Professional Documents
Culture Documents
DATA Tarih - İslamiyet Öncesi Türk Tarihi, İlk Türk İslam Devletleri, Türkiye Tarihi
DATA Tarih - İslamiyet Öncesi Türk Tarihi, İlk Türk İslam Devletleri, Türkiye Tarihi
DATA Tarih - İslamiyet Öncesi Türk Tarihi, İlk Türk İslam Devletleri, Türkiye Tarihi
1. BÖLÜM
♦ TÜRK KÜLTÜR TARİHİ 1
Türklerin Tarih Sahnesine Çıkışı 1
İlk Türk Devletleri 5
Diğer Türk Devletleri 13
İlk Türk Devletlerinde Kültür Ve Medeniyet 17
Tarihte İlkler 29
Özet Bilgiler 30
İlk Türk Devletleri (Test-1,2) 31
2. BÖLÜM
♦ TÜRK DÜNYASI 39
İlk Türk-İslam İlişkileri 39
Türk-İslam Devletleri 40
Büyük Selçuklu İmparatorluğu 44
Türk İslam Devletlerinde Kültür ve Medeniyet 48
ANADOLU TARİHİ 60
Anadolu'nun Türkleşmesi 60
Anadolu'da Kurulan İlk Türk Beylikleri 61
Önemli Türk Beylikleri ve Özellikleri 63
Anadolu Selçuklu Devri 64
Anadolu Beylikleri Dönemi 66
Anadolu Selçukluları ve Beylikler Dönemi'nde Kültür- Medeniyet 68
Moğollar ve Diğer Türk Devletleri 80
Tarihte İlkler 83
Özet Bilgiler 84
Türk-İslam Devletlerinde Kültür ve Medeniyet (Test-1,2,3) 89
3. BÖLÜM
♦ OSMANLI DEVLETİNDE KÜLTÜR VE MEDENİYET 99
Osmanlı Devlet Yönetimi 99
V
Osmanlılarda Ekonomik Hayat 110
Osmanlılarda Eğitim ve Öğretim 116
Osmanlılarda Toplum Yapısı 118
Osmanlılarda Kültür ve Sanat 119
Osmanlılara Ait Terimler 128
Özet Bilgiler 130
Osmanlı Devletinde Kültür ve Uygarlık (Çözümlü Örnekler) 135
Osmanlı Devletinde Kültür ve Uygarlık (Test-1,2,3,4,5) 142
Türk Kültürü Genel Soruları 156
4. BÖLÜM
♦ III. SELİM'DEN İTİBAREN TÜRK İNKILÂBINI HAZIRLAYAN ETMENLER 161
Osmanlı Devletinin Genel Özellikleri 161
Yükselme Dönemi 164
Fatih Sultan Mehmet Dönemi 164
Duraklama Dönemi 169
Gerileme Dönemi 175
III. Selim Dönemi 178
Dağılma Dönemi 181
Dağılma Dönemi Padişahları ve Faaliyetleri 181
II. Mahmut Dönemi 181
Abdulmecit Dönemi 185
Tanzimat Fermanı 186
Islahat Fermanı 188
Abdulaziz Dönemi 190
II. Abdulhamit Dönemi 191
I. Meşrutiyet'in İlanı 191
II. Meşrutiyet'in İlanı 194
Osmanlı Devletinin Dağılmasını Önleme Çabaları 197
Trablusgarp Savaşı 199
Balkan Savaşları 200
I. DÜNYA SAVAŞI ve SONRAKİ GELİŞMELER 203
Osmanlı Devleti'nin Savaşa Girmesi 205
Osmanlının Savaştığı Cepheler 207
Osmanlı Devleti'nin Paylaşımı İçin Yapılan Gizli Antlaşmalar 210
I. Dünya Savaşının Sona Ermesi 212
VVilson İlkeleri 212
I. Dünya Savaşı'ndan Sonra Yapılan Barış Antlaşmaları 213
I. Dünya Savaşı'nın Sonuçları 215
Mondoros Ateşkes Antlaşması 215
Egemenlik Haklarını Kısıtlayan Hükümler 215
Mondros'un Uygulanması 217
Paris Barış Konferansı 219
MEMLEKETİN İÇ DURUMU VE CEMİYETLER 221
VI
CEMİYETLER 222
Azınlıkların Kurduğu Cemiyetler 222
Milli Varlığa Düşman Cemiyetler 223
Milli Cemiyetler 224
Kuvay-ı Milliye 226
Tarihte İlkler 228
Özet Bilgiler 230
III. Selim'den İtibaren Türk İnkılâbını Etkileyen Etmenler
Çözümlü Sorular 243
III. Selim'den İtibaren Türk İnkılâbını Etkileyen Etmenler (Test -1,2,3,4,5,6) 257
5. BÖLÜM
♦ ULUSAL KURTULUŞ SAVAŞI 277
Hazırlık Dönemi 277
Mustafa Kemal'in İstanbul'a Gelişi ve Faaliyetleri 278
Mustafa Kemal'in Samsun'a Çıkışı ve Sonuçları 278
GENELGELER VE KONGRELER 280
Milli Kongre 281
Havza Genelgesi 281
Amasya Genelgesi 281
Erzurum Kongresi 284
Balıkesir Kongresi •. 287
Nazilli Kongreleri 287
Alaşehir Kongresi 287
Sivas Kongresi 288
Amasya Görüşmeleri 290
Temsil Kurulu'nun Ankara'ya Gelmesi 292
Son Osmanlı Mebuslar Meclisinin Toplanması ve Misak-ı Milli 292
Misak-ı Milli Kararları 293
TBMM'nin Açılması 296
TBMM'ye Karşı Çıkarılan Ayaklanmalar 299
Sevr Barış Antlaşması 304
MUHAREBELER ve SONUÇLARI 305
Cepheler 306
Doğu Cephesi 306
Güney Cephesi : 307
Batı Cephesi 307
I. İnönü Savaşı 307
Londra Konferası 308
II. İnönü Savaşı 309
Eskişehir- Kütahya Savaşları .309
Sakarya Meydan Savaşı 310
Büyük Taarruz 311
Mudanya Ateşkes Antlaşması 311
VII
Lozan Barış Antlaşması 312
Kurtuluş Savaşı Dönemi Olayları ve Önemleri 314
Kurtuluş Savaşı Mücadelesinin Kronolojisi 316
Tarihte İlkler 317
Özet Bilgiler 319
Ulusal Kurtuluş Savaşı Çözümlü Sorular 333
Ulusal Kurtuluş Savaşı (Testler -1, 2, 3, 4, 5, 6, 7) 336
6. BÖLÜM
♦ ATATÜRK İLKE VE İNKILAPLARI 365
İnkılaplar 367
SİYASİ ALANDA YAPILAN İNKILAPLAR 368
Saltanatın Kaldırılması 368
Cumhuriyet'in İlanı 368
Halifeliğin Kaldırılması 370
Çok Partili Hayata Geçiş Denemeleri 371
Cumhuriyet Halk Fırkası 371
Terraki Perver Cumhuriyet Fırkası 371
Şeyh Sait Ayaklanması 372
M.Kemal Paşa'ya Karşı Suikast Girişimi 373
Serbest Cumhuriyet Fırkası 373
Menemen Olayı 373
Özet 375
HUKUK ALANINDA YAPILAN İNKILAPLAR 376
Türk Medeni Kanunun Kabulü 378
Yeni Türk Devletinin Anayasaları 379
Kanun-i Esasi'nin İlanı 379
Teşkilat-ı Esasiye Kanunu 380
1921 Anayasası (Teşkilat-I Esasiye) 380
1924 Anayasası 380
1961 Anayasası 381
EĞİTİM ve KÜLTÜR ALANINDA YAPILAN İNKILAPLAR 382
Tevhid-i Tedrisat Kanunu 382
Medreselerin Kaldırılması 383
Maarif Teşkilatı Hakkındaki Kanun 383
Yeni Türk Harflerinin Kabulü 383
Türk Tarih Kurumu'nun Kuruluşu 384
Türk Dil Kurumu'nun Kuruluşu 384
SOSYAL ALANDA YAPILAN İNKILAPLAR 385
Tekke, zaviye ve Türbelerin Kapatılması 385
Kılık-Kıyafet Değişikliği 385
Soyadı Kanunu 386
Takvim, Saat ve Ölçülerde Yapılan Değişiklikler 386
VIII
EKONOMİ ALANINDA YAPILAN İNKILAPLAR 386
İzmir İktisadi Kongresi 387
Tarım Alanındaki Gelişmeler 387
Ticaret Alanındaki Gelişmeler 387
Sanayi Alanındaki Gelişmeler 388
ATATÜRKÇÜLÜK 389
ATATÜRK İLKELERİ 389
TEMEL İLKELER 389
Cumhuriyetçilik 389
Milliyetçilik 390
Halkçılık 390
Devletçilik 391
İnkılâpçılık 391
Laiklik 391
Bütünleyici İlkeler 392
Tarihte İlkler 393
Özet Bilgiler 394
Atatürk İlkeleri ve İnkılâpları (Testler -1, 2, 3, 4, 5, 6, 7) 399
7. BÖLÜM
♦ ATATÜRK DÖNEMİ DIŞ POLİTİKA VE İÇ OLAYLAR 425
DIŞ POLİTİKA 426
1923-1930 DÖNEMİ DIŞ POLİTİKA 426
Nüfus Mübadelesi 426
Yabancı Okullar Sorunu 426
Musul Sorunu 427
1931-1939 DÖNEMİ DIŞ POLİTİKA 427
Türkiye'nin Milletler Cemiyetine Girişi 427
Balkan Atlantı 427
Montrö Boğazlar Sözleşmesi 428
Sadabat Paktı 428
Hatay Sorunu 428
MUSTAFA KEMAL'İN HAYATI 429
II. DÜNYA SAVAŞI 433
II. Dünya Savaşı Sonrası Türkiye 433
Türkiye'nin İç Durumu 433
Türkiye'nin Dış İlişkileri 436
Türk-Yugoslav-Yunan İlişkileri ve Kıbrıs 438
Türkiye İslam Ülkeleri İlişkileri 440
Türkiye ve Dünya ile ilgili Genel-Güncel Olaylar 441
Özet Bilgiler 444
Atatürk Dönemi Dış Politika ve İç Olaylar (Test - 1, 2) 447
IX
8. BÖLÜM
♦ SORU-CEVAP 457
9. BÖLÜM
♦ YAKIN TARİHTEKİ BAZI GENEL VE GÜNCEL OLAYLAR VE KRONOLOJİSİ 469
10. BÖLÜM
♦ ÖNEMLİ BAZI OLAYLARIN KRONOLOJİSİ 471
X
TÜRK KÜLTÜR TARİHİ
Türk kelimesini siyasal ad olarak İlk Defa Göktürk Devleti kullanmış, daha sonra Türk
boyuna mensup bütün topluluklan ifade eden bir ad olarak kullanılmıştır.
2 KPSSDATA TARİH
Kelteminar Kültürü:
Coğrafi bir terim olarak Türkiye keli
mesi VI. yy Bizans kaynaklarında kul MÖ 3000 yıllarında Aral gölüne dökülen
lanılmıştır. XII. yy'âan itibaren Anado Amuderya'nın deltasında bulunmuştur.
lu'nun adı bir daha değişmemek üzere Buradaki insanlar yerleşik hayat sürdür
Türkiye olmuştur. müşlerdir. Bu kültürün mensuplarının
balıkçılık ve hayvancılık ile geçimlerini
sağladıkları anlaşılmaktadır.
Türk tarihiyle ilgili ilk bilgilere Çin kaynak
larında rastlanır. Bu kaynaklarda "Kunlar" Afanesyevo Kültürü:
adı verilen "Hun" Türklerinden bahsedil
MÖ 3000-2000 de Altay-Sayan dağlarının
mektedir. Ayrıca Asur yazılı kaynakların
kuzey batısında bulunmuştur. Orta Asya
da, Heredot tarihinde, Arap, İran ve Hint
medeniyetinin temelini oluşturduğu sa
metinlerinde de Türklerle ilgili bilgilere
nılmaktadır. Avcılık ve hayvancılıkla uğ
rastlanır.
raşan savaşçı bir toplum tarafından mey
dana getirilmiştir. Altay yöresinde iki
Türklerin İlk Anayurdu: kurgan (tepe biçimindeki mezar)da yapı
Türklerin anayurdu Orta Asya'dır. lan kazılar sonucu ele geçen buluntular
dan anlaşılmaktadır. Yapılan kazılarda
Orta Asya: kuzeyde Sibirya; güneyde ayrıca çeşitli bakır eşyalar, çakmak ta
Himalaya Dağları; doğuda Kingan Dağla şından yapılmış ok uçları, kemikten ya
rı; batıda Hazar Denizi ile çevrelenen pılmış iğnelerde bulunmuştur.
geniş bir coğrafi bölgedir.
de görülmüş olan bu kültür, bu bölgedeki diğer bir grup Afganistan ve Kuzey Hin
diğer kültürlerin içinde en genci ve en distan'a yerleşip Akhunlar Devleti'ni kur
gelişmiş olanıdır. Bu kültüre ait tunçtan iki muştur.
yanı keskin bıçaklar, hançerler, çok sayı
da ok uçları, altın süs eşyaları, iğne, tarak
Sonuçları:
gibi eşyalar bulunmuştur.
■ Göç etmeyip de Orta Asya'da kalan
Göçler ve Sonuçları: Türk boyları Asya Hun İmparatorluğu
çatısı altında ilk siyasi teşekkülünü
Milattan önceki devirlerde (M. Ö 1700) oluşturmuştur.
başlayıp, Milattan sonraki devirlerde de
devam eden göçlerin başlıca sebepleri ■ Hunlar ve Avarlar, Macaristan merkez
şunlardır: olmak üzere Avrupa'da birçok devlet
kurmuştur.
■ Kuraklık, uzun geçen kışlar ve bunların
■ Türk kültür ve uygarlığı dünyanın dört
doğurduğu ekonomik sıkıntılar,
bir köşesine yayılmış, Türklerin gittiği
■ Nüfusun artışı ve mevcut geçim kay yerde taş devri yaşayan insanlar, ma
naklarının yetersizliği, den devrine geçmişlerdir.
NOT:
M.Ö.ki dönemlerde kalabalık Türk Boyla-
rı'ndan bir kısmı Çin'e, bir kısmı da batıya
• Avrupaya göç eden Türkler, Hristi-
doğru göç ederek İran üzerinden Mezo yanlığı benimsemişler ve asimile
potamya, Anadolu ve Ege Bölgesine olmuşlardır.
kadar ilerlediler. Yakutlar ve Çuvaşlar • Sibiryaya gidenler uygarlık açısından
Sibirya'ya doğru göç ettiler. Bir grup da daha da geriye gitmişlerdir.
Hindistan'ın İndus-Pencap bölgesine • Çin'e gidenler kalabalık Çin nüfusun
dan dolayı asimile olmuşlardır.
doğru yayılmaya başladılar.
NOT:
Asya Hun İmparatorluğu: Çin Seddi'ni aşarak Kuzey Çin'i ele ge
çirmiş ve Çin Devleti'ni vergiye bağlamış
tır. Çin'e yerleşmemesinin nedeni ise
kalabalık Çin nüfusudur. Bir süre sonra
da Mete tüm Türk topluluklarını bir bayrak
altında toplamıştır.
NOT:
Ordu
Yaşayış
Çoğunluğu göçebe olan Hunlar, başta "At" olmak üzere hayvan
beslerlerdi.
Din ve İnanış
Hunlar Gök Tanrı'ya inanırdı. "Güneş, Ay, Yer ve Su"yu kutsal
sayarlardı.
Sanat
Hunlar madenleri işliyor ve dokuma yapıyorlardı.
Göktürler Devleti
■ Göktürkler Aşına soyuna mensuptur. Bir süre dağınık halde ve Çin hakimiyeti
altında yaşayan Göktürkler İlteriş Kutluk
■ Bumin Kağan devleti iki yönetim bölü Kağan tarafından yeniden örgütlendi. Bu
müne ayırarak Batı illeri Yabguluğu- nedenle bu devlete Kutluk Devleti denir.
nun komutanlığını kardeşi İstemi Ka-
ğan'a vermiştir.
TÜRK KÜLTÜR TARİHİ 9
Türk tarihinin ilk büyük bağımsızlık sava ■ Göktürkler Türk adıyla kurulan ilk
şını vererek milletini Çin egemenliğinden devlettir. Türk adını kullanmaları mil
liyetçi bir yapıla sahip olduklarını
kurtaran Kutluk Kağan tıpkı Bumin Ka
gösterir.
ğan gibi ülkesini bölümlere ayırdı.
■ İlk Türk alfabesi olan Orhon alfa
Kutluktan sonra devletin başına Kapgan besini oluşturmuşlardır. Bu da ede
Kağan geçti. Bu dönemde Çin'e seferler biyatta ileri bir topluluk olduğunu
düzenledi. Daha sonra başa geçen Bilge gösterir.
Kağan, ülkeyi kardeşi Kültigin ile birlikte ■ Devletin Doğu-Batı diye ikili teşkilat
yönetti. Vezir Tonyukuk da onlara yardım şeklinde yönetmeleri devletin kısa
etti. Kutluk Devleti en parlak dönemini sürede yıkılmasına neden olmuştur.
yaşadı. Bu dönemde Orta Asya'nın pek
çok yeri egemenlik altına alındı. Tarihte
bütün Türklerin bir bayrak altında toplan
dıkları ikinci dönem Göktürkler dönemidir.
Uygur Devleti
12 KPSSDATA TARİH
Örnek:
Çözüm:
ilk düzenli Türk ordusunu Hunlar (Mete) kurmuştur. Dolayısıyla doğru cevap E seçeneğidir.
TÜRK KÜLTÜR TARİHİ 13
• Avarlar
• Bulgarlar
• Hazarlar
• Macarlar
• Peçenekler
• Kumanlar
• Oğuzlar
• Sabirler
• Türgişler
• Kırgızlar
• Karluklar
Peçenekler:
Hazarlar, Musevilik dinini kabul eden
tek Türk devletidir. Halk arasında Müs ■ Göktürklere bağlı olarak yaşayan Pe
lüman, Hıristiyan, Şaman ist olanlar da çenekler, IX. yy ortalarında Don ve
vardı (Birden fazla dinin olması, dini Dinyester nehirleri arasında yaşayıp
hoşgörünün göstergesidir). boy teşkilatından devlet düzenine ge
çememişlerdir.
TÜRK KÜLTÜR TARİHİ 15
■ Türgişlerin Bilinen ilk hükümdarı Bağa ler (Karluklar İslamiyet'i kabul eden
Tarkan'dır. Kendi adına para bastırmış ilk Türk boyudur).
tır.
■ Karluklar Karahanlılar Devletinin teme
■ Türgişler, Emeviler devrinde İslam lini oluşturdular.
ordularının karşısına dikilerek Orta As
■ Cengiz Han'a itaat eden ilk Müslüman
ya'nın Araplaşmasını önlemişlerdir.
topluluğudur.
776 yılında Karluklar Türgiş hakimiyeti
ne son verdiler. ■ XII. yy'da Moğol, egemenliğine girdiler.
Kırgızlar:
Karluklar:
Tudun Vali
■ Hükümdar ailesinin en yetkili üyesi Bitikçi Yazışmacı / Sek
veliaht olurdu. Hükümdarın oturduğu reter
başkente "Ordu" denirdi. Onun devlet
Tekin
yönetimi ve askeri konulurda yetişmesi Şehzade
sağlanırdı. Subaşı Ordu komutanı
■ Türk toplumunun en küçük sosyal Yerleşik hayata geçen ilk Türk toplu
birimi aile (Oguş) idi. Türk toplumunda luğu Uygurlar'dır. Devlet ve toplum
ailelerin bir araya gelmesiyle "Uruğlar düzeni gelenek ve göreneklere göre
(akraba, sülale) bunların birleşmesiyle düzenlenirdi. Töre adı verilen bu ku
"Boy"lar meydana geliyordu. Boy, si
rallar yazısızdı. Göçebelikten dolayı
yasi bir nitelik taşır ve başında Bey bu
mülkiyet gelişmediği için özel mülki
lunurdu. Boyların birleşmesiyle "Bu
dun" (Boylar birliği - millet) meydana yet gelişmemiştir. Tarıma dayalı işçi
gelir ve başında Han bulunurdu. lik olmadığı için kölecilik anlayışı
oluşurdu.
DİNİ HAYAT
■ Tabiat kuvvetlerine inanma şeklinde
başlayan din ölmüş ataların ruhlarına
inanma (Atalar Kültü) şeklinde devam
etmiştir.
■ Kişinin hayatta iken öldürdüğü düşman Ölüler atı ile beraber gömülürler (Cennet
sayısını simgeleyen mezar taşlarına yolculuğunu kolaylaştıracağına inanılırdı).
"balbal", mezarlarına ise kurgan de Öldürdüğü kişilerin cennette ona hizmet
nilmiştir. edeceği anlayışı vardı.
ORDU
■ Türk ordusunda ilk teşkilatı kuran Mete
■ Sürülerin bakımı ve sürek avları savaş Han oldu. Mete'ye dayanan ordu örgü
usullerinin öğrenilmesinde en etkili yol tü onlu, yüzlü ve binli gruplardan olu
idi. şuyordu.
ayrı bir meslek değildi. Ordu-millet an kara kuvvetlerinin kuruluş tarihi ola
• Göktürk
• Uygur
• Soğd
• Arap
• Kiril
• Latin
Yenisey ırmağı dolaylarında bulunmuş olup II. Göktürk (kutluk) hükümdarı Bilge Kağan,
Kırgız Türklerinin mezar taşlarına yazdıkları kardeşi Kültigin ve devlet adamı Tonyukuk
yazılardır. İslam öncesi ilk yazılara Yenisey için dikilmiştir. Tonyukuk, kitabesini kendisi
mezar taşlarında rastlanmıştır. Ancak bu yazmış; Kültigin ve Bilge Kağana ait olanları
yazılar bir alfabe oluşturmazlar. ise Yolluğ Tigin yazmıştır.
Bunlar:
Sav Atasözleri.
Göç Uygur destanıdır. Kutsal bir kayanın yok olması ile Türk ilinde
başlayan kıtlıkla beraber göç etmek zorunda kalındığı anlatılır.
Mimarlık
Resim:
Hunlardan kalma eserler üzerinde insan
ve hayvan resimlerinin bulunması Türkle
rin resim sanatıyla ilgilendiklerini gösterir.
Türk resim sanatı Uygurlar döneminde
ilerlemiştir. Duvar resimlerinde (fresk)
genellikle Mani ve Buda dinlerine ait
konular işlenmiştir. Uygur şehirlerinin
kalıntılarındaki minyatürler, Türk resim
sanatının ilk önemli örnekleridir. Uygur
lardan kalma bu minyatürler Moğollar
Balbal (Mezar taşı)
aracılığı ile islam dünyasına girmiştir.
Müzik:
Türk sanatı içinde en gelişmiş unsurlar
dan birisi de musikidir. Türk devletlerinde
askeri bando çok yaygındı. Göktürk ve
Uygur bandolarında davulun yanında
nefesli çalgılar da bulunurdu. Askeri ban
donun hükümdar huzurunda marş çalma
sı, daha sonraki Selçuklular ve Osmanlı
lar döneminde de devam etmiştir. Türk
müzik aletleri içinde en önemlisi kopuz
Resim: Uygur asil ve rahipleri idi. Destan, kahramanlık olayları ve çeşitli
hatıralar, saz şairleri tarafından kopuz
çalınarak söylenirdi.
Heykel:
Türk sanatındaki ilk heykel örnekleri
Göktürkler dönemindeki balbal taşlarıdır.
Bu taşlar, ölen kahramanların mezarları
nın başına dikilir ve öldürdüğü düşmanla
rı simgelerdi. Uygurlar döneminde heykel
sanatı oldukça gelişmiştir. Uygur heykel
sanatında daha çok hayvan üslubu kulla
nılmıştır. Kopuz
28 KPSSDATA TARİH
♦ Tarihte Türkler tarafından kurulduğu bilinen ilk devlet Büyük Hun devletidir.
♦ Tarihte ilk defa bütün Türkleri tek bayrak altında toplayan Türk Devleti Asya Hun dev
letidir.
♦ Kutluk Kağan Çine karşı "Ulusal Kurtuluş Savaşına" girişerek II. Göktürk devletini kurmuştur. Bu
özelliği ile Kutluk Kağan Türkiye Cumhuriyeti'ni kuran M.Kemal Atatürk'e benzer.
♦ Kutluk Bilge Kül Kağan Türklerin şehir kuran ilk hükümdarıdır. İlk Türk şehri Ordu-balık'tır.
♦ Anadolu'ya ilk Türk akınları Avrupa Hunları tarafından, ikinci akın Sihirler tarafından yapılmıştır.
♦ Kırgızlar, Cengiz Han'a bağlanan ilk Türk Kavmidir. Daha sonra Rusların egemenliğine girmişler
dir.
♦ OĞUZLAR, Tarihte Türk Milletinin siyasi, kültür ve medeniyet alanında en büyük rolü oynayan
koludur.
♦ Türk ordu teşkilatını ilk kuran METE HAN Olmuştur. Mete Orduyu 10'luk sisteme göre teşkilatlan-
dırmıştı. Onluk sistem daha sonra tüm Türk devletlerinde kullanılmıştır.
♦ Musevilik'i resmi din olarak kabul eden ilk ve tek Türk devleti Hazarlar'dır.
ÖZET BİLGİLER
Türkler, tarih sahnesine Orta Asya'da çıkmıştır. Orta Asya'nın sınırları;
Doğuda Kingan Dağları, Batıda Hazar Denizi,
ANAYURDU
Güneyde Himalaya Dağları, Kuzeyde Sibirya'dır.
1. Ziya Gökalp'e göre; Töre kelimesinden gelir. Buna göre Türk de
TÜRK ADININ mek "Türeli = Nizamlı, geleneklerine bağlı" demektir.
ANLAMI VE 2. Danimarkalı Bilgin VVAMBERY'e göre Türemekten (Türük) gelir.
KÖKENİ Buna göre Türk demek TÜREMİŞ, ÇOĞALMIŞ demektir.
3. Kaşgarlı Mahmut'un "Divan-ı Lügatıt Türk" adlı eserinde Türk
dernek "OLGUNLUK ÇAĞI"demektir.
4. Genel olarak Türk demek, GÜÇLÜ, KUVVETLİ manasında kabul
edilir.
TÜRK KÜLTÜR TARİHİ 31
9. "Orta Asya'da kurulan Türk devletleri kısa 13. Dünya tarihçileri, Türk Tarihini önemsemi
sürede yıkılmıştır. Bu dönemde Türk tarihi yor, Türkleri köklü bir uygarlığı olmayan,
kısa aralıklarla birbiri içinden filizlenen dev göçebe bir topluluk olarak görüyorlardı.
letlerle doludur."
Araştırmacıların Türk Tarihi ile yakından
Bu durumun ortaya çıkmasında aşağıda- ilgilenmelerini sağlayan ilk etken aşağı-
kilerden hangisi en çok etkili olmuştur? dakilerden hangisidir?
A) Türklerin göçebe bir hayat yaşamaları. A) Orhun kitabelerinin okunması
B) Orta Asya'nın coğrafi konumu B) Türk Kurtuluş Savaşının zaferle sonuç
C) Türk Çin ilişkilerinin gerginliği lanması
C) Osmanlıların Avrupa'da ilerleyişi
D) İyi bir yönetim biçiminin kurulamaması
D) Türk Tarih Kurumunun kurulması
E) Geleneklere göre devletin şehzade
arasında bölünmesi E) İstanbul'un fethi
17. Türklerin anayurtlarından yaptıkları göç 22."Türklerin Orta Asya'da dış tehlikelerle karşı
lerde oldukça uzak ülkelere gidebilmele karşıya kalmaları ve topraklarının doğal sı
rini sağlayan ana etken nedir? nırlarla korunmamış olması'' aşağıdakilerin
hangisinde yeteneklerinin gelişmesine
A) Yaşadıkları zor şartlar
neden olmuştur?
B) Göç yollarının coğrafi uygunluğu
A) Askerlik
C) Ulaştırma imkanlarının gelişmiş olması
B) Ticaret
D) Maden devrine erken girmeleri
C) Tarım
E) Askeri alanda üstünlükleri
D) Dokumacılık
E) Hayvancılık
18. Göktürk Devleti ile Türkiye Cumhuriyeti
arasındaki ortak yön aşağıdakilerden
hangisidir?
23. "Türklerin geleneksel dini olan Şama
A) Orta Asya'da kurulmuş olmaları nizm'in diğer dini etkinliklere açık olması."
B) Türk adını kullanmaları Aşağıdakilerden hangisine ortam hazır
lamıştır?
C) Anadolu'da egemenlik kurmuş olmaları
A) Şamanizm'in yaygınlaşmasına
D) Müslüman olmaları
B) Türkler arasında çeşitli dinlerin yayıl
E) Avrupa'da topraklarının olması
masına
C) Devletin resmi bir dini olmasına
19. Aşağıdakilerden hangisi Uygurlara ait
özelliklerden biri değildir? D) Türk törelerinin uygulanmasından vaz
geçilmesine
A) Yerleşik hayata geçmeleri
E) Diğer dinlere inananların sayısının
B) Din değiştiren ilk Türk devleti olması azalmasına
C) Bilinen ilk Türk devleti olması
D) Tarım ve ticarette ilerlemeleri
E) Kırgızlar tarafından yıkılmaları
B) Göçebeliğin bir gereği olduğu içi E) İlk defa milli adla kurulmuşlardır
E) Töre
11. Aşağıdakilerden hangisi Orta Asyada 15. Orta Asya Türk devletlerinde sosyal
kurulan Türk devletlerinde yönetimin hayatı düzenleyen ve yazılı olmayan ku
özelliklerinden biri değildir? rallara ne denir?
17. I. Orhun Kitabeleri 21. VIII. yüzyıla ait olan Orhun Anıtları (Gök
türk Kitabeleri) devietin kuruluşunu, yükse
II. Manas Destanı
lişini ve Çin entrikalarını anlatan, Türklerin
III. Karabalasagun Yazıtları ilk ulusal kaynağıdır.
Yukarıdakilerden hangileri Göktürklere Sadece bu bilgilere dayanarak aşağıdaki-
aittir? lerden hangisi söylenemez?
A) Yalnız I A) Göktürklerin Ortaçağ'da yaşadığı
B) Yalnız II B) Orhun Anıtları'nın Türkler için önemli
C) Yalnız III bir kaynak olduğu
D) I ve II C) Orta Asya'da Türklere ait tüm bilgilerin
sadece Çin kaynaklarından öğrenildiği
E) II ve III
D) Çinliler ile Türklerin mücadele halinde
olduğu
E) Çinlilerin, Türklere karşı savaşın dı
18. I. Toy şında değişik yöntemler de uyguladığı
II. Kurultay
III. İl
Yukarıdakilerden hangileri İslamiyet'ten
önce kuruian Türk devletlerinde siyasi,
ekonomik, kültürel işlerin görüşülüp ka
rara bağlandığı meclistir?
A) Yalnız I
B) Yalnız II
22. Uygurlar döneminde ticari ilişkilerin
C) Yalnız III
gelişmesiyle kişiler arasındaki anlaşma
D) l-ll lar yazılı hale getirilmiştir. Bu durum
E) l-ll-lll aşağıdaki alanlardan hangisi ile ilgili bel
gelerin oluşturulduğunu gösterir?
A) Hukuk
B) Sanat
19. I. Orhun kitabeleri
C) Edebiyat
M. Ergenekon destanı
III. Manas destanı D) Spor
24. Göktürklerle ilgili bilgilerden bazıları 27. İslam hukukuna göre, herhangi bir
şunlardır: kişinin mülklerinin veya gelirlerinin bir
I. İlk kez "Türk" adını taşıyan kavim kısmının kamu yararı için süresiz ola
olarak ortaya çıkmışlardır. rak kullanılması sistemi aşağıdakiler-
II. Doğu - batı olmak üzere iki koldan den hangisidir?
yönetilmişlerdir.
III. Kendilerine özgü yazıya geçmişler A) İltizam
dir. B) Dirlik
IV. Orta Asya'da devlet kurmuşlardır.
C) Vakıf
V. Hükümdarları, komşu ülke hane
danlarıyla akrabalık kurmuştur. D) Devşirme
E) Saliyane
Bu bilgilerden hangilerine dayanarak
Göktürklerde ulusçu bir devlet anlayışı
olduğu söylenebilir?
A) I ve III
B) II ve III 28. I. Samanoğulları
C) II ve IV II. Karamanoğulları
D) III ve IV
III. Büyük Selçuklular
E) IV ve V
Yukarıdaki devletlerden hangilerinin res
mî dili Türkçeydi?
• Dağınık haldeki Müslümanları bir araya • Ulu Cami Tulunoğlu Camii (Mısır'da Türk
toplamışlardır (Selçuklu, Osmanlılar). mimari eseridir).
:
İslam kültür ve medeniyetinin gelişme • Abbasiler tarafından yıkılmıştır.
sine ve yayılmasına katkıda bulunmuş
lardır.
AKŞİTLER (İHŞİDİLER) (935-969)
HARZEMŞAHLAR (1097-1231)
TULUNOĞULLARI (868-905)
Ceyhun ırmağının Aral gölüne döküldüğü
• Mısırda kurulan ilk Müslüman Türk devle
yerin güney kesimleri Harezm (Harzem)
tidir.
adıyla anılır. Öteden beri burada hüküm
• Kurucusu Tulunoğlu Ahmet'tir. sürenlere Harzemşah (Harezmşah) denil-
TÜRK DÜNYASI 41
mistir. Harzemşahlar sülâlesinin atası Anuş- Haçlıları Kudüs'ten çıkardı ve İslâm dünya
Tegin isminde, Begdili Türk zümresine sında bir efsane hâline geldi (1187). Nitekim
mensup bir kişidir. Anuş-tegin Selçuklu bir Arap şairi Selahattin Eyyûbî'nin Halep'i
Sultanı Melikşah'ın saray hizmetinde bulu de alması üzerine "Arap milleti, Türklerin
nuyordu. Oğlu Kudbeddin Muhammed, devletiyle yüceldi. Ehl-i Salib (Haçlılar)
Selçuklulara bağlı kalarak, Harzemşah davası Eyyûb'un oğlu tarafından perişan
unvanı ile bu bölgenin valiliğini üstlenmiştir edildi" demiştir.
(1097-1128).
Eyyûbî Devleti'nin sınırları kısa sürede
Daha sonra başa geçen Atsız ve İl-Arsian Mısır, Suriye, Güneydoğu Anadolu ve Ara
devirlerinde hem Irak Selçukluları hem de bistan'ın güneyine kadar genişledi. Ancak
Kara-Hıtaylarla mücadele edildi. Nitekim il- Selahattin Eyyûbî'nin ölümü üzerine devlet
Arslan, Sultan Sencer'in ölümü üzerine hanedan üyeleri tarafından paylaşıl
bağımsızlığını ilân etti (1157). d ı n 93). Mısır'daki asıl kol, ordu komutan
larından Aybeg tarafından yıkıldı ve yerine
Harzemşahların en büyük hükümdarı Memlûkler devleti kuruldu (1250). Hama
Alaaddin Tekiş'tir (1172 -1200). Tekiş, önce kolu ise 1348'e kadar varlığını devam ettir
Kara-Hıtaylar'ı, ardından son Selçuklu Hü miştir.
kümdarı II. Tuğrul'u yendi. Harzemşahlar
kısa sürede sınırlarını Doğu Anadolu'dan MEMLÛKLER (1250-1517)
Maverâünnehir'e kadar genişlettiler. Âdeta
Selçuklu devletinin vârisi oldular. Karahanlı Memlûk kelime manasıyla beyaz köle de
ve Karahıtay devletlerine son verdiler. An mektir. Ancak bu söz zamanla bir terimi
cak bu parlak dönem uzun sürmedi. ifade eder olmuştur. Savaş esiri veya satın
1220'de bütün ülke Cengiz Moğolları'nın alınanların oluşturduğu hükümdarın muha
istilâsına uğradı. Celâleddin Harzemşah fız birliklerine bu isim verilmiştir.
devleti yeniden toparlamak için uğraştıysa
da başarılı olamadı. Ölümü üzerine İlk defa Abbasi halifeleri Türk asıllı
Harzemşahlar Devleti tamamen ortadan Memlûkleri kullanmış, zamanla bunlar güç
kalktı (1231). lenerek kendi devletlerini kurmuşlardır.
Mısır'da kurulan Tolunoğulları ve İhşidîler
(Akşitler) böyle ortaya çıkmışlardır. İşte
Mısır' da kurulan Memlûk Devleti'nin kuru
Haleb Atabeyi Nureddin Mahmut'un komu cusu izzettin Aybeg de, Memlûk adı verilen
tanlarından Selâhaddin, Haçlılarla işbirliği askerî komutanlardan biriydi.
yapmakla Mısır'daki Fatımî devletine son
vermişti (1171). Burada güçlü bir idare Eyyûbîlerin son hükümdarı ölünce tahta,
kuran Selâhaddin, Nurettin Mahmut'un karısı Şecerüddür geçmişti. Ancak bu du
ölümünden sonra bağımsızlığını ilân etti rum hoş karşılanmadığından komutan
(1174). Kurduğu devlet babasının adından lardan İzzettin Aybeg ile evlendi. Ordu,
dolayı Eyyûbîler olarak bilinir. İzzettin Aybeg'i sultan ilân etti.Böylece
Eyyûbî hanedanına son verilmiş oluyordu
Selahattin Eyyûbî, emrinde bulunan Türk (1250).Memlûkler, Haçlıları ve o zamana
askerleriyle beraber Haçlılara karşı çetin kadar yenilemeyen Moğolları durdurarak
mücadeleler verdi. Ünlü Hıttîn savaşı ile
42 KPSSDATA TARİH
Tuğrul Bey amcası Musa Yabgu ve kar • Anadolu'nun yerleşmeye uygun olması
deşi Çağrı Bey aracılığıyla doğuya ve ve fetih politikası.
güneye seferler düzenledi. Kendisi ise
Anadolu'nun fethiyle ilgilendi. İbrahim
Yinal komutasında Anadolu'ya gönder
diği Selçuklu ordusu Pasinler Savaşında
(1048) Bizans, Gürcü ve Ermeni birleşik Ağabeyi Süleyman ve Kutalmış'ın ayaklan
ordusunu yenmiştir. malarını bastırarak iç huzuru sağlamış ve
fetih hareketlerine başlamıştır. Anadolu'ya
Bu savaş ile; yönelen Alparslan Ani ve Kars kalelerini
Trabzon'a kadar olan yerler ele geçiril aldığı gibi Kafkaslarda Gürcistan'ı da ele
di. geçirdi. Kardeşi Kavurd'un isyanını bastırdı.
Fatımiler üzerine yöneldiği sırada büyük bir
Anadolu'da ilk büyük başarı kazanılmış Bizans ordusunun üzerine geldiğini öğrene
oldu. rek Malazgirt'e geldi. Romen Diyojen ko
Bu olay Türk-Ermeni ilişkilerinin başlan mutasındaki Bizans ordusunu burada büyük
gıcı oldu. bir yenilgiye uğrattı (1071).
Melikşah öneminin en önemli iç olayı Hasan • Halifelerin eski güçlerine ulaşmak iste
Sabbah'ın siyasi amaçlı Batınilik faaliyetleri meleri
TÜRK DÜNYASI 47
TÜRK-İSLAM Gazneliler
* Gazneliler devlet yönetiminde Saman-
DEVLETLERİNDE oğullan'ndan etkilenmişlerdir (iran).
KÜLTÜR ve MEDENİYET Sultan unvanını ilk kullanan hükümdar
Gazneli Mahmut olmuştur.
DEVLET YÖNETİMİ
Karahanlılar
• Nizam-ül Mülk zamanında devlet teşkilatı Atabeyin Osmanlılarda karşılığı "lala" idi.
daha da gelişmiştir. Önemli işler mutlaka Atabeyler bazen devletin parçalanmasına
divanda tartışılarak karara bağlanmıştır. neden oluyorlardı, çünkü seçkin kimseler
olan atabeyler, merkezde zayıf bir hüküm
•Merkez ve memleket yönetiminde İslam-
darın bulunması ya da taht kavgalarının
İran gelenekleri görülmektedir. çıkması gibi hallerde bunları fırsat bilerek
• Merkez ile taşra arasında güçlü bir posta bulundukları bölgelerde bağımsız devletler
teşkilatı kurulmuştur. kurabiliyorlardı.
• Divan-ı Berid, posta ve haberleşme işleri • Büyük Selçuklu Devleti'nde eski Türk
ne bakardı. veraset sistemi aynen uygulanıyordu.
Sultanlar ülkenin çeşitli yerlerini akraba
• Devlet eyalet adı verilen on iki büyük idari larına veriyorlardı. Buralara giden şehza
bölgeye ayrılmıştı. Ülke şu yönetim birim de ve melikler merkezdeki büyük sultana
lerine ayrılmıştır: bağlı olarak hüküm sürüyordu. Ancak hü
kümdarın ölümü veya zayıf birisinin başa
geçmesi halinde taht çekişmesi başlıyor
du. Bu çekişmeler devletin parça
• Eyaletler Melik ve Şahne (şıhne) denilen lanmasına sebep oluyordu. Çünkü her
prenslerle yönetiliyordu. Eyaletlerde bele şehzadenin tahta geçme hakkı bulun
diye görevlerini yerine getirmekle görevli maktaydı.
olan muhtesipler bulunurdu. Eyaletler
deki vergi işlerine amil, yönetim işlerine
reis, posta işlerine de ulaklar bakardı. Bu sistemin kötü yanlarının yanında
• Şehzadelerin yetişmesi için yanlarına de bir de iyi yönü vardır. O da; ordu ve
neyimli devlet adamı olan atabeyler veri devlet ileri gelenlerinin desteklediği en
lirdi. kabiliyetli kişinin tahta geçmesiydi.
50 KPSSDATA TARİH
Hassa Ordusu
Saray Gulam Bunlar her an savaşa hazır atlı birliklerdi.
muhafızları askerleri Çeşitli Türk boylarından toplanan asker
Hassa Eyalet lerden meydana gelirdi. Bunların her türlü
ordusu askerleri masrafları devletçe karşılanırdı. Bu ordunun
Eyalet Düzenli Osmanlılardaki karşılığı kapıkulu askerleri
askerleri birlikler dir.
Ücretli
askerler
Türkmenler
Göçebe bir yaşam tarzı olan Türkmenler,
sınır bölgelerine yerleştirilerek hem sınırları
Karahanlı ordusunun temelini Karluk, korumuşlar hem de sultanın daveti üzerine
Yağma ve Çiğil Türkleri oluşturuyordu. savaşlara katılmışlardır.
Ordunun komutanına "subaşı" denili
yordu. Orduda hastane ve posta teşkilatı
bulunurdu. Gazne ordusunun temelini ise İkta Askerler
Gulamlar (Köleler) adı verilen çeşitli ülke İkta sahibi olanların, gelirlerinin bir bölü
lerden toplanmış Müslüman askerler müyle beslemek zorunda oldukları asker
oluşturmaktadır. Ancak Gazne ordusunun lerdi. Tamamı atlı birliklerdi.
büyük çoğunluğunu atlı birlikler oluşturu
yordu. Gazneliler savaşlarda filleri de kul Selçuklularda ordu teşkilatı ile toprak
lanmışlardır.
yönetimi arasında bağlantı vardır.
Buna göre ülke toprakları vergi gelirle
rine göre bölümlere ayrılırdı. Bu bö
•Gulaman-ı Saray (Osmanlı lümlere ikta denirdi. Bu toprakları
Kapıkulu) işleyen çiftçiler, devlete vermeleri
•Hassa Ordusu (Ücretli askerler}
gereken vergiyi Sipahiye verirdi. Sipa
•Türkmenler
•İkta Askerler hi de gelirinin bir bölümü ile atlı asker
•Meliklerin, Askeri Valilerin ler yetiştirirdi. Bu sistem Osman
Askerleri
lılarda Tımar adını aldı.
•Bağlı Devlet ve Beyliklerin Askerleri
TÜRK DÜNYASI 51
• Selçuklularda ilk parayı, Tuğrul Bey bas Kişilere ait Devlete ait
tırdı. topraklardı. arazilerdir.
Sahibi isterse Şu kısımlara
• Horasan önemli bir ticaret merkeziydi. bu toprakları ayrılırlar.
satabilir, *Has
• Karahanlılar'ın egemen olduğu Mave- miras olarak
raunehir önemli bir tarım bölgesiydi. Bu bırakabilir, * Haraci
nun yanında satılan ürünlerden ve güm bağış * Vakıf
rüklerden alınan gelirler de önemli bir yer yapabilirdi * İkta
tutmaktaydı. Ayrıca topraklarından geçen
baharat yolunun da Karahanlı ekonomisi
ne büyük katkısı vardır.
İkta sisteminin sağladığı faydaları şöyle * Savaşta elde edilen ganimetlerin 1/5'i,
sıralayabiliriz: * Çeşitli iş kolları ve tüccarlardan alınan
> Hazineden para almadan büyük ve güçlü vergiler,
ordu oluşturulmuştur. * İpek ve Baharat yolları üzerindeki ker
vanların bıraktığı gümrük vergisi,
> Üretimin sürekliliği ve artışı sağlan
mıştır. *Ormanların, tuzlaların, madenlerin, bağlı
devlet ve beyliklerin vergileri önemli gelir
> Devlet otoritesi en uzak bölgelere kadar kaynaklarıydı.
yayılmıştır.
> İkta sahipleri bulundukları yerlerde idare
ve güvenliği sağlamışlardır. DİL VE EDEBİYAT
> Göçebeler yerleşik hayata geçirilmiştir. • Karahanlılarda resmi dil Türkçe idi. Halk
• Türk-îslam devletlerinde ticaret, tarım, Türkçe konuşurdu. Kullanılan alfabe Uy
demircilik, dokumacılık gibi sanayi dalları, gur alfabesi idi.
el sanatları ve hayvancılık gelişmiştir.
•Çeşitli etnik grupların oluşturduğu Gaz-
• Asker ve memur maaşları, sefer masraf nelilerde saray ve orduda Türkçe konu
ları, sosyal tesislerin yapımı, şehirlerin ve şulurken Resmi dil Arapça idi. Tulunoğul-
yolların bakımı başlıca gider kaynak ları ve Akşitlerde de aynı durum söz ko
larıydı. nusu idi. Memlüklerde resmi dil Türkçe
idi.
• Altın paraya dinar, gümüş paraya dir
hem denirdi. • Selçuklularda bilim dili Arapça, resmi
yazışma dili Farsçaydı. Bununla birlikte
• Şehir ve kasabaların mali işlerine "imga"
günlük hayatta konuşma dili Türkçe idi.
bakardı.
Kutadgu Bilig
Divan-ı Lügat-it
Sagu Türk
Mani Atabetü'l Hakayık
Destan Divan-ı Hikmet
Siyasetname
Şehname
Gazali_______________________
• Kişi Allah'la ilgili gerçek bilgiye ancak
sezgi yoluyla, yani Allah'ı içinde duyarak İran'lı Taberi, Mesudi, İbni
varabilir. Haldun.
• Nizamiye Medresesi
• Hargird Medresesi
• Küçük Medrese
• Kümbed-i Ali
• Cihil Duhteran (Kırk kızlar)
• Harrekân Kümbetleri
• Demavent Kümbetleri
• Kümbet-i Surh
• Sultan Sencer Türbesi
• (Kervansaraylar) Konakla
ma ve savunma amaçlı te
sisler.
• Ribat-ı Zafarani
• Ribat-ı Şerif
• Ribat-ı Anuşirvan
ANADOLU TARİHİ
ANADOLU'NUN yerlere Türkmenler yerleştirilerek Ege
TÜRKLEŞMESİ Denizine kadar ulaşılmıştır. Bu fetihler
ve yerleşimler Anadolu'nun etnik yapısı
• ANADOLU SELÇUKLU DEVRİ nı değiştirerek Türkleşmesini sağlamış
(1077-1308) tır. Anadolu'nun fethine katılan beyler
• ANADOLU BEYLİKLERİ DÖNEMİ fethettikleri bölgelerde bazı beylikler
veya küçük devletler kurmuşlardır.
• ANADOLU SELÇUKLULARI VE
BEYLİKLER DÖNEMİNDE
KÜLTÜR-MEDENİYET Anadolu'ya yapılan sistemli ve planlı Türk
akınları Büyük Selçuklu Sultanı Tuğrul
Bey zamanında başlamış, Alp Arslan
devrinde devam etmiştir. Büyük Selçuklu
Anadolu'ya ilk Türk akınları Avrupa Hun-
ların XI.yy' dan itibaren Anadolu'nun
ları tarafından yapılmıştır. Anadolu'ya
fethiyle başlayan, günümüzde de devam
ikinci Türk akınları Sabir (Sibir)'ler tara
eden Türkiye Tarihi şu devirlere ayrılır;
fından Vl.yy'da gerçekleştirildi. Hunlar ve
Sihirlerden sonra üçüncü olarak Abbasi-
lerin hizmetine giren Türkler, Anadolu'ya
girmiş ve Abbasiierle beraber Bizans'a
• İlk Türk Beylikleri Devri
karşı mücadele etmişlerdir. Ama bu hare
ketler yerleşme amacı gütmez. Anado • Anadolu Selçukluları Devri
lu'yu ebedi bir Türk vatanı haline getiren • Anadolu Türk Beylikleri Devri
ler Oğuz Türkleri olmuştur Anadolu'da
Bizans ile yapılan ilk savaş Pasinler Sa- • Osmanlı İmparatorluğu Devri
vaşı'dır(1048). • Türkiye Cumhuriyeti Devri
Anadolu'yu yurt edinmek amacıyla keşif
hareketlerini başlatan Çağrı Bey'dir.
Büyük Selçuklu Devletinin kurulmasın Anadolu'da Kurulan İlk Türk Beylikleri
dan Malazgirt Zaferine kadar Anadolu'ya
yapılan tüm akınlar Bizans'ı yıpratma ve
yıldırmaya yöneliktir. Alp Arslan'ın emri üzerine Türk komutan
lar Anadolu'da fetih hareketlerine başladı
Alparslan döneminde Bizans'la yapılan
lar. Komutanların fethettikleri topraklar
Malazgirt Zaferi Türkiye Tarihi açısından
kendilerine ikta olarak verildi, bu toprak
bir dönüm noktası olmuştur. Bu zaferle
larda devlete bağlı beylikler kuruldu.
Anadolu'nun kapıları Türklere açılmış ve
Ancak Melikşah'ın vefatından sonra bu
Türklerde Anadolu'yu yurt edinme dü
beylikler bağımsız hareket etmeye başla
şüncesi hakim olmuştur.
dılar.
Melikşah döneminde Anadolu'nun fethi
ne devam edilmiş ve fethedilen
TÜRK DÜNYASI 61
İzmir'de kurulmuştur.
Türk tarihinde ilk
denizcilik çalışmala
rını başlatmışlardır.
62 KPSSDATA TARİH
DANİŞMENTLİLER (1080-1178):
Gök Medrese
(Sivas)
SALTUKLULAR (1072-1202):
MENGÜCEKLER (1080-1228)
ARTUKLULAR (1102-1409):
Artuklular
Artuklular 3 kola ayrılmıştır.
1. Hısnıkeyfa Artukluları
Kurucusu: Sokman (Sökmen)
Kurulduğu Tarih: 1102
Kurulduğu Yer: Hasankeyf, Diyarbakır
Yıkılışı: Eyyübiler tarafından 1231 yılında
yıkılmıştır.
2. Mardin Artukluları
Kurucusu: İlgazi
Kurulduğu Tarih: 1108
Kurulduğu Yer: Mardin
Yıkılışı: Karakoyunlular tarafından 1409
yılında yıkılmıştır.
3. Harput Artukluları
Kurucusu: İmameddin Bekir
Kurulduğu Tarih: 1185
Kurulduğu Yer: Harput
Yıkılışı: And. Sel. Dev. tarafından 1234
yılında yıkılmıştır.
64 KPSSDATA TARİH
• Sivas ve Kayseri şehirleri tahrip edi Bu beyler Bizans'a karşı fetihlerde bu
lerek yağmalandı. Moğollar yarım lunmuşlardır. Uç beyleri yarı bağımsız
yüzyıl Anadolu'yu sömürdüler. olup merkezi otoritenin güçsüz olduğu
dönemlerde Selçuklu devletine olan bu
• Devlet adamlarının iktidar hırsı, Sel
bağlılık bozuluyordu. Bu durumlarda uç
çukluları Moğolların oyuncağı haline
beylikleri bağımsız beylikler haline geli
getirdi. Tahta çıkmak isteyen şehza
yorlardı.
deler Moğollara başvurdu.
• Selçuklular parçalanma ve yıkılma Kösedağ Savaşı Türkmenlerin, batı,
sürecine girdi. kuzey ve güneyde yığılmasına neden
oldu. Batı Akdeniz ve Ege Bölgesi Türk
menler tarafından ele geçirildi. Diğer
ANADOLU BEYLİKLERİ taraftan Anadolu Selçukluları İlhanlılara
DÖNEMİ bağlıydı, ama XIV.yy başlarında İlhanlıla
rın Müslüman olmasıyla Moğol baskıları
Türk devletlerinde sınırlara ve sınır boyla da son buldu.
rındaki vilayetler ile sancaklara "uç" adı
verilmiştir. Malazgirt zaferinden sonra Kösedağ Savaşı'ndan sonra bazı
Bizans sınırı boyunca Karadeniz'den beylikler bağımsız hale gelmiş,
Akdeniz'e uzanan bölgelere Türkmen XIV.yy'da İlhanlı hakimiyetinin sona
beyleri, aşiret ve oymaklarla birlikte yer ermesiyle Anadolu'nun her tarafında
leştirildi. birçok beylik kurulmuştur
Karamanoğulları Konya
Germiyanoğulları Kütahya
Karesioğulları Balıkesir, Çanakkale
Hamitoğulları Antalya, Eğridir
Menteşoğulları Muğla, Denizli
Candaroğulları (İsfendiyaroğulları) Kastamonu, Sinop
Aydınoğulları Aydın, İzmir
Saruhanoğulları Manisa
Eretnaoğulları Sivas, Kayseri
Dulkadiroğulları Maraş
Ramazanoğulları Adana
Tacettinoğulları Ordu
Eşrefoğulları Beyşehir
Sahip Ataoğulları Afyon
Pervaneoğulları Samsun, Bafra
Maliye işleriyle,
Dirliklerin dağıtılmasıyla,
Yazışma işleriyle,
Askeri ve hukuki işler dışında devletin bütün işlerinin denetimiy
le,
Ordunun ihtiyacıyla,
Askeri davalarla ilgilenirdi.
Adalet işlerine bakan Emir-i dad kararlarında bağımsız olması için divana dahil edilmezdi.
70 KPSSDATA TARİH
• Özel toprak sahipliği yerine "miri" (mül Türkiye Selçukluları hukuk alanında kendi
kiyeti devlete, işletmesi halka ait) top lerinden önceki Türk-İslam devletlerinin
rak sisteminin uygulanması büyük bir etkisinde kaldılar.
yenilikti. Bu uygulama yüzünden Hıris
• Askeri davalara Selçukluda Kadıyı
tiyan halk da kölelikten kurtuldu. Bağ,
leşker denilen ordu komutanları bakı
bahçe, bostan gibi küçük toprakların
yordu.
dışındaki bütün arazilerde, kişiler kiracı
durumundaydılar. Türk-İslam devletlerinde ağır siyasi
suçlar sultanın başkanlığındaki Divan-ı
• Elde edilen ürünler, ödenecek vergiler
Mezalim adı verilen mahkemede gö
'tahrir' defterlerine yazılırdı. Köylü top
rüşülerek karara bağlanırdı. Gayrimüs
rağı ekmezse, sipahi üzerine düşeni
limler de devletin yasa ve hükümlerine
yapmaz ise azledilir ve toprağı elinden
uymak zorundaydılar. Ülkedeki tüm
alınırdı.
kadılar mahkemedeki Başkadı (Kâdi
Kudât)ya bağlıydı.
Daha önce Bizans'ın yönetiminde ezilen
Hıristiyan halk toprağa, eve ve hürriyete
kavuştu. Türk yönetimini tercih edişleri
nin temel sebebi buydu. SOSYAL VE İKTİSADİ HAYAT:
HUKUK SİSTEMİ:
Devletin başlıca gelir kaynaklan şun şairlerin bilim adamlarının etkisiyle dev
lardı: letin resmi dili Farsça oldu. Bu durum
Türk dilindeki gelişmenin yavaşla
• Müslüman köylülerden alınan öşür ve
masına neden olmuştur.
hayvan vergisi
• Beylikler döneminde Karamanoğulları
• Müslüman olmayanlardan alınan arazi
(Mehmet Bey) Türkçeyi resmi dil ilan etti.
vergisi (Haraç)
Günümüzde bu olayın yıldönümü dil
• Müslüman olmayanlardan alınan kafa bayramı olarak kutlanmaktadır.
vergisi (Cizye) Xlll.yy'da Anadolu'da Türk dili gelişti.
• Gümrük gelirleri • Anadolu'da Türkçenin gelişmesinde
Moğolların büyük payı oldu. Moğol istila
• Maden, tuzla, orman, işletmelerinin ge
sından kaçarak batıya göç eden birçok
lirleri
bilgin ve edebiyatçı Anadolu'ya gelerek
• Savaşlardan elde edilen ganimetin 1/5'i bilim ve fikir hayatının gelişmesine kat
kıda bulundu.
• Bağlı beyliklerin gönderdiği vergi ve
hediyeler
DÎN VE İNANIŞ Selçuklularda hem edebiyat dili hem
de resmi dil Farsçaydı.Bunun başlıca
• Türkiye Selçukluları ve beylikler Anado
sebebi, Selçukluların Müslüman
lu'nun İslamlaşmasına büyük katkı sağ
olmasında İran'ın etkileridir. Selçuklu
lamışlardır. Tekke ve zaviyeler kurul
- Iran arasındaki kültürel ve siyasi
muştur.
yakınlığın sonucu olarak Türkler bu
• En yaygın mezhep Hanefilik idi. dönemde Farsçayı benimsemişlerdir.
B u d ö n e m d e y a ş a y a n fikir a d a m l a
rından bazıları ş u n l a r d ı r ;
Mevlana:
Anadolu'da ilk medrese XII. yüzyılın • Yanında yalnız müslümanlar değil başka
yarısında Danişmendoğulları tarafından din ve mezheplerden olanlar da bulunu
Niksar'da kuruldu. Türkiye Selçuklula yor ve kendisine saygı duyuyorlardı.
rında ilk medrese II. Kılıç Arslan tarafın
• Eserlerini Farsça yazdığı için fikirleri ge
dan Aksaray'da kuruldu.
niş halk tabakalarına yayılmamıştır.
Medreselerde dini ilimler yanında diğer • Eserlerinde Allah ve insan sevgisi, hoş
müsbet ilimler de (Matematik, astronomi, görü gibi konuları işledi.
tarih, hukuk, dil vb.) okutuluyordu.
1. Camiler Yeri
2. Mescitler Yeri
B. SİVİL MİMARİLER
a. Kervansaraylar Yeri
Alay Han Sivas-Malatya arası
Evdir Han (Aksaray)
Al ara Han Kayseri-Elbistan
Şarapsa Han Antalya - Alanya arası
Sultan Han Konya - Akaray arası
Karatay Kervansarayı Antalya-lsparta arası
Ağzıkara Han Antalya-Alanya arası
Hekim Han Kayseri-Aksaray arası
78 KPSSDATA TARİH
b. Saraylar Yeri
c. Köşkler Yeri
Alâeddin Köşkü Konya
ç. Köprü-Liman-Tersane Yeri
e. Darüşşifalar Yeri
Gevher Nesibe Darüşşifahanesi Kayseri
Daru'ş-şifa Sivas'da
Torumtay Bimarhanesi (Akıl Amasya
Hastahanesi)
Turan Melek Hastanesi Divriği (Sivas)
f. Köprüler - Hamamlar Yeri
g. Külliyeler Yerler
h. Medreseler Yerler
Karatay Medresesi Konya - Anadolu Selçuklu
İnce Minareli Medresesi Konya - Anadolu Selçuklu
Sincanlı Medresesi Afyon -Anadolu Selçuklu
Çifte Medresesi Kayseri - Anadolu Selçuklu
Gök Medrese Sivas - Anadolu Selçuklu
Külliye:
Kale ve Surlar:
Bir camiinin etrafına yapılmış medrese,
şifahane, kütüphane, hamam, türbe ve Askeri mimarinin en önemli yapılarıdır.
imaret gibi değişik görevleri olan yapılar
Konya, Alanya, Tokat, Amasya, Çankırı,
topluluğuna külliye denir.
Karaman, Kütahya gibi illerimizde kale ve
surlar bulunmaktadır.
• Türk tarihiyle ilgili bilgi veren ilk yazılı kaynaklar Orhun Kitabeleridir.
• İlk Müslüman Türk Devleti Karahanlılar'dır.
• Türkçeyi resmi dil olarak kabul eden ilk devlet Karahanlılar'dır.
• Türk-lslam eserlerini ilk Karahanlılar yapmışlardır.
• İlk Türk-lslam Vakfı Karahanlı Ebu İshak İbrahim'e aittir.
• Kervansaraylar ilk defa Karahanlılar tarafından yapılmıştır.
• Sultan unvanını ilk kullanan hükümdar Gazneli Mahmut'tur.
• Hindistan'da İslamiyet'i yaymaya çalışan ilk Türk hükümdarı Gazneli Mah
mut'tur.
• Türkler ilk defa İslamiyet'e Talaş Savaşından sonra topluca girmeye başlamış
lardır.
• Mısır'da kurulan ilk Müslüman Türk devleti Tolunoğulları devletidir.
• Malazgirt savaşından sonra Anadolu'da kurulan ilk Türk beylikleri Danişmentli-
ler, Saltukoğulları, Mengücekler ve Artukoğulları'dır.
• Anadolu'da ilk medrese Danişmentliler tarafından kuruldu (Niksar-Tokat)
• İlk Türk denizci beyi Çaka Bey'dir (Çaka Beyliği).
• Anadolu'da Türkçe'yi ilk kez resmi dil olarak kabul eden Karamanoğlu Mehmet
Beydir (1277).
• Büyük Selçukluların Bizans'a karşı kazandığı ilk önemli savaş Pasinler Savaşı
dır (1048).
• Selçuklularda Hassa ordusu ilk defa Tuğrul Bey tarafından kurulmuştur.
• Büyük Selçukluların ilk başkenti Nişabur'dur.
• İkta Sistemini ilk olarak Büyük Selçuklu veziri Nîzamülmülk kurdu.
• Büyük Selçuklularda ilk Medrese, Tuğrul Bey tarafından Nişabur'da kuruldu.
• Anadolu'nun kapısı ilk defa Malazgirt Savaşı sonunda Türklere açıldı.
• Anadolu Selçuklu devletinin ilk başkenti İznik şehridir.
• Anadolu ilk kez Miryakefalon Savaşı sonunda kesin yurt oldu.
• Anadolu Selçuklu Devletinde ilk tersane I. İzzettin Keykavuş döneminde Sinop'
ta inşa edildi.
• Anadolu Selçuklu Devletinde ilk Donanma Alaaddin Keykubat tarafından ku
rulmuştur.
• Anadolu Türk birliğini ilk defa I. Mesut kurmuştur,
• İstanbul'u ilk defa Kuşatan Türk Devleti Avarlar'dır.
• Türk-lslam edebiyatının ilk yazılı örneği Kutadgu Biligdir (Yusuf Has Hacip).
• İlk Türk-lslam mimari eseri Tulunoğulları zamanında Kahire'de yapılan
Tulunoğiu Camisi'dir.
34 KPSSDATA TARİH
ANADOLU'NUN TÜRKLEŞMESİ
Anadolu'ya ilk Türk akınları, 4. yüzyılda Hunlar, 6. yüzyılda Sibirler tarafından yapıldı. Bu
akınlar, Anadolu'ya yerleşme amacıyla yapılmamıştır.
Anadolu'yu yurt edinmek amacıyla gelen ilk Türkler ise Oğuzlardır. Oğuzların Anadolu'ya
akınları Çağrı Bey zamanında başlatıldı. Büyük Selçuklu Devleti'nin kurulmasına kadar
sürdü. Bu akınlar, keşif yaparak yeni bir yurt arama amacına yönelikti.
• DANİŞMENTLİLER (1071-1178)
• SALTUKLULAR (1072-1202)
• MENGÜCEKLİLER (1072-1277)
• ARTUKLULAR (1102-1408)
TÜRK DÜNYASI 85
MİRYAKEFALON SAVAŞI
Nedeni: Haçlıların Anadolu'da yarattığı huzursuzluktan yararlanıp Türkleri Anadolu'dan
atmak istemeleridir.
Devletin Yükselişi; I. Gıyaseddin Keyhüsrev ile gelişme dönemi başlar. Antalya Şehrini
ele geçirdi.
I. İzzettin Keykavus; Trabzon Rum İmparatorluğu'ndan Sinop'u aldı. Burada bir tersane
yaptırdı.
DEVLET YÖNETİMİ: Devletin başında Sultan unvanı verilen bir hükümdar bulunurdu.
Devlet ve ülke hükümdar ailesini ortak malı sayılırdı. Devlet işleri Divan denen kurulda
görüşülürdü. Divana vezir başkanlık yapardı. Ülke eyalet adı verilen bölümlere ayrılmış
tı. Eyaletleri hükümdar ailesinden olan Melikler yönetirdi. Eyaletlerde askerlik işlerine Su
başılar , adalet işlerine Kadılar bakardı.
ORDU VE DONANMA: Anadolu Selçuklularda ordu, sultanın şahsına ait askerler (hassa
ordusu) Türkmenler ve ikta sahiplerinin besledikleri askerlerden oluşurdu. Anadolu Sel
çukluları donanmaya önem verdiler. Akdeniz ve Karadeniz kıyılarında tersaneler kuruldu.
Oluşturulan donanma ile hem deniz ticareti geliştirildi hem de kıyıların güvenliği sağlandı.
88 KPSSDATA TARİH
9. Anadolu Selçukluları Antalya, Alanya, Sinop 12. Anadolu Selçuklu Devleti döneminde İtal
gibi limanları ele geçirdikten sonra bu liman yan, Fransız, İranlı, Suriyeli ve Yahudilerden
larda Avrupalı tüccarlara düşük gümrük tari bazı gruplar Antalya, Konya, Kayseri ve Si
fesi uygulamışlardır. vas gibi şehirlere; Türkler ise Kıbrıs, Suriye
ve Kırım'a yerleşmişlerdir.
Bu uygulamanın amacı ne olabilir?
Bu durumun başlıca nedeni aşağıdaki
A) Ticari ilişkileri geliştirmek alanlardan hangisinde görülen gelişme
B) Avrupalıların Türklere karşı birleşmesini lerdir?
önlemek
A) Ticaret
C) Avrupa'da nüfus bölgeleri kurmak B) Savunma
D) Denizlerde üstünlük sağlamak
C) Eğitim
E) Anadolu'da siyasi birliği sağlamak
D) Mimari
E) Tarım
A) Ocaklık
B) Yurtluk
C) Mülk arazi
D) Mukataa
E) Has
TÜRK-İSLAM DEVLETLERİNDE
KÜLTÜR VE MEDENİYET
TEST-1
CEVAP ANAHTARI
-
19. Aşağıdaki eşleşmelerden hangisi yanlış-tır? 4 5 9 10
1 2 3 6 7 8
A) Kutatgu Bilig - Yusuf Has Hacib
A A C C C C E C A A
B) Divan-ı Lugat-ı Türk - Kaşgarlı Mahmut
C) Atabet-ül Hakayık - Edip Ahmet 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20
D) El-Kanun - İbni Sina B A C C D C D B E B
E) Asar-ı Bakiye - Ahmet Yesevi
92 KPSSDATA TARİH
18. Karahanlı Devleti, saray ve askeri teşkilat 21. İlk Türk İslam Devletlerinde en fazla
lanmalarında Türk geleneklerini büyük ölçüde gelişme gösteren güzel sanat dalı aşağı
korumuştur. Buna karşılık kadılık, muhtesip- dakilerden hangisidir?
lik, cihad ve benzeri konularda İslam kültürü
nün etkisinde kalmıştır. A) Çinicilik
B) Seramik
Yalnızca yukarıdaki uygulamalar, Kara-
haniılar'da aşağıdakilerden hangisinin gö C) Halıcılık
rülmesine ortam hazırlamıştır? D) Mimari
A) Türk - İslam sentezinin oluşmasına E) Minyatür
B) Orta Asya Türk geleneklerinin tamamen
sona ermesine
C) Töre hükümlerinden tamamen vazgeçil
mesine
D) İslam dininin kurallarının değiştirilmesi
ne
E) Arap kültürünün bütünüyle kabul edil-
me-sine
A) Danıştay
B) Milli Güvenlik Kurulu
C) TBMM
D) Yargıtay
E) Bakanlar Kurulu
TÜRK-İSLAM DEVLETLERİ'NDE
KÜLTÜR VE MEDENİYET
TEST-2
CEVAP ANAHTARI
D) Halıcılık-Seramikçilik D
E) Minyatür-Nakkaşçılık
TÜRK DÜNYASI 95
A) Akkoyunlular A) Yalnız I
B) Karamanoğulları B) Yalnız II
C) Germiyanoğulları C) Yalnız III
D) Anadolu Selçukluları D) l-ll
E) Osmanlılar E) l-ll-lll
96 KPSSDATA TARİH
16. Çin'den başlayarak Ön Asya'ya ulaşan İpek 19. Eski Türk devletlerinde, kamu yararını
Yolu'nun geçtiği yerler zaman zaman değiş korumakla görevli olan devlet otoritesi her
miştir. şeyden üstün tutulmuştur.
Bu gelişmelerde aşağıdakilerden hangisi
etkili olmuştur? Aşağıdaki Türk-islam devletlerinin hangi
sinde, hükümdar din işlerini halifeye bıra
A) Gereksinim duyulan maddelerin çeşitlilik karak devlet işlerini tümüyle kendi üzerine
göstermesi almakla bu eski Türk geleneğini tekrar
B) Dünya nüfusunun artması başlatmıştır?
C) Coğrafya keşiflerine ara verilmesi A) Osmanlılar
D) Doğu ile Batı arasında siyasi ilişkilerin B) Gazneliler
başlaması. C) Karahanlılar
E) Güçlü devlet ve kabilelerin tutumlarında D) Memlükler
değişme olması E) Selçuklular
TÜRK-İSLAM DEVLETLERİ'NDE
27. K Ü L T Ü R V E MEDENİYET
T E S T -3
I. Çini CEVAP ANAHTARI
II. Taş
III. Ahşap 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10
A) Yalnız I c E A D B E E C E E
B) Yalnız II
21 22 23 24 25 26 27 28 29 30
C) Yalnızlll
D) I ve II C c E C D D E A D B
E) I, II ve III