ORTAÖĞRETİM

MANTIK
DERS KİTABI

YAZARLAR
Ebru AKDOĞAN
İbrah m HASGÜL
Taner KARAHAN

DEVLET KİTAPLARI
İKİNCİ BASKI
……………………., 2019
0ø//Ì(öø7ø0%$.$1/,ö,<$<,1/$5, 736
DERS .ø7$3/$5I'ø=ø6ø............................. 1777

Her hakkı saklıdır ve Millî Eğitim Bakanlığına aittir. Kitabın metin, soru ve şekilleri
kısmen de olsa hiçbir surette alınıp yayımlanamaz.

Ed tör

Prof. Dr. Aslan TOPAKKAYA

D l Uzmanı

Hasan KARAHAN

Rehberl k Uzmanı

İbrah m GÜNGÖR

Ölçme ve Değerlend rme Uzmanı

Günay DURUCAN

Program Gel şt rme Uzmanı

Al DOĞAN

Görsel Tasarım Uzmanı

Em ne Demet DUMAN

ISBN 978-975-11-4618-2

Millî E÷itim BakanlÕ÷Õ, Talim ve Terbiye Kurulunun 28058 gün ve 78 sayÕlÕ kararı
ile ders kitabı olarak kabul edilmiú, Destek Hizmetleri Genel Müdürlü÷ünün 2859
gün ve 10443977sayÕlÕ yazÕsÕ ile ikLQFL defa 20.501 adet basÕlmÕútÕr.
Korkma, sönmez bu şafaklarda yüzen al sancak;
Sönmeden yurdumun üstünde tüten en son ocak.
O benim milletimin yıldızıdır, parlayacak;
O benimdir, o benim milletimindir ancak.
Çatma, kurban olayım, çehreni ey nazlı hilâl!
Kahraman ırkıma bir gül! Ne bu şiddet, bu celâl?
Sana olmaz dökülen kanlarımız sonra helâl.
Hakkıdır Hakk’a tapan milletimin istiklâl.
Ben ezelden beridir hür yaşadım, hür yaşarım.
Hangi çılgın bana zincir vuracakmış? Şaşarım!
Kükremiş sel gibiyim, bendimi çiğner, aşarım.
Yırtarım dağları, enginlere sığmam, taşarım.
Garbın âfâkını sarmışsa çelik zırhlı duvar,
Benim iman dolu göğsüm gibi serhaddim var.
Ulusun, korkma! Nasıl böyle bir imanı boğar,
Medeniyyet dediğin tek dişi kalmış canavar?
Arkadaş, yurduma alçakları uğratma sakın;
Siper et gövdeni, dursun bu hayâsızca akın.
Doğacaktır sana va’dettiği günler Hakk’ın;
Kim bilir, belki yarın, belki yarından da yakın
Bastığın yerleri toprak diyerek geçme, tanı:
Düşün altındaki binlerce kefensiz yatanı.
Sen şehit oğlusun, incitme, yazıktır, atanı:
Verme, dünyaları alsan da bu cennet vatanı.
Kim bu cennet vatanın uğruna olmaz ki feda?
Şüheda fışkıracak toprağı sıksan, şüheda!
Cânı, cânânı, bütün varımı alsın da Huda,
Etmesin tek vatanımdan beni dünyada cüda.
Ruhumun senden İlâhî, şudur ancak emeli:
Değmesin mabedimin göğsüne nâmahrem eli.
Bu ezanlar -ki şehadetleri dinin temeli-
Ebedî yurdumun üstünde benim inlemeli.
O zaman vecd ile bin secde eder -varsa- taşım,
Her cerîhamdan İlâhî, boşanıp kanlı yaşım,
Fışkırır ruh-ı mücerret gibi yerden na’şım;
O zaman yükselerek arşa değer belki başım.
Dalgalan sen de şafaklar gibi ey şanlı hilâl!
Olsun artık dökülen kanlarımın hepsi helâl.
Ebediyyen sana yok, ırkıma yok izmihlâl;
Hakkıdır hür yaşamış bayrağımın hürriyyet;
Hakkıdır Hakk’a tapan milletimin istiklâl!
Mehmet Âkif Ersoy
 GENÇLİĞE HİTABE

Ey Türk gençliği! Birinci vazifen, Türk istiklâlini, Türk Cumhuriyetini,

ilelebet muhafaza ve müdafaa etmektir.
Mevcudiyetinin ve istikbalinin yegâne temeli budur. Bu temel, senin en
kıymetli hazinendir. İstikbalde dahi, seni bu hazineden mahrum etmek
isteyecek dâhilî ve hâricî bedhahların olacaktır. Bir gün, istiklâl ve cumhuriyeti
müdafaa mecburiyetine düşersen, vazifeye atılmak için, içinde bulunacağın
vaziyetin imkân ve şeraitini düşünmeyeceksin! Bu imkân ve şerait, çok
namüsait bir mahiyette tezahür edebilir. İstiklâl ve cumhuriyetine kastedecek
düşmanlar, bütün dünyada emsali görülmemiş bir galibiyetin mümessili
olabilirler. Cebren ve hile ile aziz vatanın bütün kaleleri zapt edilmiş, bütün
tersanelerine girilmiş, bütün orduları dağıtılmış ve memleketin her köşesi bilfiil
işgal edilmiş olabilir. Bütün bu şeraitten daha elîm ve daha vahim olmak üzere,
memleketin dâhilinde iktidara sahip olanlar gaflet ve dalâlet ve hattâ hıyanet
içinde bulunabilirler. Hattâ bu iktidar sahipleri şahsî menfaatlerini,
müstevlîlerin siyasî emelleriyle tevhit edebilirler. Millet, fakr u zaruret içinde
harap ve bîtap düşmüş olabilir.
Ey Türk istikbalinin evlâdı! İşte, bu ahval ve şerait içinde dahi vazifen,
Türk istiklâl ve cumhuriyetini kurtarmaktır. Muhtaç olduğun kudret,
damarlarındaki asil kanda mevcuttur.
Mustafa Kemal Atatürk
İÇİNDEKİLER
I.ÜNİTE
MANTIĞA GİRİŞ
A. DOĞRU DÜŞÜNME NEDİR?.........................12
1. Temel Kavramlar ............................................15
2. Akıl İlkeler .....................................................22
a. Özdeşl k İlkes .............................................24
b. Çel şmezl k İlkes ........................................25
c. Üçüncü Hâl n İmkânsızlığı İlkes ................25
ç. Yeter-Sebep İlkes ........................................26
3. Akıl Yürütme Yöntemler ................................28
B. MANTIĞIN UYGULAMA ALANLARI.........31
1. Mantık ve Prat k Yaşam..................................31
2. Mantık ve Tekn k............................................33
3. Mantık ve B l m .............................................34
4. Mantık ve Felsefe............................................36
ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME.......................37
II. ÜNİTE
KLASİK MANTIK
A. ARİSTOTELES VE MANTIK ........................41
B. KAVRAM VE TERİM......................................43
1. Nel k, Gerçekl k, K ml k ................................44
2. İçlem ve Kaplam.............................................46
3. Kavram Çeş tler .............................................47
4. Beş Tümel.......................................................50
5. Kavramlar Arası İl şk ler ................................53
C. TANIM ...............................................................56
Ç. ÖNERME NEDİR?...........................................58
1. Önerme Çeş tler ............................................59
D. ÇIKARIM NEDİR?.........................................63
1. Doğrudan Çıkarım...........................................64
a. Karşı Olum Çıkarımları ..............................64
b. Döndürme....................................................67
2. Dolaylı Çıkarım...............................................70
a. Kıyas Ned r?................................................70
b. Kıyas Kuralları............................................71
c. Kıyasta Mantıksal Zorunluluk ve Olasılık.72
ç. Kıyas Çeş tler .............................................74
ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME.......................77
III. ÜNİTE
MANTIK VE DİL
A. DİLİN FARKLI GÖREVLERİ...........................81
1. B lg Aktarma ve D l...........................................86
2. B lg Aktarmayı Aksatan Etkenler......................87
a. Çok Anlamlılık................................................88
b. Bel rs zl k........................................................93
c. Olgusal ve Sözel Tartışmalar...........................99
B. ANLAMA VE TANIMLAMA............................101
ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME.........................104
IV. ÜNİTE
SEMBOLİK (MODERN) MANTIK
A. SEMBOLİK MANTIĞA GEÇİŞ.......................108
B. ÖNERMELER MANTIĞI.................................109
1. Önerme ve Yapısı..............................................109
2. Bas t ve B leş k Önermeler...............................109
3. Önerme Eklemler .............................................110
4. Çıkarım..............................................................112
5. Sembolleşt rme..................................................113
6. Yorumlama........................................................119
7. Doğruluk Ç zelges ..........................................124
8. Çözümley c Ç zelge (Ağaç Yöntem )..............130
C. NİCELEME MANTIĞI (YÜKLEMLER
MANTIĞI)................................................................140
1. Sembolleşt rme.................................................141
2. Temel Kavramlar...............................................142
3. Temel Kurallar..................................................143
Ç. ÇOK DEĞERLİ MANTIK................................146
1. Üç Değerl Mantık............................................146
2. Bulanık Mantık.................................................147
ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME.........................149
CEVAP ANAHTARLARI........................................153
SÖZLÜK...................................................................155
KAYNAKÇA............................................................160
 1. ÜNİTE
MANTIĞA GİRİŞ

A. DOĞRU DÜŞÜNME NEDİR?

1. Temel Kavramlar
2. Akıl İlkeler
a. Özdeşl k İlkes
b. Çel şmezl k İlkes
c. Üçüncü Hâl n İmkânsızlığı İlkes
ç. Yeter-Sebep İlkes

B. MANTIĞIN UYGULAMA ALANLARI

1. Mantık ve Prat k Yaşam

2. Mantık ve Tekn k
3. Mantık ve B l m
4. Mantık ve Felsefe
 gerçek anlamında kullanılmış mıdır?

Doğru düşünmek ç n kel meler n gerçek anlamlarında kullanılması zorunlu mudur?

;
OKUMA
OKUMA METNİ
METNİ
Tutarsız Damat
Tutarsız Damat

Kız stemeye g den damat adayı kend n tanıtır:

– Aylık gel r m 15 b n l ra, 3 tane ev m, son model arabalarım var. İk ün vers te b t rd m. Ayrıca
herkes tarafından sev len b r y m.
– Kötü alışkanlığın var mı?
– Tek b r kusurum var.
– Ned
. r o?
– Yalan söyler m

ÖĞRENELİM - UYGULAYALIM
Doğru düşünme b ç m n konu alan d s pl n olarak mantık: Doğru düşünmen n lke ve
kurallarını nceleyen b r d s pl nd r. Mantık, düşünmen n oluşumu ve düşünceler n doğruluğuyla
değ l, doğru düşünmen n b ç m yle lg len r.
Bu b ç msel özell k mantığın b l m ve felsefen n bütün alanlarında kullanılab lecek ve doğru b lg ye
ulaştırab lecek b r araç olmasını sağlar. Çünkü doğru düşünme olmadan gerçekl ğ n b lg s ne ve doğru
b lg ye ulaşılamaz. Mantık doğru b lg ye ulaşmak ç n doğru düşünmen n b ç msel olarak zlemes
gereken lke ve kuralları bel rler.
Şüphes z mantık b l m kurulmadan önce de mantıklı yan doğru düşünme vardı. İnsan, gramer
b lmeden konuşab ld ğ g b , Mantık b l m n öğrenmeden de mantıklı düşüneb l r. Tüm nsanlarda
bulunan mantıksal düşünme doğru düşünme konusunda becer sağlar. Özell kle b l m nsanları ve
felsefe yapan k ş ler, mantıksal düşünme üzer ne sağlam b r b lg ye sah p olmak zorundadır.
İnsan var olduğu günden t baren düşüneb lme yeteneğ ne sah p olmuştur. Ancak, b l msel anlamda
mantık d s pl n n n kuralları ve ölçütler , Ar stoteles tarafından, s steml hâle get r lm şt r. Bundan dolayı
“Ar stoteles, mantığın bulucusu değ l, kurucusudur.” d yoruz.
Düşünceler arasındak l şk ler bel rleyen lkeler bel rlemek mantığın görev d r. Mantık, doğru
düşünmen n kural ve yasalarını ortaya koyan b r d s pl nd r. Mantıklı düşünme doğru düşünme
demekt r. Doğru düşünme se akıl lkeler ne uygun düşünmed r.

OKUMA METNİ
Tutarsız Damat
OKUMA METNİ
B r Mantık H kâyes
Öğrenc ler o yılın ders programında yen b r ders olduğunu fark ederler.
Ders n adı Mantıktır.
N hayet, lk Mantık ders başlar.
Öğrenc lerden b r söz steyerek:
– ‘’Öğretmen m, mantık ne öğret r, b ze. Bunu anlatır mısınız?’’ d ye sorar.

13
 ,

Görsel: 1.5 Görsel: 1.6

1. Temel Kavramlar
a. Akıl Yürütme, Önerme, Öncül, Sonuç, Geçerl l k, Geçers zl k, Tutarlılık, Tutarsızlık

Aşağıdak görseller nceleyerek soruları cevaplayınız.

1.Mevlâna’nın aşağıda görsel üzer nde ver len sözüyle anlatılmak stenen düşüncey tartışınız

2.S zce k ş ler n düşünceler le davranışları arasında uygunluk söz konusu mudur? Bel rt n z.
3.Aşağıdak görsellerde görülen durumlara benzer durumlarla karşılaştınız mı? Sınıfta paylaşınız.

4
Sonucun öncüllerden zorunlu ve kes n olarak çıkarılması.
Aşağıdak fıkrayı okuyarak devamındak eşleşt rmeler yapınız.
Ked Nerede?
Hoca b r gün ev ne 2 okka et götürmüş. Hanımına et akşama p -
ş rmes n temb h etm ş. Hanımı da et p ş r p komşularıyla b r
güzel, afiyetle yem ş. Akşam et yeme üm d yle eve gelen
Hoca'ya da: Efend sorma et n başına gelenler . B z m ked
sen n get rd ğ n et kapıp kaçtı. Arkasından koştum ama
yet şemed m. Anlayacağın ha n ked sen n et yed .
Hoca hemen oracıkta duran cılız ked y tutmuş ve tartmış.
Ked k okka gelm ş. Hanımına:
_ Hatun, bu ked se ben m et nerede, bu et se b z m ked
nerede?
b. Doğru, Yanlış, Doğruluk Değer , B lg Doğrusu, Mantık Doğrusu

1. Aşağıdak tabloda ver len fadelerden hareketle lk k soruyu cevaplayınız.

 gerçeğe olan gerçeğe uygun

Mantık doğrusu: Kanıtlayan durumundak

öncül önermelerden aklın zorunlu olarak bel rl
b r sonuç çıkarmasıdır. Yanlış b lg lerle b ç m
(form) açısından doğru akıl yürütmeler yapılab l r.

Örnek:
Bütün sanatçılar duyguludur.
Masa sanatçıdır.
O halde masa da duyguludur.
. Aşağıdak soruların cevaplarını kutucuklara yazınız. 5
7
13

11
3 9

2 8

10

12

1. Sonucun öncüllerden zorunlu ve kes n olarak çıkarılamaması.

2. Öncül adı ver len önermeler n doğru olması durumunda sonucun da zorunlu ve kes n olarak doğru
olması.
3. Akıl yürütmen n, akıl lkeler ne ve mantık kurallarına uygun olarak yapılması.
4. Akıl yürütmen n, akıl lkeler ne ve mantık kurallarına uygun olarak yapılmaması.
5. B r önermen n nesnes ne uygun olmaması durumu.
6. Akıl yürütmen n b ç msel uygunluğu.
7. Yargıların almış oldukları doğru veya yanlış değerler.
8. B r önermen n nesnes ne uygun olma durumu.
9. Akıl yürütmede sonuca kaynak olan kanıtlayan durumundak önerme ya da önermeler.
10. Akıl yürütmede kullanılan yargıların nesnes ne olan uygunluğu.
11. Doğru veya yanlış b r yargı b ld ren fade.
12. Z hn n, b rb r yle l şk l önermelerden yen b r önerme çıkarması şlem .
13. Akıl yürütmede öncüllerden elde ed len önerme.

21
2. Akıl İlkeler

Görsel: 1.8

Hayır

Görsel: 1.9
HATIRLAYALIM

EŞİTLİK BENZERLİK
İk ayrı şeydek Oysa özdeşl k, k ayrı şey arasındak b r l şk
İk ayrı şey n
tüm özell kler n değ l, kend s olmasıdır. Bu nedenle benzerler eş t ortak özell ğe
ortak olması olab l rler ama özdeş olamazlar. sah p olması.
durumu.
........................................... ............................
...........................................

...........................................
 . Aşağıdaki ifadelerde belirtilen durumları üçüncü hâlin imkânsızlığı ilkesi açısından değerlendiriniz.
ü Atatürk'ün, “ Ya istiklâl, ya ölüm!” sözü,
ü Shakespeare 'in, “Olmak ya da olmamak” sözü,
ü Matematikçinin, “Sayı ya tektir ya çifttir.” sözü,
ü Bir işletmecinin, “Kazanmak ya da kaybetmek” düşüncesi,
ü Hakemin başlama düdüğünden önce attığı paranın, “yazı veya tura” gelme ihtimali.

ç. Yeter - Sebep İlkesi

l Yeter - sebep ilkesine göre; yeterli sebep olmadıkça hiçbir olgunun var olduğu, ileri sürülen hiçbir
yargının doğru olduğu iddia edilemez. Doğada her olayın en az bir sebebi buna bağlı olarak da belli bir
sonucu vardır. Mantık açısından ele alındığında bu ilke “Bir önermenin doğruluğu veya yanlışlığı sebepsiz
iddia edilmemelidir.” şeklinde açıklanabilir. Örneğin, “Yağmur yağar ise yerler ıslanır.” önermesi bu
duruma bir örnektir. Çünkü yağmurun yağması yerlerin ıslanması için yeterli bir sebeptir fakat zorunlu
değildir. Yerler yağmur yağmadığı hâlde ıslanabilir. Bu ilke birçok mantıkçı ve filozof için bir mantık
ilkesinden çok bir varlık ilkesi görünümündedir.

l Aşağıdaki ifadelerden doğru olanların sonuna (D), yanlış olanların sonuna ise (Y) yazınız.

İfadeler D/Y
Bir şey kendisi dışındaki başka bir şeyle özdeştir. ............
Üçüncü hâlin imkânsızlığı ilkesinin yetersizliği çok değerli mantık sistemlerini ortaya
çıkarmıştır. ............

Bir önermenin doğruluğu veya yanlışlığı sebepsiz iddia edilebilir. ............

Çelişmezlik ilkesi iki çelişen yargıdan birinin zorunlu olarak yanlış olduğunu bildirir.
............

. Aşağıdaki tabloda boş bırakılan yerleri verilen örneğe uygun şekilde doldurunuz.
Akıl İlkeleri Tanımı Örnek
Tuncay hem çalışkan hem de tembel
Çelişmezlik
......................................................................................... değildir.

Özdeşlik Bir şey ne ise odur. Bir şey kendisinin aynısıdır. Çiçek çiçektir.

Yeter-sebep Makinelerin çalışması için enerjiye

......................................................................................... ihtiyaç vardır.

Üçüncü hâlin Üniversite sınavını ya kazanırsın

imkânsızlığı .........................................................................................
ya da kaybedersin.

26
l Akıl ilkeleriyle ilgili aşağıda verilen ifadeleri tabloda uygun yerlere yazınız.

- Kedi, hem kedi hem de kedi olmayan değildir.

- Kedi kedidir.
- Kedi evcil olduğu ve eğitilebildiği için evde de yaşar.
- Kedi ya evdedir ya da dışarıdadır.

Görsel :1. 14
Çelişmezlik İlkesi Yeter - Sebep İlkesi Üçüncü Hâlin
Özdeşlik İlkesi
İmkânsızlığı İlkesi

.................................. .................................. .................................. ..................................

.................................. .................................. .................................. ..................................
.................................. .................................. .................................. ..................................
.................................. .................................. .................................. ..................................
.................................. .................................. .................................. ..................................

l Aşağıdaki kutucuklarda verilen akıl ilkelerine uygun olan örnekleri belirleyip eşleştiriniz.

İnsan, hem insan

Özdeşlik hem de insan olmayan
İlkesi değildir.

Üçüncü Hâlin Sağlıklı olabilmek için spor

İmkânsızlığı yapmak gerekir.
İlkesi

Çelişmezlik Hasan'ın kardeşi ya vardır

İlkesi ya da yoktur.

Yeter-Sebep Balık balıktır.

İlkesi

27
3.Akıl Yürütme Yöntemleri

HAZIRLANALIM

.Aşağıda görsellerin altında verilen genellemeleri okuyarak soruları cevaplayınız.

Kayserililer ticaret alanında başarılıdır. Karadenizliler neşelidir. Trakyalılar eğlenmeyi sever.

Görsel :1. 15
Sorular
1. Yukarıdaki görsellerin altında belirtilen genellemelere nasıl ulaşılmıştır? Tartışınız.

2. Gördüğünüz bir çiçeği koklamanız, “Bütün çiçekler kokar.”

genellemesinden mi kaynaklanmaktadır? Düşüncelerinizi
aşağıya yazınız.

.....................................................................................................
.....................................................................................................
.....................................................................................................
.....................................................................................................
.....................................................................................................
.....................................................................................................
Görsel :1. 16

3. Aşağıda boş bırakılan yeri uygun ifade ile doldurunuz.

İfadeye nasıl ulaştığınızı belirtiniz.

İbrahim iyi bir sporcudur ve sağlıklıdır.

Ali de iyi bir sporcudur.
O hâlde……………………………………

Görsel :1. 17

28
ÖĞRENELİM - UYGULAYALIM

AKIL YÜRÜTME YÖNTEMLERİ

Tümevarım (endüksiyon)
Özelden genele, parçadan bütüne ulaşma biçimindeki akıl yürütme yöntemi.
Örnek:
Taner dengeli beslenir ve sağlıklıdır.
Mehmet de dengeli beslenir ve sağlıklıdır.
O hâlde dengeli beslenenler sağlıklıdır.

Tümdengelim (dedüksiyon)
Genelden özele bütünden parçaya ulaşma biçimindeki akıl yürütme yöntemi.

Örnek:
Tüm gelişmiş toplumların eğitim düzeyi yüksektir.
Japonya gelişmiş bir toplumdur.
O hâlde Japonya’nın da eğitim düzeyi yüksektir.

Analoji (benzeşim)
Özelden özele ya da tekilden tekile ulaşma biçimindeki akıl yürütme yöntemi.
Analoji tümevarım ve tümdengelimin karışımı olan ve zorunlu sonuç vermeyen
bir akıl yürütme biçimidir. Bazen doğru bazen yanlış sonuç vermektedir.
Örnek1:
İtalya Akdeniz ülkesidir ve İtalya'da zeytin yetişir.
Türkiye de Akdeniz ülkesidir.
O hâlde Türkiye'de de zeytin yetişir.

Örnek2:
Çam, akasya ve meşe ağaçtır.
Akasya ağacı çiçek açar.
O hâlde çam çiçek açar.

Tam tümevarım: Bir bütünü oluşturan parçaların hepsinin tek tek

incelenmesi ile genel bir sonuca varılması.
Örnek: ba Salı
m
Pazartesi 24 saattir. r şa P erşe
Ça mbe
Salı 24 saattir. a
Pa m
Çarşamba 24 saattir. za
rte Cu
si
Perşembe 24 saattir.
Cuma 24 saattir. Pazar si
rte
Cumartesi 24 saattir. u ma
C
Pazar 24 saattir.
O halde bütün günler 24 saattir.

Eksik tümevarım: Bir bütünü meydana getiren parçaların veya bir sınıfı
oluşturan bireylerin bütününe değil de bir kısmına dayanılarak o bütün
29

hakkında hüküm verilen tümevarım çeşidi.

Örnek:
Elif çalışır ve başarılı olur.
Emre çalışır ve başarılı olur.
Ahmet çalışır ve başarılı olur.
O hâlde bütün çalışanlar başarılı olur.
Görsel :1. 18

29
. 29. sayfadaki tanımlardan ve verilen örneklerden hareketle aşağıdaki noktalı yerleri uygun
şekilde doldurunuz.

Antalya Türkiye’nin bir şehridir ve güzeldir. Bütün öğretmenler özverilidir.

İstanbul ....................................... güzeldir. Abdullah öğretmendir.
O hâlde Türkiye’nin bütün............................ .................................................

Örnek 1: .................................... Örnek 2: .....................................

..................................... .....................................
.................................... .....................................

Görsel :1. 19

Örnek: Aslan ve kaplan yırtıcı hayvandır.

Aslan kedigillerdendir.
O hâlde ............................

İlkbahar yılın bir mevsimidir. Bir bütünü meydana getiren parçaların veya bir
Sonbahar yılın bir mevsimidir. sınıfı oluşturan bireylerin bütününün değil de bir
.................................................
……………………………..... kısmının dikkate alınarak, o bütün hakkında
O hâlde bir yılda ................................... vardır. hüküm verilen tümevarım çeşidi.
………………………………………..

Örnek 3 : ……………………… Örnek 4: ………………………………..

……………………… …………………………………
………………………. ………………………………….

30
 B. MANTIĞIN UYGULAMA ALANLARI Mantık
1. Mantık ve Pratik Yaşam

HAZIRLANALIM

Aşağıdaki açıklamayı okuyarak soruları cevaplayınız.

l

Eleştiri, toplumların değişim ve gelişimine zemin hazırlayan önemli unsurlardan biridir. Eleştirel
düşünme sonucunda geçmişte kesin doğru olarak kabul edilen birçok bilginin yanlışlandığı görülür.

Sorular
1. Bu açıklamaya göre eleştirel düşünme sonucunda yanlışlıkları ispatlanmış aşağıdaki ifadelerin
doğrularını boş bırakılan yerlere yazınız.
l Dünya merkezli evren anlayışı yerini …………………………….............. anlayışına bırakmıştır.

l Atomun parçalanamayacağı düşüncesi yerini ………………….................... düşüncesine

bırakmıştır.
l Enerji alanında petrol kullanımının yanında ………, ……………, …………, ............. enerjilerinin

kullanımı da yaygınlaşmıştır.
l Dünya’nın düz olduğu düşüncesi yerini …………………….................. düşüncesine bırakmıştır.
l “Üç beyaz (un, şeker, tuz) faydalıdır.” düşüncesi yerini ……………......... düşüncesine bırakmıştır.

Kişinin ateşi yükseldiğinde daha çok örtünmesi gerektiği anlayışı yerini ……………. anlayışına
bırakmıştır.
2. Siz de yukarıdaki örneklere benzer örnekler veriniz.
.............................................................................................................................................................
.............................................................................................................................................................
.............................................................................................................................................................

Atom Çekirdeği

Elektron

Görsel :1. 20

DERS DIŞI ETKİNLİK

Mantığın teknoloji ile ilgili hangi alanlarda kullanıldığına ilişkin araştırma yapınız. Araştırmayı bir
hafta sonraki mantık dersinin ilk on dakikasında sunacak biçimde planlayınız.

31
ÖĞRENELİM - UYGULAYALIM

lAşağıdaki açıklamaları okuyup kutucuklarda verilen tanımları karşılayan kavramları ilgili

boşluklara yazınız.

Eleştirel Düşünme ve Akılcı Tartışma

Mantığın pratik yaşamdaki işlevi özellikle eleştirel düşünme ve akılcı tartışma biçiminde ortaya çıkar.
Eleştirel düşünme, bir konuyu birden çok yönü ile ele alıp irdelemektir.

Eleştirel düşünmede eleştiride bulunan kişi, kendisinin veya başkalarının ileri sürdüğü önermeleri kabul
etmeden önce bunların doğru olup olmadıklarını denetleyip yanlış olduğu kesinleşenleri reddeder.

Eleştirel düşünme, kişinin kendi düşüncesini eleştirmesi biçiminde gerçekleşebildiği gibi kişiler arası
tartışmalarda da ortaya çıkabilir. Eleştirel düşünmede ispatlar, duygulara ve ön yargılara değil akıl ilkelerine
ve bilimsel yöntemle elde edilmiş bilgilere dayanır. Eleştirel düşünce, güvenilir olmayan ve yeterince
belgelenmemiş bir iddiayı kabul etmez.

Tartışma ise iki veya daha fazla kişinin belli bir konuda farklı görüşlerini savunmasıdır. Bir tartışma,
genellikle belli bir konu ile ilgili bir soruyla başlar. Örneğin “Düzensiz beslenme ekonomik yetersizlikten mi
kaynaklanıyor?” sorusunu tartışan farklı kişilerin birbiri ile bağdaşmayan cevaplar vermeleri durumunda bu
soru ile ilgili bir tartışma çıkar. Savunma ve eleştirilerden oluşan tartışma, anlaşmazlık ya da görüş birliğine
varılmasıyla sonuçlanabilir.

Akılcı tartışma, tartışmanın akıl ilkelerine uygun olarak yürütüldüğü , tartışmacıların doğruya erişmeyi
ve yanlıştan kaçınmayı amaçladıkları tartışmadır. Bu tartışma türünde kendi görüşüne yapılan eleştirilerin
doğru olduğunu gören tartışmacı, görüşünden vazgeçer. Ayrıca tartışmacı, karşı görüşe yaptığı eleştirilerin
haksız olduğunu görürse o görüşe karşı çıkmaktan vazgeçer.

Mantığın eleştirel düşünme ve akılcı tartışma alanına uygulanması tartışma mantığını ortaya
çıkarmıştır. Tartışma mantığında sorular ve sorulara verilen bilgiye dayalı cevapları önemlidir.

Mantığın eleştirel düşünme ve akılcı tartışma İki veya daha fazla kişinin belli bir konuda
alanına uygulanması. farklı görüşleri savunması.

Bir konuyu birden çok yönü ile Tartışmacıların doğruya erişmeyi ve yanlıştan
ele alıp irdeleme. kaçınmayı amaçladıkları tartışma.

Eleştirel Düşünme

32
2. Mantık ve Teknik
HAZIRLANALIM
Aşağıdaki soruları cevaplayınız.
1. Mantığın bilim ve teknolojideki uygulamalarıyla ilgili yaptığınız araştırmayı sınıfta sununuz.
2. Arkadaşlarınıza sunumlarıyla ilgili sorular yöneltiniz.

.Aşağıdaki açıklamalardan hareketle mantığın bilim ve teknolojideki uygulamalarına ilişkin

örnekleri noktalı yerlere yazınız.

Mantığın Teknolojiye Etkisi

Düşünmede geçerlilik ve tutarlılık, düşüncelerimizin

doğruluğunu nasıl etkiliyor ise teknoloji alanında da aynı ilke
geçerlidir. Teknolojinin çalışma sistemi, düşünce sisteminde
olduğu gibi makinelerin kurulum devrelerinin doğru bir yol
izlemesine bağlıdır. Düşünceler doğru ve sistemli olduğu
sürece bunların her alanda hayata yansıması da doğru
olacaktır. İnsan, hayatın her alanı ile doğrudan ilişki içinde
olduğundan teknoloji ile de iç içedir.

Teknik alanda; Metroların işleyişinin kontrol

edilmesi, televizyon alıcılarının ayarlanması; kamera, klima,
buzdolabı, çamaşır makinesi, elektrik süpürgeleri, asansör,
trafik lambalarının programlanması ve iletişim uydularının
yönlendirilmesi gibi yaşamı kolaylaştıran birçok noktada Görsel :1. 21
mantığın bulgularından yararlanılması; mantığın insan yaşamı açısından önemini gösterir.

Mantığın teknolojik hayata yansıması buluş mantığı (retrodüksiyon) ile ortaya çıkar.

Metroların işleyişinin kontrol edilmesi.

........................................................................... ...........................................................................

........................................................................... ...........................................................................

........................................................................... ...........................................................................

33
3. Mantık ve Bilim

HAZIRLANALIM

. Aşağıdaki sembolleri inceleyerek soruları cevaplayınız.

~p qΛp

Sorular
1. Sembollerden hangileri matematiğe, hangileri mantığa aittir? Belirtiniz.
2. Matematik ve mantıktaki sembollerin ortak bir dil oluşturması nelere bağlıdır? Söyleyiniz.
3. Bilimsel bir ifadenin akıl ilkelerine uygun olmaması hangi sonuçları doğurur? Tartışınız.
4. “Bilimler, mantığı araç olarak kullanır.” sözünü açıklayınız.

ÖĞRENELİM - UYGULAYALIM

l Aşağıdaki açıklamalardan hareketle sayfa 35, 36'daki noktalı yerleri doldurunuz.

a. Mantığın Matematikle İlişkisi

Mantık da matematik de düşünsel varlık alanına ait objelerle ilgilidir. Bu objeler; sayılar, geometrik
şekiller ve genel kavramlardır. Düşünsel varlık alanının objeleri, sadece düşüncede yer alır. Örneğin,
doğada “yüz bin” diye gösterebileceğimiz bir nesnel varlık yoktur. Matematik ve mantığın temel yöntemi
tümdengelimdir. Tümdengelim, diğer bilimler için matematik ile mantığı kendinden yararlanılması
gereken model kılar.
Matematik, mantık gibi formel bir disiplindir. Sayılara (aritmetik ve cebir) ve şekillere (geometri) ait
bir özelliği ya da ilişkiyi ortaya çıkartmaya ve ispatlamaya çalışır. Kısaca matematik, amacı ispat olan bir
bilimdir. İspat ise mantığın zorunlu akıl yürütme biçimi olan tümdengelim yöntemiyle yapılır.
Tanım-Aksiyom-Teorem-Kuram
Ele alınan bir konuyu tasvir etmek ve açıklamak amacıyla öne sürülen önermelerden oluşmuş bütüne
teori (kuram) adı verilir. Örnek: "Doğada az bulunan şeyler değerlidir." Bir teori; tanımlar, aksiyomlar ve
teoremlerden oluşur. Doğruluğu açıkça belli olan önermelere aksiyom denir. Örnek: "Aynı şeye eşit olan
şeyler birbirlerine de eşittir." Aksiyomlardan türetilmiş ispat edilen önermelere teorem adı verilir. Örnek:
"Bir üçgenin iç açılarının toplamı iki dik açının toplamına eşittir." Tanım, Herhangi bir terim , sözcük veya
sembolün anlamının belirtilmesi, şeklinde ifade edilir. Tanımlama yoluyla elde edilen değişmezlere
belirlenmiş ve tanımlanmış değişmezler denir. Bu değişmezler ad, yüklem ve işlem değişmezleridir.

34
 Mantık ile matematik ilişkisine ait üç ortak özelliği aşağıdaki noktalı yerlere yazınız.

b. Mantığın Doğa Bilimleriyle İlişkisi

Mantık, tüm bilimlerin kullandığı, doğru düşünmenin ilkelerini belirleyen bir düşünme sistemidir. Doğa
bilimlerinin amacı deney ve gözlem sonucu ispatlanabilir genellemelere ulaşmaktır. Bu amaca ulaşırken
olaylar arasındaki neden-sonuç ilişkisinden hareket edilir. Çalışmalar sonucu elde edilen veriler gelişigüzel
değil, akıl yürütme yöntemleri ve akıl ilkeleri kullanılarak ifade edilir.
Hiçbir doğa bilimi, mantık ilkelerini temel almadan ve ona dayanmadan doğru bilgilere ulaşamaz. Bu
nedenle bilimler, mantığı bir araç olarak kullanırlar.
Bilim, mantığı bir araç olarak kullanırken, varsayımlı tümdengelim (dedüktif) yönteminden yararlanır.
Varsayımlı tümdengelim yöntemi: Doğa bilimlerinde ispatların deney ve gözleme dayanması
gerekmektedir. Bir akıl yürütme türü olan varsayımlı tümdengelimde varsayımlı genel önermelerden ve
gözleme dayalı özel önermelerden sonuç çıkarılır. Çıkan sonuçlar gözlem ve deneylerle denetlenir.

VARSAYIMLI TÜMDENGELİMİN AŞAMALARI

Genelgeçer önermeler (Yasa)

Sonuç önermesinin gözlem ve deney verileriyle kanıtlamak

(Doğrulamak)

Aksiyomlardan türetilmiş, ispat edilen sonuç önermesi (Teorem)

Doğruluğu açıkça belli olan önermeler (Aksiyom)

"Nedir?" sorusuyla ulaşılan önerme (Tanım)

35
 Varsayımlı Tümdengelimsel Çıkarım Örneği:
1. Öncül : A canlıdır.
2. Öncül : Bütün canlılar solunum yapar.
Sonuç : O hâlde A solunum yapar.

Gözlem koşullarından çıkan sonuç yanlışsa denetlenen tümel önermeler de yanlış olacaktır. Varsayımlı
dedüktif yöntemle çıkarımlar gözlem ve deneyle yanlışlanmış olur.
Buluş mantığı (retrodüksiyon): Gözlemlerimizi gözlem dışı kalan nesne, süreç veya kavramlar
tasarlayarak açıklamayı sağlayan bir çıkarım biçimidir.
Bilim insanı, retrodüksiyonda beklenmeyen, mevcut varsayım veya teorilere aykırı düşen bir olgu
karşısında; doğrudan gözlemden gelmeyen fakat gözlem verilerinde var olan tüm ilişkileri açıklama gücünde
görülen yeni, teorik bir kavram düşünerek bu ilişki tarzını kelimelerle veya sembollerle geneller.
Örnek: Mehmet Akif Ersoy'a ait çok sayıda belge ve eşyanın olduğunu görmekteyiz. Bu şairi şahsen
görmemiş olsak bile bir zamanlar onun gerçekten yaşamış olduğunu kabul etmeden ona ait olan bu belge veya
eşyaları başka türlü açıklayamayız.

4. Mantık ve Felsefe
Felsefe bir düşünme çabası olarak, mantık denilen araca yani “Organon”a muhtaçtır. Ama öbür
yandan, genellikle "her şey üzerine" bir düşünme çabası olması bakımından, felsefe, mantığı da kendi
konuları arasına katar. Örneğin, mantık ilkeleri nereden gelir? Mantık ilkelerinin kaynağı nedir? Bu ilkeler
gerçeklik üzerine gözlem ve deneylerimizden soyutlama yoluyla çıkardığımız şeyler midir? Yoksa aynı
ilkeler zihnimizde önceden hazır halde bulunan doğuştan sahip olduğumuz şeyler midir? Bu ilkeler yalnızca
birer düşünme ilkesi, birer düşünme yasası mıdır, yoksa aynı zamanda gerçeklik yasaları veya ontolojik
anlamda varlık yasaları mıdır? Bunlara ve benzeri temel sorulara felsefe içerisinde değişik görüşlerden
"izm"lerden hareketle değişik cevaplar da verilmiştir.
Bu belirtilenler, mantığın felsefi açıdan nasıl bir inceleme konusu olabileceğini yeterince
göstermektedir. Felsefe, mantığı inceleme ve hattâ sorgulama konusu yaparken yine aynı mantığın ilkelerini
ve düşünme formlarını kullanmadan hiçbir şey yapamaz. Mantık kendi ilkelerinin kaynağı, niteliği vb.
sorunlar üzerinde düşünmez.

l Yukarıdaki açıklamalardan hareketle mantık ile felsefe ilişkisine ait üç tane soru yazınız.

1. .................................................................................................................................................
2. .................................................................................................................................................
3. .................................................................................................................................................

36
ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME

A. Aşağıdaki tanımların altındaki boş bırakılan yerlere uygun olan kavramları yazınız.

Zihnin, birbiriyle ilişkili Doğru veya Akıl yürütmede sonuca

önermelerden yeni bir yanlış bir yargı bildiren kaynak olan ve sonucu
önerme çıkarması ifadeler. kanıtlayan durumundaki
işlemi. önerme ya da önermeler.

a)................................... b)................................... c)....................................

Akıl yürütmede Akıl yürütmenin, akıl Öncül adı verilen

öncüllerden elde edilen ilkelerine ve mantık önermelerin doğru
önerme. kurallarına uygun olarak olması durumunda
yapılması. sonucun da zorunlu ve
kesin olarak doğru
olması.

ç)...................................... d)...................................... e).....................................

B. Aşağıdaki çoktan seçmeli soruları cevaplayınız.

1. "İki veya daha fazla kişinin belli bir konuda farklı görüşleri savunmasıdır. Genellikle belli bir konuyla
ilgili soruyla başlar. Örnek: İki kişiden biri; çok gezen bilir, diğeri ise çok okuyan bilir fikrini
savunmaktadır." Bu iki kişi arasında yaşanan duruma ne ad verilir?
A) Tartışma
B) Akıl yürütme
C) Genelleme
D) Deneyleme
E) İspatlama

2. "Özelden genele, parçadan bütüne ulaşma biçimindeki akıl yürütme yöntemidir." Aşağıdaki
ifadelerden hangisi bu yöntemle elde edilmiştir?
A) Bütün Erzurumlular misafirperverdir. Ahmet Erzurumlu ve misafirperverdir.
B) Bütün anneler çocuklarını sever. Ayşe annedir. O hâlde Ayşe de çocuklarını sever.
C) Bütün öğretmenler öğreticidir. Ertuğrul öğretmendir ve öğreticidir.
D) Kayseri pastırması lezzetlidir. Geçen gün yedim, gayet lezzetliydi.
E) Kedi, canlıdır beslenir. Papatya, canlıdır beslenir. O hâlde bütün canlılar beslenir.

37
3. "Bir düşünceyi ifade ederken bir terime belli bir anlam verilir. Akıl yürütme örneği içinde bulunan
kavram, akıl yürütme boyunca sürekli aynı anlamı taşımalıdır." Bu ifade aşağıdaki durumlardan
hangisine uyar?
A) Bir insanın aynadaki yansıması.
B) Gül yüzüne güldüm.
C) Levent’in tepsiyi direksiyon olarak kullanması.
D) Su hayattır.
E) Gözlük gözlüktür.

4. Atatürk'ün “Ya istiklâl, ya ölüm!” sözü hangi akıl ilkesini ifade etmektedir?
A) Çelişmezlik
B) Özdeşlik
C) Üçüncü hâlin imkânsızlığı
D) Yeter - sebep
E) Nesnellik

5. Tavşan kedidir.
Yukarıdaki örnek cümlelerde, “Bir şey kendisinin aynısıdır.” (A, A'dır) ifadesine ters
düşülmüştür. Bunun nedeni aşağıdakilerden hangisidir?
A) Yeter - sebep ilkesinin kullanılmaması
B) Çelişmezlik ilkesine uyulması
C) Zıtlık ilkesine uyulmaması
D) Özdeşlik ilkesine uyulmaması
E) Bir üçüncü olasılığın bulunması

6. Aşağıdaki yöntemlerden hangisi mantığa ait değildir?

A) Tam tümevarım.
B) Deney ve gözlem
C) Analoji
D) Tümdengelim
E) Eksik tümevarım.

38
 C. Aşağıdaki ifadelerin doğru olanlarının sonuna (D), yanlış olanlarının sonuna ise (Y) yazınız.
Yanlış olan ifadenin doğrusunu boş bırakılan yere yazınız.

İFADELER D Y
1. Bilimsel buluşların ortaya çıkmasında doğru düşünmenin (mantık) katkısı kaçınılmazdır.
.............................................................................................................................................. ...... ......
2. Bilgi doğruluğuna sahip akıl yürütmeler aynı zamanda mantık doğruluğuna da sahiptir.
........................................................................................................................................... ...... ......
3. Mantık bilimi doğruluk değerlerini sorgularken deney ve gözlem yöntemini kullanır.
....................................................................................................................... ...... ......
4. Mantık dersi okumadan mantıklı düşünülemez.
........................................................................... ...... ......
5. Akıl ilkeleri çelişmezlik ilkesinden çıkmıştır.
........................................................................... ...... ......

Ç. Aşağıdaki soruları cevaplayınız.

1. Mantık doğrusu ile bilgi doğrusu arasındaki farkı belirtiniz.
2. Eleştirel düşünme bilimsel çalışmaları nasıl etkiler? Belirtiniz.
3. Özdeşlik ilkesi ile benzerlik ve eşitlik ilkesini karşılaştırınız.
4. Tam tümevarımın uygulamadaki zorlukları nelerdir?

D. Aşağıdaki çıkarım örneğini dikkate alarak soruları cevaplayınız.

Bütün insanlar düşünendir.
Taner insandır.
O hâlde Taner düşünendir.

a. Akıl yürütme bilgi doğrusuna uygun mudur? Neden?............................................................

.................................................................................................................................................
b. Akıl yürütme mantık doğrusuna uygun mudur? Neden?........................................................
.................................................................................................................................................
c. Kanıtlayan durumundaki ifadeleri (öncülleri) gösteriniz........................................................
.................................................................................................................................................
ç. Sonuç önermesini gösteriniz. .....................................................................................................
.................................................................................................................................................
d. Akıl yürütme geçerli midir? Belirtiniz? .................................................................................
..................................................................................................................................................

39
 2. ÜNİTE
KLASİK MANTIK

A. ARİSTOTELES VE MANTIK
B. KAVRAM VE TERİM
1. Nelik, Gerçeklik, Kimlik
2. İçlem ve Kaplam
3. Kavram Çeşitleri
4. Beş Tümel
5. Kavramların Birbirleriyle Olan İlişkisi

C. TANIM

Ç. ÖNERME NEDİR?
1. Önerme Çeşitleri

D. ÇIKARIM NEDİR?
1. Doğrudan Çıkarım
a. Karşı Olum Çıkarımları
b. Döndürme
2. Dolaylı Çıkarım
a. Kıyas Nedir?
b. Kıyas Kuralları
c. Kıyasta Mantıksal Zorunluluk ve Olasılık
ç. Kıyas Çeşitleri
A. ARİSTOTELES VE MANTIK

HAZIRLANALIM

. Alttaki karikatürü inceleyerek soruları cevaplayınız.

Sorular
1. Karikatürden ne anlaşılmaktadır?
!
Yorumlayınız. DİKKAT!!atı
Mantık İ n şa
ELES
ARİSTOT
2. Mantık alanındaki çalışmaların
Aristoteles ile başladığını söylemek
doğru mudur?
Tartışınız.

Tutarlılık
Cins Soyut
EşDeğerlik Kıyas
Tür Önerme Tümevarım

Görsel :2. 1

. Aşağıdaki açıklamaları okuyup sayfa 42'deki noktalı yerlere gerekli ifadeleri yazınız.
Aristoteles'in Mantığa Katkıları
Aristoteles, mantıkla ilgili kendisinden önceki dönemlerde yapılmış çalışmaları sistemleştirmiş ve
mantığı bir bilim dalı hâline getirmiştir.
Aristoteles’in mantıkla ilgili yazılarına kendisinden sonraki dönemlerde “Organon” adı verilmiştir.
Aristoteles; mantığı, “doğru bilgiyi elde etmenin bir aracı” olarak görmüştür. O, mantık ile ilgili
kitaplarında kavramlar, önermeler, akıl yürütmeler, ispat şekilleri üzerinde durmuştur. Aristoteles, akıl
yürütme biçimlerinden tümdengelime önem vererek onun da en mükemmel biçimi dediği kıyası esas
almıştır. Gerek İslam dünyasında gerekse Batı dünyasında Aristoteles, mantık konusunda yüzyıllarca tek
otorite olarak kabul edilmiştir.

OKUMA
.. METNİ
MANTIĞIN TARİHÇESİ
Mantık bilimi Aristoteles tarafından kurulmuştur. Ancak Elea okulu ve sofistler döneminde de
mantık çalışmaları yapılmıştır. Aristoteles ünlü eseri “Organon”da akıl yürütme yöntemlerinden ve çeşitli
ispat şekillerinden bahsetmiştir. Aristoteles, akıl yürütme yöntemlerinden özellikle kıyas üzerinde
durmuştur.
Aristoteles’in mantık anlayışı İslam dünyasında ve Avrupa’da yüzyıllar boyunca otorite olarak kabul
edilmiştir.
41
 Stoacılar Aristoteles’ten sonra mantık konularıyla uğraşmışlardır. Stoacılara göre mantık, şekille ve
dille ilgili bir bilim olmalıdır.
İslam dünyasında mantık çalışmaları Aristoteles’in eserlerinin Arapçaya çevrilmesi ile başlamıştır.
Farabi, İbni Sinâ, Fahrettin Razî ve Seyit Şerif Cürcani ünlü İslam mantıkçıları arasında sayılabilir. Bir
filozof olarak, Platon ve Aristo felsefesini İslam felsefesi ile bağdaştırmaya çalışmıştır. Ayrıca Aristoteles’in
eserlerini daha açıklayıcı ve anlaşılır hale getirmiştir. Batı dünyası Aristoteles’i Farabi’nin eserlerinden
okumuştur. Farabi İslam dünyasındaki mantık çalışmalarından dolayı Mualim-i Sâni (ikinci öğretmen )
unvanını almıştır.
Aristoteles’in eserlerinin Latinceye çevrilmesiyle de Batıdaki mantık çalışmaları başlamıştır. Albertus
Magnus (Albırt Magnus), Thomas d’Aquino (Akinolu Tomas) Orta Çağ Avrupa’sındaki Aristoteles
mantığının ünlü temsilcileridir. Rönesans’a kadar Aristoteles mantığı Avrupa’da egemenliğini devam
ettirmiştir. Rönesans’tan sonra, doğa bilimlerinde görülen gelişmeler Aristoteles mantığının yöntem olarak
yetersizliğini ortaya çıkarmıştır. Bacon (Beykın) ve Descartes (Dekart) metot olarak Aristoteles mantığının
temeli olan kıyasın yetersizliğini ifade etmişlerdir. Metot olarak yeni yollar aranmış ve bilimlerde gerek
genel gerekse özel metotların saptanmasına yol açılmıştır. Mantığın metot olarak anlaşılması Yeni Çağ
Felsefesi’nde öğrenim amaçlı yazılan mantık kitaplarının asıl konularının ihmale uğraması ve metot
sorunlarının ön plana çıkması sonuçlarını doğurmuştur.
19. yüzyılın ikinci yarısında sembolik mantık alanında gelişmeler başlamıştır. De Morgan (Dö
Morgın) ve S. Jevons (Jevins) çalışmaları ile mantığı matematiğe dayandıran bir sistem alanı kurulmuştur.
Sonraki çalışmalarla mantık matematikten bağımsız olarak ele alınmış ve matematiği mantık alanına
değerlendirme çalışmaları yapılmıştır.
Sembolik mantık, G. Frege tarafından önermeler ve niceleme mantığından oluşan iki değerli mantık
olarak adlandırmıştır. 20. yy'da Russell (Rasıl) arkadaşı Whitehead (Vaythed) ile birlikte yayımladıkları
"Principia Mathematica (Matematiğin Prensipleri)" adlı eser ile lojistik de denilen sembolik mantığın
kurucusu kabul edilmiştir.
J. Lukasiewicz (Lukasiyeviç) ve E. L. Post tarafından çok değerli mantık sistemleri kurulmuştur. H.
Reichenbach (Rayhınbah) sonsuz sayıda doğruluk değeri olan “olasılık mantığı” sistemini kurmuştur. Daha
sonraları kiplik mantığı, özdeşlik mantığı, varlık mantığı adları altında çalışmalar yapılmıştır.

Sorular
1......................,mantığı bilim dalı hâline getirmiştir.
. 2. Aristoteles........................... doğru bilgiyi elde etmenin aracı olarak görmüştür.
3.Aristoteles akıl yürütme biçimlerinden ................................................. önem vermiştir.

42
 Okuma metninden hareketle aşağıdaki ifadelerin doğru olanlarının sonuna (D), yanlış olanlarının sonuna
(Y) yazınız.

İFADELER
Mantık
D/Y

Organon’da akıl yürütmeler ve çeşitli ispat şekillerinden bahsedilmiştir. ..........

Stoacılara göre mantık şekille ve dille ilgili bir bilim olmalıdır. ..........

İslam dünyasında mantık çalışmaları İbni Sinâ ile başlar. ..........

Descartes, Aristoteles mantığının mükemmelliğini ifade etmiştir.
..........

Lukasiewicz çok değerli mantık sistemlerini kurmuştur.

..........

B. KAVRAM VE TERİM

HAZIRLANALIM

. Aşağıdaki görselleri inceleyip soruları cevaplayınız.

Görsel :2. 2
Sorular
1. Görsellerin tek bir isim altında toplanması mümkün müdür? Söyleyiniz.
2. Balık, kedi, gül aynı türe ait varlıkların ortak isimleridir. Sizde aynı türe ait varlıkların
ortak isimlerinden örnekler veriniz.
3. Aşağıdaki boş bırakılan yere balık resmi çiziniz. Çizdiğiniz resmi arkadaşlarınızın çizdiği
resimle karşılaştırınız.

4. Varlıkların, farklı kişilerin zihinlerindeki şekillerinin, neden birbirine benzer olduğunu

düşünerek yorumlayınız.

43
ÖĞRENELİM - UYGULAYALIM

l Kavram ve terim ile ilgili açıklamalardan hareketle aşağıdaki uygulamayı yapınız.

Kavram
Varlıkların zihindeki tasarımına kavram denir.
(Kavram)
Kavram soyutlama ve genelleme yapılarak elde edilir.
Nesnelerden ayrılma özelliği olmayan nitelikleri nesneden ayırarak
düşünebilmeye soyutlama denir.
Örneğin; renk, tat, koku ve şekil gibi özelliklere sahip olanbir
birelmanın
elmanın
"kırmızı" renginin diğer özelliklerden ayrı olarak düşünülmesi Görsel :2. 3 Bahçeli Ev
(Terim)
soyutlamadır. Birbirlerine benzeyen varlıkları ortak özellikleri ile düşünmek ise genellemedir.
Örneğin, pek çok meyvenin ortak özelliklerinden yola çıkarak meyve kavramına ulaşmamız gibi.
Terim
Zihinde tasarlanan varlıkların (kavramların) dil ile ifade edilmesi terimdir. Ancak dil ile ifade edilen her
sözcük terim değildir. Terimler ad olarak yalın hâlde, fiil olarak da mastar hâlinde bulunur. Sözcükler ise
ismin hâllerini alır. Fiil olan sözcükler çekimli hâlde bulunur. Örneğin konuşuyoruz, düşünürsün vb.
terimler bir veya birden fazla sözcükten oluşabilir. Kitap, eldiven, Devlet Demir Yolları, Malabadi
Köprüsü vb. birer terimdir. Fakat tek başına bir anlam taşımayan ifadeler (bu, şu, ki, ise, veya vb.) terim
değildir.

Nesnelerin zihindeki tasarımına ......................... denir.

Soyutlama: .....................................................................................................................................
Birbirlerine benzeyen varlıkları ortak özellikleri ile düşünmeye ..........................................denir
Terim:...............................................................................................................................................

1. Nelik, Gerçeklik, Kimlik

HAZIRLANALIM

l Aşağıdaki ifadeleri okuyup soruları cevaplayınız.

“Pinokyo'nun yalan söyledikçe burnu uzadı.”
“İyilik perisi, elindeki sopasıyla bal kabağını at arabasına çevirdi.”
“Cadı, uçan süpürgesine binerek gökyüzünde kayboldu.”
“Tepegöz, yemek için her gün koyun istedi.”

Görsel :2. 4
Sorular
1. Örneklerde geçen kahramanların ortak özelliği nedir?
2. Buna benzer varlıklara örnekler veriniz.

44
ÖĞRENELİM - UYGULAYALIM

l Aşağıdaki açıklamalardan hareketle tabloyu uygun şekilde doldurunuz, ayrıca hikâyede

geçen altı çizili sözcükleri nelik, gerçeklik, kimlik tanımlarına uygun şekilde yerleştiriniz.
Nelik, Gerçeklik ve Kimlik Nedir?
Nelik: Bir kavramın yalnız zihindeki bireylerinin dikkate alınması ve düşünülmesidir.
Gerçeklik: Zihin dışındaki bireylerin dikkate alınmasıdır.
Her kavramın neliği vardır, fakat her kavramın gerçekliği yoktur. Örneğin insan, kuş, kedi gibi
kavramların hem neliği (zihinde bu terimlere anlam kazandıran tasarımları) hem de zihin dışında bu
kavramları karşılayan bireyleri vardır. Sayılar, geometrik şekiller; masal ve efsanelerdeki ejderha, dev
kanatları olan at gibi varlıkları anlatan kavramların nelikleri olmakla birlikte onların zihin dışında
karşılığı olan bireyleri bulunmadığından gerçekliği yoktur. Her varlığın neliği vardır.
Nelik değişmez ancak anlamı değişebilir.
Kimlik: Gerçekliği olan bir kavramın belli bir varlıkta somutlaşmasıdır . Diğer bir ifadeyle neliği
ve gerçekliği olan bir varlığın diğerlerinden ayırt edici özelliklerinin belirtilmesine de kimlik denir.

Sorular
1. Dev, Süpermen, kedi, insan, ağaç, Van kedisi, Mehmet, çam ağacı kavramlarını aşağıdaki
tabloda boş bırakılan yerlere uygun şekilde yazınız.

HEM NELİĞİ GERÇEKLİĞİ OLAN

SADECE NELİĞİ OLAN
HEM GERÇEKLİĞİ OLAN KAVRAMLARIN
KAVRAMLAR
KAVRAMLAR KİMLİĞİ
.......................................................... .......................................................... ..........................................................

.......................................................... .......................................................... ..........................................................

.......................................................... .......................................................... ..........................................................

.......................................................... .......................................................... ..........................................................

.......................................................... .......................................................... ..........................................................

Unutamadığım Gün
2. Neliği olan her kavramın kimliği var mıdır? Varsa örnek veriniz.
Unutamadığım Gün
Okuldan çıkmış sokak lambalarının ışığında hızlı hızlı yürüyordum.
Bir yandan da eve gidince okuyacağım "Pinokyo" adlı hikâyeyi
düşünüyordum. Birden köpek havlaması duyduğumu sandım ve çok
korktum. Arkama dönüp baktığımda gerçekten bir köpeğin havlayarak
bana doğru yaklaştığını gördüm. Bu köpeğin arkadaşım Ahmet'in çok
sevdiği köpeği "Karabaş" olduğunu görünce rahatladım.
(Komisyon ) Görsel : 2.5
3.Yukardaki metinde geçen altı çizili kavramları ‘’nelik - gerçeklik - kimlik’’ açısından değerlendiriniz.

45
2. İçlem ve Kaplam Mantık
HAZIRLANALIM

.Aşağıdaki fotoğrafları inceleyip soruları cevaplayınız.

1. Fotoğraf

Görsel:2.6

Sorular
1. Fotoğraflardaki varlıkları varlık sayılarına göre değerlendiriniz.
2. Fotoğraflarda görülen hayvanlara ait ortak özellikler neler olabilir? Söyleyiniz.
3. Üçüncü fotoğrafta varlığa ait bütün özellikler birinci fotoğraftaki varlıklarda var mıdır? Tartışınız.
4. Varlığın çeşit sayısı arttıkça ortak özellikleri azalır mı? Değerlendiriniz.

ÖĞRENELİM - UYGULAYALIM

İçlem ve kaplam ile ilgili açıklamalaran yararlanarak sayfa 47'deki ilgili şemayı uygun şekilde doldurunuz.

.İçlem ve Kaplamın Anlamı

İçlem: Bir kavramın içine aldığı varlıkların ortak özelliklerinin tümüdür.
Örneğin, çiçek kavramının içlemini, kokulu, renkli, yapraklı olması gibi özellikler oluşturur.
Kaplam: Bir kavramın içine aldığı varlıkların tümüdür.
Örneğin, çiçek kavramı lale, gül, menekşe, karanfil gibi çiçek çeşitlerinin bütününü kapsar.

46
 HATIRLAYALIM
İçlem ve kaplam ile ilgili açıklamalardan yararlanarak sayfa 47'deki ilgili şemayı uygun şekilde doldurunuz.

İçlem ve Kaplam Arasındaki İlişki

İçlem ile kaplam arasında ters orantı vardır. Yani kaplam arttıkça içlem azalır, içlem arttıkça kaplam
azalır.

Varlık

............
Canlı
İÇLEM ARTAR

KAPLAM ARTAR
............
Bitki
.............

Çiçek
............

Menekşe
Van kedisi
Mor menekşe

3. Kavram Çeşitleri

HAZIRLANALIM
. Aşağıdaki tabloyu verilen örnekten hareketle uygun şekilde doldurunuz. Soruları cevaplayınız.
KAVRAM OLUMSUZU KARŞITI
Sıcak ............................................ ............................................
İyi İyi olmayan Kötü
Güzel ............................................ ............................................
Ağır ............................................ ............................................
Zayıf ............................................ ............................................

Sorular
1. Bir kavramın zıddı (karşıtı) ile olumsuzu aynı mıdır? Belirtiniz.
2. Aşağıdaki örnek önermelerde altı çizili kavramları, kapsadığı birey sayısı açısından değerlendiriniz.
-Bütün insanlar nefes alır.
-Bazı insanlar marangozdur.
-Ahmet marangozdur.
3. Ordu, meclis, asker, milletvekili kavramları bireyi mi, grubu mu yoksa hem bireyi hem grubu mu
ifade etmektedir? Belirtiniz.
4. “Şişman-şişmanlık” kavramları arasında anlam bakımından ne gibi farklılıklar vardır? Belirtiniz.

47
ÖĞRENELİM - UYGULAYALIM
. Aşağıdaki açıklamalar ile sayfa 49'daki metni okuyarak soruları cevaplayınız ve 49.
sayfadaki tabloda boş bırakılan yerleri doldurunuz.

Neliğine göre kavramlar Anlamlarına göre kavramlar

1. Genel kavram 1. Tümel ve tikel kavramlar
2. Tekil kavram 2. Somut ve soyut kavramlar
3. Kolektif ve distribütif kavramlar
4. Olumlu ve olumsuz kavramlar

a. Neliğine Göre Kavramlar

* Genel kavram: Aynı türden nesnelerin ortak özelliklerini dile getiren kavramdır. Örneğin; insan,
gezegen, kent gibi.
* Tekil kavram: Bir sınıfın sadece bir ferdini gösteren kavramdır. Örneğin; Ali, Dünya, Adıyaman
gibi.
b. Anlamlarına Göre Kavramlar
1. Tümel ve Tikel Kavramlar
* Tümel kavram: Ele aldığı sınıfın bütününden bahseden, “bütün, tüm, her, hiçbiri, hepsi” gibi
sözcüklerle ifade edilen kavramlardır. Tümel önermede özne durumunda bulunurlar. Örneğin, "Bütün
insanlar düşünendir."
* Tikel kavram: Ele aldığı sınıfın bir kısmından bahseden, “bazı, bir bölümü, kimi” gibi sözcüklerle
ifade edilen kavramlardır. Tikel önermede özne durumunda bulunurlar. Örneğin, "Bazı insanlar
düşünendir."
2. Somut ve Soyut Kavramlar HATIRLAYALIM
* Somut kavram: Bir nesneye işaret eden kavramdır.
Örneğin; masa, kalem, bilgisayar. Somut kavram, herhangi bir tekil
* Soyut kavram: Bir varoluş tarzını ve varoluşu bir başka nesneyi belirttiği hâlde soyut kavram
şeye bağlı olan nitelikleri ifade eden kavramdır. Örneğin; söz konusu nesneye ait bir niteliği
insanlık, beyazlık, iyilik gibi. belirtir.
3. Kolektif ve Distribütif Kavramlar
* Kolektif kavram: Bireyler grubunu ifade edip de grupta gerçekleşen kavramdır. Örneğin;
üniversite, aile, ordu, meclis, takım gibi.
* Distribütif kavram: Bireyler grubunu ifade edip bireyde gerçekleşen kavramdır. Örneğin; öğrenci,
asker, milletvekili, futbolcu gibi.
4. Olumlu ve Olumsuz Kavramlar
* Olumlu kavram: Bir kavramın ifade ettiği nitelik eğer gösterdiği nesnede bulunuyorsa o kavram
olumludur. Örneğin, erdemli, çalışkan gibi.
* Olumsuz kavram: Bir kavramın ifade ettiği nitelik eğer gösterdiği nesnede bulunmuyorsa o kavram
olumsuzdur. Örneğin, erdemsiz, yeteneksiz gibi.

48
 HATIRLAYALIM
Olumlu kavramlar genellikle yalın hâlde bulunur ya da “-lı”, “li”, “-lu”, “lü” gibi ekler alır.
Olumsuz kavramlar, olumlu kavramlara eklenen “-siz”, “-suz”, “-me”, “- ma” ekleri ile ya da
"değildir", "olmayan" gibi sözcüklerle kurulur.

Akdeniz'in Güzelliği
Akdenizin bu kasabası doğanın
güzelliklerini cömertçe sunduğu, bozkır
olmayan, çam ormanlarıyla kaplı, akarsuyun
serinliğinin hissedildiği bir yerdir. Kimi evler
ahşaptan kimi evler de kısmen betonarmeden
yapılmıştır. Her insan burada yaşamak için can
atar. İnsanı maddi yaşamın dışında düşünmeye
iter. Akdeniz'in bu şirin kasabasında yaşayan
hiçbir canlının buradan ayrılmayı düşünmesi
mümkün değildir.
(Komisyon)

Görsel:2.7

Sorular
1. Metinde geçen altı çizili kavramları aşağıdaki tabloya uygun şekilde yerleştiriniz.
2. Metinde birden fazla kavram çeşidine ait olan kavramları söyleyiniz.

KAVRAM ÇEŞİTLERİ KAVRAM ÖRNEĞİ

Kolektif Orman
Distribütif ........................................................................
Genel ........................................................................
Tekil ........................................................................
Olumlu ........................................................................
Olumsuz ........................................................................
Tikel ........................................................................
Tümel ........................................................................
Soyut ........................................................................
Somut ........................................................................

49
4. Beş Tümel

HAZIRLANALIM

l “Bir kavramın altında türlerin sıralanıyor olması o kavramın cins olduğunu gösterir.”
ifadesinden hareketle aşağıdaki tabloyu uygun şekilde doldurunuz.

Köpek Kurt köpeği Kangal köpeği ................... ....................

Elma ..................... ..................... ..................... .....................

Kedi .................... .................... .................... ....................

Üzüm .................... .................... .................... ....................

Balık ................... ................... ................... ...................

Sorular
Aşağıda çerçeve içinde verilen kavramları inceleyerek soruları cevaplayınız.

Uyumak Uçmak Düşünmek

Beslenmek Havlamak Ağ örmek
Gülmek

1. Yukarıdaki kavramlardan hangileri varlıkların ortak özellikleri (nitelikleri) ni oluşturur.

2. Özelliklerden hangileri sadece bir varlık grubunun ortak özelliğidir? Tartışınız.
3. Özelliklerden hangisi / hangileri çıkarıldığında varlık, o varlık olmaktan çıkar?
Yorumlayınız.

50
ÖĞRENELİM - UYGULAYALIM

l Aşağıdaki beş tümel şemasını inceleyip açıklamaları okuyunuz. Açıklamalar içinde geçen
noktalı yerleri uygun şekilde doldurunuz ve 52. sayfadaki uygulamayı yönergesine göre yapınız.

Beş Tümel
1. Cins 2. Tür
Altında türlerin sıralandığı Kavram ya da cinsin altında
kavram. sıralanan şeylerdir.

3. Ayrım 4. Özgülük
Cinsleri ve türleri birbirinden Bir türe ait olan özelliklerdir.
ayıran özelliklerdir.

5. İlinti
Çeşitli türlere ait olan ortak
özelliklerdir.

Porphyrios (Porfiryos ) (MS 233-304) Aristoteles'in mantık kitaplarına giriş olarak İsagoji adı altında
bir kitap yazmış; burada, cins, tür (nevi), ayrım, özgülük (hassa) ve ilintiden (âraz) bahsetmiştir. Beş tümelin
kolayca anlaşılabilmesi için Porphyrios ağacı şekli göz önünde tutulmalıdır.
a. ......................: Altında türlerin sıralandığı kavramdır. Cins, gerçeklikleri çeşitli olan birçok şeye
“Bunlar nedir?” diye sorulunca verilen cevaptır. Örneğin, sayfa 52'deki Porphyrios ağacında, “canlı” bir
cinstir. Çünkü “Bitki, hayvan ve insan nedir?” sorusuna verilen cevaptır. Cins, iki genel kavramdan kaplamı
daha geniş olan kavrama denir.
b. .....................: Ortak özellikleri olan iki terimden içlemi daha fazla olan kavram ya da cinsin altında
sıralanan şeylerdir. Örneğin, ağaç cinsinin türü kayısı ağacı, söğüt ağacı olması gibi. Cinsin kaplamına giren
terimler onun türlerini oluşturur.
c. .....................: Cinsleri ve türleri birbirinden ayıran temel özelliklerdir. Her türün cinsten farklı
olarak kendine ait ayrımları vardır. Bir cins içindeki türler ayrı özellikler taşırlar. Türler de bu özelliklere
göre farklılaşırlar. Örneğin; insanın düşünen olması, arının bal yapması vb.
ç. ......................: Özgülük, bir türe ait olan özelliklerdir. Örneğin; konuşmak, kültürleşmek,
sosyalleşmek vb. insan kavramının özgülüğüdür.
d. ......................: Çeşitli türlere ait olan ortak özelliklerdir. Örneğin; uyumak, beslenmek, hareket
etmek vb.

51
 Porphyrios Ağacı
Cins
VARLIK

Cismi Olmayan Cismi Olan

Cansız Canlı

Duygusuz Duygulu
(Bitki) (Hayvan)

Akıllı
Akılsız (İnsan)

Tür
HATIRLAYALIM
Ayrım, türün olmazsa olmaz özelliğidir. Özgülük ise bir türe ait olan ve zorunlu olarak ayrıma bağlı
bulunan özelliktir.

. Aşağıdaki şemada boş bırakılan yerleri uygun şekilde doldurunuz.

BEŞ TÜMEL ÖRNEKLERİ

Cins: Ayrım:
Örnek: ………………............ Örnek: ………………..........
................................................ .............................................
................................................ .............................................

Tür:
Örnek: ………………........
............................................
............................................
Özgülük:
Örnek: ………………......
.........................................
İlinti: .........................................
Örnek: ............…..................
..............................................
...............................................

52
5. Kavramlar Arası İlişkiler
HAZIRLANALIM
. Aşağıdaki kavram çiftlerini inceleyerek soruları cevaplayınız.
Kedi-miyavlamak, düşünmek-insan, gülmek-insan, bilgisayar-koltuk, metal-kalem, erkek-işçi,
renk-kırmızı, bitki-ıspanak, ağaç-taş
Sorular
1. Yukarıdaki kavram çiftlerini birbirleri ile ilişkileri açısından değerlendiriniz.
2. Yukarıda verilen kavram çeşitlerini tabloda örnek olarak verilen kavramlar arasındaki ilişkiye
uygun olacak biçimde karşılarındaki boş bırakılan yerlere yazınız.

ÖRNEKLER
köpek-havlamak kedi-miyavlamak düşünmek-insan
sandalye-kapı ....................... .......................
kuş-serçe ....................... .......................
elma-ekşi ....................... .......................

ÖĞRENELİM - UYGULAYALIM
. Aşağıdaki şema ve açıklamalardan hareketle noktalı yerleri uygun şekilde doldurarak
sayfa 55'teki alıştırmaları yapınız.

Kavramlar Arası İlişkiler

1. Eşitlik 2. Ayrıklık

3. Tam girişimlik 4. Eksik girişimlik

Herhangi iki kavram arasında eşitlik, ayrıklık, tam girişimlik, eksik girişimlik ilişkilerinden
bahsedebiliriz.
a. Eşitlik İlişkisi
İki kavramdan her biri diğerinin tüm elemanlarını (fertlerini) karşılıyorsa (içine alıyorsa) aralarında
....................... ilişkisi bulunur. Örneğin, "Konuşan kavramı ile düşünen kavramı arasında .......................
ilişkisi vardır." diyebiliriz.

Bu ilişki şöyle gösterilebilir: Konuşan

* Her konuşan düşünendir. Düşünen
* Her düşünen konuşandır.

53
 b. Ayrıklık İlişkisi
İki kavramdan her biri diğerinin hiçbir elemanını (ferdini) karşılamıyorsa (içine almıyorsa)
aralarında ..................... ilişkisi bulunur. Örneğin, papağan kavramı ile balık kavramı arasında ....................
ilişkisi vardır.

Bu ilişki şöyle gösterilebilir:

l Hiçbir papağan balık değildir.
l Hiçbir balık papağan değildir.
PAPAĞAN
BALIK

c. Tam Girişimlik İlişkisi

İki kavramdan yalnız biri diğerinin bütün elemanlarını karşılıyorsa (içine alıyorsa) aralarında
............................. ilişkisi bulunur. Örneğin, çiçek kavramı ile gül kavramı arasında tam girişimlik ilişkisi
vardır.

Bu ilişki şöyle gösterilebilir:

l Bazı çiçekler güldür.
l Bütün güller çiçektir.

ç. Eksik Girişimlik İlişkisi

İki kavramdan her biri diğerinin bazı elemanlarını karşılıyorsa (içine alıyorsa) aralarında eksik
girişimlik ilişkisi bulunur. Örneğin,“erkek” ve “öğretmen” kavramları arasında eksik girişimlik
ilişkisi vardır.

Bu ilişki şöyle gösterilebilir:

* Bazı erkekler öğretmendir.
* Bazı öğretmenler erkektir.

ÖĞRETMEN ERKEK

54
 .
. Aşağıdak soruları cevaplayınız.
Sorular
1. S zce "tanım" ne demekt r? Bel rt n z.
2. Doğuştan koku alma duyusu olmayan k ş ye gülün kokusunu tanımlayab l r m s n z?
Yorumlayınız.
3. Öğrenc öğretmen ne “Öğretmen m enflasyon ned r?” d ye sorar.
Öğretmen de “ Deflasyonun ters d r.” d ye cevap ver r.
Bu d yalogda olduğu g b b r şey kend s nden daha açık olmayan başka b r şeyle fade etmek
doğru mudur? Tartışınız.
4. Tanımını yapmakta zorlandığınız kavramlar var mıdır? Neden n söylemeye çalışınız.
5. “İnsan hareket eden canlıdır.” fades nsanı tanımlamak ç n yeterl m d r? Bel rt n z.

Renkler sana
nasıl
anlatab l r m?
ayrılır.
. Aşağıdak kavram har tasını nceley p bu sayfa ve devamındak açıklamalardan yararlanarak
sayfa 62'dek şemayı uygun şek lde doldurunuz.
 . 60. sayfadak tanımlardan ve aşağıdak met nlerden yararlanarak 62. sayfada yer alan
şemadak boşlukları uygun şek lde doldurarak soruları cevaplayınız.
Önerme Çeş tler nden Bazılarını Tanıyalım
. Bas t önerme: Tek yargı b ld ren önermelerd r.
Örnek: Alper subaydır.
. B leş k önerme: B rden fazla yargı b ld ren önermelerd r. HATIRLAYALIM
Klas k mantıkta b leş k önermelerden en çok koşullu
B leş k önermelerde k ya da daha
önerme üzer nde durulmuştur. Bu tür önermelerde yargı b r
fazla yargı “ve”, “veya”, “ se”, “ancak
koşula (şarta) bağlıdır. Koşullu önermen n b t ş k ve ayrık
ve ancak” vb. bağlaçlarla b rleşt r l r.
koşullu olmak üzere k şekl vardır:

B t ş k koşullu önermeler, bağlaçtan önce gelen yargı le sonra gelen yargının olumluda b rleşmes
ve olumsuzda b rleşmemes le gerçekleş r. Önce gelen yargıya ön b leşen, sonra gelen yargıya art b leşen
den r.

Al çalışır se sınıfını geçer. (İk yargı olumluda b rleş yor.)

Önce gelen Bağlaç Sonra gelen
yargı yargı

Al çalışır se sınıfta kalır değ ld r. (İk yargı değ ld r le b rb r nden uzaklaştırılmıştır.)

Önce gelen Bağlaç Sonra gelen
yargı yargı

Ayrık koşullu önerme se önce gelen yargı ve sonra gelen yargının b rb r n yok etmes esasına
dayanır. B leşenlerden b r kend varlığıyla d ğer n geçers z kılar. D ğer b r fadeyle ayrık koşullu
önermelerde yargılar olumsuzda b rleş r, olumluda b rleşmezler.
Sayı ya tekt r ya da ç ftt r.
Bu bardak ya cam olmayan ya plast k olmayan değ ld r.
Kom syon
Aşağıdak tabloda ver len önermeler nceley n z ve soruyu cevaplayınız.

Yukarıdak tabloda yer alan önermeler , n tel k ve n cel k yönünden karşılaştırınız.

önermey yazınız.
b. Döndürme

. Aşağıdak soruları cevaplayınız.

1. “Bazı çecekler tatlıdır.” önermes ndek özne ve yüklem bel rt p yerler n değ şt rerek elde ett ğ n z
yen önermey aşağıda boş bırakılan yere yazınız.
………………………………..
2. Elde ett ğ n z önermeyle ver len lk önermey anlam bakımından karşılaştırınız. Aralarında fark var
se söyley n z.
3. Her k önermen n aldıkları doğruluk değerler n göster n z. Özne ve yüklem n yer değ şt rmes
önermen n doğruluk değer n değ şt rd m ? Bel rt n z.

Döndürmen n Anlamı ve Türler

 * T kel olumsuz b r önermen n düz döndürmes yoktur. Düz döndürmede kural gereğ b r nc
önermen n doğruluk değer neyse k nc önermen n de aynı olması gerek r. Ancak t kel olumsuzda elde ed len
yen önerme bazen doğru bazen yanlış olab l yor.
Örnek: Bazı nsanlar öğrenc değ ld r.

Bazı öğrenc ler nsan değ ld r.

Yoktur.

olmayan
2. Dolaylı Çıkarım
Kıyasta Ter mlere İl şk n Kurallar Kıyasta Önermelere İl şk n Kurallar
c. Kıyasta Mantıksal Zorunluluk ve Olasılık

Görsel: 2. 11
Görsel: 2. 12
ç. Kıyas Çeş tler

Görsel: 2. 13

2.S z de kes n kıyas ve ent mem örnekler ver n z.

Görsel: 2. 14 Görsel: 2. 15
öncüllü
( ç ne almıyorsa)
 3. ÜNİTE
MANTIK VE DİL
A. DİLİN FARKLI GÖREVLERİ

1. B lg Aktarma ve D l
2. B lg Aktarmayı Aksatan Etkenler
a. Çok Anlamlılık
b. Bel rs zl k
c. Olgusal ve Sözel Tartışmalar

B. ANLAMA VE TANIMLAMA
A. DİLİN FARKLI GÖREVLERİ

HAZIRLANALIM

. Aşağıdak. metn okuyup soruyu cevaplayınız.

Hıçkırarak Gülmek

Düşünme - d l l şk s açısından metn değerlend r n z. Değerlend rme sonuçlarınız aşağıya yazınız.

 kavram şemasını nceleyerek

D l n Görevler
Herhang b r n yet n açığa vurulmasına, dolayısıyla b r z h nden başka b r z hne aktarılmasına yarayan
b r şaretler s stem d ye tanımlayab leceğ m z d l, h ç şüphes z pek çeş tl görevler olan son derece nce ve
karmaşık b r alet. Gerç genel olarak herhang b r n yet n açığa vurulması veya başkalarına let lmes söz
konusu ama açığa vurulması veya başkalarına let lmes stenen şeyler, yan n yetler pek çeş tl
olab leceğ nden, d l n kullanılma amaçları veya görevler de değ ş k olab l r.
Oysa her bağlamda bell b r d lsel dey m n hang n yet veya amaçla kullanılmış olab leceğ n b lmek
veya sezmek şarttır. Bazen aynı dey m b rden fazla amaçla da kullanılab lm ş olab l r ancak bunlar arasından
asıl amacın hang s olduğunu anlayıp çıkarab lmek gerek r. D l n tek amaçla kullanılmadığı; b r çok görev
yüklend ğ doğrudur.
D l yardımıyla nanç, düşünce, tasarı, d lek ve stekler m z başkalarına b ld rd ğ m z g b bazı duygu
veya tutumlarımızı açığa vurur, hatta bazı stekler m z n yer ne get r lmes n sağlarız. (D l n ne g b şlerde
kullanıldığını gel ş güzel, s stems z b r şek lde araştıracak olursak, lk akla gelen şler arasında şunları
sayab l r z: Em r vermek, herhang b r nesney veya durumu tasv r etmek, b r olayın nasıl olup b tt ğ n
anlatmak, ler de olab lecek şeyler üzer nde tahm nler yürütmek, b r varsayım ortaya atmak, herhang b r
sanat eser n , b r f kr veya görüşü eleşt rmek, tartışmak, övmek, yermek, hakaret etmek, b r ş r okumak,
h kâye anlatmak, b r p yes oynamak, b lmece çözmek, fıkra anlatmak, b r ar tmet k sorusunu çözmek, b r
d lden başka b r d le çev r yapmak, soru sormak, selam vermek, hatır sormak, yalvarmak, yakınmak, dua
etmek g b .)
D l n şu anda aklımıza gelmeyen daha b rçok şlerde kullanıldığı da göz önünde tutulacak olursa d l n
üzer ne aldığı görevler n lk bakışta sanıldığından da çok ve karmaşık olduğu anlaşılır.

(H. Batuhan, T. Grünberg, S. Eyüboğlu, Modern Mantık, s.9-10)

öznel
 b. Dilin ......................görevi: Dilin duygusal bir
tepkiyi veya tavrı ifade etme görevidir. Dilde bu görevi
ünlemler yüklenir. Yüzün kızarması, sesin titremesi, duygusal
bakımdan etkili sözcüklerin seçilmesi, dilin belirtme
ifadelerindendir. Örneğin, bir telefon konuşmasında
konuşanın cinsiyeti, sağlık durumu, heyecanlı olup olmadığı
vb. özellikler dilin belirtme göreviyle ilgili olan durumlardır.
Doğal işaretler duyguyu sadece belirtir yani duygunun dışa
görünümünün
vurumudur. Yazı dilinde ünlemlerle belirtilen işaretler ise
duyguyu dile getirir, sembolize ederler. Bu işaretler bir
duyguyu belirtmek amacıyla kullanılırlar. “Vah vah!”, “Çok
yazık!”, “Yaşasın!” örneklerinde olduğu gibi. Dilin Görsel: 3.3
belirtme görevini bazen de “Nasıl, iyileşti mi?” sorusunda olduğu gibi soru kipi yüklenir. Şiir dili,
büyük ölçüde bazı duyguların açığa vurulması, dolayısıyla aynı duyguların başkalarında da uyarılması
amacını güder.

Herhalde, Cahit Sıtkı'nın

“Yaş otuz beş, yolun yarısı eder,
Dante gibi ortasındayız ömrün...” mısraları, olan biten
şeyleri tasvir etmek ya da herhangi bir aritmetik hesabın
sonucunu dile getirmek için söylenmiş bir söz değildir. Şairin
bazı duygularını açığa vurmak, dolayısıyla başkalarına da
benzer duygularla ilgili ilham vermek düşüncesiyle söylediği
bir sözdür. Duygusal bakımdan etkili sözcüklerin seçilmesi ve
bunların en uyumlu bir biçimde bir araya getirilmesi de asıl
amacın belirtme olduğunu gösteriyor.

c. Dilin ................... görevi: Dilin, insanların

davranışlarını etkileme ve yönlendirme görevidir. Dil, Görsel: 3.4
yaptırma görevini en çok emir kipindeki cümlelere
yüklemektedir. Örneğin, “Kapıyı kapat.” sözü gibi. Ancak
dolaylı değişik anlatımlarla da yaptırma görevi ortaya çıkabilir.
Örneğin, “Kapıyı kapattın mı?” aynı görevi dolaylı bir şekilde
gerçekleştirme amacı güdebilir. sözü

ç. Dilin .......................görevi: Dil, günlük yaşamda

genellikle bir şeyi bildirmek için değil, insanî ilişkilerde
bulunmak amacıyla kullanılmasıdır. “Merhaba”, “Günaydın!”,
“İyi misin?”, “Sıhhatler olsun!”, “Teşekkür ederim.” dilin bu
‘’İy
görevini karşılayan sözlerdendir. Bu sözlerin görevi toplumsal
ilişkileri başlatmak, kolaylaştırmak, yerine göre de
güçlendirmek veya yüreklendirmektir. Görsel: 3.5

84
 d. D l n ............ görev : D l n söz vermek, yem n etmek, kabul etmek, onaylamak vb. sözler n
günlük d ldek karşılığıdır. Örneğ n, “Sen
s nemaya götüreceğ me söz ver yorum.”
d yen b r k mse, doğrudan doğruya “söz
verme” ded ğ m z d lsel eylemde bulunur.
Ay n ı ş e k l d e “ B u d a v r a n ı ş ı n ı z ı
onaylamıyorum.” d yen b r k mse de
“Onaylamıyorum.” sözünü kullanarak
d l s e l b r e y l e m d e b u l u n m u ş o l u r.
“G del m.”, “Görel m.”, “Yapalım.” vb. g b
sözler n kullanılmasıyla d l n eylemsel
görev gerçekleş r.
a. Çok Anlamlılık

l Aşağıda ve devamındaki açıklamalardan hareketle, sayfa 89, 91 ve 92'deki uygulamaları

yapınız.
Mantık ve Dil Açısından Çok Anlamlılığın Sakıncaları
Çok anlamlılık, sözcüklerin birden çok anlama gelmesi veya dilde birden çok görevde kullanılması
demektir. Doğal dillerde yer alan sözcüklerin büyük bir kısmı bu anlamda
noktada çok anlamlıdır. Yani birden çok
görevde kullanılır. Yanlış anlama, herhangi bir deyimin içinde geçen bir veya birkaç sözcüğün değişik
anlamlarda veya görevlerde kullanılmasından bununla birlikte belli bir bağlamda ne gibi bir niyeti taşıdığının
anlaşılamamasından ileri gelir. Sözcüklerin belli bir niyeti iletme amacıyla kullanılmış olması da çok
anlamlılığa ve iletilmek istenilen mesajın tam olarak aktarılamamasına sebep olabilir.
 Pragmat k ÇokAnlamlılık
Kel me veya dey mler (sembol) çeş tl let ş m veya cevaplama amaçlarıyla kullanıldığında pragmat k
b r şlev yüklen r. Bu anlamda pragmat k, kel meler n veya dey mler n farklı konuşma ve yazılarda farklı
anlamlarda kullanılma şek ller n nceler.
B r sözcüğün pragmat k olması, bu sözcüğü ç ne alan bazı cümleler n, belgeleme ve yöntemler n n
aynı olmasına rağmen, bazı kullananlarca doğru, bazılarınca yanlış sayılmasında ayak d ret lmes nden
kaynaklanır.

Toplum hayatında b r nsanın en etk l dey ş b ç m n seçmes doğaldır. Ancak herhang b r k msen n
kend faydası ç n başvurduğu çareler bazen başkalarının zararına olab l r. Hayatın b rçok alanında yapılan
çalışmalarda d l n bu esnekl ğ nden yararlanılır. Bu alanlardak uzmanlar, d l oyunlarını kend menfaatler
doğrultusunda da kullanab lmekted rler. Örneğ n, ekonom , s yaset, sanat, reklam ve ahlak g b alanlarda
çalışma yapanlar kend görüşler n toplumlara aşılayab lmek ç n d l n bu sakıncalı özell ğ n araç olarak
kullanmaktadırlar.

. Görselden hareketle özgür olduğunu dd a eden k ş n n başkalarına zarar vermes ,

"özgürlük" sözcüğüne yüklem ş olduğu pragmat k çok anlamlılıktan mı kaynaklanır?
Düşünceler n z aşağıdak noktalı yerlere yazınız.
b. Bel rs zl k
 . Aşağıdaki örnekleri pragmatik belirsizlik açısından inceleyerek tablodaki uygun yerlere yazınız.
Örnekler
1. Motor ustasının; motorun çıkardığı sesten, motorun düzenli çalışıp çalışmadığını bilmesi.
2. Manavın bir koyunun kaç kilogram geleceğini bilmesi.
3. Sarrafın bir metalin altın olup olmadığını bilmesi.
4. Balıkçının bir akarsunun neresinde balık olup olmayacağını bilmesi.
5. Öğretmenin bir tarladan ne kadar ürün alınabileceğini bilmesi.

Pragmatik belirsizlik vardır. Pragmatik belirsizlik yoktur.

1 ..................................................................... 1 ....................................................................

2 ..................................................................... 2 ....................................................................

3 3
..................................................................... ....................................................................

4 4
..................................................................... ....................................................................

5 5
..................................................................... ....................................................................
Her dilin terimleri -az ya da çok- bir dereceye kadar belirsizdir. Örneğin, siyah-çok siyah gibi. Fakat
formel bilimlerin dilleri (matematik, mantık), belirsizliği büyük ölçüde ortadan kaldırmıştır. Günlük dilde
ise pratik ve teorik ihtiyaçları karşılamak üzere çeşitli sözcükler kullanılmıştır. "Ne kadar soğuk!", "Ne kadar
sıcak!" ifadelerinde olduğu gibi.

Görsel :3. 12
Uygarlık seviyesi yükseldikçe pratik ve teorik ihtiyaçlar ölçüsünde, daha belirli terimler kullanmak
zorunda olduğumuzu gördük. Bazı alanlarda belirsizliği gidermenin en pratik yolu; metre, kilo, litre gibi ölçü
birimlerini kullanmak olmuştur. İnsanlık bu ölçü birimleri kullanımında uzlaşarak belirsizliği büyük ölçüde
ortadan kaldırmıştır.

95
 Evrensel ölçütlerin bilinmediği dönemlerde insanlar, hayvanlarının sayılarını kontrol etmek için
ahırdan çıkan her hayvan için torbaya bir taş atıp, hayvanların ahıra geri dönüşünde ise giren her hayvan için
torbadan bir taş çıkarırlarmış. Torbada taşın kalması, hayvanların gelmemesi veya eksik gelmesi anlamına
gelirmiş.

Görsel :3. 13
Sorular
1. Evrensel ölçütlerin bilinmediği dönemlerde pratik hayatta hangi ölçme yöntemleri kullanılmıştır?
..............................................................................................................................................................
..............................................................................................................................................................
..............................................................................................................................................................
..............................................................................................................................................................
..............................................................................................................................................................
2. Evrensel ölçütlerin olmaması hangi problemleri ortaya çıkarır? Örnekler veriniz.
..............................................................................................................................................................
..............................................................................................................................................................
..............................................................................................................................................................
..............................................................................................................................................................
..............................................................................................................................................................
..............................................................................................................................................................
3. Hangi ihtiyaçlar evrensel ölçütleri ortaya çıkarmıştır?
..............................................................................................................................................................
..............................................................................................................................................................
..............................................................................................................................................................
..............................................................................................................................................................
..............................................................................................................................................................
..............................................................................................................................................................
..............................................................................................................................................................
..............................................................................................................................................................
..............................................................................................................................................................

96
 . Aşağıdaki açıklamaları okuyup görseli inceleyerek sayfa 98'deki tabloyu uygun biçimde
doldurunuz. Ayrıca aynı sayfadaki görsellerden hareketle soruları cevaplayınız.
Belirsizliğin Dereceleri

Mantık ve matematik gibi formel bilimlerin dışındaki bilimlere ait dillerin sözcükleri az veya çok
belirsizdir. Bir sözcüğün başka bir sözcükten daha belirsiz olması ise o sözcüğün uygulanmasında
“duraksadığımız” sınır durumlarının, ötekine kıyasla daha sık ortaya çıkmasından başka bir şey
değildir. Örneğin, portakal sözcüğü çok az durumda belirsizleştiği hâlde “iyi”, “tembel”, “güzel” gibi
sözcükler daha sık belirsizleşir. Sözcüğün belirsizliği kullanana göre değişebileceği gibi, ait olduğu dil
alanına göre de değişebilir. Bilimler dillerindeki belirsizlik derecelerine göre (matematik, biyoloji ve
sosyoloji gibi) sıralanır.
Bir sözcüğün belirsizlik derecesi onu kullanan insanlara göre değişebileceği gibi sözcüğün ait
olduğu dil alanına göre de değişebilir. İnsanları dili kullanmadaki ustalık derecelerine göre iki gruba
ayırabiliriz:
1. Günlük dili kullanan insanlar
2. Bilim dilini kullanan insanlar
Günlük dili kullanan insanların kullandığı dile "günlük dil", bilim insanının kullandığı dile "bilim
dili" denir. Bu ayrıma göre bir kimyacının kullandığı "altın" sözcüğü günlük dilde kullanılan "altın"
sözcüğünden daha belirlidir.
Dildeki Anlam Belirsizliğinin Sakıncaları
Dildeki anlam belirsizlikleri daha çok doğal
dillerde görülmektedir. Bunun temel nedeni,
sözcük ve cümlelerde neyin kastedildiğinin ya da
amaçlandığının sınırlarının kesin olarak
Çok yoruldum.
bilinememesidir. Örneğin, yemek çok acı olmuş
ifadesindeki belirsizliğin nedeni “acı” nın
sınırlarıyla ilgili bir durumdur. Bu ifadede
kastedilen “acı” kavramının derecelerini tam 0

olarak tespit edebilmek mümkün değildir.

“Sınıf çok sıcak.” dediğimizde de aynı
durum geçerlidir. Sınıfın ısısını termometre ile Çok yoruldum
o
ölçüp “Sınıf sıcaklığı 50 C’ dir.” dediğimizde
Görsel :3. 13
bilimsel ölçütleri kullanmış oluruz. Böylece
belirsizlik ortadan kalkar. Günlük dilde, sınırları
belirlenmemiş terimler kullanıldığı sürece belirsizlikler de aynı şekilde olacaktır.
97
. Tabloda belirsizlik ifade eden çeşitli kavramlar ve bu kavramlarla ilgili belirsizlik dereceleri
verilmiştir. Verilen kavramların hangi belirsizlik derecelerine ait olduğunu gösteriniz.

Kavram Az Belirsiz Çok Belirsiz

Genç ............................... ...............................
Papağan X ...............................
Nar ............................... ...............................
Güzel
............................... ...............................
Temiz ............................... ...............................
Çalışkan ............................... ...............................
Kötü
............................... X

Görsel :3. 14
Sorular
1. Yukarıdaki görselleri, size göre en güzel olanından başlayarak sıralayınız.
2. Sıralamalardaki farklılık güzel kavramının sınırlarının belirsizliğinden mi kaynaklanmaktadır?
Tartışınız.

98
c. Olgusal ve Sözel Tartışmalar

HAZIRLANALIM

. Aşağıdaki ifadeleri okuyarak soruları cevaplayınız.

İtalyanlar sıcakkanlıdır.
Topkapı Sarayı İstanbul'dadır.

Sorular
1. Verilen ifadeler tartışıldığında hangisinde daha çabuk bir
uzlaşmaya varılır? Değerlendiriniz.
2. Örneklerdeki ifadelerde uzlaşılmasının ya da
uzlaşılamamasının nedenleri neler olabilir? Yorumlayınız. Görsel :3. 15
3. Çevrenizde yukarıdaki örneklere benzer tartışmalar yaşadınız mı? İfade ediniz.

ÖĞRENELİM - UYGULAYALIM

. Aşağıdaki açıklamalar ile 100 ve 101. sayfalardaki metinleri okuyup sayfa 101'deki soruları
cevaplayınız.
Tartışma Türleri
İnsanlar arasında yaşanan anlaşmazlıkların ve tartışmaların büyük bir kısmının kaynağı, sözel
olmakla birlikte bir kısmının kaynağı da olgusaldır. (Olgu, bilimsel ve kanıtlanabilir bilgilerdir.)

Olgusal tartışma; içinde çok anlamlı sözcüğün geçmediği, tartışanlardan birinin olgularla ilgili
yanlış bir görüşünden kaynaklanan tartışmalardır.
Örneğin, iki kişi arasında;
– Nemrut Dağı Adıyaman'dadır.
– Nemrut Dağı Malatya'dadır, şeklinde bir tartışmanın
var olduğu düşünülürse; tartışmadaki kişilerin iddia
cümlelerinde herhangi bir, çok anlamlı sözcük
bulunmamaktadır. Tartışma, taraflardan birinin yanlış
olgusal bilgisinden kaynaklanmaktadır. Olgusal anlamda,
kimin yanıldığını tespit etmek için coğrafya ile ilgili
kaynakları incelemek yeterlidir. Böylece tartışma
sonuçlanmış olur.
Sözel tartışmalar ise sözcüklerin çok anlamlı
olmalarından kaynaklanan tartışmalardır. Görsel :3. 16
Örneğin, “Yelda çok konuşkandır.” cümlesi iki kişi arasında bir tartışmaya yol açacak olsa bu
cümleyi kullananın “konuşkanlık” sözcüğünü hangi anlamda kullandığını belirtmesi üzerine tartışma
sona erecektir. Ancak bazen yanlış anlamadan kaynaklanan sözel tartışmalar uzun sürebilir.

99
 Aynı dili kullanmalarına rağmen iki kişinin anlaşamamasının nedenleri; dilsel alışkanlıklar, dilin
etkilemek amacıyla kullanılmak istenmesi ve anlam konusuna dair yaklaşım farklılıklarıdır.

ÖĞRENELİM - UYGULAYALIM

İki arkadaş Ali ile Mehmet, sisli bir eylül sabahı erkenden kır gezisine çıkıyorlar. Yolda, bir aralık Ali
uzaktan bir hayvanın kendilerine doğru geldiğini görüyor ve gelen hayvanın bir kurt olduğunu sanarak
arkadaşına:
– Bir kurt bize doğru geliyor, deyip korkuyla tüfeğine
davranıyor. Bunun üzerine Mehmet, hayvanın bir kurt değil, sadece
bir köpek olduğunu söyleyerek telâşa yer olmadığını anlatmaya
çalışıyor. Ancak, hayvan koşarak üzerlerine doğru gelince Ali,
korkusundan, ateş edip hayvanı vuruyor. Ölen hayvanın gerçekten
de kurt olup olmadığını anlamak için yanına yaklaştıklarında Ali ile
Mehmet arasında şöyle bir konuşma geçtiğini düşünelim:
Ali – İyi ki atik davrandım. Gördün mü bak, gerçekten de
kurtmuş! Görsel :3. 17
Mehmet – Ne kurdu, birader, basbayağı köpek işte! Sen ömründe hiç kurt köpeği görmedin mi yoksa?
Böyle bir tartışmanın sözel olduğu apaçıktır çünkü Ali de Mehmet de önlerinde yatan hayvanın görünen
bütün niteliklerini aynı şekilde görmek imkânına sahipler; yani mesafenin uzaklığından ötürü, tartışanlardan
birinin olgusal bir yanılmaya düşmesi söz konusu değil. Ancak, bundan ötürü ilk tartışmanın sözel olması
gerekmez. Çünkü Ali, hayvanı uzaktan ilk gördüğü zaman; mesafenin büyük, havanın sisli veya kendisinin
gözlerinin zayıf olması gibi çeşitli nedenlerden ötürü, gördüğü hayvanın, gerçekte bir köpek olduğu hâlde,
kurt sanmış olabilirdi. Ancak öyle olsaydı, ölü hayvana yaklaştığında yanıldığını kabul etmesi gerekirdi. Oysa
Ali bunu kabul etmiyor; tam tersine, yani başlarında duran hayvanın kurt olduğu iddiasında ısrar ediyor.
– Şimdi, Ali ile Mehmet tartışadursun, o sırada bir üçüncü kişinin, Ahmet'in kendilerine uzaktan;
– Buralarda bir kurt köpeği gördünüz mü, diye seslendiğini düşünelim.
Bu durumda Mehmet’in tepkisinin ne olacağını önceden kestirmek kolay.
– Mehmet hiç şüphesiz Ali'ye,
Gördün mü bak? Boş yere köpeği öldürdün, diyecektir. Yalnız, bu yeni durumda bile Ali'nin tepkisinin ne
olacağını kestirmek o kadar kolay değil. Mehmet'in iddiasını destekleyen bu yeni belge karşısında Ali şunları
söyleyebilir:
O kadar kurda benziyordu ki gerçek bir kurt sandım. Keşke üzerimize gelirken havlasaydı. Ne bileyim
kurt olmadığını. Yoksa vurur muydum.
Bu durumda da Ali hayvanı havlamamış olmasından ötürü kurt sandığını itiraf ettiğine göre tartışmaya
olgusal bir yanılmanın yol açtığını söyleyebiliriz. Ancak Ali'nin böyle bir yanılmayı gene de kabul etmeyip ilk
iddiasında ısrar etmesi mümkündür. O zaman Ali, şuna benzer bir şeyler söyleyebilir:
– Kim ne derse desin, benim bildiğim bu bir kurttur! Bugünlerde aslanla, kaplanla, kurtla dolaşmak moda
oldu zaten!
İşte Ahmet’in ortaya koyduğu yeni belgeye rağmen Ali'nın kendi iddiasında ısrar etmesi hâlinde
sonuçlandırılamaz bir sözel tartışma karşısındayız demektir.
( H. Batuhan, T. Grünberg, S. Eyüboğlu, Modern Mantık, s. 75-76.düzenlenmiştir.)

100
 . 100. sayfada geçen örnek metinde sözel tartışmanın sonuçlandırılamamasının sebepleri
nelerdir? Düşüncelerinizi noktalı yerlere yazınız.
................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................
Ne Kadar Sıcak
Güneydoğu'nun sıcak şehri Şanlıurfa'dan Sivas'a üniversite eğitimi almaya gelen bir öğrenci ile
Sivaslı bir öğrenci arasında şu konuşma geçer:
Sivaslı: Bu yaz çok sıcak geçiyor. Bütün halk sıcaklardan şikayetçi.
Şanlıurfalı: Çok mu sıcak?
Sivaslı: Sıcak değil mi?
Şanlıurfalı: Bizim memlekette bu sıcaklık ılık olarak değerlendirilir.
Komisyon

Sorular
1. Yukarıdaki metinde geçen ifadelerden ortaya çıkan fikir ayrılığı hangi tartışma türünü doğurur?
2. Şanlıurfa ve Sivas'taki sıcaklık değerlerinin bilinmesi tartışmayı nasıl etkiler? Değerlendiriniz.
3. Tartışmada uzlaşmanın sağlanabilmesi için ne yapılmalıdır? Görüşlerinizi paylaşınız.

B. ANLAMA VE TANIMLAMA

HAZIRLANALIM
l Aşağıdaki soruları cevaplayınız.
Sorular
1. Aşağıdaki ifadelerde geçen altı çizili sözcükler gerçek anlamlarında kullanılmış mıdır?
Söyleyiniz.
“Tepeme çıktı.”
“Çok oldu.”
“Sulu şakaları sevmiyorum.”
“Yüz vermedi.”
2. Bir sözcüğün anlamının kullanan tarafından bilinmemesi anlam karmaşasına neden olur mu?
3. Aşağıdaki soru cümlelerinde geçen sözcüklerden hangilerinin tanımlanamaz olduğunu
nedenleriyle birlikte belirtiniz.
“Müzik” nedir?
“İse” nedir?
“Spor” nedir?
“Ve” nedir?
4. Bir sözcüğün tanımının yapılamıyor olması o sözcüğün anlaşılmadığını mı gösterir?
Yorumlayınız.
101
 “Gerçeği söylemek değil, anlatmak güçtür.”
Cenap Şahabettin
ÖĞRENELİM - UYGULAYALIM

l Sayfa 102 ve 103'teki metinleri okuyup bunlara ilişkin uygulamaları yapınız.

a. Anlama
Anlama, bir sözcüğü anlayan ve kullanan Hep onu düşünüyorum. Durumunu anladım fakat
Hiç aklımdan çıkmıyor. tanımlayamıyorum.
tarafından bir varlığa uygulanıp
uygulanmayacağını bilme yeteneğidir. Günlük
dilde, birçok anlamlı sözcük vardır. Bu
sözcüklerin anlamının bilinmesi anlamanın
gerçekleştiğini ifade eder.
Örneğin, “x yeşildir.” ifadesinde;
x yerine insan kavramını
kullandığımızda,
“İnsan yeşildir.” anlamı ortaya çıkar.
Yeşil kavramı burada uygun şekilde
kullanılmamıştır. Dolayısıyla “anlama” bu Görsel :3. 18
örnekte gerçekleşmemiştir.
Diğer taraftan x yerine çimen sözcüğü kullanıldığında;
“Çimen yeşildir.” ifadesine ulaşılır.
x yerine kullanılan çimen kavramı bu örnekte doğru kullanılmıştır. Bu örnekte “anlama”
gerçekleşmiştir.

İfadeler Anlama gerçekleşmiştir. Anlama gerçekleşmemiştir.

İnsan çalışkandır. x .....................

Masa çalışkandır.
..................... x
Kar beyazdır.
..................... .....................

Ağaç beyazdır.
..................... .....................

Su sıvıdır.
..................... .....................
Çanta sıvıdır. ..................... .....................

102
 HATIRLAYALIM
Sözcüklerin ya da cümlelerin sınırlarının belirsizliği ile anlama ters orantılıdır. Yani belirsizlik
arttıkça anlama azalır.

b. Tanımlama
Tanımlama, bir kavramı bütün unsurlarıyla anlatmak, bir kavramın özel ve genel niteliklerini saymak
demektir. Tanımlama sözcüğünün tanımı verilirken “Neyi tanımlarız?”, “Niçin tanımlarız?”, “Nasıl
tanımlarız?” sorularına cevap aranır. “Neyi tanımlarız?” sorusuna bir kısım filozoflar dil dışı nesneleri
(sözcüklerin varlıksal karşılıkları) bazıları ise dilsel nesneleri yani sözcükleri tanımlarız cevabını
vermişlerdir. "Niçin tanımlarız?" sorusuna sözcüklere anlam vermek, anlam belirtmek, anlamını
düzeltmek ve etkilemek için tanımlarız cevabını verirken "Nasıl tanımlarız?" sorusuna ise tanımın yarı
dilsel ve tam dilsel olmak üzere iki şekilde yapılacağı cevabını vermişlerdir. Yarı dilsel tanımlama herhangi
bir sözcüğün uygulandığı nesneyi veya nesne türünün bir örneğini göstererek o sözcüğü kullanmak suretiyle
gerçekleşir. Örneğin sokak adlarını tabelalara yazıp sokak başlarına koymak gibi. Göstererek bir kısım
sözcüğün anlamını öğrendikten sonra, sözcüğü bütün dilsel yöntemlerle zenginleştirmeye tam dilsel
tanımlama denir. Örneğin; "Dayı annenin erkek kardeşidir." tanımından hem anne ile dayının kardeş
olduğunun hem de dayının erkek olduğunun dilsel bağlamla çıkarılması gibi. Tanımda genellikle olayın
konusu, amacı ve yöntemiyle ilgili açıklama yapılır.

. Bir tanımlama yaparken size göre aşağıdaki sorulara hangi cevaplar verilmelidir? Düşünce-
lerinizi aşağıdaki noktalı yerlere yazınız.
* Neyi tanımlarız? ..................................................................................................................................
................................................................................................................................................................
* Niçin tanımlarız? .................................................................................................................................
................................................................................................................................................................
* Nasıl tanımlarız? ..................................................................................................................................
................................................................................................................................................................

Klasik mantığa göre birçok sözcüğü tanımlamak mümkün değildir. Örneğin; duyguların (sevgi, nefret,
aşk, kin vb), üstün cinslerin (zaman, mekân), duyumların (renk, koku, ses) tanımı yapılamaz. Yine aynı
şekilde mantıksal değişmezler dediğimiz (“değil”, “ve”, “veya”, “ise”, “ancak ve ancak” gibi) sözcüklerin
tanımı yapılamaz. Sembolik mantığa göre ise dilde belli görevleri olan önerme eklemlerinin “değil”, “ve”,
“veya”, “ise”, “ancak ve ancak” (~, L, V, Ş, Û) doğruluk çizelgesi yardımıyla tanımı yapılabilir. Önerme
ekleminin “anlamı”nı tespit etmek için;
1. Önerme ekleminin geçtiği bileşik önermenin bileşenleri belirlenir.
2. Bileşenlerin doğruluk değerleri bulunur.
3. Bileşenlerin aldıkları doğruluk değerlerinden hareketle bileşik önermenin doğruluk değerine
ulaşılır.

103
ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME

A. Aşağıdaki çoktan seçmeli soruları cevaplayınız.

1.Aşağıdakilerden hangisi dilin işlevlerinden değildir?

A) Belirtme B) Yaptırma C) Değiştirme D) Törensel E) Bildirme

2. "Semantik (anlam bilimi) sembollerle (dilsel işaret) dile getirdikleri nesneler arasındaki ilişkiyi
inceler. Semantik çok anlamlılık ya birden çok kavramı bir sözcükle dile getirme ya da bir kavramı
birden çok sözcükle dile getirme eğiliminden kaynaklanır." Bu açıklamaya göre aşağıdaki
cümlelerde geçen sözcüklerden hangisinde semantik çok anlamlılık vardır?

A) Bu işten yüzünün akıyla çıktı.

B) Masanın örtüsü yırtıldı.
C) Bağdan üzüm getirdi.
D) Suyu içti.
E) Gül en sevdiği çiçekti.

3. "Bütün insanlar tarafından ortak kabul edilen ölçütler belirsizliği ortadan kaldırır." ifadesinden
hareketle anlam belirsizliğinin ortaya çıkardığı çok anlamlılığın giderilmesinin yolu aşa-
ğıdakilerden hangisidir?

A) Kilo, metre, litre gibi evrensel ölçütler kullanmak

B) Belirsiz sözcüğü yok saymak
C) Belirsizliği tahminî olarak değerlendirmek
D) Belirsizliğin anlamını araştırmak
E) Belirsizliğin zararlarını ortaya koymak

4. "Sözel tartışma: Sözcüklerin çok anlamlılığından kaynaklanan tartışmalardır." Buna göre aşa-
ğıdakilerden hangisi sözel tartışmanın özelliklerinden değildir?

A) Tartışma sonuçlandırılamaz.
B) Tartışanlar ortak sonuca ulaşamaz.
C) Tartışma birden fazla sonuçla biter.
D) Tartışmada sonuca yönelik kanıtlamaya gidilmez.
E) Tartışma tartışanların uzlaşımıyla sonuçlanır.

104
5. "Pragmatik çok anlamlılık, kelimelerin veya deyimlerin farklı konuşma ve yazılarda farklı
anlamlarda kullanılma şekilleriyle ilgilenir. Görünüşte aynı dili kullanan kişilerin herhangi bir
terimin kullanılışını yöneten kurallar üzerinde anlaşmamış olmasından doğar."
l Yukarıdaki açıklamayı dikkate alarak aşağıdaki cümlelerin hangisinde “beyaz” sözcüğü
pragmatik çok anlamlılık içermektedir?

A) Bebeğin beyaz önlüğü kirlendi.

B) Beyaz arabayla geldi.
C) Beyaz gül hediye etti.
D) Senin için beyaz bir sayfa açıyorum.
E) Atların içinde beyaz olan hızlıydı.

B. Aşağıdaki ifadelerin doğru olanlarının sonuna (D), yanlış olanlarının sonuna ise (Y) yazınız.

İFADE D/Y

1 Tanımda genellikle olayın konu, amacı ve yöntemiyle ilgili açıklama yapılır.

.......
2 Düşünmeyle dil arasında ilişki yoktur.
.......
3 Sözcüklerin cümlelerde farklı görevlerde kullanılması pragmatik çok
anlamlılığı ortaya çıkarır. .......
4 Anlama ile tanıma arasında ters orantı vardır.
.......
5 Sözel tartışmalar çok anlamlılıktan kaynaklanır.
.......

6 Dilin işlevlerinden birisi de sadeleştirmedir.

.......

7 Mantık ve matematik gibi formel bilimlerde belirsizlik yoktur.

.......

C. Aşağıdaki ifadelerde boş bırakılan yerleri uygun kelimelerle doldurunuz.

1. “İyi dersler arkadaşlar.” cümlesi, dilin..................................işleviyle ilgilidir.

2. “Dün çaydan içtim.” cümlesinde geçen çay sözcüğü,......................ve...................... anlamlarında

kullanılmıştır.

3. Metre, kilo, litre gibi ölçü birimlerini kullanmak.............................................. ortadan kaldırır.

4. İçinde çok anlamlı sözcüğün geçmediği tartışmalara ........................................................denir.

5. Belirsizlik arttıkça ......................azalır.

105
 Ç. Aşağıdaki soruları cevaplayınız.

1. Klasik mantık ile sembolik mantığın tanım konusuna yaklaşım farkını yazınız.
.............................................................................................................................................................
............................................................................................................................................................
............................................................................................................................................................

2. Düşünmenin ifade edilmesinde dilin rolü nedir? Düşüncelerinizi yazınız.

............................................................................................................................................................
............................................................................................................................................................
............................................................................................................................................................
............................................................................................................................................................

3. “Ne kadar çok sözcüğün anlamını biliyorsak düşünme sınırlarımız o kadar çok genişler.” sözünden
ne anladığınızı yazınız.
.............................................................................................................................................................
.............................................................................................................................................................
.............................................................................................................................................................
.............................................................................................................................................................

4. Farklı düşüncelerin ortaya çıkmasında çok anlamlılığın rolünü değerlendiriniz.

.............................................................................................................................................................
.............................................................................................................................................................
.............................................................................................................................................................
.............................................................................................................................................................

106
 4. ÜNİTE
SEMBOLİK (MODERN) MANTIK
A. SEMBOLİK MANTIĞA GEÇİŞ
B. ÖNERMELER MANTIĞI
1. Önerme ve Yapısı
2. Basit ve Bileşik Önermeler
3. Önerme Eklemleri
4. Çıkarım
5. Sembolleştirme
6. Yorumlama
7. Doğruluk Çizelgesi
8. Çözümleyici Çizelge (Ağaç Yöntemi)

C. NİCELEME MANTIĞI (YÜKLEMLER MANTIĞI)

1. Sembolleştirme
2. Temel Kavramlar
3. Temel Kurallar

Ç. ÇOK DEĞERLİ MANTIK

1. Üç Değerli Mantık
2. Bulanık Mantık
A. SEMBOLİK MANTIĞA GEÇİŞ

HAZIRLANALIM
. Yandaki sembolleri inceleyerek soruları cevaplayınız.
Sorular
1. Günlük dilin çok anlamlığı nasıl giderilebilir? Görsel :4. 1
2. Sözel ifade yerine sembol veya işaret kullanmak ne tür kolaylıklar sağlar? Açıklayınız.
3. Günlük yaşantınızda karşılaştığınız semboller nelerdir? Bunların davranışlarınızda sınırlayıcı etkisi
var mıdır? Düşününüz.

ÖĞRENELİM - UYGULAYALIM

Aşağıdaki açıklamalardan hareketle tabloda verilen ifadelerden doğru olanların sonuna (D),
yanlış olanların sonuna ise (Y) yazınız.

Sembolik Mantık Çalışmalarının Başlaması

Sembolik mantık klasik mantığın sembolleştirilmiş biçimidir. 19. yy.ın ortalarına kadar doğa bilimleri
ve matematikte büyük gelişmeler kaydedilmiştir. Aristoteles'ten Yeni Çağa gelinceye kadar mantık alanında
ciddi gelişmeler olmamıştır. Aristoteles'in kurduğu klasik mantık, doğru olmakla birlikte, düşünmenin
yalnızca bir biçimi olan kıyasla ilgilenmiştir. Yeni Çağda “Düşünme, kıyas türü çıkarımlarla
sınırlandırılamaz.” şeklinde yapılan eleştiriler klasik mantık anlayışını sarsmıştır. Bu durum mantığı yeni
arayışlara sürüklemiştir. Amaç, mantığı matematik gibi kesin sonuçlara götüren bir alan hâline
dönüştürmektir.
Sembolik mantık, çeşitli denetleme yöntemleri geliştirmiştir. Bu denetleme yöntemleri, günlük dilden
sembolik dile aktarılmış çıkarımlara uygulanır. Klasik mantık günlük dili kullanmasından dolayı kısmen
anlam yönüyle içeriğin etkisindedir. Günlük dilin neden olduğu belirsizliği ve çok anlamlılığı ortadan
kaldırmak, anlatılması zor, soyut kavram ve ilişkileri daha kolay, kısa ve açık bir şekilde ifade etmek için
sembolik dil ortaya çıkmıştır. Sembolik mantık, önermelerin anlamsal içeriklerini dikkate almadan
önermeleri harflerle, bazı işaret ve kurallarla sembolleştirir.
Klasik mantığın tekliğine karşılık, sembolik mantık birçok mantık sistemini içinde barındırmaktadır.
Sembolik mantığın kapsamı içinde; iki değerli mantık (önermeler mantığı, niceleme mantığı), çok değerli
mantık (üç değerli mantık, bulanık mantık) gibi mantık sistemleri yer alır.

İfadeler D/Y
1 19. yy.ın ortalarına kadar doğa bilimlerinde ve matematikte büyük gelişmeler kaydedilmiştir. .....
2 Aristoteles mantığı, düşünmenin bir yönü olan sembolleştirmeyle ilgilenmiştir. .....
3 Klasik mantık, günlük dili kullanmasından dolayı tamamen içeriğin etkisindedir. .....
4 Klasik mantığın tekliğine karşılık, sembolik mantık birçok mantık sitemlerini içinde barındırmaktadır. .....
5 Sembolik mantık önermelerin anlamsal içeriklerini dikkate almaz. .....
108
B. ÖNERMELER MANTIĞI
HAZIRLANALIM

.Aşağıdaki soruları cevaplayınız.

1. Verilen bir önermenin alabileceği doğruluk değerleri neler olabilir? Düşününüz.
2. Tabloda verilen önermelerin aldıkları doğruluk değerlerini karşılarına yazınız.
Önerme Doğru Yanlış
4+3=7 ............................................ ............................................
Türkiye Ankara’nın başkentidir. ............................................ ............................................
Bütün canlılar ayaklıdır. ............................................ ............................................
Atom parçalanmıştır. ............................................ ............................................

ÖĞRENELİM - UYGULAYALIM
˜
Aşağıdaki açıklamalardan hareketle 110. sayfadaki tabloları yönergelerine uygun şekilde
doldurunuz.
1. Önerme ve Yapısı
Önerme doğruluk değeri olan bir cümledir. Doğruluk değeri olan bir cümle ya doğru ya yanlış olur.
Doğru ve yanlış değerlerini kendine doğruluk ölçütü olarak alan mantık sistemine iki değerli mantık denir.
İki değerli mantık iki bölümde incelenir. Bunlar, önermeler mantığı ve niceleme mantığıdır. Önermeler
mantığı, önerme eklemleriyle oluşmuş önermeleri ve çıkarımları ele alır.
En basit biçimiyle önerme; özne konumunda bir terim, yüklem konumunda bir başka terim ve özneyle
yüklemi birbirine bağlayan bağdan oluşur.
D
Özne + Yüklem+Bağ Doğruluk değeri
Y
Örnek: Telefon ileşim aracıdır. Doğru
Erciyes Dağı Ankara'dadır. Yanlış
9<5 Yanlış
C+O2 C O2 Doğru

2. Basit ve Bileşik Önermeler

Önermeler mantığı, önerme eklemleri denilen mantıksal değişmezlerle (değil, ve, veya, ise, ancak ve
ancak) kurulan önermelerden oluşmuş mantıktır. Bu mantıksal değişmezler yardımıyla iki ya da daha fazla
basit önermeyi birleştirmek suretiyle yeni bir bileşik önerme elde edilir.
Basit önerme: Klasik mantıkta tek yargı bildiren önermedir. Bileşik önerme: Birden fazla yargı
bildiren önermedir. Sembolik mantıkta ise önerme eklemi almayan önermeler basit, önerme eklemi bulunan
önermeler bileşik kabul edilir.

109
 Önerme Klasik Mantık Sembolik Mantık
Ahmet çalışkandır. Basit önerme Basit önerme
Ahmet çalışkan değildir. Basit önerme Bileşik önerme

“Ahmet çalışkan değildir." önerme eklemini almıştır. Sembolik mantıkta önermenin eklem taşıyor
olması yapısını değiştirir. Önerme bileşik önerme hâline dönüşmüştür.
Aşağıdaki tabloda D ve Y değerlere uygun önerme örnekleri yazınız.
Önerme Örnekleri D Y
................................................................................. D .....................................

................................................................................. ..................................... Y
................................................................................. D .....................................

................................................................................. ..................................... Y
. Önerme örneklerinin, klasik ve sembolik mantığa göre basit veya bileşik olduğunu karşılarına
yazınız.

Önermeler Sembolik Mantık Klasik Mantık

Yasemin öğrencidir. ..................................... .....................................
Hava bulutlu değildir. Bileşik Önerme Basit Önerme
Bilgisayar ve cep telefonu teknolojik ürünlerdir. ..................................... .....................................
İbrahim, Pınarbaşı veya Sarız' a gidecektir. ..................................... .....................................
Düzenli kahvaltı yaparsa sağlıklı olur. ..................................... .....................................

3. Önerme Eklemleri

HAZIRLANALIM
Aşağıdaki metni okuyarak soruları cevaplayınız.
l
Arkadaşım ve ben turistik gezi yapmaktan hoşlanıyoruz. Bu yaz tatilinde Antalya’ya veya Muğla’ya
gideceğiz. Ancak ve ancak iş hayatımızdaki hedeflerimizi gerçekleştirebilirsek. Hedeflerimizi gerçekleştir-
memiz ise çalışmamıza bağlıdır. Hedefleri gerçekleştirmemiz de imkânsız değildir.
Sorular
1. Metinde geçen önerme eklemlerinin (bağlaçların) altını çiziniz.
2. Metinde geçen önerme eklemlerinin (bağlaçların) geçtiği önermeleri aşağıdaki tabloya uygun
şekilde yazınız.
İfade Önerme İfade
Eklemi
Arkadaşım ve Ben turistik gezi yapmaktan hoşlanıyoruz.
............................................... ............ ...............................................

............................................... ............ ...............................................

............................................... ............ ...............................................
............................................... ............ ...............................................

110
ÖĞRENELİM - UYGULAYALIM

lAşağıdaki açıklamaları ve tabloyu inceleyerek devamındaki tabloda boş bırakılan yerlere farklı
önerme örnekleri yazınız.
Önerme Eklemlerinin İşlevleri
Sembolik mantıkta önerme eklemlerinin iki temel işlevi vardır:
1. Önerme eklemleri, iki ya da daha fazla basit önermeyi birleştirmek suretiyle bileşik önerme elde
etmeye yarar.
2. Önermelerin tutarlılık, geçerlilik, eş değerliği ile çıkarımların geçerliliğini denetlemeyi sağlar.

Önerme Günlük Dilde Önermenin

Örnek Önerme Tanımlanması
Eklemi Kullanımı
Değillleme Dünya üçgen Değilleme
Eklemi değil değildir. Önermesi
Tümel İzmir tarihî ve Tümel Evetleme
Evetleme ve Önermesi
turistik şehirdir.
Eklemi
Tikel Ayşe sinemaya
Tikel Evetleme
Evetleme veya veya tiyatroya
Önermesi
Eklemi gidecektir.
Koşul ise Kübra dikkat ederse Koşul
Eklemi başarılı olur. Önermesi
Karşılıklı ancak ve
Deniz seviyesinde Karşılıklı Koşul
Koşul ancak su ancak ve ancak Önermesi
Eklemi 100 C' de kaynar.

Önerme Günlük Dilde Önermenin

Örnek Önerme
Eklemi Kullanımı Tanımlanması
Değillleme
Eklemi değil
.................................................... ....................................................

Tümel Tümel Evetleme

Evetleme Önermesi
Eklemi ...................... ....................................................

Tikel Mehmet kitap veya Tikel Evetleme

Evetleme veya gazete okuyacaktır. Önermesi
Eklemi
Koşul ise
Eklemi .................................................... ....................................................

Karşılıklı
Koşul
...................... .................................................... ....................................................
Eklemi

111
4. Çıkarım

HAZIRLANALIM

Bütün bitkiler canlıdır. Bütün hayvanlar canlıdır.

Gül bitkidir. Araba hayvandır.
O hâlde gül de canlıdır. O hâlde araba da canlıdır.

Görsel :4. 2 Görsel :4. 3

. Yukarıdaki çıkarımları anlam ve biçim bakımından karşılaştırıp farklarını söyleyiniz.

ÖĞRENELİM - UYGULAYALIM

. Açıklama ve örneklerden hareketle aşağıda verilen uygulamayı yapınız.

Sembolik Mantık ve Klasik Mantığın Çıkarıma Yaklaşımı
Aşağıda verilen örneklerin tamamı sembolik mantıkta çıkarım olarak kabul edilirken, klasik mantıkta
yalnız 1 ve 2. örnekler çıkarım olarak kabul edilir. Çünkü, klasik mantık çoğunlukla içeriğin (anlamsal)
etkisindedir. Sembolik mantıkta bu durum söz konusu değildir.

Örnek 1: Anneler çok kıymetlidir. Örnek 3: Kar beyazdır.

Aysun annedir. Hava bulutludur.
O hâlde Aysun çok kıymetlidir. O hâlde Ankara başkenttir.

Örnek 2: Çevre temiz olursa dünya güzel olur. Örnek 4: Kuşlar iki ayaklıdır.
Çevre temiz olmuştur. Ağaçlar yapraklıdır.
O hâlde dünya güzel olmuştur. O hâlde yarın kar yağacaktır.

. Yukarıdaki çıkarım örneklerinden hareketle siz de aşağıdaki noktalı yerlere uygun örnekler
yazınız.

Örnek 1: ............................................... Örnek 3: …………………………

…………………................... ……………….................
……………………………... ………………………….

Örnek 2: …………………………….. Örnek 4: …………………………..

……………………………… ……………………………
……………………………… …..………………………

HATIRLAYALIM
Çıkarım, bir veya birden çok önermeden yeni önerme ya da önermeler elde etmektir.

112
 5. Sembolleştirme
Mantık Değişmezleri Önermeler ve Çıkarımın Sembolleştirilmesi

HAZIRLANALIM
. Aşağıdaki açıklamalardan hareketle siz de hem önermelerin hem de önerme içinde geçen
eklemlerin ve çıkarımların sembolik şekillerini noktalı yerlere yazınız.
· Her bir önerme ve önerme eklemine karşılık olabilecek semboller belirleyelim.
· Önermeler için belirlenen semboller: p, q, r, s, t, vb. harfleri kullanalım.
· Önerme eklemleri için belirlenen semboller: ( “ve” için “Λ”, “veya” için “V”, “ise” için “ ⇒ ”,
“ancak ve ancak” için “Û”, “değil” için “~”; “o halde” için “ ∴ ” ) gibi kullanalım ve noktalı yerleri
uygun şekilde dolduralım. ...
Çevreye duyarlı insan bilinçlidir.
..........
İletişim aracı hayatı kolaylaştırır.
..........
Ezber çalışmak hafıza için faydalıdır.
..........
Hasan, İstanbul' a arabayla veya uçakla gidecektir.
.......... ....... .........
Trafik kurallarına uyulursa can kaybı az olur.
.......... .... ..........
İbrahim Konyalı değildir.
.......... ..........
Erol iş adamı ve Kayserilidir.
.......... .... ..........
Melih sınıfını geçti ancak ve ancak derslerine çalıştı.
.......... .......... ..........

Çıkarım Örnekleri
Güvercin kuştur.
..........
Kuşlar hayvandır. Ali düşünendir.
.......... .........
O hâlde güvercin hayvandır. Düşünenler insandır.
....... .......... .........
O hâlde Ali insandır.
........ .........

113
ÖĞRENELİM - UYGULAYALIM

1. Aşağıdaki açıklamalardan hareketle sayfa 115'teki tabloları yönergelerine göre doldurunuz.

2. Sayfa 116'daki açıklamalardan yararlanarak hem aynı sayfada hem de 117. sayfada verilen
etkinliği yapınız.
Önerme Eklemi ve Önermenin Sembolleştirilmesi
Günlük dilde ifade edilmiş olan önerme ve çıkarımları sembolik mantık diline çevirmeye
“sembolleştirme” denir. Sembolleştirme işlemi şu şekilde gerçekleşir:
. Basit önermeler p, q, r, s, t gibi harflerle sembolleştirilir.
. Önerme eklemleri; değil, ve, veya, ise, ancak ve ancak “ ~, Λ,V, ⇒,⇔ ”biçiminde sembolleştirilir.
. Bir veya birden fazla bileşik önermeden, bir önerme eklemiyle yeni bir bileşik önerme meydana
getirirken önceki önermeler paranteze alınır. Önerme gruplarını birbirinden ayırmak için ( ), [ ], {}türünden
parantez işaretleri kullanılır.

Örnekler

* Berrugül meyveyi sever. p

p

* Berrugül erkek değildir. ~p

p ~

* Berrugül ve Utku kardeştir. p Λ q

p Λ q

* Enes düzenli beslenir ise sağlıklı olur. p ⇒q

p ⇒ q

* Taner aşçı veya marangoz değildir. ~( pVq )

p V q ~

* Engin çalışkandır ve hırslı değildir. p Λ ~q

p Λ q ~

* Demet çalışır ve sınavı kazanır ise ailesi mutlu olur. ( p Λ q )⇒ r

p Λ q ⇒ r

* Gürültü sağlığı ancak ve ancak çevreyi kirlettiğinde bozar. pÛq

p Û q

* Sivas ve Yozgat İç Anadolu Bölgesi'ndedir. pΛq

p Λ q

114
Önerme Günlük Dilde Sembolik Mantıkta Önermenin
Sembolü Örnek Önerme
Eklemi Kullanımı Kullanımı Tanımlanması
Değillleme Hava yağmurlu Değilleme
Eklemi ~ değil
değildir.
~p
Önermesi
Tümel Ahmet öğrenci ve Tümel Evetleme
Evetleme Λ ve pΛq Önermesi
sporcudur.
Eklemi
Tikel Ayşe kitap okuyacak
pVq Tikel Evetleme
Evetleme Λ veya veya yürüyüş
Önermesi
Eklemi yapacaktır.
Koşul Ağaç çiçek açar p⇒q Koşul
Eklemi ⇒ ise
ise meyve verir. Önermesi
Karşılıklı Kar yağmıştır ancak
ancak ve
Koşul Û ancak
ve ancak hava pÛq Karşılıklı Koşul
Eklemi soğumuştur. Önermesi

. Yukarıdaki tabloyu inceleyerek aşağıdaki tabloda boş bırakılan yerleri uygun şekilde doldurunuz.
Önerme Günlük Dilde Sembolik Mantıkta Önermenin
Sembolü Örnek Önerme
Eklemi Kullanımı Kullanımı Tanımlanması
Değillleme
Eklemi değil
......... ......... ......... .....................
Tümel
Tümel Evetleme
Evetleme
Önermesi
Eklemi ......... ......... ......... .........
Tikel
Evetleme veya .....................
Eklemi ......... ......... .........
Atık kâğıtlar
Koşul ⇒ ise toplanırsa daha az p⇒q Koşul önermesi
Eklemi ağaç kesilir.
Karşılıklı
Koşul
Eklemi ......... ......... ......... ......... .....................

.
! Aşağıda tabloda sembolik şekilleri verilmiş olan önermeleri günlük dildeki önermeler hâline
dönüştürünüz.
Sembolü Günlük Dildeki Önerme
p ................................................................................................................................
~p ................................................................................................................................
p⇒q ................................................................................................................................
pVq ................................................................................................................................
p Λ~q ................................................................................................................................
~p V q ................................................................................................................................
pΛq ................................................................................................................................
pÛq ................................................................................................................................
(p Λ q) ⇒r Zeynep ve Nimet Su iyi beslenirlerse sağlıklı olurlar.

115
 , ;
ö

V
 V

gereklidir.
pVq Û r
(pVq) Û
pV(q Û r)

Ana Eklem ve Ana Bileşenler

p⇒q ⇒ p q
pVq
Λp
qΛ
~p
q ⇒p
Λ

_p q_
Ahmet
çalışmamıştır
..........
,
 Mantık
Tümel Evetleme Eklemi “Λ” (ve)
Tümel evetleme ekleminin günlük dilde "ve" sözcüğü yanında "hem...hem", "da...da", "ile" gibi
sözcüklerle ifade edildiği bilinmelidir. Ayrıca tümel evetleme eklemi "(pΛq)Λr" örneğinde olduğu gibi
ikiden fazla önermeyi birleştirebilir. Tümel evetleme eklemi ile oluşturulmuş bir bileşik önermenin doğru
olması için bütün bileşenlerinin doğru olması gerekir.

Önerme Önerme Doğruluk

Önerme değeri
eklemi
Ahmet çalışkandır. ve Ahmet başarılıdır. ...............
D Λ D D
Ahmet çalışkandır. ve Ahmet başarılı değildir. ...............

D Λ
Ahmet çalışkan değildir. ve
Y Λ
Ahmet çalışkan değildir. ve
Y Λ
Y Y
Ahmet başarılıdır. ............... p q pΛq
D Y D ............... D
D Y Y
Ahmet başarılı değildir. ...............
............... D ...............
Y Y Y ............... Y

Tikel Evetleme Eklemi “V” (veya)

Tikel evetleme eklemi günlük dilde "veya" , "ya da" sözcüğü yanında "ya...ya", "yahut" gibi
sözcüklerle de ifade edilir. Ayrıca tikel evetleme eklemi "p V q V r" örneğinde olduğu gibi ikiden fazla
önermeyi birleştirebildiği görülmektedir. Tikel evetleme eklemiyle yapılmış bir önermenin doğruluğu
bileşenlerinden bir tanesinin doğru olmasına bağlıdır.

Önerme Önerme Doğruluk

eklemi
Ahmet Ankaralıdır. veya
D V
Ahmet Ankaralıdır. veya
D V
Ahmet Ankaralı değildir. veya
Y V
veya
Ahmet Ankaralı değildir.
Y V
Önerme
değeri
Ahmet İzmirlidir.
D D
Ahmet İzmirli değildir.
Y D
Ahmet İzmirlidir. p q pvq
D D ............... D D
D ............... ...............
Ahmet İzmirli değildir. D D
Y
Y Y ............... ............... Y

121
 Koşul Eklemi “⇒” (ise)
Koşul eklemi günlük dilde "ise" sözcüğü yanında "yeter ki", "için...gereklidir", "koşuldur" gibi
sözcüklerle de ifade edilir. Koşul eklemiyle yapılmış önermelerde; alttaki doğruluk tablosunda
görüldüğü gibi önermenin ön bileşeninin doğru art bileşeninin yanlış olduğu yorumda yanlış, diğer
bütün yorumlarda doğrudur.

Önerme Doğruluk
Önerme eklemi
Önerme değeri

Yağmur yağar. ise Yerler ıslanır.

D D D
Yağmur yağar. ise Yerler ıslanmaz.

D Y Y

Yağmur yağmaz. ise Yerler ıslanır. p q p⇒q

D D D
Y
D Y
Yağmur yağmaz. ise Yerler ıslanmaz.
D
Y Y D Y D

Karşılıklı Koşul Eklemi “ Û " (ancak ve ancak)

Karşılıklı koşul eklemi günlük dilde "ancak ve ancak" sözcüğü yanında "gerekli ve yeterli koşul",
"tek koşullu", "birbirini gerektiren" gibi sözcüklerle de ifade edilir. Karşılıklı koşul eklemiyle yapılmış
önermelerde; önerme her iki bileşeninin aynı doğruluk değerini aldığı durumlarda doğru, diğer
durumlarda yanlıştır.

Önerme Doğruluk
Önerme eklemi
Önerme değeri
Kar yağmıştır. ancak ve ancak Hava soğumuştur.

D Û D D
Kar yağmıştır. ancak ve ancak Hava soğumamıştır.

D Û Y Y
Kar yağmamıştır. ancak ve ancak Hava soğumuştur. p q pÛq
Y Û D Y D
Y
Kar yağmamıştır. ancak ve ancak Hava soğumamıştır.
Y Y
Y Û Y D Y D

122
V
 öncüllerle sonucun değ llemes n n b r
arada tutarsız olmasına bağlıdır.
( )
 l Çatalın sağ tarafındaki basit önermeler arasında ~p ve p önermesi birbirleriyle çelişmektedir. Çelişen
önermeler yolu kapatır, yolun kapalı olduğu da X sembolü ile belirtilir.
l Bu önermenin çözümleyici çizelge ile denetlenmesi sonucunda en az bir açık yol vardır. Açık yol
olması bu önermenin en az bir doğru yorumu olduğunu göstermektedir.
Önermelerin Çözümleyici Çizelge ile Denetlenmesi
. Konularda geçen örnek çözümlerden hareketle soru olarak verilen önermelerin çözümünde
geçen boşlukları doldurunuz.
1. Bir Önermenin Tutarlılığının Denetlenmesi
l Bir önermenin tutarlılığını çözümleyici çizelgede denetlemek için verilen önerme, başlangıç
önermesi olarak kabul edilir ve birinci satıra yazılır.
l Tüm bileşik önermeler bileşenleri olan basit önermelere ayrılıncaya kadar çözümleyici çizelge kural-
ları uygulanır.
l Çözümleme bittikten sonra yolda çelişiklik varsa yol kapatılır. Çelişiklik yok ise yol ok işaretiyle gös-
terilir.
l En az bir doğru yorumu olan önermeler tutarlı, hiç doğrulayıcı yorumu olmayan önermeler ise
tutarsızdır.
Örnek: (~pVq) Λ (pΛq) önermesinin tutarlılığını Soru: pΛ(p⇒~q) önermesinin tutarlılığını
çözümleyici çizelgeyle denetleyelim: çözümleyici çizelgeyle denetleyiniz.
1. (~pVq) Λ(pΛq) (Ö) 1. pΛ(p⇒~q) (Ö)
p
3. ~pVq
] ] (1)
2. pΛq

p
(1) ....
.... ]
q
] (2) .... ....

................
(3)
~p q
x

Yukarıdaki örnekte en az bir yol açık olduğu

için önerme tutarlıdır.
2. Birden Fazla Önermenin Bir Arada Tutarlılığının Denetlenmesi
l Birden fazla önermenin birbiriyle tutarlı olması, önermeleri birlikte doğru kılan ortak doğrulayıcı
yorumun bulunmasıyla mümkündür.

135
 V

V V

V
V
C. NİCELEME MANTIĞI (YÜKLEMLER MANTIĞI)
 E

pVq Fa V Ga
b ç m nde
b ç md r.
Zadeh’
 V

V
V

V
- çok değerl mantık

den r.
Cevap Anahtarı
III. ÜNİTE
A. B. C.

1. C 1. D 1. törensel
2. A 2. Y 2. küçük akarsu ve çecek
3. A 3. D 3. bel rs zl ğ
4. E 4. Y 4. olgusal tartışma
5. D 5. D 5. uzlaşım
6. Y
7. D

IV. ÜNİTE

A. B. C. Ç.

1. E 1. Tutarsız 1. Y 1. p, q, r, s, t
2. A 2. Geçerl 2. D 2. tümel
3. D 3. Eş değer değ l 3. D 3. geçerl
4. B 4. Y 4. çok değerl mantık
5. E 5. D 5. ~pV~q
6. C 6. Y
7. Y

154
 -A-
açık önerme: İç nde "x" g b b r değ şken olan önerme.

açık yol: Çözümley c ç zelgede h çb r çel şk taşımayıp ortak

doğrulayıcı yorumu olan önermelerden oluşan yol.

aks yom: Mantık ve matemat kte teorem spatında öncül şlev gören,
doğruluğu açık ve seç k olarak bel rl olan, bu nedenle
spatlanmasına gerek olmayan önermeler.

altık önermeler: Özne ve yüklemler aynı olan k önermen n; n tel k

bakımından aynı, n cel k bakımından farklı olması.

alt karşıt önermeler: Özne ve yüklemler aynı olan k t kel önermen n n tel kler n n
farklı olması.

ana eklem: Önermen n tümünü etk leyen eklem.

analoj : İk şey arasında benzerl ğe dayanarak b r s hakkında ver len

b r yargının d ğer hakkında da ver lmes .

-B-
bas t önerme: Tek b r yargı b ld ren önerme.

b leş k önerme: İk ya da daha fazla yargı b ld ren önerme.

b l m: B rtakım yöntemlerle elde ed lm ş s steml b lg ler bütünü.

büyük önerme: B r kıyasta büyük ter m taşıyan önerme.

büyük ter m: B r kıyasta sonucun yüklem olan ter m.

C-Ç
c ns: Genel n tel kler aynı olan nesneler n tümü.

çel ş k önerme: Özne ve yüklemler aynı olan k önermen n hem n cel k hem
n tel k yönünden farklı olması.

çel şmezl k lkes : B r önermen n aynı koşullar ve aynı zaman ç nde hem
doğru hem de yanlış olamayacağını bel rten mantık lkes .

çıkarım: B r ya da b rden çok önermeden b r yargı (sonuç) çıkarma şlem .

çok değerl mantık: Önermeler n doğru ve yanlıştan başka doğruluk değerler de

olduğunu kabul eden mantık s stem .
çözümley c ç zelge: Çıkarım ve önermeler çözümleyerek denetlenmes n sağlayan
ç zelge.
 D-E-

değ lleme: Olumlu b r fadey olumsuz, olumsuz b r fadey olumlu yapan

mantık değ şmez .

değ şken: Mantık ve matemat kte x, y, z g b bel rs z semboller. B r önerme

ç nde bel rs z b r adı tems l eden sembol.

denetleme: B r çıkarımın ya da önermen n geçerl ya da tutarlı

olup olmadığını araştırma şlem .

doğru düşünme: Akıl ve mantık lkeler ne uygun olan düşünme şlem .

doğruluk ç zelges : B r b leş k önermen n doğruluk değer n , b leşenler n doğruluk

değerler n n fonks yonu olarak bel rleyen ç zelge.

doğruluk değer : B r önermen n almış olduğu doğru ve yanlış değerler n bütünü.

döndürme: B r önermen n n tel ğ n değ şt rmeden öznes n yüklem,

yüklem n özne yaparak eş değer n bulma şlem .

eş değer önerme: Tüm koşullar altında aynı değer alan önerme.

evren: B r değ şken n alab leceğ tüm değerler kümes .

-F-
form: B r önermen n ya da akıl yürütmen n kalıbı, şekl , b ç m .

formel b l m: İnsan z hn n n ürett ğ soyut kavramları değerlend ren b l m.

Matemat k, mantık g b b l mler.

-G-
geçerl çıkarım: Öncüller n doğru olması hâl nde sonucun zorunlu olarak
çıktığı çıkarım.

geçerl önerme: Bütün yorumlamaları doğru olan önerme.

gerçekleme: Özelleme önermes n n doğru değer alması durumu.

gerçekl k: 1. Gerçek olan, var olan şeyler n tümü. 2. B l msel araştırmalarda

özel olanın karşısında olan ve nesnel olan şey.

-İ-
çlem: B r kavramın ç ne aldığı b reyler n ortak özell kler n n tümü.

k değerl mantık: Doğru ve yanlış değerler nden başka doğruluk değer ne yer ver-
meyen mantık s stem .
mantık s stem .
k lem: İk öncülden de aynı sonuca ulaşılan çıkarım türü.

l nt : B r şey n özünü oluşturmayan n tel kler.

spat: Tümdengel msel çıkarım aracılığıyla b r yargının

doğruluğunu kes nleşt rme.

-K-
kapalı yol: Çözümley c ç zelgede aynı yol üzer nde önermen n kend s
ve değ l nden oluşan yol.

kaplam: B r kavramın ç ne aldığı b reyler n tümü.

karşıt önerme: Özne ve yüklemler aynı olan k önermen n n cel kler n n aynı,
n tel kler n n farklı olması durumu.

kavram: B r şey n z h ndek tasarımı.

kıyas: Öncül önermelerde çer k olarak bulunanı sonuç önerme

olarak çıkarma şlem .

küçük önerme: B r kıyasta küçük ter m taşıyan önerme.

küçük ter m: B r kıyasta sonucun öznes olan ter m.

kolekt f kavram: B reyler grubunu fade ed p de grupta gerçekleşen kavramdır.

-M-
mantık: Doğru düşünmen n kurallarını nceleyen d s pl n.

mantık değ şmez : Önermeler n tutarlı, çıkarımların da geçerl olup olmadığını

bel rleyen, bütün yorumlarında aynı olağan yorumu koruyan
değ şmez.

mantık doğrusu: Düşünme bakımından zorunlu olan, çel şmezl k lkes gereğ
çel ş ğ düşünülemeyen doğruluk.

-N-

n celeme mantığı: Önermeler mantığının değ şmezler ne "her" anlamına gelen

tümel n celeme şaret yle "bazı" anlamına gelen t kel n celeme
şaret n katmakla elde ed len gen şlet lm ş mantık s stem .

n cel k: Ölçüleb len, azalıp çoğalab len büyüklük. B r önermen n tümel

ya da t kel oluşu.

n tel k: Özell k, b r şey n nasıl olduğunu bel rten durum. B r önermen n

olumlu ya da olumsuz oluşu
 O-Ö
orta ter m: B r kıyasta yalnızca öncüllerde yer alıp sonuçta
bulunmayan ter m.
öncül: Çıkarımda sonucun doğruluğunu spatlamada kanıt şlev gören
önerme.
önerme: Doğru ya da yanlış b r yargı b ld ren cümle.

önerme eklem : "ve", "veya", " se", "ancak ve ancak", "değ l" g b , b r ya da daha
çok sayıda önermeden yen b r önerme kurmaya yarayan bağ.

önermeler mantığı: Geçerl l ğ yalnız önerme eklemler ne dayanan çıkarımları

konu ed nen mantık s stem .

özdeşl k lkes : B r şey n kend kend s yle aynı olmasını fade eden mantık lkes .

özelleme: B r açık önermede geçen x değ şken n n yer ne bell b r ad

ya da ter m koymakla elde ed len önerme.

S-T
sembol k mantık: Çıkarımların sembol k d le çevr lerek kes n olarak
denetlenmeler n sağlayan mantık.

sonuç: Öncüllerden zorunlu olarak çıkan önerme.

ter m: B r kavramın d l le fades .

t kel önerme: Yüklemde b ld r len özell ğ n, sınıfın b r kısım fertler nde

olduğunu gösteren önerme.
tümel önerme: Yüklemde b ld r len özell ğ n, sınıfın bütün fertler nde
olduğunu gösteren önerme.

totoloj : Tüm yorumlamaları doğru olan önerme. Doğruluğu b ç m nden

çıkan, öznes ve yüklem aynı ter mden oluşan önerme türü (A,
A'dır.).

tutarlılık: En az b r yorumlaması doğru olan önermeler n özell ğ .

tümdengel m: Z hn n b r ya da b rkaç önermeye dayanarak zorunlu olarak

sonuç çıkardığı akıl yürütme b ç m .

tümevarım: Z hn n özelden genele doğru yaptığı akıl yürütme b ç m .

-Ü-
üçüncü hâl n mkansızlığı: B r önermen n ya doğru ya da yanlış olduğunu, k s n n arasında
üçüncü b r durumun olamayacağını bel rten mantık lkes .
 Y-Z
yeter-sebep lkes : Yeterl neden olmadıkça h çb r olgunun var olmadığını, h çb r
yargının da doğru olmadığını d le get ren mantık lkes .
yorumlama: Sembolleşt r lm ş önermelere bell b r doğruluk değer
kazandıran anlam bel rleme şlem .
zorunluluk: B r çıkarımda sonucun öncül veya öncüllerden kes nl kle
çıkması.

159
(2015)