deheves Iej ceW DeLee&led oelee
kesÀ Iej ceW Dee³es nes~ Iej DeLeJee oj keÀnes yeele SkeÀ ner nw~ Deeves Iej ceW Deheves mes
Deejece efceuelee nw vee~ ceve keÀe Deejece~ leve keÀe Yeer Deejece, Oeve keÀe Yeer Deejece~
keÀceeves kesÀ efueS peevee Leesæ[s ner heæ[lee~ Keevee yeveeDees leye KeeDees Fmemes Yeer Deejece
efceue peelee, Leeueer ceW yevee yevee³ee Yeespeve efceuelee nw~ ³eneB lees "ekegÀj yeve peeles nes~
pewmes "ekegÀjeW kesÀ cebefoj ceW IeCìer yepeeles nw vee~ "ekegÀj keÀes G"evee nesiee, megueevee
nesiee lees IeCìer yepeeles~ Yeesie ueiee³eWies lees Yeer IeCìer yepee³eWies~ DeehekeÀer Yeer IeCìer
yepeleer nw vee~ DeepekeÀue HewÀMevesyeue nQ lees efjkeÀe[& yepelee nw~ efjkeÀe[& mes meesles nes,
ef]HeÀj efjkeÀe[& mes G"les nes lees "ekegÀj nes ie³es vee~ ³eneB keÀe ner ef]HeÀj YeefkeÌleceeie& ceW
keÀeheer keÀjles nQ~ ³eneB Yeer 3, 4 yeej Yeesie ueielee nw~ ®ewlev³e "ekegÀjeW keÀes 4 yepes mes
Yeesie ueieevee Megª nes peelee nw~ Dece=leJesues mes Yeesie Megª neslee~ ®ewlev³e mJeªhe ceW
YeieJeeve mesJee keÀj jne nw ye®®eeW keÀer~ YeieJeeve keÀer mesJee lees meye keÀjles nQ, ³eneB
YeieJeeve mesJee keÀjlee~ efkeÀmekeÀer? ®ewlev³e "ekegÀjeW keÀer~ ³en efve½e meoe ner KegMeer ceW
Pegueelee jnsiee~ mecePee~ meYeer ]peesve ueeææ[ues nQ~ peye pees ]peesve Deelee nw Jen ueeæ[uee
nw~ ueeæ[ues lees nes uesefkeÀve efme]He&À yeehe kesÀ ueeææ[ues yevees~ cee³ee kesÀ ueeææ[ues veneR yeve
peeDees~ cee³ee kesÀ ueeæ[ues yeveles nes lees ef]HeÀj yengle ueeæ[ keÀes[ keÀjles nes~ pees Yeer Dee³es
nQ Yeei³eJeeve Dee³es nes ö YeieJeeve kesÀ heeme~ De®íeö
meoe nj mebkeÀuhe ceW efve½e³eyegef× efJepe³eer jlve, meoe YeieJeeve Deewj Yeei³e kesÀ
mce=efle mJeªhe DeelceeDeeW keÀes, meoe nej Deewj peerle oesveeW ceW efJepe³e DevegYeJe keÀjves
JeeueeW keÀes, meoe meneje DeLee&led men³eesie osves Jeeues ceemìj menejs oelee DeelceeDeeW
keÀes, meoe mJe³eb keÀes yeehe kesÀ meeLe DevegYeJe keÀjves Jeeueer Þesä DeelceeDeeW keÀes yeeheoeoe

1. meYeer SkeÀ ueieve ceW ceieve jnves Jeeueer Þesÿ Deelcee³eW nes? meeOeejCe lees
veneR~ meoe Þesÿ Deelcee³eW pees Yeer keÀce& keÀjWieer Jen Þesÿ nesiee~ peye pevce ner Þesÿ
nw lees keÀce& meeOeejCe kewÀmes nesiee! peye pevce yeouelee nw lees keÀce& Yeer yeouelee nw~ veece
ªhe, osMe, keÀce& meye yeoue peelee nw~ lees meoe ve³ee pevce, ve³es pevce keÀer veJeervelee
kesÀ Gcebie-Glmeen ceW jnles nes! pees keÀYeer-keÀYeer jnves Jeeues nQ GvnW jep³e Yeer keÀYeer-
keÀYeer efceuesiee~
pees efveefceÊe yeveer ngF& Deelcee³eW nQ GvnW efveefceÊe yeveves keÀe HeÀue efceuelee jnlee nw~
Deewj HeÀue Keeves Jeeueer Deelcee³eW MeefkeÌleMeeueer nesleer nQ~ ³en Òel³e#eHeÀue nw, Þesÿ
³egie keÀe HeÀue nw~ FmekeÀe HeÀue Keeves Jeeues meoe MeefkeÌleMeeueer neWies~ Ssmes MeefkeÌleMeeueer
Deelcee³eW heefjefmLeefle³eeW kesÀ Thej menpe ner efJepe³e hee uesleer nQ~ heefjefmLeefle veer®es Deewj
Jen Thej~ pewmes Þeerke=À<Ce kesÀ efueS efoKeeles nQ efkeÀ Gmeves meeBhe keÀes Yeer peerlee~ GmekesÀ
efmej hej heeBJe jKekeÀj vee®ee~ lees ³en DeehekeÀe ef®e$e nw~ efkeÀleves Yeer penjerues meeBhe neW
uesefkeÀve Deehe Gve hej Yeer efJepe³e Òeehle keÀj vee®e keÀjves Jeeues nes~ ³ener Þesÿ
MeefkeÌleMeeueer mce=efle meyekeÀes meceLe& yevee osieer~ Deewj peneB meceLe&lee nw JeneB J³eLe&
meceehle nes peelee nw~ meceLe& yeehe kesÀ meeLe nQ, Fmeer mce=efle kesÀ Jejoeve mes meoe Deeies
yeæ{les ®euees~
2. meYeer Decej yeehe keÀer Decej Deelcee³eW nes vee~ Decej nes ieF& vee? Mejerj
íesæ[les nes lees Yeer Decej nes, keÌ³eeW? keÌ³eeWefkeÀ Yeei³e yevee keÀjkesÀ peeles nes~ neLe Keeueer
veneR peeles~ FmeefueS cejvee veneR nw~ Yejhetj neskeÀj peevee nw~ cejvee DeLee&led neLe Keeueer
peevee~ Yejhetj neskeÀj peevee ceevee ®eesuee yeoueer keÀjvee~ lees Decej nes ie³es vee~ `Decej
YeJe' keÀe Jejoeve efceue ie³ee~ FmeceW ce=l³eg kesÀ JeMeerYetle veneR nesles~ peeveles nes peevee
Yeer nw ef]HeÀj Deevee Yeer nw~ FmeefueS Decej nQ~ DecejkeÀLee megveles-megveles Decej yeve ie³es~
jespe-jespe h³eej mes keÀLee megveles nes vee~ yeehe DecejkeÀLee megveekeÀj DecejYeJe keÀe Jejoeve
os oslee nw~ yeme meoe Fmeer KegMeer ceW jnes efkeÀ Decej yeve ie³es~ ceeueeceeue yeve ie³es~
Keeueer Les, Yejhetj nes ie³es~ Ssmes Yejhetj nes ie³es pees DeveskeÀ pevce Keeueer veneR nes
mekeÀles~
3. meYeer ³eeo keÀer ³ee$ee ceW Deeies yeæ{les pee jns nes vee~ ³en ªneveer ³ee$ee meoe
ner megKeoeF& DevegYeJe keÀje³esieer~ Fme ³ee$ee mes meoe kesÀ efueS meJe& ³ee$ee³eW hetCe& nes
peeleer nQ~ ªneveer ³ee$ee keÀer lees meYeer ³ee$ee³eW nes ieF& Deewj keÀesF& ³ee$ee keÀjves keÀer
DeeJeM³ekeÀlee ner veneR jnleer~ keÌ³eeWefkeÀ ceneve ³ee$ee nw vee~ ceneve ³ee$ee ceW meye ³ee$ee³eW
meceeF& ngF& nw~ henues ³ee$eeDeeW ceW YeìkeÀles Les DeYeer Fme ªneveer ³ee$ee mes ef"keÀeves hej
hengB®e ie³es~ DeYeer ceve keÀes Yeer ef"keÀevee efceuee lees leve keÀes Yeer ef"keÀevee efceuee~ SkeÀ
ner ³ee$ee mes DeveskeÀ ÒekeÀej keÀe YeìkeÀvee yevo nes ie³ee~ lees meoe ªneveer ³ee$eer nQ Fme
mce=efle ceW jnes, Fmemes meoe Ghejece jnWies, v³eejs jnWies, efveceexner jnWies~ efkeÀmeer ceW Yeer
ceesn veneR pee³esiee~ ³ee$eer keÀe efkeÀmeer ceW Yeer ceesn veneR peelee~ Ssmeer efmLeefle meoe jns~
efJeoeF& kesÀ mece³e
yeeheoeoe meYeer osMe-efJeosMe kesÀ ye®®eeW keÀes osKe KegMe nesles nQ keÌ³eeWefkeÀ meYeer
men³eesieer ye®®es nQ~ men³eesieer ye®®eeW keÀes yeeheoeoe meoe efoueleKleveMeerve mecePe ³eeo
keÀj jns nQ~ meYeer efve½e³eyegef× Deelcee³eW yeehe keÀer h³eejer nQ~ keÌ³eeWefkeÀ meYeer ieues keÀe nej
yeve ieF&~ De®íe ö meYeer ye®®es mee|Jeme De®íer Je=ef× keÀes Òeehle keÀje jns nQ~ De®íe,
meYeer keÀes ³eeo ö DeesceMeeefvle~
27-11-85
hegjevee mebmeej Deewj hegjevee

mebmkeÀej Yegueeves keÀe Ghee³e
meJe&MeefkeÌleJeeve efMeJeyeeyee yeesues õ
``yeeheoeoe meYeer efve½e³eyegef× ye®®eeW kesÀ efve½e³e keÀe Òel³e#e peerJeve keÀe mJeªhe
osKe jns nQ~ efve½e³eyegef× keÀer efJeMes<elee³eW meYeer ves megveer~ Ssmee efJeMes<eleeDeeW mechevve
efve½e³eyegef× efJepe³eer jlve Fme yeéïeCe peerJeve Jee heg©<eesÊece mebiece³egieer peerJeve ceW meoe
efve½e³e keÀe ÒeceeCe, ªneveer veMes ceW nesiee~ ªneveer veMee efve½e³e keÀe ohe&Ce mJeªhe nw~
efve½e³e efme]He&À yegef× ceW mce=efle lekeÀ veneR uesefkeÀve nj keÀoce ceW ªneveer veMes kesÀ ªhe
ceW, keÀce& Üeje Òel³e#e mJeªhe ceW mJe³eb keÀes Yeer DevegYeJe neslee, DeewjeW keÀes Yeer DevegYeJe
neslee keÌ³eeWefkeÀ ³en %eeve Deewj ³eesieer peerJeve nw~ efme]He&À megveves megveeves lekeÀ veneR nw,
peerJeve yeveeves keÀe nw~ peerJeve ceW mce=efle DeLee&led mebkeÀuhe, yeesue, keÀce& mecyevOe meye Dee
peelee nw~ efve½e³eyegef× DeLee&led veMes keÀe peerJeve~ Ssmes ªneveer veMes Jeeueer Deelcee keÀe
nj mebkeÀuhe meoe veMes mes mechevve nesiee~ mebkeÀuhe, yeesue, keÀce& leerveeW mes efve½e³e keÀe
veMee DevegYeJe nesiee~ pewmee veMee Jewmes KegMeer keÀer PeuekeÀ ®esnjs mes, ®eueve mes Òel³e#e
nesieer~ efve½e³e keÀe ÒeceeCe veMee Deewj veMes keÀe ÒeceeCe nw `KegMeer'~ veMes efkeÀleves ÒekeÀej
kesÀ nQ FmekeÀe efJemleej yengle yeæ[e nw~ uesefkeÀve meej ªhe ceW SkeÀ veMee nw ö DeMejerjer
DeeeflcekeÀ mJeªhe keÀe~ FmekeÀe efJemleej peeveles nes? Deelcee lees meYeer nQ uesefkeÀve
ªneveer veMee leye DevegYeJe neslee peye ³en mce=efle ceW jKeles efkeÀ ö `ceQ keÀewve-meer
Deelcee ntB?' FmekeÀe Deewj efJemleej Deeheme ceW efvekeÀeuevee Jee mJe³eb ceveve keÀjvee~
otmeje veMes keÀe efJeMes<e ªhe mebiece³egie keÀe DeueewefkeÀkeÀ peerJeve nw~ Fme peerJeve ceW
Yeer keÀewve-meer peerJeve nw FmekeÀe Yeer efJemleej mees®ees~ lees SkeÀ nw ö DeeeflcekeÀ mJeªhe
keÀe veMee~ otmeje nw ö DeueewefkeÀkeÀ peerJeve keÀe veMee~ leermeje nw ö ]HeÀefjMlesheve keÀe
veMee~ ]HeÀefjMlee efkeÀmekeÀes keÀne peelee nw FmekeÀe Yeer efJemleej keÀjes~ ®eewLee nw YeefJe<³e
keÀe veMee~ Fve ®eej ner ÒekeÀej kesÀ DeueewefkeÀkeÀ veMes ceW mes keÀesF& Yeer veMee peerJeve ceW
nesiee lees mJele: ner KegMeer ceW vee®eles jnWies~ efve½e³e Yeer nw uesefkeÀve KegMeer veneR nw
FmekeÀe keÀejCe? veMee veneR nw~ veMee menpe ner hegjevee mebmeej Deewj hegjevee mebmkeÀej
Yeguee oslee nw~ Fme heg©<eeLeea peerJeve ceW efJeMes<e efJeIve ªhe ³en oes yeeleW nQ~ ®eens
hegjevee mebmeej Jee hegjevee mebmkeÀej~ mebmeej ceW osn kesÀ mecyevOe Deewj osn kesÀ heoeLe& oesveeW
Dee peelee nw~ meeLe-meeLe mebmeej mes Yeer hegjeves mebmkeÀej ]p³eeoe efJeIve ªhe yeveles nQ~
mebmeej Yetue peeles nQ uesefkeÀve mebmkeÀej veneR Yetueles~ lees mebmkeÀej heefjJele&ve keÀjves keÀe
meeOeve nw ö Fve ®eej kesÀ veMes ceW mes keÀesF& Yeer veMee meekeÀej mJeªhe ceW nes~ efmeHe&À
mebkeÀuhe mJeªhe ceW veneR~ meekeÀej mJe©he ceW nesves mes keÀYeer Yeer efJeIve ªhe veneR yeveWies~
DeYeer lekeÀ mebmkeÀej heefjJele&ve ve nesves keÀe keÀejCe ³en nw~ Fve veMeeW keÀes mebkeÀuhe ªhe
ceW DeLee&led veeuespe kesÀ ªhe ceW yegef× lekeÀ OeejCe efkeÀ³ee nw~ FmeefueS keÀYeer Yeer efkeÀmeer
keÀe hegjevee mebmkeÀej Fcepe& neslee nw leye ³en Yee<ee yeesueles nQ, ceQ meye mecePeleer ntB,
yeouevee nw ³en Yeer mecePeles nQ uesefkeÀve mecePe lekeÀ veneR, keÀce& DeLee&led peerJeve lekeÀ
®eeefnS~ peerJeve Üeje heefjJele&ve DevegYeJe ceW DeeJes~ FmekeÀes keÀne peelee nw ö meekeÀej
mJeªhe ceW Deevee~ DeYeer yegef× lekeÀ heeFbìdme kesÀ ªhe ceW mees®eves Deewj JeCe&ve keÀjves lekeÀ
nw~ uesefkeÀve nj keÀce& ceW, mecheke&À ceW heefjJele&ve efoKeeF& os FmekeÀes keÀne peelee nw ö
meekeÀej ªhe ceW DeueewefkeÀkeÀ veMee~ DeYeer nj SkeÀ veMes keÀes peerJeve ceW ueeDees~ keÀesF& Yeer
DeehekesÀ cemlekeÀ lejHeÀ osKes lees cemlekeÀ Üeje ªneveer veMes keÀer Je=efÊe DevegYeJe nes~ ®eens
keÀesF& JeCe&ve keÀjs ve keÀjs uesefkeÀve Je=efÊe, Jee³egceC[ue Deewj Jee³eye´sMeve HewÀueeleer nw~
DeehekeÀer Je=efÊe otmejs keÀes Yeer KegMeer kesÀ Jee³egceC[ue ceW KegMeer kesÀ Jee³eye´sMeve DevegYeJe
keÀjeJes~ FmekeÀes keÀne peelee nw veMes ceW efmLele nesvee~ Ssmes ner ¢efä mes, cegKe keÀer
cegmkeÀeve mes, cegKe kesÀ yeesue mes, ªneveer veMes keÀe meekeÀej ªhe DevegYeJe nes~ leye keÀnWies
veMes ceW jnves Jeeues efve½e³eyegef× efJepe³eer jlve~ FmeceW ieghle veneR jnvee nw~ keÀF& Ssmeer
Yeer ®elegjeF& keÀjles nQ efkeÀ nce ieghle nQ~ pewmes keÀneJele nw ö `met³e& keÀes keÀYeer keÀesF&
efíhee veneR mekeÀlee'~ efkeÀleves Yeer ienjs yeeoue neW ef]HeÀj Yeer met³e& Dehevee ÒekeÀeMe íesæ[
veneR mekeÀlee~ met³e& nìlee nw Jee yeeoue nìles nQ? yeeoue Deeles Yeer nQ Deewj nì Yeer
peeles nQ uesefkeÀve met³e& Deheves ÒekeÀeMe mJeªhe ceW efmLele jnlee nw~ lees ªneveer veMes
Jeeuee Yeer ªneveer PeuekeÀ mes efíhe veneR mekeÀlee~ GmekesÀ ªneveer veMes keÀer PeuekeÀ
Òel³e#e ªhe ceW DevegYeJe DeJeM³e nesleer nw~ GvekesÀ Jee³eye´sMeve mJele: ner DeewjeW keÀes
DeekeÀe|<ele keÀjles nQ~ ªneveer veMes ceW jnves Jeeues kesÀ Jee³eye´sMeve mJe³eb kesÀ Òeefle Jee
DeewjeW kesÀ Òeefle í$eíe³ee keÀe keÀe³e& keÀjles nQ~ lees DeYeer keÌ³ee keÀjvee nw? meekeÀej ceW
DeeDees~ veeuespe kesÀ efnmeeye mes veeuespeHegÀue nes ie³es nes~ uesefkeÀve veeuespe keÀes meekeÀej
peerJeve ceW ueeves mes veeuespeHegÀue kesÀ meeLe-meeLe mekeÌmesmeHegÀue, efyuemeHegÀue DevegYeJe
keÀjWies~ De®íe, ef]HeÀj megvee³eWies mekeÌmesmeHegÀue Deewj efyuemeHegÀue keÀe mJeªhe keÌ³ee
neslee nw?
Deepe lees ªneveer veMes keÀer yeele megvee jns nQ~ meYeer keÀes veMee DevegYeJe nes~ Fve
®eej ner veMeeW ceW mes SkeÀ veMes keÀes efYevve-efYevve ªhe mes ³et]pe keÀjes~ efpelevee Fme veMes
keÀes peerJeve ceW DevegYeJe keÀjWies lees meoe meYeer ef]HeÀkeÀj mes ]HeÀeefjie yesef]HeÀkeÀj yeeoMeen yeve
pee³eWies~ meYeer DeehekeÀes yesef]HeÀkeÀj yeeoMeen kesÀ ªhe ceW osKeWies~ Deye efJemleej efvekeÀeuevee
Jee ÒewefkeÌìme ceW ueevee~ peneB KegMeer nw JeneB cee³ee keÀer keÀesF& Yeer ®eeue ®eue veneR
mekeÀleer~ yesef]HeÀkeÀj yeeoMeen keÀer yeeoMeener kesÀ Devoj cee³ee Dee veneR mekeÀleer~ Deeleer
nw Deewj Yeieeles nes, ef]HeÀj Deeleer nw ef]HeÀj Yeieeles nes~ keÀYeer osn kesÀ ªhe ceW Deeleer, keÀYeer
osn kesÀ mecyevOe kesÀ ªhe ceW Deeleer nw~ Fmeer keÀes ner keÀnles nQ keÀYeer cenejLeer neLeer
yevekesÀ Deeleer keÀYeer efyeuueer yevekesÀ Deeleer, keÀYeer ®etne yevekeÀj Deeleer~ keÀYeer ®etns keÀes
efvekeÀeueles, keÀYeer efyeuueer keÀes efvekeÀeueles~ Fmeer Yeieeves kesÀ keÀe³e& ceW mece³e efvekeÀue peelee
nw~ FmeefueS meoe ªneveer veMes ceW jnes~ henues mJe³eb keÀes Òel³e#e keÀjes leye yeehe keÀer
Òel³e#elee keÀjWies~ keÌ³eeWefkeÀ Deehe Üeje yeehe Òel³e#e nesvee nw~ De®íeö
meoe mJe³eb Üeje meJe&MeefkeÌleJeeve keÀes Òel³e#e keÀjves Jeeues, meoe Deheves meekeÀej
peerJeve kesÀ ohe&Ce mes ªneveer veMes keÀer efJeMes<elee Òel³e#e keÀjves Jeeues, meoe yesef]HeÀkeÀj
yeeoMeen yeve cee³ee keÀes efJeoeF& osves Jeeues, meoe veeuespe keÀes mJeªhe ceW ueeves Jeeues,
Ssmes efve½e³e yegef× veMes ceW jnves Jeeues, meoe KegMeer ceW Petueves Jeeues, Ssmeer Þesÿ
DeelceeDeeW keÀes, efJeMes<e DeelceeDeeW keÀes yeeheoeoe keÀe ³eeoh³eej Deewj vecemles~''
mesJeeOeejer (ìer®eme&) yeefnveeW mes
mesJeeOeejer DeLee&led Deheveer MeefkeÌle³eeW Üeje DeewjeW keÀes Yeer MeefkeÌleMeeueer yeveeves
Jeeues~ mesJeeOeejer keÀer efJeMes<elee ³ener nw~ efveye&ue ceW yeue Yejves kesÀ efveefceÊe yevevee, ³ener
me®®eer mesJee nw~ Ssmeer mesJee keÀe heeì& efceuevee Yeer nerjes heeì& nw~ lees nerjes heeì&Oeejer
efkeÀleves veMes ceW jnleer nes? mesJee kesÀ heeì& mes efpelevee Deheves keÀes vecyej Deeies yeæ{eves
®eenes yeæ{e mekeÀleer nes~ keÌ³eeWefkeÀ mesJee Deeies yeæ{ves keÀe meeOeve nw~ mesJee ceW efyepeer jnves
mes mJele: ner meye yeeleeW mes efkeÀveeje nes peelee nw~ nj SkeÀ mesJee mLeeve mìspe nw, efpeme
mìspe hej nj Deelcee Dehevee heeì& yepee jner nw~ meeOeve lees yengle nQ uesefkeÀve meoe
meeOeveeW ceW MeefkeÌle nesveer ®eeefnS~ Deiej efyevee MeefkeÌle kesÀ meeOeve ³et]pe keÀjles nQ lees pees
mesJee keÀer efjpeuì efvekeÀueveer ®eeefnS Jen veneR efvekeÀueleer nw~ hegjeves mece³e ceW pees Jeerj
ueesie nesles Les Jen meowJe Deheves MeðeeW keÀes osJeleeDeeW kesÀ Deeies Dehe&Ce keÀj GmeceW
MeefkeÌle YejkeÀj ef]HeÀj ³et]pe keÀjles Les~ lees Deehe meYeer Yeer keÀesF& Yeer meeOeve peye ³et]pe
keÀjles nes lees Gmes ³et]pe keÀjves kesÀ henues Gmeer efJeefOehetJe&keÀ keÀe³e& ceW ueieeles nes? DeYeer
pees Yeer meeOeve keÀe³e& ceW ueieeles nes Gmemes Leesæ[s mece³e kesÀ efueS ueesie DeekeÀe|<ele nesles
nQ~ meoekeÀeue kesÀ efueS ÒeYeeefJele veneR nesles~ keÌ³eeWefkeÀ Fleveer MeefkeÌleMeeueer Deelcee³eW pees
MeefkeÌle Üeje heefjJele&ve keÀj efoKee³eW, Jen vecyejJeej nQ~ mesJee lees meYeer keÀjles nes,
meYeer keÀe veece nw ìer®eme&~ mesJeeOeejer nes ³ee ìer®ej nes uesefkeÀve mesJee ceW Devlej keÌ³ee
nw? Òeesûeece Yeer SkeÀ ner yeveeles nes, huewve Yeer SkeÀ pewmee keÀjles nes~ jerefle jmece Yeer
SkeÀ pewmeer yeveleer nw efHeÀj Yeer meHeÀuelee ceW Devlej heæ[ peelee nw, GmekeÀe keÀejCe keÌ³ee?
MeefkeÌle keÀer keÀceer~ lees meeOeve ceW MeefkeÌle Yejer~ pewmes leueJeej ceW Deiej peewnj veneR nes
lees leueJeej, leueJeej keÀe keÀece veneR osleer~ Ssmes meeOeve nQ leueJeej uesefkeÀve GmeceW
MeefkeÌle keÀe peewnj ®eeefnS~ Jen efpelevee Deheves ceW Yejles pee³eWies Glevee mesJee ceW mJele:
ner me]HeÀuelee efceuesieer~ lees MeefkeÌleMeeueer mesJeeOeejer yevees~ meoe efJeefOe Üeje Je=ef× keÀes
Òeehle nesvee ³en Yeer keÀesF& yeæ[er yeele veneR nw~ uesefkeÀve MeefkeÌleMeeueer Deelcee³eW Je=ef× keÀes
Òeehle neW ö FmekeÀe efJeMes<e DeìsvMeve~ keÌJeeefueìer efvekeÀeuees~ keÌJeeefvììer lees Deewj Yeer
]p³eeoe Dee³esieer~ keÌJeeefueìer kesÀ Thej DeìsvMeve~ vecyej keÌJeeefueìer hej efceuesiee~
keÌJeeefvììer hej veneR~ SkeÀ keÌJeeefueìer Jeeuee 100 keÌJeeefvììer kesÀ yejeyej nw~ keÌJeeefueìer
Jeeueer mesJee ö FmekeÀes keÀne peelee nw ö MeefkeÌleMeeueer mesJee~
kegÀceejeW mes
kegÀceej keÌ³ee keÀceeue keÀjles nes? Oeceeue keÀjves Jeeues lees veneR nes vee! keÀceeue
keÀjves kesÀ efueS MeefkeÌleMeeueer yevees Deewj yeveeDees~ MeefkeÌleMeeueer yeveves kesÀ efueS meoe
Dehevee `ceemìj meJe&MeefkeÌleJeeve' keÀe ìeFefìue mce=efle ceW jKees~ peneB MeefkeÌle nesieer
JeneB cee³ee mes cegefkeÌle nesieer~ efpelevee mJe kesÀ Thej DeìsvMeve nesiee Glevee ner mesJee ceW
Yeer DeìsvMeve pee³esiee~ Deiej mJe kesÀ Òeefle DeìsvMeve veneR lees mesJee ceW MeefkeÌle veneR
Yejleer~ FmeefueS meoe Deheves keÀes me]HeÀuelee mJeªhe yeveeves kesÀ efueS MeefkeÌleMeeueer
DeY³eeme kesÀ meeOeve yeveeves ®eeefnS~ keÀesF& Ssmes efJeMes<e Òeesûeece yeveeDees~ efpememes meoe
Òeesûesme nesleer jns~ henues mJe Gvveefle kesÀ Òeesûeece yeveeDees leye mesJee menpe Deewj me]HeÀue
nesieer~ kegÀceej peerJeve Yeei³eJeeve peerJeve nw keÌ³eeWefkeÀ keÀF& yevOeveeW mes ye®e ie³es~ veneR lees
ie=nmLeer peerJeve ceW efkeÀleves yevOeve nQ~ lees Ssmes Yeei³eJeeve yeveves Jeeueer Deelcee³eW keÀYeer
DeHeves Yeei³e keÀes Yetue lees veneR peeleeR~ meoe Deheves keÀes Þesÿ Yeei³eJeeve Deelcee mecePe
DeewjeW kesÀ Yeer Yeei³e keÀer jsKee KeeR®eves Jeeues nes~ pees efveye&vOeve nesles nQ Jen meye ner
Gæ[leer keÀuee Üeje Deeies yeæ{les peeles~ FmeefueS kegÀceej Deewj kegÀceejer peerJeve yeeheoeoe
keÀes meoe h³eejer ueieleer nw~ ie=nmLeer peerJeve nw yevOeve Jeeueer Deewj kegÀceej peerJeve nw
yevOeve cegkeÌle~ lees efveye&vOeve Deelcee yeve DeewjeW keÀes Yeer efveye&vOeve yeveeDees~ kegÀceej
DeLee&led meoe mesJee Deewj ³eeo keÀe yewuesvme jKeves Jeeues~ yewuesvme nw lees meoe Gæ[leer
keÀuee nw~ pees yewuesvme jKevee peeveles nQ Jen keÀYeer Yeer efkeÀmeer heefjefmLeefle ceW veer®es-Thej
veneR nes mekeÀles~
DeOej kegÀceejeW mes
meYeer Deheves peerJeve kesÀ Òel³e#e ÒeceeCe Üeje mesJee keÀjves Jeeues nes vee! meyemes yeæ[s
les yeæ[e Òel³e#e ÒeceeCe nw ö Deehe meyekeÀer peerJeve keÀe heefjJele&ve~ megveves Jeeues megveeves
Jeeues lees, yengle osKes~ DeYeer meye osKeves ®eenles nQ, megveves veneR ®eenles~ lees meoe peye
Yeer keÀesF& keÀce& keÀjles nes lees ³en ue#³e jKees efkeÀ pees keÀce& nce keÀj jns nQ GmeceW Ssmee
heefjJele&ve nes pees otmejs osKe keÀjkesÀ heefjJee|lele nes peeSb~ Fmemes mJe³eb Yeer mevlegä Deewj
KegMe jnWies Deewj otmejeW keÀe Yeer keÀu³eeCe keÀjWies~ lees nj keÀce& mesJeeLe& keÀjes~ Deiej ³en
mce=efle jnsieer efkeÀ cesje nj keÀce& mesJee DeLe& nw lees mJele: ner Þesÿ keÀce& keÀjWies~ ³eeo
jKees ö `mJe heefjJele&ve mes DeewjeW keÀe heefjJele&ve keÀjvee nw'~ ³en mesJee menpe Yeer nw
Deewj Þesÿ Yeer nw~ cegKe keÀe Yeer Yee<eCe Deewj peerJeve keÀe Yeer Yee<eCe~ FmekeÀes keÀnles nQ
mesJeeOeejer~ meoe Deheveer ¢efä Üeje DeewjeW keÀer ¢efä yeoueves kesÀ mesJeeOeejer~ efpeleveer ¢efä
MeefkeÌleMeeueer nesieer Glevee DeveskeÀeW keÀe heefjJele&ve keÀj mekeWÀies~ meoe ¢efä Deewj Þesÿ
keÀce& Üeje DeewjeW keÀer mesJee keÀjves kesÀ efveefceÊe yevees~
2. keÌ³ee Les Deewj keÌ³ee yeve ie³es! ³en meoe mce=efle ceW jKeles nes! Fme mce=efle ceW
jnves mes keÀYeer Yeer hegjeves mebmkeÀej Fcepe& veneR nes mekeÀles~ meeLe-meeLe YeefJe<³e ceW Yeer
keÌ³ee yeveves Jeeues nQ ³en Yeer ³eeo jKees lees Jele&ceeve Deewj YeefJe<³e Þesÿ nesves kesÀ keÀejCe
KegMeer jnsieer Deewj KegMeer ceW jnves mes meoe Deeies yeæ{les jnWies~ Jele&ceeve Deewj YeefJe<³e
keÀer ogefve³ee Þesÿ nw lees Þesÿ kesÀ Deeies pees ogKeoeF& ogefve³ee nw Jen ³eeo veneR
Dee³esieer~ meoe Deheves Fme yesno kesÀ heefjJeej keÀes osKe KegMe nesles jnes~ keÀYeer mJehve
ceW Yeer veneR mees®ee nesiee efkeÀ Ssmes Yeei³eJeeve heefjJeej efceuesiee~ uesefkeÀve DeYeer meekeÀej
ceW osKe jns nes~ DevegYeJe keÀj jns nes~ Ssmes heefjJeej pees SkeÀcele heefjJeej nes, Flevee
yeæ[e heefjJeej nes ³en meejs keÀuhe ceW DeYeer ner nw~ mele³egie ceW Yeer íesìe heefjJeej nesiee~
lees yeeheoeoe Deewj heefjJeej keÀes osKe KegMeer nesleer nw vee~ ³en heefjJeej h³eeje ueielee
nw? keÌ³eeWefkeÀ ³eneB mJeeLe& YeeJe veneR nw~ pees Ssmes heefjJeej kesÀ yeveles nQ Jen YeefJe<³e ceW
Yeer SkeÀ oes kesÀ meceerhe Deeles nQ~ meoe Fme F&éejer³e heefjJeej keÀer efJeMes<eleeDeeW keÀes
osKeles ngS Deeies yeæ{les ®euees~
kegÀceeefj³eeW mes
meYeer kegÀceeefj³eeB Deheves keÀes efJeée-keÀu³eeCekeÀejer mecePe Deeies yeæ{leer jnleer nes?
³en mce=efle meoe meceLe& yeveeleer nw~ kegÀceejer peerJeve meceLe& peerJeve nw~ kegÀceeefj³eeB mJe³eb
meceLe& yeve DeewjeW keÀes meceLe& yeveeves Jeeueer nQ~ J³eLe& keÀes meoe kesÀ efueS efJeoeF& osves
Jeeueer~ kegÀceejer peerJeve kesÀ Yeei³e keÀes mce=efle ceW jKe Deeies yeæ{les ®euees~ ³en Yeer mebiece
ceW yeæ[e Yeei³e nw pees kegÀceejer yeveer, kegÀceejer Deheves peerJeve Üeje DeewjeW keÀer peerJeve
yeveeves Jeeueer, yeehe kesÀ meeLe jnves Jeeueer~ meoe mJe³eb keÀes MeefkeÌleMeeueer DevegYeJe keÀj
DeewjeW keÀes Yeer MeefkeÌleMeeueer yeveeves Jeeueer~ meoe Þesÿ mebkeÀuHe Üeje Jee³egceC[ue keÀes
yeoue veece yeeuee keÀjves Jeeueer~ meoe SkeÀ yeehe otmeje ve keÀesF& ö Ssmes veMes ceW nj
keÀoce Deeies yeæ{eves Jeeueer! lees Ssmeer kegÀceeefj³eeB nes vee! De®íeö DeesceMeeefvle
ÒeÍe>>:- efkeÀme efJeMes<elee Jee iegCe mes meJe&efÒe³e yeve mekeÀles nes?
GÊej:- v³eejs Deewj h³eejs jnves keÀe iegCe Jee efvemmebkeÀuhe jnves keÀer pees efJeMes<elee
nw ö Fmeer efJeMes<elee mes meJe& kesÀ efÒe³e yeve mekeÀles, h³eejs-heve mes meyekesÀ efoue keÀe h³eej
mJele: ner Òeehle nes peelee nw~ Fmeer efJeMes<elee mes me]HeÀuelee Òeehle keÀj mekeÀles nQ~
De®íeö
2-12-85
yevOeveeW mes cegkeÌle keÀer ³egefkeÌle ö

ªneveer MeefkeÌle
cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle oelee efMeJeyeeyee yeesues õ
``Deepe yeeheoeoe Deheves ªneveer ye®®eeW keÀer ªneefve³ele keÀer MeefkeÌle osKe jns Les~
nj SkeÀ ªneveer ye®®es ves ªneveer yeehe mes ªneveer MeefkeÌle keÀe mechetCe& DeefOekeÀej ye®®es
nesves kesÀ veeles Òeehle lees efkeÀ³ee ner nw~ uesefkeÀve Òeeefhle mJeªhe keÀneB lekeÀ yeves nQ, ³en
osKe jns Les~ meYeer ye®®es nj jespe mJe³eb keÀes ªneveer ye®®ee keÀn ªneveer yeehe keÀes
³eeoh³eej keÀe efjìve& cegKe mes ³ee ceve mes ³eeoh³eej Jee vecemles kesÀ ªhe ceW osles nQ~
efjìve& osles nes vee~ efjheesì& Yeer keÀjles nes~ FmekeÀe jnm³e ³en ngDee efkeÀ jespe ªneveer
yeehe ªneveer ye®®es keÀn ªneveer MeefkeÌle keÀe JeemleefJekeÀ mJeªhe ³eeo efoueeles nQ~
keÌ³eeWefkeÀ Fme yeéïeCe peerJeve keÀer efJeMes<elee ner nw ö `ªneefve³ele'~ Fme ªneefve³ele
keÀer MeefkeÌle mes mJe³eb keÀes Jee meJe& keÀes heefjJele&ve keÀjles nes~ cegK³e HeÀeGC[sMeve ner ³en
`ªneveer MeefkeÌle' nw~ Fme MeefkeÌle mes ner DeveskeÀ ÒekeÀej kesÀ efpemceeveer yevOeveeW mes cegefkeÌle
efceueleer nw~ yeeheoeoe osKe jns Les efkeÀ Deye lekeÀ Yeer keÀF& met#ce yevOeve pees mJe³eb Yeer
DevegYeJe keÀjles nQ efkeÀ Fme yevOeve mes cegefkeÌle nesveer ®eeefnS~ uesefkeÀve cegefkeÌle heeves keÀer
³egefkeÌle ÒewefkeÌìkeÀue ceW uee veneR mekeÀles~ keÀejCe? ªneveer MeefkeÌle nj keÀce& ceW ³et]pe
keÀjvee veneR Deelee nw~ SkeÀ ner mece³e, mebkeÀuhe, yeesue Deewj keÀce& leerveeW keÀes meeLe-meeLe
MeefkeÌleMeeueer yeveevee heæ[s~ uesefkeÀve uet]pe efkeÀmeceW nes peeles nQ? SkeÀ lejHeÀ mebkeÀuhe keÀes
MeefkeÌleMeeueer yeveeles nQ lees JeeCeer ceW kegÀí uet]pe nes peeles nQ~ keÀye JeeCeer keÀes
MeefkeÌleMeeueer yeveeles nQ lees keÀce& ceW uet]pe nes peeles nQ~ uesefkeÀve ³en leerveeW ner ªneveer
MeefkeÌleMeeueer SkeÀ ner mece³e hej yeveeJeW lees ³ener ³egefkeÌle nw cegefkeÌle keÀer~ pewmes me=efä keÀer
j®evee ceW leerve keÀe³e& mLeehevee, heeuevee Deewj efJeveeMe, leerveeW ner DeeJeM³ekeÀ nQ~ Ssmes
meJe& yevOeveeW mes cegkeÌle nesves keÀer ³egefkeÌle ö cevmee, Jee®ee, keÀce&Cee leerveeW ªneveer
MeefkeÌle³eeB meeLe-meeLe DeeJeM³ekeÀ nQ~ keÀYeer cevmee keÀes mecYeeueles lees Jee®ee ceW keÀceer
heæ[ peeleer~ ef]HeÀj keÀnles mees®ee lees Ssmes veneR Lee, helee veneR ³en keÌ³eeW nes ie³ee~ leerveeW
lejHeÀ hetje DeìsvMeve ®eeefnS~ keÌ³eeWefkeÀ ³en leerveeW ner meeOeve mechevve efmLeefle keÀes Deewj
yeehe keÀes Òel³e#e keÀjves Jeeues nQ~ cegefkeÌle heeves kesÀ efueS leerveeW ceW ªneefve³ele DevegYeJe
nesveer ®eeefnS~ pees leerveeW ceW ³egefkeÌle³egkeÌle nQ Jees ner peerJevecegkeÌle nQ~ lees yeeheoeoe met#ce
yevOeveeW keÀes osKe jns Les~ met#ce yevOeve ceW Yeer efJeMes<e Fve leerveeW keÀe keÀveskeÌMeve nw~
yevOeve keÀer efveMeeveerö
yevOeve Jeeuee meoe ner hejJeMe neslee nw~ yevOeve Jeeuee Deheves keÀes DeevleefjkeÀ
KegMeer Jee megKe ceW meoe DevegYeJe veneR keÀjsiee~ pewmes ueewefkeÀkeÀ ogefve³ee ceW DeuhekeÀeue
kesÀ meeOeve DeuhekeÀeue keÀer KegMeer Jee megKe keÀer DevegYetefle keÀjeles nQ uesefkeÀve DeevleefjkeÀ
Jee DeefJeveeMeer DevegYetefle veneR nesleer~ Ssmes met#ce yevOeve ceW yebOeer ngF& Deelcee Fme
yeéïeCe peerJeve ceW Yeer Leesæ[s mece³e kesÀ efueS mesJee keÀe meeOeve, mebie"ve keÀer MeefkeÌle keÀe
meeOeve, keÀesF& ve keÀesF& Òeeefhle kesÀ meeOeve, Þesÿ mebie keÀe meeOeve Fve meeOeveeW kesÀ DeeOeej
mes ®eueles nQ~ peye lekeÀ meeOeve nQ leye lekeÀ KegMeer Deewj megKe keÀer DevegYetefle keÀjles nQ~
uesefkeÀve meeOeve meceehle ngDee lees KegMeer Yeer meceehle~ meoe SkeÀjme veneR jnles~ keÀYeer
KegMeer ceW Ssmee vee®elee jnsiee Gme mece³e pewmes efkeÀ Gve pewmee keÀesF& nw veneR~ uesefkeÀve
©kesÀiee efHeÀj Ssmee pees íesìe-mee helLej Yeer heneæ[ meceeve DevegYeJe keÀjsiee~ keÌ³eeWefkeÀ
Deesjerpeveue MeefkeÌle ve nesves kesÀ keÀejCe meeOeve kesÀ DeeOeej hej KegMeer ceW vee®eles~ meeOeve
efvekeÀue ie³ee lees keÀneB vee®esiee? FmeefueS DeevleefjkeÀ ªneveer MeefkeÌle leerveeW ªheeW ceW
meoe meeLe-meeLe DeeJeM³ekeÀ nw~ cegK³e yevOeve nw ö cevmee mebkeÀuhe keÀer keÀCìêseEueie
heeJej veneR~ Deheves ner mebkeÀuheeW kesÀ JeMe nesves kesÀ keÀejCe hejJeMe keÀe DevegYeJe keÀjles
nQ~ pees mJe³eb kesÀ mebkeÀuheeW kesÀ yevOeveeW ceW nw Jen yengle mece³e Fmeer ceW efyepeer jnlee nw~
pewmes Deehe ueesie Yeer keÀnles nes vee efkeÀ nJeeF& efkeÀues yeveeles nQ~ efkeÀues yeveeles Deewj
efyeieeæ[les nQ~ yengle uecyeer oerJeej Keæ[er keÀjles nQ~ FmeerefueS nJeeF& efkeÀuee keÀne peelee
nw~ pewmes YeefkeÌle ceW hetpee keÀj, mepee-Oepee keÀjkesÀ efHeÀj [gyees osles nQ vee, Ssmes mebkeÀuhe
kesÀ yevOeve ceW yebOeer ngF& Deelcee yengle kegÀí yeveeleer Deewj yengle kegÀí efyeieeæ[leer nw~
mJe³eb ner Fme J³eLe& keÀe³e& mes LekeÀ Yeer peeleer nw~ efoueefMekeÀmle Yeer nes peeles nQ~ Deewj
keÀYeer DeefYeceeve ceW DeekeÀj Deheveer ieueleer otmejs hej Yeer ueieeles jnles~ efHeÀj Yeer mece³e
yeerleves hej Devoj mecePeles nQ, mees®eles nQ efkeÀ ³en "erkeÀ veneR efkeÀ³ee~ uesefkeÀve DeefYeceeve
kesÀ hejJeMe nesves kesÀ keÀejCe, Deheves ye®eeJe kesÀ keÀejCe, otmejs keÀe ner oes<e mees®eles jnles
nQ~ meyemes yeæ[e yevOeve ³en cevmee keÀe yevOeve nw~ pees yegef× keÀes leeuee ueie peelee nw~
FmeefueS efkeÀleveer Yeer mecePeeves keÀer keÀesefMeMe keÀjes uesefkeÀve GvekeÀes mecePe ceW veneR
Dee³esiee~ cevmee yevOeve keÀer efJeMes<e efveMeeveer nw ö cenmetmelee MeefkeÌle meceehle nes
peeleer nw~ FmeefueS Fme met#ce yevOeve keÀes meceehle keÀjves kesÀ efyevee keÀYeer Yeer DeevleefjkeÀ
KegMeer, meoe kesÀ efueS Deleerefvê³e megKe DevegYeJe veneR keÀj mekeWÀies~
mebiece³egie keÀer efJeMes<elee ner nw `Deleerefvê³e megKe' ceW Petuevee~ meoe KegMeer ceW
vee®evee~ lees mebiece³egieer yevekeÀj Deewj Fme efJeMes<elee keÀe DevegYeJe veneR efkeÀ³ee lees keÌ³ee
keÀnWies? FmeefueS mJe³eb keÀes ®eskeÀ keÀjes efkeÀ efkeÀmeer Yeer ÒekeÀej kesÀ mebkeÀuheeW kesÀ yevOeve
ceW lees veneR nQ~ ®eens J³eLe& mebkeÀuheeW kesÀ yevOeve, ®eens F&<³ee& Üs<e kesÀ mebkeÀuhe, ®eens
Deueyesuesheve kesÀ mebkeÀuhe, ®eens Deeuem³e kesÀ mebkeÀuhe, efkeÀmeer Yeer ÒekeÀej kesÀ mebkeÀuhe
cevmee yevOeve keÀer efveMeeveer nQ~ lees Deepe yeeheoeoe yevOeveeW keÀes osKe jns Les~ cegkeÌle
Deelcee³eW efkeÀleveer nQ?
ceesìer-ceesìer jefmme³eeB lees Kelce nes ieF& nQ~ DeYeer ³en cenerve Oeeies nQ~ nQ heleueer
uesefkeÀve yevOeve ceW yeebOeves ceW nesefMe³eej nQ~ helee ner veneR heæ[lee efkeÀ nce yevOeve ceW yebOe
jns nQ~ keÌ³eeWefkeÀ ³en yevOeve DeuhekeÀeue keÀe veMee Yeer ®eæ{elee nw~ pewmes efJeveeMeer veMes
Jeeues keÀYeer Deheves keÀes veer®ee veneR mecePeles~ nesiee veeueer ceW mecePesiee cenue ceW~ neslee
Keeueer neLe Deheves keÀes mecePesiee jepee nw~ Ssmes Fme veMes Jeeuee Yeer keÀYeer Deheves keÀes
jebie veneR mecePesiee~ meoe Deheves keÀes ³ee lees jeFì efme× keÀjsiee Jee Deueyesueeheve
efoKee³esiee~ ³en lees neslee ner nw~ Ssmes lees ®euevee ner nw~ FmeefueS Deepe efme]He&À cevmee
yevOeve yelee³ee~ ef]HeÀj Jee®ee Deewj keÀce& keÀe Yeer megvee³eWies~ mecePeeö
ªneveer MeefkeÌle Üeje cegefkeÌle Òeehle keÀjles ®euees~ mebiece³egie hej peerJevecegefkeÌle keÀe
DevegYeJe keÀjvee ner YeefJe<³e peerJevecegkeÌle ÒeeueyOe heevee nw~ ieesu[ve pegyeueer ceW lees
peerJevecegkeÌle yevevee nw vee efkeÀ efme]He&À ieesu[ve pegyeueer ceveeveer nw~ yevevee ner ceveevee nw~
ogefve³ee Jeeues efme]He&À ceveeles nQ, ³eneB yeveeles nQ~ DeYeer peuoer-peuoer lew³eej nes leye
meYeer DeehekeÀer cegefkeÌle mes cegkeÌle yeve pee³eWies~ meeFvme Jeeues Yeer Deheves yevee³es ngS
meeOeveeW kesÀ yevOeve ceW yebOe ie³es nQ~ veslee³eW Yeer osKees ye®eves ®eenles nQ uesefkeÀve efkeÀleves
yevOes ngS nQ~ mees®eles ngS Yeer keÀj veneR heeles lees yevOeve ngDee vee~ meYeer DeelceeDeeW keÀes
efYevve-efYevve yevOeveeW mes cegkeÌle keÀjeves Jeeues mJe³eb cegkeÌle yeve meYeer keÀes cegkeÌle yeveeDees~
meYeer cegefkeÌle, cegefkeÌle keÀn ef®euuee jns nQ~ keÀesF& iejeryeer mes cegefkeÌle ®eenles nQ~ keÀesF&
ie=nmLeer mes cegefkeÌle ®eenles nQ~ uesefkeÀve meYeer keÀe DeeJee]pe SkeÀ ner cegefkeÌle keÀe nw~ lees
DeYeer cegefkeÌle oelee yeve cegefkeÌle keÀe jemlee yeleeDees Jee cegefkeÌle keÀe Jemee& oes~ DeeJee]pe
lees hengB®elee nw vee efkeÀ mecePeles nes ³en lees yeehe keÀe keÀece nw~ nceeje keÌ³ee nw? ÒeeueyOe
DeehekeÀes heeveer nw, yeehe keÀes veneR heeveer nw~ Òepee Jee YekeÌle Yeer DeehekeÀes ®eeefnS~ yeehe
keÀes veneR ®eeefnS~ pees DeehekesÀ YekeÌle neWies Jen yeehe kesÀ mJele: ner yeve pee³eWies~ keÌ³eeWefkeÀ
Üehej ceW Deehe ueesie ner henues YekeÌle yeveWies~ henues yeehe keÀer hetpee Megª keÀjWies~ lees
Deehe ueesieeW keÀes meYeer ]HeÀeuees DeYeer keÀjWies~ FmeefueS DeYeer keÌ³ee keÀjvee nw? hegkeÀej
megvees~ cegefkeÌle oelee yevees~ De®íeö
meoe ªneveer MeefkeÌle keÀer ³egefkeÌle mes cegefkeÌle Òeehle keÀjves Jeeues, meoe mJe³eb keÀes
met#ce yevOeveeW mes cegkeÌle keÀj cegefkeÌle oelee yeveves Jeeues, meoe mJe³eb keÀes DeevleefjkeÀ
KegMeer, Deleerefvê³e megKe keÀer DevegYetefle ceW Deeies mes Deeies yeæ{eves Jeeues, meoe meJe& Òeefle
cegkeÌle Deelcee yeveeves keÀer MegYe YeeJevee Jeeues, Ssmes ªneveer MeefkeÌleJeeues ye®®eeW keÀes
yeeheoeoe keÀe ³eeoh³eej Deewj vecemles~''
heee|ì³eeW mes
megveves kesÀ meeLe-meeLe mJeªhe yeveves ceW Yeer MeefkeÌleMeeueer Deelcee³eW nes vee~ meowJe
Deheves mebkeÀuheeW ceW nj jespe keÀesF& ve keÀesF& mJe kesÀ Òeefle Deewj, DeewjeW kesÀ Òeefle Gcebie-
Glmeen keÀe mebkeÀuhe jKees~ pewmes DeepekeÀue kesÀ mece³e ceW DeKeyeej ceW ³ee keÀF& mLeeveeW
hej ``Deepe keÀe efJe®eej'' efJeMes<e efueKeles nQ vee~ Ssmes jespe ceve keÀe mebkeÀuhe keÀesF& ve
keÀesF& Gcebie-Glmeen keÀe Fcepe& ªhe ceW ueeDees~ Deewj Gmeer mebkeÀuhe mes mJe³eb ceW Yeer
mJeªhe yeveeDees Deewj otmejeW keÀer mesJee ceW Yeer ueieeDees lees keÌ³ee nesiee? meoe ner ve³ee
Gcebie-Glmeen jnsiee~ Deepe ³en keÀjWies Deepe ³en keÀjWies~ pewmes keÀesF& efJeMes<e Òeesûeece
neslee nw lees Gcebie-Glmeen keÌ³eeW Deelee nw? huewve yeveeles nQ vee ö ³en keÀjWies efHeÀj ³en
keÀjWies~ Fmemes efJeMes<e Gcebie-Glmeen Deelee nw~ Ssmes jespe Dece=leJesues efJeMes<e Gcebie-
Glmeen keÀe mebkeÀuhe keÀjes Deewj efHeÀj ®eskeÀ Yeer keÀjes lees Deheveer Yeer meoe kesÀ efueS
Glmeen Jeeueer peerJeve nesieer Deewj Glmeen efoueeves Jeeues Yeer yeve pee³eWies~ mecePeeö
pewmes ceveesjbpeve Òeesûeece nesles nQ Ssmes ³en jespe keÀe ceve keÀe ceveesjbpeve Òeesûeece nes~
De®íeö
2. meoe MeefkeÌleMeeueer ³eeo ceW Deeies yeæ{ves Jeeueer Deelcee³eW nes vee? MeefkeÌle-
Meeueer ³eeo kesÀ efyevee keÀesF& Yeer DevegYeJe nes veneR mekeÀlee~ lees meoe MeefkeÌleMeeueer yeve
Deeies yeæ{les ®euees~ efkeÀmeer Yeer osnOeejer kesÀ heerís peevee, mesJee osvee ³en meye jebie nw~
meoe Deheveer MeefkeÌle Devegmeej F&éejer³e mesJee ceW ueie peeDees Deewj mesJee keÀe HeÀue heeDees~
efpeleveer MeefkeÌle nw Glevee mesJee ceW ueieeles ®euees~ ®eens leve mes, ®eens ceve mes, ®eens Oeve
mes~ SkeÀ keÀe heoceiegCee efceuevee ner nw~ Deheves efueS pecee keÀjles nes~ DeveskeÀ pevceeW kesÀ
efueS pecee keÀjvee nw~ SkeÀ pevce ceW pecee keÀjves mes 21 pevce kesÀ efueS cesnvele mes ítì
peeles nes~ Fme jepe keÀes peeveles nes vee? lees meoe Deheves YeefJe<³e keÀes Þesÿ yeveeles
®euees~ KegMeer-KegMeer mes Deheves keÀes mesJee ceW Deeies yeæ{eles ®euees~ meoe ³eeo Üeje
SkeÀjme efmLeefle mes Deeies yeæ{es~
3. ³eeo keÀer KegMeer mes DeveskeÀ DeelceeDeeW keÀes KegMeer osves Jeeues mesJeeOeejer nes vee~
me®®es mesJeeOeejer DeLee&led meoe mJe³eb Yeer ueieve ceW ceieve jnW Deewj otmejeW keÀes Yeer ueieve
ceW ceieve keÀjves Jeeues~ nj mLeeve keÀer mesJee Deheveer-Deheveer nw~ efHeÀj Yeer Deiej mJe³eb
ue#³e jKe Deeies yeæ{les nQ lees ³en Deeies yeæ{vee meyemes KegMeer keÀer yeele nw~ JeemleJe
ceW ³en ueewefkeÀkeÀ mì[er Deeefo meye efJeveeMeer nQ uesefkeÀve DeefJeveeMeer Òeeefhle keÀe meeOeve
efmeHe&À ³en veeuespe nw~ Ssmes DevegYeJe keÀjles nes vee~ osKees Deehe mesJeeOeeefj³eeW keÀes [êcee
ceW efkeÀlevee ieesu[ve ®eevme efceuee ngDee nw~ Fmeer ieesu[ve ®eebme keÀes efpelevee Deeies
yeæ{eDees Glevee DeehekesÀ neLe ceW nw~ Ssmee ieesu[ve ®eebme meYeer keÀes veneR efceuelee nw~
keÀesìeW ceW keÀesF& keÀes ner efceuelee nw~ DeehekeÀes lees efceue ie³ee~ Fleveer KegMeer jnleer nw?
ogefve³ee ceW pees efkeÀmeer kesÀ heeme veneR Jen nceejs heeme nw~ Ssmes KegMeer ceW meoe mJe³eb Yeer
jnes Deewj otmejeW keÀes Yeer ueeDees~ efpelevee mJe³eb Deeies yeæ{Wies Glevee DeewjeW keÀes yeæ{e³eWies~
meoe Deeies yeæ{ves Jeeueer, ³eneB JeneB osKekeÀj ©keÀves Jeeueer veneR~ meoe yeehe Deewj mesJee
meeceves nes, yeme~ ef]HeÀj meoe Gvveefle keÀes heeleer jnWieer~ meoe Deheves keÀes yeehe kesÀ
efmekeÀerueOes nQ Ssmee mecePekeÀj ®euees~
veewkeÀjer keÀjves Jeeueer kegÀceeefj³eeW mes
1. meYeer keÀe ue#³e lees Þesÿ nw vee~ Ssmes lees veneR mecePeleer nes efkeÀ oesveeW lejHeÀ
®eueleer jnWieer~ keÌ³eeWefkeÀ peye keÀesF& yevOeve neslee lees oesveeW lejHeÀ ®euevee otmejer yeele nw~
uesefkeÀve efveye&vOeve DeelceeDeeW keÀe oesveeW lejHeÀ jnvee DeLee&led ueìkeÀvee nw~ keÀesF&-keÀesF& kesÀ
mejkeÀcemìebme nesles nQ lees yeeheoeoe Yeer ígÆer osles nQ uesefkeÀve ceve keÀe yevOeve nw lees
ef]HeÀj ³en ueìkeÀvee ngDee~ SkeÀ heeBJe ³eneB ngDee, SkeÀ heeBJe JeneB ngDee lees keÌ³ee nesiee?
Deiej SkeÀ heeBJe SkeÀ veeBJe ceW jKees, otmeje HeeBJe otmejer veeBJe ceW jKees lees keÌ³ee neuele
nesieer~ hejsMeeve neWies vee~ FmeefueS oesveeW heeBJe SkeÀ veeBJe ceW~ meoe Deheveer efnccele
jKees~ efnccele jKeves mes menpe ner heej nes pee³eWieer~ meoe ³en ³eeo jKees efkeÀ cesjs meeLe
yeeyee nw~ DekesÀues veneR nQ lees pees Yeer keÀe³e& keÀjves ®eenes keÀj mekeÀleer nes~
2. kegÀceeefj³eeW keÀe mebiece³egie hej efJeMes<e heeì& nw, Ssmeer efJeMes<e heeì&Oeejer Deheves
keÀes yevee³ee nw? ³ee DeYeer lekeÀ meeOeejCe nes? DeehekeÀer efJeMes<elee keÌ³ee nw? efJeMes<elee
nw `mesJeeOeejer' yevevee~ pees mesJeeOeejer nw Jen efJeMes<e nw~ mesJeeOeejer veneR nes lees
meeOeejCe nes ieF&~ keÌ³ee ue#³e jKee nw? mebiece³egie hej ner ³en ®eebme efceuelee nw~ Deiej
DeYeer ³en ®eebme veneR efue³ee lees meejs keÀuhe ceW veneR efceuesiee~ mebiece³egie keÀes ner efJeMes<e
Jejoeve nw~ ueewefkeÀkeÀ heæ{eF& heæ{les Yeer ueieve Fme heæ{eF& ceW nes~ lees Jen heæ{eF& efJeIve
ªhe veneR yevesieer~ lees meYeer Dehevee Yeei³e yeveeles Deeies yeæ{es~ efpelevee Deheves Yeei³e keÀe
veMee nesiee Glevee menpe cee³eepeerle yeve pee³eWieer~ ³en ªneveer veMee nw~ meoe Deheves
Yeei³e kesÀ ieerle ieeleer jnes lees ieerle ieeles-ieeles Deheves jep³e ceW hengB®e pee³eWieer~
4-12-85
mebkeÀuhe keÀer Yee<ee ö meJe&Þesÿ Yee<ee

meJe& meceLe& meJe&MeefkeÌleJeeve efMeJeyeeyee yeesues õ
``Deepe yeeheoeoe kesÀ meeceves [yeue ªhe ceW [yeue meYee ueieer ngF& nw~ oesveeW ner
mvesner ye®®eeW keÀer meYee nw~ SkeÀ nw meekeÀej ªheOeejer ye®®eeW keÀer meYee~ otmejer nw
DeekeÀejer mvesner mJeªhe ye®®eeW keÀer meYee~ mvesn kesÀ meeiej yeehe mes efceueve ceveeves kesÀ
efueS ®eejeW Deesj kesÀ DeekeÀej ªheOeejer ye®®es Deheves mvesn keÀes yeeheoeoe kesÀ Deeies
Òel³e#e keÀj jns nQ~ yeeheoeoe meYeer ye®®eeW kesÀ mvesn kesÀ mebkeÀuhe, efoue kesÀ efYevve-efYevve
Gcebie-Glmeen kesÀ mebkeÀuhe, efoue keÀer efYevve-efYevve YeeJeveeDeeW kesÀ meeLe-meeLe mvesn kesÀ
mecyevOe kesÀ DeefOekeÀej mes Deheves efoue kesÀ neue-®eeue, Deheveer efYevve-efYevve ÒeJe=efÊe kesÀ
heefjefmLeefle³eeW kesÀ neue-®eeue, mesJee kesÀ mecee®eejeW keÀe neue-®eeue, ve³eveeW keÀer Yee<ee mes,
Þesÿ mvesn kesÀ mebkeÀuheeW keÀer Yee<ee mes yeehe kesÀ Deeies mheä keÀj jns nQ~ yeeheoeoe meYeer
ye®®eeW keÀer ªn-ªneve leerve ªheeW mes megve jns nQ~ SkeÀ ve³eveeW keÀer Yee<ee ceW yeesue jns
nQ~ 2. YeeJevee keÀer Yee<ee ceW, 3. mebkeÀuhe keÀer Yee<ee ceW yeesue jns nQ~ cegKe keÀer Yee<ee
lees keÀeceve Yee<ee nw~ uesefkeÀve ³en leerve ÒekeÀej keÀer Yee<ee ªneveer ³eesieer peerJeve keÀer Yee<ee
nw~ efpemekeÀes ªneveer ye®®es Deewj ªneveer yeehe peeveles nQ~ Deewj DevegYeJe keÀjles nQ~
efpelevee-efpelevee Devleceg&Keer mJeerì meeFuesvme mJeªhe ceW efmLele nesles pee³eWies ö Glevee
Fve leerve Yee<eeDeeW Üeje meJe& DeelceeDeeW keÀes DevegYeJe keÀje³eWies~ ³en DeueewefkeÀkeÀ Yee<ee³eW
efkeÀleveer MeefkeÌleMeeueer nQ~ cegKe keÀer Yee<ee megvekeÀj Deewj megveekeÀj cewpeeefjìer LekeÀ ie³es
nQ~ cegKe keÀer Yee<ee ceW efkeÀmeer Yeer yeele keÀes mheä keÀjves ceW mece³e Yeer ueielee nw~ uesefkeÀve
ve³eveeW keÀer Yee<ee FMeeje osves keÀer Yee<ee nw~ ceve kesÀ YeeJevee keÀer Yee<ee ®esnjs kesÀ Üeje
YeeJe ªhe ceW Òeefme× nesleer nQ~ ®esnjs keÀe YeeJe ceve keÀer YeeJevee keÀes efme× keÀjlee nw~
pewmes keÀesF& Yeer efkeÀmeer kesÀ meeceves peelee nw, mvesn mes peelee nw Jee ogMceveer mes peelee
nw, Jee keÀesF& mJeeLe& mes peelee nw lees GmekesÀ ceve keÀe YeeJe ®esnjs mes efoKeeF& oslee nw~
efkeÀme YeeJevee mes keÀesF& Dee³ee nw Jen vewve-®ewve yeesueles nQ~ lees YeeJevee keÀer Yee<ee ®esnjs
kesÀ YeeJe mes peeve Yeer mekeÀles nes, yeesue Yeer mekeÀles nes~ Ssmes ner mebkeÀuhe keÀer Yee<ee ³en
Yeer yengle Þesÿ Yee<ee nw~ keÌ³eeWefkeÀ mebkeÀuhe MeefkeÌle meyemes Þesÿ MeefkeÌle nw, cetue MeefkeÌle
nw~ Deewj meyemes leerJeíeefle keÀer Yee<ee ³en mebkeÀuhe keÀer Yee<ee nw~ efkeÀlevee Yeer keÀesF& otj
nes, keÀesF& meeOeve veneR nes uesefkeÀve mebkeÀuhe keÀer Yee<ee Üeje efkeÀmeer keÀes Yeer cewmespe os
mekeÀles nes~ Devle ceW ³ener mebkeÀuhe keÀer Yee<ee keÀece ceW Dee³esieer~ meeFvme kesÀ meeOeve peye
HesÀue nes peeles nQ lees ³en meeFuesvme keÀe meeOeve keÀece ceW Dee³esiee~ uesefkeÀve keÀesF& Yeer
keÀveskeÌMeve peesæ[ves kesÀ efueS meoe ueeFve keÌueer³ej ®eeefnS~ efpelevee-efpelevee SkeÀ yeehe
Deewj GvneR Üeje megveeF& ngF& veeuespe ceW Jee Gmeer veeuespe Üeje mesJee ceW meoe efye]peer
jnves kesÀ DeY³eemeer neWies Glevee Þesÿ mebkeÀuhe nesves kesÀ keÀejCe ueeFve keÌueer³ej nesieer~
J³eLe& mebkeÀuhe ner ef[mìyexvme nQ~ efpelevee J³eLe& meceehle nes meceLe& mebkeÀuhe ®eueWies
Glevee mebkeÀuhe Þesÿ, Yee<ee Fleveer ner mheä DevegYeJe keÀjWies~ pewmes cegKe keÀer Yee<ee mes
DevegYeJe keÀjles nes~ mebkeÀuhe keÀer Yee<ee meskeÀC[ ceW cegKe keÀer Yee<ee mes yengle ]p³eeoe
efkeÀmeer keÀes Yeer DevegYeJe keÀje mekeÀles nQ~ leerve efceveì kesÀ Yee<eCe keÀe meej meskeÀC[ ceW
mebkeÀuhe keÀer Yee<ee mes DevegYeJe keÀje mekeÀles nes~ meskeÀC[ ceW peerJeve-cegkeÌle keÀe pees
iee³eve nw Jen DevegYeJe keÀje mekeÀles nes~
Devleceg&Keer DeelceeDeeW keÀer Yee<ee, ³ener DeueewefkeÀkeÀ Yee<ee nw~ DeYeer mece³e ÒeceeCe
Fve leerveeW Yee<eeDeeW Üeje menpe me]HeÀuelee keÀes Òeehle keÀjWies~ cesnvele Yeer keÀce, mece³e
Yeer keÀce~ uesefkeÀve me]HeÀuelee menpe nw~ FmeefueS Deye Fme ªneveer Yee<ee kesÀ DeY³eemeer
yevees~ lees Deepe yeeheoeoe Yeer ye®®eeW kesÀ Fve leerveeW jerefle keÀer Yee<ee megve jns nQ~ Deewj
meYeer ye®®eeW keÀes jsmeheeC[ os jns nQ~ meYeer kesÀ Deefle mvesn keÀe mJeªhe yeeheoeoe osKe
mvesn keÀes, mvesn kesÀ meeiej ceW mecee jns nQ~ meYeer keÀer ³eeoeW keÀes meoe kesÀ efueS ³eeoieej
ªhe yeveves keÀe Þesÿ Jejoeve os jns nQ~ meYeer kesÀ ceve kesÀ efYevve-efYevve YeeJe keÀes peeve
meYeer ye®®eeW kesÀ Òeefle meJe& YeeJeeW keÀe jsmeheeC[ ö meoe efvee|JeIve YeJe, meceLe& YeJe,
meJe& MeefkeÌle mechevve YeJe keÀer MegYe YeeJevee, Fme ªhe ceW os jns nQ~ yeehe keÀer MegYe
YeeJevee pees Yeer meye ye®®eeW keÀer MegYe keÀecevee³eW nQ, heefjefmLeefle ÒeceeCe men³eesie keÀer
YeeJevee nw Jee MegYe keÀecevee nw, Jen meYeer MegYe keÀecevee³eW yeeheoeoe keÀer Þesÿ YeeJevee
mes mechevve nesleer ner pee³eWieer~ ®eueles-®eueles keÀYeer-keÀYeer keÀF& ye®®eeW kesÀ Deeies hegjeves
efnmeeye-efkeÀleeye Fmeer ceW ner ©ef®e jKeles nQ~ ]p³eeoe keÀceeF& keÀe meeOeve Yeer ³ener yevee
ngDee nw~ De®íeö lees meye vee®eles-ieeles, Deeies yeæ{les jnles nQ~ (DeepekeÀue mecheke&À
Jeeueer Deelcee³eW De®íer ceooieej nQ, Kego ner meye huewve yeveeles pee jns nQ) De®íe
nw, Ssmes ner nesvee nw leye lees Deehe ueesie JeeveÒemLe ceW pee³eWies~ JeeCeer mes hejs efmLeefle
ceW peevee nw~ peye otmejs ef]peccesJeejer Gþe³eWies leye lees DeeHe ueesie JeeveHe´mLeer yeve meYeer
keÀes JeeveÒemLe ceW ues pee³eWies~ DeYeer lees Deheveer mìspe yeveeveer heæ[leer nw ef]HeÀj mìspe yeveer
yeveeF& efceuesieer~ ³ener mesJee keÀer me]HeÀuelee nw pees yeveeves Jeeues otmejs nes Deewj Deehe
efme]He&À DeeMeerJee&o oskeÀj DeeDees~
meYeer keÀes mesJee keÀjvee efmeKee efo³ee nw vee? lees pees meerKe ie³es, efkeÀmeefueS
meerKes? keÀjves kesÀ efueS meerKes nQ vee~ DeYeer ]p³eeoe ceeLee ueieeves keÀer ]peªjle ner veneR
nw~ pewmes mJeie& ceW meye yevee yevee³ee nesiee~ efme]He&À ³en keÀnWies ö ®eefueS n]petj, yewef"³es
n]petj! Ssmes DeYeer Yeer meye yevee yevee³ee efceuesiee~ ³eneB ner mesJee keÀer mìspe ceW
HeÀeGC[sMeve heæ[lee nw~ mele³egie ceW keÀesF& cesnvele keÀjveer heæ[sieer? lees cesnvele keÀer
me]HeÀuelee keÀe HeÀue DeYeer mes ner Òel³e#e ªhe ceW DevegYeJe keÀjWies leye Jen mebmkeÀej
ÒewefkeÌìkeÀue ceW Dee³eWies~ DeYeer ]p³eeoe ceeLee ueieeves Jeeueer mesJee keÀe mJeªhe ner
yeouevee nw~ peneB ]p³eeoe ceeLee ueieeles nQ JeneB ]p³eeoe mJeYeeJe keÀe Yeer ceeLee ìkeÀjelee
nw~ DeYeer menpe mJeeYeeefJekeÀ ªhe ceW me]HeÀuelee DevegYeJe keÀjWies~ De®íe ö oeoer keÀer
meeLeer yeve ieF&, ³en Yeer yengle De®íe efkeÀ³ee~ ³en Yeer [êcee ceW heeì& nw~ Ssmes ner SkeÀ-
oes kesÀ mebkeÀuhe Gæ[eles jnWies~ mebkeÀuhe hengB®ee Deewj ÒewefkeÌìkeÀue ngDee~ SkeÀ ves keÀne
otmejs ves ceevee ³en Yeer Þesÿ keÀce& keÀjkesÀ efoKeeves kesÀ efveefceÊe yevees~ keÌ³eeW, keÌ³ee veneR
efkeÀ³ee vee~ neB peer keÀj efue³ee vee~ Ssmes ner nukesÀ meYeer yeve peeSB lees ef]HeÀj keÌ³ee nesiee?
meYeer Gæ[les hebíer nes pee³eWies~ Deepe ³eneB keÀue JeneB~ pewmes hebíer keÀYeer efkeÀmeer [eueer
hej yew"les, keÀYeer efkeÀmeer [eueer hej yew"les, Gæ[les jnles~ Ssmes Gæ[les Hebíer yeve pee³eWies~
efpeme [eueer Hej yewþs Jener Iej nw~ lees Ssmee mebmkeÀej Yejvee ner nw~ Ssmee meYeer meerKe
ie³es nes vee! keÀYeer Yeer Dee[&j Dee³esiee lees `keÌ³ee-keÌ³eeW' lees veneR keÀjWieer vee! peye mesJee
mLeeve keÀnles nes lees mesJee mLeeve keÀe DeLe& keÌ³ee ngDee? keÀYeer Yeer keÀesF& mesvìj keÀes Iej
lees veneR keÀnles nQ vee~ mesJee mLeeve keÀnles nQ, ÒeJe=efÊe JeeueeW keÀe Iej nw uesefkeÀve pees
yeéïeCe yeve ie³es GvekesÀ mesJee mLeeve nQ~ mesJee mLeeve DeLee&led mesJee kesÀ efueS nQ~ lees peneB
mesJee nQ JeneB neef]pej~ Iej nesiee lees íesæ[ves ceW cegefMkeÀue nesiee~ mesJee mLeeve nw lees
peneB Yeer mesJee nw Jen mesJee mLeeve nw~ De®íe ö Ssmes meYeer SJejjs[er yevees~
1. megvee lees yengle nw~ DeeefKej efnmeeye efvekeÀeuees, megveves keÀe Devoepe keÌ³ee nw?
megvevee Deewj keÀjvee oesveeW ner meeLe-meeLe nQ? ³ee megveves Deewj keÀjves ceW Devlej heæ[
peelee nQ? megveles efkeÀmeefueS nes? keÀjves kesÀ efueS vee! megvevee Deewj keÀjvee peye meceeve
nes pee³esiee lees keÌ³ee nesiee? mechevve nes pee³eWies vee~ lees henues-henues mechetCe& efmLeefle
keÀe mewcheue keÀewve yevesiee? njskeÀ ³en keÌ³eeW veneR keÀnles nes efkeÀ ö `ceQ yevetBiee'~ FmeceW
pees Deesìs mees Depeg&ve~ pewmes yeehe ves mJe³eb keÀes efveefceÊe yevee³ee Ssmes pees efveefceÊe yevelee
Jen `Depeg&ve' yeve peelee~ DeLee&led DeJJeue vecyej ceW Dee peelee nw~ De®íe ö osKeWies
keÀewve yevelee nw! yeeheoeoe lees ye®®eeW keÀes osKevee ®eenles nQ~ Je<e& yeerleles peeles nQ~ pewmes
Je<e& yeerleles Ssmes pees Yeer hegjeveer ®eeue nw Jen yeerle peeS~ Deewj ve³ee Gcebie, ve³ee
mebkeÀuhe meoe jns~ lees ³ener mechetCe&lee keÀer efveMeeveer nw~ hegjeves keÀes lees oerheceeuee ceW
meYeer ves Kelce efkeÀ³ee nw vee! efoJeeueer ceveeF& Leer vee! lees efoJeeueer ceW hegjevee Kelce
ngDee~ DeYeer meye ve³ee nes~ De®íe~
ÒeÍe>> ö yeehe kesÀ meceerhe Deeves keÀe DeeOeej keÌ³ee nw?
GÊej ö efJeMes<elee³eW~ efJeMes<eleeDeeW ves ner efJeMes<e yeehe kesÀ meceerhe uee³ee nw~ DeYeer
pees efJeMes<elee³eW mJe³eb ceW nQ Jen DeewjeW kesÀ Deeies efJeMes<e mewcheue yeve Òel³e#e nesvee nw~
pees efJeMes<elee³eW nQ Jen mesJee kesÀ Üeje Je=ef× keÀes Òeehle nesleer nQ~ pees efJeMes<elee³eW yeehe
ves Yejer nQ Gve meyekeÀes mesJee ceW ueieeDees~ efJeMes<elee keÀes meekeÀej ceW ueeves mes mesJee keÀer
meyepeskeÌì ceW Yeer ceekeÌme& efceue peeleer nQ~ DevegYeJe megveeDees, Deheves heeme efme]He&À veneR
jKees~ DevegYeJe keÀes mesJee ceW ueeDees lees DeewjeW keÀe Yeer Gcebie-Glmeen yeæ{siee~ yeeheoeoe
meoe efJeMes<e DeelceeDeeW keÀer efJeMes<elee keÀes osKeles nQ~ Deewj Gmeer mes keÀe³e& keÀjeles nQ~
De®íeö
9-12-85
yeeuekeÀ mees ceeefuekeÀ

Deepe yeeheoeoe Deheveer MeefkeÌle mesvee keÀes osKe jns nQ efkeÀ ³en ªneveer MeefkeÌle
mesvee cevepeerle peielepeerle nQ? cevepeerle DeLee&led ceve kesÀ J³eLe& mebkeÀuhe, efJekeÀuhe peerle
nw~ Ssmes peerles ngS ye®®es efJeée kesÀ jep³e DeefOekeÀejer yeveles nQ~ FmeefueS `ceve peerles
peielepeerle' iee³ee ngDee nw~ efpelevee Fme mece³e mebkeÀuhe-MeefkeÌle DeLee&led ceve keÀes mJe
kesÀ DeefOekeÀej ceW jKeles nes Glevee ner efJeée kesÀ jep³e kesÀ DeefOekeÀejer yeveles nes~ DeYeer
Fme mece³e F&éejer³e yeeuekeÀ nes Deewj DeYeer kesÀ yeeuekeÀ ner efJeée kesÀ ceeefuekeÀ yeveWies~
efyevee yeeuekeÀ yeveves kesÀ ceeefuekeÀ veneR yeve mekeÀles~ pees Yeer no kesÀ ceeefuekeÀheve keÀe no
keÀe veMee nw Gmes meceeHle keÀj no kesÀ ceeefuekeÀHeve mes yeeuekeÀheve ceW Deevee nw leye ner
`yeeuekeÀ mees ceeefuekeÀ' yeveWies~ FmeefueS YeefkeÌle ceeie& ceW Yeer efkeÀlevee keÀesF& Yeer osMe keÀe
yeæ[e ceeefuekeÀ nes, Oeve keÀe ceeefuekeÀ nes, heefjJeej keÀe ceeefuekeÀ nes uesefkeÀve yeehe kesÀ
Deeies meye ``yeeuekeÀ lesjs'' keÀn keÀj ner ÒeeLe&vee keÀjles nQ~ ceQ ]HeÀueevee ceeefuekeÀ ntB Ssmes
keÀYeer veneR keÀnWies~ legce yeéïeCe ye®®es Yeer yeeuekeÀ yeveles nes leye ner DeYeer Yeer yesef]HeÀkeÀj
yeeoMeen yeveles nes Deewj YeefJe<³e ceW efJeée kesÀ ceeefuekeÀ ³ee yeeoMeen yeveles nes~
``yeeuekeÀ mees ceeefuekeÀ ntB'' ³en mce=efle meoe efvej-DebnkeÀejer, efvejekeÀejer efmLeefle keÀe
DevegYeJe keÀjeleer nw~ yeeuekeÀ yevevee DeLee&led no kesÀ peerJeve keÀe heefjJele&ve nesvee~ peye
yeéïeCe yeves lees yeéïeCe-heve keÀer peerJeve keÀe henuee menpe les menpe hee" keÀewve-mee
heæ{e? ye®®eeW ves keÀne ö `yeeyee' Deewj yeehe ves keÀne ö `ye®®ee' DeLee&led yeeuekeÀ~ Fme
SkeÀ Meyo keÀe hee" veeuespeHegÀue yevee oslee nw~ yeeuekeÀ ³ee ye®®ee ³en SkeÀ Meyo heæ{
efue³ee lees meejs Fme efJeée keÀer lees keÌ³ee uesefkeÀve leerveeW ueeskeÀeW keÀe veeuespe heæ{ efue³ee~
Deepe keÀer ogefve³ee ceW efkeÀleves Yeer yeæ[s veeuespeHegÀue neW uesefkeÀve leerveeW ueeskeÀeW keÀer veeuespe
veneR peeve mekeÀles~ Fme yeele ceW Deehe `SkeÀ Meyo heæ{s' ngS kesÀ Deeies efkeÀlevee yeæ[e
veeuespeHegÀue Yeer ö Devpeeve nw~ Ssmes ceemìj veeuespeHegÀue efkeÀlevee menpe yeves nes~
`yeeyee Deewj ye®®es' Fme SkeÀ Meyo ceW meye kegÀí mecee³ee ngDee nw~ pewmes yeerpe ceW meeje
Peeæ[ mecee³ee ngDee nw lees yeeuekeÀ DeLeJee ye®®ee yevevee DeLee&led meoe kesÀ efueS cee³ee
mes ye®evee~ cee³ee mes ye®es jnes DeLee&led `nce ye®®es nQ' ö meoe Fme mce=efle ceW jnes~
meoe ³ener mce=efle jKees, ``ye®®ee yevee DeLee&led ye®e ie³ee''~ ³en hee" cegefMkeÀue nw
keÌ³ee? menpe nw vee~ ef]HeÀj Yetueles keÌ³eeW nes? keÀF& ye®®es Ssmes mees®eles nQ efkeÀ Yetueves
®eenles veneR nw uesefkeÀve Yetue peelee nw~ keÌ³eeW Yetue peelee? lees keÀnles yengle mece³e kesÀ
mebmkeÀej nQ Jee hegjeves mebmkeÀej nQ~ uesefkeÀve peye cejpeerJee yeves lees cejves kesÀ mece³e keÌ³ee
keÀjles nQ? Deefive mebmkeÀej keÀjles nes vee~ lees hegjeves keÀe mebmkeÀej efkeÀ³ee leye ve³ee pevce
efue³ee~ peye mebmkeÀej keÀj efue³ee ef]HeÀj hegjeves mebmkeÀej keÀneB mes Dee³es~ pewmes Mejerj keÀe
mebmkeÀej keÀjles nes lees veece-ªhe meceehle nes peelee nw~ Deiej veece Yeer ueWies lees keÀnWies
]HeÀueevee Lee~ nw, veneR keÀnWies~ lees Mejerj kesÀ mebmkeÀej nesves kesÀ yeeo Mejerj meceehle nes
ie³ee~ yeéïeCe peerJeve ceW efkeÀmekeÀe mebmkeÀej keÀjles nes? Mejerj lees Jener nw~ uesefkeÀve hegjeves
mebmkeÀejeW, hegjeveer mce=efle³eeW keÀe, mJeYeeJe keÀe mebmkeÀej keÀjles nes leye cejpeerJee keÀnueeles
nes~ peye mebmkeÀej keÀj efue³ee lees hegjeves mebmkeÀej keÀneB mes Dee³es~ Deiej mebmkeÀej efkeÀ³ee
ngDee ceveg<³e ef]HeÀj mes DeehekesÀ meeceves Dee peeJes lees GmekeÀes keÌ³ee keÀnWies? Yetle keÀnWies
vee~ lees ³en Yeer hegjeves mebmkeÀej, efkeÀ³es ngS mebmkeÀej Deiej peeie=le nes peeles lees keÌ³ee
keÀnWies? ³en Yeer cee³ee kesÀ Yetle keÀnWies vee~ YetleeW keÀes Yeiee³ee peelee nw vee~ JeCe&ve Yeer
veneR efkeÀ³ee peelee nw~ ³en hegjeves mebmkeÀej keÀn keÀjkesÀ Deheves keÀes OeesKee osles nQ~ Deiej
DeehekeÀes hegjeveer yeeleW De®íer ueieleer nQ lees JeemleefJekeÀ hegjeves les hegjeves DeeefokeÀeue kesÀ
mebmkeÀejeW keÀes ³eeo keÀjes~ ³en lees ceO³ekeÀeue kesÀ mebmkeÀej Les~ ³en hegjeves les hegjeves veneR
nQ~ ceO³e keÀes yeer®e keÀnles nQ lees ceO³ekeÀeue DeLee&led yeer®e keÀes ³eeo keÀjvee DeLee&led yeer®e
YebJej ceW hejsMeeve nesvee nw~ FmeefueS keÀYeer Yeer Ssmeer keÀce]peesjer keÀer yeeleW veneR mees®ees~
meoe ³ener oes Meyo ³eeo jKees ö yeeuekeÀ mees ceeefuekeÀ~ yeeuekeÀ heve ner ceeefuekeÀheve
mJele: ner mce=efle ceW ueelee nw~ yeeuekeÀ yevevee veneR Deelee?
yeeuekeÀ yevees DeLee&led meYeer yeesPe mes nukesÀ yevees~ keÀYeer lesje keÀYeer cesje, ³ener
cegefMkeÀue yevee oslee nw~ peye keÀesF& cegefMkeÀue DevegYeJe keÀjles nes leye lees keÀnles nes ö
lesje keÀece legce peevees~ Deewj peye menpe neslee nw lees `cesje' keÀnles nes~ cesje-heve
meceehle nesvee DeLee&led yeeuekeÀ mees ceeefuekeÀ yevevee~ yeehe lees keÀnles nQ yesiej yevees~ ³en
Mejerj ªheer Iej Yeer lesje veneR~ ³en ueesve efceuee ngDee nw~ efme]He&À F&éejer³e mesJee kesÀ efueS
yeeyee ves ueesve os keÀjkesÀ `ì^mìer' yevee³ee nw~ ³en F&éejer³e Deceevele nw~ Deeheves lees meye
kegÀí lesje keÀn keÀjkesÀ yeehe keÀes os efo³ee~ ³en Jee³eoe efkeÀ³ee vee Jee Yetue ie³es nes?
Jee³eoe efkeÀ³ee nw ³ee DeeOee lesje DeeOee cesje~ Deiej lesje keÀne ngDee cesje mecePe keÀe³e&
ceW ueieeles nes lees keÌ³ee nesiee~ Gmemes megKe efceuesiee? me]HeÀuelee efceuesieer? FmeefueS
Deceevele mecePe lesje mecePe ®eueles lees yeeuekeÀ mees ceeefuekeÀ yeve kesÀ KegMeer ceW, veMes
ceW mJele: ner jnWies mecePee! SkeÀ ³en hee" meoe hekeÌkeÀe jKees~ hee" hekeÌkeÀe efkeÀ³ee vee
³ee Deheves-Deheves mLeeveeW hej peekeÀj ef]HeÀj Yetue pee³eWies, DeYetue yevees~ De®íeö
meoe ªneveer veMes ceW jnves Jeeues yeeuekeÀ mees ceeefuekeÀ ye®®eeW keÀes meoe yeeuekeÀheve
DeLee&led yesef]HeÀkeÀj yeeoMeenheve keÀer mce=efle ceW jnves Jeeues, meoe efceueer ngF& Deceevele keÀes
ì^mìer yeve mesJee ceW ueieeves Jeeues ye®®eeW keÀes, meoe ve³es Gcebie ve³es Glmeen ceW jnves
Jeeues ye®®eeW keÀes yeeheoeoe keÀe ³eeoh³eej Deewj vecemles~
kegÀceeefj³eeW mes ö ³en ueMkeÀj keÌ³ee keÀjsiee? ueMkeÀj Jee mesvee meoe efJepe³e Òeehle
keÀjleer nw~ mesvee efJepe³e kesÀ efueS nesleer nw~ ogMceve mes ueæ[ves kesÀ efueS mesvee jKeles nQ~
lees cee³ee ogMceve hej efJepe³e heevee ³ener Deehe meyekeÀe keÀÊe&J³e nw~ meoe Deheves Fme
keÀÊe&J³e keÀes peeve peuoer mes peuoer Deeies yeæ{les peeDees~ keÌ³eeWefkeÀ mece³e les]pe j]HeÌleej
mes Deeies pee jne nw~ mece³e keÀer j]HeÌleej les]pe nes Deewj Deheveer keÀce]peesj nes lees mece³e
hej hengB®e veneR mekeWÀies~ FmeefueS j]HeÌleej keÀes les]pe keÀjes~ pees {erues nesles nQ Jen
mJe³eb ner efMekeÀej nes peeles nQ~ MeefkeÌleMeeueer meoe efJepe³eer nesles nQ~ lees Deepe
meye efJepe³eer nes?
meoe ³ener ue#³e jKees efkeÀ mee|JemeSyegue yeve mesJee ceW meoe Deeies yeæ{les jnvee~
keÌ³eeWefkeÀ kegÀceeefj³eeW keÀes keÀesF& Yeer yevOeve veneR nQ~ efpelevee mesJee keÀjves ®eenW keÀj mekeÀleer
nQ~ meoe Deheves keÀes yeehe keÀer ntB Deewj yeehe kesÀ efueS ntB Ssmee mecePekeÀj Deeies yeæ{les
®euees~ pees mesJee ceW efveefceÊe yeveles nQ GvnW KegMeer Deewj MeefkeÌle keÀer Òeeefhle mJele: nesleer
nw~ mesJee keÀe Yeei³e keÀesìeW ceW keÀesF& keÀes ner efceuelee nw~ kegÀceeefj³eeB meoe hetp³e Deelcee³eW
nQ~ Deheves hetp³e mJeªhe keÀes mce=efle ceW jKeles ngS nj keÀce& keÀjes~ Deewj nj keÀce& kesÀ
henues ®eskeÀ keÀjes efkeÀ ³en keÀe³e& hetp³e Deelcee kesÀ ÒeceeCe nw? Deiej veneR nw lees
heefjJele&ve keÀj uees~ hetp³e Deelcee³eW keÀYeer meeOeejCe veneR nesleer, ceneve nesleer nQ~ 100
yeéïeCeeW mes GÊece kegÀceeefj³eeB nes~ 100, SkeÀ-SkeÀ kegÀceejer keÀes lew³eej keÀjves nQ~ GvekeÀer
mesJee keÀjveer nw~ kegÀceeefj³eeW ves keÌ³ee keÀceeue keÀe huewve mees®ee nw? efkeÀmeer Yeer Deelcee keÀe
keÀu³eeCe nes Fmemes yeæ[er yeele Deewj keÌ³ee nw? Deheveer ceewpe ceW jnves Jeeueer nes vee~
keÀYeer %eeve kesÀ ceewpe ceW, keÀYeer ³eeo keÀer ceewpe ceW~ keÀYeer Òesce keÀer ceewpe ceW~ ceewpeW ner
ceewpeW nQ~ mebiece³egie nw ner ceewpeeW keÀe ³egie~ De®íeö kegÀceeefj³eeW kesÀ Thej yeeheoeoe keÀer
meoe ner vepej jnleer nw~ kegÀceeefj³eeB mJe³eb keÀes keÌ³ee yeveeleer nQ ³en GvekesÀ Thej nw
uesefkeÀve yeeheoeoe lees meYeer keÀes efJeée keÀe ceeefuekeÀ yeveeves Dee³es nQ~ meoe efJeée kesÀ
ceeefuekeÀheve keÀer KegMeer Deewj veMee jns~ meoe DeLekeÀ mesJee ceW Deeies yeæ{les jnes~
De®íeö
11-12-85
me®®es mesJeeOeejer keÀer efveMeeveer

meoe oelee yeeheoeoe yeesues õ
``Deepe mvesn kesÀ meeiej yeeheoeoe meYeer mvesner ye®®eeW keÀes osKe jns nQ~ nj SkeÀ
ye®®es ceW leerve efJeMes<elee³eW osKe jns nQ efkeÀ nj SkeÀ ye®®ee leerveeW efJeMes<eleeDeeW ceW keÀneB
lekeÀ mechevve yevee nw~ Jen leerve efJeMes<elee³eW nQ ö mvesn-men³eesie DeLee&led menpe ³eesie
Deewj MeefkeÌle mJeªhe DeLee&led ®eueles-efHeÀjles ®ewlev³e ueeFì-neGme Deewj ceeF&ì-neGme~
nj mebkeÀuhe, yeesue Jee keÀce& Üeje leerveeW ner mJeªhe Òel³e#e mJeªhe ceW efkeÀmeer keÀes Yeer
DevegYeJe nes, efme]He&À mJe³eb kesÀ Òeefle ve nes~ uesefkeÀve DeewjeW keÀes Yeer ³en leerveeW efJeMes<elee³eW
DevegYeJe neW~ pewmes yeehe mvesn keÀe meeiej nw Ssmes ceemìj meeiej kesÀ Deeies pees Yeer %eeveer
Jee De%eeveer Deelcee DeeJes lees DevegYeJe keÀjs~ mvesn kesÀ ceemìj meeiej keÀer uenjW mvesn
keÀer DevegYetefle keÀje jner nQ~ pewmes ueewefkeÀkeÀ Jee Òeeke=ÀeflekeÀ meeiej kesÀ efkeÀveejs hej keÀesF&
Yeer pee³esiee lees Meerleuelee keÀer, Meeefvle keÀer mJele: ner DevegYetefle keÀjsiee~ Ssmes ceemìj
mvesn kesÀ meeiej Üeje ªneveer mvesn keÀer DevegYetefle nes efkeÀ me®®es mvesn keÀer Òeeefhle kesÀ
mLeeve hej hengB®e ie³ee ntB~ ªneveer mvesn keÀer DevegYetefle ªneveer KegMeyet Jee³egceC[ue ceW
DevegYeJe nes~ yeehe kesÀ mvesner nQ, ³en lees meye keÀnles nes~ Deewj yeehe Yeer peeveles nQ efkeÀ
yeehe mes meyekeÀes mvesn nw~ uesefkeÀve DeYeer mvesn keÀer KegMeyet efJeée ceW ]HewÀueeveer nw~ nj
Deelcee keÀes Fme KegMeyet keÀe DevegYeJe keÀjevee nw~ nj SkeÀ Deelcee ³en JeCe&ve keÀjs efkeÀ
³en Þesÿ Deelcee nw~ efme]He&À yeehe keÀer mvesner veneR uesefkeÀve meJe& keÀer meoe mvesner nw~ ³en
oesveeW DevegYetefle³eeB meJe& keÀes meoe Deewj peye nes leye keÀnWies ö ceemìj mvesn keÀe meeiej~
Deepe keÀer ogefve³ee me®®es DeeeflcekeÀ mvesn keÀer YetKeer nw~ mJeeLeea mvesn osKe-osKe Gme
mvesn mes efoue Ghejece nes ieF& nw~ FmeefueS DeeeflcekeÀ mvesn keÀer Leesæ[er-meer Ieefæ[³eeW keÀer
DevegYetefle keÀes Yeer peerJeve keÀe meneje mecePeles nQ~
yeeheoeoe osKe jns Les ö mvesn keÀer efJeMes<elee ceW Dev³e DeelceeDeeW kesÀ Òeefle keÀce&
ceW Jee mesJee ceW ueeves ceW keÀneB lekeÀ me]HeÀuelee keÀes Òeehle efkeÀ³ee nw~ efme]He&À Deheves ceve
ceW Deheves Deehe mes ner KegMe lees veneR nesles jnles nes? ceQ lees yengle mvesner ntB~ Deiej
mvesn veneR neslee lees yeehe keÀer kewÀmes yeveleer Jee yeéïeCe peerJeve ceW kewÀmes Deeies yeæ{leer;
Deheves ceve ceW mevlegälee nw FmekeÀes yeeheoeoe Yeer peeveles nQ Deewj Deheves lekeÀ ner, ³en
Yeer "erkeÀ nw uesefkeÀve Deehe meye ye®®es yeehe kesÀ meeLe mesJeeOeejer nes~ mesJee kesÀ efueS ner
³en leve-ceve-Oeve, Deehe meyekeÀes yeehe ves ì^mìer yeveekeÀj efo³ee nw~ mesJeeOeejer keÀe
keÀÊe&J³e keÌ³ee nw? nj efJeMes<elee keÀes mesJee ceW ueieevee~ Deiej DeehekeÀer efJeMes<elee mesJee
ceW veneR ueieleer lees keÀYeer Yeer Jen efJeMes<elee Je=ef× keÀes Òeehle veneR nesieer~ Gmeer meercee
ceW ner jnsieer~ FmeefueS keÀF& ye®®es Ssmee DevegYeJe Yeer keÀjles nQ efkeÀ yeehe kesÀ yeve ie³es~
jespe Dee Yeer jns nQ, heg©<eeLe& ceW Yeer ®eue jns nQ, efve³ece Yeer efveYee jns nQ, uesefkeÀve
heg©<eeLe& ceW pees Je=ef× nesveer ®eeefnS Jen DevegYeJe veneR nesleer~ ®eue jns nQ uesefkeÀve yeæ{
veneR jns nQ~ FmekeÀe keÀejCe keÌ³ee nw? efJeMes<eleeDeeW keÀes mesJee ceW veneR ueieeles~ efme]He&À
%eeve osvee Jee mehleen keÀesme& keÀjevee ³eneB lekeÀ mesJee veneR nw~ megveevee, ³en lees Üehej
mes hejcheje ®eue jne nw~ uesefkeÀve Fme yeéïeCe peerJeve keÀer efJeMes<elee nw ö megveevee
DeLee&led kegÀí osvee~ YeefkeÌle ceeie& ceW megveevee DeLee&led uesvee neslee nw Deewj DeYeer megveevee,
kegÀí osvee nw~ oelee kesÀ ye®®es nes~ meeiej kesÀ ye®®es nes~ pees Yeer mecheke&À ceW DeeJes Jen
DevegYeJe keÀjs efkeÀ kegÀí ueskeÀj pee jns nQ~ efme]He&À megve kesÀ pee jns nQ, veneR~ ®eens %eeve
mes, ®eens mvesn kesÀ Oeve mes, Jee ³eeo yeue kesÀ Oeve mes, MeefkeÌle³eeW kesÀ Oeve mes, men³eesie
kesÀ Oeve mes neLe DeLee&led yegef× YejkeÀj pee jns nQ~ FmekeÀes keÀne peelee nw ö me®®eer
mesJee~ meskeÀC[ keÀer ¢efä Jee oes yeesue Üeje Deheves MeefkeÌleMeeueer Je=efÊe kesÀ Jee³eye´sMeve
Üeje, mecheke&À Üeje oelee yeve osvee nw~ Ssmes mesJeeOeejer me®®es mesJeeOeejer nQ~ Ssmes osves
Jeeues meoe ³en DevegYeJe keÀjWies efkeÀ nj mece³e yegef× keÀes Jee Gvveefle keÀes Òeehle keÀj jns
nQ~ veneR lees mecePeles nQ heerís veneR nì jns nQ uesefkeÀve Deeies pees Yeer yeæ{vee ®eeefnS
Jen veneR yeæ{ jns nQ~ FmeefueS oelee yevees~ DevegYeJe keÀjeDees~ Ssmes ner men³eesieer Jee
menpe³eesieer efme]He&À mJe³eb kesÀ Òeefle nQ Jee otmejeW keÀes Yeer DeehekesÀ men³eesie kesÀ Gcebie-
Glmeen keÀer uenj men³eesieer yevee osleer nw~ DeehekesÀ men³eesie keÀer efJeMes<elee meJe&
DeelceeDeeW keÀes ³en cenmetme nes efkeÀ ³en nceejs men³eesieer nQ~ efkeÀmeer Yeer keÀce]peesj
efmLeefle Jee heefjefmLeefle kesÀ mece³e ³en men³eesie Üeje Deeies yeæ{ves keÀe meeOeve osves Jeeues
nQ~ men³eesie keÀer efJeMes<elee keÀe meJe& keÀes Deehe Deelcee kesÀ Òeefle DevegYeJe nes~ FmekeÀes
keÀne peelee nw ö efJeMes<elee keÀes mesJee ceW ueiee³ee~ yeehe kesÀ men³eesieer lees nQ ner uesefkeÀve
yeehe efJeée men³eesieer nw~ ye®®eeW kesÀ Òeefle Yeer nj Deelcee kesÀ Devoj mes ³en DevegYeJe kesÀ
yeesue efvekeÀues efkeÀ ³en Yeer yeehe meceeve meJe& kesÀ men³eesieer nQ~ heme&veue SkeÀ oes kesÀ
men³eesieer veneR yevevee~ Jen mJeeLe& kesÀ men³eesieer neWies~ no kesÀ men³eesieer neWies~ me®®es
men³eesieer yesno kesÀ men³eesieer nQ~ Deehe meyekeÀe ìeFefìue keÌ³ee nw? efJeée-keÀu³eeCkeÀejer
nes ³ee efme]He&À mesvìj kesÀ keÀu³eeCkeÀejer? osMe kesÀ keÀu³eeCkeÀejer nes ³ee efme]He&À keÌueeme kesÀ
mìt[svì kesÀ keÀu³eeCekeÀejer nes? Ssmee ìeFefìue lees veneR nQ vee~ efJeée-keÀu³eeCkeÀejer efJeée
kesÀ ceeefuekeÀ yeveves Jeeues nes efkeÀ efmeHe&À Deheves cenue kesÀ ceeefuekeÀ yeveves Jeeues nes! pees
efme]He&À mesvìj keÀer no ceW jnWies lees efme]He&À Deheves cenue kesÀ ceeefuekeÀ yeveWies~ uesefkeÀve yesno
kesÀ yeehe Üeje yesno keÀe Jemee& uesles nes~ no keÀe veneR~ lees meJe& Òeefle men³eesie keÀer
efJeMes<elee keÀes keÀe³e& ceW ueieevee FmekeÀes keÀnWies ö `men³eesieer Deelcee'~ Fmeer efJeefOe
ÒeceeCe MeefkeÌleMeeueer Deelcee meJe& MeefkeÌle³eeW keÀes efme]He&À mJe kesÀ Òeefle veneR uesefkeÀve meJe&
kesÀ Òeefle mesJee ceW ueiee³eWieer~ keÀesF& ceW menpe MeefkeÌle veneR nw, DeehekesÀ heeme nw~ otmejs
keÀes ³en MeefkeÌle osvee ö ³en nw MeefkeÌle keÀes mesJee ceW ueieevee~ efme]He&À ³en veneR mees®ees,
ceQ lees menveMeerue jnlee ntB~ uesefkeÀve DeehekesÀ menveMeeruelee kesÀ iegCe keÀer ueeFì-ceeFì
otmejs lekeÀ hengB®eveer ®eeefnS~ ueeFì-neGme keÀer ueeFì efme]He&À Deheves Òeefle veneR nesleer nw~
otmejeW keÀes jesMeveer osves Jee jemlee yeleeves kesÀ efueS nesleer nw~ Ssmes MeefkeÌle ªhe DeLee&led
ueeFì-neGme, ceeFì-neGme yeve otmejeW keÀes GmekesÀ ueeYe keÀe DevegYeJe keÀjeDees~ Jen
DevegYeJe keÀjW efkeÀ efveye&uelee kesÀ DebOekeÀej mes MeefkeÌle keÀer jesMeveer ceW Dee ie³es nQ Jee
mecePeW efkeÀ ³en Deelcee MeefkeÌle Üeje cegPes Yeer MeefkeÌleMeeueer yeveeves ceW ceooieej nw~
keÀveskeÌMeve yeehe mes keÀje³esieer uesefkeÀve efveefceÊe yeve~ Ssmes veneR efkeÀ men³eesie oskeÀj Deheves
ceW ner DeìkeÀe osieer~ yeehe keÀer osve os jns nQ, Fme mce=efle Deewj meceLeea mes efJeMes<eleeDeeW
keÀes mesJee ceW ueiee³eWies~ me®®es mesJeeOeejer keÀer efveMeeveer ³ener nw~ nj keÀce& ceW Gme Üeje
yeehe efoKeeF& osJes~ GvekeÀe nj yeesue yeehe keÀer mce=efle efoueeJes~ nj efJeMes<elee oelee kesÀ
lejHeÀ FMeeje efoueeJes~ meoe yeehe ner efoKeeF& osiee~ Jen DeehekeÀes ve osKe meoe yeehe keÀes
osKeWies~ cesje men³eesieer nw, ³en me®®es mesJeeOeejer keÀer efveMeeveer veneR~ ³en keÀYeer Yeer
mebkeÀuhe cee$e Yeer veneR mees®evee efkeÀ cesjer efJeMes<elee kesÀ keÀejCe ³en cesjs yengle men³eesieer
nQ~ men³eesieer keÀes men³eesie osvee cesje keÀece nw~ Deiej DeehekeÀes osKee, yeehe keÀes veneR
osKee lees ³en mesJee veneR ngF&~ ³en Üehej³egieer ieg©DeeW kesÀ ceeefHeÀkeÀ yescegKe efkeÀ³ee~ yeehe
keÀes Yeguee³ee, ve efkeÀ mesJee keÀer~ ³en efiejevee nw, ve efkeÀ ®eæ{evee nw~ ³en hegC³e veneR, ³en
heehe nw~ keÌ³eeWefkeÀ yeehe veneR nw lees ]peªj heehe nw~ lees me®®es mesJeeOeejer mel³e kesÀ lejHeÀ
ner mecyevOe peesæ[Wies~
yeeheoeoe keÀes keÀYeer-keÀYeer ye®®eeW hej nBmeer Yeer Deeleer nw efkeÀ ue#³e keÌ³ee Deewj
ue#eCe keÌ³ee! hengB®evee nw yeehe lejHeÀ Deewj hengB®eeles nQ Deheves lejHeÀ~ pewmes otmejs
ef[JeeFve ]HeÀeome& kesÀ efueS keÀnles nes vee, Jen Thej mes veer®es ues Deeles nQ~ Thej veneR
ues peeles nQ~ Ssmes ef[JeeFve ]HeÀeoj veneR yevees~ yeeheoeoe ³en osKe jns Les efkeÀ keÀneB-
keÀneB ye®®es meerOes jemles kesÀ yepeeS ieefue³eeW ceW HeBÀme peeles nQ jemlee yeoue peelee nw~
FmeefueS ®eueles jnles nQ uesefkeÀve cebef]peue kesÀ meceerHe veneR hengB®eles~ lees mecePee! me®®ee
mesJeeOeejer efkeÀmekeÀes keÀnles nQ! Fve leerveeW MeefkeÌle³eeW Jee efJeMes<eleeDeeW keÀes yesno keÀer
¢efä mes, yesno keÀer Je=efÊe mes mesJee ceW ueieeDees De®íe ö
meoe oelee kesÀ ye®®es oelee yeve nj Deelcee keÀes Yejhetj keÀjves Jeeues, nj Ke]peeves
keÀes mesJee ceW ueieeS nj mece³e Je=ef× keÀes heeves Jeeues, meoe yeehe Üeje ÒeYeg osve mecePe
DeewjeW keÀes Yeer ÒeYeg Òemeeo osves Jeeues, meoe SkeÀ kesÀ lejHeÀ FMeeje os SkeÀjme yeveeves
Jeeues, Ssmes meoe Deewj meJe& kesÀ me®®es mesJeeOeejer ye®®eeW keÀes yeeheoeoe keÀe ³eeoh³eej
Deewj vecemles~''
heee|ì³eeW mes
meoe Deheveer iegCecetÊe& Üeje iegCeeW keÀe oeve osles jnes~ efveye&ue keÀes MeefkeÌle³eeW keÀe,
iegCeeW keÀe, %eeve keÀe oeve oes lees meoe ceneoeveer Deelcee yeve pee³eWies~ oelee kesÀ ye®®es
osves Jeeues nes, uesves Jeeues veneR~ Deiej mees®eles nes ³en Ssmee keÀjs lees ceQ keÀªB, ³en uesves
Jeeues nes ie³es~ ceQ keÀªB, ³en osves Jeeues nes ie³es~ lees uesJelee veneR, osJelee yevees~ pees
Yeer efceuee nw Jen osles peeDees~ efpelevee osles peeDees Glevee yeæ{lee pee³esiee~ meoe osJeer
DeLee&led osves Jeeueer~ De®íeö
14-12-85
ceOegyeve efveJeeefme³eeW kesÀ meeLe

``Deepe efJeée-j®eef³elee yeehe Deheves ceemìj j®eef³elee ye®®eeW keÀes osKe jns nQ~
ceemìj j®eef³elee Deheves j®eleeheve keÀer mce=efle ceW keÀneB lekeÀ efmLele jnles nQ! Deehe meYeer
j®eef³elee keÀer efJeMes<e henueer j®evee ³en osn nw~ Fme osn ªheer j®evee kesÀ j®eef³elee
keÀneB lekeÀ yeves nQ? osn ªheer j®evee keÀYeer Deheves lejHeÀ j®eef³elee keÀes DeekeÀe|<ele keÀj
j®eveeheve efJemce=le lees veneR keÀj osleer nw? ceeefuekeÀ yeve Fme j®evee keÀes mesJee ceW ueieeles
jnles? peye ®eenW pees ®eenW ceeefuekeÀ yeve keÀje mekeÀles nQ? henues-henues Fme osn kesÀ
ceeefuekeÀheve keÀe DeY³eeme ner Òeke=Àefle keÀe ceeefuekeÀ Jee efJeée keÀe ceeefuekeÀ yevee mekeÀlee
nw! Deiej osn kesÀ ceeefuekeÀheve ceW mechetCe& me]HeÀuelee veneR lees efJeée kesÀ ceeefuekeÀheve ceW
Yeer mechevve veneR yeve mekeÀles nQ~ Jele&ceeve mece³e keÀer ³en peerJeve ö YeefJe<³e keÀe ohe&Ce
nw~ Fmeer ohe&Ce Üeje mJe³eb keÀe YeefJe<³e mheä osKe mekeÀles nes~ henues Fme osn kesÀ
mecyevOe Deewj mebmkeÀej kesÀ DeefOekeÀejer yeveves kesÀ DeeOeej hej ner ceeefuekeÀheve kesÀ mebmkeÀej
nQ~ mecyevOe ceW v³eeje Deewj h³eejeheve Deevee ö ³en efveMeeveer nw ceeefuekeÀheve keÀer~
mebmkeÀejeW ceW efvecee&ve Deewj efvecee&Ce, oesveeW efJeMes<elee³eW ceeefuekeÀveheve keÀer efveMeeveer nQ~
meeLe-meeLe meJe& DeelceeDeeW kesÀ mecheke&À ceW Deevee, mvesner yevevee, efoueeW kesÀ mvesn keÀer
DeeMeerJee&o DeLee&led MegYe YeeJevee meJe& kesÀ Devoj mes Gme Deelcee kesÀ Òeefle efvekeÀues~ ®eens
peeves, ®eens ve peeves~ otj keÀe mecyevOe Jee mecheke&À nes uesefkeÀve pees Yeer osKes Jen mvesn
kesÀ keÀejCe Ssmes ner DevegYeJe keÀjs efkeÀ ³en nceeje nw mvesn keÀer hen®eeve mes Deheveeheve
DevegYeJe keÀjsiee~ mecyevOe otj keÀe nes uesefkeÀve mvesn mechevve keÀe DevegYeJe keÀje³esiee~
efJeée kesÀ ceeefuekeÀ Jee osn kesÀ ceeefuekeÀheve keÀer DeY³eemeer DeelceeDeeW keÀer ³en Yeer
efJeMes<elee DevegYeJe ceW Dee³esieer efkeÀ Jen efpemekesÀ Yeer mecheke&À ceW Dee³eWies GmekeÀes Gme
efJeMes<e Deelcee mes oeleeheve keÀer DevegYetefle nesieer~ ³en efkeÀmeer kesÀ mebkeÀuhe ceW Yeer veneR
Dee mekeÀlee efkeÀ ³en uesves Jeeues nQ~ Gme Deelcee mes megKe keÀer, oeleeheve keÀer Jee Meeefvle,
Òesce, Deevevo, KegMeer, men³eesie, efnccele, Glmeen, Gcebie ö efkeÀmeer ve efkeÀmeer
efJeMes<elee kesÀ oeleeheve keÀer DevegYetefle nesieer~ meoe efJeMeeue yegef× Deewj efJeMeeue efoue,
efpemekeÀes Deehe yeæ[er efoue Jeeues keÀnles nes ö Ssmeer DevegYetefle nesieer~ Deye Fve
efveMeeefve³eeW mes Deheves DeehekeÀes ®eskeÀ keÀjes efkeÀ keÌ³ee yeveves Jeeues nes? ohe&Ce lees meYeer
kesÀ heeme nw~ efpelevee mJe³eb keÀes mJe³eb peeve mekeÀles Glevee Deewj keÀesF& veneR peeve mekeÀles~
lees mJe³eb keÀes peevees~ De®íeö
Deepe lees efceueves Dee³es nQ~ ef]HeÀj Yeer meYeer Dee³es nQ lees yeeheoeoe keÀes Yeer meYeer
ye®®eeW keÀe mvesn kesÀ meeLe efjiee[& Yeer jKevee neslee nw~ FmeefueS ªn-ªneve keÀer~
ceOegyeve Jeeues Dehevee DeefOekeÀej veneR íesæ[les efHeÀj Yeer meceerhe yew"s nes~ yengle yeeleeW mes
efveef½evle yew"s nes~ pees yeenj jnles GvneW keÀes efHeÀj Yeer cesnvele keÀjveer heæ[leer nw~ keÀceevee
Deewj Keevee ³en keÀce cesnvele veneR nw~ ceOegyeve ceW keÀceeves keÀer ef®evlee lees veneR nw vee!
yeeheoeoe peeveles nQ, ÒeJe=efÊe ceW jnves JeeueeW keÀes menve Yeer keÀjvee heæ[lee~ meecevee Yeer
keÀjvee heæ[lee~ nbme yeiegueeW kesÀ yeer®e ceW jn Deheveer Gvveefle keÀjles Deeies yeæ{ jns nQ~
uesefkeÀve Deehe ueesie keÀF& yeeleeW mes mJele: ner v³eejs nes~ Deejece mes jnles nes~ Deejece
mes Keeles nes Deewj Deejece keÀjles nes~ yeenj o]HeÌlej ceW peeves Jeeues efove ceW Deejece keÀjles
nQ keÌ³ee? ³eneB lees Mejerj keÀe Yeer Deejece lees yegef× keÀe Yeer Deejece~ lees ceOegyeve
efveJeeefme³eeW keÀer efmLeefle meYeer mes vecyejJeve nes ieF& vee~ keÌ³eeWefkeÀ SkeÀ ner keÀece nw~ mì[er
keÀjes lees Yeer yeehe keÀje jne nw~ mesJee keÀjles nes lees Yeer `³e%e mesJee' nw~ yesno yeehe keÀe
yesno keÀe Iej nw~ SkeÀ ner yeele SkeÀ ner ueele nw~ otmeje kegÀí nw veneR~ cesje mesvìj
³en Yeer veneR nw~ efmeHe&À cesjer ®eepe&, ³en veneR nesvee ®eeefnS~ ceOegyeve efveJeeefme³eeW keÀes
keÀF& yeeleeW ceW menpe heg©<eeLe& Deewj menpe Òeeefhle nw~ De®íeö meYeer ceOegyeve JeeueeW ves
ieesu[ve pegyeueer keÀe Yeer Òeesûeece yevee³ee nw vee~ HebÀkeÌMeve keÀe veneR~ GmekesÀ lees HeÀesu[me&
Deeefo íhes nQ~ Jen ngDee efJeée-mesJee kesÀ Òeefle~ mJe³eb kesÀ Òeefle keÌ³ee huewve yevee³ee nw?
mJe³eb keÀer mìspe hej keÌ³ee heeì& yepee³eWies? Gme mìspe kesÀ lees mheerkeÀme&, Òeesûeece Yeer yevee
uesles nes~ mJe keÀer mìspe keÀe keÌ³ee Òeesûeece yevee³ee nw? ®ewefjìer efyeievme Sì nesce lees
ceOegyeve efveJeemeer nQ vee! keÀesF& Yeer HebÀkeÌMeve neslee nw lees keÌ³ee keÀjles nes? (oerhe peueeles
nQ) lees ieesu[ve pegyeueer keÀe oerhe keÀewve peiee³esiee? nj yeele DeejcYe keÀewve keÀjsiee?
ceOegyeve efveJeeefme³eeW ceW efnccele nw, Gcebie Yeer nw, Jee³egceC[ue Yeer nw, meye ceoo nw~
peneB meJe& men³eesie nw JeneB meye menpe nw~ efme]He&À SkeÀ yeele keÀjveer heæ[sieer ö Jen
keÀewve-meer?
yeeheoeoe meYeer ye®®eeW mes ³ener Þesÿ DeeMee jKeles nQ efkeÀ nj SkeÀ yeehe meceeve
yeves~ mevlegä jnvee Deewj mevlegä keÀjvee ³ener efJeMes<elee nw~ henueer cegK³e yeele nw mJe³eb
mes DeLee&led Deheves heg©<eeLe& mes, Deheves mJeYeeJe mebmkeÀej mes, yeehe keÀes meeceves jKeles ngS
mevlegä nQ ö ³en ®eskeÀ keÀjvee nw~ neB, ceQ mevlegä ntB~ ³eLeeMeefkeÌle Jeeuee ö Jen
Deueie yeele nw~ uesefkeÀve JeemleefJekeÀ mJeªhe kesÀ efnmeeye mes mJe³eb mes mevlegä nesvee Deewj
ef]HeÀj otmejeW keÀes mevlegä keÀjvee ö ³en mevlegälee keÀer cenevelee nw~ otmejs Yeer cenmetme
keÀjW efkeÀ ³en ³eLeeLe& ªhe ceW mevlegä Deelcee nw~ mevlegälee ceW meye kegÀí Dee peelee nw~
ve ef[mìye& nes vee ef[mìye& keÀjW~ FmekeÀes keÀnles nQ ö `mevlegälee'~ ef[mìye& keÀjves Jeeues
yengle neWies uesefkeÀve mJe³eb ef[mìye& ve neW~ Deeie keÀer meskeÀ mes mJe³eb keÀes mJe³eb efkeÀveeje
keÀj mesHeÀ jnW~ otmejs keÀes veneR osKeW~ Deheves keÀes osKeW ö cegPes keÌ³ee keÀjvee nw~ cegPes
efveefceÊe yeve DeesjeW keÀes MegYe YeeJevee Deewj MegYe keÀecevee keÀe men³eesie osvee nw~ ³en nw
efJeMes<e OeejCee~ FmeceW meye kegÀí Dee pee³esiee~ FmekeÀer lees ieesu[ve pegyeueer cevee mekeÀles
nes vee! efveefceÊe ceOegyeve JeeueeW kesÀ efueS keÀnles nQ uesefkeÀve nw meYeer kesÀ Òeefle~ ceesn peerle
keÀer keÀneveer megveer nw vee! Smeer mevlegälee keÀer keÀneveer yeveeDees~ efpemekesÀ heeme Yeer keÀesF&
peeJes, efkeÀlevee Yeer ¬eÀeme Sipeeefceve keÀjs uesefkeÀve meyekesÀ cegKe mes, meyekesÀ ceve mes
mevlegälee keÀer efJeMes<elee DevegYeJe nes~ ³en lees Ssmee nw~ veneR~ ceQ kewÀmes yevekesÀ Deewj
yeveeTB~ yeme, ³en íesìer-meer yeele mìspe hej efoKeeDees~ De®íe!
oeefo³eeB yeeheoeoe kesÀ meceerhe DeekeÀj yew"er nQ
yeeheoeoe kesÀ heeme Deehe meyekesÀ efoue kesÀ mebkeÀuhe hengB®eles ner nQ~ Fleveer meye Þesÿ
DeelceeDeeW kesÀ Þesÿ mebkeÀuhe nQ lees meekeÀej ªhe ceW nesvee ner nw~ huewvme lees yengle
De®ís yevee³es nQ~ Deewj ³ener huewve ner meyekeÀes huesve yevee oWies~ meejs efJeée kesÀ Devoj
efJeMes<e DeelceeDeeW keÀer MeefkeÌle lees SkeÀ ner nw~ Deewj keÀne@ Yeer Ssmeer efJeMes<e DeelceeDeeW
keÀe mebie"ve veneR nw~ ³eneB mebie"ve keÀer MeefkeÌle efJeMes<e nw~ FmeefueS Fme mebie"ve hej
meyekeÀer efJeMes<e vepej nw~ Deewj meYeer [ieceiee jns nQ~ ieefÎ³eeB efnue jner nQ~ Deewj ³en
jep³e ieÎer yeve jner nw~ ³eneB ieg© keÀer ieÎer veneR nw~ FmeefueS efnueleer veneR~ mJe jep³e
keÀer ³ee efJeée kesÀ jep³e keÀer ieÎer nw~ meYeer efnueeves keÀer keÀesefMeMe Yeer keÀjWies uesefkeÀve
mebie"ve keÀer MeefkeÌle FmekeÀe efJeMes<e ye®eeJe nw~ JeneB SkeÀ-SkeÀ keÀes Deueie keÀjkesÀ
³etefveìer keÀes ef[me³etefveìer keÀjles, ef]HeÀj efnueeles nQ~ ³eneB mebie"ve keÀer MeefkeÌle kesÀ keÀejCe
efnuee veneR mekeÀles~ lees Fme mebie"ve keÀer MeefkeÌle keÀer efJeMes<elee keÀes meoe Deewj Deeies
yeæ{eles ®euees~ ³en mebie"ve ner efkeÀuee nw~ FmeefueS Jeej veneR keÀj mekeÀles~ efJepe³e lees
ngF& heæ[er nw~ efmeHe&À efjheerì keÀjvee nw~ pees efjheerì keÀjves ceW nesefMe³eej yeveles Jener
efJepe³eer yeve mìspe hej Òeefme× nes peeles~ mebie"ve keÀer MeefkeÌle ner efJepe³e keÀe efJeMes<e
DeeOeej mJeªhe nw~ Fme mebie"ve ves ner mesJee keÀer Je=ef× ceW meHeÀuelee keÀes Òeehle keÀje³ee
nw~ heeuevee keÀe efjìve& oeefo³eeW ves De®íe efo³ee nw~ mebie"ve keÀer MeefkeÌle keÀe DeeOeej
keÌ³ee nw? efmeHe&À ³en hee" hekeÌkeÀe nes peeS efkeÀ èfjiee[& osvee ner efjiee[& uesvee nw'~ osvee
uesvee nw~ uesvee, uesvee veneR nw~ uesvee DeLee&led ieBJeevee~ osvee DeLee&led uesvee~ keÀesF& os lees
osJeW ³en keÀesF& efyepevesme veneR~ ³en lees oelee yeveves keÀer yeele nw~ oelee ueskeÀj ef]HeÀj veneR
oslee~ Jen lees oslee ner peelee~ FmeefueS Fme mebie"ve keÀer me]HeÀuelee nw~ uesefkeÀve DeYeer
kebÀieve lew³eej ngDee nw~ ceeuee veneR lew³eej ngF& nw~
Deeves Jeeues mece³e kesÀ efueS yeeHeoeoe keÀe FMeeje
Je=ef× ve nes lees jep³e efkeÀme hej keÀjWies~ DeYeer lees Je=ef× keÀer efuemì ceW keÀceer nw~
9 ueeKe ner lew³eej veneR ngS nQ~ efkeÀmeer Yeer efJeefOe mes efceueWies lees mener vee~ efJeefOe ®esvpe
nesleer jnleer nw~ pees meekeÀej ceW efceues Deewj DeJ³ekeÌle ceW efceue jns nQ~ efJeefOe ®esvpe ngF&
vee~ Deeies Yeer efJeefOe ®esvpe nesleer jnsieer~ Je=ef× ÒeceeCe efceueves keÀer efJeefOe Yeer ®esvpe nesleer
jnsieer~'' De®íeö
ÒeÍe>> ö ªneefve³ele ceW keÀceer Deeves keÀe keÀejCe keÌ³ee nw?
GÊej ö mJe³eb keÀes Jee efpevekeÀer mesJee keÀjles nes GvnW `Deceevele' veneR mecePeles~
Deceevele mecePeves mes DeveemekeÌle jnWies~ Deewj DeveemekeÌle yeveves mes ner ªneefve³ele
Dee³esieer~ De®íeö
16-12-85
jeFì nwC[ kewÀmes yeveW?

meoe cegkeÌle, meJe& meceLe& efMeJeyeeyee yeesues õ
``Deepe yeeheoeoe Deheveer DeveskeÀ YegpeeDeeW keÀes osKe jns nQ~ 1ö Yegpee³eW meoe
Òel³e#e keÀce& keÀjves keÀe DeeOeej nQ~ nj Deelcee Deheveer YegpeeDeeW Üeje ner keÀce& keÀjleer
nQ~ 2ö Yegpee³eW men³eesie keÀer efveMeeveer Yeer keÀner peeleeR~ men³eesieer Deelcee keÀes
jeFìnwC[ keÀne peelee nw~ lees neLe Yegpee keÀe meeOeve nw~ 3ö YegpeeDeeW keÀes MeefkeÌle ªhe
ceW Yeer efoKee³ee peelee nw~ FmeefueS yeengyeue keÀne peelee nw~ YegpeeDeeW keÀer Deewj
efJeMes<elee nw 4ö Yegpee DeLee&led neLe ö mvesn keÀer efveMeeveer nw~ FmeefueS peye Yeer mvesn
mes efceueles nQ lees Deeheme ceW neLe efceueeles nQ~ YegpeeDeeW keÀe efJeMes<e mJeªhe henuee
megvee³ee ö mebkeÀuhe keÀes keÀce& ceW Òel³e#e keÀjvee~ Deehe meYeer yeehe keÀer Yegpee³eW nes~ lees
³en ®eej ner efJeMes<elee³eW Deheves ceW efoKeeF& osleer nQ? Fve ®eejeW ner efJeMes<eleeDeeW Üeje
Deheves DeehekeÀes peeve mekeÀles nes efkeÀ ceQ keÀewve-meer Yegpee ntB! Yegpee lees meYeer nes uesefkeÀve
jeFì nQ Jee ues]HeÌì nQ ³en Fve efJeMes<eleeDeeW mes ®eskeÀ keÀjes~
henueer yeele yeehe kesÀ nj SkeÀ Þesÿ mebkeÀuhe keÀes, yeesue keÀes keÀce& ceW DeLee&led
Òel³e#e peerJeve ceW keÀneB lekeÀ uee³ee nQ? keÀce& meYeer kesÀ Òel³e#e osKeves keÀer menpe Jemleg
nw~ keÀce& keÀes meYeer osKe mekeÀles nQ Deewj menpe peeve mekeÀles Jee keÀce& Üeje DevegYeJe keÀj
mekeÀles nQ~ FmeefueS meye ueesie Yeer ³ener keÀnles nQ efkeÀ ö keÀnles lees meye nQ uesefkeÀve
keÀjkesÀ efoKeeDees~ Òel³e#e keÀce& ceW osKeW leye ceeveW efkeÀ, ³en pees keÀnles nQ Jen mel³e nw~
lees keÀce&, mebkeÀuhe kesÀ meeLe yeesue keÀes Yeer Òel³e#e ÒeceeCe kesÀ ªhe ceW mheä keÀjves Jeeuee
nw~ Ssmes jeFì nwC[ Jee jeFì Yegpee nj keÀce& Üeje yeehe keÀes Òel³e#e keÀj jner nw?
jeFì nwC[ keÀer efJeMes<elee nw ö Gmemes meoe MegYe Deewj Þesÿ keÀce& neslee nw~ jeFì
nwC[ kesÀ keÀce& keÀer ieefle uesHeÌì mes leerJe´ nesleer nw~ lees Ssmes ®eskeÀ keÀjes~ meoe MegYe Deewj
Þesÿ keÀce& leerJeíeefle mes nes jns nQ? Þesÿ keÀce&Oeejer jeFì nwC[ nQ! Deiej ³en
efJeMes<elee³eW veneR lees mJele: ner ues]HeÌì nwC[ nes ie³es keÌ³eeWefkeÀ TB®es les TB®es yeehe keÀes
Òel³e#e keÀjves kesÀ efveefceÊe TB®es les TB®es keÀce& nQ~ ®eens ªneveer ¢efä Üeje, ®eens Deheves
KegMeer kesÀ ªneefve³ele kesÀ ®esnjs Üeje yeehe keÀes Òel³e#e keÀjles nes~ ³en Yeer keÀce& ner nw~
lees Ssmes Þesÿ keÀce&Oeejer yeves nes?
Fmeer ÒekeÀej Yegpee DeLee&led men³eesie keÀer efveMeeveer~ lees ®eskeÀ keÀjes nj mece³e yeehe
kesÀ keÀÊe&J³e ceW men³eesieer nQ? leve-ceve-Oeve leerveeW mes meoe men³eesieer nQ? Jee keÀYeer-keÀYeer
kesÀ men³eesieer nQ? pewmes ueewefkeÀkeÀ keÀe³e& ceW keÀesF& HegÀue ìeFce keÀe³e& keÀjves Jeeues nesles nQ,
keÀesF& Leesæ[e mece³e keÀece keÀjves Jeeues nQ~ GmeceW Devlej neslee nw vee~ lees keÀYeer-keÀYeer kesÀ
men³eesieer pees nQ GvneW keÀer Òeeefhle Deewj meoe kesÀ men³eesieer keÀer Òeeefhle ceW Devlej nes
peelee nw~ peye mece³e efceuee, peye Gcebie Dee³ee Jee peye cet[ yeveer leye men³eesieer yeves~
veneR lees men³eesieer kesÀ yeoues efJe³eesieer yeve peeles nQ~ lees ®eskeÀ keÀjes leerveeW ªheeW mes
DeLee&led leve ceve Oeve meYeer ªhe mes hetCe& men³eesieer yeves nQ Jee DeOetjs yeves nQ? osn Deewj
osn kesÀ mecyevOe GmeceW p³eeoe leve-ceve-Oeve ueieeles nes Jee yeehe kesÀ Þesÿ keÀe³e& ceW
ueieeles nes? osn kesÀ mecyevOeeW keÀer efpeleveer ÒeJe=efÊe nw Glevee ner Deheves osn keÀer Yeer
ÒeJe=efÊe uecyeer ®eewæ[er nw~ keÀF& ye®®es mecyevOe keÀer ÒeJe=efÊe mes hejs nes ie³es nQ uesefkeÀve osn
keÀer ÒeJe=efÊe ceW mece³e, mebkeÀuhe, Oeve F&éejer³e keÀe³e& mes ]p³eeoe ueieeles nQ~ Deheves osn
keÀer ÒeJe=efÊe keÀer ie=nmLeer Yeer yeæ[er peeue nw~ Fme peeue mes hejs Yeer jnvee~ FmekeÀes keÀnWies
ö `jeFì nwC['~ efme]He&À yeéïeCe yeve ie³es, ye´ïeekegÀceej ye´ïeekegÀceejer keÀnves kesÀ
DeefOekeÀejer yeve ie³es, FmekeÀes meoe kesÀ men³eesieer veneR keÀnWies~ uesefkeÀve oesveeW ner
ÒeJe=efÊe³eeW mes v³eejs Deewj yeehe kesÀ keÀe³e& kesÀ h³eejs~ osn keÀer ÒeJe=efÊe keÀer heefjYee<ee yengle
efJemleej keÀer nw~ Fme hej Yeer efHeÀj keÀYeer mheä keÀjWies~ uesefkeÀve men³eesieer keÀneB lekeÀ yeves
nQ ö ³en Deheves keÀes ®eskeÀ keÀjes!
leermejer yeeleö Yegpee mvesn keÀer efveMeeveer nw~ mvesn DeLee&led efceueve~ pewmes osnOeejer
DeelceeDeeW keÀe osn keÀe efceueve neLe ceW neLe efceueevee neslee nw~ Ssmes pees jeFì nwC[
Jee jeFì Yegpee nw GmekeÀer efveMeeveer nw ö mebkeÀuhe ceW efceueve, yeesue ceW efceueve Deewj
mebmkeÀej ceW efceueve~ pees yeehe keÀe mebkeÀuhe Jen jeFì nwC[ keÀe mebkeÀuhe nesiee~ yeehe kesÀ
J³eLe& mebkeÀuhe veneR nesles~ meoe meceLe& mebkeÀuhe ³en efveMeeveer nw~ pees yeehe kesÀ yeesue,
meoe megKeoeF& yeesue, meoe ceOegj yeesue, meoe ceneJeekeÌ³e nw, meeOeejCe yeesue veneR~
meoe DeJ³ekeÌle YeeJe nes, DeeeflcekeÀ YeeJe nes~ J³ekeÌle YeeJe kesÀ yeesue veneR~ FmekeÀes
keÀnles nQ ö mvesn DeLee&led efceueve~ Ssmes ner mebmkeÀej efceueve~ pees yeehe kesÀ mebmkeÀej,
meoe Goejef®eÊe, keÀu³eeCekeÀejer, efve:mJeeLe& Ssmes efJemleej lees yengle nQ~ meej ªhe ceW pees
yeehe kesÀ mebmkeÀej Jen jeFìnwC[ kesÀ mebmkeÀej neWies~ lees ®eskeÀ keÀjes Ssmes meceeve yevevee
ö DeLee&led mvesner yevevee~ ³en keÀneB lekeÀ nw?
®eewLeer yeele ö Yegpee DeLee&led MeefkeÌle~ lees ³en Yeer ®eskeÀ keÀjes keÀneB lekeÀ
MeefkeÌleMeeueer yeves nQ? mebkeÀuhe MeefkeÌleMeeueer, ¢efä, Je=efÊe MeefkeÌleMeeueer keÀneB lekeÀ
yeveer nw? MeefkeÌleMeeueer mebkeÀuhe, ¢efä Jee Je=efÊe keÀer efveMeeveer nw~ Jen MeefkeÌleMeeueer
nesves kesÀ keÀejCe efkeÀmeer keÀes Yeer heefjJele&ve keÀj uesiee~ mebkeÀuhe mes Þesÿ me=efä keÀer j®evee
keÀjsiee~ Je=efÊe mes Jee³egceC[ue heefjJele&ve keÀjsiee~ ¢efä mes DeMejerjer Deelce-mJeªhe keÀe
DevegYeJe keÀje³esiee~ lees Ssmeer MeefkeÌleMeeueer Yegpee nes! Jee keÀce]peesj nes? Deiej
keÀce]peesjer nw lees ues]HeÌì nQ~ DeYeer mecePee jeFìnwC[ efkeÀmekeÀes keÀne peelee nw! Yegpee³eW
lees meYeer nes~ uesefkeÀve keÀewve-meer Yegpee nes? Jen Fve efJeMes<eleeDeeW mes mJe³eb keÀes peevees~
Deiej otmeje keÀesF& keÀnsiee efkeÀ legce jeFì nwC[ veneR nes lees efme× Yeer keÀjWies Deewj efpeÎ
Yeer keÀjWies~ uesefkeÀve Deheves DeehekeÀes pees ntB pewmee ntB Jewmes peevees~ keÌ³eeWefkeÀ DeYeer ef]HeÀj Yeer
mJe³eb keÀes heefjJele&ve keÀjves keÀe Leesæ[e mece³e nw~ Deueyesuesheve ceW Dee keÀjkesÀ ®euee veneR
oes efkeÀ ceQ Yeer "erkeÀ ntB~ ceve Keelee Yeer nw uesefkeÀve DeefYeceeve Jee Deueyesueeheve heefjJele&ve
keÀjeS Deeies veneR yeæ{elee nw~ FmeefueS Fmemes cegkeÌle nes peeDees~ ³eLeeLe& jerefle mes Deheves
keÀes ®eskeÀ keÀjes~ Fmeer ceW ner mJe-keÀu³eeCe Yeje ngDee nw~ mecePee~ De®íeö
meoe mJe heefjJele&ve ceW, mJe-ef®evleve ceW jnves Jeeues, meoe mJe³eb ceW meJe& efJeMes<eleeDeeW
keÀes ®eskeÀ keÀj mechevve yeveeves Jeeues, meoe oesveeW ÒeJe=efÊe³eeW mes v³eejs, yeehe Deewj yeehe
kesÀ keÀe³e& ceW h³eejs jnves Jeeues, DeefYeceeve Deewj Deueyesuesheve mes meoe cegkeÌle jnves Jeeues,
Ssmes leerJe´ heg©<eeLeea, Þesÿ DeelceeDeeW keÀes yeeheoeoe keÀe ³eeoh³eej Deewj vecemles~
heee|ì³eeW mes
meoe Deheves keÀes mJeoMe&ve ®e¬eÀOeejer DevegYeJe keÀjles nes? mJeoMe&ve ®e¬eÀ DeveskeÀ
ÒekeÀej kesÀ cee³ee kesÀ ®ekeÌkeÀjeW keÀes meceehle keÀjves Jeeuee nw~ cee³ee kesÀ DeveskeÀ ®e¬eÀ nQ
Deewj yeehe Gve ®e¬eÀes mes ígæ[ekeÀj efJepe³eer yevee oslee~ mJeoMe&ve ®e¬eÀ kesÀ Deeies cee³ee
"nj veneR mekeÀleer ö Ssmes DevegYeJeer nes? yeeheoeoe jespe Fmeer ìeFefìue mes ³eeoh³eej
Yeer osles nQ~ Fmeer mce=efle mes meoe meceLe& jnes~ meoe mJe kesÀ oMe&ve ceW jnes lees
MeefkeÌleMeeueer yeve pee³eWies~ keÀuhe-keÀuhe keÀer Þesÿ Deelcee³eW Les Deewj nQ ³en ³eeo jns
lees cee³eepeerle yeves heæ[s nQ~ meoe %eeve keÀes mce=efle ceW jKe, GmekeÀer KegMeer ceW jnes~
KegMeer DeveskeÀ ÒekeÀej kesÀ og:Ke Yegueeves Jeeueer nw~ ogefve³ee og:KeOeece ceW nw Deewj Deehe
meYeer mebiece³egieer yeve ie³es~ ³en Yeer Yeei³e nw~
2. meoe heefJe$elee keÀer MeefkeÌle mes mJe³eb keÀes heeJeve yeveeS DeewjeW keÀes Yeer heeJeve
yeveves keÀer ÒesjCee osves Jeeues nes vee? Iej-ie=nmLe ceW jn heefJe$e Deelcee yevevee, Fme
efJeMes<elee keÀes ogefve³ee kesÀ Deeies Òel³e#e keÀjvee nw~ Ssmes yeneogj yeves nes! heeJeve
Deelcee³eW nQ, Fmeer mce=efle mes mJe³eb Yeer heefjhekeÌJe Deewj ogefve³ee keÀes Yeer ³en Òel³e#e
ÒeceeCe efoKeeles ®euees~ keÀewve-meer Deelcee nes? DemecYeJe keÀes mecYeJe keÀj efoKeeves kesÀ
efveefceÊe, heefJe$elee keÀer MeefkeÌle ]HewÀueeves Jeeueer Deelcee ntB~ ³en meoe mce=efle ceW jKees~
3. kegÀceej meoe Deheves keÀes cee³eepeerle kegÀceej mecePeles nes? cee³ee mes nej Keeves
Jeeues veneR uesefkeÀve meoe cee³ee keÀes nej efKeueeves Jeeues~ Ssmes MeefkeÌleMeeueer yeneogj nes
vee! pees yeneogj neslee nw Gmemes cee³ee Yeer mJe³eb Ieyejeleer nw~ yeneogj kesÀ Deeies cee³ee
keÀYeer efnccele veneR jKe mekeÀleer~ peye efkeÀmeer Yeer ÒekeÀej keÀer keÀce]peesjer osKeleer nw leye
cee³ee Deeleer nw~ yeneogj DeLee&led meoe cee³eepeerle~ cee³ee Dee veneR mekeÀleer, Ssmes
®ewuesvpe keÀjves Jeeues nes vee! meYeer mJe³eb keÀes mesJee kesÀ efveefceÊe DeLee&led meoe efJeée-
keÀu³eeCkeÀejer mecePe Deeies yeæ{ves Jeeues nes! efJeée-keÀu³eeCekeÀejer yesno ceW jnles nQ, no
ceW veneR Deeles~ no ceW Deevee DeLee&led me®®es mesJeeOeejer veneR~ yesno ceW jnvee DeLee&led
pewmee yeehe Jewmes ye®®es~ yeehe keÀes ]HeÀeuees keÀjves Jeeues Þesÿ kegÀceej nQ, meoe Fmeer mce=efle
ceW jnes~ pewmes yeehe mechevve nw, yesno keÀe nw Ssmes yeehe meceeve mechevve meJe& Ke]peeveeW
mes Yejhetj Deelcee ntB ö Fme mce=efle mes J³eLe& meceehle nes pee³esiee~ meceLe& yeve pee³eWies~
De®íeö
19-12-85
]HeÀeuees ]HeÀeoj
efJeosner Deewj DeJ³ekeÌle yeeheoeoe yeesues õ
``Deepe meJe& mvesner ye®®eeW kesÀ mvesn keÀe jsmeheeC[ keÀjves kesÀ efueS yeeheoeoe
efceueve ceveeves kesÀ efueS Dee³es nQ~ efJeosner yeeheoeoe keÀes osn keÀe DeeOeej uesvee heæ[lee
nw~ efkeÀmeefueS? ye®®eeW keÀes Yeer efJeosner yeveeves kesÀ efueS~ pewmes yeehe efJeosner, osn ceW
Deeles ngS Yeer efJeosner mJeªhe ceW, efJeosnerheve keÀe DevegYeJe keÀjeles nQ~ Ssmes Deehe meYeer
peerJeve ceW jnles, osn ceW jnles efJeosner Deelce-efmLeefle ceW efmLele nes Fme osn Üeje
keÀjeJevenej yeve keÀjkesÀ keÀce& keÀjeDees~ ³en osn keÀjvenej nw~ Deehe osner keÀjeJevenej
nes~ Fmeer efmLeefle keÀes `èfJeosner efmLeefle'' keÀnles nQ~ Fmeer keÀes ner ]HeÀeuees ]HeÀeoj keÀne
peelee nw~ meoe ]HeÀeuees ]HeÀeoj keÀjves kesÀ efueS Deheveer yegef× keÀes oes efmLeefle³eeW ceW efmLele
jKees~ yeehe keÀes ]HeÀeuees keÀjves keÀer efmLeefle nw ö meoe DeMejerjer YeJe~ efJeosner YeJe
efvejekeÀejer YeJe~ oelee DeLee&led ye´ïee yeehe keÀes ]HeÀeuees keÀjves kesÀ efueS meoe DeJ³ekeÌle
efmLeefle YeJe, ]HeÀefjMlee mJeªhe YeJe, DeekeÀejer efmLeefle YeJe~ Fve oesveeW efmLeefle ceW efmLele
jnvee ]HeÀeuees ]HeÀeoj keÀjvee nw~ Fmemes veer®es J³ekeÌle YeeJe, osn-Yeeve, J³eefkeÌle YeeJe,
FmeceW veer®es veneR DeeDees~ J³eefkeÌle YeeJe Jee J³ekeÌle YeeJe ö veer®es ues Deeves keÀe DeeOeej
nw~ FmeefueS meyemes hejs Fve oes efmLeefle³eeW ceW meoe jnes~ leermejer kesÀ efueS yeéïeCe pevce
nesles ner yeeheoeoe keÀer efMe#ee efceueer ngF& nw efkeÀ Fme efiejeJeì keÀer efmLeefle ceW mebkeÀuhe
mes Jee mJehve ceW Yeer vener peevee~ ³en hejeF& efmLeefle nw~ pewmes Deiej keÀesF& efyevee Dee%ee
kesÀ hejosMe ®euee peeS lees keÌ³ee nesiee? yeeheoeoe ves Yeer ³en Dee%ee keÀer uekeÀerj KeeR®e
oer nw~ Fmemes yeenj veneR peevee nw~ Deiej DeJe%ee keÀjles nQ lees hejsMeeve Yeer nesles nQ~
he½eeleehe Yeer keÀjles nQ~ FmeefueS meoe Meeve ceW jnves keÀe, meoe Òeeefhle mJeªhe efmLeefle
ceW efmLele nesves keÀe menpe meeOeve nw ``]HeÀeuees ]HeÀeoj''~ ]HeÀeuees keÀjvee lees menpe neslee
nw vee! peerJeve ceW ye®eheve mes ]HeÀeuees keÀjves kesÀ DevegYeJeer nes~ ye®eheve ceW Yeer yeehe ye®®es
keÀes Debiegueer hekeÀæ[ ®eueves ceW, G"ves-yew"ves ceW ]HeÀeuees keÀjeles nQ~ ef]HeÀj peye ie=nmLeer
yeveles nQ lees Yeer heefle-helveer keÀes SkeÀ-oes kesÀ heerís ]HeÀeuees keÀj ®euevee efmeKeueeles nQ~
ef]HeÀj Deeies yeæ{ ieg© keÀjles nQ lees ieg© kesÀ ]HeÀeueesDeme& Yeer yeveles nQ DeLee&led ]HeÀeuees keÀjves
Jeeues~ ueewefkeÀkeÀ peerJeve ceW Yeer Deeefo Deewj Devle ceW ]HeÀeuees keÀjvee neslee nw~ DeueewefkeÀkeÀ
heejueewefkeÀkeÀ yeehe Yeer SkeÀ ner menpe yeele keÀe meeOeve yeleeles nQ, keÌ³ee keÀªB, kewÀmes
keÀªB, Ssmes keÀªB ³ee Jewmes keÀªB Fme efJemleej mes ígæ[e osles nQ~ meYeer ÒeÍe>>eW keÀe GÊej
SkeÀ ner yeele nw ö ``]HeÀeuees `]HeÀeoj''~

meekeÀej ªhe ceW Yeer efveefceÊe yeve keÀce& efmeKeueeves kesÀ efueS hetjs 84 pevce uesves
Jeeueer ye´ïee keÀer Deelcee efveefceÊe yeveer~ keÀce& ceW keÀce& yevOeveeW mes cegkeÌle nesves ceW, keÀce&
mecyevOe keÀes efveYeeves ceW, osn ceW jnles efJeosner efmLeefle ceW efmLele jnves ceW, leve kesÀ
yevOeveeW keÀes cegkeÌle keÀjves ceW, ceve keÀer ueieve ceW ceieve jnves keÀer efmLeefle ceW, Oeve keÀe
SkeÀ-SkeÀ ve³ee hewmee me]HeÀue keÀjves ceW, meekeÀej ye´ïee, meekeÀej peerJeve ceW efveefceÊe yeves~
keÀce&yevOeveer Deelcee, keÀcee&leerle yeveves keÀe SkeÌ]peecheue yeves~ lees meekeÀej peerJeve keÀes
]HeÀeuees keÀjvee menpe nw vee! ³ener hee" ngDee ]HeÀeuees ]HeÀeoj~ ÒeÍe>> Yeer ®eens leve kesÀ
hetíles, mecyevOe kesÀ hetíles Jee Oeve kesÀ hetíles nQ~ meye ÒeÍe>>eW keÀe peJeeye ö ye´ïee yeehe
keÀer peerJeve nw~ pewmes DeepekeÀue kesÀ meeFbme Jeeues nj SkeÀ ÒeÍe>> keÀe GÊej keÀch³etìj mes
hetíles nQ~ keÌ³eeWefkeÀ mecePeles nQ ceveg<³e keÀer yegef× mes ³en keÀch³etìj SkeÌ³etjsì nw~ yeveeves
Jeeues mes Yeer yeveer ngF& ®eer]pe keÀes SkeÌ³etjsì mecePe jns nQ~ uesefkeÀve Deehe meeFuesvme JeeueeW
kesÀ efueS ye´ïee keÀer peerJeve ner SkeÌ³etjsì keÀch³etìj nw~ FmeefueS keÌ³ee, kewÀmes kesÀ yepeeS
peerJeve kesÀ keÀch³etìj mes osKees~ kewÀmee Deewj keÌ³ee keÀe keÌJes½eve Ssmes ner yeoue pee³esiee~
He´Mveef®eÊe kesÀ yepeeS He´mevveef®eÊe nes pee³eWies~ He´Mveef®eÊe nue®eue yegef× nw~ FmeefueS
He´Mve keÀe ef®evn Yeer ìsæ{e nw~ keÌJes½eve efueKees lees ìsæ{e yeebkeÀe nQ vee? Deewj Òemevveef®eÊe
nw efyevoer~ lees efyevoer ceW keÀesF& ìsæ{eheve nw? ®eejeW lejHeÀ mes SkeÀ ner nw~ efyevoer keÀes
efkeÀmeer Yeer lejHeÀ mes osKees lees meerOee ner osKeWies~ Deewj SkeÀ pewmee ner osKeWies~ ®eens
Guìe ®eens meguìe osKees~ Òemevveef®eÊe DeLee&led SkeÀ jme efmLeefle ceW SkeÀ yeehe keÀes ]HeÀeuees
keÀjves Jeeues~ ef]HeÀj Yeer meej keÌ³ee efvekeÀuee? ]HeÀeuees ye´ïee, meekeÀej ªhe ]HeÀeoj Jee
]HeÀeuees DeekeÀej ªhe ye´ïee ]HeÀeoj~ ®eens ye´ïee yeehe keÀes ]HeÀeuees keÀjes ®eens efMeJe yeehe
keÀes ]HeÀeuees keÀjes~ uesefkeÀve Meyo Jener nw ö `HeÀeuees HeÀeoj'~ FmeefueS ye´ïee keÀer ceefncee
``ye´ïee Jevos peieleieg©'' keÀnles nQ~ keÌ³eeWefkeÀ ]HeÀeuees keÀjves kesÀ efueS meekeÀej ªhe ceW
ye´ïee ner meekeÀej peiele kesÀ efueS efveefceÊe yeves~ Deehe meYeer Yeer Deheves keÀes efMeJekegÀceej
efMeJekegÀceejer veneR keÀnueeles nes~ ye´ïeekegÀceej-ye´ïeekegÀceejer keÀnueeles nes~ meekeÀej j®evee
kesÀ efveefceÊe meekeÀej Þesÿ peerJeve keÀe mescheue `ye´ïee' ner yevelee nw~ FmeefueS meleieg©
efMeJe yeehe keÀes keÀnles, ieg© efmeKeueeves Jeeues keÀes Yeer keÀnles nQ~ peiele kesÀ Deeies
efmeKeueeves Jeeues `ye´ïee' ner efveefceÊe yeveles nQ~ lees nj keÀce& ceW ]HeÀeuees keÀjvee nw~ ye´ïee
keÀes Fme efnmeeye mes peieleieg© keÀnles nQ~ FmeefueS peiele ye´ïee keÀer Jevovee keÀjlee nQ~
peieleefhelee keÀe ìeFefìue Yeer ye´ïee keÀe nw~ efJe<Ceg keÀes Jee MebkeÀj keÀes Òepeeheefle veneR
keÀnles~ Jen ceeefuekeÀ kesÀ efnmeeye mes heefle keÀn osles nQ~ uesefkeÀve nw efhelee~ efpelevee ner
peiele keÀe h³eeje Glevee ner peiele mes v³eeje yeve DeYeer DeJ³ekeÌle ªhe ceW ]HeÀeuees
DeJ³ekeÌle efmLeefle YeJe keÀe hee" heæ{e jns nQ~ mecePee, efkeÀmeer Yeer Deelcee keÀe Ssmee Flevee
v³eejeheve veneR neslee~ ³en v³eejsheve keÀer ye´ïee keÀer keÀneveer ef]HeÀj megvee³eWies~
Deepe lees Mejerj keÀes Yeer mebYeeuevee nw~ peye ueesve uesles nQ lees De®íe ceeefuekeÀ Jees
ner neslee nw pees Mejerj keÀes, mLeeve keÀes MeefkeÌle ÒeceeCe keÀe³e& ceW ueieeJes~ ef]HeÀj Yeer
yeeheoeoe oesveeW kesÀ MeefkeÌleMeeueer heeì& keÀes jLe ®eueeves kesÀ efveefceÊe yevee nw~ ³en Yeer
[êcee ceW efJeMes<e Jejoeve keÀe DeeOeej nw~ keÀF& ye®®eeW keÀes keÌJes½eve Yeer G"lee nw efkeÀ
³ener jLe efveefceÊe keÌ³eeW yevee? otmejs lees keÌ³ee FvekeÀes (iegupeej yeefnve keÀes) Yeer G"lee
nw~ uesefkeÀve pewmes ye´ïee Yeer Deheves pevceeW keÀes veneR peeveles Les vee, ³en Yeer Deheves Jejoeve
keÀes Yetue ieF& nw~ ³en efJeMes<e meekeÀej ye´ïee keÀe Deeefo mee#eelkeÀej kesÀ heeì& mece³e keÀe
ye®®eer keÀes Jejoeve efceuee ngDee nw~ ye´ïee yeehe kesÀ meeLe Deeefo mece³e SkeÀevle kesÀ lehemJeer
mLeeve hej Fme Deelcee kesÀ efJeMes<e mee#eelkeÀej kesÀ heeì& keÀes osKe ye´ïee yeehe ves ye®®eer kesÀ
mejue mJeYeeJe, Fveesmesvì peerJeve keÀer efJeMes<elee keÀes osKe ³en Jejoeve efo³ee Lee efkeÀ pewmes
DeYeer Fme heeì& ceW Deeefo ceW ye´ïee yeehe keÀer meeLeer Yeer yeveer Deewj meeLe Yeer jner Ssmes
Deeies ®eue yeehe kesÀ meeLeer yeveves keÀer, meceeve yeveves keÀer [d³etìer Yeer mecYeeuesieer~ ye´ïee
yeehe kesÀ meceeve mesJee ceW heeì& yepee³esieer~ lees Jees ner Jejoeve lekeÀoerj keÀer uekeÀerj yeve ie³es
Deewj ye´ïee yeehe meceeve jLe yeveves keÀe heeì& yepeevee ³en vetBOe vetBOeer ieF&~ ef]HeÀj Yeer
yeeheoeoe Fme heeì& yepeeves kesÀ efueS ye®®eer keÀes Yeer cegyeejkeÀ osles nQ~ Flevee mece³e
Fleveer MeefkeÌle keÀes S[pemì keÀjvee, ³en S[pemì keÀjves keÀer efJeMes<elee keÀer efue]HeÌì kesÀ
keÀejCe SkeÌmìê efie]HeÌì nw~ ef]HeÀj Yeer yeeheoeoe keÀes Mejerj keÀe meye osKevee heæ[lee nw~
yeepee hegjevee nw Deewj ®eueeves Jeeues MeefkeÌleMeeueer nQ~ ef]HeÀj Yeer neB peer, neB peer kesÀ hee"
kesÀ keÀejCe De®íe ®eue jne nw~ uesefkeÀve yeeheoeoe Yeer efJeefOe Deewj ³egefkeÌle hetJe&keÀ ner
keÀece ®euee jns nQ~ efceueves keÀe Jee³eoe lees nw uesefkeÀve efJeefOe, mece³e ÒeceeCe heefjJele&ve
nesleer jnsieer~ DeYeer lees De"ejnJeW Je<e& ceW meye megvee³eWies~ 17 lees hetje keÀjvee ner nw~
De®íeö
meye ]HeÀeuees ]HeÀeoj keÀjves Jeeues menpe heg©<eeLeea ye®®eeW keÀes meoe Òemevveef®eÊe
efJeMes<e DeelceeDeeW keÀes, meoe keÀjeJevenej yeve osn mes keÀce& keÀjeves Jeeues ceemìj
j®eef³elee ye®®eeW keÀes, Ssmes yeeheoeoe kesÀ mvesn keÀe, peerJeve Üeje jsmeheeC[ osves Jeeues
ye®®eeW keÀes mvesn mechevve ³eeoh³eej Deewj vecemles~''
23-12-85
keÀeceepeerle ö
meJe& no keÀer keÀeceveeDeeW mes hejs
og:KenÊee&, megKekeÀÊee& efMeJeyeeyee yeesues õ
``yeeheoeoe Deheves íesìs mes Þesÿ megKeer mebmeej keÀes osKe jns nQ~ SkeÀ lejHeÀ nw
yengle yeæ[e Demeej mebmeej~ otmejs lejHeÀ nw íesìe-mee megKeer mebmeej~ Fme megKeer mebmeej
ceW meoe megKe-Meeefvle mechevve yeéïeCe Deelcee³eW nQ~ keÌ³eeWefkeÀ heefJe$elee, mJe®ílee kesÀ
DeeOeej hej ³en megKe-Meeefvlece³e peerJeve nw~ peneB heefJe$elee Jee mJe®ílee nw JeneB keÀesF&
Yeer og:Ke DeMeeefvle keÀe veece efveMeeve veneR~ heefJe$elee kesÀ efkeÀues kesÀ Devoj ³en íesìe-
mee megKeer mebmeej nw~ Deiej heefJe$elee kesÀ efkeÀues kesÀ, mebkeÀuhe Üeje Yeer yeenj peeles nes
leye og:Ke Deewj DeMeeefvle keÀe ÒeYeeJe DevegYeJe keÀjles nes~ ³en yegef× ªheer heeBJe efkeÀues
kesÀ Devoj jnW lees mebkeÀuhe lees keÌ³ee mJehve ceW Yeer og:Ke DeMeeefvle keÀer uenj veneR Dee
mekeÀleer nw~ og:Ke Deewj DeMeeefvle keÀe ]peje Yeer DevegYeJe neslee nw lees DeJeM³e keÀesF& ve
keÀesF& DeheefJe$elee keÀe ÒeYeeJe nw~ heefJe$elee, efme]He&À keÀecepeerle peielepeerle yevevee ³en veneR
nw~ uesefkeÀve keÀece efJekeÀej keÀe JebMe, meJe& no keÀer keÀecevee³eW nQ~ keÀecepeerle DeLee&led meJe&
keÀecevee³eW peerle~ keÌ³eeWefkeÀ keÀecevee³eW DeveskeÀ efJemleej hetJe&keÀ nQ~ keÀecevee SkeÀ nw ö
JemlegDeeW keÀer, otmejer ö J³eefkeÌle Üeje no kesÀ Òeeefhle keÀer keÀecevee nw, leermejer ö mecyevOe
efveYeeves ceW Yeer no keÀer keÀecevee³eW DeveskeÀ ÒekeÀej keÀer Glhevve nesleer nQ, ®eewLeer ö mesJee
YeeJevee ceW Yeer no keÀer keÀecevee keÀe YeeJe Glhevve nes peelee nw~ Fve ®eej ner ÒekeÀej keÀer
keÀeceveeDeeW keÀes meceehle keÀjvee DeLee&led meoe kesÀ efueS og:Ke DeMeeefvle keÀes peerlevee~
Deye Deheves Deehe mes hetíes Fve ®eej ner ÒekeÀej keÀer keÀeceveeDeeW keÀes meceehle efkeÀ³ee nw?
keÀesF& Yeer efJeveeMeer Jemleg Deiej yegef× keÀes Deheveer lejHeÀ DeekeÀe|<ele keÀjleer nw lees ]peªj
keÀecevee keÀe ªhe ùeieeJe' ngDee~ je@³eue ªhe ceW Meyo keÀes heefjJele&ve keÀjkesÀ keÀnles nes
ö F®íe veneR nw uesefkeÀve De®íe ueielee nw~ ®eens Jemleg nes Jee J³eefkeÌle nes uesefkeÀve
efkeÀmeer kesÀ Òeefle Yeer efJeMes<e DeekeÀ<e&Ce nw, Jees ner Jemleg Jee J³eefkeÌle ner De®íe ueielee
nw DeLee&led keÀecevee nw~ F®íe nw~ meye De®íe ueielee nw ö ³en nw `³eLeeLe&'~ uesefkeÀve
³ener De®íe ueielee nw ö ³en nw `De³eLeeLe&'~
³en F®íe keÀe je@³eue ªhe nw~ ®eens efkeÀmekeÀer mesJee De®íer ueieleer, efkeÀmekeÀer
heeuevee De®íer ueieleer, efkeÀmekesÀ iegCe De®ís ueieles, efkeÀmekeÀer cesnvele De®íer ueieleer,
efkeÀmekeÀe l³eeie De®íe ueielee, efkeÀmekeÀe mJeYeeJe De®íe ueielee uesefkeÀve De®íeF& keÀer
KegMeyet uesvee Jee De®íeF& keÀes mJe³eb Yeer OeejCe keÀjvee Deueie yeele nw~ uesefkeÀve Fme
De®íeF& kesÀ keÀejCe ³ener De®íer nw ö ³en De®íe keÀnvee F®íe ceW yeoue peelee nw~
³en keÀecevee nw~ pees og:Ke Deewj DeMeeefvle keÀe meeceevee veneR keÀj mekeÀles~ SkeÀ nw ö
De®íeF& kesÀ heerís Deheves keÀes De®íe yeveves mes Jebef®ele keÀjvee~ otmejer ö ogMceveer keÀer
keÀecevee Yeer veer®es ues Deeleer nw~ SkeÀ nw ÒeYeeefJele keÀer keÀecevee~ otmejer nw efkeÀmeer mes Jewj
Je F&<³ee& keÀer YeeJevee keÀer keÀecevee~ Jen Yeer megKe Deewj Meeefvle keÀes meceehle keÀj osleer
nw~ meoe ner ceve nue®eue ceW Dee peelee nw~ ÒeYeeefJele nesves kesÀ ue#eCe ö ueieeJe Deewj
PegkeÀeJe nw~ Ssmes F&<³ee& Jee ogMceveer keÀe YeeJe GmekeÀer efveMeeveer nw ö efpeÎ keÀjvee Deewj
efme× keÀjvee~ oesveeW ner YeeJe ceW efkeÀleveer Svepeea, efkeÀlevee mece³e Kelce keÀj osles nQ~ ³en
ceeuetce veneR heæ[lee nw~ oesveeW ner yengle vegkeÀmeeve osves Jeeues nQ~ mJe³eb Yeer hejsMeeve Deewj
otmejeW keÀes Yeer hejsMeeve keÀjves Jeeues nQ~ Ssmeer efmLeefle kesÀ mece³e Ssmeer DeelceeDeeW keÀe
³ener veeje neslee nw ö og:Ke uesvee Deewj og:Ke osvee ner nw~ kegÀí Yeer nes peeS ö
uesefkeÀve keÀjvee ner nw~ ³en keÀecevee Gme mece³e yeesueleer nw~ yeéïeCe Deelcee veneR
yeesueleer~ FmeefueS keÌ³ee neslee nw ö megKe Deewj Meeefvle kesÀ mebmeej mes yegef× ªheer heeBJe
yeenj efvekeÀue peelee nw~ FmeefueS Fve je@³eue keÀeceveeDeeW kesÀ Thej Yeer efJepe³eer yevees~
Fve F®íeDeeW mes Yeer `F®íe-cee$eced-DeefJeÐee' keÀer efmLeefle ceW DeeDees~
³en pees mebkeÀuhe keÀjles nes, oesveeW ner YeeJe ceW efkeÀ ceQ ³en yeele keÀjkesÀ efoKeeTBiee,
efkeÀmekeÀes efoKee³eWies? yeehe keÀes Jee yeéïeCe heefjJeej keÀes? efkeÀmekeÀes efoKee³eWies? Ssmes
mecePees ³en keÀjkesÀ efoKee³eWies veneR, uesefkeÀve efiej kesÀ efoKee³eWies~ ³en keÀceeue nw keÌ³ee,
pees efoKee³eWies~ efiejvee osKeves keÀer yeele nw keÌ³ee! ³en no kesÀ Òeeefhle keÀe veMee ö ceQ
mesJee keÀjkesÀ efoKeeTBiee, ceQ veece yeeuee keÀjkesÀ efoKeeTBiee, ³en Meyo ®eskeÀ keÀjes,
je@³eue nw? keÀnles nes Mesj keÀer Yee<ee uesefkeÀve yeveles nes yekeÀjer~ pewmes DeepekeÀue keÀesF&
Mesj keÀe, keÀesF& neLeer keÀe, keÀesF& jeJeCe keÀe, keÀesF& jece keÀe ]HesÀme [eue osles nQ vee~ lees
³en cee³ee Mesj keÀe ]HesÀme ueiee osleer nw~ ceQ ³en keÀjkesÀ efoKeeTBiee, ³en keÀªBiee,
uesefkeÀve cee³ee Deheves JeMe keÀj yekeÀjer yevee osleer nQ~ ceQ-heve Deevee DeLee&led keÀesF& ve
keÀesF& no keÀer keÀecevee kesÀ JeMeerYetle nesvee~ ³en Yee<ee ³egefkeÌle³egkeÌle yeesuees Deewj YeeJevee
Yeer ³egefkeÌle³egkeÌle jKees~ ³en nesefMe³eejer veneR nw uesefkeÀve nj keÀuhe ceW ö met³e&JebMeer mes
®evêJebMeer yeveves keÀer nej Keevee nw~ keÀuhe-keÀuhe ®evêJebMeer yevevee ner heæ[siee~ lees ³en
nej ngF& ³ee nesefMe³eejer ngF&? lees Ssmeer nesefMe³eejer veneR efoKeeDees~ ve DeefYeceeve ceW
DeeDees ve DeHeceeve keÀjves ceW DeeDees~ oesveeW ner YeeJevee³eW ö MegYe YeeJevee ö MegYe
keÀecevee otj keÀj uesleer nQ~ lees ®eskeÀ keÀjes ö ]peje Yeer mebkeÀuhe cee$e Yeer DeefYeceeve Jee
Deheceeve keÀer YeeJevee jn lees veneR ieF& nw? peneB DeefYeceeve Deewj Deheceeve keÀer YeeJevee
nw, ³en keÀYeer Yeer mJeceeve keÀer efmLeefle ceW efmLele nes veneR mekeÀlee~ mJeceeve meJe&
keÀeceveeDeeW mes efkeÀveeje keÀj osiee~ Deewj meoe megKe kesÀ mebmeej ceW megKe kesÀ Meeefvle kesÀ
Petues ceW Petueles jnWies~ FmekeÀes ner keÀne peelee nw ö meJe& keÀecevee peerle peielepeerle~
lees yeeheoeoe osKe jns Les íesìs mes megKeer mebmeej keÀes~ megKe kesÀ mebmeej mes, Deheves
mJeosMe mes heje³es osMe ceW yegef× ªheer heeBJe Üeje keÌ³eeW ®eues peeles nes? hej-Oece&,
hejosMe og:Ke osves Jeeuee nw~ mJeOece&, mJeosMe megKe osves Jeeuee nw~ lees megKe kesÀ meeiej
yeehe kesÀ ye®®es nes, megKe kesÀ mebmeej kesÀ DevegYeJeer Deelcee³eW nes~ DeefOekeÀejer Deelcee³eW nes
lees meoe megKeer jnes, Meevle jnes~ mecePeeö
osMe-efJeosMe kesÀ oesveeW mvesner ye®®es Deheves Iej Jee yeehe kesÀ Iej ceW Dehevee
DeefOekeÀej uesves kesÀ efueS hengB®e ie³es nes~ lees DeefOekeÀejer ye®®eeW keÀes osKe yeeheoeoe Yeer
ne|<ele nesles nQ~ pewmes KegMeer ceW Dee³es nes Ssmes ner meoe KegMe jnves keÀer efJeefOe, Fve
oesveeW yeeleeW keÀe mebkeÀuhe mes Yeer l³eeie keÀj, meoe kesÀ efueS Yeei³eJeeve yeve keÀjkesÀ peevee~
uesves Dee³es nes uesefkeÀve meeLe uesves kesÀ meeLe, ceve mes keÀesF& Yeer keÀce]peesjer pees Gæ[leer
keÀuee ceW efJeIve ªhe yeveleer nQ Jen íesæ[ kesÀ peevee~ ³en íesæ[vee ner uesvee nw~ De®íeö
meoe megKe kesÀ mebmeej ceW jnves Jeeues meJe& keÀecevee peerle, meoe meJe& DeelceeDeeW kesÀ
Òeefle MegYe YeeJevee Deewj MegYe keÀecevee keÀjves Jeeues Þesÿ DeelceeDeeW keÀes, meoe mJeceeve
keÀer meerì hej efmLele jnves Jeeueer efJeMes<e DeelceeDeeW keÀes yeeheoeoe keÀe ³eeoh³eej Deewj
vecemles~''
ìer®eme& kesÀ meeLe
meYeer mJe³eb keÀes keÀewve-meer ceefCe mecePeles nes? (mevlegäceefCe) Deepe kesÀ mece³e ceW
efJeMes<e mevlegälee keÀer ner DeeJeM³ekeÀlee nw~ hetpee Yeer ]p³eeoe efkeÀme osJeer keÀer nesleer nw?
mevlees<eer keÀer~ Deewj mevlees<eer keÀes jepeer keÀjvee ner menpe neslee nw~ meblees<eer mevlegä
peuoer nes peeleer nw~ meblees<eer keÀer hetpee keÌ³eeW nesleer nw? keÌ³eeWefkeÀ Deepe kesÀ mece³e ceW
ìsvMeve yengle nw, hejsMeeefve³eeB yengle nQ, Fme keÀejCe Demevlegälee yeæ{leer pee jner nw~
FmeefueS mevlegä jnves keÀe meeOeve meYeer mees®eles nQ~ uesefkeÀve keÀj veneR mekeÀles~ lees Ssmes
mece³e hej Deehe meYeer mevlegäceefCe³eeB yeve mevlegälee keÀer jesMeveer oes~ Deheves mevlegälee
keÀer jesMeveer mes DeewjeW keÀes Yeer mevlegä yeveeDees~ henues mJeb mes mJe³eb mevlegä jnes ef]HeÀj
mesJee ceW mevlegä jnes, ef]HeÀj mecyevOe ceW mevlegä jnes leye ner mevlegäceefCe keÀnuee³eWies~
mevlegälee kesÀ Yeer leerve meefì&ef]HeÀkesÀì ®eeefnS~ Deheves Deehe mes, mesJee mes, ef]HeÀj meeefLe³eeW
mes~ ³en leerveeW meefì&ef]HeÀkesÀì efueS nQ vee! De®íe nw, ef]HeÀj Yeer ogefve³ee keÀer nue®eue mes
efvekeÀue De®eue Iej ceW hengB®e ieF&~ ³en yeehe kesÀ mLeeve `De®eue Iej' nQ~ lees De®eue
Iej ceW hengB®evee ³en Yeer yeæ[s Yeei³e keÀer efveMeeveer nw~ l³eeie efkeÀ³ee lees De®eueIej
hengB®eer~ Yeei³eJeeve yeve ieF& uesefkeÀve Yeei³e keÀer uekeÀerj Deewj Yeer efpeleveer uecyeer KeeR®eves
®eenes Gleveer KeeR®e mekeÀles nes~ efuemì ceW lees Dee ieF& ö `Yeei³eJeeve keÀer'~ keÌ³eeWefkeÀ
YeieJeeve keÀer yeve ieF& lees Yeei³eJeeve nes ieF&~ Deewj meyemes efkeÀveeje keÀj SkeÀ keÀes Dehevee
yevee³ee ö lees Yeei³eJeeve nes ieF&~ yeeheoeoe ye®®eeW keÀer Fme efnccele keÀes osKe KegMe
nQ~ kegÀí Yeer nes ef]HeÀj Yeer l³eeie Deewj mesJee keÀer efnccele ceW Þesÿ nes~ íesìs nes ³ee ve³es
nes uesefkeÀve yeeheoeoe l³eeie Deewj efnccele keÀer cegyeejkeÀ osles nQ~ Gmeer efjiee[& mes
yeeheoeoe osKeles nQ~ efveefceÊe yeveves keÀe Yeer cenlJe nw~ Fmeer cenlJe mes meoe Deeies
yeæ{eles ngS efJeée ceW ceneve Deelcee³eW yeve Òeefme× nes pee³eWieer~ lees Deheveer cenevelee keÀes
lees peeveleer nes vee! efpeleves ceneve Gleves efvecee&ve~ pewmes HeÀueoe³ekeÀ Je=#e keÀer efveMeeveer
nw ö PegkeÀvee~ Ssmes pees efvecee&ve nQ Jener Òel³e#e HeÀue Keeves Jeeues nQ~ mebiece³egie keÀer
efJeMes<elee ner ³en nw~ De®íeö
25-12-85
yeæ[s efove hej

DeJ³ekeÌle yeeheoeoe kesÀ ceneJeekeÌ³e
meoe %eeve jlveeW mes yeg×er ªheer Peesueer Yejves Jeeues jlveeiej efMeJe yeehe yeesues õ
``Deepe yeæ[s les yeæ[s yeehe, iew´v[ ]HeÀeoj Deheves ûewv[ ef®eu[^sve ueJeueer ye®®eeW mes
efceueves Dee³es nQ~ ûesì-ûesì ûewv[ ]HeÀeoj ye´ïee iee³ee ngDee nw~ efvejekeÀej yeehe ves meekeÀej
me=efä keÀer j®evee kesÀ efveefceÊe ye´ïee keÀes yevee³ee~ ceveg<³e me=efä keÀe j®eef³elee nesves kesÀ
keÀejCe, ceveg<³e me=efä keÀe ³eeoieej Je=#e kesÀ ªhe ceW efoKee³ee nw~ yeerpe ieghle neslee nw,
henues oes heÊes, efpememes levee efvekeÀuelee nw ö Jees ner Je=#e kesÀ Deeefo osJe Deeefo osJeer
ceelee efhelee kesÀ mJeªhe ceW Je=#e keÀe HeÀeGC[sMeve ye´ïee efveefceÊe yevelee nw~ Gme Üeje
yeéïeCe levee ÒekeÀì neslee nw~ Deewj yeéïeCe levee mes DeveskeÀ MeeKee³eW Glhevve nesleer nQ~
FmeefueS ûesì-ûesì ûewv[ ]HeÀeoj ye´ïee iee³ee ngDee nw~ ye´ïee keÀe DeJelejCe nesvee DeLee&led
yegjs efove Kelce nes yeæ[s efove Megª nesvee~ jele Kelce nes ye´ïee cegntle& Megª nes peelee
JeemleJe ceW nw ye´ïee cegntle&, keÀnves ceW ye´ïe cegntle& Deelee nw~ FmeefueS ye´ïee keÀe yegpegie&
ªhe efoKee³ee nw~ ûewv[ ]HeÀeoj efvejekeÀejer yeehe ûewv[ ef®eu[^sve keÀes Fleveer meewieele osles
pees 21 pevce efueS Keeles jnles~ oelee Yeer nw lees efJeOeelee Yeer nw~ %eeve jlveeW keÀer
Leeefue³eeB Yej YejkeÀj os osles nQ~ MeefkeÌle³eeW keÀer ieesu[ve efie]HeÌì Deveefievele mJeªhe ceW
os osles nQ~ iegCeeW kesÀ ienves yeekeÌme Yej-Yej keÀj osles nQ~ efkeÀleves Íe=bieej yeekeÌme nQ DeehekesÀ
heeme! jespe ve³ee Íe=bieej keÀjes lees Yeer Deveefievele nQ~ ³en efie]HeÌì meoe meeLe ®eueves
Jeeueer nw~ Jen mLetue efie]HeÌì lees ³eneB ner jn peeleer~ uesefkeÀve ³en meeLe ®euesieer~ Flevee
iee@[ueer efie]HeÌì mes mechevve nes peeles nes pees keÀceeves keÀer ojkeÀej ner veneR heæ[sieer~ efie]HeÌì
mes ner Keeles jnWies~ cesnvele mes ítì pee³eWies~
meYeer efJeMes<e ef¬eÀmeceme [s ceveeves Dee³es nQ vee~ yeeheoeoe èfkeÀmeefceme [s' keÀnles
nQ~ efkeÀmeefceme [s DeLee&led ceOegjlee keÀe efove~ meoe ceer"e yeveves keÀe efove~ ceer"e ner
]p³eeoe Keeles Deewj efKeueeles nQ vee~ cegKe ceer"e lees Leesæ[s mece³e kesÀ efueS neslee nw
uesefkeÀve mJe³eb ner ceer"e yeve peeS lees meoe ner cegKe ceW ceOegj yeesue jnW~ pewmes ceer"e
Keeves Deewj efKeueeves mes KegMe nesles nes vee Ssmes ceOegj yeesue mJe³eb keÀes Yeer KegMe keÀjlee
otmejs keÀes Yeer KegMe keÀjlee~ lees Fmemes meoe meJe& keÀe cegKe ceer"e keÀjles jnes, meoe
ceer"er ¢efä, ceer"e yeesue, ceer"s keÀce&~ ³ener efkeÀmeefceme [s ceveevee ngDee~ ceveevee DeLee&led
yeveevee~ efkeÀmeer keÀes Yeer oes Ieæ[er ceer"er ¢efä os oes~ ceer"s yeesue yeesue uees lees Gme
Deelcee keÀes meoe kesÀ efueS Yejhetj keÀj oWies~ Fve oes Ieæ[er keÀer ceOegj ¢ef<ì, yeesue Gme
Deelcee keÀer me=efä yeoue ueWies~ ³en oes ceOegj yeesue meoe kesÀ efueS yeoueves kesÀ efveefceÊe
yeve pee³eWies~ ceOegjlee Ssmeer efJeMes<e OeejCee nw pees keÀæ[Jeer Oejveer keÀes Yeer ceOegj yevee
osleer nw~ Deehe meYeer keÀes yeoueves keÀe DeeOeej yeehe kesÀ oes ceOegj yeesue Les vee! ceer"s
ye®®es, legce ceer"er Meg× Deelcee nes~ Fve oes ceOegj yeesue ves yeoue efue³ee vee~ ceer"er
¢efä ves yeoue efue³ee~ Ssmes ner ceOegjlee Üeje DeesjeW keÀes Yeer ceOegj yeveeDee~ ³en cegKe
ceer"e keÀjes~ mecePee ö ef¬eÀmeceme [s cevee³ee vee~ meoe Fve meewieeleeW mes Deheveer Peesueer
Yejhetj keÀj ueer? meoe ceOegjlee keÀer meewieele keÀes meeLe jKevee~ Fmeer mes meoe ceer"e
jnvee Deewj ceer"e yeveevee~ De®íeö
meoe %eeve jlveeW mes yegef× ªheer Peesueer Yejves Jeeues, meoe meJe& MeefkeÌle³eeW mes
MeefkeÌleMeeueer Deelcee yeve MeefkeÌle³eeW mes meoe mechevve yeveves Jeeues, meJe& iegCeeW kesÀ
ienveeW mes meoe Íe=bieej ngS, Þesÿ DeelceeDeeW keÀes, meoe ceOegjlee mes cegKe ceer"e keÀjves
Jeeues ceer"s ye®®eeW keÀes yeeheoeoe keÀe ³eeoh³eej Deewj vecemles~
efJeoeF& kesÀ mece³e ³eeoh³eej ö meYeer osMe-efJeosMe oesveeW lejHeÀ kesÀ ye®®eeW kesÀ Fme
efJeMes<e efove kesÀ Òeefle keÀe[& Yeer hee³es, he$e Yeer hee³es Deewj ³eeo Yeer heeF&~ yeeheoeoe meYeer
ceer"s les ceer"s ye®®eeW keÀes Fme yeæ[s efove hej meoe ceOegjlee mes Þesÿ yevees Deewj Þesÿ
yeveeDees, Fmeer Jejoeve kesÀ meeLe mJe³eb Yeer Je=ef× keÀes Òeehle nesles jnes Deewj mesJee keÀes
Yeer Je=ef× ceW ueeles jnes~ meYeer ye®®eeW keÀes yeæ[s-yeæ[s yeehe keÀer yeæ[er-yeæ[er ³eeoh³eej Deewj
meeLe-meeLe mvesn Yejer cegyeejkeÀ nes~ ieg[ceee\veie nes~ meoe ceer"s yeveves keÀer yeOeeF& nes~
heee|ì³eeW mes yeeheoeoe keÀer cegueekeÀele
kegÀceejeW mes ö kegÀceej DeLee&led leerJeíeefle mes Deeies yeæ{ves Jeeues~ ©keÀvee-®euevee,
©keÀvee-®euevee Ssmes veneR~ kewÀmeer Yeer heefjefmLeefle³eeB neW uesefkeÀve mJe³eb meoe MeefkeÌleMeeueer
Deelcee mecePe Deeies yeæ{les ®euees~ heefjefmLeefle Jee Jee³egceC[ue kesÀ ÒeYeeJe ceW Deeves Jeeues
veneR, uesefkeÀve Dehevee Þesÿ ÒeYeeJe otmejeW hej [eueves Jeeues~ Þesÿ ÒeYeeJe DeLee&led
ªneveer ÒeYeeJe~ otmeje veneR~ Ssmes kegÀceej nes? heshej DeeJes lees efnueves Jeeues lees veneR!
heshej ceW heeme nesves Jeeues nes vee! meoe efncceleJeeve nes vee! peneB efnccele nw JeneB yeehe
keÀer ceoo nw ner~ efncceles ye®®es ceoos yeehe~ nj keÀe³e& ceW mJe³eb keÀes Deeies jKe DeewjeW
keÀes Yeer MeefkeÌleMeeueer yeveeles ®euees~
2. kegÀceej nQ ner Gæ[leer keÀuee Jeeues~ pees meoe efveye&vOeve nQ Jener Gæ[leer keÀuee
Jeeues nQ~ lees efveye&vOeve kegÀceej nes~ ceve keÀe Yeer yevOeve veneR~ lees meoe yevOeveeW keÀes
meceehle keÀj efveye&vOeve yeve Gæ[leer keÀuee Jeeues kegÀceej nes? kegÀceej Deheveer Mejerj keÀer
MeefkeÌle Deewj yegef× keÀer MeefkeÌle oesveeW keÀes meHeÀue keÀj jns nes? ueewefkeÀkeÀ peerJeve ceW
Deheves Mejerj keÀer MeefkeÌle keÀes Deewj yegef× keÀer MeefkeÌle efJeveeMekeÀejer keÀe³eeX ceW ueieeles
jns~ Deewj Deye Þesÿ keÀe³e& ceW ueieeves Jeeues~ nue®eue ce®eeves Jeeues veneR~ uesefkeÀve
Meeefvle mLeeheve keÀjves Jeeues~ Ssmes Þesÿ kegÀceej nes? keÀYeer ueewefkeÀkeÀ peerJeve kesÀ mebmkeÀej
Fcepe& lees veneR nesles nQ? DeueewefkeÀkeÀ peerJeve Jeeues, ve³es pevce Jeeues~ lees ve³es pevce ceW
hegjeveer yeeleW veneR jnleeR~ Deehe meYeer ve³es pevce Jeeueer Þesÿ Deelcee³eW nes~ keÀYeer Yeer
Deheves keÀes meeOeejCe ve mecePe MeefkeÌleMeeueer mecePees~ mebkeÀuhe ceW Yeer nue®eue ceW ve
Deevee~ Ssmes lees keÌJes½eve veneR keÀjles nes efkeÀ J³eLe& mebkeÀuhe Deeles nQ keÌ³ee keÀjW?
Yeei³eJeeve kegÀceej nes~ 21 pevce Yeei³e keÀe Keeles jnWies~ mLetue-met#ce oesveeW keÀceeF& mes
ítì pee³eWies~
3. kegÀceej DeLee&led keÀcepeesjer keÀes meoe kesÀ efueS leueekeÀ osves Jeeues~ DeeOeekeÀuhe
kesÀ efueS keÀce]peesjer keÀes leueekeÀ os efo³ee vee~ ³ee DeYeer veneR efo³ee nw? pees meoe meceLe&
Deelcee³eW nQ GvekesÀ Deeies keÀcepeesjer Dee veneR mekeÀleer~ meoe meceLe& jnvee DeLee&led
keÀcepeesjer keÀes meceehle keÀjvee~ Ssmeer meceLe& Deelcee³eW yeehe keÀes Yeer efÒe³e nQ~ heefjJeej keÀes
Yeer efÒe³e nQ~ kegÀceej DeLee&led Deheves nj keÀce& Üeje DeveskeÀeW keÀer Þesÿ keÀceeX keÀer jsKee
KeeR®eves Jeeues~ mJe³eb kesÀ keÀce& DeewjeW kesÀ keÀce& keÀer jsKee yeveeves kesÀ efveefceÊe yeve pee³eW~
Ssmes mesJeeOeejer nes~ lees nj keÀce& ceW ³en ®ewkeÀ keÀjes efkeÀ nj keÀce& Ssmee mheä nw pees
DeewjeW keÀes Yeer keÀce& keÀer jsKee mheä efoKeeF& os~ Ssmes Þesÿ keÀceeX kesÀ Þesÿ Keeles keÀes
meoe pecee keÀjves Jeeueer efJeMes<e Deelcee³eW ö FmekeÀes keÀne peelee nw ö me®®es
mesJeeOeejer~ ³eeo Deewj mesJee ³ener meoe Deeies yeæ{eves keÀe meeOeve nw~ ³eeo MeefkeÌleMeeueer
yeveeleer nw Deewj mesJee KepeeveeW mes mechevve yeveeleer nw~ ³eeo Deewj mesJee mes Deeies yeæ{les
jnes Deewj yeæ{eles ®euees~
ìer®eme& yeefnveeW mes

ìer®eme& meoe mJeefmLeefle mes mJe³eb Yeer Deeies yeæ{ves Jeeueer Deewj otmejeW keÀes Yeer Deeies
yeæ{eves Jeeueer, yeæ{vee nw Deewj yeæ{evee nw ö ³ener ìer®eme& keÀe efJeMes<e ue#³e nw~ Deewj
ue#eCe Yeer nQ~ meoe yeehe meceeve ceemìj meJe&MeefkeÌleJeeve Deelcee yeve Deeies yeæ{les Deewj
yeæ{eles ®euees~ l³eeie mes Yeei³e Òeehle keÀjves Jeeueer Þesÿ Deelcee nes meoe l³eeie ner
Yeei³e nw~ Þesÿ Yeei³e, Þesÿ keÀce& Deewj Þesÿ HeÀue.. meoe Fme Òel³e#e HeÀue mes mJe³eb
Deewj otmejeW keÀes Gæ[eles ®euees~ Deheves keÀes nj keÀce& ceW efveefceÊe mecePevee ³ener Þesÿ
yeveves keÀe menpe meeOeve nw~ mesJeeOeejer yevevee ³en Yeer mebiece³egie hej efJeMes<e Yeei³e keÀer
efveMeeveer nw~ mesJee keÀjvee DeLee&led pevce-pevce kesÀ efueS mechevve yevevee~ keÌ³eeWefkeÀ mesJee
mes pecee neslee nw Deewj pecee ngDee DeveskeÀ pevce Keeles jnWies~ Deiej mesJee ceW pecee nes
jne nw, ³en mce=efle jns lees meoe KegMeer ceW jnWies~ Deewj KegMeer kesÀ keÀejCe keÀYeer LekeWÀies
veneR~ mesJee DeLekeÀ yeveeves Jeeueer nw~ KegMeer keÀe DevegYeJe keÀjeves Jeeueer nw~
mesJeeOeejer DeLee&led yeehe meceeve~ lees meceevelee keÀes ®eskeÀ keÀjles yeehe meceeve yeve
DeewjeW keÀes Yeer yeehe meceeve yeveeles ®euees~ mesvìj kesÀ Jee³egceC[ue keÀes MeefkeÌleMeeueer
yeveeves kesÀ efueS SkeÀ oes ®e¬eÀ ueieeles ngS MeefkeÌleMeeueer ³eeo keÀer DevegYetefle³eeW keÀe
Òeesûeece yeveeDees~ MeefkeÌleMeeueer JeeleeJejCe keÀF& yeeleeW mes mJele: otj keÀj oslee nw~ DeYeer
mJe³eb keÌJeeefueìer Jeeues yeve, keÌJeeefueìer Jeeues yeveeles ®euees~ De®íe~
30-12-85
efJeMeeue yegef× keÀer efveMeeveer

oelee Deewj efJeOeelee yeeheeoeoe Deheves mvesner, men³eesieer Je menpe³eesieer ye®®eeW Òeefle yeesuesö
``Deepe meJe& mvesner, men³eesieer, menpe³eesieer ye®®eeW mes mvesn kesÀ meeiej, meJe&
Ke]peeveeW kesÀ efJeOeelee, Jejoelee yeeHe ªneveer efceueve ceveeves Dee³es nQ~ ³en ªneveer mvesn
keÀe efceueve DeLee&led ªneW keÀe efceueve efJeef®e$e efceueve nw~ meejs keÀuhe ceW Ssmes ªneveer
cesuee nes veneR mekeÀlee~ Fme mebiece³egie keÀes Fme ªneveer efceueve keÀe Jejoeve efceuee ngDee
nw~ Fme Jejoeveer mece³e hej Jejoelee yeehe Üeje Jejoeveer ye®®es Fme DeefJeveeMeer Jejoeve
keÀes Òeehle keÀj jns nQ~ yeehe keÀe Yeer efJeOeelee Deewj Jejoelee keÀe DeefJeveeMeer heeì& Fmeer
mece³e ®euelee nw~ Ssmes mece³e hej JejoeveeW kesÀ DeefOekeÀejer Deelcee³eW Dehevee meoekeÀeue
keÀe DeefOekeÀej Òeehle keÀj jner nes~ Ssmes ªneveer cesues keÀes osKe yeeheoeoe Yeer ne|<ele nesles
nQ~ yeeheoeoe osKe jns nQ efkeÀ Ssmeer Þesÿ Òeeefhle keÀjves Jeeues kewÀmes Yeesues meeOeejCe
Deelcee³eW efJeée kesÀ Deeies efveefceÊe yeveer nQ~ keÌ³eeWefkeÀ meYeer ueesie jep³e efJeÐee, meeFbme keÀer
efJeÐee, DeuhekeÀeue kesÀ jep³e DeefOekeÀej Jee Oece& veslee keÀe DeefOekeÀej, Fmeer keÀes ner Deepe
keÀer ogefve³ee ceW efJeMes<e Deelcee³eW ceeveles nQ~ uesefkeÀve yeeheoeoe keÀewve-meer efJeMes<elee
osKeles nQ? meyemes henues Deheves DeehekeÀes Deewj yeehe keÀes peeveves keÀer efJeMes<elee pees Deehe
yeéïeCe ye®®eeW ceW nw Jen efkeÀmeer Yeer veeceerûeeceer Deelcee ceW veneR nw~ FmeefueS Yeesues,
meeOeejCe nesles ngS, Jejoelee mes Jejoeve ues pevce-pevce kesÀ efueS efJeMes<e hetp³e
Deelcee³eW yeve peeles nQ~ pees Deepe keÀer veeieerûeeceer Deelcee³eW nQ Jen Yeer hetp³e DeelceeDeeW
kesÀ Deeies veceve-Jevove keÀjleer nQ~ Ssmeer efJeMes<e Deelcee³eW yeve ie³es~ Ssmee ªneveer veMee
DevegYeJe keÀjles nes? veeGcceero DeelceeDeeW keÀes GcceeroJeej yeveevee ³ener yeehe keÀer
efJeMes<elee nw~ yeeheoeoe Jeleve ceW Yeer ye®®eeW keÀes osKe cegmkeÀje jns Les~ Deiej efkeÀmeer Yeer
Devpeeve Deelcee keÀes keÀnes efkeÀ ³en meejer meYee efJeée kesÀ jep³e DeefOekeÀejer DeelceeDeeW
keÀer nw lees ceeveWies? Dee½e³e&Jele nes pee³eWies~ uesefkeÀve yeeheoeoe peeveles nQ efkeÀ yeehe keÀes
efoue kesÀ mvesn, efoue keÀer Þesÿ YeeJevee Jeeueer Deelcee³eW efÒe³e nQ~ efoue keÀe mvesn ner
Þesÿ Òeeefhle keÀjeves keÀe cetue DeeOeej nw~ efoue keÀe mvesn otj-otj mes ceOegyeve efveJeemeer
yeveelee nw~ efoueejece yeehe keÀes hemevo ner efoue keÀe mvesn nw~ FmeefueS pees Yeer nes, pewmes
Yeer nes uesefkeÀve hejceelcee keÀes hemevo nes~ FmeefueS Dehevee yevee efue³ee~ ogefve³ee Jeeues
DeYeer Fvlepeej ner keÀj jns nQ~ yeehe Dee³esiee Gme mece³e Ssmee nesiee, Jewmee nesiee~
uesefkeÀve Deehe meyekesÀ cegKe mes, efoue mes keÌ³ee efvekeÀuelee nw? ``hee efue³ee''~ Deehe
mechevve yeve ie³es Deewj Jen yegef×Jeeve Deye lekeÀ hejKeves ceW ner mece³e meceehle keÀj jns
nQ~ FmeefueS ner keÀne ie³ee nw ö YeesueeveeLe yeehe nw~ hen®eeveves keÀer efJeMes<elee ves
efJeMes<e Deelcee yevee efue³ee~ hen®eeve efue³ee, Òeehle keÀj efue³ee~ Deye Deeies keÌ³ee keÀjvee
nQ ö meJe& DeelceeDeeW hej jnce Deelee nw? nQ lees meYeer Deelcee³eW, SkeÀ ner yesno keÀe
heefjJeej nw~ Deheves heefjJeej keÀer keÀesF& Yeer Deelcee Jejoeve mes Jebef®ele ve jn peeS~ Ssmee
Gcebie Glmeen efoue ceW jnlee nw? Jee Deheveer ÒeJe=efÊe³eeW ceW ner efyepeer nes ie³es nes?
yesno keÀer mìspe hej efmLele nes, yesno keÀer DeelceeDeeW keÀer mesJee keÀe Þesÿ mebkeÀuhe ner
meHeÀuelee keÀe menpe meeOeve nw~
DeYeer mesJee keÀer ieesu[ve pegyeueer cevee jns nes vee! GmekesÀ efueS efJeMeeue Òeesûeece
yevee³es nQ vee! efpelevee efJeMeeue Òeesûeece yevee³ee nw Glevee ner efJeMeeue efoue, efJeMeeue
Gcebie Deewj efJeMeeue ªhe keÀer lew³eeefj³eeB keÀer nQ? ³ee ³ener mees®eles nes ö Yee<eCe keÀjves
keÀes efceuesiee lees keÀj ueWies~ efvecev$eCe yeeBìves keÀes efceuesiee lees yeeBì ueWies~ ³ener lew³eeefj³eeB
keÀer nw? FmekeÀes ner efJeMeeue lew³eeefj³eeB keÀne peelee nw? pees [d³etìer efceueer Jen hetjer
keÀj uesvee FmekeÀes ner efJeMeeue Gcebie veneR keÀne peelee~ [d³etìer yepeevee ³en Dee%eekeÀejer
yeveves keÀer efveMeeveer lees nw uesefkeÀve yesno keÀer efJeMeeue yegef×, efJeMeeue Gcebie-Glmeen
efme]He&À FmekeÀes veneR keÀne peelee~ efJeMeeuelee keÀer efveMeeveer ³en nw ö nj mece³e Deheveer
efceueer ngF& [d³etìer ceW, mesJee ceW veJeervelee ueevee~ ®eens Yeespeve efKeueeves keÀer, ®eens
Yee<eCe keÀjves keÀer [d³etìer nes uesefkeÀve nj mesJee ceW nj mece³e veJeervelee Yejvee ö FmekeÀes
keÀne peelee nw efJeMeeuelee~ pees SkeÀ Je<e& henues efkeÀ³ee GmeceW keÀesF& ve keÀesF& ªneefve³ele
keÀer S[erMeve peªj nes~ Ssmee Gcebie Glmeen efoue ceW Deelee nw? Jee mees®eles nes pewmes
®euelee nw Jewmes ner nesiee~ nj mece³e efJeefOe Deewj Je=ef× yeoueleer jnleer nw~ pewmes mece³e
meceerhe Dee jne nw ö Jewmes nj Deelcee keÀes yeehe keÀer, heefjJeej keÀer meceerhelee keÀe
efJeMes<e DevegYeJe keÀjeDees~ ceveve keÀjes efkeÀ keÌ³ee veJeervelee ueeveer nw~ DeYeer keÀevÖesÀvme keÀe
efJeMeeue keÀe³e& keÀj jns nes vee~ meYeer keÀj jns nes ³ee pees yeæ[s nQ Jener keÀj jns nQ~ meYeer
keÀe keÀe³e& nw vee? nj SkeÀ keÀes mees®evee nw ö cegPes veJeervelee kesÀ efueS mesJee ceW Deeies
yeæ{vee nw~ ®eens Deeies efveefceÊe Leesæ[s keÀes ner yeveevee neslee nw ö pewmes Yee<eCe keÀjWies lees
Leesæ[s, Fleveer meejer meYee keÀjsieer keÌ³ee! nj SkeÀ keÀer Deheveer-Deheveer [d³etìer yeeBì keÀjkesÀ
ner keÀe³e& mechevve neslee nw~ uesefkeÀve meYeer keÀes efveefceÊe yevevee nw~ efkeÀme yeele ceW? ®eejeW
Deesj peneB Yeer nes, efpeme Yeer [d³etìer kesÀ efveefceÊe nes, uesefkeÀve efpeme mece³e keÀesF&
efJeMeeue keÀe³e& peneB Yeer neslee nw Gme mece³e otj yew"s Yeer Gleves mece³e lekeÀ meoe nj
SkeÀ kesÀ ceve ceW efJeée-keÀu³eeCe keÀer Þesÿ YeeJevee Deewj Þesÿ keÀecevee peªj nesveer
®eeefnS~ pewmes DeepekeÀue kesÀ Jeer.DeeF&.heer.Deiej mJe³eb veneR hengB®e mekeÀles nQ lees
MegYekeÀecevee³eW Yespeles nQ vee~ lees Deehe GvneW mes keÀce nes keÌ³ee! Deehe meYeer efJeMes<e
DeelceeDeeW keÀer MegYe YeeJevee, MegYe keÀecevee Gme keÀe³e& keÀes DeJeM³e me]HeÀue yevee³esieer~
³en efJeMes<e efove efJeMes<e kebÀieve yeeBOevee ®eeefnS Deewj efkeÀmeer Yeer no keÀer yeeleeW
ceW mebkeÀuhe MeefkeÌle, mece³e keÀer MeefkeÌle, J³eLe& ve ieBJeeSb, nj mebkeÀuhe mes, nj mece³e
efJeMeeue mesJee kesÀ efveefceÊe yeve cebmee MeefkeÌle mes Yeer men³eesieer yevevee nw~ Ssmes veneR efkeÀ
Deeyet ceW keÀevÖesÀvme nes jner nw, nce lees HeÀueeves osMe ceW yew"s nQ, veneR~ Deehe meYeer
efJeMeeue keÀe³e& ceW men³eesieer nes~ JeeleeJejCe Jee³egceC[ue yeveeDees~ peye meeFvme keÀer
MeefkeÌle mes SkeÀ osMe mes otmejs osMe lekeÀ jekesÀì Yespe mekeÀles nQ lees keÌ³ee meeFuesvme keÀer
MeefkeÌle mes Deehe MegYe YeeJevee, keÀu³eeCe keÀer YeeJevee Üeje ³eneB Deeyet ceW cevmee Üeje
men³eesieer veneR yeve mekeÀles? keÀesF& meekeÀej ceW JeeCeer mes, keÀce& mes efveefceÊe yeveWies~ keÀesF&
cevmee mesJee ceW efveefceÊe yeveWies~ uesefkeÀve efpelevee efove Òeesûeece ®euelee nw ®eens 5 efove
®eens 6 efove ®euelee, Flevee ner mece³e nj yeéïeCe Deelcee keÀes mesJee keÀe kebÀieve yebOee
ngDee nes efkeÀ cegPe Deelcee keÀes efveefceÊe yeve me]HeÀuelee keÀes ueevee nw~ nj SkeÀ Deheves keÀes
efpeccesJeej mecePes~ FmekeÀe YeeJe ³en veneR mecePevee efkeÀ meYeer ef]peccesJeej nQ lees Yee<eCe
keÀe ®eebme efceuevee ®eeefnS~ ³ee efJeMes<e keÀesF& [d³etìer efceues leye ef]peccesJeej nQ~ FvekeÀes
efpeccesJeejer veneR keÀnles~ peneB Yeer nes, pees Yeer [d³etìer efceueer nw, ®eens otj yew"ves keÀer,
®eens mìspe hej Deeves keÀer ö cegPes men³eesieer yevevee ner nw~ FmekeÀes keÀne peelee nw meejs
efJeée ceW mesJee keÀer ªneefve³ele keÀer uenj HewÀueevee~ KegMeer keÀer, Gcebie-Glmeen keÀer uenj
HewÀue peeSB~ Ssmes men³eesieer nes? Fme keÀevÖesÀvme ceW veJeervelee efoKee³eWies vee? ieesu[ve
pegyeueer nw lees ®eejeW Deesj ieesu[ve Spe Deeves Jeeueer nw, FmekesÀ KegMeer keÀer uenj HewÀue
peeS~ pees Ye³eYeerle Deelcee³eW nQ, vee Gcceero Deelcee³eW nQ GvneW ceW Þesÿ YeefJe<³e keÀer
Gcceero hewoe keÀjes~ Ye³eYeerle DeelceeDeeW ceW KegMeer keÀer uenj Glhevve nes~ ³en nw
ieesu[ve pegyeueer keÀer ieesu[ve mesJee~ ³en ue#³e jKees~ mJe³eb Yeer nj keÀe³e& ceW ceesu[
nesves Jeeues jer³eue ieesu[ yeve ieesu[ve pegyeueer ceveeveer nw~ mecePee~ pees Deye lekeÀ veneR
efkeÀ³ee nw Jen keÀjkesÀ efoKeevee nw~ Ssmeer DeelceeDeeW keÀes efveefceÊe yeveeDees pees SkeÀ,
DeveskeÀ DeelceeDeeW keÀer mesJee kesÀ efveefceÊe yeve pee³es~ mees®eles ner jnWies, uesefkeÀve keÀjWies-
keÀjWies keÀnles mece³e yeerle peelee nw Deewj Devle ceW pees Yeer efceuee GmekeÀes ner ues Deeles
nes~ mebK³ee lees yeæ{ peeleer nw uesefkeÀve efJeMeeue mesJee keÀe Òeesûeece jKeles ner FmeefueS
nQ efkeÀ Ssmeer Deelcee³eW DeeJeW pees SkeÀ DeveskeÀeW kesÀ efveefceÊe yeve peeS~ ®eejeW Deesj mesJee
®eueleer jnleer nw vee~ Deheves-Deheves mLeeve hej Yeer Ssmeer DeelceeDeeW keÀe keÀe³e& lees ®eueeles
jnles nes~ FmeefueS DeYeer mes ieesu[ve pegyeueer keÀer mJe kesÀ mesJee keÀer Deewj mJe kesÀ meeLe
Dev³e efJeMes<e DeelceeDeeW keÀer mesJee keÀer uenj HewÀueeDees~ mecePee~ keÌ³ee keÀjvee nw~
cegnyyele mes cesnvele keÀjes~ mvesn Ssmeer Jemleg nw pees mvesn kesÀ JeMe vee Jeeuee Yeer
neB keÀj oslee nw~ mece³e ve nesles Yeer mece³e efvekeÀeue osles nQ~ ³en lees ªneveer mvesn nw~
lees Oejveer yeveeDees~ Ssmes veneR mees®ees efkeÀ ³en Oejveer ner Ssmeer nw~ ³en ueesie ner Ssmes
nQ~ Deehe kewÀmes Les? yeoue ie³es vee~ MegYe YeeJevee keÀe meowJe Þesÿ HeÀue neslee nw~
De®íeö
Deheves Iej ceW Dee³es nes ³en lees yeehe keÀes Yeer KegMeer nw uesefkeÀve mece³e lees no keÀe
nw vee~ efpeleveer mebK³ee Glevee ner yebìlee nw vee~ ®eer]pe 4 neW, uesves Jeeues 8 neW lees
keÌ³ee keÀjWies? Gmeer efJeefOe mes keÀjWies vee! yeeheoeoe keÀes Yeer efJeefOe ÒeceeCe ®euevee ner
heæ[lee nw~ yeeheoeoe Ssmes lees keÀn veneR mekeÀles efkeÀ Fleves keÌ³eeW Dee³es nes? Yeues Dee³es!
mJeeiele nw uesefkeÀve mece³e ÒeceeCe efJeefOe yeveeveer heæ[leer nw~ neB, DeJ³ekeÌle Jeleve ceW
mece³e keÀer meercee veneR nw~
cenejeä^ Yeer keÀceeue keÀjkesÀ efoKee³esiee~ keÀesF& Ssmeer ceneve Deelcee keÀes efveefceÊe
yevee kesÀ efoKeeJes leye keÀnWies cenejeä^! osnueer lees efveefceÊe nw ner~ Ssmes veneR efkeÀ DeYeer
keÀevÖesÀvme lees yengle keÀj ueer~ Deye efpelevee nesiee, veneR! nj Je<e& Deewj Deeies yeæ{vee nw~
DeYeer lees DeveskeÀ Deelcee³eW nQ efpevneW keÀes efveefceÊe yevee mekeÀles nQ~ osnueer JeeueeW keÀes Yeer
efJeMes<e efveefceÊe yevevee nw~ jepemLeeve keÌ³ee keÀjsiee? jepemLeeve meoe ner nj keÀe³e& ceW
vecyejJeve nesvee nw~ keÌ³eeWefkeÀ jepemLeeve ceW vecyejJeve ns[keÌJeeì&j nw~ ®eens keÌJeeefueìer ceW,
®eens keÌJeeefvììer ceW, oesveeW ceW vecyejJeve nesvee nw~ [yeue efJeosMeer Yeer veJeervelee
efoKee³eWies vee~ nj SkeÀ osMe ceW Fme KegMeKeyejer keÀer uenj HewÀue peeS lees meye
DeehekeÀes yengle efoue mes DeeMeerJee&o oWies~ ueesie yengle Ye³eYeerle nQ vee! Ssmeer DeelceeDeeW
keÀes ªneveer KegMeer keÀer uenj ceW ueeDees~ DeuHekeÀeue keÀer KegMeer veneR~ ªneveer KegMeer
keÀer uenj nes~ pees Jen mecePeW efkeÀ ³en ]HeÀefjMlee yeve MegYe mevosMe osves kesÀ efveefceÊe yeveer
ngF& Deelcee³eW nQ~ mecePee! Deye osKeWies keÀewve-mee ]peesve veJeervelee keÀjlee nw~ mebK³ee
ueeles nQ ³ee keÌJeeefueìer ueeles nQ! ef]HeÀj yeeheoeoe efj]peuì megvee³eWies~ veJeervelee Yeer ueevee~
veJeervelee kesÀ Yeer vecyej efceueWies~ De®íeö
meJe& mJejep³e efJeée jep³e kesÀ DeefOekeÀejer DeelceeDeeW keÀes, meoe yesno keÀer mesJee ceW
yesno keÀer Je=efÊe ceW jnves Jeeues Þesÿ DeelceeDeeW keÀes, efoue efJeMeeue, meoe efJeMeeue
yegef×, efJeMeeue Gcebie-Glmeen ceW jnves Jeeueer efJeMes<e DeelceeDeeW keÀes, meoe mJe³eb keÀes
nj mesJee kesÀ efveefceÊe peeve efvecee&Ce keÀjves Jeeues, meoe Þesÿ Deewj yeehe meceeve mesJee ceW
me]HeÀuelee keÀes heeves Jeeues, Ssmes ªneveer DeelceeDeeW keÀes ªneveer yeehe keÀer ³eeoh³eej Deewj
vecemles~''
kegÀceeefj³eeW mes ö meoe kegÀceejer peerJeve efveoex<e peerJeve ieeF& ngF& nw~ kegÀceejer peerJeve
meoe Þesÿ ieeF& Deewj hetpeer peeleer nw~ Ssmeer Þesÿ Deewj hetp³e Deelcee Deheves keÀes
mecePeleer nes? meYeer kegÀceeefj³eeB efJeMes<e keÀesF& keÀceeue keÀjkesÀ efoKeeves Jeeueer nes vee! ³ee
efme]He&À heæ{eF& heæ{ves Jeeueer nes~ efJeée-mesJeeOeejer yeveWieer ³ee no keÀer iegpejele keÀer mesJee
keÀjveer nw ³ee ceO³eÒeosMe keÀer ³ee ]HeÀueeves mLeeve keÀer mesJee keÀjveer nw, Ssmes lees veneR~
SJejjs[er Deelcee³eW DeewjeW keÀes Yeer SJejjs[er yevee osleer nQ~ lees Deehe kegÀceeefj³eeB pees ®eenW
Jen keÀj mekeÀleer nQ~ Deepe keÀer ieJecexvì pees keÀnleer nw Jen keÀj veneR heeleer? Ssmes jep³e
ceW jn keÀjkesÀ mesJee keÀjveer nw lees Fleveer MeefkeÌleMeeueer mesJee nesieer leye me]HeÀuelee nesieer~
Fme %eeve keÀer heæ{eF& ceW vecyej efue³ee nw? ue#³e ³ener jKevee nw efkeÀ vecyejJeve uesvee
ner nw~ meoe efJeMes<elee ³en efoKeeDees efkeÀ yeesuees keÀce uesefkeÀve efpemekesÀ Yeer meeceves
peeDees Jen DeehekeÀer peerJeve mes hee" heæ{s~ cegKe keÀe hee" lees keÀF& megveeves Jeeues nQ,
megveves Jeeues Yeer nQ uesefkeÀve `peerJeve mes hee" heæ{s' ³en nw efJeMes<elee~ DeehekeÀer peerJeve
ner ìer®ej yeve peeS~ cegKe kesÀ ìer®ej veneR~ cegKe mes yeleevee heæ[lee nw uesefkeÀve cegKe mes
yeleeves kesÀ yeeo Yeer Deiej peerJeve ceW veneR neslee lees Jen ceeveles veneR nQ~ keÀnles nQ ö
megveeves Jeeues lees yengle nQ~ FmeefueS ue#³e jKees efkeÀ peerJeve Üeje efkeÀmekeÀes yeehe keÀe
yeveevee nw~ DeepekeÀue megveves keÀer ©ef®e Yeer veneR jKeles nQ, osKeves ®eenles nQ~ osKees
jsef[³ees megveves keÀer ®eer]pe nw, ìer.Jeer. osKeves keÀer ®eer]pe nw, lees keÌ³ee hemevo keÀjWies?
(ìer.Jeer.) megveves mes osKevee hemevo keÀjles nQ~ lees DeehekeÀer peerJeve ceW Yeer osKeves ®eenles
nQ~ kewÀmes ®eueles nQ, kewÀmes G"les nQ~ kewÀmes ªneveer ¢efä jKeles nQ~ Ssmee ue#³e jKees~
mecePee~
2. mebiece³egie hej kegÀceeefj³eeW keÀe cenlJe keÌ³ee nw ö GmekeÀes lees peeveleer nes vee?
mebiece hej meyemes ceneve kegÀceeefj³eeB nQ~ lees Deheves keÀes ceneve mecePe mesJee ceW men³eesieer
yeveer nes ³ee yevevee nw? keÌ³ee ue#³e nw~ [yeue heeì& yepeeves keÀe ue#³e nw? keÌ³ee ìeskeÀjer
G"e³eWieer?
DeesceMeeefvle

अव्यक्त वाणी 1985

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

अव्यक्त वाणी 1985

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

DeJ³ekeÌle JeeCeer ö 1985

peveJejer 1985 mes efomecyej 1985 lekeÀ

He´peeefHelee ye´ïeekegÀceejer F&MJejer³e efJeMJe efJeÐeeue³e

HegmlekeÀ efceueves keÀe Helee ë

© Copyright : Brahma Kumaris Ishwariya Vishwa Vidyalaya, Mount Abu, (Raj)

meJeexÊece mvesn, mecyevOe

³en meye yeeleW ®eskeÀ keÀer~

veneR keÀer~ Ssmes ©keÀves Jeeues leeueeye lees veneR nw~

meoe mvesn kesÀ DevegYeJeeW kesÀ

ve³es Je<e& keÀe efJeMes<e mebkeÀuhe

mesJee ceW efye]peer jnvee DeLee&led menpe cee³eepeerle

Þesÿ Yeei³eJeeve DeelceeDeeW keÀer

MegYe ef®evlekeÀ yeveves keÀe DeeOeej

Yeei³eJeeve ³egie ceW YeieJeeve Üeje

mce=efle efoJeme hej

F&éejer³e pevce efove keÀer

efoJ³e pevce keÀer efie]HeÌì ö

efJeée mesJeeOeejer keÀe menpe meeOeve

cee³ee peerle Deewj Òeke=Àefle peerle ner

efMeJe yeehe keÀer DeJelejCe pe³eefvle

Meerleuelee keÀer MeefkeÌle

efMeJe MeefkeÌle leLee

Jele&ceeve F&éejer³e pevce -

`nesueer' keÀe ªneveer jnm³e

jnlee veneR~ ve mecyevOeer jn peelee, ve Ke]peevee jn peelee, ve MeefkeÌle, ve iegCe jn

ieesu[ve pegyeueer Üeje

mel³elee keÀer MeefkeÌle

mesJee keÀe huewve yeveeles ngS henues mJe

cesnvele mes ítìves keÀe

meceehle nes pee³esiee~ De®íe ö

mJeoMe&ve ®e¬eÀ mes

Deye veneR lees keÀye veneR

ne|<ele nesles nQ~ De®íe ö

leerve-leerve yeeleeW keÀe hee"

cegK³e YeeF&-yenveeW keÀer ceereEìie ceW

meYeer keÀer efj]peuì De®íer nw~

ner ìer.Jeer., jsef[³ees efveefceÊe yeveWies~

mebkeÀuhe, mebmkeÀej, mecyevOe, yeesue

YeieJeeve kesÀ Yeei³eJeeve

ye´eïeCeeW keÀe mebiece³egieer

efve½e³e yegef× efJepe³eer jlve keÀer

keÀe ³eeoh³eej Deewj vecemles~''

hegjevee mebmeej Deewj hegjevee

yevOeveeW mes cegkeÌle keÀer ³egefkeÌle ö

mebkeÀuhe keÀer Yee<ee ö meJe&Þesÿ Yee<ee

yeeuekeÀ mees ceeefuekeÀ

me®®es mesJeeOeejer keÀer efveMeeveer

ceOegyeve efveJeeefme³eeW kesÀ meeLe

jeFì nwC[ kewÀmes yeveW?

SkeÀ ner yeele nw ö ``]HeÀeuees `]HeÀeoj''~

yeæ[s efove hej

ìer®eme& yeefnveeW mes

efJeMeeue yegef× keÀer efveMeeveer

You might also like