Kalkulus

Kalkulus dhe Gjeometri Analitike
T. Shaska
2018
c AulonnaPress:
All rights reserved. This book can not be translated or copied in whole or in part without the written consent of the
publisher. Use in connection with any form of information storage and retrieval, electronic adaptation, computer
software, or similar known or unknown technology is forbidden. Any use of this book without written permission
of the publisher will be prosecuted to the full extent of the law.
2018
c AulonnaPress:
Të gjitha të drejtat e rezervuara. Ky libër nuk mund të përkthehet ose kopjohet pjesërisht ose i gjithë pa lejen
e shkruar të botuesit (AulonnaPress). Përdorimi i materialit të këtij libri në çdo lloj forme, adoptim elektronic,
software, or forma të ngjashme të njohura ose të panjohura është plotësisht i ndaluar. Çdo lloj përdorimi i këtij
libri pa lejen e shkruar të botuesit do të dënohet me forcën e plotë te ligjit sipas standarteve ndërkombëtare.
Second Edition
ISBN-13: 978-1-60985-025-8
Ky libër mund të shkarkohet falas nga
Arkiva Dixhitale Shqiptare në
repo.risat.org/330/
Për të gjithë ata që ëndërrojnë
një Shqipëri të shkencës dhe kulturës.
Kalkulus Shaska T.
6
Përmbajta
1 Elementët fillestarë të gjeometrisë analitike 17

1.1 Numrat e plotë, racionalë, dhe realë . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17
1.2 Vektorët në plan . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22
1.3 Ekuacionet algjebrike, kurbat algjebrike planare . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24
1.4 Koordinatat polare . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 34
1.5 Prerjet konike në koordinata polare . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 41
1.6 Kurbat parametrike . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 46
I Njehsimi diferencial i funksioneve me një ndryshore 51

2 Funksioni matematik 53
2.1 Funksionet dhe modelet matematike . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53
2.2 Disa klasa të rëndësishme funksionesh . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 62
2.3 Transformimet dhe kompozimi i funksioneve . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 68
2.4 Funksionet e anasjellta . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 73
3 Limiti i funksionit 83
3.1 Problemi i tangentes dhe shpejtësisë . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 83
3.2 Limiti i funksionit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 87
3.3 Përkufizimi i saktë i limitit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 91
3.4 Rregullat e kalimit në limit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 96
3.5 Vazhdueshmëria . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 103
3.6 Limitet në pikat e pafundme, asimptotat horizontale . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 111
3.7 Tangentet, shpejtësitë dhe raportet e ndryshimit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 119
3.8 Përkufizimi i derivatit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 124
4 Rregullat e derivimit 133

4.1 Derivatet e funksioneve elementare . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 133
4.2 Derivatet e funksionet eksponenciale . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 138
4.3 Rregulla të tjera të derivimit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 140
4.4 Derivimi i funksioneve trigonometrike . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 143
4.5 Dervimi i funksionit kompozim. Rregulli zinxhir . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 147
4.6 Derivimi implicit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 153
4.7 Derivatet e rendeve të larta . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 159
4.8 Përafrimet lineare dhe diferencialet . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 168
5 Maksimumet dhe minimumet, vlerat ekstreme. 175

5.1 Vlerat minimum dhe maksimum . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 175
5.2 Teorema e Vlerës së Mesme . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 181
5.3 Përcaktimi i grafikut të një funksioni nëpërmjet derivatit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 186
5.4 Format e pacaktuara dhe rregulli i L’Hospitalit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 192
5.5 Studimi i plotë i një funksioni . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 201
7
Kalkulus Shaska T.
5.6 Problemet e optimizimit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 206

5.7 Metoda e përafrimit të Njutonit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 210
5.8 Antiderivatet . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 214
6 Vargjet dhe seritë I 219

6.1 Vargjet . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 219
6.2 Seritë . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 229
6.3 Testet e krahasimit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 235
6.4 Seritë alternative . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 238
6.5 Konvergjenca absolute, testi i raportit dhe testi i rrënjës . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 242
II Njehsimi integral i funksioneve me një ndryshore 247

7 Integralet 249
7.1 Distancat dhe syprinat . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 249
7.2 Integrali i caktuar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 257
7.3 Teorema themelore e Kalkulusit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 267
7.4 Integralet e pacaktuara. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 272
7.5 Metoda e zëvendësimit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 278
7.6 Logaritmi i përkufizuar si një integral . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 285
8 Teknikat e integrimit 291

8.1 Integrimi me pjesë . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 291
8.2 Integralet trigonometrike . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 297
8.3 Zëvendësimet trigonometrike . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 302
8.4 Integrimi i funksioneve racionale me thyesa të pjesshme . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 309
8.5 Strategji Integrimi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 317
8.6 Përafrimi i integraleve . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 327
8.7 Integralet jo të mirëfillta . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 334
9 Disa aplikime të integraleve 343

9.1 Syprinat ndërmjet kurbave. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 343
9.2 Vëllimet e trupave . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 349
9.3 Vëllimi i trupave nëpërmjet tubave cilindrike . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 357
9.4 Syprinat e sipërfaqeve të rrotullimit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 361
9.5 Puna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 366
9.6 Mesatarja e vlerave të një funksioni . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 369
10 Një vështrim tjetër mbi seritë 373

10.1 Testi i integralit dhe parashikimi i shumave të serive. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 373
10.2 Seritë fuqi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 378
10.3 Paraqitja e funksionit si seri . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 381
10.4 Seritë Taylor . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 384
III Një vështrim tjetër mbi gjeometrinë analitike 393

11 Kurbat planare 395
11.1 Gjatësia e harkut . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 395
11.2 Kalkulusi i kurbave parametrike . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 399
11.3 Tangentet ndaj kurbave polare . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 406
11.4 Gjatësitë dhe syprinat në koordinata polare . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 408
8
Kalkulus Shaska T.
12 Gjeometria analitike në hapësirë 413

12.1 Vektorët në R3 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 413
12.2 Ekuacionet e drejtëzës dhe planit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 431
12.3 Kurbat dhe sipërfaqet në hapësirë . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 439
12.4 Koordinatat cilindrike dhe sferike . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 441
12.5 Sipërfaqet kuadratike . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 445
IV Kalkulusi vektorial 455

13 Funksionet vektoriale 457
13.1 Funksionet vektoriale dhe kurbat në hapësirë . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 457
13.2 Derivati dhe integrali i funksioneve vektoriale . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 462
13.3 Gjatësia e harkut dhe kurbatura . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 468
13.4 Lëvizja në hapësirë, shpejtësia dhe nxitimi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 475
14 Funksionet me shumë ndryshore me vlera reale 481

14.1 Funksionet me disa ndryshore . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 481
14.2 Limitet dhe vazhdueshmëria . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 487
14.3 Derivatet e pjesshme . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 492
14.4 Plani tangent ndaj një sipërfaqe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 498
14.5 Derivatet e drejtuara dhe gradienti si vektor . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 507
14.6 Vlerat ekstreme, maximumet dhe minimumet. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 514
14.7 Gjetja e maksimumit dhe minimumit në kufi, shumëzuesit e Lagranzhit. . . . . . . . . . . . . . . . . . 524
14.8 Seritë Taylor për funksionet me dy ndryshore . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 532
14.9 Edhe njëherë mbi kurbat planare . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 534
15 Integralet e funksioneve me disa ndryshore me vlera reale 539

15.1 Integralet e dyfishta . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 539
15.2 Integrali i dyfishtë mbi një zonë të çfarëdoshme . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 549
15.3 Integralet e dyfishta në koordinata polare . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 557
15.4 Aplikime të integraleve të dyfishta . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 561
15.5 Integralet e trefishta . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 570
15.6 Integralet e trefishta në koordinatat cilindrike . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 578
15.7 Integralet e trefishta në koordinatat sferike . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 581
15.8 Ndryshimi i koordinatave dhe integralet e shumëfishta . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 585
16 Funksionet me disa ndryshore dhe vlera vektoriale 591

16.1 Funksionet me vlera vektoriale . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 592
16.2 Funksionet e derivueshëm . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 595
16.3 Rregulli zinxhir i funksioneve me vlera vektoriale . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 598
16.4 Fushat vektoriale . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 600
16.5 Rotori, divergjenca, dhe Laplasi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 605
16.6 Funksionet implicite . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 613
16.7 Funksionet e anasjellta dhe ndryshimi i koordinatave . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 615
17 Integralet e funksioneve me vlera vektoriale 621

17.1 Integralet vijë përkulur të funksioneve me vlera reale . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 621
17.2 Integralet vijëpërkulur të fushave vektoriale . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 629
17.3 Teorema themelore e integraleve vijëpërkulur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 637
17.4 Teorema Green . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 645
17.5 Sipërfaqet parametrike . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 652
17.6 Integralet sipërfaqsore . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 659
17.7 Teorema Stoke . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 669
17.8 Teorema e Divergjences . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 676
9
Kalkulus Shaska T.
Tabelat e integraleve 687
10
Parathënie
Historikisht, Kalkulus and Analiza Matematike janë i njëjti subjekt i cili nga ana pedagogjike trajtohet nga
mënyra të ndryshme. Pedagogjikisht ka ekzistuar gjithmonë diskutimi në se studenti duhet të fillojë me Kalkulus
apo direkt me Ananalizë.
Analiza Matematike ka qenë lënda fillestare për studentët universitarë në Evropën kontinentale, duke përfshirë
edhe Evropën Lindore dhe Rusinë, kurse në vendet Anglo-Saksone dhe kryesisht në Amerikë gjithmonë është
filluar me Kalkulus, i cili pasohej me Kalkulus të Avancuar dhe pastaj Analizë Matematike.
Ndryshimi midis Kalkulusit dhe Analizës Matematike është filozofik dhe pedagogjik. Kur analiza matematike
ka një këndvështrim rigoroz të teorisë së funksioneve dhe i përshtatet kryesisht studentëve që synojnë të vazhdojnë
studimet në matematikë, kalkulusi ka një këndvështrim më intuitiv, më gjeometrik dhe i orientuar kryesisht tek
problemet që historikisht kanë motivuar zhvillimin e subjektit. Për shembull, gjetja e gjatësisë së harkut midis dy
pikave të një kurbe në plan ose hapësirë është një problem që bëhet në Kalkulus, por zakonisht jo në Analizë. Gjetja
e syprinës së një elipsoidi, maksimumet dhe minimumet lokale të një funksioni me dy ndryshore, ekuacioni i planit
tangent të një sipërfaqeje, volumi i një trupi në hapësirë janë gjithashtu probleme të Kalkulusit, por që shmangen
në tekstet e Analizës.
Nga ana pedagogjike problemi është më i thellë dhe nga pikëpamja filozofike është diskutuar gjatë në kulturën
Perëndimore. A është rruga më e mirë që studenti të zhvillojë njëherë intuitën dhe të ketë një ide të përgjithshme
të subjektit përpara se të kalojë në vërtetime rigoroze dhe një trajtim shkencor rigoroz të subjektit? Varet nga
këndvështrimi.
Një këndvështrim tradicional është që fillimisht të zhvillohet intuita dhe pastaj të kalohet në trajtimin rigoroz,
praktikë që është ndjekur nga shumë matematikanë në shekuj dhe në sistemin e sotëm universitar aplikohet me
mjaft sukses në USA. Matematikani i famshëm gjerman Paul Gordan kur pa vërtetimin abstrakt të Hilbertit të
teoremës së bazës së fundme tha "Das ist nicht Mathematik, das ist Theologie", pra "Kjo nuk është matematikë, kjo
është teologji". Gordan ishte një ekspert në teorinë e invariantëve dhe llogaritjet e tij janë impresive edhe për ditët
e sotme. Natyrisht, vlerën dhe fuqinë e metodave abstrakte të Hilbertit nuk mund ti mohojmë.
Ekziston edhe këndvështrimi më purist i një trajtimi rigoroz sa më herët në edukimin e fëmijës duke shpresuar
se intuita do të zhvillohet vetë me zhvillimin e fëmijës. Një këndvështrim i tillë është ndjekur më shumë në Evropën
Lindore dhe natyrisht ka ndikim të madh edhe në shkollën tonë. Puristët gjithmonë do të sjellin shembujt e David
Hilbert, Emmy Noether, Alexander Grothendieck për të ilustruar fuqinë e abstraksionit mbi metodat konkrete.
Vetëm se as Hilbert, Noether, Grothendieck kishin një intuitë tepër të zhvilluar përpara se të përgjithsonin idetë
e tyre në koncepte të sofistikuara abstrakte. Por pyetja më themelore që çdo autor duhet ti bëj vetes kur shkruan
një tekst për masën e madhe të nxënësve është: A është ky tekst për të pregatitur Grothendieck apo Hilbertin
e ardhshëm, apo inxhinierë që ndërtojnë ura që nuk shemben, mësuesë që dinë të integrojnë, pedagogë që nuk
recitojnë përmendësh leksione që nuk i kuptojnë as vetë?
Nga një pikëpamje më pragmatike, a i duhet një studenti të inxhinjerisë ose fizikës vërtetimi i çdo fakti në mënyrë
rigoroze apo thjesht njohuritë se si të llogarisë kurbaturën e një kthese, qendrën e masës së një trupi jo-homogjen,
momentet e shpejtësisë së lëvizjes së një objekti, studimi i lëvizjes në dinamikën e lëngjeve apo gazeve? Por çështja
nuk qëndron vetëm tek studentët e shkencave të tjera dhe inxhinjerisë. A nuk duhet që një student i matematikës
ti dijë këto koncepte? Kur do të mësojë një student i matematikës se si gjendet maksimumi absolut i një funksioni
me dy ndryshore mbi një bashkësi të mbyllur të planit, apo si gjendet syprina e një mali të dhënë me ekuacion
z = f (x, y)?
Në ndryshim nga besimi popullor se studentët tanë të inxhinjerive dhe shkencave marrin më shumë matematikë
se studentët jashtë, e vërteta është krejt ndryshe. Studentët tanë të shkencave dhe inxhinjerisë historikisht kanë
bërë më shumë vërtetime matematike se studentët në Perëndim, por sasia e temave të matematikës që ata bëjnë ka
11
Kalkulus Shaska T.
qenë gjithmonë me e pakët se studentët jashtë. Edhe studentët e matematikës kishin boshllëqet e tyre në program.
Shumica e studentëve itë matematikës para viteve 1990 apo edhe sot (duke përfshirë edhe studentët e 5-vjeçarit) nuk
dinin të llogarisnin ex apo sinx deri në 10 shifra pas presjes dhjetore, të gjenin serinë e Taylor-it për këto funksione,
apo të bënin një analizë numerike të gabimit. Të paktë ishin ata studentë që dinin Teoremën Stoke apo Teoremën e
Divergjencës, gradientin e një funksioni me shumë ndryshore, apo se si të gjenin ekuacionin e planit tangent të një
sipërfaqeje. Të gjitha këto koncepte përfshihen në këtë libër.
Ndryshe nga legjendat popullore që qarkullojnë në Shqipëri se shkollat në Amerikë janë të lehta, kapitujt 1-12
të këtij libri bëhen në gjithe shkollat e mesme të Amerikës dhe merret nga një masë e konsiderueshme studentësh.
Në pjesën më të madhe të shkollave të mira afrohet edhe Kalkulusi III (kapitujt 12-17) madje edhe kurse të tjera si
Algjebra Lineare dhe Matematika Diskrete. Në të kundërt po ndodh në Shqipëri ku lënda e matematikës po tkurret
gjithmonë e më shumë në programin tonë të shkollave të mesme.
Ky tekst lindi nga leksionet e mia të Kalkulusit gjatë 20 viteve të fundit. Natyrisht këto leksione janë ndikuar
nga tekstet në Anglisht që unë kam përdorur gjatë këtyre viteve, kryesisht [87]. Në vitin 2008, me ndryshimin
e programeve në Universitetin e Vlorës, ne na lindi nevoja e nje libri të Kalkulusit dhe unë fillova të përkëthej
shumicën e atyre shënimeve të cilat u përmblodhën në botimin e parë të Kalkulusit ne 2010; shih [60]. Botimi i parë
përmbante vetëm kapituj 1 -11, pra atë çfarë quhet Kalkulus I dhe Kalkulus II.
Gjatë viteve 2010 - 2018 unë kam përdorur këto leksione Shqip gjatë mësimdhënies në Oakland University, por
të shoqëruara me [87]. Fillimisht ishte e vështirë të lexoja nga leksioni Shqip dhe të flisja në Anglisht, por tashmë
kjo është bërë rutinë e përditshme. Pikërisht këto leksione, të cilat unë i përdor pothuajse çdo semestër në Oakland
University, janë baza e këtij libri.
Të rejat e këtij botimi në lidhje me botimin e parë janë se një pjesë e madhe e kalkulusit I dhe II janë rishkruar.
Ky libër përmban një komponent më të madh të gjeometrisë analitike jo vetëm në krahasim me botimin e parë, por
edhe me çdo libër tipik Kalkulusi. Kjo duhet të bëjë kalimin nga gjeometria analitike e shkollës së mesme tek ky
libër pa asnjë vështirësi për shumicën e gjimnazistëve.
Pjesa e re që është shtuar në këtë libër janë kapitujt 12-17. Kjo pjesë jep një hyrje të shkurtër mbi funksionet
me shumë ndryshore, funksionet vektoriale, dhe kalkulusi vektorial. Eshtë pjesa që lidhet direkt me Fizikën dhe
inxhinjeritë.
Personalisht mendoj se programi i këtij libri, ndoshta i paraqitur më mirë nga autorë të tjerë më të aftë, duhet
të jetë i detyrueshëm për gjithe studentët e shkencave, inxhinjerive, financës, ekonomikut, madje të bëhet edhe në
shkollat e mesme për nxënësit që synojnë të studiojnë në këto degë. Eshtë baza e gjithë matematikës së inxhinjerisë
dhe shkencave dhe duhet të përbëjë skeletin bazë të matematikës sonë universitare.
Duke mos pretenduar origjinalitetin e asnjë prej rezultateve të këtij libri dhe duke i kërkuar falje lexuesit
paraprakisht për gjithë gabimet që ekzistojnë në këtë libër, shpresoj se përpjekjet dhe eksperianca ime e dy dekadave
në mësimdhënien e kalkulusit do të jetë një ndihmesë për lexuesin shqiptar.
Historia e Kalkulusit
Kalkulusi (Latinisht (Calculus): gur, një gur i vogël përdorur për numërim) është një disiplinë në matematikë
e përqëndruar në limitet, funksionet, derivatet, integralet, seritë e pafundme, funksionet me disa ndryshore,
funksionet vektorialë, maksimumet dhe minimumet e funksioneve në bashkësi të mbyllura, integralet vijëpërkulur
dhe integralet sipërfaqsorë, etj. Kjo lëndë përbën një pjesë të madhe të matematikës së arsimit universitar modern.
Ajo ka dy degë kryesore, kalkulusin diferencial dhe atë integral, të cilat janë të lidhura nga Teorema Themelore e
Kalkulusit. Kalkulusi është studimi i ndryshimit, në të njëjtën mënyrë që gjeometria është studimi i formës dhe
algjebra studimi i operacioneve dhe zbatimi i tyre për zgjidhjen e ekuacioneve.
Kalkulusi është një portë hyrëse tek kurse të tjera më të avancuara në matematikë si Ekuacionet Diferenciale,
Analiza Matematike, Analiza Numerike, Gjeometria Algjebrike, etj, por edhe tek kurset e para të Statistikës, Fizikës,
Inxhinjerisë, Biostatistikës, etj. Kalkulusi ka aplikime të shumta në shkencë, ekonomi, dhe inxhinieri dhe mund të
zgjidhë shumë probleme për të cilat vetëm algjebra është e pamjaftueshme.
Dy personalitetet kryesore të shkencës të cilëve ju jepet kredia kryesore për shpjikjen dhe zhvillimin e Kalkulusit
janë Newton dhe Leibnitz. Historikisht ka pasur gjithmonë një debat se kush e shpiku Kalkulusin. Ne fakt Newton
ishte i pari ai që përdori metodat e Kalkulusit dhe Leibnitz më vonë në mënyrë të pavaruar pati kontributin e tij
në konceptin e derivatit dhe diferencialet. Sot konsensusi i matematikanëve është se të dy janë shpikës të Kalkulusit.
12
Kalkulus Shaska T.
Isaac Newton, (1643 - 1727)
Sir Isaac Newton, (4 Janar 1643 - 31 mars 1727) ishte një fizikan anglez,
matematikan, astronom, filozof i lindur, alkimist, dhe teolog dhe një nga
njerëzit më me ndikim në historinë njerëzore. Vepra e tij "Philosophić Nat-
uralis Principia Mathematica", botuar në vitin 1687, është konsideruar të
jetë libri më me ndikim në historinë e shkencës. Në këtë punë, Njutoni
përshkroi gravitacionin universal dhe tre ligjet e lëvizjes, vendosi bazat për
mekanikën klasike, e cila dominoi nga pikëpamje shkencore e universit fizik
për tre shekujt në vazhdim dhe është baza për inxhinierinë moderne. Nju-
toni tregoi se levizjet e objekteve në Tokë dhe trupave qiellorë të qeverisen
nga e njëjta bashkësi ligjesh natyrore duke treguar pajtueshmeri midis lig-
jeve të Keplerit të levizjes planetare dhe teorisë së tij të gravitetit, duke
hequr dyshimet e fundit për heliocentrizmin dhe avancimin e revolucionit
shkencor.
Në mekanikë, Njutoni futi parimet e ruajtjes së momentit dhe momentin këndor. Në optikë, ai ndërtoi teleskopin
e parë me refleksion dhe zhvilloi një teori të ngjyrës së bazuar në vëzhgimin se një prizëm zbërthen dritën e bardhë
në një spektër të dukshem. Ai gjithashtu formuloi një ligj empirik të ftohjes dhe studioi shpejtësinë e zërit.
Në matematikë, Njutoni së bashku me Gottfried Leibniz krijoi kalkulusin (njehsimin) diferencial dhe integral.
Ai gjithashtu vërtetoi teoremën e përgjithësuar të binomit, zhvilloi të ashtu-quajturen "metodë e Njutonit"për
përafrimin e zerove të një funksioni, dhe kontribuoi në studimin e serive fuqi.
Njutoni ishte gjithashtu fetar (edhe pse jo fanatik), duke prodhuar më shumë punë në teologji se sa në shkenca
natyrore për të cilat ai kujtohet sot.
Statura e Njutonit në mesin e shkencëtarëve mbetet në shkallën më të lartë, siç u pa edhe nga një studim në
2005 i shkencëtarëve të Shoqërisë Mbretërore të Britanisë së Madhe, të cilëve ju kërkua se kush ishte shkencëtari i
cili kishte ndikimin më të madh në historinë e shkencës. Njutoni u vlerësua me shumë më tepër ndikim se Albert
Einstein.
Leibnitz, Gottfried Wilhelm (1646-1716)
Filozof dhe matematikan gjerman (bashkëkrijues i Kalkulusit), fizikant

(ligji i ruajtjes së energjisë), gjeolog, etj. Fillimisht një materialist mekanik
në filozofi, por në kundërshtim me empirizmin e Locke-s u zhvendos
në një pozitë të racionalizmit dhe idealizëm objektiv me teorinë e tij të
Monads - e pandashmja e substancave shpirtërore nga të cilat Universi
është i përbërë; monads ishin të pajisur me vetë-aktivitet, por nuk kishte
asnjë ndikim fizik, tek njëri-tjetri, vlerësonin se kriteri i së vërtetës është
qartësia e njohurive, testuar nga zbatimi i Logjikës Formale të Aristotelit.
Leibniz është më i njohur si bashkë-themelues i Kalkulusit me Newton

dhe themeluesi i logjikës matematikore dhe simbolike. Leibniz gjithashtu
ka kontribute të rëndësishme në mekanikë, gjeologji, biologji, histori, lin-
guistikë dhe inxhinieri. Ai ishte i mirënjohur në punët publike te ditës së
tij, duke i dhënë një skemë për unifikimin e shteteve gjermane, e cila kishte
qenë trashëgimia e Luftës Tridhjetëvjeçare, argumentoi për ribashkimin e
Kishave Protestante dhe Katolike, themeloi Akademinë e Shkencave nën
Frederickun I të Prusisë, dhe ka marrë pjesë në çdo sferë të shkencës, ar-
tit dhe jetës publike në Evropën e Habsburgëve dhe mbretit Lui XIV. Me
interes janë komentet e Leibnitz mbi Gjuhën Shqipe.
Kalkulusi përdoret në cdo degë të shkences si informatika, fizika, statistika, inxhinjeri, ekonomi, biznes, mjekësi,
dhe cdo fushë tjetër ku nje problem mund te modelohet matematikisht dhe kërkohet nje zgjidhje optimale.
Fizika në vecanti përdor Kalkulusin. Të gjitha konceptet në mekaniken klasike janë të ndërlidhura nëpërmjet
Kalkulusit. Masa e një objekti me densitet të njohur, momenti i inercisë së objektit, energjia totale e objektit, gjenden
duke perdorur kalkulusin.
13
Kalkulus Shaska T.
Kimia përdor kalkulusin në përcaktimin e shpërberjes radioaktive dhe raporteve te reaksioneve. Në algjebër
lineare kalkulusi përdoret për të gjetur përafrimin linear "më të mirë"për një bashkësi pikash.
Disa udhëzime mbi përdorimin e këtij libri

Ky libër mund të përdoret në të gjithë shkollat e mesme si edhe në vitet e para të universitetit. Programi i këtij
libri është për tre semestra. Zakonisht ndarja bëhet si më poshtë.
• Kalkulusi I: Kapitujt 1-6
• Kalkulusi II: Kapitujt 7-11
• Kalkulusi III: Kapitujt 12-17
Kalkulsui I and II duhet të futen si bazë e programit të shkollës së mesme. Tema të tilla janë bërë në shkollat tona
me librin e Kristian Bukuroshit, shih [13] por pa larminë e aplikimeve që ka ky libër. Për shumicën e studentëve
të universitetit është e nevojshme që këto tema të përsëriten gjatë vitit të parë duke u bërë me thellë dhe duke
përfshirë shumicën e vërtetimeve.
Duhet thënë se aplikimet dhe ilustrimet e këtij libri vijnë kryesisht nga gjeometria analitike e cila tradicionalisht
është bërë në shkollat tona, megjithëse jo me sasinë e materialit që trajtohet në këtë libër dhe jo duke përdorur
makinerinë e madhe të Kalkulusit. Disa nga konceptet e gjeometrisë analitike të trajtuara këtu dhe në [74] janë
trajtuar më parë në literaturën Shqip në një këndvështrim më direkt në leksionet e Shaban Baxhakut [1], [3], [2].
Një diagramë e radhës së marjes së këtyre lëndëve është dhënë më poshtë.
Kalkulus I

Kalkulus II
v *
Algjebra Lineare Argumentimi matematik
,
Calculus III Teori elementare e numrave
,
Analiza Reale I Algjebra I

Analiza Reale II Algjebra II
Sequenca Kalkulus I, Kalkulus II, Algjebra Lineare, Kalkulus III duhet të jetë e detyrueshme (por jo e
mjaftueshme) për gjithë studentët e Fakulteteve te Shkencave Natyrore dhe Fakulteteve të Inxhinjerive, kurse
Kalkulus I, Kalkulus II, Algjebra Lineare te detyrueshme për Fakultetet e Bisnesit ose Ekonomisë. Gjithë studentët
e shkencave sociale të cilët nuk kanë marrë Kalkulius I dhe II në shkollat e mesme duhet t’a marrin atë në vitin e
parë të universitetit. Për klasat Kalkulus I, II, III mund të përdoret ky libër, Për kursin e algjebrës lineare mund
të përdoret [74] dhe për Algjebra I dhe II mund të përdoret [76]. Kalkulusi III mund të ofrohet edhe pa algjebrën
lineare duke pasur parasysh që pedagogu të qëndrojë pak më shumë në disa tema të veçanta si determinantët e
matricave, etj. Gjithashtu Algjebra mund të ofrohet pa marë më parë Teorinë Elementare të Numrave duke pasur
parasysh se pedagogu duhet të sqarojë shembujt që vijnë nga teoria e numrave.
Pedagogët e Kalkulusit duhet të theksojnë aplikimet sidomos në fizikë dhe inxhinjeri. Gjithashtu duhet pasur
parasysh se Kalkulusi I dhe II janë lëndë që merren para Fizikës I dhe II nga studentët e inxhinjerisë dhe shkencave.
Pra mbulimi i çdo teme ka rëndësi të veçantë. Për shembull nuk mund të përkufizohet shpejtësia e çastit në Fizikë
pa një përvetsim të konceptit të derivatit, apo nuk mund të përkufizohet puna pa një koncept të qartë të integralit.
14
Kalkulus Shaska T.
Kalkulusi III është më i vështirë nga pikëpamja e mësimdhënies pasi kërkon pedagogë me njohuri të plota të
fizikës, dinamikës së lëngjeve, kalkulusit vektorial dhe algjebrës lineare. Ndëkohë kjo pjesë e Kalkulusit është nga
pjesët më të bukura të matematikës universitare, pasi gjeometria e kurbave në hapësirë dhe sipërfaqeve ndërthuren
me aplikime të lëvizjes së trupave në hapësirë, punës, dinamikës së fluideve, vorbullës, kurbaturës së kthesave, etj.
Terminologjia
Ne jemi përpjekur të përdorim terminolgjinë e përdorur tradicionalisht në matematikën shqiptare përveçse
në rastet kur përdorimi i kësaj terminolgjie cënon kuptimin e fjalisë. Përpjekjet e tepëruara të së kaluarës për
Shqipërimin e çdo termi e kanë rënduar shpesh terminologjinë tonue matematike. Ne jemi përpjekur ti shmangemi
këtij fenomeni. Shumica e terminologjisë që konsiderohet pjesë e folklorit matematik ndërkombëtar është përdorur
edhe pse në raste të veçanta ajo mund të zëvendësohet me terma Shqip. Qëllimi ynë kryesor ka qenë që ky libër të
shërbejë si urë lidhëse midis literaturës së matematikës bashkëkohore dhe literaturës në Shqip. Si rrjedhojë, midis
dy termave ekuivalente në Shqip ne gjithmonë kemi zgjedhur atë që është më afër literaturës ndërkombëtare.
Emrat e matematikanëve janë përdorur në format origjinale ose në versionet e tyre në Anglisht me shpresë se kjo
do të ndihmojë lexuesin të identifikojë teoremat dhe rezultatet e njohura të literaturës ndërkombëtare bashkëkohore.
Ndoshta për t’u përmendur është se ne dallojmë midis fjalëve përkufizim dhe përcaktim. Fjala përkufizim përdoret
kur emërojmë një objekt të ri, në ndryshim nga fjala përcaktim kur përcaktojmë veti të caktuara të një objekti të
emëruar (apo përkufizuar) më parë. Si rrjedhim, ne nuk do të përdorim kurrë bashkësia e përcaktimit, por në vend të
saj bashkësia e përkufizimit.
Bashkësitë e numrave të plotë, racionalë, realë, dhe kompleksë do të shënohen me Z, Q, R, dhe C respektivisht.
Ne do të përdorim presje para lidhëses dhe si në fjalinë para-ardhëse për të shmangur paradokset llogjike. Përdorimi
i presjes para lidhëses dhe përkon më përdorimin e Oxford comma në Anglisht. Simboli (vp. ) do të përdoret për të
nënkuptuar "vazhdoni përpara"që të tregojë një referencë që vjen më vonë në libër. Termat kurbë dhe kurbaturë do
të përdoren për termat curve dhe curvature në Anglisht.
Mirënjohje
Dua të shpreh mirënjohjen time karshi gjithë universiteteve ku kam dhënë këto leksione gjatë dy dekadave të
fundit (Univerity of Florida, University of California-Irvine, University of Idaho, Oakland University). Gjithashtu,
dua të falënderoj gjithë studentët e mi të Kalkulusit gjatë këtyre 20 viteve për durimin dhe entuziazmin e tyre gjatë
gjithë kohës.
Falënderime të veçanta për ata që kanë qenë pjesë e këtij projekti dhe kanë shprehur gjithmonë përkrahjen dhe
inkurajimin e tyre si Neime Pjero, Jorgo Mandili, Lubjana Beshaj, Eustrat Zhupa, Ervin Ruci si edhe gjithe stafit
akademik të Departamentit të Matematikës në Universitetin e Vlorës gjatë viteve 2009-2010.
15
Kalkulus Shaska T.
16
Kapitulli 1
Elementët fillestarë të gjeometrisë analitike
Këndvështrimi i këtij libri është një ndërthurje tepër e ngushtë e analizës së funksioneve me ndryshore reale,
ose kalkulus, dhe koncepteve të gjeometrisë analitike. Ky kapitull prezanton objektet bazë të gjeometrisë analitike
që lexuesi duhet t’i dijë nga shkolla e mesme.
1.1 Numrat e plotë, racionalë, dhe realë

Kalkulusi bazohet tek sistemi i numrave realë. Fillojmë me bashkësinë e numrave të plotë
. . . , −3, −2, −1, 0, 1, 2, 3, . . .
të cilën do ta shënojmë me Z. Numrat racionalë janë raporte numrash të plotë. Bashkësia e numrave racionalë do
të shënohet me Q. Për një përshkrim teorik të ndërtimit të bashkësisë Q shihni [76].
√ √
Disa numra nuk janë racionalë, për shembull 2, 5, π, etj. Numra të tillë realë, të cilët nuk janë racionalë,
quhet numra iracionalë. Bashkësia e numrave realë shënohet me R.
Numrat realë mund të paraqiten si pika në drejtës si në Fig. 1.1. Drejtimi pozitiv (në të djathtë) shënohet me një
shigjetë. Ne zgjedhim një pikë arbitrare O që e quajmë origjinë e cila korespondon me numrin 0. Duke u dhënë një
njësi matëse, çdo numër pozitiv x i korrespondon pikës me distancë x njësi në të djathtë të origjinës dhe çdo numër
negativ −x i korespondon pikës me distancë x njësi në të majtë të origjinës.
Pra çdo numër real korespondon me një pikë të vetme në drejtëz. Numri korrespondues i pikës P quhet
koordinata e P-së dhe drejtëza quhet drejtëza e koordinatave ose drejtëza e numrave realë.
Figura 1.1: Drejtëza e numrave realë
Numrat realë janë të renditur. Ne themi se a është më e vogël se b dhe shkruajmë a < b në qoftë se b − a është
një numër pozitiv. Gjeometrikisht kjo do të thotë se b është nga e djathta e a-së. Simboli a ≤ b do të thotë se a < b
ose a = b dhe lexohet se a është më e vogël ose e barabartë me b. Pra për çdo dy numra realë a dhe b në R kemi që
a < b ose b < a (ky është përkufizimi i një bashkësie të renditur nga <). Mohimi i shprehjes a < b shënohet me a ≥ b.
Shprehjet që përfshijnë simbolet <, >, ≤, ≥ quhen mosbarazime. Për çdo tre numra a, b, c ∈ R vetitë e mëposhtme
janë të vërteta.
i) Në qoftë se a > b dhe b > c. atëherë a > c.
ii) Në qoftë se a > b dhe c > 0, atëherë ac > bc.
iii) Në qoftë se a > b dhe C < 0, atëherë ac < bc.
17
Kapitulli 1 Shaska T.
1.1.1 Intervalet
Ne supozojmë se lexuesi është i familiarizuar me njohuritë elementare të bashkësive që mësohen në shkollën e
mesme. Veçanërisht me simbolikën e bashkësive, për shembull një bashkësi S me elementët a, b, c, d shënohet me
S = {a, b, c, d}
Fakti që a është një element i S-së, shënohet me a ∈ S. Prerja dhe bashkimi i bashkësive shënohen me ∩ dhe ∪ si
zakonisht.
Ka disa nënbashkësi të drejtëzës reale që kanë rëndësi të vecantë.
Bashkësia
I := {x | x ∈ R, a < x < b},
quhet interval i hapur dhe shënohet me (a, b). Bashkësia
J := {x | x ∈ R, a ≤ x ≤ b},
quhet interval i mbyllur dhe shënohet me [a, b]. Në mënyrë të ngjashme

përkufizohen edhe intervalet gjysmë të hapura (ose gjysmë të mbyllura)
[a, b) dhe (a, b]. Duke u nisur nga kjo simbolikë, bashkësia e numrave realë
shënohet gjithashtu me (−∞, ∞).
Përkufizim 1. Vlera absolute e një numri a ∈ R përkufizohet si
(
a if a ≥ 0
|a| =
− a if a < 0
Për çdo dy numra realë a, b ∈ R dhe një numër të plotë n kemi
a = |a|

|ab| = |a| · |b| , |an | = |a|n .
b |b|
Lema 1. Për çdo dy numra realë a, b ∈ R kemi
|a + b| ≤ |a| + |b| .
Vërtetim: Detyrë lexuesit.

Një bashkësi S quhet e kufizuar nga sipër në qoftë se ekziston një numër B i tillë që x ≤ B për çdo x ∈ S. Në e
quajmë B-në kufiri i sipërm i S-së.
Kufiri më i vogël i sipërm për bashkësinë S quhet një kufi i sipërm L i tillë që çdo kufi i sipërm B për S-në ka
vetinë që B ≥ L. Kufiri më i vogël i sipërm për një bashkësi S është i vetëm.
Në mënyrë të ngjashme ne përkufizojmë bashkësitë e kufizuara nga poshtë dhe kufirin më të madh të poshtëm.
Numrat realë kanë një veti që nuk e kanë numrat racionalë.
Lema 2. Çdo nënbashkësi jo-boshe S e R-së e cila është e kufizuar nga sipër ka një kufi më të vogël të sipërm. Çdo nënbashkësi
jo-boshe S e R-së e cila është e kufizuar nga poshtë ka një kufi më të madh të poshtëm.
Lema 3. Le të jepet një a ∈ R i tillë që
1
0≥a<
,
n
për çdo numër të plotë pozitiv n. Atëherë a = 0. Për më tepër, nuk ekziston b ∈ R i tillë që b ≥ n, për çdo numër të plotë
pozitiv n.
Ushtrime:
1. Vërtetoni mosbarazimet e mëposhtme për numrat x, y.

1. x + y ≥ |x| − y
18

2. x − y ≤ |x| + y

3. x − y ≥ |x| − y
2. A është prerja e dy intervaleve të hapur një interval i hapur? Po bashkimi i tyre?
3. A është prerja e dy intervaleve të mbyllur një interval i mbyllur? Po bashkimi i tyre?
1.1.2 Prodhimi kartezian dhe plani koordinativ

Me R2 do të shënojmë prodhimin kartezian R × R. Një pikë në R2 është një çift i renditur (a, b) numrash realë.
Numrat a dhe b quhen koordinata të pikës. Pika me koordinata (0, 0) quhet origjinë.
Plani koordinativ ndahet në katër kuadrante siç tregohet në Fig. 1.2. Pra në kuadrantin I janë gjithë pikat
(x, y) ∈ R2 të tilla që x > 0 dhe y > 0. Në kuadrantin II, gjithë pikat që x < 0 dhe y > 0. Në mënyrë të ngjashme për
kuadrantin III dhe IV.
Figura 1.2: Plani Koordinativ
Supozojmë se lexuesi është i familiarizuar me korespondencën midis çifteve të renditura (a, b) dhe pikave të
planit. Me pak fjalë:
Lema 4. Ekziston një korespondencë një me një midis pikave të planit koordinativ dhe çifteve të renditura (a, b) ∈ R2 .
Vërejtje 1. Vini re se i njëjti simbol (a, b) është përdorur për një pikë në R2 dhe për një interval të hapur (a, b) ⊂ R. Kjo
simbolikë është standard në matematikën bashkëkohore dhe kuptimi i fjalës sqarohet nga konteksti.
Në planin koordinativ ne kemi distancë midis çdo dy pikave P1 dhe P2 që do t’a shënojmë me kP1 P2 k për mos
ta ngatërruar me vlerën absolute.
Për çdo dy pika çfardo P1 (x1 , y1 ) dhe P2 (x2 , y2 ) në plan, distanca kP1 P2 k
ndërmjet tyre është
q
kP1 P2 k = (x2 − x1 )2 + (y2 − y1 )2 .
Distanca e një pike P(x, y) nga origjina është

q
kOPk = x2 + y2 .
Ushtrim 1. Vërtetoni se për çdo tre pika P1 , P2 , P3 ∈ R2 masbarazimi i mëposhtëm

është i vërtetë
kP1 P2 k ≤ kP1 P2 k + kP1 P3 k Figura 1.3
19
Ushtrim 2. Jepen në plan pikat A(1, 2), B(2, 5),C(6,8). Gjeni syprinën e trekëndëshit 4ABC.
Në Kap. 12 do të studiojmë hapësirën koordinative R3 dhe distancën midis dy pikave në të. Koncepte të tilla
mund të përgjithsohen të gjithë hapësirat Euklidiane Rn . Për më tepër në këtë temë shihni [74].
Ne përgjithsuam konceptin e distancës nga R në R. Eshtë një ushtrim elementar të vërtetohet vetia që vijon.
Ushtrim 3. Distanca kABk në R2 përpuqet me vlerën absolute |A − B| kur A, B ∈ R.
Duke marrë shkas nga ushtrimi i mësipërm, pyetja në vazhdim lind natyrshëm: A mund të përgjithsojmë
konceptet e intervaleve të hapura dhe të mbullura të R-së në R2 ? Kjo pyetje do të studjohet në Kap. 14.
1.1.3 Relacionet dhe grafikët e tyre

Një relacion midis bashkësive X dhe Y është një bashkësi çiftesh të renditura, pra një nënbashkësi e prodhimit
kartezian X × Y. Bashkësia e gjithë elementëve të parë të këtyre çifteve të renditura quhet bashkësia e përkufizimit,
kurse bashkësia e gjithe elementëve të dytë quhet bashkësia e vlerave të relacionit.
Grafiku i një relacioni është paraqitja në planin koordinativ e gjithë pikave që kënaqin relacionin e dhënë. Një
ekuacion në x dhe y që kënaqet nga gjithë pikat e një grafiku quhet ekuacion i grafikut. Një ekuacion quhet
ekuacion algjebrik kur jepet me një polinom F(x, y) = 0.
Një klasë e veçantë relacionesh janë ato relacione ku për çdo x nga bashkësia e përkufizimit i korespondn një y i
vetëm nga bashkësia e vlerave. Relacione të tilla quhen funksione dhe janë objekti kryesor i studimit të këtij libri.
Kur bashkësia e përkufizimit dhe bashkësia e vlerave të një relacioni ∼ janë të njëjta, të themi X, ne themi se
kemi një relacion ∼ në X. Një relacion ∼ në X quhet relacion ekuivalence në qoftë se kënaq vetitë:
• reflexive: ∀x ∈ X, x ∼ x
• symmetric: ∀x, y ∈ X, x ∼ y =⇒ y ∼ x
• transitive: ∀x, y, z ∈ X, x ∼ y ∧ y ∼ z =⇒ x ∼ z.
Klasa e ekuivalencës së elementit x ∈ X quhet bashkësia
[x] := {y ∈ X | x ∼ y}
Klasat e ekuivalencës mbulojnë bashkësinë X dhe nuk priten me njëra-tjetrën. Ne themi se ato krijojnë një copëzim
të bashkësisë X.
Ekuivalenca e thyesave
Në bashkësinë e thyesave të numrave të plotë
a

S= a ∈ Z, b ∈ Z, b , 0
b
përkufizohet relacioni
a c
∼ në qoftë se ad = bc.
b d
Vërtetoni se ∼ është relacion ekuivalence. Theysat janë klasat e equivalencës së këtij relacioni. Pra ba është thjesht
h i
një përfaqsues i klasës së ekuivalencës ba . Për këtë arsye 12 dhe 36 konsiderohen i njëjti numër pasi ato janë në të
njëjtën klasë ekuivalence, pra janë e njëjta thyesë. Pra, bashkësia e numrave racionalë përkufizohet si më poshtë

a

Q := a, b ∈ Z, b , 0
b
është bashkësia e klasave të ekuivalencës së këtij relacioni.
Ushtrim 4. Vërtetoni se shuma, diferenca, dhe prodhimi i dy numrave racionalë është një numër racional.
Ndërtimi i bashkësisë së numrave realë duke u nisur nga bashkësia e numrave racionalë është disi më i
komplikuar dhe nuk do të studiohet në këtë libër. Një ndërtim i tillë bëhet në kurse më të avancuara të analizës.
Në vazhdim shohim një tjetër ekuivalencë që ka luajtur një rol vendimtar në zhvillimin e matematikës moderne.
20
Ekuivalenca e objekteve gjeometrike

Le të jenë f dhe g dy polinome me ndryshore x dhe y dhe coefiçentë në R. Ne i quajmë f dhe g ekuivalentë,
dhe e shënojmë me f ∼ g, në qoftë se ekziston një konstante λ , 0 e tillë që
f (x, y) = λg(x, y).
Ushtrim 5. Vërtetoni se ∼ është relacion ekuivalence.
Përkufizojmë kurbat algjebrike affine si klasat e ekuivalencës së këtij relacioni, zakonisht ne do të përdorim
termin kurbë.
Jepet kurba C := [ f (x, y)]. Pikat e kurbës quhen pikat (x, y) të planit që kënaqin ekuacionin algjebrik f (x, y) = 0.
Disa pyetje të natyrshme, që kanë ndikur në mënyrë themelore matematikën, janë pikërisht peytje që lidhen me
kurbat algjebrike. Për shembull, në se zgjedhim një sistem koordinativ tjetër, ekuacioni i kurbës do të ndryshojë. A
ka diçka që karakterizon këto objekte në mënyrë të pavaruar nga sistemi koordinativ që zgjedhim?
Një tjetër problem i kurbave algjebrike lidhet me antikitetin. Le të supozojmë se kurba C ka ekuacion f (x, y) = 0
dhe koefiçentët e f (x, y) janë numra racionalë. A ekzistojnë pika racionale në C? Pra a ekzistojnë pika (x, y) ∈ Q2 që
kënaqin ekuacionin e kurbës?
Kur koefiçentët e f (x, y) janë numra të plotë, ne mund të kërkojmë për pika me kordinata numra të plotë në C,
ekuacione të tilla quhet ekuacione të Diofantit sepse ato janë konsideruar fillimisht nga Diofanti i Aleksandrisë
(201-285).
Gjetja e pikave racionale në kurbat algjebrike është një nga problemet kryesorë të Teorisë së Numrave dhe të
matematikës bashkëkohore. Teorema e shekullit XX, konsiderohet Teorema Faltings, e cila thotë se kurbat me genus
g ≥ 2 kanë vetëm një numër të fundëm pikash racionale. Në terma elementare kjo do të thotë se kurbat që mund të
kenë një numër të pafundëm pikash racionale janë ekuacionet lineare, koniket, dhe kurbat eliptike (vp. Kreun 1.3).
Studimi i objekteve gjeometrike nëpërmjet algjebrës është fokusi i gjeometrisë algjebrike. Eshtë pikërisht
korrespondenca midis objekteve gjeometrike dhe ekuacioneve algjebrike ajo çka revolucionarizoi matematikën.
Rene Descartes ose siç njihet në Latinisht Renatus Cartesius: 31 Mars 1596
– 11 Shkurt 1650) ishte një filozof francez, matematikan, dhe shkencëtar.
Dekarti konsiderohet si babai i filozofisë Perëndimore. Shkrimet e tij në
filozofi vazhdojnë të lexohen me interes deri në ditët tona. Dekarti lindi
në Francë, por për 20 vjet (1629 – 49) jetoi në Republikën Hollandeze, pasi
ishtë pjesë e ushtrisë Hollandeze.
Një nga kontributet më të mëdha të Dekartit konsiderohet krijimi i
gjeometrisë Karteziane ose gjeometrisë analitike, shkenca që përdor algje-
brën për të studiuar gjeometrinë. Ai ishte i pari që përdori x, y, z në
ekuacione për të panjohurat dhe a, b, c për konstante të njohura. I pari
gjithashtu që përdori simbolet x2 , x3 për të shënuar fuqitë. Kontributi i tij
kryesor ishte se vuri algjebrën si shkencë themelore në sistemin tonë të njo-
hurive duke e përdorur atë si një metodë për të automatizuar arsyetimin,
sidomos për koncepte abstrakte dhe të panjohura.
Matematikanët evropianë deri në atë kohë kishin konsideruar
gjeometrinë si një nga fushat më themelore të matematikës. Ishin parimet
e gjeometrisë që konsideroheshin si themelet e algjebrës. Rregullat e algje-
brës vërtetoheshin nëpërmjet vërtetimeve gjeometrike nga matematikanë
si Pacioli, Cardan, Tartaglia dhe Ferrari. Ekuacionet e gradës më të madhe
se tre konsideroheshin jo-reale sepse objektet 3-dimensionale i përkisnin
dimensionit mët të madh të realitetit.
Dekarti sygjeroi që koncepti abstrakt a2 mund të paraqesë gjatësi dhe
syprinë në të njëjtën kohë. Kjo kundërshtonte pikëpamjet e Vietës, i cili Figura 1.4: Renatus Cartesius
mendonte se a2 mund të paraqeste vetëm syprinë. Megjithëse Dekarti nuk
i vazhdoi idetë e tij në këtë drejtim, ai ishte pararendës i Leibnitz duke
hedhur idenë e një matematike universale që do të përmblidhte parimet e
llogjikës me metoda simbolike dhe do të mekanizonte arsyetimin. Në ditët
e sotme kjo njihet si logjika simbolike.
21
1.2 Vektorët në plan

Vektorët janë nga objektet më të rëndësishme të matematikës. Përdorimi i tyre në fizikë bën të mundur
përshkrimin e forcës dhe mjaft dukurive të tjera fizike. Megjithatë vektori është një koncept matematik dhe duhet
kuptuar si i tillë. Ne do të nisim nga koncepti vektorit në plan dhe do ta përgjithësojmë tek vektorët në hapësirë.
Më tej ky koncept do të përgjithësohet në hapësirën n-dimensionale Euklidiane, për më tepër detaje lexuesi mund
të shohë [74]. Eshtë e rëndësishme për lexuasin të kuptojë se megjithëse kuptimi gjeometrik i vektorit në plan dhe
hapësirë është themelor, fuqia e plotë e konceptit të vektorit është kur ne kalojmë tek koncepti abstract.
Qëllimi ynë do të jetë ndërtimi i një sistemi për të përshkruar hapësirën në mënyrë të ngjashme me sistemin
koordinativ që përdorim për të përshkruar planin. Le të kujtojmë disa përkufizime bazë nga plani koordinativ.
Një pikë P ∈ R2 paraqitet me një çift të renditur numrash realë, për shembull P = (a, b). Një vektor në R2
−−→
që i korespondon pikës P është vectori OP. Pra ekziston një korespondencë një me një midis pikave të planit
dhe vektorëve në R2 ; shihni [74]
h i detajet. Zakonisht ne përdorim simbolet ~
për v ose v për vektorët. Në literaturë
përdoren vektorët radhë v = v1 , v2 ose vektorët kolonë
" #
v1
v := , ku v1 , v2 ∈ R.
v2
Në këto leksione, ashtu si në [74], ne do të përdorim vektorët kolonë.

" # " #
u v
Për çdo dy vektorë u = 1 dhe v = 1 në R2 , përkufizojmë mbledhjen
u2 v2
dhe shumëzimin me një skalar r ∈ R si më poshtë
u1 + v1
" # " #
ru1
u + v := , r · u := .
u2 + v2 ru2
Vektorët janë përdorur për të paraqitur madhësi që kanë gjatësi dhe drej-
tim. Shembuj të këtyre madhësive janë forca dhe shpejtësia. Në kuptimin
gjeometrik vektorët paraqiten me anë të segmenteve të orientuar. Gjatësia
e segmentit përbën gjatësinë e vektorit, dhe drejtimi i segmentit përbën
drejtimin e vektorit. Më poshtë ne do të përkufizojmë më saktë vektorët Figura 1.5: Vektorë ekuivalentë
nga ana matematike.
Konsiderojmë R3 dhe gjithë segmentët në të. Një segment i orientuar PQ është një çift i renditur pikash, ku P
quhet pikë fillestare dhe Q quhet pikë mbarimi. Shënojmë me S bashkësinë e gjithë segmentëve të orientuar të R3 .
Në bashkësinë S përkufizojmë relacionin ∼ s më poshtë: ∀u, v ∈ S
u∼v atëherue dhe vetuem atueherue njëri prej tyre mund të përftohet nga një levizje paralele e tjetrit.
Lexuesi të vërtetojë se ∼ është një relacion ekuivalence. Klasat e ekuivalencës së këtij relacioni do ti quajmë vektorë.
−−→
Zakonisht vektorët shënohen me u ~, ~
v, ose u, v ose me PQ.
−−→
Gjatësi e vektorit ose normë quhet gjatësia e segmentit |PQ| dhe shënohet me kPQk. Vektor zero quhet vektori
që është thjesht një pikë, dhe shënohet me 0.
Përderisa çdo vektor është një klasë ekuivalence, atëherë ne mund të zgjedhim përfaqsuesin më të "mirë"të kësaj
klase. Prandaj në shumicën e rasteve ne supozojmë se çdo vektor fillon nga origjina e sistemit koordinativ. Pra, çdo
−−→
~ i korespondon një pikë P e tillë që u
vektor u ~ = OP.
−−→
Supozojmë tani se na është dhënë një pikë P. Kësaj pike i korespondon një vektor OP. Përfundimisht kemi që:
Ekziston një korespondencë 1-1 midis pikave të R2 dhe vektorëve në R2 .
Eshtë pikërisht kjo korespondencë që ne përdorim termat "vektor"dhe "pikë"në " #vend të njëra-tjetrës. Në këtë
x
libër simboli (x, y) gjithmonë do të paraqesë një pikë me koordinata P(x, y), kurse do të përdoret për të shënuar
y
−−→
vektorin OP.
22
Algjebra e vektorëve
Do të përkufizojmë disa veprime algjebrike në lidhje me vektorët, si prodhimi me skalar, shuma, diferenca, si
dhe vetitë e veprimeve me vektorë.
Përkufizim 2. Për një vektor të dhënë v dhe një skalar k, prodhim i vektorit v me skalarin k, quhet vektori kv i cili
ka gjatësi |kv| = |k| · kvk, drejtim të njëjtë me v kur k > 0, drejtim të kundërt me të kur k < 0, dhe është vektor zero
kur k = 0. Për vektorin 0, përcaktojmë se k 0 = 0 për çdo skalar k.
Figura 1.6: Shuma e vektorëve
Dy vektorë janë paralelë në qoftë se njëri është prodhim i tjetrit me një skalar. Rikujtojmë se zhvendosje paralele
e një vektori jo zero, do të thotë se ndryshon fillimi i vektorit, por jo drejtimi dhe gjatësia. Le të përkufizojmë
shumën e dy vektorëve.
Përkufizim 3. Shumë e dy vektorëve u dhe v, kur vektorët janë vendosur në mënyrë të tillë që fillimi i v përputhet
me fundin e u, quhet vektori u + v, me fillim në fillimin e u dhe me fund në fundin e v.
Përkufizimi i shumës është ilustruar në Fig. 1.6 dhe ju mund të shihni se pse ky përkufizim njihet edhe me emrin
rregulli i trekëndëshit për shumën e vektorëve. Por në qoftë se vektorët u dhe v i vendosim në një pikë me të njëjtin
fillim, dhe plotësojmë paralelogramin, shohim se përsëri kemi një mënyrë për të përftuar shumën e vektorëve, dhe
për më tepër shohim se u + v = v + u.
Kjo mënyrë e re e të ndërtuarit të shumës së vektorëve njihet me emrin rregulli i paralelogramit. Vërejmë se
ky përkufizim vlen edhe për vektorin zero, dhe gjithashtu mund të shohim se v + 0 = 0 + v = v për çdo vektor v.
Në veçanti 0 + 0 = 0. Duke u nisur nga këto dy veprime ne mund të përkufizojmë edhe diferencën e vektorëve, si
v − w = v + (−w).
Ushtrime:
4. Në qoftëse A, B, C janë kulmet e një trekëndëshi, gjeni 8. Le të jenë a dhe b brinjët anësore të një paralelogrami dhe
−→ −→ −−→ diagonalet e tij d1 , d2 . Vërteto se,
AB + BC + CA.
5. Le të jetë c një numër realë pozitiv dhe O1 , O2 pika në
d21 + d22 = 2(a2 + b2 ).
planin xy me koordinata (c, 0) dhe (−c, 0) përkatësisht. Gjeni
një ekuacion i cili përshkruan të gjitha pikat P të planit xy të
tilla që 9. Vërteto se dy diagonalet e një paralelogrami janë pingule
→ → atëherë dhe vetëm atëherë kur të gjitha brinjët e tij janë të
||PO1 || + ||PO2 || = 2a, barabarta.
për a > c.
6. Le të jetë 4 ABC një trekëndësh i dhënë dhe θ këndi ndërmjet 10. Vërteto se distanca d e një pike P = (x0 , y0 ) nga drejtëza
AB dhe AC. Vërteto ligjin e kosinusit në një trekëndësh
ax + by + c = 0
BC2 = AB2 + AC2 − 2 AB · AC · cos θ
7. Vërteto se për çdo dy vektorë u dhe v pohimi i mëposhtëm jepet prej
është i vërtetë |ax0 + by0 + c|
d= √ .
(v − w) · (v + w) = 0 ⇐⇒ ||v|| = ||w|| a2 + b2
23
1.3 Ekuacionet algjebrike, kurbat algjebrike planare

Një ekuacion algjebrik është një ekuacion polinomial. Kujtojmë se me gradë të një ekuacioni me dy ndryshore
ne kemi parasysh gradën totale në të dy ndryshoret. Pra grada e polinomit
f (x, y) = 1 + x + y + xy,
është 2. Gradën e një polinomi f ne e shënojmë me deg f .

Përderisa klasifikimi më i thjeshtë dhe naiv i ekuacioneve polinomiale bëhet në bazë të gradës së polinomit,
atëherë është e natyrshme të shtrojmë pyetjen:
Pyetje: Çfarë forme gjeometrike i përket një ekuacioni algjebrik me gradë d?
1.3.1 Ekuacinet e gradës së parë

Fillojmë me akuacionet algjebrike të gradës së parë. Në këtë rast ne mund të japim një përgjigje të plotë pyetjes
së mësipërme.
Çdo dy pika të ndryshme gjeometrikisht përcaktojnë në mënyrë të vetme një drejtëz. Le të jetë dhënë L një
drejtëz në plan. Shënojme me θ këndin midis boshtit të x-ve dhe drejtëzës L, i matur në drejtitmin kundër-orar
duke filluar nga boshti i x-ve. Koefiçent këndor i drejtëzës L do të quhet tan θ.
Lema 5. Pë dy pika çfardo P1 (x1 , y1 ) dhe P2 (x2 , y2 ) në plan, koefiçenti këndor i drejtëzës P1 P2 është
y2 − y1
m= .
x2 − x1
Lexuesi të vërtetojë Lemën e mëposhtme si një problem trigonometrie.

Lema 6. Jepen dy dretëza çfardo L1 dhe L2 në plan me koefiçentë këndorë përkatë-
sisht m1 dhe m2 . Atëherë këndi φ midis tyre, i matur në drejtimin kundër-orar,
është
m2 − m1
tan φ = ,
1 + m1 m2
ku m2 është koefiçenti këndor i drejtëzës fundore dhe m1 koefiçenti këndor i drejtëzës
fillestare.
Rrjedhim 1. Dy drejtëza si më sipër janë pingule atëherë dhe vetëm atëherë kur
1
m2 = − .
m1
I përmbledhim rezultatet mbi drejtëzat në Lemën në vazhdim.
Lema 7. i) Çdo ekuacion algjebrik i gradës së parë paraqet një drejtëz.

ii) Çdo drejtës jo-vertikale mund të shkruhet me ekuacion
Figura 1.7
y = mx + b,
ku m është koefiçenti këndor i drejtëzës.

Vërtetimi është bërë në matematikën e shkollës së mesme. Diçka më tepër mund të thuhet. Dy ekuacione
janë ekuivalent kur njëri përftohet nga shumëzimi i tjetrit me nje konstante jozero. Eshtë e qartë se dy ekuacione
lineare ekuivalente i përkasin të njëtës drejtëz. Pra, kemi një korespondencë një me një midis klasave të ekuivalencës së
ekuacioneve lineare dhe drejtëzave të planit.
Në mënyrë më të përgjithshme mund të themi se ekuacioni i një drejtëze është
ax + by + c = 0 .
24
Le të konsiderojmë tani problemin e gjetjes së prerjes së dy drejtëzave L1 dhe L2 me ekuacione
L1 : a1 x + b1 y = c1 dhe L2 : a2 x + b2 y = c2
Pra ne duam pikat që janë njëkohësisht në L1 dhe L2 ose me fjalë të tjera pikat P(x, y) kordinatat e të cilave kënaqin
ekuacionet e L1 dhe L2 . Kështu që zgjidhjet e sistemit
a1 x + b1 y = c1
(
a2 x + b2 y = c2
janë pikat e prerjes.
1.3.2 Ekuacionet e gradës së dytë

Le të përpiqemi të përcaktojmë gjithë format gjeometrike që na jep një ekuacion i gradës së dytë. Në mënyrë
magjike ato mund të interpretohen të gjitha gjeometrikisht në se ne rrisim dimensionin e hapësirës nga R2 në
R3 . Kjo do të trajtohet në detaje në leksionet që vijnë, por për hir të vazhdueshmërisë llogjike le të konsiderojmë
problemin e mëposhtëm.
Një plan P në R3 ka ekuacion
P : ax + by + cz = d,
ku a, b, c ∈ R. Ekuacioni
C : z2 = x2 + y2
në R3 na jep një kon të dyfishtë rrethor. Kjo shihet lehtë sepse për çdo vlerë të z ∈ R ne kemi një rreth me rreze
√
|z|, shihni Fig. 1.8.
Ushtrim 6. Gjeni prerjen e planit P dhe konit të dyfishtë C.
Figura 1.8: Prerjet konike
Për të zgjidhur këtë problem na duhet të zgjidhim sistemin
z = x2 + y2
( 2
ax + by + cz = d
Gjeometrikisht, bashkësia e zgjidhjeve të këtij sistemi jepet në Fig. 1.8. Këto prerje quhen prerje konike ose thjesht
konike. Në vazhdim ne do të përcaktojmë ekuacionin e secilës prej tyre.
25
Rrethi
Jepet një pikë O(a, b). Bashkësia e pikave të planit me distancë r > 0 nga piak O quhet rrethi me reze r dhe
qendër O. Ky rreth ka ekuacion
(x − a)2 + (y − b)2 = r2 .
Pra kemi
Lema 8. Çdo rreth në plan paraqitet me një ekuacion algjebrik të gradës së dytë.
Pyetja e natyrshme është në se çdo ekuacion algjebrik i gradës së dytë paraqet një rreth. Përgjigja është negative
dhe do të sqarohet në detaje më poshtë.
Rrjedhim 2. Një rreth me qendër në origjinë dhe rreze r ka ekuacion
x2 + y2 = r2 .
Elipsi
Përkufizim 4. Jepen dy pika F1 (a, b) dhe F2 (c, d). Bashkësia e pikave të planit P(x, y) e tillë që distanca PF1 + PF2
eshtë konstante, të themi
PF1 + PF2 = 2d,
quhet elips. Pikat F1 dhe F2 quhen vatra të elipsit.
Duke përdorur formulën për distancën, ekuacioni i elipsit është

q q
(x − a)2 + (y − b)2 + (x − c)2 + (y − d)2 = 2d.
Lema 9. Çdo elips mund të paraqitet me një ekuacion algjebrik të gradës së dytë.
Në mënyrë që të kemi sa më thjesht një ekuacion për elipsin, i vendosim vatrat në boshtin e x-ve, në pikat (−c, 0)
dhe (c, 0), në mënyrë që origjina të jetë në mes të vatrave. Le ta shënojmë shumën e distanca ve të një pike të elipsit
nga dy vatrat me 2a > 0.
Figura 1.9: Elipsi
Atëherë pika P(x, y) është pikë e elipsit kur
kPF1 k + kPF2 k = 2a
pra,
q q
(x + c)2 + y2 + (x − c)2 + y2 = 2a
ose q q
(x − c)2 + y2 = 2a − (x + c)2 + y2
26
Duke ngritur në katror të dyja anët, kemi

q
x2 − 2cx + c2 + y2 = 4a2 − 4a (x + c)2 + y2 + x2 + 2cx + c2 + y2 .
Duke thjeshtuar marrim

q
a (x + c)2 + y2 = a2 + cx
Ngrehim edhe një herë në katror:
a2 (x2 + 2cx + c2 + y2 ) = a4 + 2cxa2 + c2 x2
dhe ekuacioni merr trajtën
(a2 − c2 )x2 + a2 y2 = a2 (a2 − c2 )
Nga trekëndëshi F1 F2 P, shohim se 2c < 2a, pra c < a dhe prej këtej a2 −c2 > 0.
E shënojmë b2 = a2 − c2 . Atëherë ekuacioni i elipsit merr formën
b2 x2 + a2 y2 = a2 b2 Figura 1.10: Elipsi
ose duke pjestuar anë për anë me a2 b2 , marrim:

x2 y2
+ =1 (1.1)
a2 b2
Meqënëse
b2 = a2 − c2 < a2 pra b < a,
prerjet e elipsit me boshtin e x-ve gjenden duke barazuar y = 0. Pra, x2 /a2 = 1, ose x2 = a2 prej nga x = ±a. Pikat
korresponduese (−a, 0) dhe (a, 0) quhen kulme të elipsit dhe drejtëza që i bashkon dy kulmet quhet boshti i madh
i elipsit. Për të gjetur prerjet me boshtin e y-ve marrim x = 0, prej nga:
y2
= 1 =⇒ y2 = b2 =⇒ y = ±b.
b2
Ek. (1.1) nuk ndryshon kur zëvendësojmë x me −x, ose y me −y, pra elipsi është simetrik në lidhje me të dy boshtet.
Vërejmë se në qoftë se vatrat përputhen, pra c = 0, domethënë a = b, elipsi bëhet rreth me rreze r = a = b. Pra, duke
e përmbledhur gjithë sa thamë më sipër, elipsi
x2 y2
+ =1 a≥b>0
a2 b2
ka vatra (±c, 0), ku c2 = a2 − b2 dhe kulme (±a, 0). Në qoftë se vatrat e elipsit janë vendosur në boshtin e y-ve, në
(0, ±c), atëherë ekuacionin e elipsit e gjejmë duke ndërruar vendet e x me y në Ek. (1.1). Elipsi
x2 y2
+ =1 a≥b>0 (1.2)
b2 a2
ka vatra (0, ±c), ku c2 = a2 − b2 , dhe kulme (0, ±a). Ekuacioni standart i elipsit me bosht të madh horizontal është:
(x − h)2 (y − k)2
+ =1 (1.3)
a2 b2
Qendra e elipsit është pika (h, k). Gjatësia e boshtit të madh është 2a. Distanca nga qendra e elipsit e dy vatrave
është c, ku c2 = a2 − b2 a > b > 0. Ekuacioni standart i elipsit me bosht të madh vertikal është:
(x − h)2 (y − k)2
+ =1 (1.4)
b2 a2
Qendra e elipsit është pika (h, k). Gjatësia e boshtit të madh është 2a. Distanca nga qendra e elipsit e dy vatrave
është c, ku c2 = a2 − b2 a > b > 0. Le të shohim disa shembuj.
27
x2 y2
Shembull 1. Për elipsin + = 1, boshti i madh është horizontal apo vertikal?
6 4
Zgjidhje: Meqënëse a > b dhe 6 > 4, pra a2 është emëruesi i x2 , boshti i madh është horizontal.

2 2
x y
Shembull 2. Gjeni a, b, c për elipsin + = 1.
25 16
Zgjidhje: Nga ekuacioni kemi a = 5, b = 4, pra:
√ √ √
c = a2 − b2 = 25 − 16 = 9 = 3.

Shembull 3. Gjeni ekuacionin e elipsit me vatra (0, ±2) dhe kulme (0, ±3).
Zgjidhje: Duke përdorur Ek. (1.2), kemi c = 2 dhe a = 3. Prej këtej marrim
b2 = a2 − c2 = 9 − 4 = 5,
pra ekuacioni i elipsit është:
x2 y2
+ =1
5 9

Vërejtje 2. Pra një ekuacion algjebrik i gradës së dytë mund t’i korespondojë një rrethi ose një elipsi. Kështu që, një ekuacion
algjebrik i gradës së dytë na jep forma të ndryshme gjeometrike të grafikut. A mund të përcaktojmë gjithë format gjeometrike
që marrim nga nje ekuacion i gradës së dytë?
Në vazhdim ne do të studiojmë këtë pyetje në detaje.
Parabola
Përkufizim 5. Parabolë quhet bashkësia e të gjitha pikave të planit të cilat janë të baraslarguara nga një drejtëz e
dhënë dhe nga një pikë e dhënë F, e cila nuk i përket drejtëzës. Drejtëza quhet drejtuese e parabolës, ndërsa pika
quhet fokus i parabolës.
Vërejmë se pika e cila ndodhet në mes të fokusit dhe drejtueses i përket parabolës. Kjo pikë quhet kulm i
parabolës. Drejëza që kalon nga fokusi dhe është pingule ma drejtuesen quhet boshti i parabolës.
Ne kemi një ekuacion veçanërisht të thjeshtë për parabolën në qoftë se kulmin e saj e vendosim në origjinën e
koordinatave O, dhe drejtuesen e saj e vendosim paralel me boshtin e x-ve. Në qoftë se fokusi i parabolës është
pika (0, p), atëherë drejtuesja ka ekuacion y = −p. Në qoftë se P(x, y) ëshë një pikë e parabolës, distanca nga pika P
tek fokusi është:
q
kPFk = x2 + (y − p)2
dhe distanca e P nga drejtuesja është |y + p|. Nga përkufizimi i parabolës

këto distanca janë të barabarta:
q
x2 + (y − p)2 = |y + p|
Duke ngritur në katror anë për anë dhe duke bërë thjeshtimet e mundshme,
marrim:
x2 + (y − p)2 = |y + p|2 = (y + p)2
x2 + y2 − 2py + p2 = y2 + 2py + p2
Figura 1.11: Parabola
Pra, ekuacioni i parabolës me fokus (0, p) dhe me drejtuese y = −p është
x2 = 4py (1.5)
28
Në qoftë se do të zëvendësonim a = 4p 1
, atëherë ekuacioni standart i parabolës, Ek. (1.5) do të shndërrohej
në formën y = ax . Ajo është me krahë lart në qoftë se p > 0 dhe me krahë poshtë në qoftë se p < 0. Grafiku
2
është simetrik në lidhje me boshtin e y-ve sepse Ek. (1.5) nuk ndryshon kur zëvendësojmë x me −x. Në qoftë se
ndryshojmë vendet e x me y në Ek. (1.5), kemi:
y2 = 4px (1.6)
i cili na jep ekuacionin e parabolës me fokus (p, 0) dhe me drejtuese x = −p. Parabola është me krahë të hapur nga
e djathta në qoftë se p > 0 dhe në të majtë kur p < 0. Në të dy rastet grafiku është simetrik në lidhje me boshtin e
x-ve i cili është edhe boshti i parabolës.
Në qoftë se parabola e ka kulmin e vet në pikën (h, k) dhe bosht vertikal, forma standarte e ekuacionit të parabolës
është:
(x − h)2 = 4p(y − k) (1.7)

ku p , 0. Fokusi i saj është pika (h, k + p) dhe drejtuesja është drejtëza y = k − p. Boshti i saj është drejtëza x = h.
Kur p > 0 parabola është me krahë sipër dhe kur p < 0 parabola është me krahë poshtë.
Në qoftë se parabola ka si kulm të saj pikën (h, k) dhe ka bosht horizontal, forma standarte e ekuacionit të
parabolës është
(y − k)2 = 4p(x − h) (1.8)
ku p , 0. Fokusi i saj është pika (h + p, k) dhe drejtuesja është drejtëza x = k − p. Boshti i saj është drejtëza y = k. Kur
p > 0 parabola është me krahë të hapur nga e djathta dhe kur p < 0 parabola është me krahë hapur nga e majta.
Të dy ekuacionet e fundit, Ek. (1.7) dhe Ek. (1.8) përftohen nga Ek. (1.5) dhe Ek. (1.6), duke patur parasysh
zhvendosjen paralele të parabolës dhe duke bërë zëvendësimet e x dhe y me x − h dhe y − k përkatësisht.
Shembull 4. Gjeni fokusin, drejtuesen, kulmin dhe boshtin e parabolës x2 − 4y = 0.
Zgjidhje: E shkruajmë ekuacionin në trajtën x2 = 4y dhe duke e krahasuar me Ek. (1.5), shohim se 4p = 4, prej nga
p = 1. Kështu që fokusi është (0, p) = (0, 1), drejtuesja y = −p = −1, kulmi ndodhet në mes të fokusit dhe drejtueses,
pra (0, 0) dhe në bazë të përkufizimt boshti i parabolës do të jetë boshti i y, pra drejtëza x = 0.

Shembull 5. Gjeni fokusin, drejtuesen, kulmin dhe boshtin e parabolës y2 + 10x = 0.
Zgjidhje: E shkruajmë ekuacionin në trajtën y2 = −10x dhe duke e krahasuar me Ek. (1.6), shohim se 4p = −10, prej
5
nga p = − . Kështu që fokusi është (p, 0) = (− 25 , 0), drejtuesja y = −p = 52 , kulmi ndodhet në mes të fokusit dhe
2
drejtueses, pra (0, 0) dhe në bazë të përkufizimt boshti i parabolës do të jetë boshti i x, pra drejtëza y = 0.

Shembull 6. Gjeni fokusin, drejtuesen, kulmin dhe boshtin e parabolës y2 + 4x − 2y − 3 = 0.
29
Zgjidhje: Le ta kthejmë në trajtën standarte fillimisht ekuacionin.
y2 + 4x − 2y − 3 = (y − 1)2 + 4x − 4 = (y − 1)2 + 4(x − 1) = 0

(y − 1)2 = −4(x − 1)
Ekuacioni është i trajtës Ek. (1.8). Pra, kulmi i kësaj parabole është (h, k) = (1, 1), fokusi (0, p) = (0, −1), drejtuesja
x = k − p = 2 dhe boshti drejtëza me ekuacion y = k = 1.

Shembull 7. Gjeni fokusin, drejtuesen, kulmin dhe boshtin e parabolës x2 − 4x − 8y + 28 = 0.
x2 − 4x − 8y + 28 = (x − 2)2 − 8(y − 3) = 0
(x − 2)2 = 8(y − 3)
Ekuacioni është i trajtës Ek. (1.7). Pra, kulmi i kësaj parabole është (h, k) = (2, 3), fokusi (h, k + p) = (2, 5), drejtuesja
y = k − p = 3 − 2 = 1 dhe boshti drejtëza me ekuacion x = h = 2.

Shembull 8. Gjeni fokusin, drejtuesen, kulmin dhe boshtin e parabolës x2 − 10x − 2y + 29 = 0.
x2 − 10x − 2y + 29 = (x − 5)2 − 2(y − 2) = 0

(x − 5)2 = 2(y − 2)
Ekuacioni është i trajtës Ek. (1.7). Pra, kulmi i kësaj parabole është (h, k) = (5, 2), fokusi (h, k + p) = (5, 2.5), drejtuesja
y = k − p = 2 − 0.5 = 1.5 dhe boshti drejtëza me ekuacion x = h = 5.

Hiperbolat
Përkufizim 6. Hiperbolë quhet bashkësia e të gjitha pikave të planit difer-
enca e distanca ve të të cilave nga dy pika të dhëna F1 dhe F2 është konstante.
Pikat e dhëna quhen vatra të hiperbolës. Mesi i segmentit që bashkon va-
trat e hiperbolës quhet qendër e hiperbolës. Drejtëza që bashkon vatrat e
hiperbolës quhet bosht i hiperbolës.
Vërejmë se përkufizimi i hiperbolës është i ngjashëm me përkufizimin e
elipsit. Ndryshimi midis tyre qëndron se shuma e distanca ve tek elipsi
zëvendësohet me diferencën e distanca ve tek hiperbola. Në fakt edhe rruga
e gjetjes së ekuacionit të hiperbolës është e ngjashme me atë të gjetjes së
ekuacionit të elipsit. Arrihet të tregohet lehtë se kur vatrat janë në boshtin
e x-ve në (±c, 0) dhe diferenca e distancave është
kPF1 k − kPF2 k = ±2a
atëherë ekuacioni i hiperbolës është: Figura 1.12: Hiperbola

x2 y2
− =1 (1.9)
a 2 b2
ku c2 = a2 + b2 .
30
Vërejmë se pikëprerjet me boshtin e x-ve janë përsëri ±a dhe pikat (a, 0) dhe (−a, 0) janë kulmet e hiperbolës.
Por në qoftë se marrim x = 0 në Ek. (1.9), ne kemi y2 = −b2 që është e pamundur, pra hiperbola nuk ka pikëprerje
me boshtin e y-ve. Hiperbola është simetrike në lidhje me të dy boshtet.
Për ta analizuar pak më thellë hiperbolën marrim Ek. (1.9) dhe e shndërrojmë në trajtën
x2 y2
= 1 + ≥1
a2 b2
√
Kjo tregon se x2 ≥ a2 , kështu që |x| = x2 ≥ a. Prej nga kemi x ≥ a ose
x ≤ −a. Kjo nënkupton se hiperbola konsiston në dy pjesë të emërtuara
krahë (ose degë) të hiperbolës.
Kur ndërtojmë grafikun e një hiperbole është mjaft e përdorshme të

ndërtohen fillimisht asimptotat të cilat jepen me ekuacione: y = ba x dhe
y = − ba x. Të dy krahët e hiperbolës i afrohen pambarimisht asimptotave
me largimin nga origjina.
Duke e përmbledhur kemi që hiperbola
x2 y2
− =1
a2 b2
! 0), ku c = a +b , bosht horizontal, kulme (±a, 0) dhe asimptota

ka vatra (±c, 2 2 2 Figura 1.13
b
y=± x.
a
Në rastin kur vatrat e hiperbolës janë në boshtin e y-ve, duke ndërruar vendet e x me y në Ek. (1.9) dalim në
përfundimin se hiperbola
y2 x2
− =1 (1.10)
a2 b2
a
ka vatra (0, ±c), ku c2 = a2 + b2 , bosht vertikal, kulme (0, ±a), dhe asimptota y = ±( )x. Ekuacioni standart i
b
hiperbolës me qendër në (h, k) me bosht horizontal është:
(x − h)2 (y − k)2
− =1 (1.11)
a2 b2
Distanca midis dy kulmeve është 2a, kulmet janë (h ± a, k) distanca midis dy vatrave është 2c, vatrat janë (h ± c, k)
ku c2 = a2 + b2 . Ekuacionet e asimptotave janë:
b
y = k ± (x − h)
a
Ekuacioni standart i hiperbolës me qendër në (h, k), me bosht vertikal është:
(y − k)2 (x − h)2
− =1 (1.12)
a2 b2
Distanca midis dy kulmeve është 2a, kulmet janë (h, k ± a), distanca midis dy vatrave është 2c, vatrat janë (h, k ± c),
ku c2 = a2 + b2 . Ekuacionet e asimptotave janë:
a
y = k ± (x − h).
b
Le të ilustrojmë me disa shembuj.
Shembull 9. Në qoftë se ekuacioni i hiperbolës jepet në trajtën:
y2 x2
− = 1,
4 36
31
√ √
kjo do të thotë se boshti i hiperbolës është vertikal dhe a = 6, b = 2 dhe secila vatër është në distancë c = a2 + b2 = 2 10
√ √ 1 1
nga qendra e hiperbolës. Vatrat janë në pikat (0, −2 10) dhe (0, 2 10). Asimptotat kanë ekuacione y = x dhe y = − x,
3 3
b 1
meqënëse = .
a 3
Shembull 10. Supozojmë se qendra e hiperbolës nuk është në origjinë por në pikën (2, −1). Ekuacioni i hiperbolës është:
(x − 2)2 (y + 1)2
− ,
9 16
b 4
prej nga del se a = 3 dhe b = 4 dhe koefiçenti këndor i asimptotës është ± = ± .
a 3
Boshti i hiperbolës në këtë rast është horizontal. Kështu që secila vatër është 5 njësi horizotalisht larg nga qendra. Një vatër
është në (7, −1) dhe tjetra në (−3, −1). Kulmet e hiperbolës janë në pikat (−3, −1) dhe (5, −1).
Shembull 11. Gjeni ekuacionin e hiperbolës me qendër në (2, −1) kur a = 3, b = 4 dhe boshti i hiperbolës është horizontal.
Zgjidhje: Nga të dhënat dhe duke u nisur nga Ek. (1.11), del se ekuacioni i hiperbolës është:
(x − 2)2 (y + 1)2
− =1
32 42
dhe √ √ √
c= a2 + b2 = 9 + 16 = 25 = 5
Distanca midis dy kulmeve është 2a = 6, kulmet janë (h − a, k) = (−1, −1) dhe (h + a, k) = (5, −1). Ndërsa distanca
midis dy vatrave është 2c = 10 dhe vatrat janë (h − c, k) = (−2, −1) dhe (h + c, k) = (7, −1). Ekuacionet e asimptotave
janë përkatësisht
b 4 b 4
y = k − (x − h) = −1 − (x − 2) dhe y = k + (x − h) = −1 + (x − 2)
a 3 a 3

Shembull 12. Gjeni vatrat dhe ekuacionin e hiperbolës me kulme (0, ±1) dhe asimptotë y = 2x.
Zgjidhje: Nga Ek. (1.10) dhe nga informacioni i dhënë, shohim se a = 1 dhe a/b = 2. Kështu që, b = a/2 = 1/2 dhe
5 √
c2 = a2 + b2 = . Atëherë vatrat janë (0, ± 5/2) dhe ekuacioni i parabolës është y2 − 4x2 = 1.
4
Shembull 13. Përcaktoni koniken dhe gjeni vatrat e saj.
9x2 − 4y2 − 72x + 8y + 176 = 0
Zgjidhje: Plotësojmë fillimisht katrorët e binomeve si më poshtë për ta kthyer ekuacionin në trajtën standarte:
4(y2 − 2y) − 9(x2 − 8x) = 176
prej nga kemi
(y − 1)2 (x − 4)2
− =1
9 4
√ √
Pra, ekuacioni doli i trajtës Ek. (1.12), kështu që a2 = 9, b2 = 4,
c2 = 13. Vatrat janë (4, 1 + 13) dhe (4, 1 − 13),
3
ndërsa kulmet janë (4, 4) dhe (4, −2). Ekuacionet e asimptotave janë y = 1 ± (x − 4).
2

Ç’mund të themi për ekuacionet e gradave më të larta? Le të jetë dhënë një polinom me dy ndryshore f (x, y)
dhe koefiçentë nga R. Bashkësia e pikave
C := {(x, y) ∈ R2 | f (x, y) = 0}
quhet kurbë algjebrike planare e përkufizuar mbi R. Në qoftë se koefiçentët e f (x, y) janë në Q ne themi se C është
e përkufizuar mbi Q. Studimi i kurbave algjebrike është një nga degët më aktive të matematikës dhe është pjesë e
gjeometrisë algjebrike. Për më shumë në këtë fushë shihni [55] i cili është një hyrje tek ky subjekt.
32
Ushtrime:
11. Gjeni kulmin, fokusin dhe drejtuesen e parabolës dhe ski- (y + 3)2 (x + 7)2
5. − =1
coni grafikun e saj. 25 64
1 2 5x2
1. x = y 6. − 5y2 = 80
2 4
2. y = −4x2 Për çdo ekuacion të dhënë identifikoni koniken dhe gjeni
kulmet dhe vatrat ose fokusin.
3. (x + 1)2 = 4(y − 2)
14. 4x2 + y2 + 24x − 6y + 9 = 0
1
4. x − 6x + y = 8
2
2 15. y2 − 2y + 40x + 281 = 0
5. y2 = 8x 16. 4x2 + y2 + 32x + 6y + 57 = 0
6. x − 1 = (y + 3)2 17. x2 + y2 − 6x + 4y + 12 = 0
7. x2 + 2x + 12y + 25 = 0 18. y2 − x2 + 2y − 14x − 57 = 0
1 2
8. x − 13 = y − 13 19. 4x2 − y2 − 56x − 4y + 176 = 0
36
20. x2 = y2 + 1
12. Gjeni kulmet dhe vatrat e elipsit dhe skiconi grafikun e tij.
21. y2 + 2y = 4x2 + 3
x2 y2
1. + =1
1 4 22. 4x2 + 4x + y2 = 0
x2 y2 23. y2 − 8y = 6x − 16
2. + =1
16 4
1 2
24. x + 62 = y + 62
x2 y2 12
3. + =1
9 25
Gjeni një ekuacion për koniken që plotëson kushtet e
4. x2 + 4y2 2 + 8x − 8y + 16 = 0 dhëna.
5. 490x2 + 90y2 − 4410 = 0
25. Parabolë, kulmi (0, 0), fokusi (0, −2)
(x + 4)
2 (y − 8) 2
6. + =1
25 81
(x + 6)2 (y + 5)2
7. + =1
16 4 28. Parabolë, kulmi (7, 9), fokusi (−5, 9)
(x + 2)2 (y − 1)2 29. Parabolë, kulmi (0, 0), drejtuese x = −1
8. + =1
49 16
30. Parabolë, fokusi (−11, 0), drejtuese x = 11
(x − 1)2 (y + 7)2
9. + =1 31. Parabolë, kulmi (2, 3), boshti vertikal, kalon nga (1, 5)
256 9
13. Gjeni kulmet, vatrat dhe asimptotat e hiperbolës dhe ski- 32. Parabolë, boshti horizontal, kalon nga pikat (−1, 0),
coni grafikun e saj. (1, −1), dhe (3, 1)
x2 y2 33. Parabolë, fokusi (0, 5), drejtuese y = −5

1. − =1
36 81 34. Elips, vatra (±2, 0), kulme (±5, 0)
y2 x2 √
2. − =1 35. Elips, vatra (±2, 0), kulme (± 3, 0)
4 36
3. 75x2 − 27y2 = 675 36. Vërtetoni se në qoftë se një elips dhe një hiperbolë kanë të
njëjtat vatra, atëherë tangentet e hequra ndaj tyre në çdo pikë
4. x2 − 4y2 + 10x − 48y − 135 = 0 prerje janë pingule.
33
1.4 Koordinatat polare

Sistemet koordinative nuk janë gjë tjetër veçse një mënyrë për të përkufizuar një pikë në hapësirë. Një sistem
koordinativ e paraqet një pikë në plan me një çift të renditur numrash të quajtur koordinata. Sistemi koordinativ
kartezian i vë në korrespondencë një pike një çift të renditur numrash (x, y) që janë distancat e drejtpërdrejta nga
dy boshtet koordiantive. Në këtë seksion do të përshkruajmë një sistem koordinativ të quajtur sistemi polar i
koordinatave, i cili është mjaft i përshtatshëm për shumë arsye, ndër të cilat paraqitja e disa kurbave të veçanta dhe
mjaft të përdorshme është shumë më e përshtatshme në sistemin e koordinatave polare, sesa në sistemin koordinativ
kartezian. Në këtë seksion do të japim lidhjen që ekziston ndërmjet koordinatave polare dhe karteziane, do të shohim
disa shembuj kurbash të prezantuara në koordinata polare, si dhe do të shohim mënyrën e gjetjes së tangentes së
hequr ndaj kurbës polare, e parë kjo e fundit si kurbë parametrike me parametër koordinatën e dytë polare.
Sistemi koordinativ kartezian nuk është e vetmja mënyrë e paraqitjes së

një pike në plan. Në vend që të lëvizim horizontalisht dhe vertikalisht
nga origjina, ne mund të lëvizim drejt pikës duke u nisur nga origjina,
derisa ta takojmë pikën dhe prej këtej të masim këndin e formuar të kësaj
drejtëze me gjymëboshtin pozitiv të x-ve. Pra, nisemi nga një pikë O, të
cilën e emërtojmë pol (ose origjinë) dhe prej saj heqim një gjysmëdrejtëz
horizontale me drejtim kahun pozitiv të boshtit të x-ve të cilën e emërtojmë
boshti polar. Në qoftë se P është një tjetër pikë e planit, me r shënojmë
distancën e P nga O, dhe me θ shënojmë këndin (të matur në radianë)e
formuar ndërmjet segmentit OP dhe boshtit polar. Atëherë çiftin e renditur
(r, θ) e emërtojmë koordinata polare të pikës P.
Përkufizim 7. Një pikë P e planit themi se ka koordinata polare (r, θ) në Figura 1.14: Koordinatat polare
qoftë se segmenti OP ka gjatësi r dhe këndi që formon OP me boshtin polar
është θ(i matur në drejtimin kundër-orar), shih Fig. 1.14
Në qoftë se P = O, atëherë r = 0 dhe pranojmë se (0, θ) paraqet polin për çdo vlerë të θ. Fig. 1.14 kërkon që
r > 0. Ne e zgjerojmë kuptimin e koordinatave polare (r, θ) edhe për rastin kur r < 0, duke konsideruar pikën me
koordinata polare (−r, θ) dhe pikën me koordinata (r, θ) e cila ndodhet në të njejtën drejtëz me pikën (−r, θ) por në
anë të kundërt me të dhe në të njëjtën distancë |r| nga poli O. Vërejmë se (−r, θ) paraqet të njëjtën pikë sikurse edhe
(r, θ + π).
Në sistemin koordinativ kartezian çdo pikë ka një paraqitje te vetme, ndërsa

në sistemin koordinativ polar çdo pikë mund të ketë më shumë se një
paraqitje. Në fakt, meqë rrotullimi i plotë kundërorar jepet me këndin 2π,
pika e dhënë me koordinatat polare (r, θ) gjithashtu jepet edhe nga
(r, θ + 2nπ) dhe (−r, θ + (2n + 1)π)
ku n është një numër natyror. Lidhja ndërmjet koordinatave polare dhe

karteziane mund të shihet nga Fig. 1.15, ku poli përputhet me origjinën
dhe boshti polar me gjysmëboshtin pozitiv të x-ve.
Në qoftë se P ka koordinata karteziane (x, y) dhe koordinata polare (r, θ),
atëherë nga Fig. 1.15 kemi
x y
cos θ = dhe sin θ =
r r Figura 1.15: Koordinatat polare
dhe prej këtej
x = r cos θ dhe y = r sin θ (1.13)
Edhe pse Ek. (1.13) dolën prej Fig. 1.15, e cila ilustron rastin kur r > 0 dhe 0 < θ < π/2, këto ekuacione vlejnë
edhe për rastin kur r dhe θ marrin vlera të çfarëdoshme.
Ekuacionet Ek. (1.13) na japin mundësinë të gjejmë koordinatat karteziane të një pike kur njohim koordinatat
34
polare të saj. Për të gjetur r dhe θ kur njohim x dhe y përdorim ekuacionet
y
r2 = x2 + y2 dhe tan θ = (1.14)
x
të cilët dalin direkt nga Ek. (1.13) ose thjesht edhe nga Fig. 1.15. Meqënëse tan θ është injektiv në − π2 , π2 atëherë ne

konsiderojmë
π π

θ∈ − , .
2 2
Shembull 14. Kthejeni pikën (2, π/3) nga koordinata polare në koordinata karteziane.
Zgjidhje: Meqënëse r = 2 dhe θ = π/3, Ek. (1.13) japin:

π 1
x = r cos θ = 2 cos
=2· =1
3 2
√
π 3
y = r sin θ = 2 sin = 2 · =3
3 2
√
Kështu që pika në koordinata karteziane paraqitet si (1, 3).

√
Shembull 15. Kthejeni pikën 3, π/6 nga koordinata polare në koordinata karteziane.
√
Zgjidhje: Duke zëvendësuar 3 për r dhe π/6 për θ në Ek. (1.13) gjejmë:
√
√ √ 3 3
x = 3 cos π/6 = 3 · =
2 2
√
√ √ 1 3
y = 3 sin π/6 = 3 · =
2 2
√ !
3 3
Koordinatat karteziane (x, y) janë , .
2 2

1.4.1 Kurbat polare

Grafiku i një ekuacioni polar r = f (θ) ose në trajtën më të përgjithshme F(r, θ) = 0 konsiston në të gjitha pikat
me koordinata polare (r, θ) që kënaqin ekuacionin. Kurba e paraqitur me ekuacionin polar
r = f (θ) ose F(r, θ) = 0
quhet kurbë polare.

Grafikët e kurbave polare nuk janë njëlloj si grafikët në koordinata karteziane. Meqënëse pikat polare paraqiten
në disa mënyra në koordinata polare, një pikë që mund të mos i përkasë grafikut kur paraqitet në një çift koordi-
natash, por e paraqitur nga një çift tjetër koordinatash mund t’i përkasë atij grafiku. Kjo do të thotë se një pikë
i përket një grafiku polar, në qoftë se ndonjë nga çiftet e mundshme të koordinatave e kënaqin ekuacionin. Për
shembull pika (−1, π) nuk duket se është zgjidhje për ekuacionin r = sin θ + 1 por në qoftë se rishkruhet si (1, 0) ajo
shërben si zgjidhje e tij. Le të shohim disa shembuj kurbash polare.
Rrathët
Në koordinata polare janë të mundshëm tre tipe rrathësh. Më i thjeshti prej tyre jepet me ekuacion r(θ) = a, i cili
përshkruan një rreth me qendër në origjinë dhe me rreze |a|.
Dy ekuacionet të tjerë të mundshëm janë r = a cos θ dhe r = a sin θ. Të dy përshkruajnë rrathë me rreze |a|/2,
por funksioni kosinus është simetrik në lidhje me boshtin polar me r(θ) = 2a, ndërsa funksioni sinus është simetrik
në lidhje me boshtin e y-ve me r(θ) = 0.
35
Shembull 16. Ndërtoni grafikun e kurbës
r = 2 cos θ.
Gjeni ekuacionin Kartezian për këtë kurbë.
Zgjidhje: Përderisa cos θ është funksion periodik me periodë 2π, atëherë

është e mjaftueshme që të ndërtojmë grafikun vetëm për intervalin [0, 2π].
Kur θ = 0 kemi r = 2 që na jep pikën (2, 0) në koordinata Karteziane.
Vazhdojmë me vlerat për θ si vijon
π π π π 2π 3π 5π
, , , , , , ,π
6 4 3 2 3 4 6
dhe paraqesim pikat në koordinata Karteziane si në Fig. 1.16. Figura 1.16: r = 2 cos θ

Kardioidat
Kardioidat janë kurbat me ekuacione polare r = a ± a cos θ dhe r = a ± a sin θ. Grafikët e tyre janë të ngjashëm
me formën e zemrës dhe gjithmonë përmbajnë origjinën (polin).
Shembull 17. Ndërtoni grafikun e funksionit r = 5 − 5 sin θ.
y
Zgjidhje: Për të ndërtuar grafikun e r = 5 − 5 sin θ duhet të kemi parasysh
se 0 ≤ θ ≤ 2π. Ndërtojmë tabelën e mëposhtme x
θ r = 5 − 5 sin θ
0 5
π/2 0
π 5
3π/2 10
2π 5
Në bazë të të dhënave grafiku i saj është treguar në Fig. 1.17 Figura 1.17: Kardioida

Le të shohim një shembull tjetër të një kardiode.
Shembull 18. Ndërtoni grafikun e kurbës r = 1 + sin θ.
Figura 1.18: Kardioida r = 1 + sin θ
Zgjidhje: Në Fig. 1.18 ne kemi paraqitur çdo interval të ndryshores θ ∈ [0, 2π] sipas çdo kuadranti. Grafiku
përsëritet me periodë 2π.
Krahasoni këtë me shembullin e mëparshëm ku kardioda ishte e drejtuar poshtë dhe koefiçenti përpara sin θ
ishte negativ.

36
Trëndafili polar
Trëndafili polar jepet me ekuacion y
r = a cos(kθ + b)
dhe është një kurbë e cila ngjan si një lule me petale. Numri b është një
konstante e çfarëdoshme dhe mund të jetë edhe 0. Në qoftë se k është
një numër i plotë, këto ekuacione përshkruajnë një lule me k-petale, dhe në x
qoftë se k është çift ato përshkruajnë një lule me 2k-petale. Variabli a paraqet
gjerësinë e petalit. Në figurën e mëposhtme shohin grafikun e funsionit
r = 3 cos(θ + 1)
Në Kap. 14 ne do të shohim se si të gjejmë gjatësinë dhe syprinën e çdo

gjethe (petale). Figura 1.19: r(θ) = 3 cos(4θ + 1)
Shembull 19. Ndërtoni grafikun e kurbës r = cos 2θ.
Figura 1.20: Kurba r = cos 2θ në koordinata Karteziane dhe polare.
Zgjidhje: Paraqesim fillimisht këtë grafik në koordinata Karteziane në të majtë të Fig. 1.20. Për çdo pjesë 1, . . . , 8 të
këtij frafiku paraqesim grafikun korespondues në kordinata polare në të djathtë.

Spiralja e Arkimedit
y
Spiralja e Arkimedit u zbulua prej Arkimedit dhe ka një ekuacion polar
r(θ) = a + bθ x
Duke ndryshuar vlerën e a, spiralja rrotullohet, ndërsa b jep distancën
ndërmjet krahëve dhe për një spirale të dhënë kjo vlerë është konstante.
Spiralja e Arkimedit ka dy krahë, një për θ > 0 dhe një për θ < 0. Në
Fig. 1.21 jepet grafiku i funksioni
r(θ) = 1 + θ.
Figura 1.21: r(θ) = 1 + θ
Simetritë
Kur duam të skicojmë një kurbë polare na vjen në ndihmë shumë simetria. Kanë vend këto tre rregulla:
37
a) Në qoftë se ekuacioni polar nuk ndryshon kur zëvendësojmë θ me −θ atëherë kurba është simetrike në lidhje
me boshtin polar.
b) Në qoftë se ekuacioni polar nuk ndryshon kur zëvendësojmë r me −r ose kur zëvendësojmë θ me θ + π, kurba
është simetrike në lidhje me polin.
c) Në qoftë se ekuacioni nuk ndryshon kur zëvendësojmë θ me π − θ, kurba është simetrike në lidhje me boshtin
π
vertikal θ = .
2
Lexuesi mund të bindet për këto rregulla nga grafikët e funksioneve të mëposhtme.
1.4.2 Numrat kompleksë

Në këtë seksion do të flitet për numrat kompleks, algjebrën e numrave kompleks dhe interpretimin gjeometrik të
tyre. Përkufizime bazë dhe veti të numrave kompleks mund të gjenden në literatura të ndryshme. Simbolet z, u, w, v
shërbejnë për të treguar numrat kompleksë dhe me C është shënuar bashkësia e të gjithë numrave kompleksë.
Shënojmë me i simbolin që gëzon cilësinë i2 = −1.
Përkufizim 8. Bashkësia e numrave kompleksë, C quhet bashkësia
C := {a + bi | a, b ∈ R}
Dy numra kompleks z1 = a + bi dhe z2 = c + di janë të barabartë atëherë dhe vetëm atëherë kur a = b dhe c = d.
Çdo numër kompleks z = a + bi korespondon me një çift të renditur
(a, b) numrash realë. Kështu që kemi një korespondencë një-me-një midis
bashkësisë së numrave kompleksë dhe pikave të planit Kartezian. Numrat
kompleksë paraqiten në plan si në Fig. 1.22. Ky zakonisht quhet plani
kompleks. Numrin real a e quajmë pjesa reale e numrit kompleks z = a+bi
ndërsa numrin real b e quajmë pjesa imagjinare. I përkufizojmë ato si më
poshtë:
Re(z) = a, Img(z) = b
Për çdo z ∈ R kemi z = Re(z) + 0 · i. Në qoftë se z = a + bi dhe a = 0 atëherë
z quhet imagjinar.
Përkufizojmë shumën dhe prodhimin e dy numrave kompleks si:
(a + bi) + (c + di) = (a + c) + (b + d)i Figura 1.22: Numrat kompleksë në plan

(a + bi) · (c + di) = (ac − bd) + (ad + bc)i
Vërejmë se prodhimi nuk është tjetër veçse prodhimi i zakonshëm i shprehjeve algjebrike, me shtesën se i2 = −1.
38
Për një numër kompleks të dhënë x = a + bi përcaktojmë të konjuguarin e

numrit kompleks si:
z̄ := a − bi
Pasqyrimi
C −−−→ C
z→z̄
është syrjektiv, dhe quhet pasqyrimi i konjugimit kompleks. Në qoftë se

z ∈ C, kemi se z është real atëherë dhe vetëm atëherë kur z = z̄.
Moduli kzk i një numri kompleks përkufizohet si
√
kzk := a2 + b2 ,
π
Pra moduli është distanca e numrit kompleks nga origjina. Këndi − ≤
2
π b
θ≤ i tillë që tan θ = , quhet argument i z. Vëmë re se a = ρ cos θ dhe
2 a
b = ρ sin θ. Prej nga:
z = ρ (cos θ + i sin θ) .
Kjo quhet paraqitja polare e z. Paraqitjen polare të numrit kompleks e për-
dorim për të interpretuar prodhimin dhe pjestimin e numrave kompleks.
Le të jenë z, w dy numra kompleks të çfarëdoshëm të tillë që:
z = r1 (cos α + i sin α) dhe w = r2 (cos β + i sin β)
Atëherë,
z · w = r1 r2 cos(α + β) + i sin(α + β)

z r1 (1.15) Figura 1.23
= cos(α − β) + i sin(α − β)

w r2
Për më tepër ka vend lema e mëposhtme:

Lema 10. (Formula e De Muavrit) Për çdo numër të plotë n ≥ 1 dhe z =
r(cos θ + i sin θ) kemi
[r(cos θ + i sin θ)]n = rn cos(nθ) + i sin(nθ).
2π 2π
Shënojmë me n = cos + i sin . Duke përdorur formulën e Muavrit
n n
marrim nn = 1. Ky numër n quhet rrënja e n-të primitive e njëshit. Të
gjitha fuqitë e n janë në rrethin njësi dhe kanë vetinë se kur ngrihen në fuqi
n japin 1. Kur nuk ka keqkuptime në lidhje me n ne thjesht shënojmë n me
. Duke shumëzuar me veten e vet, thjesht rrotullojmë me një kënd prej
2π
θ= , prej nga pas n-rrotullimesh do të arrijmë tek pika z = (1, 0).
n
Një numër kompleks z thuhet se ka rend n ≥ 1 në qoftë se zn = 1 dhe zm , 1
për të gjithë 0 < m < n. Të gjithë numrat kompleks z të rendit n quhen Figura 1.24
rrënjë primitive të njëshit.
Lema 11. Jepet numri kompleks z = r (cos θ + i sin θ) dhe n një numër i plotë pozitiv. Atëherë, z ka n rrënjë të ndryshme që
jepen nga formula
θ + 2kπ θ + 2kπ
" ! !#
wk = r 1/n
cos + i sin
n n
për k = 0, 1, . . . , n.
Në Kap. 3 ne do të përkufizojmë funksionet eksponencialë me eksponent realë. Në Kap. 11 do të mësojmë se si

t’i shprehim këto funksione si seri Taylor. Duke i përgjithsuar këto seri ndryshoret komplekse ne do të përkufizojmë
39
funksionin eksponencial me eksponent kompleks ez . Nga kjo mund të marrim formulën e famshme të Euler
eiθ = cos θ + i sin θ.
Ushtrime:
37. Vërtetoni: 50. Llogarisni modulin e numrave kompleksë (i + 1)10 ,

i) z + w = z + w √ 12

1
+ i 3
.
ii) zw = z · w. 2 2
38. Vërtetoni se për çdo u, v ∈ C, 51. Jepet funksioni f : C → C, i tillë që
ku · vk = kuk · kvk. az + b
z→ ,
cz + d
39. Le të jenë z = r1 (cos α+i sin α) dhe w = r2 (cos β+i sin β).
Vërtetoni se ku ad − bc = 1. Gjithashtu dimë që f (1) = −1, f (i) = i,
f (2) = − 12 .
z · w = r1 r2 cos(α + β) + i sin(α + β)

a) Gjeni f (z) dhe më pas f (2), f (2i), f 12 .
b) Le të jetë
40. Vërtetoni formulën e Muavrit. Për çdo numër të plotë
n≥1
C = {z ∈ C | kzk = 1, Re(z) ≥ 0}.
(cos θ + i sin θ)n = cos(nθ) + i sin(nθ)
41. Vërtetoni se për çdo numër racional r ∈ Q Gjeni f (C).
52. Jepet funksioni f : C → C, i tillë që

(cos θ + i sin θ)r = cos(rθ) + i sin(rθ)
az + b
42. Zgjidhni ekuacionin zn − 1 = 0. z→ ,
√
cz + d
43. Le të jetë z = 1
+i 3
2 . Njehsoni z2 , z3 , z4 , z5 , z7 , z8 , z9 .
2 ku ad − bc = 1. Jepet f (i) = −i, f (3) = 31 , f (−1) = −1.

44. Shprehni numrat z = 3e− 6 , w = −3e n
4πi 2πi
në formën stan- a) Gjeni f (z), f (2), f (2i), f 12 .
darte. b) Le të jetë

45. Zgjidhni ekuacionin z + z32 (3z2 − 2z + 5) = 0. C = {z ∈ C | kzk = 2, }
46. Faktorizoni plotësisht polinomin p(z) = z7 − 1. rrethi me qendër në origjinë dhe me rreze 2. Gjeni f (C).
47. Faktorizoni në Q polinomin p(z) = z − 1. 5
53. Shënojmë me 5 rrënjën e pestë primitive të njëshit. Gjeni
48. A ka ekuacioni z + z + z + z + 1 = 0 zgjidhje racionale?
4 3 2 transformimin e Mobiusit f (x) të tillë që
xn − 1 f (0) = 0, f (1) = 5 , f (5 ) = 25

49. A mund të shprehet f (x) = si një polinom? Cila
x−1
është shprehja? Vërtetoni përgjigjen tuaj. Gjeni f (25 ), f (35 ), f (45 ).
40
1.5 Prerjet konike në koordinata polare

Në leksionin paraardhës ne klasifikuam koniket në varësi të vatrave dhe drejtueseve. Në këtë seksion do të
japim një trajtim më të unifikuar të të tre tipeve të konikeve, në varësi të fokusit dhe drejtueses. Për më tepër, në
qoftë se vendosim fokusin në origjinë, atëherë prerja konike ka një ekuacion të thjeshtë polar, i cili na mundëson
një përshkrim të përshtatshëm të lëvizjes së planeteve, sateliteve dhe kometave.
Le të shohim teoremën në vazhdim.
Teorema 1. Le të jetë F fokusi, L drejtëza drejtuese, dhe e një numër pozitiv i quajtuar jashtëqendërsi. Bashkësia e të gjitha
pikave të planit të tilla që
kPFk
=e
kPLk
domethënë raporti i distancave nga F dhe nga L është konstante e, është një prerje konike. Konikja është
a Elips në qoftë se e < 1
b Parabolë në qoftë se e = 1
c Hiperbolë në qoftë se e > 1
Vërtetim: Vëmë re se kur e = 1, kemi kPFk = kPLk, kështu që kushti i

dhënë kthehet thjesht në përkufizimin e parabolës të dhënë në leksionin
paraardhës. Le ta vendosim fokusin e parabolës në origjinë dhe drejtuesen
paralel me boshtin e y-ve d njësi nga e djathta. Kështu drejtuesja ka
ekuacion x = d dhe është pingule me boshtin polar.
Në qoftë se pika P ka koordinata polare (r, θ), atëherë kemi
kPFk = r kPLk = d − r cos θ

kPFk
Kështu që kushti = e ose kPFk = e · kPLk, bëhet
kPLk
r = e(d − r cos θ) (1.16)
Duke ngritur në katror të dyja anët dhe duke e kthyer në koordinata

karteziane, kemi:
x2 + y2 = e2 (d − x2 ) = e2 (d2 − 2dx + x2 )
Figura 1.25
ose
(1 − e2 )x2 + 2de2 x + y2 = e2 d2
Pasi plotësojmë katrorët e binomeve, marrim
!2
e2 d y2 e2 d2
x+ + = (1.17)
1 − e2 1 − e2 (1 − e2 )2
Në qoftë se e < 1, e identifikojmë Ek. (1.17) me ekuacionin e një elipsi. Në fakt ai është i formës
(x − h)2 y2
+ 2 = 1,
a2 b
ku
e2 d e2 d2 e2 d
h=− a2
= b2
= (1.18)
1 − e2 (1 − e2 )2 1 − e2
Në leksionin paraardhës gjetëm se vatrat e elipsit janë në distancë c nga qendra, ku
e4 d2
c2 = a2 − b2 = (1.19)
(1 − e2 )2
41
e2 d
kjo tregon se c = = −h dhe na konfirmon se fokusi i përcaktuar në Teor. 1 tregon se është i njëjtë me fokusin
1 − e2
e përcaktuar në leksionin paraardhës. Gjithashtu nga Ek. (1.18) dhe Ek. (1.19) del se jashtëqendërsia jepet nga
c
e=
a
Në qoftë se e > 1, atëherë 1 − e2 < 0 dhe shohim se Ek. (1.17) paraqet një hiperbolë. Ashtu sikurse vepruam më sipër
ne mud ta shkruajmë Ek. (1.17) në formën
(x − h)2 y2
− 2 =1
a2 b
dhe shohim se e = ac , ku c2 = a2 + b2 .
Duke zgjidhur Ek. (1.16) në lidhje me r, shohim se ekuacioni polar i konikes mund të shkruhet si
ed
r= .
1 + e cos θ
Në qoftë se drejtuesja është zgjedhur që të jetë në të majtë të fokusit si x = −d, ose zgjidhet të jetë paralel me boshtin
polar si y = ±d, atëherë ekuacioni polar i konikes jepet nga teorema në vazhdim.
Teorema 2. Ekuacioni polar i formës

ed ed
r= ose r=
1 ± e cos θ 1 ± e sin θ
paraqet një prerje konike me jashtëqendërsi e. Konikja është elips në qoftë se e < 1, parabolë në qoftë se e = 1 dhe hiperbolë në
qoftë se e > 1.
Le të shohim disa shembuj.
Shembull 20. Gjeni ekuacionin polar për parabolën e cila e ka fokusin në origjinë dhe drejtuesen me ekuacion y = −6.
6
Zgjidhje: Duke përdorur Teor. 2 me e = 1 dhe d = 6, shohim se ekuacioni i parabolës është r = .
1 − sin θ

10
Shembull 21. Një konike jepet me ekuacion r = . Gjeni jashtëqendërsinë, identifikoni koniken, përcaktoni
3 − 2 cos θ
drejtuesen dhe skiconi grafikun.
42
Zgjidhje: Duke pjestuar numëruesin dhe emëruesin me 3 e shkruajmë

ekuacionin si
10
r= 3
2
1 − cos θ
3
2
Nga Teor. 2 shohim se ky ekuacion paraqet një elips me e = . Meqënëse,
3
10
ed = , kemi d = 5. Kështu që drejtuesja ka ekuacion kartezian x = −5.
3
Kur θ = 0, r = 10 ndërsa kur θ = π, r = 2. Pra, kulmet kanë koordinata
polare (10, 0) dhe (2, π). Figura 1.26

18
Shembull 22. Si është drejtuesja e konikes r = ? A ndodhet ajo në të majtë, në të djathtë, sipër, apo poshtë polit?
3 − 9 sin θ
Zgjidhje: Duke u nisur nga të dhënat dhe Teor. 2 del se drejtuesja është horizontale dhe poshtë polit.

18
Shembull 23. Identifikoni koniken r =
3 + 7 cos θ
Zgjidhje:
18 6 7
r= = dhe e= >1
3 + 7 cos θ 7 3
1 + cos θ
3
pra konikja është hiperbolë.

5
Shembull 24. Gjeni a, b, c për koniken r = .
1 − 2 cos θ
Zgjidhje: Jashtë qendërsia e = 2 > 1, pra konikja është hiperbolë. Drejtuesja është vertikale dhe në të majtë të polit.
Boshti është horizontal. Kulmet janë në pikat (−6, 0) dhe (2, π). Distanca ndërmjet kulmeve është 8 pra a = 4. Dhe
√
prej këtej c = 8 dhe b = 4 3.

12
Shembull 25. Ndërtoni koniken r = .
2 + 4 sin θ
Zgjidhje: E rishkruajmë ekuacionin në trajtën
6
r=
1 + 2 sin θ
dhe shohim se jashtëqendërsia është e = 2, pra ekuacioni paraqet një hiper-
bolë. Meqënëse ed = 6, d = 3 dhe drejtuesja ka ekuacion y = 3. Kulmet janë
kur θ = π/2 dhe 3π/2, pra janë në pikat (2, π/2) dhe (−6, 3π/2) = (6, π/2).
Zakonisht është e domosdoshme të përcaktohen edhe pikëprerjet me
boshtin e x-ve. Kjo ndodh kur θ = 0, π dhe në të dy rastet r = 6. Gjithashtu
mund të vizatojmë edhe asimptotat. Vërejmë se r → ±∞ kur 1+2 sin θ → 0+ Figura 1.27: r = 12
2+4 sin θ
1
ose 0− dhe 1 + 2 sin θ = 0 kur sin θ = − . Pra, asimptotat janë paralele me
2
rrezet θ = 7π/6 dhe θ = 11π/6. Grafiku është paraqitur në Fig. 1.27.

43
1.5.1 Ligjet e Keplerit

Në 1609 matematikani dhe astronomi gjerman Johannes Kepler, në bazë të të dhënave të mbledhura astronomike,
publikoi tre ligjet e mëposhtëm të lëvizjes së planeteve.
Ligjet e Keplerit
1. Planetet rrotullohen rreth diellit sipas një orbite eliptike me diellin të vendosur në një nga vatrat e tij.
2. Drejtëza që bashkon diellin me një planet mbulon syprina të barabarta në kohë të barabarta.
3. Katrori i periudhës së rrotullimit të një planeti është në përpjestim të drejtë me kubin e gjatësisë së boshtit të
madh të orbitës së vetë.
Edhe pse Kepleri i formuloi ligjet e tij në varësi të lëvizjes së planeteve rreth diellit, këto ligje aplikohen njëlloj
edhe për lëvizjen e hënës, kometave, sateliteve dhe trupave të tjerë orbita e të cilëve është subjetkt i një force
gravitacionale,tërheqëse. Në kapitullin në vazhdim do të shohim sesi dalin ligjet e Keplerit prej ligjeve të Njutonit.
Këtu do të përdorim ligjin e parë të Keplerit së bashku me ekuacionin polar të elipsit për të njehsuar madhësi me
interes në astronomi.
Për nevoja të llogaritjeve astronomike, është e zakonshme që të shprehet ekuacioni i elipsit në varësi të
jashtëqendërsisë dhe gjysmëboshtit të madh të tij. Mund ta shkruajmë distancën nga vatra tek drejtuesja në
varësi të a në qoftë se përdorim Ek. (1.18):
e2 d2 a2 (1 − e2 )2 a(1 − e2 )
a2 = =⇒ d2
= =⇒ d =
(1 − e2 )2 e2 e
Pra, ed = a(1 − e2 ). Në qoftë se drejtuesja është x = d, atëherë ekuacioni
polar është
ed a(1 − e2 )
r= =
1 + e cos θ 1 + e cos θ
Ekuacioni polar i një elipsi me një vatër në origjinë, dhe gjysmëboshtin e
madh a, jashtëqendërsi e, dhe drejtuese d mund të shkruhet në formën
a(1 − e2 )
r= (1.20)
1 + e cos θ
Pozicioni i planetit që është më afër diellit quhet perihelion, ndërsa pozi- Figura 1.28: Orbita e lëvizjes së planetit
cioni i planetit që është më larg diellit quhet afelion. Këto pozicione korre-
spondojnë me dy kulmet e elipsit, shih Fig. 1.28
Distancat nga dielli tek perihelioni dhe afelioni janë emërtuar distanca perihelion dhe distanca afelion përkatë-
sisht. Në Fig. 1.28, dielli është në vatrën F, kështu që tek afelioni kemi θ = 0 dhe nga Ek. (1.20):
a(1 − e2 ) a(1 − e)(1 + e)

r= = = a(1 − e)
1 + e cos 0 1+e
Në mënyrë të ngjashme tek perihelioni θ = π dhe r = a(1 + e).
Ushtrime:
Shkruani ekuacionin polar të konikes në bazë të dhënave 57. Parabolë, drejtuese r cos(θ − π/2) = 2.
të mëposhtme.
58. Hiperbolë, jashtëqendërsi e = 2, drejtuese y = −2.
3
54. Hiperbolë, jashtëqendërsi , drejtuese x = 2. 59. Elips, jashtëqendërsi e = 0.8, kulm (1, π/2).
2
60. Elips, jashtëqendërsi e = 1/2, drejtuese r = 4 sec θ.
55. Parabolë, drejtuese x = 4.
Gjeni jashtëqendërsinë, identifikoni koniken, jepni ekua-
56. Parabolë, drejtuese r cos θ = 4. cionin e drejtueses dhe skiconi koniken.
44
36 79. e = 1/4, x = −2
61. r =
10 + 12 sin θ
8 80. e = 1/3, y=6
62. r =
4 + 5 sin θ 81. Shkruani një ekuacion për orbitën e kometës Halley në
3 një sistem koordinativ në të cilin dielli është në origjinë ndërsa
63. r =
4 − 8 cos θ vatra tjetër ndodhet në pjesë negative të boshtit të x-ve. Sa afër
25 diellit është kometa në njësi astronomike? Cila është distanca
64. r = maksimale e kometës nga dielli?
10 + 10 cos θ
1 82. Vërtetoni se një konike me fokus në origjinë, jashtëqendërsi
65. r = e dhe drejtuese y = d ka ekuacion polar
1 + cos θ
25 ed
66. r = r= .
10 − 5 cos θ 1 + e sin θ
4
67. r = 83. Vërtetoni se një konike me fokus në origjinë, jashtëqendërsi
2 − 2 cos θ
e dhe drejtuese y = −d ka ekuacion polar
12
68. r =
3 + 3 sin θ ed
r= .
6 1 − e sin θ
69. r =
2 + cos θ c d
400 84. Vërtetoni se parabolat r = dhe r =
70. r = 1 + cos θ 1 − cos θ
16 + 8 sin θ priten sipas këndeve të drejta.
3 85. Planeti i Mërkurit lëviz sipas një orbite eliptike me
71. r =
4 − 8 cos θ jashtëqendërsi 0.206. Distanca minimale e tij nga dielli është
9
72. Gjeni ekuacionin polar të elipsit me gjysmëboshtin e madh 4.6 × 10 km. Gjeni distancën maksimale të tij nga dielli.
39.44AU (njësi astronomike) dhe jashtëqendërsi 0.25. Ky është
përafrimi i orbitës së planetit Pluton përreth diellit. 86. Gjeni jashtëqendërsinë dhe drejtuesen e konikes r =
1
, dhe paraqiteni grafikisht koniken së bashku me
1 − 2 sin θ
Gjeni ekuacionin polar të secilës konike për të cilën drejtuesen.
jepet që njëra vatër përputhet me origjinën, jepet
jashtëqendërisa dhe dhe ekuacioni i drejtueses përkatë- 4
87. Paraqitni grafikisht koniken r = dhe drejtue-
sisht. 5 + 6 cos θ
sen e saj.
73. e = 1, x = 2
e
74. e = 2, x = 4 88. Ndërtoni grafikët e konikeve r = , për e =
1 − e cos θ
0.4, 0.6, 0.8, 1.0 në të njëjtin ekran pamjeje. Si ndikon vlera e
75. e = 1/5, y = −10 e në paraqitjen e kurbës?
76. e = 1, y=2 ed
89. Ndërtoni grafikët e konikeve r = , për e = 1 dhe
77. e = 1/2, x=1 1 + 2 sin θ
për vlera të ndryshme të d. Si ndikon vlera e d në paraqitjen e
78. e = 5, y = −6 konikes?
45
1.6 Kurbat parametrike

Në këtë leksion do të japim dy metoda të përshkrimit të kurbave plane, të cilat deri më tani ne i kemi përshkruar
duke shprehur njërin ndryshore y ose x në varësi të tjetrit, në trajtë të shtjellur ose të pashtjellur.
Disa kurba, janë më të përdorshme kur të dy ndryshoret x dhe y shprehen në varësi të një ndryshorja të tretë t
(të quajtur parametër). Një kurbë e tillë është cikloida. Kurba të tjera kanë një përshkrim më të përshtatshëm kur
përdorim një sistem të ri koordinativ të quajtur sistemi i koordinatave polare. Një kurbë e tillë është kardioida.
Në qoftë se do të imagjinonim lëvizjen e një grimce përgjatë një kurbe
si në Fig. 1.29, do të ishte e pamundur ta përshkruanim kurbën me një
ekuacion të formës y = f (x), sepse testi i drejtëzës vertikale nuk na e lejon
këtë. Por koordinatat x dhe y të grimcës janë në varësi të kohës, kështu që
mund të shkruajmë x = f (t) dhe y = g(t).
Një çift i tillë ekuacionesh në shumë raste është më i përshtatshëm në

përshkrimin e një kurbe. Supozojmë se x dhe y janë dhënë si funksione të
një ndryshorja të tretë (të quajtur parametër) nëpërmjet ekuacioneve
x = f (t)
(
y = g(t)
të cilët quhen ekuacione parametrike.

Përkufizim 9. Secila vlerë e t na përcakton një pikë (x, y) në planin koor- Figura 1.29: Lëvizja e grimcës
dinativ kartezian. Duke i dhënë vlera t, marrim vlerat përgjegjëse të çiftit
(x, y) të cilat në planin koordinativ përbëjnë grafikun e një kurbe të quajtur
kurbë parametrike.
Duke qenë se në shumicën e aplikimeve të kurbave parametrike t tregon kohën, ne mund ta interpretojmë
(x, y) = ( f (t), g(t)) si pozicionin e grimcës në kohën t.
Le të shohim disa shembuj
Shembull 26. Ndërtoni kurbën e dhënë me ekuacionet parametrike x = t2 + t dhe y = 2t − 1.
Zgjidhje: Për çdo vlerë të t marrim një pikë të kurbës, kështu që duke i dhënë vlera t gjejmë vlerat përgjegjëse
në
tabelën në vazhdim të (x, y). Marrim vlerat t = −2, −1, − 2 , 0, 1 dhe gjejmë pikat (2, −5), (0, −3), − 4 , −2 , (0, −1), dhe
1 1
(2, 1).
Atëherë duke u nisur nga këto vlera mund të shënojmë secilën
pikë (x, y) në planin koordinativ, dhe duke i bashkuar ato kemi
grafikun e kurbës së dhënë.
Një grimcë lëviz përgjatë kurbës parametrike në drejtimin e rritjes

së parametrit kohë t. Po të kthehemi tek grafiku i kurbës në planin
koordinativ, në bazë të të dhënave mund të shohim se pikat e kurbës
janë llogaritur në intervale kohe të njëjta por jo në distanca të njëjta.
Kjo ndodh për faktin se grimca e ngadalëson lëvizjen apo e përshpe-
jton atë kur koha t rritet. Nga të dhënat e tabelës më lart duket se
kurba e lëvizjes së grimcës ngjan me një parabolë. Këtë gjë mund ta
verifikojmë duke shprehur t në varësi të njërit prej ndryshoreve për
shembull në varësi të y dhe shprehjen e gjetur e zëvendësojmë tek
ndryshorja tjetër pra x. Duke vepruar në këtë mënyrë marrim:
y+1 Figura 1.30: Grafiku i kurbës parametrike

t=
2
dhe duke e zëvendësuar tek shprehja e x kemi:
46
(y + 1)2 y + 1 y2 + 2y + 1 y + 1 y2 + 2y + 1 + 2y + 2 1 2
x = t2 + t = + = + = = (y + 4y + 3).
4 2 4 2 4 4
1
Pra, kurba nuk është tjetër veçse parabola x = (y2 + 4y + 3).
4

Ky shembull na jep mundësinë të sqarojmë se në disa raste është e mundur të kalohet nga ekuacionet parametrike
në një shprehje të shtjellur të një ndryshorja në varësi të tjetrit. Dhe për më tepër në këtë shembull nuk u vendos
asnjë kusht për vlerat e t, por shumë herë në varësi të problemit konkret kërkohen edhe kushte plotësuese në lidhje
me parametrin t. Kështu kurba parametrike
x = t2 + t, y = 2t − 1
ku −1 ≤ t ≤ 1, është një pjesë e kurbës së dhënë në shembullin e mësipërm e cila fillon tek pika (0, −3) dhe mbaron
tek pika (2, 1). Në përgjithësi kurba parametrike me ekuacione
x = f (t), y = g(t)
për a ≤ t ≤ b, ka si pikë fillimi ( f (a), g(a)) dhe pikë mbarimi ( f (b), g(b)) dhe thuhet se kurba është e orientuar në
drejtimin e rritjes së vlerave të parametrit.
Figura 1.31: Grafiku i kurbës parametrike me kushte shtesë
Shembull 27. Cila kurbë përfaqësohet nga ekuacionet parametrike x = cos t dhe y = sin t, për 0 ≤ t ≤ 2π?
Zgjidhje: Po të merremi me llogaritjen e vlerave të x dhe y në varësi të t duke i vendosur në planin koordinativ
do të na rezultonte se kurba e dhënë paraqet një rreth. Këtë mund ta tregojmë edhe duke u nisur nga ekuacionet
parametrike, nëpërmjet eleminimit të t.
x2 + y2 = cos2 t + sin2 t = 1
Pra, pikat (x, y) lëvizin përgjatë rrethit njësi x2 + y2 = 1. Përsa i përket orientimit të lëvizjes mund të shohim se me
rritjen e t nga 0 në 2π, pika (cos t, sin t) lëviz përgjatë rrethit në drejtimin kundërorar duke filluar nga pika (1, 0).

Shembull 28. Çfarë kurbe përfaqësojnë ekuacionet parametrike x = sin 2t dhe y = cos 2t, për 0 ≤ t ≤ 2π?
Zgjidhje: Përsëri mund të shkruajmë:

x2 + y2 = sin2 t + cos2 2t = 1
që jep rrethin njësi x2 + y2 = 1. Por në këtë rast kur t rritet nga 0 në 2π, pika (x, y) lëviz nëpër rreth duke u nisur nga
(0, 1) dhe e përshkon dy herë rrethin njësi.

Dy shembujt e mësipërm na tregojnë se ekuacione të ndryshme parametrike mund të prezantojnë të njëjtën
kurbë. Kështu bëjmë dallimin ndërmjet një kurbe, e cila është një bashkësi pikash, dhe një kurbe parametrike, pikat
e së cilës janë vendosur në një mënyrë të veçantë.
47
Shembull 29. Gjeni ekuacionet parametrike të një rrethi me qendër (h, k) dhe rreze r.
Zgjidhje: Në qoftë se shohim ekuacionin e rrethit njësi të Shemb. 27 dhe të shumëzojmë shprehjet për x dhe y me
r, marrim:
x = r cos t dhe y = r sin t.
Mund të verfikohet lehtë se këto ekuacione parqesin rrethin me rreze r dhe me qendër në origjinë. Duke e
zhvendosur h njësi në drejtimin pozitiv të x dhe k njësi në drejtimin pozitiv të y kemi ekuacionet parametrike të
rrethit me qendër (h, k) me rreze r:
x = h + r cos t dhe y = k + r sin t
ku 0 ≤ t ≤ 2π.

Shembull 30. Ndërtoni kurbën parametrike me ekuacione x = sin t dhe y = sin2 t.
Zgjidhje: Vërejmë se y = (sin t)2 = x2 dhe pika (x, y) lëviz në parabolën y = x2 . Por meqë −1 ≤ sin t ≤ 1, kemi
−1 ≤ x ≤ 1, kështu që ekuacionet parametrike paraqesin vetëm një pjesë të parabolës për të cilën −1 ≤ x ≤ 1.
Meqënëse sin t është funksion periodik, pika (x, y) = (sin t, sin2 t) lëviz para mbrapa përgjatë parabolës nga (−1, 1)
në (1, 1).

Për të ndërtuar grafikët e kurbave të dhëna me ekuacione parametrike, mund të përdoren shumë makina
llogaritëse grafike dhe programe grafike kompjetrike dhe është mjaft interesante të shohësh vizatimin e grafikut
me këto makineri.
Në qoftë se duam të ndërtojmë grafikun e një ekuacioni të trajtës x = g(y), mund të përdorim ekuacionet
parametrike
x = g(t) dhe y = (t)
Gjithashtu edhe kurba me ekuacion y = f (x) mund të shihet nëpërmjet ekuacioneve parametrike
x=t dhe y = f (t)
Shembull 31 (Cikloida). Kurba që formohet nga lëvizja e një pike të një rrethi gjatë rrotullimit të rrethit përgjatë një vije të
drejtë quhet cikloidë. Ekuacionet parametrike të cikloidës janë
x = r(θ − sin θ) dhe y = r(1 − cos θ)
për θ ∈ R, ku r është rrezja e rrethit dhe θ këndi në radianë me të cilin rrotullohet rrethi përgjatë boshtit të x-ve.
Figura 1.32: Cikloida
Një hark i cikloidës merret nga një rrotullim i rrethit, pra përshkruhet për 0 ≤ θ ≤ 2π. Nga ky ekuacion është
e mundur të eleminohet parametri θ por ekuacioni ri i shprehur në koordinata karteziane është mjaft i ndërlikuar
dhe nuk është i përshtatshëm.
Një nga njerëzit e parë që ka studiuar cikloidën ka qenë Galileo, i cili propozoi se urat duhen ndërtuar sipas
harqeve të cikloidës. Ai u përpoq të gjente syprinën nën njërin hark të cikloidës.
48
1.6.1 Parametrizimet racionale

Ne shembujt më sipër ne pamë se parametrizimet e konikeve kishin funksione trigonometrike. A mund të
parametrizohet një kurbë algjebrike me funksione që jepen si polinome ose funksione racionale?
Le të jepet kurba algjebrike C. Një parametrizim i C-së
x = f (t), y = g(t),
ku f dhe t janë polinome do të quhet parametrizim polinomial, kur f dhe t janë raporte polinomesh (pra funksione
racionale) do të quhet parametrizim racional.
Shembull 32 (Parametrizimi i një segmenti). Le të jenë dhënë dy pika në plan P(x1 , y1 ) dhe Q(x2 , y2 ). A mund të gjejmë
−−→ −−→ −−→
një parametrizim të kurbës C nga pika P në pikën Q? Shënojmë me r0 vektorin OP, r1 = OQ, dhe me r vektorin OR për një
pikë të çfardoshme R ∈ C. Atëherë kemi
r(t) = (1 − t) r0 + t r1 , për 0 ≤ t ≤ 1. (1.21)

Ky lloj parametrizimi i segmentit do të përdoret shpesh në këtë libër.
Shembull 33 (Parametrizimi i rrethit njësi). Jepet rrethi njësi x2 + y2 = 1. Verifikoni në se
1 − t2 2t
x= dhe y= ,
1 + t2 1 + t2
është një parametrizim racional.
Ushtrim 7. Jepet konikja C e përkufizuar mbi Q. Gjeni një parametrizim racional për C-në.
Eshtë një rezultat jo-elementar të vërtetosh se çdo kurbë algjebrike (e pa thjeshtueshme), e përkufizuar mbi Q,
me gradë më të madhe se 2 nuk ka parametrizim racional.
1.6.2 Kurbat në hapësirë

Deri tani ne kemi folur vetëm për kurbat në plan. Por kurbat ekzistojnë edhe në hapësirë. Vetëm se kurbat në
hapësirë jo gjithmonë mund ti shkruajmë si f (x, y) = 0 për ndonjë polinom f .
Konsideroni për shembull lëvizjen e një avioni në hapësirë. Në çdo moment t koordinatat e avionit në hapësirë
jepen nga pika
x(t), y(t), z(t) .
Nga ana intuitive avioni përshkruan një kurbë në hapësirë e cila jepet nëpërmjet parametrit t. Ne do ti studiojmë
kurbat në hapësirë në Kap. 12
Për shembull trajektoret e planetëve janë kurba në hapësirë.

Studimi i këtyre kurbave është një nga problemet më klasikë
të shkencës. Galileo, Njuton, Gauss, dhe shumica e shkencë-
tarëve të Rilindjes Evropiane ishin pikërisht të interesuar që
të kuptonin këto kurba dhe studimi i tyre pruri zhvillimin e
matematikës dhe fizikës.
Pikërisht studimi i tangenteve të kurbave, i cili ishte plotësisht i

motivuar nga trajektoret e planeteve, pruri konceptet themelore
matematike të zbuluara nga Njutoni siç ishin limiti dhe derivati.
Në këtë libër ne do të përpiqemi të mos humbasim pikërisht
motivimin klasik (nga Fizika dhe Gjeometria) për të arritur tek
konceptet bazë të Kalkulusit diferencial dhe vektorial.
Tashmë që kemi kaluar konceptet bazë të gjeometrisë analitike, që lexuesi duhet ti ketë studiuar nga shkolla e
mesme, jemi gati të fillojmë me teorenë e funksioneve.
49
Ushtrime:
√
Ndërtoni kurbën e dhënë me ekuacione parametrike. 5. x = ln t, y= t t≥1
Vërtetoni me shigjetë drejtimin e përparimit të kurbës
kur t rritet. 6. x = sin t, y = csc t 0 ≤ t ≤ π/2
√
90. x = 1 + t, y = t2 − 4, 0 ≤ t ≤ 5 7. x = sin θ, y = cos θ 0≤θ≤π
91. x = 2 cos t, y = t2 − cos t, 0 ≤ t ≤ 2π 8. x = et − 1, y = e2 t
92. x = 5 sin t, y = t2 , −π ≤ t ≤ π 9. x = 2 cosh t, y = sinh t
93. x = e + t,
−t
y = e − t,
t
−2 ≤ t ≤ 2
95. Supozojmë se një kurbë jepet me ekuacipone parametrike
94. (a) Ndërtoni kurbën e dhënë me ekuacione parametrike. x = f (t) dhe y = g(t), ku bashkësia e vlerave të f është [1, 4]
Vërtetoni me shigjetë drejtimin e përparimit të kurbës kur t dhe bashkësia e vlerave të g është [2, 3]. Çfarë mund të thoni
rritet. për kurbën?
(b) Eleminoni parametrin për të treguar ekuacionin
kartezian të kurbës. 96. (a) Vërtetoni se ekuacionet parametrike
1. x = 3t − 5, y = 2t + 1 x = x1 + (x2 − x1 )t y = y1 + (y2 − y1 )t
2. x = t3 − 2t, y = t2 − t ku 0 ≤ t ≤ 1, përshkruajnë një segment që bashkon pikat
3. x = 1 + 3t, y=2−t 2 P1 (x1 , y1 ) dhe P2 (x2 , y2 ).
(b) Gjeni ekuacionet parametrike që paraqesin segmentin
4. x = t2 − 2, y = 5 − 2t −3 ≤ t ≤ 4 që bashkon pikat (−2, 7) me (3, −1).
50
Pjesa I
Njehsimi diferencial i funksioneve me një

ndryshore
51
Kapitulli 2
Funksioni matematik
Në këtë kapitull do të japim një

përshkrim të funksioneve dhe modeleve
matematike. Janë pikërisht këto funksione
dhe modele ato që e bëjnë shkencën e
matematikës një nga themelet më të rëndë-
sishme të zhvillimit teknik dhe industrial
të shoqërisë. Mbi bazën e këtyre modeleve
matematike ne bëjmë një përshkrim sasior
të fenomeneve të realitetit dhe mundësojmë
zgjidhjen e shumë prej tyre.
Një model matematik është një për-
shkrim matematik i një fenomeni real siç
është numri i popullatës, ose kërkesa për
një produkt, shpejtësia e një objekti lëvizës,
përqëndrimi i një produkti në një kërkim
shkencor kimik, jetëgjatësia e një personi,
etj.
Qëllimi i një studiuesi kur modelon
një fenomen të natyrës është të kuptojë
fenomenin dhe ndoshta të bëjë parashikime
për të ardhmen. Për shembull një model
matematik do të na ndihmonte të kuptonim Figura 2.1: Shpella e Piratëve, Karaburun, Vlorë.
varësinë e jetës nënujore nga sasia e dritës
në shpellën e Haxhi Aliut. Një model i saktë matematik do të na ndihmonte të parashikonim rritjen apo rënien e
ekonomisë, performancën e aksioneve në bursë, rezultatet e ndeshjeve të futbollit, etj.
Si zgjidhen probleme të tilla nëpërmjet Kalkulusit? Mbahuni fort, do të jetë një det me dallgë!
2.1 Funksionet dhe modelet matematike

Në përpjekjet tona për përshkrimin matematik të fenomeneve të botës reale ne zakonisht ndjekim këto faza:
Faza e parë: Formulohet një model matematik që të identifikojë dhe emërtojë ndryshoret e varura dhe ato të
pavarura dhe do të bëjë supozime të tilla që ta bëjnë problemin të thjeshtë dhe të pranueshëm nga ana matematike.
Faza e dytë: Të përdoren njohuritë matematike për modelin matematik në mënyrë që të arrihet në konkluzione
matematike.
Faza e tretë: Interpretimi i këtyre konkluzione matematike si informacion për fenomenin origjinal real në mënyrë
që të na ofrojë shpjegime ose parashikime.
Faza e katërt: Përfundimisht testojmë këto përfundime duke kërkuar të dhëna të reja. Në qoftë se këto nuk
përputhen me realitetin, ne duhet ta rishqyrtojmë modelin tonë ose të formulojmë një model të ri dhe të fillojmë
53
ciklin nga e para.

Një model matematik nuk është kurrë një paraqitje e plotë e një situate fizike, ky është idealizëm. Një model i
mirë do ta thjeshtonte realitetin në mënyrë të mjaftueshme për llogaritjet matematike, por është korrekt për të dhënë
konkluzione me vlerë. Eshtë e rëndësishme të kuptohen kufizimet e modeleve matematike në jetën e përditshme.
Ka disa tipe të ndryshëm funksionesh që mund të përdoren si modele të fenomeneve të botës reale. Në vazhdim
ne do të diskutojmë sjelljen dhe grafikët e këtyre funksioneve dhe do të japim shembuj modelesh matematike prej
funksioneve të tillë.
Objekti themelor i këtyre shënimeve janë funksionet. Ky kapitull përgatit rrugën për studimin e ideve bazë të
funksioneve, grafeve të tyre dhe mënyrave të transformimit dhe kombinimit të tyre. Theksojmë se një funksion
mund të paraqitet në mënyra të ndryshme:
i) me një ekuacion
ii) me një tabelë
ii) me një grafik
Ne do të shohim llojet kryesore të funksioneve dhe do të japim shembuj të përdorimit të tyre funksioneve si
modele matematike të fenomeneve reale.
2.1.1 Mënyrat për të paraqitur një funksion

Funksionet lindin kur disa madhësi varen nga disa të tjera. Këto madhësi mund të përfaqsojnë fenomene të
botës reale që njihen mirë, ose mund të jenë disi të panjohura për ne. Në kapitujt e parë të këtij libri ne do të
përqendrohemi tek rasti kur një madhësi e caktuar varet nga një madhësi tjetër. Këta quhen funksione me një
ndryshore dhe me një vlerë. Le të shohim shembujt e mëposhtëm të cilët paraqesin disa funksione elementare.
Përkufizim 10. Një funksion f (x) është një treshe e renditur (A, B, f ) ku A dhe B janë bashkësi të dhëna dhe
f :A→B
një rregull sipas të cilit çdo elementi x nga bashkësia A i përgjigjet një dhe vetëm një element i quajtur f (x) nga
bashkësia B. Zakonisht kjo shënohet me simbolin f : A → B.
Ne do të studiojmë funksionet për të cilat bashkësitë A dhe B janë bashkësi numrash realë. Bashkësia A quhet
bashkësi e përkufizimit të funksionit. Numri f (x) është vlera e f (x) në x dhe lexohet f e x-it.
Bashkësia e vlerave të funksionit është bashkësia e të gjithë f (x) për x nga bashkësia e përkufizimit të funksionit.
Një simbol që paraqet vlerat nga bashkësia e përkufizimit të funksionit quhet ndryshore e pavarur. Ndërsa simboli
që paraqet vlerat nga bashkësia e vlerave të funksionit quhet ndryshore e varur.
Një tjetër mënyrë për të pasqyruar një funksion është nëpërmjet

diagramave. Çdo shigjetë lidh një element nga A me një element nga B.
Shigjeta tregon se f (x) është i shoqëruar me x-in, f (a) me a-në e kështu me
radhë.
Metoda më e përgjithshme për të paraqitur një funksion është ajo

grafike. Në qoftë se f (x) është një funksion me bashkësi përkufizimi A,
ku ndryshorja e pavarur x dhe ndryshorja e varur y = f (x) marrin vlera
nga R, atëherë grafiku i tij është bashkësia e çifteve të renditura:
n o
G := x, f (x) ∈ R2 , për x në A

Me fjalë të tjera grafiku i f (x) konsiston në të gjitha pikat (x, y) të planit Figura 2.2
koordinativ të tilla që y = f (x) dhe x është nga bashkësia e përkufizimit të
f (x).
Në vazhdim shohim një shembull tjetër.
54
Shembull 34. Ndërtoni grafikun dhe gjeni bashkësinë e përkufizimit për funk-
sionin
g(x) = x2 .
Zgjidhje: Meqënëse g(2) = 4 dhe g(−1) = 1 mund të bashkojmë pikat (2, 4)

dhe (-1, 1) së bashku me pikat e tjera të grafikut dhe të marrim grafikun e
g(x) = x2 si në figurë.
Ekuacioni i grafikut y = x2 paraqet një parabolë. Bashkësia e përku-

fizimit të tij është R.
Bashkësia e vlerave të tij, është ajo e të gjithë numrave x në katror. Por

këto vlera janë gjithmonë jonegative, kështu që bashkësia e vlerave të tij Figura 2.3: Grafiku i g(x) = x2 .
është [0, +∞).
Më tej vazhdojmë me paraqitjen e funksioneve. Ka katër mënyra për të paraqitur një funksion:
1 Verbalisht (nëpërmjet një përshkrimi me fjalë)
2 Numerikisht (nëpërmjet një tabele vlerash)
3 Vizualisht (nëpërmjet një grafiku)
4 Algjebrikisht (nëpërmjet një formule të shtjellur)
Në qoftë se një funksion mund të paraqitet në të katër mënyrat, shpesh përdoret kalimi nga një forme paraqitjeje
në një tjetër për të gjetur të reja për funksionin. Për disa funksione është më e lehtë t’i paraqesësh në një mënyrë se
sa në një tjetër.
Shembull 35. Gjeni bashkësinë e përkufizimit të secilit prej funksioneve
√ 1
f (x) = x+2 dhe g(x) = .
x2 −x
Zgjidhje: a) Për faktin se rrënja katrore e një numri negativ nuk ekziston (si një numër real), bashkësia e përkufizimit
të f (x) konsiston në bashkësinë e të gjitha vlerave të x-it të tilla që x + 2 ≥ 0. Kjo është ekuivalente me x ≥ −2, kështu
që bashkësia e përkufizimit është gjysmë-segmenti [−2, +∞).
b) Meqënëse
1 1
g(x) = 2 =
x − x x(x − 1)
dhe pjestimi me zeron nuk ka kuptim, ne shohim se g(x) nuk është i përkufizuar përkufizuar uar kur x = 0 ose kur
x = 1.
Prandaj, bashkësia e përkufizimit të g(x)-së është {x|x , 0, x , 1} e cila gjithashtu mund të shkruhet ne trajtë
intervalesh si (−∞, 0) ∪ (0, 1) ∪ (1, +∞).
Jo çdo formulë na jep një funksion. Në mënyrë ekuivalente, jo çdo grafik është grafiku i një funksioni. Për
shembull grafiku
x2 + y2 = 1,
i cili është rrethi njësi nuk është grafik i një funksioni sepse për x = 0 kemi y = ±1.
Natyrisht ekuacionet të cilat janë lineare në y janë funksione, sepse ne mund t’i zgjidhim për y. Për shembull,
x5 + x3 y + 7xy = 11,
është funksion. Po në disa raste nuk është aq e thjeshtë për të vendosur.
Ushtrim 8. A paraqet ekuacioni
xy = sin(x + y),
një funksion?
Në mënyrë më të përgjithshme lind pyetja: Cilat kurba në planin xy janë grafike funksionesh? Kësaj pyetje i
përgjigjet testi i mëposhtëm.
55
Testi i drejtëzës vertikale

Në vazhdim po japim një test gjeometrik që tregon në se një grafik i dhënë është ose jo funksion: Një kurbë në
planin xy paraqet një grafik funksioni atëherë dhe vetëm atëherë kur asnjë drejtëz vertikale nuk e pret kurbën më shumë se një
herë.
Arsyetimi për vërtetësinë e testit të drejtëzes vertikale mund të shihet në Fig. 2.4. Në qoftë se secila drejtëz
vertikale x = a do t’a priste kurbën vetëm në një pikë, pra vetëm një herë, atëherë vetëm një vlerë e funksionit është
përcaktuar nga f (a) = b.
Figura 2.4: Testi i drejtezës vertikale.
Por, në qoftë se një drejtëz x = a e pret kurbën dy herë, në (a, b) dhe (a, c), atëherë kurba nuk përfaqson një
funksion sepse funksioni s’mund t’i përgjigjet me dy vlera të ndryshme a-së. Në vijim japim përkufizimin e saktë
matematik të funksionit.
Përkufizim 11. Jepen bashkësitë X dhe Y. Rregulli
f :X→Y
është funksion në qoftë se kenaq kushtet e mëposhtme:
1. ∀x ∈ X, ∃y ∈ Y, i tillë që y = f (x)
2. ∀x1 , x2 ∈ X, kemi që
f (x1 ) = f (x2 ) =⇒ x1 = x2
Bashkësitë e mëposhtme janë mjaft të dobishme kur studiojmë funksionet. Imazhi i f -së quhet bashkësia
Img( f ) = y ∈ Y | ∃x ∈ X, i tillë që f (x) = y

Me f −1 (Y) shënojmë
f −1 (Y) = x ∈ X | f (x) ∈ Y

Kur f është funksion , atëherë Img ( f ) quhet bashkësia e vlerave të funksionit. Kur f : X → Y është funksion dhe
Y është bashkësia e vlerave të funksionit, atëherë f −1 (Y) quhet bashkësia e vlerave të përkufizimit të funksionit.
Vazhdojmë me një shembull tjetër.
Shembull 36. Parabola x = y2 − 2 nuk është funksion.
Zgjidhje: Siç mund t’a shihni në Fig. 2.5, ka drejtëza vertikale që e presin parabolën dy herë. Pra, grafiku i parabolës
nuk është grafiku i një funksioni. Gjithsesi parabola përmban grafikët e dy funksioneve të x-it. Vërejmë se nga
ekuacioni x = y2 − 2 marrim se
y2 = x + 2,
√
prej nga y = ± x + 2. Pra, gjysma e sipërme dhe gjysma e poshtme e parabolës janë grafikët e funksioneve
√ √
f (x) = x + 2 dhe g(x) = − x + 2.
Vërejmë që po qe se ndryshojmë vendet e x me y, atëherë ekuacioni
x = h(y) = y2 − 2
përkufizon x-in si funksion të y-it (pra me ndryshore të pavarur y dhe me ndryshore të varur x) dhe në këtë rast
parabola paraqet grafikun e një funksioni.
56
Figura 2.5
2.1.2 Injeksione, syrjeksione, dhe bijeksione

Në matematikë injeksionet, syrjeksionet, dhe bijeksionet janë klasa që dallohen nga njëra-tjetra nga mënyra se
si argumenti dhe imazhi lidhen ose pasqyrohen tek njeri-tjetri.
Një funksion f : A → B është injektiv (një-për-një) në qoftë se
∀x, y ∈ A, f (x) = f (y) ⇒ x = y
ose në mënyrë ekuivalente

∀x, y ∈ A, x , y ⇒ f (x) , f (y).
Një funksion është syrjektiv në qoftë se tek çdo element i bashkësisë së vlerave pasqyrohet një argument nga
bashkësia e përkufizimit. Në mënyrë matematike kjo shprehet si më poshtë:
∀y ∈ B, ∃x ∈ A i tillë që y = f (x).
Nje funksion është bijektiv atëherë dhe vetëm atëhere kur është edhe injektiv edhe syrjektiv.
2.1.3 Funksionet e pëkufizuara me pjesë, funksionet çift ose tek.

Shpesh ndodh që një funksion është i përkufizuar në mënyra të ndryshme në intervale të ndryshme. Këto
funksione quhen funksione të pëkufizuara me pjesë.
Funksionet e përkufizuara me pjesë janë mjaft të rëndësishme
në matematikë, por edhe në mjaft probleme reale të jetës. Ne do të
shohim disa shembuj të këtyre funsioneve dhe do të studiojmë se y
si ndërtohen grafikët e tyre.
Funksioni në Fig. 2.6 është një funksion i përbërë nga dy funk-
sione të ndryshme kuadratike në anë të ndryshme të x0 . Siç e shihni
nga figura, pika x = x0 i përket funksionit kuadratik në të djathtë.
Siç e shihni grafiku i këtij funksioni ndërpritet kur x = x0 . Në lek- x
sionet në vijim ne do të shohim në detaje se çfarë do të thotë kjo
nga ana teorike.
Le të shohim tani dy shembuj klasike funksionesh të përku-
fizuara me pjesë. Funksioni dysheme dhe funksioni tavan përku-
fizohen përkatësisht si më poshtë
Figura 2.6: Një funksion i përbërë nga dy funk-
sione kuadratike dhe i përkufizuar me pjesë.
bxc = max {n ∈ Z | n ≤ x}, dxe = min {n ∈ Z | n ≥ x}.
Grafikët e tyre janë dhënë përkatësisht në Fig. 2.7.
57
10 10
8 8
6 6
4 4
2 2
2 4 6 8 10 2 4 6 8 10
Figura 2.7: Grafikët e funksioneve dysheme dhe tavan
Shembulli që pason është funksioni i vlerës absolute. Rikujtojmë se

vlera absolute e një numri a, e shënuar si |a|, është distanca nga pika
a tek origjina në boshtin e numrave realë. Distancat janë gjithmonë
jonegative, kështu që kemi |a| ≥ 0, për çdo numër a. Pra,
(
a në qoftë se a ≥ 0
|a| =
−a në qoftë se a < 0
Mbani mend se në qoftë se a është negative, atëherë −a është pozitive.
Grafiku i funksionit f (x) = |x| përputhet me drejtëzën y = x në të

djathtë të boshtit të y-ve dhe përputhet me grafikun e drejtëzës y = −x
në të majtë të boshtit të y-ve, si në Fig. 2.8. Figura 2.8: Grafiku i funksionit g(x) = |x|
Dy shembujt që pasojnë tregojnë se një funksion i përkufizuar me pjesë mund të krijohet nga çdo kombinim
funksionesh. Nga ana matematike trajtimi i këtyre funksioneve është i njëjtë me ate të trajtimit të çdo pjese të
veçantë.
Shembull 37. Një funksion f (x) është përkufizuar si më poshtë:
1 − x për x ≤ −1

f (x) = 

(2.1)
 x2 për x > −1
Llogarisni f (0), f (1), dhe f (2) dhe skiconi grafikun e tij.
Zgjidhje: Në qoftë se ndodh që x ≤ −11, atëherë vlera e f (x) është
f (x) = 1 − x,
pra është një drejtëz. Në qoftë se x > −1, atëherë f (x) = x2 .
Si do ta ndërtojmë grafikun e këtij funksioni? Vërejmë që në

qoftë se x ≤ −1, atëherë f (x) = 1 − x, kështu që pjesa e grafikut të f (x)
që ndodhet në të majtë të drejtëzës vertikale x = −1 përputhet me
drejtëzën y = 1 − x, e cila ka koefiçent këndor −1 dhe pret boshtin e
y-ve në y = 1.
Figura 2.9: Grafiku i funksionit në Ek. (2.1)
Në qoftë se x > −1, atëherë f (x) = x2 , kështu që pjesa e grafikut
të f (x) që ndodhet në të djathtë të drejtëzës x = −1 përputhet me
grafikun e y = x2 , që është një parabolë. Kjo na jep mundësinë të
ndërtojmë grafikun si në Fig. 2.9.

Me poshtë po japim edhe një shembull të fundit të një funksioni të përkufizuar me pjesë. Grafikët e pjesëve
për x ≤ −1 dhe −1 < x ≤ 1 janë elementare. Grafiku për pjesën x > 1 do të studiohet më në detaje në kapitujt e
ardhshëm.
58
Shembull 38. Ndërtoni grafikun e funksionit




 − x, për x ≤ −1

 x2 , për − 1 < x ≤ 1

f (x) = 


 sin(x − 1)
, për x > 1




x−1
Zgjidhje: Grafiku pjesë-pjesë është si në Fig. 2.10. Lexuesi të plotësojë detajet dhe të gjejë pikat ku grafiku ndërron
formën.
y
Figura 2.10: Grafiku i funksionit dhënë në Shemb. 38
Më poshtë ne do të shohim dy klasa të veçanta funksionesh të cilat karakterizojnë disa veti të vecanta gjeometrike
të funksioneve dhe pikërisht atë të simetrisë në lidhje me boshtin e y-ve ose me qendrën e sistemit koordinativ.
Këta janë të ashtuquajturit funksione çift dhe tek.
Funksionet çift ose tek.

Në qoftë se f (x) ka vetinë që për çdo numër x nga bashkësia e vetë e pëkufizimit
f (−x) = f (x),
atëherë quhet funksion çift. Për shembull, funksioni f (x) = x2 është funksion çift sepse
f (−x) = (−x)2 = x2 = f (x)
Kuptimi gjeometrik i funksionit çift është se grafiku i tij është simetrik në lidhje me boshtin e y-ve. Kjo do të thotë se
në qoftë se vendosim pikat e grafikut të f (x) për x ≥ 0 mund të kemi grafikun e plotë të f (x) duke marrë simetrikun
në lidhje me boshtin e y-ve.
Figura 2.11: Funksionet cos x dhe sin x janë përkatesisht çift dhe tek.
Në qoftë se f (x) plotëson barazimin f (−x) = − f (x) për çdo numër x nga bashkësia e vet e përkufizimit, atëherë
f (x) quhet funksion tek. Për shembull, funksioni f (x) = x3 është tek sepse:
f (−x) = (−x)3 = −x3 = − f (x)
59
Grafiku i funksionit tek është simetrik në lidhje me origjinën e koordinatave. Dhe në qoftë se kemi grafikun e f (x)
për x ≥ 0, ne mund të kemi grafikun e plotë duke e rrotulluar me 180◦ në lidhje me origjinën. Funksionet cos x dhe
sin x janë shembuj klasikë të funksioneve çift dhe tek, përkatësisht.
Shembull 39. Përcaktoni se cili nga funksionet e mëposhtëm është çift, tek, apo as çift as tek;
f (x) = x5 + x, f (x) = 1 − x4 , h(x) = 2x − x2 .
Zgjidhje: Ne kemi që, f (−x) = (−x)5 + (−x) = −x5 − x = −(x5 + x) = − f (x). Pra, f (x) = x5 + x është tek. Për g(x) kemi,
g(−x) = 1 − (−x)4 = 1 − x4 = g(x). Kështu që ky funksion është çift. Për h(x) kemi h(x) = 2(−x) − (−x)2 = −2x − x2 .
Atëherë në këtë rast, arrijmë në përfundimin se ky funksion nuk është as çift as tek.

2.1.4 Funksionet monotone

Në këtë pjesë ne përkufizojmë funksionet monotone, rritës dhe zbritës. Siç do të shohim ato janë një mjet i
rëndësishëm në studimin e funksioneve.
Një funksion f (x) quhet monoton rritës në një interval I në qoftë se f (x1 ) < f (x2 ) sa herë që x1 < x2 në I.
Për shembull, funksioni
f (x) = bx + 3c
është funksion monoton rritës. Gjithashtu, dhe funksionet
f (x) = 2x ose f (x) = ln x
janë funksione monotone rritës në intervalet (−∞, ∞) dhe (0, ∞) përkatë-

sisht. Një funksion f (x) quhet monoton zbritës në një interval I në qoftë se
f (x1 ) > f (x2 ) sa herë që x1 < x2 ∈ I. Për shembull, funksioni
1
f (x) =
x
është zbritës në intervalin (0, ∞). Këto funksione quhen shpesh funksione Figura 2.12
rigoroz monoton.
Në përkufizimin e funksionit rritës është i rëndësishëm realizimi i mosbarazimit f (x1 ) < f (x2 ) për çdo çift
numrash x1 dhe x2 në I të tillë që x1 < x2 . Një funksion f (x) quhet monoton jozvogëlues në një interval I në qoftë
se f (x1 ) ≤ f (x2 ) sa herë që x1 < x2 në I. Një funksion f (x) quhet monoton jorritës në një interval I në qoftë se
f (x1 ) ≥ f (x2 ) sa herë që x1 < x2 në I. Këto funksione quhen gjithashtu funksione monotonë jorigorozë.
Shembull 40. Përcaktoni në qoftë se funksioni
π

f (x) = |x| − sin x, për x ∈ 0,
2
është monoton rritës apo zbritës.
Zgjidhje: Për çdo dy x1 , x2 ∈ 0, π2 të tilla që x1 < x2 kemi

f (x1 ) − f (x2 ) = x1 − sin x1 − x2 + sin x2 = (x1 − x2 ) + (sin x2 − sin x1 ).
Përderisa x1 < x2 dhe sin x2 < sin x1 (sin x zvogëlohet kur x shkon nga 0 në π2 ), atëherë x1 −x2 < 0 dhe sin x2 −sin x1 < 0.
Pra,
f (x1 ) − f (x2 ) < 0,
çfare do të thotë që f (x) është rritës në 0, π2 .

Natyrisht shumica e funksioneve nuk janë monotonë në gjithë bashkësinë e tyre të përkufizimit, siç shihet në
Fig. 2.12. Në shumicën e rasteve ne ndajmë bashkësinë e përkufizimit të funksionit në intervale ku funksioni është
60
monoton. Funksionet monotone janë me të thjeshta për t’u studiuar sepse ne mund të parashikojmë sjelljen e tyre
në një interval të caktuar.
Siç do të shohim më vonë, ne do të kemi mënyra efektive, për një klasë të madhe funksionesh, ku të përcaktojmë
se në çfarë intervalesh të bashkësisë së përkufizimit një funksion është monoton rritës ose zbritës.
Ushtrime:
97. Në qoftë se 115. Gjeni një formulë algjebrike për funksionin grafiku i të
f (x) = 3x2 − x + 2, cilit është drejtëza që bashkon pikat (1, −3) dhe (5, 7).
gjeni f (2), f (−2), f (a), f (−a), f (a + 1), 2 f (a), f (2a), f (a2 ), 116. Gjeni një formulë algjebrike për funksionin grafiku i të
[ f (a)]2 , dhe f (a + h). cilit është drejtëza që bashkon pikat (−5, 10) dhe (7, −10).
Gjeni bashkësinë e përkufizimit të funksioneve 117. Gjeni një formulë algjebrike për funksionin grafiku i të
cilit është gjysma e poshtme e parabolës x + (y − 1)2 = 0.
98. f (x) = x
3x−1
118. Gjeni një formulë algjebrike për funksionin grafiku i të
99. f (x) = 5x+4
x2 +3x+2 cilit është gjysma e sipërme e rrethit x2 + (y − 2)2 = 4.
√ √3
100. f (t) =t+ t 119. Gjeni një formulë si dhe bashkësinë e përkufizimit të funk-
√ √ sionit të dhënë në vazhdim: Një drejtkëndësh ka perimetrin
101. g(u) = u + 4 − u 20m. Shprehni syprinën e drejtkëndëshit si funksion i gjatë-
102. Gjeni bashkësinë e përkufizimit,√bashkësinë e vlerave dhe sisë së njërës brinjë.
skiconi grafikun e funksionit h(x) = 4 − x2 . 120. Gjeni një formulë si dhe bashkësinë e përkufizimit të funk-
sionit të dhënë: Shprehni syprinën e një trekëndëshi barabrin-
Gjeni bashkësinë e përkufizimit, bashkësinë e vlerave
jës si funksion i gjatësisë së brinjës së tij.
dhe skiconi grafikun e funksionit.
121. Një kompani taksish merr dy dollarë për miljen e parë të
103. f (x) = 5 udhëtimit dhe 20 qindarka për çdo një të dhjetën e miljes së
104. F(x) = 12 (x + 5) mëpasshme. Shprehni koston e një udhëtimi C si funksion të
distancës së përshkuar x për 0 < x < 2 dhe ndërtoni grafikun
105. f (t) = t2 − 9t e këtij funksioni.
4−t2
106. H(t) = 6−t Përcaktoni në qoftë se funksioni është çift apo tek. Në
√ qoftë se ju keni një makinë llogaritëse grafike përdoreni
107. g(x) = x − 6 atë për ta gjetur përgjigjen tuaj vizualisht.
108. F(x) = |2x + 3| 122. f (x) = x
x2 +1
3x+|x|
109. G(x) = x 123. f (x) = x
x−1
|x|
110. g(x) = x2 124. f (x) = x2
x4 −1
111. 125. f (x) = x |x|
x+2 x<0
(
për
f (x) = 126. f (x) = 1 + 3x2 − x4
1−x për x≥0
127. f (x) = 1 + 3x3 − x7
112.
1


3 − x
 për x≤2 128. Përcaktoni intervalet ku funksioni
f (x) = 

2
x>2 f (x) = sin x

2 për

113. është monoton rritës dhe monoton zbritës. Me çfarë quadran-

x+2
(
për x ≤ −1 tesh korrespondojnë këto intervale në rrethin trigonometrik?
f (x) =
2 për x > −1
129. Përcaktoni intervalet ku funksioni
114. 

 x+9 për x < −3 f (x) = cos x

f (x) = 

− 2x për |x| ≤ 3

 është monoton rritës dhe monoton zbritës. Me çfarë kuadran-
x>3

 −6

për tesh korrespondojnë këto intervale në rrethin trigonometrik?
61
130. Vërtetoni se për çfarë vlere të a-së funksioni y = ax + b 143. Jepet C(x) funksioni i ekonomise kombëtare të një vendi
është monoton rritës, zbritës. të caktuar. A mund të jete ky funksion monoton në intervalin
(−∞, ∞). Argumentoni përgjigjen.
Vërtetoni duke u nisur nga paraqitja grafike, në qoftë se
funksionet e mëposhtëm janë monotone, si dhe intervalet 144. Jepet
e monotonisë së tyre. f (x) = sin x + cos x.
131. y = x2 A është f (x) monoton rritës, zbritës?
132. f (x) = 1
x
145. Jepet
f (x) = 2 + cos x.
133. g(x) = 3x3
A është f (x) monoton rritës, zbritës?
134. h(x) = 3x
√ 146. Jepet
135. y = x
f (x) = 2x + tan x.
136. y = c, ku c është një konstante reale e çfarëdoshme.
A është f (x) monoton rritës, zbritës?
137. y = tan x
147. Përcaktoni intervalet ku funksioni
138. y = 1 − x2
√ f (x) = 3x2 + 2x + 3
139. y = 3x
140. y = 1x është monoton rritës dhe monoton zbritës. Me çfarë kuadran-

2
tesh korrespondojnë këto intervale në rrethin trigonometrik?
141. Cila është vetia e përbashkët e funksioneve f (x) =
a(x + 2) + 3? Ndërtoni grafikët e disa prej tyre. 148. Përcaktoni intervalet ku funksioni
142. Bashkësia e përkufizimit të një funksioni y = f (x) është f (x) = x3 − 1

intervali (a, b), dhe c është një vlerë nga ky interval a < c < b.
Vërtetoni në qoftë se funksioni i dhënë është monoton rritës në është monoton rritës dhe monoton zbritës. Me çfarë kuadran-
(a, b) në qoftë se ai është i tillë në (a, c), dhe (c, b). tesh korrespondojnë këto intervale në rrethin trigonometrik?
2.2 Disa klasa të rëndësishme funksionesh

Qëllimi i këtij kreu është të hedhim një vështrim të shpejtë mbi disa klasa të rëndësishme funksionesh të cilat
hasen shpesh në aplikime. Disave prej tyre, si për shembull funksionet eksponenciale dhe logaritmike, ne do t’u
kthehemi përsëri.
2.2.1 Funksionet Algjebrike

Një funksion f (x) quhet funksion algjebrik në qoftë se vlera e f (x) mund të shprehet si zgjidhje e një ekua-
cioni polinomial. Funksioni algjebrik mund të ndërtohet duke përdorur veprime algjebrike (si mbledhja, zbritja,
shumëzimi pjestimi, rrënja) duke filluar nga polinomet. Çdo funksion racional është automatikisht algjebrik. Për
shembull, √
f (x) = x2 + 1,
ose
x4 − 16x2 √3
g(x) = √ + (x − 2) x + 1,
x+ x
janë funksione algjebrike. Më poshtë do të shohim disa klasa funksionesh algjebrike.
Modelet lineare
Kur themi se y është një funksion linear i x, nënkuptojmë që grafiku i funksionit është një drejtëz, kështu që
mund të përdorim koefiçentin këndor dhe pikëprerjen me boshtin e y-ve për të dhënë ekuacionin e drejtëzës e
62
kështu të shkruajmë një formulë për funksionin si:
y = f (x) = kx + b,
ku k është koefiçenti këndor dhe b është pikprerja me boshtin e y-ve.
Polinomet
Një funksion P quhet polinom në qoftë se
P(x) = an xn + an−1 xn−1 + · · · + ax1 1 + a0
ku n është një numër i plotë jonegativ dhe numrat a0 , a1 , ..., an janë konstante të quajtura koefiçentë të polinomit.
Bashkësia e përkufizimit të çdo polinomi është R = (−∞, +∞). Në qoftë se koefiçenti an , 0, atëherë grada e
polinomit thuhet se është n.
y y
x x
Figura 2.13: Grafikët e polinomeve të gradës 2, 3.
Në Fig. 2.13 po japim grafikët e polinomeve
1
f (x) = x2 − x − 2, g(x) = (x + 4)(x + 1)(x − 2). (2.2)
4
Për shembull, funksioni

2 √
P(x) = 2x6 − x4 + x3 + 2
5
është një polinom i gradës së gjashtë. Një polinom i gradës së parë është i trajtës P(x) = kx + b që është një funksion
linear. Një polinom i gradës së dytë është i trajtës P(x) = ax2 + bx + c dhe ai quhet funksion kuadratik. Grafiku i
tij është gjithmonë një parabolë që merret nga zhvendosja e parabolës y = ax2 , siç do ta shohim në leksionin tjetër.
Një polinom i gradës 3 është i trajtës
P(x) = ax3 + bx2 + cx + d
dhe quhet funksion kubik.
Funksionet Racionalë
Në klasën e 3-të të shkollës fillore ju keni mësuar kalimin nga bashkësia e numrave të plotë Z tek bashkësia e
thyesave Q. Në algjebër, bashkësia Q quhet fushë. Eshtë i njëjti ndërtim kur kalojmë nga bashkësia e polinomeve
me koefiçentë realë (e cila shënohet me R[x]) tek bashkësia e funksioneve racionalë me koefiçentë reali (e cila
shënohet me R(x)). Për detaje mund të shihni [76].
63
y
Një funksion racional është raport i dy polinomeve
P(x)
f (x) = ,
Q(x)
ku P(x) dhe Q(x) janë polinome. Bashkësia e përkufizimit të tij konsiston

në të gjitha vlerat e x të tilla që Q(x) , 0. Pra,
x
{x ∈ R | Q(x) , 0}.
Funksionet racionale janë mjaft të rëndësishme në matematikën teorike, ve-

canërisht në analizën komplekse, gjeometrinë algjebrike, etj. Një shembull
i thjeshtë i një funksioni racional është funksioni f (x) = 1x , të cilin ne e kemi
parë më sipër. x3 +x2 −x+1
Figura 2.14: Grafiku i f (x) = x3
Le të shohim një shembull tjetër.

x3 + x2 − x + 1
y = f (x) =
x3 y
Ky është një funksion racional me bashkësi përkufizimi {x | x , 0} dhe
grafik në Fig. 2.14. Shihet qartë nga grafiku se në pikën x = 0 funksioni
nuk është i përkufizuar. Kur të studiojmë limitet e funksionit ne do të
shohim se si sillet ky funksion rreth pikës x = 0. Por nga grafiku duket se
kur x i afrohet pikës x = 0 atëherë grafiku i afrohet drejtëzes x = 0. Kjo x
drejtëz x = 0 në këtë rast quhet asimptotë vertikale për funksionin.
Një tjetër dukuri e grafikut të këtij funksioni është se kur x rritet pam- Figura 2.15: Grafiku i f (x) = 5x
x2 −2x+2
barimisht ose zvogelohet pambarimisht ky funksion në të dy rastet i afrohet
numrit y = 1. Kjo drejtëz y = 1 në këtë rast quhet asimptotë horizontale
për funksionin.
Nje tjetër funksion racional
5x
f (x) =
− 2x + 2
x2
ka grafik si në Fig. 2.15. Sic duket nga grafiku, ky funksion i afrohet y = 0 kur x rritet pambarimisht ose zvogëlohet
pambarimisht. Drejtëza y = 0 në këtë rast quhet asimptotë horizontale për funksionin.
Ky funksion ka 2 asimptota vertikale në qoftë se emëruesi i ti ka rrënjë
reale. Në fakt nga shkolla e mesme ne dimë se ekuacioni quadratik
y
x2 − 2x + 2 = 0
nuk ka zgjidhje reale sepse dallori i til është ∆ = −4 < 0.
Funksioni f (x) = x + x1 është paraqitur më poshtë. Nga grafiku i këtij

funksioni shohim nje dukuri të vecantë; kur x rritet pambarimisht ose x
zvogëlohet pambarimisht atëherë grafiku i funksionit i afrohet drejtëzes
y = x. Kjo drejtëz y = x në këtë rast quhet asimptotë e pjerrët për
funksionin.
Në Kap. 5 do të mësojmë se si të përcaktojmë asimptotat vertikale, horizon-

tale, dhe ato të pjerrëta të funksioneve racionale. Në kurse më të avancuara Figura 2.16: Grafiku i f (x) = x + 1
x
të matematikes, si algjebra abstrakte, studiohen vetitë teorike të këtyre
funksioneve dhe aplikimet e tyre në matematikën e lartë.
64
2.2.2 Funksionet transhendentë

Këta janë funksionet të cilët nuk janë algjebrikë. Bashkësia e funksioneve transhendente përfshin funksionet
trigonometrikë, të anasjelltët e funksioneve trigonometrike, funksionet eksponenciale, etj.
Shembull 42. Funksioni

1
f (x) = x x ,
nuk është algjebrik, Pra është funksion transhendent.
Shembuj të tjerë klasikë të funksioneve transhendente janë
f (x) = π, f (x) = ex , f (x) = ln x,
etj. Shumë nga këta funksione ne do ti studiojmë në detaje në leksionet që vijnë. Vërtetimi që një numër apo një
funksion nuk është algjebrik në shumicën e rasteve është diçka që del jashtë kufijve të këtij libri.
Funksionet Trigonometrike
Baza kryesore e trigonometrise drejtëkëndore është rrethi

1
trigonometrik i cili studiohet në shkollën e mesme. Ne po
paraqesim më poshtë një version të këtij rrethi i cili shpresojmë t’i
1
kujtojë disa veti bazë studentit. 2
sin α tan α
Funksionet trigonometrike bazë janë: α x
−1 − 12 cos α 1
f (x) = sin x, f (x) = cos x,
− 12
f (x) = tan x, f (x) = cot x,
me të cilët jeni njohur edhe gjatë kursit të shkollës së mesme. Në −1

rrethin njësi ato paraqiten si në figurën që vijon.
Figura 2.17
Në figurë këndi α = π3 . Funksioni sin α, i cili është gjatësia e vijës së kuqe, është sin α = 1/2. Nga Teorema e
Pitagorës kemi cos2 α + sin2 α = 1. Pra, gjatësia e vijës blu, e cila është funksioni cos α, duhet të jetë
p 1√
cos α = 1 − 1/4 = 3.
2
Kjo tregon se tan α, e cila është gjatesia e vijës portokalli, është
sin α 1
tan α = = √ .
cos α 3
Nga trigonometria e shkollës së mesme ju duhet të mbani mend grafikët e funksioneve sin x dhe cos x të cilët ne i
paraqesim në Fig. 2.18. Kujtojmë se të dy funksionet sin x dhe cos x kanë si bashkësi përkufizimi bashkësinë e gjithë
numrave realë dhe si bashkësi vlerash segmentin e mbyllur [−1, 1].
65
Kështu që, për të gjitha vlerat e x kemi
sin x ∈ [−1, 1] dhe cos x ∈ [−1, 1]
ose në termat e vlerës absolute:
|sin x| ≤ 1, dhe |cos x| ≤ 1
Gjithashtu sin x bëhet zero për të gjithë shumfishat e π,

domethënë
sin x = 0 kur x = nπ,
ku n është numër i plotë.
Funksionet tan x, cot x, sec x dhe csc x përkufizohen si

më poshtë:
sin x 1
tan x = cot x =
cos x tan x
1 1 Figura 2.18
sec x = csc x =
cos x sin x
Funksionet eksponenciale
Funksione eksponenciale janë funksionet e trajtës
f (x) = ax ,
ku baza a është një konstante pozitive. Bashkësia e

përkufizimit është (−∞, ∞) dhe bashkësia e vlerave të
funksionit (0, ∞). Në figurë ne japim dy shembuj të
funksioneve f (x) = 2x dhe g(x) = (0.5)x .
Funksionet eksponenciale do të studiohen më hol-

lësisht në vazhdim, dhe do të shohim se janë mjaft të
përshtatshëm për të modeluar shumë fenomene natyrore,
siç është rritja e popullatës (në qoftë se a > 1) dhe
shkatërimin radioaktv (në qoftë se a < 1).
Funksioni eksponencial është gjithashtu i rëndë-

sishëm në informatikë, kriptografi, teori algoritmesh,
Figura 2.19
teori kodesh, ekonomi, biologji, akumulim interesi në
financë, studimi i valëve në fizikë, etj.
Funksionet logaritmike
Funksionet logaritmike
f (x) = loga x,
ku baza a është një konstante pozitive, janë funksionet e anasjellta të funksioneve eksponenciale. Figura karshi
tregon grafikët e funksioneve logaritmike me baza të ndryshme. Në secilin rast bashkësia e përkufizimit është
(0, +∞) dhe bashkësia e vlerave është (−∞, +∞), dhe funksionet rriten ngadalë kur x > 1. Në figurë jepen disa
shembuj të funksioneve logaritmikë.
66
Funksioni logaritmik jepet si një funksion i anasjelltë i funksionit ek-

sponencial. Jepet
a y = x,
atëherë
y = loga x.
Logaritmet kane aplikime në fusha të ndryshme të jetës si statistikë,
kimi, biologji, fizikë, astronomi, informatikë, ekonomi, muzike, dhe
inxhinjeri. Lexuesi duhet të jete familjar me vetitë elementare të funksionit
eksponencial dhe logaritmik përpara se të vazhdojë më tej në kalkulus.
Shembull 43. Klasifikoni funksionet sipas tipeve të funksioneve që pamë deri

tani:
i) f (x) = 5x
ii) g(x) = x5 Figura 2.20
iii) h(x) = 1−1+x
√
x
iv) u(t) = 1 − t + 5t4
Zgjidhje: Funksioni f (x) = 5x është funksion eksponencial me eksponent x. Kurse g(x) = x5 është funksioni fuqi.
Gjithashtu mund ta konsiderojmë si polinom të gradës 5. Funksioni h(x) = 1− 1+x
√ është funksion algjebrik, kurse
x
u(t) = 1 − t + 5t4 është një polinom i gradës 4.

Ushtrime:
Klasifikoni secilin nga funksionet e mëposhtëm në 162. Çfarë kanë të përbashkët të gjithë funksionet lineare të
qoftë se është një funksion fuqi, funksion rrënjë, funk- familjes f (x) = 1 + m(x + 3)? Ndërtoni grafikët e disa prej
sion algjebrik, funksion trigonometrik, funksion ekspo- tyre.
nencial ose logaritmik.
√ 163. Çfarë kanë të përbashkët të gjithë funksionet lineare të
149. f (x) = 5 x
familjes f (x) = c − x? Ndërtoni grafikët e disa prej tyre.
150. h(x) = x9 + x4
√
151. g(x) = 1 − x2 164. Gjeni një shprehje për funksionin kubik f (x) në qoftë se
x +1
2 f (1) = 6, f (−1) = f (0) = f (2) = 0
152. R(x) = x3 +x
153. s(x) = tan 2x 165. Studimet e tanishme kanë treguar se temperatura e sipër-
154. t(x) = log10 x faqes së tokës është rritur në mënyrë të vazhdueshme. Disa
shkencëtarë e kanë modeluar temperaturën si një funksion lin-
155. y = x−6
x+6 ear T = 0.02t + 8.50, ku T është temperatura në ◦ C dhe t
2 përfaqson vitet qysh prej 1900.
156. y = x + √x
x−1 a) Çfarë përfaqson koefiçenti këndor i T?
157. y = 10x b) Përdorni ekuacionin për të parashikuar temperaturën
158. y = x10 mesatare globale ne 2100.
159. y = 2t6 + t4 − π
166. Në qoftë se doza e rekomanduar për një ilaç ndaj një të rri-
160. y = cos θ + sin θ turi është D (në mg), atëherë për të përcaktuar dozën e duhur
161. a) Gjeni një ekuacion për familjen e funksioneve lineare c për një fëmijë të moshës a, farmacistët përdorin ekuacionin
me koefiçent këndor 2 dhe skiconi grafikët e disa prej funksion- c = 0.0417D(a + 1). Supozojmë se doza për një të rritur është
eve të kësaj familjeje. 200 mg.
b) Gjeni një ekuacion për familjen e funksioneve linearë të a) Gjeni koefiçentin këndor të grafikut të c. Çfarë përfaq-
tillë që f (2) = 1 dhe skiconi grafikët e disa prej tyre. son?
c) Cili funksion u përket të dyja familjeve? b) Cila do të ishte doza për një të porsalindur?
67
167. Lidhja ndërmjet gradëve Fahrenheit(F) dhe Celcius (C) me makinë me një shpejtësi konstante drejt veriut. Ai kalon
të temperaturës jepet nëpërmjet funksionit linear F = 95 C + 32. Fierin, 35 kilometra në veri të Vlorës, në 2:50 mbasdite.
a) Ndërtoni grafikun e këtij funksioni. a) Shprehni distancën e përshkuar në terma të kohës së
b) Cili është koefiçenti këndor i grafikut dhe çfarë përfaq- kaluar.
son ai? Cila është prerja me boshtet koordinative dhe çfarë b) Ndërtoni grafikun e grafikun e funksionit të mësipërm.
përfaqson. c) Cili është koefiçenti këndor i kësaj vije? Çfarë përfaqson
168. Rinaldi le Vlorën nga ora 2 e mbasdites dhe udhëton ai?
2.3 Transformimet dhe kompozimi i funksioneve

Këtë leksion do ta nisim me funksionet bazë që pamë në leksionin e mëparshëm dhe do të kemi funksione të
reja, nëpërmjet zhvendosjes, shtrirjes, dhe simetrive të grafikëve të tyre. Gjithashtu do të tregojmë se si kombinohen
çifte funksionesh nëpërmjet veprimeve aritmetike standarte dhe kompozimit.
2.3.1 Zhvendosjet vertikale dhe horizontale

Duke aplikuar transformime të veçanta ndaj grafikut të një funksioni të dhënë ne mund të kemi grafikë të disa
funksioneve të tjera të ndërlidhura me funksionin e dhënë. Kjo do të na mundësojë ndërtimin e grafikëve të shumë
funksioneve.
Le të shohim fillimisht zhvendosjen. Në qoftë se c është një numër pozitiv, atëherë grafiku i y = f (x) + c është
njëlloj me grafikun e y = f (x) të zhvendosur vertikalisht lart me c njësi (sepse secila ordinatë y rritet me të njëjtin
numër c ). Po ashtu, në qoftë se g(x) = f (x − c), ku c > 0, atëherë vlera e g(x) në x është e njëjtë me vlerën e f (x) në x − c
(c njësi në të majtë të x). Prej nga grafiku i y = f (x−c) është thjesht grafiku i y = f (x) të zhvendosur c njësi në të djathtë.
Lema 12. Supozojmë se c > 0. Atëherë, për të përftuar grafikun e y = f (x) ± c dhe y = f (x ± c) ndjekim rregullat si me poshtë:
• y = f (x) + c : zhvendosim grafikun y = f (x) në një distancë prej c njësish sipër
• y = f (x) − c : zhvendosim grafikun y = f (x) në një distancë prej c njësish poshtë
• y = f (x − c) : zhvendosim grafikun y = f (x) në një distancë prej c njësish djathtas
• y = f (x + c) : zhvendosim grafikun y = f (x) në një distancë prej c njësish majtas
Tani le të shqyrtojmë transformimin e shtrirjes dhe të pasqyrimit. Në qoftë se c > 1, atëherë grafiku i y = c · f (x)
është grafiku i y = f (x) i shtrirë me një faktor c në drejtimin vertikal (sepse secila ordinatë y shumfishohet me të
njëjtin numër c). Grafiku i y = − f (x) është grafiku i y = f (x) i përmbysur në lidhje me boshtin e x-ve, sepse pika
(x, y) është zhvendosur te pika (x, −y).
Zgjatimet vertikale, horizontale dhe pasqyrimet

Lema 13. Supozojmë se c > 1. Atëherë, për të përftuar grafikun e
• y = c f (x): zgjatim (shtrijmë) grafikun e y = f (x) vertikalisht me një faktor c
1
• y= f (x): ngushtojmë grafikun e y = f (x) vertikalisht me një faktor c
c
• y = f (cx): ngushtojmë grafikun e y = f (x) horizontalisht me një faktor c
x

• y= f : zgjatim grafikun e y = f (x) horizontalisht me një faktor c
c
• y = − f (x): e pasqyrojmë grafikun e y = f (x) në lidhje me boshtin e x-ve
• y = f (−x): e pasqyrojmë grafikun e y = f (x) në lidhje me boshtin e y-ve
Transformimet e planit koordinativ studiohen ne detaje në algjebër lineare; shih [74].
68
2.3.2 Veprime me funksionet

f
Dy funksione mund të kombinohen për të përftuar funksione të reja: f + g, f − g, f g, g , në mënyrë të ngjashme
si shuma, diferenca, prodhimi, pjestimi i dy numrave realë.
Në qoftë se përkufizojmë shumën f + g si më poshtë:
( f + g)(x) = f (x) + g(x),
atëherë ana e djathtë e ekuacionit ka kuptim në qoftë se edhe f (x) edhe g(x) janë të përkufizuara, domethënë kur
x i përket bashkësisë së përkufizimit të f (x)-së gjithashtu i përket edhe asaj të g(x)-së. Pra, në qoftë se bashkësia e
përkufizimit të f (x) është A dhe e g(x) është B, atëherë bashkësia e përkufizimit të ( f + g)(x) është prerja e këtyre
bashkësive A dhe B, pra A ∩ B.
Vërejmë se shenja + në krahun e majtë të ekuacionit nënkupton mbledhjen e funksioneve, por shenja + në
krahun e djathtë të ekuacionit ka vend për mbledhjen e numrave f (x) dhe g(x).
Në mënyrë të ngjashme përkufizojmë diferencën e dy funksioneve f − g dhe prodhimin dhe bashkësitë e tyre të
f
përkufizimit janë gjithashtu prerjet e bashkësive A dhe B A ∩ B. Por në përkufizimin e funksionit raport g ne duhet
f
të kujtojmë se pjestimi me 0 s’ka kuptim, pra g është i përkufizuar vetëm për g(x) , 0.
Le të jenë f (x) dhe g(x) dy funksione me bashkësi përkufizimi përkatësisht A dhe B. Atëherë, funksionet f + g,
f
f − g, f g, g përkufizohen si më poshtë:
• ( f + g)(x) = f (x) + g(x), bashkësia e përkufizimit është prerja e A me B, A ∩ B.

• ( f − g)(x) = f (x) − g(x), bashkësia e përkufizimit është prerja e A me B, A ∩ B.
• ( f g)(x) = f (x)g(x), bashkësia e përkufizimit është prerja e A me B, A ∩ B.
f
• g (x) = f (x)/g(x), bashkësia e përkufizimit është: të gjitha x nga prerja e A me B të tilla që g(x) , 0. Pra,
{x ∈ A ∩ B | g(x) , 0}
√ √ f
Shembull 44. Në qoftë se f (x) = x dhe g(x) = 4 − x2 , përkufizoni funksionet f + g, f − g, f g, g .
√ √
Zgjidhje: Bashkësia e përkufizimit të f (x) = x është [0, +∞). Bashkësia e përkufizimit të funksionit g(x) = 4 − x2
konsiston në të gjithë numrat x të tillë që 4 − x2 ≥ 0, pra x2 ≤ 4. Duke marrë rrënjën katrore të të dy anëve kemi
mosbarazimin |x| ≤ 2, ose x ∈ [−2, 2]. Pra, bashkësia e përkufizimit është [−2, 2]. Prerja e këtyre bashkësive të
përkufizimit të f (x) dhe g(x) është
[0, +∞) ∩ [−2, 2] = [0, 2].
Prej nga mënyra se si u përkufizuan funksionet kemi:
√ √
( f + g)(x) = x + 4 − x2 , me bashkësi përkufizimi [0, 2]
√ √
( f − g)(x) = x − 4 − x2 , me bashkësi përkufizimi [0, 2]
√ √ √
( f g)(x) = x · 4 − x2 = 4x − x3 , me bashkësi përkufizimi [0, 2]
! √ r
f x x
(x) = √ = , me bashkësi përkufizimi [0, 2)
g 4−x 2 4 − x2
Kompozimet e funksioneve
Jepen funksionet
g : X → Y dhe f : Y → Z
Funksioni kompozim, i cili shënohet me f ◦ g, është funksioni
f ◦ g (x) = f g(x)

f ◦ g := X → Z, i tillë që,
69
Situata e mësipërme mund të paraqitet më mirë me diagramën e mëposhtme.

Kjo proçedurë quhet kompozim sepse funksioni i ri është i përbërë nga
dy funksionet e dhëna f (x) dhe g(x). Në përgjithësi për çdo dy funksione të
dhëna f (x) dhe g(x) ne nisemi nga një vlerë x nga bashkësia e përkufizimit
të g(x) dhe gjejmë imazhin e saj g(x). Në qoftë se ky numër është nga
bashkësia e përkufizimit të f (x), atëherë ne mund të llogarisim vlerën e
f (g(x)). Rezultati i përket një funksioni të ri h(x) = f (g(x)) që merret nga
zëvendësimi i g(x) të f (x). Ai quhet kompozim i f (x) dhe g(x) dhe shënohet
f ◦ g (lexohet f (x) rreth g(x) ).
Për dy funksione të dhëna f (x) dhe g(x) funksion kompozim i f (x) dhe
g(x), f ◦ g do të quhet funksioni i përkufizuar nga barazimi:
( f ◦ g)(x) = f (g(x))
Bashkësia e përkufizimit të funksionit f ◦ g është bashkësia e të gjithë x-ve

nga bashkësia e përkufizimit të g(x)-së të tilla që g(x) t’i përkasë bashkësisë
së përkufizimit të f (x) -së. Me fjalë të tjera, ( f ◦ g)(x) është e përkufizuar
kur të dyja g(x) dhe ( f (g(x)) janë të përkufizuar. Figura 2.21: Kompozimi i funksioneve
√
Për shembull, supozojmë se y = f (u) = u dhe u = g(x) = x2 + 1. Meqënëse y është funksion i u-së dhe u
funksion i x-it, kjo sjell që y është funksion i x-it. Ne bëjmë këtë zëvendësim:
√
y = f (u) = f (g(x)) = f (x2 + 1) = x2 + 1
Shembull 45. Në qoftë se f (x) = x2 dhe g(x) = x − 3, gjeni funksionet kompozim f ◦ g dhe g ◦ f .
Zgjidhje: Atëherë, kemi

( f ◦ g)(x) = f (g(x)) = f (x − 3) = (x − 3)2
(g ◦ f )(x) = g( f (x)) = g(x2 ) = x2 − 3

√ √
Shembull 46. Në qoftë se f (x) = x dhe g(x) = 2 − x, gjeni secilin nga funksionet e mëposhtëm dhe bashkësitë e tyre të
përkufizimit i) f ◦ g, ii) g ◦ f , iii) f ◦ f , iv) g ◦ g.
Zgjidhje: i) Kemi √ √4
( f ◦ g)(x) = f (g(x)) = f ( 2 − x) = 2 − x.
Bashkësia e përkufizimit të f ◦ g është x ≤ 2 ose (−∞, 2].
ii) Për (g ◦ f )(x) kemi
√ √
q
(g ◦ f )(x) = g( f (x)) = g( x) = 2− x.
Bashkësia e përkufizimit është
√
2− x ≥ 0 dhe x ≥ 0
Pra, bashkësia e përkufizimit të g ◦ f është segmenti [0, 4]. Për dy funksionet e fundit kemi
√
q
1
f ◦ f (x) = x 4 , dhe g ◦ g(x) = 2 − 2 − x
Bashkësia e përkufizimit të ( f ◦ f ) është [0, +∞), kurse për g ◦ g kemi
√
2 − x ≥ 0 dhe 2 − 2 − x ≥ 0
Bashkësia e përkufizimit të g ◦ g është segmenti [−2, 2].
Është i mundur të bëhet edhe kompozimi i më shumë se dy funksioneve. Për shembull, funksioni kompozim
f ◦ g ◦ h gjendet duke aplikuar fillimisht h pastaj g(x) dhe f (x) të fundit si më poshtë:
( f ◦ g ◦ h)(x) = f (g(h(x)))
70
Shembull 47. Gjeni f ◦ g ◦ h në qoftë se f (x) = x/(x + 1), g(x) = x10 , dhe h(x) = x + 3.
Zgjidhje:
(x + 3)10
( f ◦ g ◦ h)(x) = f (g(h(x))) = f (g(x + 3)) = f ((x + 3)10 ) =
(x + 3)10 + 1

Më tej do të përdorim kompozimin e funksioneve për të përftuar funksione të komplikuara prej funksioneve të
thjeshta. Por në Kalkulus shpesh përdoret zbërthimi i funksioneve të komplikuara në funksione më të thjeshta, si
në shembullin në vazhdim.
Shembull 48. Për funksionin e dhënë
F(x) = cos2 (x + 9),
gjeni funksionet f (x), g(x), h, të tilla që F = f ◦ g ◦ h.
Zgjidhje: Meqënëse F(x) = cos2 (x + 9), kjo na tregon se: fillimisht i shtojmë x -it 9, pastaj marrim kosinusin e
rezultatit dhe në fund e ngremë në katror. Kështu që
h(x) = x + 9, g(x) = cos x, f (x) = x2
Prej nga
f ◦ g ◦ h (x) = f g(h(x)) = f g(x + 9) = f (cos(x + 9)) = (cos(x + 9))2 = F(x)

Ushtrime:
169. Supozojmë se është dhënë grafiku i funksionit f (x). d) y = −5 f (x)

Shkruani ekuacionet për grafikët që përftohen nga grafiku i
f (x) si më poshtë: e) y = f (5x)
f) y = 5 f (x) − 3
a) Duke e zhvendosur grafikun e f (x) tre njësi lart.
171. a) Si është grafiku i y = 2 sin x në lidhje me grafikun e
b) Duke e zhvendosur grafikun e f (x) tre njësi poshtë. y = sin x? Ndërtoni grafikun e y = 2 sin x.
√
c) Duke e zhvendosur grafikun e f (x) tre njësi nga e djathta. b) Si është√grafiku i y = 1 + x në lidhje me grafikun e
y = x?√Përdorni përgjigjen për të skicuar grafikun e
d) Duke e zhvendosur grafikun e f (x) tre njësi nga e majta. y = 1 + x.
172. a) Si është grafiku i y = f (|x|) ne lidhje me grafikun e
e) Duke e pasqyruar rreth boshtit të x-ve. f (x)?
f) Duke e pasqyruar rreth boshtit të y-ve. b) Ndërtoni grafikun e y = sin |x|.

√
g) Duke e zgjatur vertikalisht me faktor 3. c) Ndërtoni grafikun e y = |x|.
f
173. Gjeni f + g, f − g, f g, g dhe përcaktoni bashkësinë e
h) Duke e shtypur vertikalisht me faktor 3.
përkufizimit të tyre.
170. Shpjegoni se si përftohet secili nga grafikët prej grafikut

të funksionit y = f (x). a) f (x) = x3 + 2x2 , g(x) = 3x2 − 1
√ √
b) f (x) = 3 − x, g(x) = x2 − 1
a) y = 5 f (x)
b) y = f (x − 5) Gjeni funksionet (a) f ◦ g, (b) g ◦ f , (c) f ◦ f , dhe g ◦ g dhe
bashkësitë e tyre të përkufizimit.
c) y = − f (x)
71
174. f (x) = x2 − 1 g(x) = 2x + 1 192. Funksioni H është përkufizuar nga

175. f (x) = x − 2 g(x) = x2 + 3x + 4 (
0 në qoftë se t<0
H(t) =
176. f (x) = 1 − 3x g(x) = cos x 1 në qoftë se t≥0
√ √3
177. f (x) = x g(x) = 1 − x Ai përdoret në studimin e qarqeve elektrike për të prezantuar
rrjedhjen e rrymës elektrike, ose tensionin kur çelsi ndizet në
178. f (x) = x + 1
x g(x) = x+1
x+2 çast.
179. f (x) = x
1+x g(x) = sin 2x a) Ndërtoni grafikun e këtij funksioni.
b) Ndërtoni grafikun e tensionit V(t) në qark në qoftë se çelsi

Gjeni f ◦ g ◦ h. ndizet në kohën t = 0 dhe 120 volt aplikohen në çast në
qark. Shkruani një formulë për V(t) në varësi të H(t).
180. f (x) = x + 1 g(x) = 2x h(x) = x − 1 c) Ndërtoni grafikun e tensionit V(t) në qark kur çelsi ndizet
në t = 5 sekonda dhe në çast aplikohet një tension prej
181. f (x) = 2x − 1 g(x) = x2 , h(x) = 1 − x 240 voltësh.
√
182. f (x) = x − 3 g(x) = x2 h(x) = x2 + 2 193. Le të jenë f (x) dhe g(x) funksione lineare me ekuacione
√ f (x) = m1 x + b1 dhe g(x) = m2 x + b2 . A është f ◦ g linear?
183. f (x) = tan x, g(x) = x−1
x
, h(x) = 3 x
Në qoftë se po cili do të ishte koefiçenti këndor i grafikut të tij?
Shprehni funksionin në trajtën f ◦ g. 194. a) Në qoftë se g(x) = 2x + 1 dhe h(x) = 4x2 + 4x + 7,

gjeni një funksion f (x) të tillë që f ◦ g = h
184. F(x) = (x2 + 1)10 b) Në qoftë se f (x) = 3x + 5 dhe h(x) = 3x2 + 3x + 2, gjeni
√ një funksion g(x) të tillë që f ◦ g = h
185. F(x) = sin( x)
√3
195. Në qoftë se f (x) = x + 4 dhe h(x) = 4x − 1, gjeni një
x
186. F(x) = √
1+ 3 x
funksion g(x) të tillë që g ◦ f = h
187. G(x) =
p
3 x 196. a) Supozojmë që f (x) dhe g(x) janë funksione çift. Çfarë
1+x
mund të thoni për f + g dhe f g?
√
188. u(t) = cos t
b) Po në qoftë se këto do të ishin funksione tek ç’mund të thoni
189. u(t) = tan t për f + g dhe f g?
1+tan t
190. Shprehni funksionin në trajtën f ◦ g ◦ h. 197. Supozojmë se f (x) është çift dhe g(x) është tek. Çfarë
mund të thoni për f g?
2
H(x) = 1 − 3x
p 198. Supozojmë se g(x) është një funksion çift dhe le të jetë
H(x) = 2 + |x| h = f ◦ g. A është h gjithmonë çift?
8
√
H(x) = sec4 ( x) 199. Supozojmë se g(x) është një funksion tek dhe le të jetë
h = f ◦ g. A është h gjithmonë një funksion tek? Çdo të
191. Përdorni tabelën për të njehsuar secilën shprehje
ndodhte po qe se f (x) është tek? po në qoftë se f (x) është çift?
f (g(1)), g( f (1)), f ( f (1)), g(g(1)), f ◦ g(6), g ◦ f (3). 200. Përcaktoni në se funksioni f (x) = x2 është funksion rritës
ose zbritës në fushën e përkufizimit. Vërtetoni përgjigjen tuaj
x 1 2 3 4 5 6 201. Për ç’vlera të a, b, c, d është funksioni i mëposhtëm rritës,

f (x) 3 1 4 2 2 5 zbritës:
g(x) 6 3 2 1 2 3 i) f (x) = ax + b
ii) f (x) = ax2 + bx + c
iii) f (x) = ax3 + bx2 + cx + d
72
2.4 Funksionet e anasjellta

Më poshtë kujtojmë edhe njëherë përkufizimin e funksionit injektiv.
Përkufizim 12. Një funksion f : X → Y quhet funksion një për një ose injektiv në qoftë se nuk merr të njëjtën vlerë
dy herë, që do të thotë se ∀x1 , x2 ∈ X, kemi
x1 , x2 =⇒ f (x1 ) , f (x2 ).
Pohimi i mësipërm, në mënyrë ekuivalente mund të shkruhet
f (x1 ) = f (x2 ) =⇒ x1 = x2 .
Në qoftë se një drejtëz horizontale pret grafikun e f (x) më shumë se në një pikë, atëherë ekzistojne numrat x1 dhe
x2 të tillë që f (x1 ) = f (x2 ). Kjo do të thotë se f (x) nuk është funksion një për një. Prej nga ne kemi metodën e
mëposhtme gjeometrike për të përcaktuar se kur një funksion është një për një.
2.4.1 Testi i drejtëzës horizontale

Lexuesi të vërtetojë Lemën e mëposhtme e cila është elementare dhe njihet
në literaturë si testi i drejtëzës horizontale.
Lema 14. Një funksion është funksion injektiv atëherë dhe vetëm atëherë kur
asnjë drejtëz horizontale nuk e pret grafikun e funksionit më shumë se një herë.
Ne vazhdojmë me disa shembuj funksionesh një për një përpara se të
kalojmë tek përkufizimi i funksionit invers.
Shembull 49. A është funksioni g(x) = x2 funksion një për një?
Zgjidhje: Ky funksion nuk është funksion një për një sepse për shembull,
g(1) = 1 = g(−1)
pra 1 dhe −1 kanë të njëjtën dalje. Gjithashtu, ka drejtëza horizontale që Figura 2.22
e presin grafikun e g(x) më shumë se një herë. Pra, prej testit të drejtëzës
horizontale del se g(x) nuk është funksion një për një.

Në shumicën e rasteve ne abuzojmë me simbolikën. Për shembull kur themi, si më sipër, funksioni g(x) = x2 ne
kemi parasysh
g
g : R −−−−→ R
x→x2
Pra ne gjithmonë do të konsiderojmë funksione me ndryshore reale dhe vlera reale. Le të shohim një shembull që
na bën të kuptojmë se mund te marrim përgjigje të ndryshme në situata të tjera.
Shembull 50. A është funksioni f (x) = x3 funksion një për një?
Zgjidhje: Pyetja ka përgjigje të ndryshme për situata të ndryshme. Për shembull, le të konsiderojmë
f
C −−−→ C.
z→z3
√ √
Atëherë, ky funksion nuk është injektiv. Për shembull ekzistojnë z1 = − 12 + i 3
2 , z2 = − 12 − i 3
2 , dhe z3 = 1 të tillë që
g(z1 ) = g(z2 ) = g(z3 ) = 1.
73
Por në se konsiderojmë
g
R −−−−→ R,
x→x3
atëherë kemi
x31 = x32 =⇒ (x1 − x2 )(x21 + x1 x2 + x22 ) = 0.
Keshtu që,
(x1 − x2 ) = 0 ose (x21 + x1 x2 + x22 ) = 0.
Por
(x21 + x1 x2 + x22 ) ≥ 0,
për çdo x1 , x2 ∈ R dhe bëhet zero vetëm kur x1 = x2 = 0. Pra në çdo rast
x1 = x2 . Prandaj, nga përkufizimi f (x) = x3 është funksion një për një. Figura 2.23

Gjithashtu, nga Fig. 2.23 ne shohim se asnjë drejtëz horizontale nuk e pret grafikun më shumë se një herë. Pra,
nga testi i drejtëzës horizontale f (x) është funksion një për një.
Funksionet një për një janë të rëndësishëm sepse janë pikërisht ata që kanë funksione të anasjellta sipas përku-
fizimit. Më poshtë ne japim përkufizimin formal të funksionit të anasjelltë. Vini re se termi invers përdoret shpesh
në vend të termit të anasjelltë.
Përkufizim 13. Le të jetë f (x) një funksion një për një me bashkësi përkufizimi A dhe bashkësi vlerash B. Atëherë,
funksioni i anasjelltë i tij, i cili shënohet me f −1 , quhet funksioni që ka bashkësi përkufizimi B dhe bashkësi vlerash
A dhe për çdo y ∈ B kemi
f −1 (y) = x ⇐⇒ f (x) = y.
1
Vërejtje 3. Bëni kujdes mos e ngatërroni −1 tek f −1 me eksponentin. Prandaj f −1 (x) nuk është f (x) . Në mënyrë reciproke
1/ f (x) mund të shkruhet si [ f (x)]−1 .
Lexuesi të vërtetojë Lemën e mëposhtme
Lema 15. Pohimet e mëposhtme janë të vërteta.
i) Funksioni f ka invers atëherë dhe vetëm atëherë kur f është bijektiv.

ii) Në qoftë se funksioni invers f −1 i një funksioni f ekziston atëherë ai është unik.
iii) f ◦ f −1 = id y dhe f −1 ◦ f = idx
−1
iv) f −1 = f
−1
v) f ◦g = g−1 ◦ f −1
Shkronja x tradicionalisht përdoret për të shënuar ndryshoren e pavarur, kështu që ne kur duam të përqendro-
hemi tek f −1 , ne zakonisht ndryshojmë rolet e x me y dhe shkruajmë
f −1 (x) = y ⇐⇒ f (y) = x
Nga zëvendësimimi y në përkufizimin e funksionit invers ne kemi ekuacionet e thjeshtimit si më poshtë:
f −1 ( f (x)) = x, për çdo x ∈ A
dhe gjithashtu
f ( f −1 (x)) = x, për çdo x ∈ B
1
Për shembull, në qoftë se f (x) = x3 , atëherë f −1 (x) = x 3 dhe kemi
13 1 3
f −1 ( f (x)) = x3 = x dhe f ( f −1 (x)) = x 3 = x (2.3)
74
Këto ekuacione na thonë se funksioni kubik dhe funksioni i rrënjës kubike thjeshtojnë njëri tjetrin kur aplikohen
njëri pas tjetrit.
Tani le të shohim sesi mund t’i kemi funksionet inverse. Në qoftë se kemi funksionin y = f (x) dhe jemi në
gjendje të zgjidhim këtë ekuacion në lidhje me x në varësi të y, atëherë duke u nisur nga Përk. 13 ne mund të kemi
x = f −1 (y). Në qoftë se ne duam ta quajmë ndryshore të pavarur x-in, atëherë ne ndërrojmë x me y dhe arrijmë në
ekuacionin y = f −1 (x).
2.4.2 Si të gjejmë funksionin e anasjelltë të funksionit injektiv.

Për të gjetur funksionin invers të një funksioni f (x) ka një procedurë fare të thjeshtë e cila varet kryesisht nga
zgjidhja e ekuacionit përkatës. Ne kalojmë nëpër këto hapa për të gjetur inversin e f (x):
• Hapi i parë: Shkruajmë y = f (x)

• Hapi i dytë: Zgjidhim ekuacionin për x në lidhje me y (në qoftë se është e mundur).
• Hapi i tretë: Për të shprehur f −1 si funksion të x-it, ndryshojmë x me y. Ekuacioni rezulton të jetë y = f −1 (x).
Figura 2.24: Funksioni invers
Shembull 51. Gjeni inversin e funksionit f (x) = x3 + 2.

Duke u nisur nga ajo që përmendëm më sipër fillimisht shkruajmë y = x3 + 2. Prej nga zgjidhim ekuacionin
x = y − 2 në lidhje me x, dhe kemi x = 3 y − 2. Përfundimisht, ndërrojmë x me y dhe marrim
3
p
√3
y= x−2
√3
Pra, inversi i funksionit është f −1 (x) = x − 2.
Parimi i ndryshimit të x me y na jep gjithashtu metodën për të përftuar grafikun e f −1 nga grafiku i f (x).
Meqënëse f (a) = b atëherë dhe vetëm atëherë kur f −1 (b) = a, pika (a, b) ndodhet në grafikun e f (x) vetëm kur pika
(b, a) ndodhet në grafikun e f −1 . Por ne e marrim pikën (b, a) nga (a, b) nëpërmjet pasqyrimit në lidhje me drejtëzën
y = x, shih Fig. 2.24.
Lema 16. Grafiku i f −1 përftohet nga pasqyrimi i grafikut të f (x) në lidhje me drejtëzën y = x.
2.4.3 Funksionet inverse trigonometrike

Kur përpiqemi të gjejmë inversët e funksioneve trigonometrike, hasim një vështirësi. Ngaqë funksionet
trigonometrike nuk janë funksione një për një, ato nuk kanë funksione inverse. Vështirësia kapërcehet duke
ngushtuar bashkësinë e përkufizimit aq sa funksionet të jenë funksione një për një.
Ne kemi parë se funksioni y = sin x, nuk është funksion një për një (duke përdorur testin e drejtëzës horizontale).
Por funksioni y = sin x, për x të tillë −π/2 ≤ x ≤ π/2 është funksion një për një. Funksioni invers i këtij funksioni
75
sinus të ngushtuar ekziston dhe shënohet me sin−1 ose arcsin. Ky quhet inversi i sinusit ose funksioni arksinus.
Më poshtë do t’a pergjithësojmë këtë ide për gjithë funksionet trigonometrike:
Meqënëse përkufizimi i funksionit invers thotë se
f −1 (x) = y ⇐⇒ f (y) = x
do të kemi
sin−1 x = y ⇐⇒ sin y = x dhe − π/2 ≤ y ≤ π/2
Në qoftë se −1 ≤ x ≤ 1, sin−1 x është numri ndërmjet −π/2 dhe π/2 sinusi i të cilit është x.

Shembull 52. Gjeni (a) sin−1 12 , (b) tan arcsin 13 .
Zgjidhje: (a) Kemi sin−1 12 = π6 , sepse sin π6 = 12 dhe π6 shtrihet midis − π2 dhe π2 .

(b) Le të jetë θ = arcsin 13 , prej nga sin θ = 13 .

Pra, ne mund të vizatojmë trekëndëshin kënddrejtë me kënd θ dhe duke u nis nga teorema e Pitagorës del që
√ √
brinja e tretë (kateti përbri këndit θ) ka gjatësi 9 − 1 = 2 2. Kjo na mundëson që të llogarisim duke lexuar nga
trekëndëshi se
1 1

tan arcsin = tan θ = √
3 2 2
Ekuacionet e thjeshtimit për funksionet inverse në këtë rast kanë trajtën,
π π
sin−1 (sin x) = x, për − ≤ x ≤
2 2
sin sin−1 x = x, për −1 ≤ x ≤ 1
Funksioni invers (i anasjelltë) i sinusit ka si bashkësi përkufizimi [−1, 1] dhe bashkësi vlerash [−π/2, π/2]. Funksioni
invers i kosinusit përftohet në mënyrë të ngjashme. Funksioni i kufizuar kosinus f (x) = cos x, 0 ≤ x ≤ π është
funksion një për një dhe kështu ai ka funksion invers i cili shënohet me cos−1 ose arccos.
cos−1 x = y ⇐⇒ cos y = x dhe 0 ≤ y ≤ π
Funksioni invers i funksionit kosinus, cos−1 , ka si bashkësi përkufizimi [−1, 1] dhe bashkësi vlerash [0, π].
Funksioni tangent mund të bëhet funksion një për një në qoftë se e kufizojmë në intervalin (−π/2, π/2). Prandaj
inversi i funksionit tangent do përkufizohet si funksioni invers i y = tan x, për (−π/2 ≤ x ≤ π/2), ai shënohet me
tan−1 ose arctan.
π π
tan−1 x = y ⇐⇒ tan y = x pr − < x <
2 2
Dimë se drejtëzat x = ± π2 janë asimptotat vertikale të funksionit tangent. Meqënëse grafiku i inversit merret nga
pasqyrimi në lidhje me drejtëzën y = x, kjo na sjell se drejtëzat y = π/2 dhe y = −π/2 janë asimptotat horizontale të
arktangentit. Përkufizimet e funksioneve të anasjellta trigonometrike janë përmbledhur në Table 2.1.
Emërtimi y= x= Bashkësia Vlera Vlera

e përkufizimit ne radian ne grade
arcsine arcsin x sin y −1 ≤ x ≤ 1 −π/2 ≤ y ≤ π/2 −90 ≤ y ≤ 90
arccosine arccos x cos y −1 ≤ x ≤ 1 0≤y≤π 0 ≤ y ≤ 180
arctangent arctan x tan y (−∞, ∞) −π/2 < y < π/2 −90 < y < 90
arccotangent arccot x cot y (−∞, ∞) 0<y<π 0 < y < 180
arcsecant arcsec x sec y x ≤ −1 ose 1 ≤ x 0 ≤ y < π/2 ose π/2 < y ≤ π 0 ≤ y < 90 ose 90 < y ≤ 180
arccosecant arccsc x csc y x ≤ −1 ose 1 ≤ x −π/2 ≤ y < 0 ose 0 < y ≤ π/2 −90 ≤ y ≤ 0 ose 0 < y ≤ 90
Tabela 2.1: Funksionet inverse trigonometrike
Grafikët e arctangent, arccotangent, arcsecant dhe arccosecant në bashkësitë respektive të përkufizimit i kemi
më poshtë:
76
Figura 2.25: Grafikët e arctangent, arccotangent, arcsekant, dhe arccosekant

Shembull 53. Thjeshtoni shprehjen cos tan−1 x .
Zgjidhje: Le të jetë y = tan−1 x. Atëherë, tan y = x dhe − π2 < x < π2 Ne duam të gjejmë cos y, por meqënë qoftë se
tan y njihet është më e lehtë të gjendet fillimisht 1/ cos y. Pra, kemi
1 1 √
2
= 1 + tan2 y = 1 + x2 dhe = 1 + x2
cos y cos y
Pra,
1
cos(tan−1 x) = cos y = √ .
1 + x2

2.4.4 Funksioni eksponencial dhe logaritmik

Në qoftë se a > 0 dhe a , 1, funksioni eksponencial f (x) = ax mund
të jetë rritës ose zbritës, që do të thotë se është funksion një për një, kjo
nga testi i drejtëzës horizontale. Pra, ka një funksion invers f −1 që quhet
funksion logaritmik me bazë a dhe shënohet si loga . Në qoftë se ne përdorim
formulimin e funksionit invers të dhënë nga
f −1 (x) = y ⇐⇒ f (y) = x
ne do të kemi:
loga x = y ⇐⇒ a y = x
Prandaj, në qoftë se x > 0, atëherë loga x është eksponenti në të cilin duhet
ngritur a për të përftuar x. Për shembull, log10 0, 001 = −3 sepse 10−3 =
0, 001. Figura 2.26
Ekuacionet e thjeshtimit, kur aplikohen tek funksioni f (x) = a dhe f
x −1
(x) = loga (x), del se:
loga (ax ) = x, ∀x ∈ R dhe aloga x = x, ∀x > 0
Funksioni logaritmik loga ka si bashkësi përkufizimi (0, +∞) dhe bashkësi vlerashR. Grafiku i tij është pasqyrimi i
grafikut y = ax në lidhje me drejtëzën y = x.
Vetitë e mëposhtme të funksionit logaritmik rrjedhin direkt nga vetitë respektive të funksionit eksponencial të
dhëna në leksionin e mëparshëm.
i) loga (xy) = loga x + loga y

ii) loga xy = loga x − loga y
iii) loga (x)r = r loga x
77
Shembull 54. Përdorni rregullat e logaritmit për të llogaritur log2 80 − log2 5.
Zgjidhje: Duke përdorur rregullin ii) kemi

80

log2 80 − log2 5 = log2 = log2 16 = 4
5
sepse 24 = 16.
Logaritmet natyrore
Nga të gjitha bazat e mundshme a për logaritmet, ne do të shohim në vazhdim se zgjedhja më e përshtatshme
për bazën a është numri e. Logaritmi me bazë e quhet logaritëm natyror dhe ka një shënim të veçantë:
loge x = ln x
Në qoftë se ne i zëvendësojmë a = e dhe loge me ln në ekuacionet e thjeshtimit të logaritmeve, atëherë vetitë

përcaktuese të funksionit të logaritmit natyror marrin trajtën:
ln x = y ⇐⇒ e y = x dhe ln(ex ) = x, ∀x ∈ R
Gjithashtu,
eln x = x, ∀x > 0
Në veçanti, në qoftë se marrim x = 1 do të kemi ln e = 1.
Shembull 55. Gjeni x në qoftë se ln x = 5.
Zgjidhje: Fillojmë me ekuacionin

ln x = 5
dhe aplikojmë funksionin eksponencial në të dy anët e ekuacionit:
eln x = e5
Por nga ekuacioni i dytë i thjeshtimit kemi se eln x = x. Prandaj, x = e5 .

Shembull 56. Zgjidhni ekuacionin
e5−3x = 10
Zgjidhje: Ne marrim logaritmet natyrore të të dy anëve të ekuacionit dhe përdorim ekuacionin e thjeshtimit:
ln(e5−3x ) = ln 10 na jep 5 − 3x = ln 10
Kështu që x = 13 (5−ln 10). Meqënëse logaritmi natyror gjendet me makina llogaritëse shkencore, mund ta përafrojmë
zgjidhjen me x ≈ 0.8991.

Shembull 57. Shprehni
1
ln a + ln b
2
si një logaritëm i vetëm.
Zgjidhje: Duke përdorur rregullin iii) dhe i) të logaritmeve do të kemi

1 √ √
ln a + ln b = ln a + ln b1/2 = ln a + ln b = ln(a b)
2

Formula në vazhdim tregon se logaritmet me çfarëdo lloj baze mund të shprehen në termat e logaritmit natyror.
78
Lema 17 (Formula e ndryshimit të bazës). Për çdo numër pozitiv a (a , 1), ne kemi
ln x
loga x =
ln a
Vërtetim: Le të jetë y = loga x, prej nga ne kemi a y = x. Duke marrë logaritmin natyror të të dy anëve të këtij
ekuacioni, kemi y ln a = ln x. Atëherë,
ln x
y= .
ln a

Makinat llogaritëse shkencore kanë një buton për logaritmet natyrore, kështu që formula e mësipërme na
mundëson të llogarisim një logaritëm të çfarëdo lloj baze siç tregohet në shembullin në vazhdim. Në mënyrë
të ngjashme kjo formulë na ndihmon të ndërtojmë grafikun e çdo funksioni logaritmik në një makinë llogaritëse
grafike apo kompjuter.
Shembull 58. Llogaritni log8 5 me përafërsi deri gjashtë shifra pas presjes.
Zgjidhje: Formula e ndryshimit të bazës na jep
ln 5
log8 5 = ≈ 0.773976
ln 8

Së bashku me të gjithë funksionet e tjerë logaritmikë me bazë më të madhe se 1, logaritmi natyror është funksion
rritës i përkufizuar në (0, +∞) dhe me boshtin e y-ve si asimptotë vertikale.
Ushtrime:
202. a Shkruani një ekuacion i cili përcakton një funksion 205. Duke u nisur nga grafiku i y = ex , shkruani ekuacionin
eksponencial me bazë a > 0. e grafikut që rezulton nga:
b Cila është bashkësia e përkufizimit të këtij funksioni? a Duke e zhvendosur dy njësi poshtë.
c Në qoftë se a , 1, cila është bashkësia e vlerave të këtij b Duke e zhvendosur dy njësi nga e djathta.
funksioni?
c Duke e pasqyruar në lidhje me boshtin e x-ve.
d Ndërtoni grafikun e funksionit eksponencal në secilin nga
rastet: a > 1, a = 1, 0 < a < 1 d Duke e pasqyruar në lidhje me boshtin e y-ve.
203. a Si është përkufizuar numri e? e Duke e pasqyruar në fillim në lidhje me boshtin e x-ve, e
pastaj në lidhje me boshtin e y-ve.
b Cila është vlera e përafërt për e?
206. Duke filluar nga grafiku i funksionit y = ex , gjeni ekua-
c Cili është funksioni eksponencial natyror?
cionin e grafikut i cili përftohet nga
204. Ndërtoni grafikët e funksioneve të dhënë në një sistem
koordinativ të përbashkët. Çfarë lidhje kanë këta grafikë me a Pasqyrimi në lidhje me drejtëzën y = 4.
njëri-tjetrin?
b Pasqyrimi në lidhje me drejtëzën x = 2.
1. y = 2x, y = e , y = 5 , y = 20
x x x
207. Gjeni bashkësinë e përkufizimit për secilin nga funk-
sionet.
2. y = ex , y = e−x , y = 8x , y = 8−x
• f (x) = 1+e
1
x
3. y = 3x , y = 10x , y = ( 13 )x , y = ( 10
1 x
) • f (x) = 1
1−ex
• g(t) = sin(e−t )
4. 0.9x , y = 0.6x , y = 0.3x , y = 0.1x √
• g(t) = 1 − 2t
79
208. Në qoftë se f (x) = 5x , Vërtetoni se c Në qoftë se ju jepet grafiku i f (x), si do ta gjenit grafikun e
f −1 ?
f (x + h) − f (x) 5h − 1
= 5x ( ) 216. Në qoftë se f (x) është një funksion një për një i tillë që
h h
f (2) = 9, kush do të jetë f −1 (9)?
209. Krahasoni funksionet f (x) = x5 dhe g(x) = 5x duke i
ndërtuar grafikët e të dy funksioneve në disa drejtkëndësha 217. Le të jetë f (x) = 3 + x2 + tan(πx/2), ku −1 < x < 1.
pamjeje. Gjeni të gjitha pikat e prerjes të grafikëve me saktësi a Gjeni f −1 (3).
deri në një shifër pas presjes. Cili funksion rritet më shpejt?
b Gjeni f ( f −1 (5)).
210. Nën kushtet ideale një popullim i caktuar bakteriesh dihet
se e dyfishon veten e vet çdo tri ore. Supozojmë se fillimisht 218. Në qoftë se g(x) = 3 + x + ex , gjeni g−1 (4).
janë 100 bakterie. 219. Në teorinë e relativitetit masa e një grimce me shpejtësi
a Cili është numri i popullatës pas 15 orësh? v është
m0
m = f (v) = p
b Cili është numri i popullatës pas t orësh? 1 − v2 /c2
c Llogarisni numrin e popullatës pas 20 orësh. ku m0 është masa në momentin fillestar e grimcës dhe c shpe-
jtësia e dritës në boshllëk. Gjeni funksionin e anasjelltë të f (x)
d Ndërtoni grafikun e funksionit të popullatës dhe njehsoni dhe jepni kuptimin e tij.
kohën kur popullata arrin numrin 50, 000.
220. Gjeni një formulë për funksionin e anasjelltë të funk-
211. Një kulturë bakteriale fillon me 500 bakterie dhe e dyfis- sionit.
hon numrin e vet çdo gjysmë ore. √
1. f (x) = 10 − 3x
a Sa bakterie janë bërë pas 3 orësh?
2. f (x) = 4x−1
2x+3
b Cili është numri i bakterieve pas t orësh? 3
3. f (x) = ex
c Llogarisni numrin e bakterieve pas 40 minutash.
4. f (x) = 2x3 + 3
d Ndërtoni grafikun e funksionit të popullatës dhe njehsoni
kohën kur popullata arrin numrin 100, 000. 5. y = ln(x + 3)
ex
212. Në qoftë se ju ndërtoni grafikun e funksionit 6. y = 1+2ex
221. Gjeni një formulë eksplicite për f −1 dhe përdoreni atë për
1 − e1/x
f (x) = të ndërtuar grafikun e f −1 . Ndërtoni grafikun e f (x) dhe y = x
1 + e1/x në të njëjtin sistem koordinativ f (x) = x4 + 1, f (x) = 2 − ex
do të shihni se f (x) duket të jetë një funksion tek. Provojeni
222. a Si përkufizohet funksioni logaritmik y = loga x?
këtë fakt.
b Cila është bashkësia e përkufizimit të këtij funksioni?
213. Ndërtoni grafikët e disa prej funksioneve të cilët janë
pjesë e familjes c Cila është bashkësia e vlerave të këtij funksioni?
1
f (x) = d Ndërtoni grafikun e funksionit y = loga x kur a > 1
1 + aebx
ku a > 0. Si ndryshojnë grafikët kur ndryshon b-ja? Si 223. a Çfarë është logaritmi natyror?
ndryshojnë kur ndryshon a-ja?
b Çfarë është logaritmi i zakonshëm?
214. Çfarë është një funksion një për një? Si mund të thoni
duke u nisur nga grafiku i një funksioni në qoftë se ky është c Ndërtoni grafikun e funksionit logaritëm natyror dhe të
një funksion një për një? funksionit eksponencial natyror në të njëjtin sistem ko-
ordinativ.
215. a Supozojmë se f (x) është një funksion një për një
me bashkësi përkufizimi A dhe bashkësi vlerash B. Si 224. Gjeni vlerën e saktë të secilës shprehje.
përkufizohet funksioni i anasjelltë i tij f −1 ? Cila është a) log5 125
bashkësia e përkufizimit të f −1 ? Po bashkësia e vlerave?
1
b) log3 27
b Në qoftë se ju jepet një formulë për f (x), si do ta gjenit një
formulë për f −1 ? c) ln(1/e)
80
√
d) log10 10 231. Gjeni fillimisht bashkësinë e përkufizimit të f (x),
√ gjeni
f si dhe bashkësinë e përkufizimit të tij. i) f (x) = 3 − e2x
−1
e) log2 6 − log2 15 + log2 20
ii) f (x) = ln(2 + ln x)
f) log3 100 − log3 18 − log3 50
232. Gjeni vlerën e saktë të secilës shprehje.
g) a−2 ln 5 √
3
10
(a) sin−1 2
h) ln(ln ee )
(b) cos−1 (−1)
225. Kalojeni shprehjen e dhënë në një logaritëm të vetëm
√
(c) tan−1 (1/ 3)
1. ln 5 + 5 ln 3
(d) sec−1 2
2. ln(a + b) + ln(a − b) − 2 ln c
(e) arctan 1
3. ln 1 + x2 + 12 ln x − ln sin x
√
(f) sin−1 (1/ 2)
226. Përdorni formulën e ndërrimit të bazës për të njehsuar
√
secilin logaritëm me saktësi deri në gjashtë shifra pas presjes. (g) cot−1 (− 3)
(a)log12 10, (b)log2 8.4
(h) arccos(− 21 )
227. Përdorni formulën e ndërrimit të bazës për të ndërtuar
grafikët e funksioneve të dhënë në një sistem koordinativ të (i) tan(arctan 10)
përbashkët. Si janë të lidhur këta grafikë?
(j) sin−1 (sin(7π/3))
1. y = log1.5 x, y = ln x, y = log10 x, y = log50 x
(k) tan(sec−1 4)
2. y = ln x, y = log10 x, y = ex , y = 10x (l) sin(2 sin−1 ( 35 ))

√
233. Vërtetoni se cos sin−1 x = 1 − x2 .
228. Krahasoni funksionet f (x) = x0.1 dhe g(x) = ln x duke
ndërtuar grafikët e tyre në sisteme koordinative të përbashkëta. 234. Thjeshtoni shprehjet
Kur grafiku i f (x) e kalon përfundimisht grafikun e g(x)?
(i) tan sin−1 x
229. Zgjidhni secilin nga ekuacionet në lidhje me x.

(ii) sin tan−1 x
2 ln x = 1 e2x+3
−7=0
2 =3
x−5
ln(ln x) = 1

(iii) cos 2 tan−1 x
e−x = 5 ln(5 − 2x+) = −3
235. Gjeni bashkësinë e përkufizimit dhe bashkësinë e vlerave
ln x + ln(x − 1) = 1 eax = Cebx , ku a , b të funksionit
g(x) = sin−1 (3x + 1)
230. Zgjidhni secilin ekuacion ose inekuacion në lidhje me x.
236. Ndërtoni grafikun e funksionit dhe shpjegoni paraqitjen
ex < 10 grafike.
ln x ≥ −1
i f (x) = sin(sin−1 x)
2 < ln x < 9
e2−3x > 4 ii g(x) = sin−1 (sin x)
Ushtrime për përsëritje

237. Ndërto grafikun e funksioneve në vijim: 239. Është relacioni i mëposhtëm funksion
i) f (x) = sin x1
ii) f (x) = x + sin x x2 + y2 = 1?
238. Cili është funksioni invers i f (x) = ex ? 240. Përdorni makinën llogaritëse grafike për të përcaktuar se
81
cili nga drejtkëndëshat e pamjes jep grafikun më të përshtat- 245. Përdorni grafikët për të përcaktuar se cili nga funksionet
shëm për funksionin f (x) = 10x2 dhe g(x) = x3 /10 është eventualisht më i madh
√ (domethënë më i madh kur vlerat e x-it janë shumë të mëdha).
f (x) = x3 − 5x2
246. Përdorni grafikët për të përcaktuar se cili nga funksionet
a [−5, 5] me [−5, 5] f (x) = x4 − 100x3 dhe g(x) = x3 është eventualisht më i madh.
b [0, 10] me [0, 2] 247. Për cila vlera të x është e vërtetë që | sin x − x| < 0.1?
248. Ndërtoni grafikët e polinomeve P(x) = 3x5 − 5x3 + 2x
c [0, 10] me [0, 10]
dhe Q(x) = 3x5 në të njëjtin sistem koordinativ, fillimisht
241. Përdorni makinën llogaritëse grafike për të përcaktuar se duke përdorur drejtkëndëshat e pamjes me përmasa [−2, 2] me
cili nga drejtkëndëshat e pamjes jep grafikun më të përshtat- [−2, 2] dhe më pas duke i ndryshuar me përmasa [−10, 10] me
shëm për funksionin [−10, 000, 10, 000]. Çfarë vëreni nga këto grafikë?
√ 249.
√ Le të shqyrtojmë familjen e funksioneve rrënjë f (x) =
f (x) = x4 − 16x2 + 20 n
x, ku n është numër natyror. √ √
a)√Ndërtoni grafikun e funksioneve y = x, y = 4 x,
a [−3, 3] me [−3, 3] y = 6 x në të njëjtin drejtkëndësh pamjeje me përmasa −1, 4
b [−50, 50] me [−50, 50] me [−1, 3]. √ √
b) Ndërtoni grafikët e funksioneve y = x, y = 3 x, y = 5 x
c [−10, 10] me [−10, 10] në të njëjtin sistem koordinativ duke përdorur drejtkëndëshin
e pamjes [−3, 3] me [−2, 2] √ √
d −5, 5] me −50, 50
c)√Ndërtoni grafikët
√ e funksioneve y = x, y = 3 x,
242. Përcaktoni një drejtkëndësh pamjeje të përshtatshëm për y = x, dhe y = x në të njëjtin sistem koordinativ duke
4 5
funksionin e dhënë dhe përdoreni atë për të vizatuar grafikun. përdorur drejtkëndëshin e pamjes [−1, 3] me [−1, 2].
d) Çfarë konkluzionesh mund të nxirrni nga këta grafikë?
1. f (x) = 5 + 20x − x2
250. Le të shqyrtojmë familjen e funksioneve rrënjë f (x) =
2. f (x) = x3 + 30x2 + 200x 1/xn , ku n është numër natyror:
√4 a) Ndërtoni grafikun e funksioneve y = 1/x2 , y = 1/x4 , në
3. f (x) = 81 − x4 të njëjtin drejtkëndësh pamjeje me përmasa [−3, 3] me [−3, 3].
√ b) Ndërtoni grafikët e funksioneve y = 1/x, y = 1/x3 , në
4. f (x) = 0.1x + 20
të njëjtin sistem koordinativ duke përdorur drejtkëndëshin e
√
5. f (x) = sin x pamjes [−3, 3] me [−3, 3]
c) Ndërtoni grafikët e funksioneve të pikës (a) dhe (b) në
6. f (x) = sin2 (100x) të njëjtin sistem koordinativ duke përdorur drejtkëndëshin e
pamjes [−1, 3] me [−1, 3].
7. f (x) = cos(0.001x)
d) Çfarë konkluzionesh mund të nxirrni nga këta grafikë?
8. f (x) = sec(20πx) 251. Ndërtoni grafikun e funksionit
9. f (x) = 10 sin x + sin 100x f (x) = x4 + cx2 + x
10. f (x) = x2 + 0.02 sin 50x për vlera të ndryshme të c. Si ndryshon grafiku kur ndryshon
243. A priten grafikët në drejtkëndëshat e pamjes të dhënë ? c-ja?
Në qoftë se po sa pika prerjeje kanë? 252. Ndërtoni grafikun e funksionit
a y = 3x2 − 6x + 1, y = 0.23x − 2.25; [−1, 3] me [−2.5, 1.5] √
f (x) = 1 + cx2
b y = 6 − 4x − x2 , y = 3x + 18; [−6, 2] me [−5, 20]
për vlera të ndryshme të c. Si ndryshon grafiku kur ndryshon
244. Gjeni të gjitha zgjidhjet e ekuacioneve me saktësi deri në c-ja?
dy shifra pas presjes dhjetore. 253. Ndërtoni grafikun e funksionit f (x) = xn 2−x , x ≥ 0, për
1. x − 9x − 4 = 0
3 2 vlera të n = 1, 2, 3, 4, 5, dhe 6. Si ndryshon grafiku me rritjen
e n?
2. x3 = 4x − 1
254. Çfarë ndodh me grafikun e funksionit y2 = cx3 + x2 me
3. x = sin x
3
ndryshimin e c?
82
Kapitulli 3
Limiti i funksionit
Në hyrje të këtij libri ne përmendëm idenë e lidhjes së

ngushtë të limitit me koncepte të ndryshme të Kalkulusit.
Eshtë pra e përshtatshme që ta nisim studimin tonë të Kalku-
lusit, duke studiuar limitet dhe vetitë e tyre. Koncepti i lim-
itit do të përdoret në llogaritjen e koeficientit këndor të tan-
gentes dhe në njehsimin e shpejtësisë së çastit, te përkufizimi
i derivatit si dhe në kalkulusin diferencial.
Megjithëse përpjekjet e para për përkufizimin e limitit u
duken në shekujt e XVII dhe XVIII, koncepti modern i limitit
i dedikohet Bolzanos, në 1817, i cili futi bazat e simbolikës
epsilon-delta për të përkufizuar funksionet e vazhdueshëm.
Megjithatë, puna e tij nuk u vlerësua derisa ai ishte gjallë.
Koshiu i trajtoi limitet në librin e tij Cours d’analyse (1821) dhe
dha një përkufizim modern, por kjo zakonisht nuk u pranua
si përkufizim i rregullt sepse nuk përdorej simbolika formale.
Weierstrass ishte i pari që futi përkufizimin me delta-epsilon
pak a shume si përdoret edhe sot. Ai gjithashtu futi edhe
simbolet lim dhe lim(x → a). Simbolika moderne, ku shigjeta
vendoset nën limit, p.sh. lim i dedikohet Hardy në librin e tij
x→a
A Course of Pure Mathematics në (1908).
Seksioni i parë i këtij kapitulli do të nis me dy konceptet
bazë të kalkulusit, atë të tangentes dhe të shpejtesisë së çastit.
Prej këtu ne do të kalojmë në konceptin e limitit. Fillimisht
limitin do t’a studiojmë në mënyrë intuitive, pra nëpërm-
jet shembujve. Pasi të kemi parë disa shembuj dhe të kemi
mësuar si të gjejmë disa limite të thjeshtë, atëhërë ne do të
Figura 3.1: K. Weirstrass
kalojmë tek përkufizimi i saktë i limitit. Do të vërtetojmë disa
rregulla mbi limitet dhe prej ketej do të jemi ne gjendje të
llogarisim limitet e shumicës së funksioneve elementare.
Në leksionin e ardhshëm do të shohim se si problemi i gjetjes së tangentes së një kurbe, apo i shpejtësisë së një
objekti lëvizës na çojnë tek koncepti i limitit.
3.1 Problemi i tangentes dhe shpejtësisë

Dy probleme klasike, një nga gjeometria dhe një nga mekanika revolucionarizuan shkencën dhe mbarë njerëz-
imin. Ishte gjenia e Njutonit i cili pa tek këto dy probleme të thjeshta në dukje thellësinë dhe rëndësinë e tyre dhe
kuptoi se në fakt na ana matematike është i njëjti problem. Le ti shohim më në detaje secilin prej tyre.
83
3.1.1 Problemi i tangentes

Fjala tangent vjen nga fjala latinisht tangens, që do të thotë të prekësh.
Prandaj një tangente ndaj një kurbe është një drejtëz që prek kurbën. Lind
pyetja, si mund të formulohet më saktë ideja e tagentes?
Në një rreth, ne mund të ndjekim Euklidin dhe të themi se tangente

është një drejtëz që e prek rrethin në një dhe vetëm një pikë. Për kurba më
të komplikuara ky përkufizim nuk është i përshtatshëm; shihni figurën
e dytë ku drejtëza e pret kurbën në dy pika, por përsëri në pikën P të lë
përshtypjen e tangentes.
Pra ne duam tangenten të jetë një veti lokale e funksionit, pra tangente
e pikave përreth. Përkufizojmë si sekante të një kurbe C çdo drejtëz që e
pret kurbën C në dy ose më shumë pika, të themi pikat P(x0 , y0 ) dhe Q(x, y)
si në Fig. 3.3. Koefiçenti këndor i kësaj sekante është
y − y0
mPQ = .
x − x0
Supozojmë se pika Q lëviz nëpër kurbën C duke ju afruar P-së. Nga ana
intuitive kur Q shkon tek P atëherë sekantja PQ bëhet tangente me kurbën
C. Në se ne gjejmë çfarë ndodh me koefiçentin këndor mPQ , atëherë në
dimë koefiçentin këndor të tangentes në pikën P. Kështu që ne mund të Figura 3.2
gjejmë ekuacionin e tangentes si
y − y0 = m(x − x0 )
Ky plan mund të hasë në disa vështirësi. Ka dy mënyra se si Q mund t’i afrohet pikës P: nga e majta e P-së dhe nga
e djathta e saj. Mund të ndodhë që ajo tangente që ne kemi duke u afruar nga e majta është ndryshe nga tangentja
që përftohet duke u afruar nga e djathta. Cilën duhet të zgjedhim?
Në Fig. 3.3 ne paraqesim këtë situatë nga ana grafike. Ne themi se kurba ka tangente në pikën P kur drejtëza
që kemi në të dy rastet është e njëjtë.
Figura 3.3: Dy mënyra se si sekantja i afrohet tangentes
Le të shohim tani një shembull konkret.
84
Shembull 59. Gjeni ekuacionin e tangentes me parabolën y = x2 , në pikën P(1, 1).
Zgjidhje: Marim pikën Q(x, x2 ) në parabolë. Atëherë, koefiçenti këndor

është
x2 − 1
mPQ = .
x−1
Kur Q i afrohet P-së, kemi që x → 1. Në këtë rast mPQ → 2. Kështu që
duket se sekantja i afrohet drejtëzës me ekuacion
y − 1 = 2(x − 1).
Pra ekuacioni i tangentes është
y = 2x − 1 Figura 3.4

Do të shohim tani një problem tjetër, në dukje të ndryshëm nga ai i tangentes.
3.1.2 Shpejtësia e çastit

Shpejtësia ka qenë dicka që ka pushtuar imagjinaten e njeriut që në antikitet. Disa nga zbavitjet dhe aktivitetet
me të cilat njerezimi është plotësisht i apasionuar edhe sot kanë të bëjnë me shpejtësinë. Po si llogaritet shpejtesia?
Në qoftë se ju shikoni shpejtësi-matësin e një makine kur udhëtoni në një trafik qyteti, ju shihni se shigjeta nuk
qëndron gjatë në një pozicion. Kjo do të thotë se shpejtësia e makinës nuk është konstante. Duke parë shpejtësi-
matësin ne themi se makina ka një shpejtësi të caktuar në një moment të caktuar kohe, por si përcaktohet shpejtësia?
Shpejtësia është sasia e rrugës për njësinë e kohës. Po kur njësia e kohës është një moment? Si përkufizohet
shpejtësia e çastit?
Në historinë e shkencës koncepti i shpejtësisë lidhet ngushtë me një experiment të Galileo Galileit të bërë në
kullën e Pizës në vitin 1642, me anë të të cilit shënohet përpjekja e parë për të dhënë një përkufizim të saktë të
shpejtësisë.
Shembull 60. Supozojmë se një gur hidhet nga një kullë vrojtimi 450 m e lartë
drejt tokës. Gjeni shpejtësinë e gurit pas 5 sekondash.
Nga eksperimentet e bëra katër shekuj më parë, Galileo zbuloi se distanca
e përshkuar nga rënia e çdo trupi të lirë është në përpjestim të drejtë me
katrorin e kohës që ka kaluar. Ky model i rënies së lirë nuk merr parasysh
rezistencën e ajrit. Në qoftë se distanca e përshkuar pas t sekondash shëno-
het me s(t) dhe matet me metër, atëherë rregulli i Galileos shprehet me
ekuacionin
s(t) = 4.9 · t2
Vështirësia në gjetjen e shpejtësisë pas 5 sekondash është se veprohet vetëm
me një moment të kohës t = 5, pra nuk përfshihet një interval kohe.
Megjithatë mund ta përafrojmë duke llogaritur shpejtësinë mesatare në
intervale kohore të vogla nga t = 5 në t = 5.1;
s(5.1) − s(5) 4.9(5.1)2 − 4.9(5)2

v= = = 49.49m/s2
0.1 0.1
Marim intervalet kohore (5, 6), (5, 5.1), (5, 5.05), (5, 5.01), (5, 5.001) dhe gjejmë Figura 3.5
shpejtësinë mesatare 53.9, 49.49, 49.245, 49.049, 49.0049, përkatësisht.
Duket se sa më shumë shkurtojmë intervalin e kohës, shpejtësia mesatare i afrohet gjithnjë e më shumë 49 m/s.
Shpejtësia e çastit kur t = 5 do të përkufizohet si vlerë limite e kësaj shpejtësie mesatare përkundër intervaleve
kohore gjithnjë e më të vogla që nisin nga t = 5. Prandaj shpejtësia pas 5 sekondash është: v = 49m/s.
85
Ju mund të vëreni se llogaritjet e përdorura për të zgjidhur këtë problem janë të ngjashme me ato të përdorura
në problemin e tangentes. Në fakt ka një lidhje të ngushtë ndërmjet problemit të tangentes dhe problemit të gjetjes
së shpejtësisë. Në qoftë se marrim parasysh pikat P = (a, 4.9a2 ) dhe Q = (a + h, 4.9(a + h)2 ), atëherë koefiçenti këndor
i sekantes PQ është
4.9(a + h)2 − 4.9a2
kPQ = ,
(a + h) − a
që është njëlloj si shpejtësia mesatare gjatë intervalit të kohës [a, a + h]. Prandaj shpejtësia në çastin e kohës t = a
(limiti i kësaj shpejtësie mesatare kur h i afrohet 0) duhet të jetë e barabartë me koefiçentin këndor të tangentes në
P (limiti i koefiçentit të sekantes).

Duket se llogaritja e tangentes dhe llogaritja e shpejtësisë së çastit janë i njëjti problem matematik. Me pak fjalë
ky problem mund të shprehet si vijon:
f (x)− f (x0 )
Pyetje 1. Çfarë ndodh me raportin x−x0 kur x i afrohet pambarimisht x0 ?
Ne do t’a trajtojmë këtë problem në dy pjesë. Së pari, çfarë ndodh me një funksion çfarëdo g(x) kur x → x0 ? Ky
trajtim do të na çojë tek koncepti i limitit të funksionit.
f (x)− f (x )
Së dyti, cili është kuptimi i raportit x−x0 0 kur x → x0 ? Studimi i kësaj pjese do të na çojë tek koncepti i derivatit
të funksionit.
Ushtrime:
255. Pika P = (1, 21 ) i takon kurbës a) Gjeni shpejtësinë mesatare për secilën perudhë të kohës [1,
x 3], [2, 3], [3, 5], [3, 4].
y=
1+x b) Përdorni grafikun e s si funksion i t për të vlerësuar shpe-
jtësinë e çastit kur t = 3.

x
a) Në qoftë se Q është pika x, 1+x , përdorni makinën llog-
aritëse për të gjetur koefiçentin këndor të prerëses PQ, 258. Zhvendosja (në centimetra) e një grimce e cila lëviz përg-
më saktësi deri në gjashtë shifra pas presjes dhjetore, për jatë një vije jepet me ekuacionin e lëvizjes
vlerat në vazhdim të x = 0.5, 0.9, 0.99, 0.999, 1.5, 1.1,
s = 2 sin πt + 3 cos πt,
1.01, 1.001.
ku t matet në sekonda.
b) Duke përdorur të dhënat e pikës a) gjeni një vlerë të koefi-
centit këndor të tangentes në pikën P = (1, 12 ). a) Gjeni shpejtësinë mesatare për secilën periudhë të kohës
[1, 2], [1, 1.1], [1, 1.01], [1, 1.001].
c) Duke përdorur koeficentin këndor të pikës b), gjeni një
ekuacion për tangenten ndaj kurbës në pikën P = 1, 21 . b) Llogarisni shpejtësinë e çastit kur t = 1.

√ 259. Pika P = (1, 0) është në kurbën

256. Pika P = (3, 1) i takon kurbës y = x − 2.
10π

√
y = sin

a) Në qoftë se Q = x, x − 2 , përdorni makinën llogaritëse x
për të gjetur koefiçentin këndor të prerëses PQ, me sak-
10π

tësi deri në gjashtë shifra pas presjes dhjetore, për vlerat a) Në qoftë se Q është pika x, sin x , gjeni koefiçentin kën-
në vazhdim të x = 2.5, 2.9, 2.99, 2.999, 3.5, 3.1, 3.01, dor të sekantes PQ, me saktësi deri në katër shifra pas
3.001. presjes dhjetore, për x = 2, 1.5, 1.4, 1.3, 0.5, 0.6, 0.8,
0.9. A duket sikur koefiçentët i afrohen një vlere limite?
b) Duke përdorur të dhënat e a) gjeni një vlerë të koeficentit
këndor të tangentes në pikën P = (3, 1). b) Përdorni grafikun e kurbës për të shpjeguar se pse koe-
fiçentët këndorë të prerëseve në pikën (a) nuk janë afër
c) Duke përdorur koeficentin këndor të pikës b), gjeni një koefiçentit këndor të tangentes në pikën P.
ekuacion për tangenten ndaj kurbës në pikën P = 1, 12 .
c) Duke zgjedhur prerësen e përshtatshme, vlerësoni koe-
d) Ndërtoni grafikun e kurbës, të dy prerëseve dhe të tan- fiçentin këndor të tangentes në pikën P.
gentes. 260. Shkruani një ese mbi rëndësinë e llogaritjes dhe shpejtë-
257. Tabela tregon pozicionin e një çiklisti. sisë së çastit në historinë e shkencës. Përse këto dy probleme, në
dukje pa lidhje me njëri-tjetrin, ishin në qendër të vëmendjes
t(sekonda) 0 1 2 3 4 5
së shkencëtarëve si Galileo, Newton, etj.
s(metra) 0 1.4 5.1 10.7 17.7 25.8
86
3.2 Limiti i funksionit

Kemi parë në leksionin paraardhës se si shkohet tek koncepti i limitit kur duam të gjejmë tangenten ndaj
një kurbe apo shpejtësinë e një objekti lëvizës. Le ti kthejmë vëmendjen tonë konceptit të limitit në kuptimin e
përgjithshëm si dhe metodave numerike dhe grafike për njehsimin e tij. Le të perpiqemi që këtë koncept t’a bëjmë
disi më formal.
Jepet funksioni
f : X → Y.
dhe a ∈ X. Numri L quhet limit i funksionit f (x) kur x shkon në a, shënohet me lim f (x) = L, në qoftë se bëjmë të
x→a
mundur që vlerat e f (x) t’i afrohen shumë vlerës L (aq afër sa ne të duam) duke marrë vlerat e x shumë afër a-së (në
të dy anët e a-së) por jo të barabarta me a.
E thënë thjeshtë, kjo do të thotë se vlerat e f (x) bëhen gjithnjë e më të afërta me numrin L ashtu sikurse x i afrohet
a-së (nga të dy anët e a-së), pa qenë i barabartë me a (x , a). Një përkufizim më i saktë do të jepet në vazhdim. Një
shënim alternativ për
lim f (x) = L
x→a
është
f (x) → L kur x → a
i cili zakonisht lexohet f (x) shkon tek L kur x shkon tek a.
Tërheqim vëmendjen për shprehjen x , a në përkufizimin e limitit. Kjo do të thotë se në gjetjen e limitit të f (x)
kur x i afrohet a-së, ne kurrë nuk e marrim parasysh x = a. Në fakt nuk ka rëndësi në qoftë se funksioni është i
përkufizuar në x = a, vetmja gjë që ka rëndësi është se si është përkufizuar rreth a-së.
3.2.1 Limitet e njëanshme dhe limitet e pafundëm

Kur x i afrohet a-së, ka dy mënyra për ta bërë këtë, pra nga e majta ose nga e djathta. Ne shkruajmë
lim f (x) = L
x→a−
dhe themi limiti i majtë i f (x) kur x i afrohet a (ose limiti i f (x) kur x i afrohet a nga e majta) është i barabartë me L,
në qoftë se vlerat e f (x) janë shumë afër L kur x është mjaft afër a, pa qenë i barabartë me a.
Figura 3.6: Limitet e njëanshme
Vërejmë se ky përkufizim ndryshon nga i pari vetëm në atë që kërkojmë që x të jetë më i vogël se a.
Në mënyrë të ngjashme duke kërkuar që x të jetë më i madh se a, kemi limitin e djathtë të f (x) kur x i afrohet a
të barabartë me L dhe shkruajmë
lim+ f (x) = L
x→a
+
Prandaj simboli x → a do të thotë se marrim parasysh vetëm vlerat e x, x > a.
Duke krahasuar përkufizimin e limitit me përkufizimet e limitit të njëanshëm themi se ka vend pohimi.
87
Lema 18. lim f (x) = L atëherë dhe vetëm atëherë kur

x→a
lim f (x) = lim+ f (x) = L.

x→a− x→a
Nga Lema kemi një test të përdorshëm të divergjencës së funksionit kur x → a.
Rrjedhim 3. Në qoftë se limitet e njëanshëm të funksionit f (x), kur x → a, nuk ekzistojnë ose nuk janë të barabartë, atëherë
limii i f (x) nuk ekziston kur x → a.
Aplikime interesante të këtij rezultati meren për funksionet me dy ndryshore f (x, y) kur ne vend të x → a tani
shqyrtojmë (x, y) → (a, b). Në këtë rast kemi më shumë drejtime se e majta dhe e djathta për t’ju afruar një pike (a, b)
në plan.
3.2.2 Limitet e pafundëm

Në vijim ne do të studiojmë limitet e pafundëm, pra rastin kur f (x) rritet ose zvogëlohet pambarimisht kur
x → a. Fillojmë me një shembull.
1
Shembull 61. Gjeni limitin lim , në qoftë se ekziston.
x→0 x2
Zgjidhje: Ashtu sikurse x i afrohet zeros edhe x2 i afrohet 0, ndërsa x12

bëhet gjithnjë edhe më e madhe. Në fakt duket nga grafiku i funksionit
f (x) = x12 se vlerat e f (x) mund të bëhen gjithnjë edhe më të mëdha kur
merret x shumë afër 0. Prandaj vlerat e f (x) nuk i afrohen ndonjë numri,
kështu që limiti i këtij funksioni nuk ekziston.
Figura 3.7
Për të paraqitur sjelljen e këtij funksioni përdorim shënimin
1
lim =∞
x→0 x2
Kjo nuk do të thotë se e shohim ∞ si një numër apo se ekziston limiti, por është thjeshtë një mënyre simbolike për
të paraqitur faktin e mësipërm. Në përgjithësi simbolikisht shkruajmë:
lim f (x) = ∞
x→a
për të treguar se vlerat e f (x) bëhen gjithnjë e më të mëdha (ose rriten pa kufi), kur x merret mjaft afër a-së, por jo a.

Le të shohim se si mund të përkufizojmë tani rastin e përgjithshëm.
Përkufizim 14. Le të jetë f (x) një funksion i përkufizuar në të dy anët e a-së,

me përjashtim ndoshta të a-së. Atëherë, limiti i f (x) rritet pambarimisht,
që shënohet me,
lim f (x) = ∞
x→a
kur vlerat e f (x) mund të bëhen arbitrarisht të mëdha (aq të mëdha sa të

duam) kur merret x mjaft afër a-së, por jo i barabartë me a.
Figura 3.8
Një tjetër shënim për lim f (x) = ∞ është f (x) → ∞ kur x → a. Edhe një herë ∞ nuk është një numër, ndërsa
x→a
shprehja lim f (x) = ∞ shpesh lexohet limiti i f (x), kur x shkon në a është infinit ose f (x) rritet pa kufij kur x shkon
x→a
në a.
88
Në mënyrë të ngjashme ne mund të trajtojmë edhe rastin kur funksioni merr vlera pambarimisht të vogla.
Përkufizim 15. Le të jetë f (x) një funksion i përkufizuar në të dy anët e

a-së me përjashtim ndoshta të vetë a-së. Atëherë, limiti i f (x) zvogëlohet
pambarimisht, që shënohet me,
lim f (x) = −∞,

x→a
do të thotë se vlerat e f (x) bëhen arbitrarisht të vogla negative për x mjaft

afër a-së, por jo të barabartë me a. Ne themi që limiti i f (x) kur x i afrohet
a është minus infinit ose f (x) zvogëlohet pa kufi kur x shkon tek a.
Figura 3.9
Për shembull,
1

lim − 2 = −∞
x→0 x
Përkufizime të ngjashme mund të jepen për limitet e njëanshme infinit
lim f (x) = ∞, lim+ f (x) = ∞, lim− f (x) = −∞, lim+ f (x) = −∞

x→a− x→a x→a x→a
duke ju kujtuar edhe një herë se x → a− do të thotë se konsiderojmë vlerat e x më të vogla se a dhe x → a+ do të
thotë se konsiderojmë vlerat e x më të mëdha se a.
Përkufizim 16. Drejtëza x = a quhet asimptotë vertikale e kurbës y = f (x) në qoftë se ka vend një nga barazimet e
mëposhtme:
lim− f (x) = ∞, lim+ f (x) = ∞, lim− f (x) = −∞, lim+ f (x) = −∞
x→a x→a x→a x→a
Për shembull, boshti i y-ve është asimptotë vertikale për funksionin y = 1

x2
sepse
1

lim =∞
x→0 x2
Shembull 62. Gjeni limitet

2x 2x

lim+ dhe lim− .
x→3 x−3 x→3 x−3
Zgjidhje: Në qoftë se x është afër 3, por më i madh se 3, atëherë emëruesi x − 3 është një numër i vogël pozitiv,
2x
ndërsa 2x është afër 6. Kështu që raporti (x−3) është një numër i madh pozitiv. Prandaj intuitivisht ne themi se
2x

lim+ =∞
x→3 x−3
Njëlloj, në qoftë se x i afrohet 3, por duke qenë më i vogël se 3, atëherë x − 3 është një numër i vogël negativ, por
2x vazhdon të jetë një numër pozitiv (afër 6). Kështu që raporti 2x/(x − 3) është një numër i shumë i vogël negativ.
Prandaj intuitivisht ne themi se
2x

lim− = −∞
x→3 x−3
Drejtëza x = 3 është asimptotë vertikale.
Shembull 63. Gjeni asimptotat vertikale të y = tan x.
89
Zgjidhje: Meqënëse tan x = sin x

cos x ,
atëherë asimptotë vertikale do ketë aty
−
ku cos x = 0. Në fakt, ngaqë cos x → 0+ kur x → π2 , ndërkohë që sin x
është një numër pozitiv kur x është pranë π2 . Pra,
lim − tan x = ∞
x→( π2 )
dhe
lim tan x = −∞
x→(π/2)+
Kjo tregon se drejtëza x = π/2 është asimptotë vertikale. Duke arsyetuar

njëlloj tregohet se drejtëzat x = (2n + 1)π/2, ku n është numër i plotë, janë
asimptota vertikale të funkionit y = tan x. Figura 3.10

Ushtrime:
261. Shpjegoni me fjalët tuaja se çfarë kuptoni me ekuacionin 266. Ndërtoni grafikun e funksionit në vijim dhe përdoreni
atë për të përcaktuar vlerat e a-së për të cilat ekziston limiti
lim f (x) = 5
x→2 lim f (x):
x→a
A është e mundur që f (2) = 3?
x < −1


 2−x për
262. Shpjegoni se çdo të thotë 
f (x) =  për −1 ≤ x < 1

x

lim− f (x) = 3 dhe lim+ f (x) = 7


(x − 1) për x≥1


x→1 x→1
Në këto kushte a është e mundur të ekzistojë limiti lim f (x)?

x→1
263. Përdorni tabelën e vlerave për të njehsuar vlerën e lim-
itit. po qe se keni një makinë llogaritëse grafike përdoreni për 267. Përcaktoni limitet e pafundëm.
të konfirmuar rezultatin tuaj grafikisht.
√ x+2
x+4−2 1. lim+
1. lim x→−3 x+3
x→0 x
x+2
tan 3x 2. lim−
2. lim x→−3 x+3
x→0 tan 5x
2−x
x6 − 1 3. lim
3. lim x→1 (x − 1)2
x→1 x10 − 1
9x − 5x ex
4. lim 4. lim−
x→0 x x→5 (x − 5)3
264. a) Përdorni evidencat numerike dhe grafike për të gjetur 5. lim+ ln(x2 − 9)
vlerën e limitit x→3
x3 − 1
lim √ 6. lim− cot x
x→1 x−1 x→π
b) Sa afër 1-shit duhet të jenë vlerat e x-it që të jemi të 7. lim− x csc x

x→2π
sigurtë se funksioni i pikës a) ndodhet brenda distancës 0.5
nga limiti i tij? x− 2x
8. lim−
265. Përdorni grafikun e funksionit x→2 x2 − 4x + 4
f (x) = 1/(1 + e1/x ) 268. a) Gjeni asimptotat vertikale të funksionit
për të vlerësuar secilin nga limitet, po qe se ato ekzistojnë. Në
x2 + 1
qoftë se nuk ekzistojnë shpjegoni pse. y=
3x − 2x2
a) lim− f (x)
x→0
b) lim+ f (x) b) Konfirmoni përgjigjen tuaj në pikën a) duke ndërtuar
x→0 grafikun e funksionit.
c) lim f (x)
x→0
90
3.3 Përkufizimi i saktë i limitit

Përkufizimi intuitiv i limitit është i papërshtatshëm në disa raste sepse shprehjet si x shumë afër 2 dhe f (x) i afrohet
gjithnjë e më shumë L janë jo të sakta. Në mënyrë që të jemi në gjendje të konkludojmë me saktësi vërtetimin e
cos 5x sin x

lim x3 + = 0.0001 ose lim =1
x→0 10, 000 x→0 x
duhet të bëjmë një përkufizim më të saktë për limitin. Për ta motivuar përkufizimin e saktë të limitit le të shqyrtojmë
funksionin: (
2x − 1 në qoftë se x , 3
f (x) =
6 në qoftë se x = 3
Intuitivisht është e qartë se kur x i afrohet 3 pa qenë i barabartë me 3, atëherë f (x) i afrohet 5 dhe kështu
lim f (x) = 5. Për të përftuar informacion më të detajuar se si varion f (x) kur x skon tek 3, bëjmë pyetjen: sa afër 3
x→3
duhet të jetë x, që f (x) të ndryshojë nga 5 me 0.1?
Distanca nga x tek 3 është |x − 3| dhe distanca nga f (x) tek 5 është | f (x) − 5|, kështu që problemi jonë është të
gjejmë numrin δ të tillë që
| f (x) − 5| < 0.1 në qoftë se |x − 3| < δ por x,3
Në qoftë se |x − 3| > 0, atëherë x , 3, kështu që një formulim ekuivalent i problemit tonë është: të gjendet numri δ i
tillë që
| f (x) − 5| < 0.1 në qoftë se 0 < |x − 3| < δ.
Vërejmë se në qoftë se 0 < |x − 3| < (0.1)/2 = 0.05, atëherë
| f (x) − 5| = |2x − 1 − 5| = |2x − 6| = 2|x − 3| < 0.1.
Pra,
| f (x) − 5| < 0.1 në qoftë se 0 < |x − 3| < 0.05.
Prandaj, përgjigja për problemin është δ = 0.05, që do të thotë se në qoftë se x ndodhet brenda distancës 0.05 nga 3,
atëherë f (x) ndodhet brenda distancës 0.1 nga 5.
Në qoftë se ndryshojmë numrin 0.1 për të marrë një më të vogël, 0.01, atëherë nga përdorimi i të njëjtës metodë,
do të gjejmë se f (x) ndryshon nga 5 me jo më shumë se 0.01, kur x ndryshon nga 3 me jo më shumë se (0.01)/2 = 0.005:
| f (x) − 5| < 0.01 në qoftë se 0 < |x − 3| < 0.005.
Në mënyrë të ngjashme,
| f (x) − 5| < 0.001 në qoftë se 0 < |x − 3| < 0.0005
Numrat që ne morëm në konsideratë, 0.1, 0.01, 0.001 janë toleranca e gabimit, pë të cilën do të flasim më poshtë.
Që 5 të jetë limiti i saktë i funksionit f (x) kur x shkon tek 3, nuk na mjafton vetëm që diferenca e f (x) nga 5 të jetë
më e vogël se këta numra, por ajo duhet të jetë më e vogël se çdo numër pozitv (sado i vogël të jetë ky i fundit). Në
qoftë se e shkruajmë ε një numër pozitiv, atëherë ne gjejmë si më parë se
ε
| f (x) − 5| < ε në qoftë se 0 < |x − 3| < δ = .
2
Vërejmë se nga përkufizimi i limitit kemi
5 − ε < f (x) < 5 + ε kur 3 − δ < x < 3 + δ.
Duke marrë vlerat e x , 3 brenda intervalit (3 − δ, 3 + δ) mund të marrim vlerat e f (x) brenda intervalit (5 − ε, 5 + ε).
Më poshtë japim përkufizimin e saktë të limitit.
91
Përkufizim 17. Le të jetë f (x) një funksion i përkufizuar në ndonjë interval të hapur rreth pikës a, me përjashtim
ndoshta të a. Numrin L e quajmë limit i funksionit f (x) kur x shkon në a dhe simbolikisht këtë fakt e shënojmë me
lim f (x) = L,
x→a
në qoftë se për çdo numër ε > 0 ekziston një numër δ > 0 i tillë që

0 < |x − a| < δ =⇒ f (x) − L < ε.
Ne gjithashtu mund ta riformulojmë përkufizimin në termat e intervaleve, duke pat parasysh njëvlershmërinë
midis dy mosbarazimeve |x − a| < δ dhe −δ < x − a < δ ose a − δ < x < a + δ. Gjithashtu 0 < |x − a| është i vërtetë
vetëm kur x − a , 0, domethënë x , a. Njëlloj, mosbarazimi | f (x) − L| < ε është ekujvalent me mosbarazimin
L − ε < f (x) < L + ε. Prandaj në termat e intervaleve përkufizimi merrë trajtën:
Përkufizim 18. Numri L quhet limit i funksionit f (x) kur x shkon në a, shënohet me lim f (x) = L, kur për çdo > 0
x→a
(sado i vogël qoftë ai) mund të gjejmë δ > 0 të tillë që
x ∈ (a − δ, a + δ) =⇒ f (x) ∈ (L − ε, L + ε).
Figura 3.11: Limiti L kur x → a
Përkufizimi i limitit thotë se për çdo interval sado të vogël (L − ε, L + ε) të dhënë rreth L, mund të gjejmë një
interval (a − δ, a + δ) rreth a të tillë që f pasqyron të gjitha pikat e intervalit (a − δ, a + δ) tek intervali (L − ε, L + ε).
Tani mund të japim një tjetër interpretim gjeometrik të limitit në lidhje me grafikun e funksionit. Për ε > 0 të
dhënë, vizatojmë drejtëzat horizontale y = L − ε dhe y = L + ε dhe grafikun e f (x). Në qoftë se lim f (x) = L, atëherë
x→a
mund të gjejmë një numër δ > 0 të tillë që për x brenda intervalit (a − δ, a + δ), por të ndryshëm nga a, që kurba
y = f (x) të shtrihet ndërmjet drejtëzave y = L − ε dhe y = L + ε.
Shembull 64. Vërtetoni se lim(4x − 5) = 7.
x→3
Zgjidhje: Le të jetë ε një numër i dhënë pozitiv. Ne duam të gjejmë δ të tillë që
|(4x − 5) − 7| < ε kur 0 < |x − 3| < δ
Por |(4x − 5) − 7| = |4x − 12| = |4(x − 3)|. Pra, ne duam që
4|x − 3| < ε kur 0 < |x − 3| < δ
ose
ε
|x − 3| < kur 0 < |x − 3| < δ
4
Kjo na sugjeron ta zgjedhim δ = 4ε .
92
Të tregojmë se kjo δ e zgjedhur funksionon. Për ε të dhëne pozitiv, zgjedhim δ = 4ε . Në qoftë se 0 < |x − 3| < δ,
atëherë
ε

|(4x − 5) − 7| = |4x − 12| = 4|x − 3| < 4δ = 4 = ε.
4
Prandaj,
|(4x − 5) − 7| < ε kur 0 < |x − 3| < δ
dhe nga përkufizimi i limitit,
lim(4x − 5) = 7.
x→3

Vërejmë se zgjidhja në këtë shembull kalon në dy hapa: supozimi dhe vërtetimi. Në bëmë një analizë paraprake
që na mundësoi gjetjen e supozuar të vlerës për δ. Ndërsa në hapin e dytë përsëritëm të njëjtin veprim për të provuar
me një mënyrë logjike dhe të kujdesshme supozimin e bërë. Përkufizimet intuitive të limiteve të njëanshme mund
të formulohen saktë si më poshtë.
Përkufizim 19. Numri L quhet limit i majtë i funksionit f (x) dhe shënohet me
lim f (x) = L
x→a−
në qoftë se për çdo numër ε > 0 ekziston një numër δ > 0 i tillë që
| f (x) − L| < ε kur a − δ < x < a.
Përkufizim 20. Numri L quhet limit i djathtë i funksionit f (x) dhe shënohet me
lim f (x) = L
x→a+
në qoftë se për çdo numër ε > 0 ekziston një numër δ > 0 e tillë që
| f (x) − L| < ε kur a < x < a + δ.
Vërejmë se përkufizimi është i njëjtë me përkufizimin e saktë të limitit të zakonshëm, me përjashtim të faktit se
x ndodhet në gjysmën e majtë (a − δ, a) të intervalit (a − δ, a + δ). Në përkufizimin e djathtë, x ndodhet në gjysmën e
djathtë (a, a + δ) të (a − δ, a + δ).
√
Shembull 65. Përdorni përkufizimin e limitit të djathtë për të vërtetuar se lim+ x = 0.
x→0
√
Zgjidhje: Le të jetë ε > 0 i dhënë. Këtu a = 0 dhe L = 0, kështu që duam të gjejmë një numër δ të tillë që x − 0 < ε
√
kur 0 < x < δ. Pra x < ε kur 0 < x < δ. √
Duke ngritur në katror të dy anët e mosbarazimit x < ε, marrim x < ε2 kur 0 < x < δ. Kjo na sugjeron që të
zgjedhim δ = ε2 .
Të tregojmë se kjo δ funksionon. Për ε > 0 të dhënë, le ta marrim δ = ε2 . Në qoftë se 0 < x < δ, atëherë
√ √ √ √ √
x < δ = ε2 = ε. Pra | x − 0| < ε. Në përputhje me përkufizimin e limitit të djathtë kemi që lim+ x = 0.
x→0
Shembull 66. Vërtetoni se lim x2 = 9.

x→3
Zgjidhje: Le të jetë ε > 0 i dhënë. Ne duhet të gjejmë një numër δ > 0 të tillë që
0 < |x − 3| < δ =⇒ |x2 − 9| < ε.
Pra, ne duam
0 < |x − 3| < δ =⇒ |(x + 3)(x − 3)| < ε
Vërejmë se po qe se mund të gjejmë një konstante pozitive C e tilë që |x + 3| < C, atëherë
|(x + 3)(x − 3)| < C|x − 3|
93
dhe marrim C|x − 3| < ε duke marrë |x − 3| < Cε = δ.

Një numër i tillë C mund të gjendet në qoftë se e ngushtojmë x të shtrihet në një interval me qendër 3. Në fakt
meqenë qoftë se jemi të interesuar për x që janë shumë afër 3, atëherë është e arsyeshme të pranojmë që x të ketë
një distancë 1 nga 3, domethënë |x − 3| < 1. Prej nga 2 < x < 4 dhe prej këtej 5 < x + 3 < 7, prandaj kemi |x + 3| < 7.
Pra C = 7 është një zgjedhje e përshtatshme për konstanten.
Por tani ka dy kufizime për |x − 3|,
ε ε
|x − 3| < 1 dhe |x − 3| < =
C 7
Për të qenë të sigurt se të dy këto
n mosbarazime plotësohen e zgjedhim δ që të jetë më e vogël se secili nga numrat 1
ε ε
o
dhe 7 . Pra, shënojmë δ = min 1, 7 .
Të tregojmë se kjo delta funksionon. Për ε të dhënë, le të jetë δ = min {1, ε/7}. Në qoftë se 0 < |x − 3| < δ, atëherë
|x − 3| < 1 =⇒ 2 < x < 4 =⇒ |x + 3| < 7,
si në pjesën e parë. Ne gjithashtu kemi 0 < |x − 3| < 7ε , prej nga

ε
|x2 − 9| = |x − 3| · |x + 3| < 7 · =ε
7
Kjo tregon se lim x2 = 9.
x→3

Siç e tregon shembulli jo gjithmonë është e lehtë të vërtetohet vlera e limitit në bazë të përkufizimit me gjuhën e
ε, δ. Në fakt, në qoftë se do kishim një funksion paksa më të komplikuar si
(6x2 − 8x + 9)
f (x) = ,
(2x2 − 1)
vërtetimi do të kërkonte akoma më shumë përpjekje. Për fat të mirë kjo zgjidhet ndryshe sepse vetë rregullat e
limitit mund të vërtetohen duke u bazuar tek përkufizimi i saktë i limitit. Në këtë mënyrë limitet e funksioneve të
komplikuara mund të gjenden duke përdorur rregullat e kalimit në limit, pa qenë nevoja t’i drejtohemi përkufizimit
të funksionit.
3.3.1 Limitet e pafundme

Limitet e pafundme gjithashtu mund të përkufizohen në mënyrë të saktë.
Përkufizim 21. Le të jetë f (x) një funksion i përkufizuar në një interval të
hapur që përmban numrin a, me përjashtim ndoshta të a. Atëherë,
lim f (x) = ∞
x→a
do të thotë se për çdo numër pozitiv M, ekziston një numër pozitiv δ i tillë
që
f (x) > M kur 0 < |x − a| < δ.
Kjo do të thotë se vlerat e f (x) bëhen shumë të mëdha (më të mëdha

se një numër pozitv M, sado i madh qoftë ai) duke marrë x mjaft afër a.
Për çdo drejtëz horizontale të dhënë y = M, ne mund të gjejmë një numër
δ > 0 të tillë që duke marrë vlerat e x brenda intervalit (a − δ, a + δ), por jo të Figura 3.12
barabarta me a, atëherë kurba y = f (x) shtrihet sipër drejtëzës y = M; shih
Fig. 3.12.
Shembull 67. Përdorni përkufizimin e limitit të pafundëm për të treguar se
1
lim =∞
x→0 x2
94
Zgjidhje: Le të jetë dhënë M > 0, ne duam të gjejmë δ > 0 të tillë që
1
0 < |x − 0| < δ =⇒ >M
x2
Pra,
1
0 < |x| < δ =⇒ x2 < .
M
Natyrisht,
1 1
|x| < √ =⇒ x2 < .
M M
Kjo na sugjeron se duhet ta marrim δ = √1 .
M
Le të vërtetojmë se kjo δ funksionon. Në qoftë se M > 0 është dhënë, le të jetë δ = √1 . Në qoftë se 0 < |x − 0| < δ,
M
atëherë
1 1
|x| < δ =⇒ x2 < δ2 =⇒ 2 > 2 = M
x δ
1
Pra, kur 0 < |x − 0| < δ, kemi x12 > M . Kështu që nga përkufizimi del se lim 2 = ∞.
x→0 x

Në mënyrë të ngjashme përkufizojmë funksionet që zvogëlohen pambarim-
isht kur ndryshorja x i afrohet një pike a.
Përkufizim 22. Le të jetë f (x) një funksion i përkufizuar në një interval të
hapur që përmban numrin a, me përjashtim ndoshta të a. Atëherë
lim f (x) = −∞
x→a
do të thotë se për çdo numër negativ N, ekziston një numër pozitiv δ i tillë
që
0 < |x − a| < δ =⇒ f (x) < N.
Ne mund të përkufizojmë limitet e pafundme të njëanshme në mënyrë Figura 3.13
të ngjashme me limitet e njëanshme të përkufizuar për limitet e fundëm.
Ushtrime:
269. Përdorni grafikun për të gjetur një numër δ të tillë që në 273. Është dhënë limx→π/2 tan2 x = ∞, ilustroni përkufiz-
π imin e limitit duke gjetur vlerat e δ të cilat i korrespondojnë

qoftë se x − 4 < δ, atëherë |tan x − 1| < 0.2.

(a) M = 1000 dhe (b) M = 10, 000.
270. Përdorni grafikun për të gjetur një numër δ të tillë që në 274. Vërtetoni barazimet duke u nisur nga përkufizimi me
qoftë se |x − 1| < δ, atëherë x2 +4 − 0.4 < 0.1
2x
gjuhën e ε, δ dhe ilustrojini ato.
271. Për limitin 1. lim(2x + 3) = 5
x→1
lim(4 + x − 3x ) = 2
3
2. lim (1 − 4x) = 13
x→1 x→−3
ilustroni përkufizimin e limitit duke gjetur vlerat e δ që ti 1

3. lim x+3 =2
korespondojnë ε = 1 dhe ε = 0.1. x→−2 2
4. lim(7 − 3x) = −5
272. Për limitin x→4
x
e −1
lim =1 275. Vërtetoni barazimet duke u nisur nga përkufizimi me
x→0 x gjuhën e ε, δ
ilustroni përkufizimin e limitit duke gjetur vlerat e δ që ti x 3
korespondojnë ε = 0.5 dhe ε = 0.1. 1. lim =
x→3 5 5
95
x 9 10. lim(x2 + x − 4) = 8

2. lim +3 = x→3
x→6 4 2
x2 + x − 6 11. lim(x2 − 4x + 5) = 1
3. lim =5 x→2
x→2 x−2
12. lim (x2 − 1) = 3
4. lim x = a x→−2
x→a
13. lim x3 = 8
5. lim x = 0 2 x→2
x→0
1 4
6. lim |x| = 0 276. Vërtetoni duke u nisur nga përkufizimi se lim =
x→0 x→−3 x + 3
∞.
9 − 4x2 277. Supozojmë se limx→a f (x) = ∞ dhe limx→a g(x) = c, ku c
7. lim =6
x→1.5 3 + 2x është një numër natyror. Vërtetoni secilin nga barazimet:
8. lim c = c (a) lim[ f (x) + g(x)] = ∞.
x→a x→a
(b) lim[ f (x)g(x)] = ∞, në qoftë se c > 0.
√4 x→a
9. lim− 9−x=0 (a) lim[ f (x)g(x)] = −∞, në qoftë se c < 0.
x→9 x→a
3.4 Rregullat e kalimit në limit

Në leksionin e mëparshëm përdorëm makinat llogaritëse dhe grafikët për të llogaritur vlerat e limiteve, por
pamë se metoda të tilla jo gjithmonë na shpien tek përgjigjja e saktë. Në këtë seksion do të përdorim vetitë e
mëposhtme të limitit, të quajtura Rregullat e limitit, për të llogaritur limitet.
Lema 19. Supozojmë se c është një konstante dhe limitet lim f (x) dhe lim g(x) ekzistojnë, atëherë barazimet që vijojnë janë të
x→a x→a
vërteta:
i) lim c = c
x→a
ii) lim x = a
x→a
iii) lim xn = an ku n është një numër natyror.

x→a
√ √
x= a
n n
iv) lim
x→a
v) lim[ f (x) ± g(x)] = lim f (x) ± lim g(x)

x→a x→a x→a
vi) lim[c · f (x)] = c · lim f (x)

x→a x→a
vii) lim[ f (x) · g(x)] = lim f (x) · lim g(x)

x→a x→a x→a
f (x) lim f (x)

x→a
viii) lim = në qoftë se lim g(x) , 0
x→a g(x) lim g(x) x→a
x→a
ix) lim[ f (x)]n = [lim f (x)]n ku n është një numër natyror.

x→a x→a
p q
f (x) = n lim f (x) ku n është numër natyror.
n
x) lim
x→a x→a
Vërtetim: Le të jetë dhënë ε > 0. Ne duhet të gjejmë δ > 0 të tillë që

f (x) + g(x) − (L + M) < ε kur 0 < |x − a| < δ.
96
Duke përdorur mosbarazimin e trekëndëshit ne mund të shkruajmë:

f (x) + g(x) − (L + M) = f (x) − L + (g(x) − M) ≤ f (x) − L + g(x) − M .

Prej nga kemi

| f (x) + g(x) − (L + M)| < ε,
duke marrë secilin nga termat | f (x) − L| dhe |g(x) − M| më të vegjël se ε/2.
Meqënëse ε/2 > 0 dhe lim f (x) = L, atëherë ekziston një numër δ1 > 0 i tillë që
x→a
| f (x) − L| < ε/2 kur 0 < |x − a| < δ1 .
Në mënyre të ngjashme, meqënëse lim g(x) = M, atëherë ekziston një numër δ2 > 0 i tillë që
x→a
|g(x) − M| < ε/2 kur 0 < |x − a| < δ2 .
Le ta marrim δ = min{δ1 , δ2 }. Vërejmë se, po qe se 0 < |x − a| < δ, atëherë plotësohen njëherazi të dy mosbarazimet
0 < |x − a| < δ1 dhe 0 < |x − a| < δ2 dhe prej këtej edhe mosbarazimet:
ε ε
| f (x) − L| < dhe g(x) − M <
2 2
Pra, kemi

f (x) + g(x) − (L + M) ≤ | f (x) − L| + |g(x) − M| < ε/2 + ε/2 = ε

f (x) + g(x) − (L + M) < ε kur 0 < |x − a| < δ
Pra, lim f (x) + g(x) = L + M.

x→a

Tani shohim disa shembuj limitesh duke përdorur rregullat e mësipërme.
Shembull 68. Llogarisni limitet e mëposhtëm:
a) lim(2x2 − 3x + 4).
x→5
x3 + 3x2 − 1
b) lim .
x→−2 5 − 3x
Zgjidhje: Për a) kemi
lim(2x2 − 3x + 4) = lim(2x2 ) − lim(3x) + lim 4 = 2 lim(x2 ) − 3 lim(x) + lim 4 = 39

x→5 x→5 x→5 x→5 x→5 x→5 x→5
Gjithashtu për b) kemi
lim (x3 + 2x2 − 1 lim x3 + 2 lim x2 − lim 1

x3 + 3x2 − 1 x→−2 x→−2 x→−2 x→−2 1
lim = = =−
x→−2 5 − 3x lim (5 − 3x) lim 5 − 3 lim x 11
x→−2 x→−2 x→−2

Vërejtje 4. Tek funksioni f (x) = 2x2 − 3x + 4 llogarisnim f (5) = 39. Vëmë re se po aq ishte edhe limiti i tij kur x shkon tek 5.
Njëlloj do rezultonte edhe tek shembulli (b). Kjo ndodh sepse kemi të bëjmë me funksione polinomiale dhe racionale përkatësisht
dhe përdorimi i rregullave të limitit provon se me to mund të punohet me zëvendësim të drejtpërdrejtë për të arritur tek vlera e
limitit që kërkohet.
Lema 20 (Vetia e zëvendësimit të drejtpërdrejtë). Në qoftë se f (x) është një funksion polinomial ose racional, dhe a një
vlerë nga bashkësia e përkufizimit të tij, atëherë:
lim f (x) = f (a)
x→a
97
Funksionet që kanë vetinë e zëvendësimit të drejtpërdrejtë janë quajtur funksione të vazhdueshme në a dhe do
të studiohen me tej. Megjithatë jo të gjitha limitet mund të njehsohen nëpërmjet zëvendësimit të drejtpërdrejtë, siç
tregohet në shembujt në vazhdim.
Shembull 69. Gjeni limitin
x2 − 1
lim .
x→1 x−1
2
Zgjidhje: Për funksionin f (x) = xx−1−1
ne nuk mund ta gjejmë limitin me zëvendësim të drejtpërdrejtë, sepse ky nuk
është i përkufizuar për x = 1, f (1) nuk ekziston. Por as regullin e limitit të raportit s’mund ta përdorim sepse limiti i
emëruesit është zero. Prandaj le t’i kthehemi veprimeve algjebrike. Zbërthejmë numëruesin si diferencë katrorësh:
x2 − 1 (x − 1)(x + 1)
=
x−1 x−1
Numëuesi dhe emëruesi kanë një faktor të përbashkët (x − 1). Kur kalojmë në limit, kur x shkon në 1, ne kemi x , 1,
kështu që edhe x − 1 , 0. Prandaj mund të thjeshtojmë faktorin e përbashkët dhe më pas të njehsojmë limitin:
x2 − 1 (x − 1)(x + 1)
lim = lim = lim(x + 1) = 1 + 1 = 2.
x→1 x−1 x→1 x−1 x→1

Vërejtje 5. Në shembullin më sipër, për llogaritjen e limitit të funksionit y = (x − 1)/(x − 1) e zëvendësuam atë me një
2
funksion më të thjeshtë, g(x) = x + 1, i cili kishte të njëjtin limit. Kjo është e vlefshme sepse f (x) = g(x), me përjashtim të
x = 1 dhe kur llogaritim limitin kur x i afrohet 1 ne nuk marrim parasysh vlerën x = 1. Në përgjithësi, në qoftë se f (x) = g(x)
kur x , a, atëherë
lim f (x) = lim g(x)
x→a x→a

lim g(x),
x→1
ku
x+1
(
në qoftë se x,1
g(x) =
π në qoftë se x=1
Zgjidhje: Këtu g(x) është përkufizuar në x = 1 dhe g(1) = π, por vlera e limitit kur x i afrohet 1 nuk varet nga vlera
e funksionit në 1. Meqënëse g(x) = x + 1 për x , 1, kemi
lim g(x) = lim(x + 1) = 2.

x→1 x→1

Vërejmë se vlerat e funksionit në shembujt e mësipërm janë identike me përjashtim të x = 1, pra ata kanë të
njëjtin limit kur x shkon tek 1
Shembull 71. Llogarisni
(3 + h)2 − 9
lim .
h→0 h
Zgjidhje: Në qoftë se përcaktojmë

(3 + h)2 − 9
F(h) =
h
atëherë s’mund ta llogarisim lim F(h) duke marrë h = 0, meqënëse F(0) është e papërcaktuar. Por, në qoftë se
h→0
thjeshtojmë F(h) algjebrikisht, gjejmë se
(3 + h)2 − 9 (9 + 6h + h2 ) − 9 6h + h2
F(h) = = = = 6 + h.
h h h
98
Rikujtojmë se marrim parasysh vetëm vlerat h , 0 kur h i afrohet 0. Prandaj,
(3 + h)2 − 9
lim = lim(6 + h) = 6.
h→0 h h→0

√
t2 + 9 − 3
Shembull 72. Gjeni lim .
t→0 t2
Zgjidhje: Ne s’mund ta përdorim rregullin e raportit menjëherë, meqënëse limiti i emëruesit është zero. Kështu që
fillimisht veprojmë algjebrikisht, duke shumëzuar e pjestuar me të konjuguarin e numëruesit:
√ √ √
t2 + 9 − 3 t2 + 9 − 3 t2 + 9 + 3 (t2 + 9) − 9
lim = lim · √ = lim √
t→0 t2 t→0 t2 t2 + 9 + 3 t→0 t2 t2 + 9 + 3
t2 1 1 1
= lim √ = lim √ = q =
t→0 t2 ( t2 + 9 + 3) t→0 t2 + 9 + 3 lim(t2 + 9) + 3 6
t→0

Disa limite gjenden më mirë duke llogaritur fillimisht limitet e njëanshme. Teorema në vazhdim është një kujtesë
e asaj që u zbulua në paragrafin e mëparshem. Ajo thotë se limiti ekziston atëherë dhe vetëm atëherë kur të dy
limitet e njëanshëm ekzistojnë dhe janë të barabartë.
Teorema 3. Jepet funksioni f (x). Limiti i f (x) është L, lim f (x) = L, atëherë dhe vetëm atëherë kur
x→a
lim f (x) = L = lim+ f (x).

x→a− x→a

Kur llogarisim limitet e njëanshëm kemi parasysh se rregullat e limitit vlejnë gjithashtu edhe për këto limite.
Shembull 73. Vërtetoni se

lim |x| = 0
x→0
Zgjidhje: Kujtojmë që
(
x në qoftë se x≥0
|x| =
−x në qoftë se x<0
Meqënëse |x| = x për x > 0, kemi
lim |x| = lim+ x = 0

x→0+ x→0
Për x < 0 kemi |x| = −x dhe prej këtej
lim |x| = lim− (−x) = 0 Figura 3.14

x→0− x→0
Prandaj nga Teor. 3, lim |x| = 0.

x→0

99
|x|
Shembull 74. Vërtetoni se lim nuk ekziston.
x→0 x
Zgjidhje: Përpiqemi të gjejmë njëherë limitet e njanëshme
|x| x
lim = lim+ = lim+ 1 = 1
x→0+ x x→0 x x→0
|x| −x
lim = lim− = lim− (−1) = −1
x→0− x x→0 x x→0
Meqënëse limiti i majtë është i ndryshëm nga ai i djathtë, atëherë nga Teor. 3
Figura 3.15
rrjedh se ky limit nuk ekziston.

Shembull 75. Në qoftë se √

 x−4
 në qoftë se x>4
f (x) = 

 8 − 2x
 në qoftë se x<4
përcaktoni se kur ekziston limiti lim f (x).
x→4
√
Zgjidhje: Meqënëse f (x) = x − 4 për x > 4, kemi
√ √
lim+ f (x) = lim+ x − 4 = 4 − 4 = 0.
x→4 x→4
Meqënëse f (x) = 8 − 2x për x < 4, ne kemi
lim f (x) = lim− (8 − 2x) = 8 − 2 · 4 = 0.

x→4− x→4
Limitet e majta dhe të djathta janë të barabarta. Prandaj limiti i funksionit ekziston dhe lim f (x) = 0.
x→4

Funksioni i numrit të plotë më të madh, shënohet me [x] dhe përkufizohet
si numri i plotë më i madh që është ≤ x.
lim[x]
x→3
nuk ekziston.
Zgjidhje: Meqënëse [x] = 3 për 3 ≤ x < 4, kemi
lim [x] = lim+ 3 = 3.

x→3+ x→3
Meqënëse [x] = 2 për 2 ≤ x < 3, kemi
lim [x] = lim− 2 = 2.

x→3− x→3
Figura 3.16
Meqënëse limitet e njëanshme janë të ndryshme, atëherë ky funksion nuk
ka limit kur x shkon tek 3.

Teoremat në vazhdim japin dy veti shtesë për limitin.
Teorema 4. Në qoftë se f (x) ≤ g(x) kur x shkon tek a (me përjashtim ndoshta të a-së) dhe të dy limitet e f (x) dhe g(x)
ekzistojnë kur x shkon tek a, atëherë
lim f (x) ≤ lim g(x).
x→a x→a
100
Vërtetim: Supozojmë se L > M. Atëherë,
lim g(x) − f (x) = M − L.

x→a
Kështu që, për çdo > 0, ekziston δ > 0 e tillë që

0 < |x − a| < δ =⇒ (g(x) − f (x)) − (M − L) < .
Në qoftë se marim = M − L > 0, atëherë ekziston δ që

0 < |x − a| < δ =⇒ (g(x) − f (x)) − (M − L) < L − M.
Por, për çdo numër a, ne kemi a ≤ |a|. Pra
0 < |x − a| < δ =⇒ (g(x) − f (x)) − (M − L) < L − M,
ose
0 < |x − a| < δ =⇒ g(x) < f (x),
e cila është kontradiksion.

Teorema 5. Në qoftë se f (x) ≤ g(x) ≤ h(x), kur x është përreth a (me përjashtim ndoshta të a-së) dhe
lim f (x) = lim h(x) = L,

x→a x→a
atëherë
lim g(x) = L.
x→a
Vërtetim: Marim > 0 Përderisa limx→a f (x) = L, atëherë ekziston δ1 > 0 e

tillë që
0 < |x − a| < δ1 =⇒ f (x) − L < ,
ose
L − < f (x) < L + .
Për të njëjtin > 0, ekziston δ2 e tillë që
0 < |x − a| < δ2 =⇒ |h(x) − L| < ,
ose
L − < h(x) < L + .
Marim
δ = min {δ1 , δ2 }
Atëherë kemi
L − < f (x) ≤ g(x) < L + , Figura 3.17
ose
L − < g(x) < L + .

Pra g(x) − L < . Keshtu që limx→a g(x) = L.


1
lim x2 sin = 0.
x→0 x
101
Zgjidhje: Fillimisht s’mund të përdorim
1 1
lim x2 sin = lim x2 · lim sin
x→0 x x→0 x→0 x
1
sepse lim sin nuk ekziston.
x→0 x
Përpiqemi të përdorim teoremën e mësipërme. Meqënëse, −1 ≤ sin x ≤ 1
kemi
1
−x2 ≤ x2 sin ≤ x2 .
x
Ne dimë se lim x2 = 0 dhe lim(−x2 ) = 0. Duke marrë f (x) = −x2 , g(x) =
x→0 x→0
x2 sin(1/x), dhe h(x) = x2 nga teorema e mësipërme kemi
1 Figura 3.18: y = x2 sin(1/x)

lim x2 sin = 0.
x→0 x

Ushtrime:
278. Jepen 1 + 3x
5. lim( )3
x→1 1 + 4x2 + 3x4
lim f (x) = 4, lim g(x) = −2, lim h(x) = 0. √
x→2 x→2 x→2 6. lim u4 + 3u + 6
u→−2
Gjeni limitet që ekzistojnë. Po qe se nuk ekzistojnë shpjegoni √
7. lim− 16 − x2
përse. x→4
1. lim[ f (x) + 5g(x)] x2 + x − 6

x→2
8. lim
x→2 x−2
2. lim[g(x)]3 x2 − x + 6
x→2 9. lim
x→2 x−2
p
3. lim f (x) x2 + 5x + 4
x→2 10. lim
x→−4 x2 + 3x − 4
3 f (x)
4. lim t2 − 9
x→2 g(x) 11. lim
t→3 2t2 + 7t + 3
f (x) x2 − 4x
5. lim 12. lim
x→2 g(x) x→−1 x2 − 3x − 4
g(x)h(x) (4 + h)2 − 16
6. lim 13. lim
x→2 f (x) h→0 h
x3 − 1
279. Llogarisni limitet duke shpjeguar në çdo hap rregullin e 14. lim
x→1 x2 − 1
përdorur.
2+x
15. lim 3
1. lim (3x4 + 2x2 − x − 1) x→−2 x + 8
x→−2
(2 + h)2 − 8
2x2 + 1 16. lim
2. lim 2 h→0 h
x→2 x + 6x − 4 √
√3 1+h−1
17. lim
3. lim(1 + x)(2 − 6x2 + x3 ) h→0 h
x→8
9−t
4. lim (t2 + 1)3 (t + 3)5 18. lim √
t→−1 t→9 3− t
102
√ √ sin(π/x)
x+2−3 286. Vërtetoni se lim+ xe = 0.
19. lim x→0
x→7 x−7
287. Gjeni limitin po qe se ekziston. Në qoftë se nuk ekziston
x2 + 2x + 1 shpjegoni pse.
20. lim
x→−1 x4 − 1
1. lim(2x + |x − 3|)
(3 + h)−1 − 3−1 x→3
21. lim
h→0 h 2x + 12
2. lim
1
+ 1 x→−6 |x + 6|
4 x
22. lim
x→−4x+4 2x − 1
√ 3. lim −
4− x
x→0.5 |2x3 − x2 |
23. lim
x→16 16x − x2 2 − |x|
4. lim
x→−2 2 + x
1 1
24. lim( √ − )
t 1 1

t→0 t 1 + t
5. lim− −
√ x→0 x |x|
x2 + 9 − 5
25. lim 288. Le të jetë dhënë funksioni
x→−4 x+4
√ √
4 − x2
(
280. a) Përdorni grafikun e funksionit f (x) = x+3− 3
për të në qoftë se x≤2
x f (x) =
llogaritur vlerën e limitit lim f (x). x−1 në qoftë se x>2
x→0
b) Përdorni një tabelë të vlerave të f (x) për të vlerësuar a) Gjeni lim− f (x), dhe lim+ f (x).
limitin. x→2 x→2
c) Përdorni rregullat e kalimit në limit për të gjetur saktë- b) A ekziston limiti lim f (x)?
x→2
sisht vlerën e limitit. c) Ndërtoni grafikun e f (x).
x2 −1
281. Përdorni teoremën e shoqëruesve për të treguar që 289. Le të jetë dhënë funksioni F(x) = |x−1| .
a) Gjeni lim+ F(x), dhe lim− F(x).
lim(x2 cos 20πx) = 0 x→1 x→1
x→0 b) A ekziston limiti lim F(x)?
x→1
Ilustroni këtë duke ndërtuar grafikët e funksioneve f (x) = −x2 , c) Ndërtoni grafikun e f (x).
g(x) = x2 cos 20πx, dhe h(x) = x2 në të njëjtin drejtkëndësh 290. Në qoftë se p është një polinom, tregoni që limx→a p(x) =
pamjeje. p(a).
282. Përdorni teoremën e shoqëruesve për të treguar që f (x) − 8
291. Në qoftë se lim = 10, gjeni limitin lim f (x).
√ π x→1 x−1 x→1
lim( x3 + x3 sin ) = 0.
x→0 x f (x)
292. Në qoftë se lim = 5, gjeni limitet lim f (x) dhe
Ilustroni këtë duke ndërtuar grafikët e funksioneve f (x), g(x), x→0 x2 x→0
f (x)
dhe h në të njëjtin drejtkëndësh pamjeje. lim .
x→0 x
283. Në qoftë se 4x − 9 ≤ f (x) ≤ x2 − 4x + 7 për x ≥ 0, gjeni
293. A ekziston ndonjë numër a i tillë që
limx→4 f (x).
284. Në qoftë se 2x ≤ g(x) ≤ x4 − x2 + 2 për të gjitha x, gjeni 3x2 + ax + a + 3

lim
limx→1 g(x). x→−2 x2 + x − 2
2 të ekzistoje? Në qoftë se po gjejeni vlerën e a-së dhe vlerën e

285. Vërtetoni se lim x4 cos = 0. limitit.
x→0 x
3.5 Vazhdueshmëria
Ne kemi përmendur se limiti i një funksioni kur x shkon në a shpesh mund të gjendet duke llogaritur vlerën e
funksionit në x = a. Funksionet me këtë cilësi janë quajtur të vazhdueshëm në x = a. Do të shohim se përkufizimi i
103
vazhdueshmërisë, është i lidhur ngushtë me kuptimin e fjalës vazhdueshmëri në gjuhën e përditshme. Me poshtë
ne do të perpiqemi t’a shprehim këtë me një përkufizim me formal.
Përkufizim 23. Një funksion f (x) quhet i vazhdueshëm në x = a në qoftë

se
lim f (x) = f (a).
x→a
Vërejmë se përkufizimi tregon se që një funksion të jetë i vazhdueshëm në

x = a, duhet që ai të plotësojë tre kushte si më poshtë:
i) të ekzistojë f (a), pra a të jetë në bashkësisë e përkufizimit
ii) të ekzistojë lim f (x)
x→a
iii) lim f (x) = f (a)

x→a
Figura 3.19
Përkufizimi thotë se f (x) është i vazhdueshëm në x = a në qoftë se f (x) i afrohet f (a) sikurse x i afrohet a. Pra,
një funksion i vazhdueshëm ka cilësinë që për ndryshim të vogël të x prodhon vetëm ndryshim të vogël të f (x). Në
fakt ndryshimi tek f (x) mund të bëhet aq i vogël sa duam kur kemi marrë ndryshimin e x-it mjaft të vogël. Kur f (x)
është i përkufizuar rreth x = a (me fjalë të tjera është i përkufizuar në një interval të hapur që përmban x = a, me
përjashtim ndoshta të x = a), themi se f (x) nuk është i vazhdueshëm në x = a.
Fenomenet fizike janë zakonisht të vazhdueshme. Për shembull, shpejtësia e një mjeti ndryshon në mënyrë të
vazhdueshme në lidhje me kohën. Por jo-vazhdueshmëria ndodh në situata të tjera, si për shembull rryma elektrike,
grafiku i performancës së aksioneve, etj. Gjeometrikisht ju mund ta shihni një funksion të vazhdueshëm në çdo
pikë të një intervali, si një funksion grafiku i të cilit nuk ka shkëputje (grafiku mund të vizatohet pa e shkëputur
lapsin nga letra).
Shembull 78. Gjeni se ku nuk janë të vazhdueshëm secili nga funksionet:

x2 −x−2
a) f (x) = x−2
1


 në qoftë se x,0
b) f (x) = 

 2
x
x=0

1 në qoftë se

 2
 x −x−2
 në qoftë se x,2
c) f (x) = 

x−2


1 në qoftë se x=2

d) f (x) = [x]
Zgjidhje: (a) Vini re se funksioni f (x) në pikën x = 2 nuk është i përkufizuar. Pra funsioni nuk është i vazhdueshëm
në x = 2. Më vonë do të shohim pse është i vazhdueshëm në gjithë pikat e tjera.
(b) Meqënëse f (0) = 1, atëherë f (x) është i përkufizuar. Megjithatë
1
lim f (x) = lim
x→0 x→0 x2
nuk ekziston. Kështu që f (x) nuk është i vazhdueshëm në 0.
(c) Meqënëse f (2) = 1, dhe
x2 − x − 2 (x − 2)(x + 1)
lim f (x) = lim = lim = lim(x + 1) = 3
x→2 x→2 x−2 x→2 x−2 x→2
104
ekziston por
lim f (x) , f (2).
x→2
Pra, ky funksion nuk është i vazhdueshëm në x = 2.
(d) Funksioni i bunrit më të madh të plotë f (x) = [x], nuk është i vazhdueshëm në asnjë vlerë të plotë, sepse nuk
ekziston limiti lim[x], kur n është numër i plotë.
x→n
Përkufizim 24. Një funksion f (x) quhet i vazhdueshëm nga e djathta tek një numër a në qoftë se
lim f (x) = f (a)
x→a+
dhe f (x) quhet i vazhdueshëm nga e majta tek a në qoftë se

lim f (x) = f (a)
x→a−
Shembull 79. Tek secili numër i plotë n funksioni f (x) = [x] është i vazhdueshëm nga e djathta por jo nga e majta, sepse:
lim f (x) = lim+ [x] = n = f (n)
x→a+ x→a
por
lim f (x) = lim− [x] = n − 1 , f (n).
x→a− x→a

Përkufizim 25. Një funksion f (x) është i vazhdueshëm në një interval, në qoftë se është i vazhdueshëm në çdo pikë
të atij intervali. Në qoftë se f (x) është i përkufizuar vetëm nga njëra anë në pikat e skajeve të intervalit (segmentit,
gjysmë-intervalit, gjysmë-segmentit), ne do kuptojmë me vazhdueshmëri në skaje, vazhdueshmërinë nga e djathta,
ose nga e majta përkatësisht.
√
Shembull 80. Vërtetoni se funksioni f (x) = 1 − 1 − x2 është i vazhdueshëm ne segmentin [−1, 1].
Zgjidhje: Në qoftë se −1 < a < 1, atëherë duke përdorur rregullat e kalimit në limit, ne kemi
√ √
n
q √
lim f (x) = lim(1 − 1 − x2 ) = 1 − lim 1 − x2 = 1 − lim(1 − x2 ) = 1 − 1 − a2 = f (a).
Prandaj nga përkufizimi f (x) është i vazhdueshëm në a kur −1 < a < 1. Me llogaritje të ngjashme tregohet se
lim f (x) = 1 = f (−1) dhe lim− f (x) = 1 = f (1)
x→−1+ x→1
Kështu që f (x) është i vazhdueshëm nga e djathta tek −1, dhe i vazhdueshëm nga e majta tek 1. E prej këtej në bazë
të përkufizimit f (x) është i vazhdueshëm në [−1, 1].
Teorema 6. Në qoftë se f (x) dhe g(x) janë funksione të vazhdueshme në x = a dhe c është një konstante, atëherë funksionet
f
f ± g, c f, f g, ,
g
në qoftë se g(a) , 0, janë gjithashtu të vazhdueshëm në x = a.
Vërtetim: Secila nga pesë pjesët e teoremës rrjedh nga rregullat e kalimit në limit. Për shembull, po japim vërtetimin
e pjesës së parë. Meqënëse f (x) dhe g(x) janë të vazhdueshëm në a kemi
lim f (x) = f (a) dhe lim g(x) = g(a).
x→a x→a
Prej nga
lim( f + g)(x) = lim f (x) + g(x) = lim f (x) + lim g(x) = f (a) + g(a) = ( f + g)(a)

Kjo na tregon se f + g është i vazhdueshëm në a.

Nga teorema e mësipërme rrjedh se në qoftë se f (x) dhe g(x) janë të vazhdueshëm në një interval, atëherë të tillë
f
janë edhe funksionet f ± g, c f , f g, dhe g (kur g(x) nuk është zero). Teorema në vazhdim është prezantuar më parë
si vetia e zëvendësimit të drejtpërdrejtë.
105
Teorema 7. (a) Çdo funksion polinomial është kudo i vazhdueshëm; domethënë në R.

(b) Çdo funksion racional është kudo i vazhdueshëm në bashkësinë e përkufizimit.
Vërtetim: (a) Një polinom është një funksion i trajtës
P(x) = cn xn + cn−1 xn−1 + .... + c1 x + c0
ku c0 , c1 , ....., cn janë konstante. Ne dimë se limx→a c0 = c0 dhe limx→a xm = am , ku m = 1, 2, 3, . . . , n.

Pra, funksioni f (x) = xm është funksion i vazhdueshëm. Keshtu që g(x) = cxm është i vazhdueshëm. Meqënëse
P(x) është shumë e funksioneve të kësaj forme dhe një funksioni konstant, del se P(x) është i vazhdueshëm.
(b) Një funksion racional është një funksion i formës
P(x)
f (x) =
Q(x)
ku P(x) dhe Q(x) janë polinome. Bashkësia e përkufizimit të f (x) është:
D = {x ∈ R|Q(x) , 0}.
Ne dimë tashmë nga pika (a) se P(x) dhe Q(x) janë funksione kudo të vazhdueshëm. Pra, f (x) është i vazhdueshëm
për çdo numër nga D.

Si ilustrim i teoremës se mësipërme vërejmë që vëllimi i një sfere ndryshon në mënyrë të vazhdueshme në lidhje
me rrezen, sepse formula V(r) = 34 πr3 tregon se V është një funksion polinomial i r. Po ashtu, në qoftë se një top
hidhet vertikalisht në ajër me shpejtësi fillestare 50m/s, atëherë lartësia e topit pas t sekondash jepet nga formula
h = 50t − 16t2 .
Përsëri ky është një funksion polinom, prandaj lartësia në varësi të kohës është funksion i vazhdueshëm.
Njohja e funksioneve të vazhdueshëm na mundëson llogaritjen më shpejt të disa limiteve, si në shembujt në
vijim.

x3 + 2x2 − 1
lim
x→−2 5 − 3x
Zgjidhje: Funksioni
x3 + 2x2 − 1
f (x) =
5 − 3x
n o
është racional, kështu që ai është i vazhdueshëm në bashkësinë e vetë të përkufizimit, e cila është x | x , 53 . Prej
nga
x3 + 2x2 − 1 (−2)3 + 2(−2)2 − 1 1
lim = lim f (x) = f (−2) = =−
x→−2 5 − 3x x→−2 5 − 3(−2) 11

Disa nga klasat e funksioneve që janë të vazhdueshme janë përmbledhur në teoremën e mëposhtme.
Teorema 8. Klasat e mëposhtme të funksioneve janë të vazhdueshme në çdo pikë të bashkësisë së tyre të përkufizimit:
• polinomet,
• funksionet racionale,
• funksionet rrënjë,
• funksionet trigonometrike,
• funksionet inverse trigonometrike,
• funksionet eksponenciale,
• funksionet logaritmike.
106
Shembull 82. Ku është i vazhdueshëm funksioni

ln x + tan−1 x
f (x) = ?
x2 − 1
Zgjidhje: Funksioni y = ln x është i vazhdueshëm për të gjithë x > 0 dhe y = tan−1 x i vazhdueshëm në R. Pra,
y = ln x + tan−1 x është i vazhdueshëm për x ∈ (0, ∞). Emëruesi, y = x2 − 1 është polinom, prandaj është kudo
i vazhdueshëm. Keshtu që f (x) është i vazhdueshëm për të gjithë numrat pozitive me përjashtim të pikave ku
x2 − 1 = 0. Prandaj, f (x) është i vazhdueshëm në intervalet (0, 1) dhe (1, ∞).

Një tjetër mënyrë përftimi funksionesh të vazhdueshëm prej funksioneve f (x) dhe g(x) të vazhdueshme është
kompozimi f ◦ g. Ky në fakt është si pasojë e teoremës në vazhdim.
Teorema 9. Jepet g(x) një funksion i vazhdueshëm në x = a, i tillë që lim g(x) = b. Në qoftë se f (x) është i vazhdueshëm në
x→a
b, atëherë
lim f (g(x)) = f lim g(x) = f (b)
x→a x→a
Vërtetim: Le të jetë dhënë një > 0. Ne duam një numër δ > 0 të tillë që

0 < |x − a| < δ =⇒ f (b) − f (a) < .
Meqënëse f (x) është i vazhdueshëm në b, atëherë
lim f (y) = f (b).
y→b
Pra ekziston δ1 > 0 e tillë që

0 < y − b < δ1 =⇒ f (y) − f (b) < .
Përderisa limx→a g(x) = b, atëherë ekziston δ > 0 e tillë që

0 < |x − a| < δ =⇒ g(x) − b < δ1 .
Duke krahasuar këto dy fakte kemi që

0 < |x − a| < δ =⇒ g(x) − b < δ1 =⇒ f (g(x)) − f (b) < .
Pra limx→a f (g(x)) = f (b).

Shembull 83. Llogarisni √ !
1− x
lim arcsin .
x→1 1−x
Zgjidhje: Meqënëse arcsin(x) është funksion i vazhdueshëm, atëherë

√ ! √ √
1− x 1− x 1− x
lim arcsin = arcsin(lim ) = arcsin(lim √ √ )
x→1 1−x x→1 1 − x x→1 (1 − x)(1 + x)
1 π
!
1
= arcsin lim √ = arcsin =
x→1 1 + x 2 2
√
Përdorim Teor. 9 në rastin e veçantë kur f (x) = n x, ku n është numër natyror. Atëherë,
p q
f (g(x)) = n g(x) dhe f lim g(x) = n lim g(x)
x→a x→a
Në qoftë se vendosim këtë shprehje në Teor. 9, do të marrim

p q
lim n g(x) = n lim g(x)
x→a x→a
Ne mund të përgjithsojmë rastin e kompozimit të funksioneve si më poshtë.
107
Teorema 10. Në qoftë se g(x) është i vazhdueshëm në x = a dhe f (x) i vazhdueshëm në g(a), atëherë funksioni kompozim
( f ◦ g)(x) = f (g(x))
është funksion i vazhdueshëm në x = a.
Vërtetim: Meqënëse g(x) është i vazhdueshëm në a, ne kemi
lim g(x) = g(a).

x→a
Meqënëse f (x) është i vazhdueshëm në b = g(a), mund të përdorim Teor. 9 për të përftuar
lim f (g(x)) = f (g(a)),

x→a
që ka vend saktësisht për h(x) = f (g(x)) si funksion i vazhdueshëm në a. Keshtu që f ◦ g është i vazhdueshëm në a.

Shembull 84. Gjeni se ku janë të vazhdueshëm funksionet?

(a) h(x) = sin(x2 )
(b) F(x) = ln(1 + cos x)

Figura 3.20: Grafiku i funksionit f (x) = sin x2
Zgjidhje: (a) Ne kemi h(x) = f (g(x)), ku
g(x) = x2 dhe f (x) = sin x
Atëherë g(x) është i vazhdueshëm në R. Meqënëse është polinom, atëherë edhe f (x) është gjithashtu kudo i
vazhdueshëm. Prandaj, h = f ◦ g është i vazhdueshëm në R.
(b) Ne dimë se f (x) = ln x është i vazhdueshëm dhe g(x) = 1 + cos x është i vazhdueshëm (sepse të dy y = 1 dhe
y = cos x janë të vazhdueshëm). Prandaj nga teorema mbi vazhdueshmërinë e funksionit të përbërë, F(x) = f (g(x))
është i vazhdueshëm kudo ku është i përcaktuar. Tani ln(1 + cos x) është i përkufizuar kur 1 + cosx > 0. Pra, nuk
është i përkufizuar kur cos x = −1 dhe kjo ndodh kur x = ±π, ±3π, . . . . Prandaj f (x) nuk ka vazhdueshmëri kur x
është shumfish tek i π-së dhe është i vazhdueshëm në intervalet ndërmjet këtyre vlerave.

Një veti e rëndësishme e funksioneve të vazhdueshme, shprehet me teoremën në vazhdim.
Teorema 11 (Teorema mbi vlerën e ndërmjetme). Supozojmë se f (x) është i vazhdueshëm në një interval të mbyllur [a, b]
dhe le të jetë u një numër ndërmjet f (a) dhe f (b), ku f (a) , f (b). Atëherë, ekziston një numër c në (a, b) i tillë që f (c) = u.
Vërtetim:

Kjo Teoremë pohon se një funksion i vazhdueshëm merr çdo vlerë ndërmjet dy vlerave të ndryshme të funksionit
f (a) dhe f (b). Vërejmë se vlera N mund të merret një herë [si në pjesën (a)] ose më shumë se një herë [si në pjesën
(b)].
108
Figura 3.21: Teorema mbi vlerën e ndërmjetme
Në qoftë se e mendojmë funksionin e vazhdueshëm si një funksion grafiku i të cilit nuk ka ndërprerje, atëherë
është e lehtë të besosh vërtetësinë e teoremës. Në kuptimin gjeometrik thuhet se për çdo drejtëz horizontale y = N
e dhënë ndërmjet y = f (a) dhe y = f (b), grafiku i f (x) s’mund ta kapërcejë drejtëzën. Ai mund ta presë y = N diku.
Është e rëndësishme që funksioni f (x) në Teor. 11 të jetë i vazhdueshëm. Teorema e vlerave të ndërmjetme në
përgjithësi nuk është e vërtetë për funksionet jo të vazhdueshme.
Një përdorim i Teor. 11 është përkufizimi i rrënjëve të një ekuacioni si në shembullin që vijon.
Shembull 85. Vërtetoni se për ekuacionin
4x3 − 6x2 + 3x − 2 = 0
ka një rrënjë ndërmjet 1 dhe 2.
Zgjidhje: Le të jetë f (x) = 4x3 − 6x2 + 3x − 2. Ne po shohim për një zgjidhje të ekuacionit, që do të thotë të gjejmë
një numër c ndërmjet x = 1dhe x = 2 i tillë që f (c) = 0. Pra, duke marrë a = 1 dhe b = 2 dhe N = 0 tek Teor. 11, kemi
f (1) = 4 − 6 + 3 − 2 = −1 < 0 dhe f (2) = 32 − 24 + 6 − 2 = 12 > 0.
Prandaj, f (1) < 0 < f (2); pra N = 0 është ndërmjet numrave f (1) dhe f (2). Atëherë, f (x) është i vazhdueshëm si
polinom, prandaj nga Teor. 11 ekziston një numër c ndërmjet 1 dhe 2 i tillë që f (c) = 0. Me fjalë të tjera ekuacioni
4x3 − 6x2 + 3x − 2 = 0 ka të paktën një rrënjë në intervalin (1, 2).
Në fakt mund ta lokalizojmë një rrënjë në mënyrë akoma më të saktë duke përdorur Teor. 11 përsëri. Meqënëse
f (1.2) = −1.128 < 0 dhe f (1.3) = 0.548 > 0
një rrënjë mund të ndodhet ndërmjet 1.2 dhe 1.3
Ushtrime:
294. Shkruani një ekuacion që të shprehë faktin se një funksion f (3) = 5 dhe
lim 2 f (x) − g(x) = 4,

f (x) është i vazhdueshëm në numrin 4.
x→3
295. Në qoftë se f (x) është i vazhdueshëm në (−∞, ∞), çfarë gjeni g(3).
mund të thoni për grafikun e tij?
298. Përdorni përkufizimin dhe vetitë e limitit për të treguar
296. Ndërtoni grafikun e një funksioni i cili është i vazh- se funksioni është i vazhdueshëm tek një numër i dhënë a.
dueshëm kudo me përjashtim të x = 3 dhe i vazhdueshëm nga √
e majta në 3. 1. f (x) = x2 + 7 − x, a = 4
297. Në qoftë se f (x) dhe g(x) janë të vazhdueshëm me 2. f (x) = (x + 2x3 )4 , a = −1
109
2t−3t2
3. f (x) = 1+t3
,a =1 310. F(x) = sin x
x+1
299. Përdorni përkufizimin e vazhdueshmërisë dhe vetitë e 311. f (x) = sin x

x+1
limitit për të treguar se funksioni është i vazhdueshëm në in- 312. g(x) = sin−1 (x2 − 1)
tervalin e dhënë. √
313. h(x) = cos(e x
)
1. f (x) = x−2 , (2, ∞)
2x+3
√ 314. Përcaktoni pikat e këputjes së funksionit

2. g(x) = 2 3 − x, (−∞, 3] i) y = 1+e11/x
ii) y = ln(tan2 x)
Shpjegoni pse funksionet nuk janë të vazhdueshëm në
numrin e dhënë a. Ndërtoni grafikët e tyre. Përdorni vazhdueshmërinë për të njehsuar limitet
√
300. f (x) = ln |x − 2| ne a = 2 5+ x
315. lim √
x→4 5+x
301.
1 316. lim sin(x + 2 sin x)


 në qoftë se x,1 x→π
f (x) = 

x − 1

2
x=1 317. lim ex −x

2 në qoftë se

x→1
në a = 1
x2 − 4
318. lim arctan( )
x→2 3x2 − 6x
302. (
x2 në qoftë se x≥0 Vërtetoni se f (x) është i vazhdueshëm në (−∞, ∞).
f (x) =
ex në qoftë se x<0 319. 
x
2
në qoftë se x<1
në a = 0.

f (x) = 

√
 x
 në qoftë se x≥1
303.
x=1

 1 në qoftë se 320.
x < π/4
 (
f (x) = 

 2 sin x në qoftë se
x −x f (x) =
në qoftë se x,1 x ≥ π/4


 2 cos x në qoftë se
x −1
në a = 1. Gjeni numrat në të cilët funksioni nuk është i vazh-
304. dueshëm. Në cilat nga këto vlera funksioni f (x) është
x<0 i vazhdueshëm nga e majta, nga e djathta? Ndërtoni


 cos x në qoftë se
grafikun.

f (x) =  x=0

0
 në qoftë se
321.

 1 − x2 në qoftë se x>0

1 + x2


 në qoftë se x≤0
në a = 0.

f (x) =  në qoftë se 0 < x ≤ 2


 2−x

305.  (2 − x)2 x>2

në qoftë se
 2
 2x − 5x − 3 322.
në qoftë se x,3 1+x

në qoftë se x≤1

f (x) = 

x−3
 


f (x) =  në qoftë se 1 < x < 3
 
x=3
 1/x
në qoftë se

6
 √x − 3 në qoftë se


x >≥ 3

në a = 3
323.
x+2 x<0

Shpjegoni pse funksioni është i vazhdueshëm në çdo


 në qoftë se
f (x) = 
 x
pikë të bashkësisë së përkufizimit. e në qoftë se 0 ≤ x ≤ 1


x>1

2 − x

në qoftë se
306. F(x) = x
x2 +5x+6
√3 324. Për çfarë vlerash të c funksioni f (x) është i vazhdueshëm
307. G(x) = x(1 + x3 ) në (−∞, ∞)?
√
308. H(x) = x2 + 2x − 1

 cx + 2x në qoftë se x < 2
 2
f (x) = 

309. L(x) = e−3x sin 2πt  x3 − cx në qoftë se x ≥ 2

110
325. Gjeni vlerat e a dhe të b, për të cilat funksioni f (x) është 326. x4 + x − 3 = 0 në (1, 2)
i vazhdueshëm kudo.
 2 327. cos x = x në (0, 1)
x −4 √
x<2

në qoftë se

328. 3 x = 1 − x në (0, 1)

 x−2


f (x) = 

ax2 − bx + 3 në qoftë se 0 ≤ x ≤ 3
329. ln x = e−x në (1, 2)



 2x − a + b

në qoftë se x≥3

330. Vërtetoni se f (x) është i vazhdueshëm në a atëherë dhe
Duke u nisur nga Teorema mbi Vlerën e Ndërmjetme vetëm atëherë kur
vërtetoni se ekuacioni i dhënë ka një rrënjë në intervalin
e treguar. lim f (a + h) = f (a).
h→0
3.6 Limitet në pikat e pafundme, asimptotat horizontale

Deri tani kemi studiuar limitet e pafundme dhe asimptotat vertikale, pra kur x shkonte drejt një numri a, vlerat
e y rriteshin pa kufi (ose zvogëloheshin pa kufi). Në këtë seksion le të jetë x që rritet pambarimisht (ose zvogëlohet
pambarimisht) dhe do të shohim ç’ndodh në këtë rast me y.
Le ta fillojmë me sjelljen e funksionit f (x) të përkufizuar nga
x2 − 1
f (x) =
x2 + 1
kur x rritet pambarimisht (zvogëlohet pambarimisht). Tabela në vazhim jep vlerat e funksionit me saktësi deri në
6 shifra pas presjes.
x f (x)
0 -1
±1 0
±2 0.600000
±3 0.800000
±4 0.882353
±5 0.923077
±10 0.980198
±100 0.999200
±1000 0.999998
x2 −1
Tabela 3.1: Vlerat e f (x) = x2 +1
kur x → ∞.
Ju mund të shihni se sa më shumë largohen vlerat e x aq më afër 1 shkojnë vlerat e funksionit. Kjo situatë
simboliksht shprehet kështu
x2 − 1
lim 2 = 1.
x→∞ x + 1
Në përgjithësi, ne përdorim shënimin

lim f (x) = L
x→∞
për të treguar se vlerat e f (x) i afrohen gjithnjë e më shumë L kur x i largohet gjithnjë e më shumë origjinës.
Përkufizim 26. Le të jetë dhënë funksioni f (x) i përkufizuar në ndonjë interval të hapur (a, ∞) Atëherë,
lim f (x) = L
x→∞
do të thotë se vlerat e f (x) mund t’i afrohen pabarimisht L kur x merret mjaft i madh.
Një përkufizim më i saktë, me gjuhën ε, δ do jepet në fund të këtij seksioni. Theksojmë se ka disa mënyra, që
grafiku i f (x) t’i afrohet drejtëzës y = L e cila quhet asimptotë horizontale e funksionit f (x).
111
Duke ju referuar edhe një herë Tabelës së mësipërme, shohim se për vlera shumë të vogla negative të x, vlerat e
f (x) janë shumë afër 1. Duke e lënë x të zvogëlohet drejt vlerave negative pa kufi, ne mund ta afrojmë sa të duam
f (x) tek 1. Kjo shprehet duke shkruajtur
lim f (x) = L.
x→−∞
Përkufizimi më i përgjithshëm jepet në vazhdim.
Përkufizim 27. Le të jetë f (x) një funksion i përkufizuar në një interval të hapur (−∞, a). Atëherë,
lim f (x) = L
x→−∞
do të thotë se vlerat e f (x) mund t’i afrohen sa të duam L kur x zvogëlohet pa kufi.
Figura 3.22
Përsëri simboli −∞ nuk përfaqson një numër, por shprehja lim f (x) = L shpesh lexohet si: limiti i f (x) kur x
x→−∞
shkon në minus infinit është L.
Përkufizim 28. Drejtëza y = L quhet asimptotë horizontale e funksionit y = f (x) në qoftë se
lim f (x) = L
x→∞
ose
lim f (x) = L
x→−∞
Më poshtë shohim një fakt të rëndësishem.
Teorema 12. Në qoftë se r > 0 është një numër racional, atëherë
1
lim =0
x→∞ xr
Në qoftë se r > 0 është një numër racional, i tillë që xr është i përkufizuar për çdo x, atëherë
1
lim =0
x→−∞ xr


3x2 − x − 2
lim
x→∞ 5x2 + 4x + 1
dhe vërtetoni se cilat veti të limitit përdoren në secilin hap.
112
Zgjidhje: Kur x rritet shumë si emëruesi dhe numëruesi rriten shumë, kështu që nuk është e qartë se ç’ndodh me
raportin. Na duhet të kryejmë disa veprime algjebrike.
Për të llogaritur limitin në infinit të çdo funksioni racional, ne fillimisht pjestojmë si numëruesin dhe emëruesin
me fuqinë më të lartë të x për emëruesin (pranojmë se x , 0 Meqënëse ne interesohemi për vlera shumë të mëdha
të x). Në këtë rast fuqia më e lartë e x në emërues është x2 , kështu që kemi
3x2 −x−2 1 2
3x2 − x − 2 x2
3− x − x2
lim 2 = lim = lim
x→∞ 5x + 4x + 1 x→∞ 5x2 +4x+15+ +x→∞ 4 1
x2 x x2
1 2 1 1

lim 3 − − 2 lim 3 − lim − 2 lim 2
x→∞ x x x→∞ x→∞ x x→∞ x 3−0−0 3
= = = =
4 1 1 1 5+0+0 5

lim 5 + + 2 lim 5 + 4 lim + lim 2
x→∞ x x x→∞ x→∞ x x→∞ x
Duke llogaritur në mënyrë të ngjashme tregohet se kur x → −∞ prapë limiti është 3/5.

Shembull 87. Gjeni asimptotat horizontale dhe vertikale të grafikut të funksionit
√
2x2 + 1
f (x) =
3x − 5
Zgjidhje: Duke pjestuar si emëruesin dhe numëruesin me x dhe duke përdorur vetitë e limitit, ne kemi
r r
√
q 1 1
2 + x2
1 lim 2 + 2 lim 2 + lim 2 √ √
2x2 + 1 x→∞ x x→∞ x→∞ x 2+0 2
lim = lim = = = =
x→∞ 3x − 5 5 5 1 3−5·0 3

x→∞ 3 −
x lim 3 − lim 3 − 5 lim
x→∞ x x→∞ x→∞ x
√
Prej nga drejtëza y = 2/3 është asimptota horizontale e grafikut të f (x). √
Në llogaritjen e limitit kur x → −∞, duhet të kujtojmë se kur x < 0, ne kemi x = |x| = −x. Prandaj kur pjestojmë
numëruesin me x, për x < 0 marrim
r
1√ 2 1 √ 2 1
2x + 1 = − √ 2x + 1 = 2 + 2 .
x x2 x
Prej nga,
r r
√ 1 1
lim − 2 + 2 − 2 + lim 2 √
2x2 + 1 x→−∞ x x→−∞ x 2
lim = = =−
x→−∞ 3x − 5 5 1 3

lim 3 − 3 − 5 lim
x→−∞ x x→−∞ x
√
Pra, drejtëza y = − 2/3 është gjithashtu asimptotë horizontale.
Asimptota vertikale kërkohet aty ku emëruesi bëhet zero. Kemi 3x − 5 = 0 për x = 35 . Në qoftë se x është afër
√
5/3 duke qenë më i madh se x = 5/3, atëherë emëruesi është afër zeros por duke qenë pozitiv. Numëruesi 2x2 + 1
është gjithmonë pozitiv, kështu që f (x) është pozitiv. Prej nga kemi
√
2x2 + 1
lim + = ∞.
x→(5/3) 3x − 5
Në qoftë se x është afër 5/3 por duke qenë më i vogël, atëherë 3x − 5 < 0, kështu që f (x) do jetë shumë i vogël
negativ. Keshtu që
√
2x2 + 1
lim − = −∞
x→(5/3) 3x − 5
Pra, asimptota vertikale është x = 5/3.

113
Shembull 88. Gjeni limitin √

lim ( x2 + 1 − x)
x→∞
√
Zgjidhje: Meqënëse si x2 + 1 dhe x janë shumë të mëdha kur x është shumë i madh, është e vështirë të kuptohet
se ç’ndodh me diferencën e tyre, prandaj i kthehemi veprimeve algjebrike, për ta rishkruar funksionin. Fillimisht
shumëzojmë dhe pjestojmë me të konjuguarën e kësaj shprehjeje:
√
√ √ x2 + 1 + x
lim ( x + 1 − x) = lim ( x + 1 − x) √
2 2
x→∞ x→∞
x2 + 1 + x
1 1
(x + 1) − x
2 2
1 0
= lim √ = lim √ = lim √ 2 x = lim q x = √ =0
x→∞
x2 + 1 + x x→∞
x2 + 1 + x x→∞ x +1+x
x
x→∞
1 + 1
+ 1 1 + 0 + 1
x

1
lim− e x .
x→0
Zgjidhje: Në qoftë se e shënojmë t = x1 , dimë që t → −∞ kur x → 0− . Atëherë, kemi

1
lim e x = lim et = 0
x→0− t→−∞

lim sin x.
x→∞
Zgjidhje: Kur x rritet vlerat e sin x oshilojnë ndërmjet 1 dhe −1 pafundësisht dhe gjihnjë e më shpesh, dhe pa pasur
mundësi t’i afrohen një numri të caktuar. Prandaj ky limit nuk ekziston.

3.6.1 Limitet e pafundëm në pikat e pafundme

Shënimi
lim f (x) = ∞
x→∞
përdoret për të treguar se vlerat e f (x) zmadhohen pambarimisht kur vlerat e x-it rriten pambarimisht. Një kuptim
i ngjashëm u bashkangjitet simboleve të mëposhtëm:
lim f (x) = ∞, lim f (x) = −∞, lim f (x) = −∞

x→−∞ x→∞ x→−∞
Shembull 91. Gjeni

lim x3 dhe lim x3
x→∞ x→−∞
Zgjidhje: Kur x rritet, gjithashtu dhe x3 rritet, për shembull 103 = 1000, 1003 = 100000 e kështu me radhë. Në fakt
mund ta bëjmë x3 sa të duam të madh duke marrë x mjaft të madh. Prej nga mund të shkruajmë
lim x3 = ∞
x→∞
Në mënyrë të ngjashme, kur x merret shumë i vogël negativ, i tillë do jetë edhe x3 , prandaj
lim x3 = −∞
x→−∞
114
Shembull 92. Gjeni lim (x2 − x).

x→∞
Zgjidhje: Vërejmë se nuk mund të shkruajmë
lim (x2 − x) = lim x2 − lim x = ∞ − ∞

x→∞ x→∞ x→∞
Rregullat e limitit nuk mund të aplikohen në limitet e pafundëm sepse ∞ nuk është një numër (∞ − ∞) nuk mund
të përcaktohet. Megjithatë ne mund të shkruajmë
lim (x2 − x) = lim x(x − 1) = ∞

x→∞ x→∞
Sepse si x dhe x − 1 bëhen gjithnjë e më të mëdha, e po ashtu dhe prodhimi i tyre.

x +x
2
x→∞ 3−x
Zgjidhje: Si në shembullin e mësipërm, pjestojmë numëruesin dhe emëruesin me fuqinë më të lartë të x-it në
emërues, që është x:
x2 + x x+1
lim = lim 3 = −∞
x→∞ 3 − x
x −1
x→∞
sepse x + 1 → ∞ dhe 3/x − 1 → −1 kur x → ∞.

Shembulli në vazhdim tregon se duke përdorur limitet e pafundme në pikat e pafundme, së bashku me pikëpre-
rjet me boshtet mund të kemi një ide në vija të trasha të grafikut të polinomit pa pasur nevojë të marrim një numër
të madh pikash.
Shembull 94. Ndërtoni grafikun e y = (x − 2)4 (x + 1)3 (x − 1) duke gjetur pikëprerjet me boshtet dhe limitet e tij kur x → ∞
dhe kur x → −∞.
Zgjidhje: Pikëprerjet me boshtin e y-ve janë f (0) = −16, me boshtin e x-ve gjenden duke bërë y = 0 dhe kemi
x = 2, −1, 1. Vërejmë se meqënë qoftë se (x − 2)4 është pozitiv, funksioni nuk ndryshon shenjë duke kaluar nëpër
x = 2; prandaj grafiku nuk e kalon boshtin e x-ve tek 2. Grafiku e kalon boshtin në 1 dhe −1.
Kur x është shumë i madh pozitiv, atëherë të tre faktorët janë shumë të mëdhenj, prandaj
lim (x − 2)4 (x + 1)3 (x − 1) = ∞.

x→∞
Kur x është shumë i vogël negativ, faktori i parë është shumë i madh pozitiv, ndërsa i dyti dhe i treti shumë të vegjël
negativ, prandaj
lim (x − 2)4 (x + 1)3 (x − 1) = ∞.
x→−∞
3.6.2 Përkufizimi i saktë i limiteve kur x → ∞.

Përkufizimet e mësipërme mund të fomulohen më saktë në trajtën e mëposhtme.
Përkufizim 29. Le të jetë f (x) një funksion i përkufizuar në një interval (a, ∞). Atëherë,
lim f (x) = L
x→∞
do të thotë se për çdo ε > 0 ekziston një numër N i tillë që
| f (x) − L| < ε kur x>N
115
E thënë me fjalë të tjera vlerat e f (x) bëhen arbitrarisht shumë afër L (brenda distancës ε, ku ε > 0) duke marrë x
mjaft të madh (më të madh se N, ku varet nga ε). Grafikisht thotë se duke zgjedhur x mjaft të madh (më të madh se
ndonjë numër N) ne bëjmë të mundur që grafiku i funksionit të shtrihet midis dy drejtëzave horizontale y = L − ε
dhe y = L + ε. Kjo duhet të jetë e vërtetë sado i vogël të jetë ε.
Përkufizim 30. Le të jetë f (x) një funksion i përkufizuar në një interval (−∞, a). Atëherë
lim f (x) = L
x→−∞
do të thotë se për çdo ε > 0 ekziston një numër N i tillë që
| f (x) − L| < ε kur x < N.
Me sipër llogaritëm që
3x2 − x − 2 3
lim = .
x→∞ 5x2 + 4x + 1 5
Në shembullin që vijon do përdorim grafikun dhe përkufizimin për L = 3/5 dhe ε = 0.1.
Shembull 95. Përdorni grafikun për të gjetur një numër N të tillë që

3x2 − x − 2 3
− < 0.1
5x + 4x + 1 5
2
sa herë që x > N.
Zgjidhje: Ne e rishkruajmë mosbarazimin si
3x2 − x − 2
0.5 < < 0.7
5x2 + 4x + 1
116
Na duhet të përcaktojmë vlerat e x për të cilat kurba e dhënë shtrihet ndërmjet dy drejtëzave horizontale y = 0.5
dhe y = 0.7. Nga e djathta e këtij numri kurba qëndron midis drejtëzave y = 0.5 dhe y = 0.7. Duke rrumbullakosur
për të qenë të sigurtë, mund të themi se
3x2 − x − 2 3
− < 0.1
5x + 4x + 1 5
2
kur x > 0.7. Me fjalë të tjera mund të themi se për ε = 0.1 mund të zgjedhim N = 7 (ose një numër më të madh se 7).

Shembull 96. Përdorni përkufizimin e limitit për të vërtetuar se
1
lim = 0.
x→∞ x
Zgjidhje: Për ε > 0 të dhënë, duam të gjejmë N të tillë që

1
x − 0 < εkur x > N

Në llogaritjen e limitit pranojmë se x > 0, e në këtë rast

1 1 1
x − 0 = x = x
prej nga duam

1
< ε kur x > N.
x
Pra
1
x> kur x > N
ε
Kjo na sugjeron që ta marrim N = 1/ε.
Atëherë, për ε > 0 të dhënë zgjedhim N = 1/ε, le të jetë x > N. Kemi

1 1 1 1
x − 0 = |x| = x < N = ε

Prandaj
1
x − 0 < ε kur x > N

Pra,
1
lim =0
x→∞ x

Përkufizim 31. Le të jetë f (x) një funksion i përkufizuar në një interval (a, ∞). Atëherë
lim f (x) = ∞
x→∞
do të thotë se për çdo numër pozitiv M ekziston një numër pozitiv N i tillë që
f (x) > M, kur x>N
Përkufizime të ngjashme mund të merren kur në vend të simbolit ∞ marrim −∞.
Ushtrime:
117
Shpjegoni me fjalët tuaja kuptimin e secilit prej baraz- 347.

imeve. x + x3 + x5
lim
x→∞ 1 − x2 + x4
331. lim f (x) = 5
x→∞ 348. √
lim ( 9x2 + x − 3x)
332. lim f (x) = 3 x→∞
x→−∞
349. √
Ndërtoni grafikun e një funksioni f (x) i cili plotëson të lim (x + x2 + 2x)
x→−∞
gjitha kushtet e dhëna.
350. √ √
333. f (0) = 0, f (1) = 1, lim f (x) = 0. lim ( x2 + ax − x2 + bx)
x→∞ x→∞
334. lim+ f (x) = ∞, lim− f (x) = −∞, lim f (x) = 1, 351.

x→0 x→0 x→∞
lim f (x) = 1, lim cos x
x→∞
x→−∞
352. √
335. lim f (x) = −∞, lim f (x) = ∞, lim f (x) = 0,
x→2 x→∞ x→−∞ lim x2 + 1
lim f (x) = ∞, lim− f (x) = −∞ x→∞
x→0+ x→0
353.
336. lim f (x) = ∞, lim f (x) = 3, lim f (x) = −3 lim (x4 + x5 )
x→−2 x→−∞ x→∞ x→−∞
337. f (0) = 3, lim− f (x) = 4, lim+ f (x) = 2, lim f (x) = 354.

x→0 x→0 x→−∞ x3 − 2x + 3
−∞, lim f (x) = 3, lim− f (x) = −∞, lim+ f (x) = ∞ lim
x→∞ x→4 x→4 x→∞ 5 − 2x2
338. lim f (x) = −∞, lim f (x) = 2, f (0) = 0, f (x) është çift. 355.
x→3 x→∞ 1 − ex
lim
x→∞ 1 + 2ex
Llogarisni limitet e mëposhtme: 356.
339. lim (e−2x cos x)
x→∞
1
lim 357.
x→∞ 2x + 3
lim etan x
340. x→(π/)+
1 − x − x2
lim
x→−∞ 2x2 − 7 Gjeni asimptotat horizontale dhe vertikale të secilit prej
funksioneve të mëposhtëm:
341.
3x + 5
lim 358.
x→∞ x − 4 2x + 1
y=
342. x−2
x3 + 5x 359.
lim
x→∞ 2x3 − x2 + 4 x2 + 1
y=
343. 2x2 − 3x − 2
t2 + 2 360.
lim 2x2 + x − 1
t→−∞ t3 + t2 − 1 y=
x2 + x − 2
344.
4u4 + 5 361.
lim x3 − x
u→∞ (u2 − 2)(2u2 − 1) y=
x2 − 6x + 5
345.
x+2 362.
lim √ 1 + x4
x→∞
9x2 + 1 y+
x2 − x4
346. √ 363.
9x6 − x 2ex
lim y=
x→∞ x3 + 1 ex − 5
118
364. Për limitin ilustroni përkufizimin duke gjetur vlerat e N korresponduese

√ të M = 100.
4x2 + 1
lim =2 1
x→∞ x+1 367. Përdorni përkufizimin për të treguar se lim =0
x→∞ x
ilustroni përkufizimin duke gjetur vlerat e N korresponduese
të ε = 0.5 dhe ε = 0.1 368. Përdorni përkufizimin për të treguar se lim x3 = ∞
x→∞
365. Për limitin 369. Përdorni përkufizimin për të treguar se lim ex = ∞

x→∞
√
+1
4x2 370. Vërtetoni se
lim = −2
x→−∞ x+1
lim f (x) = lim+ f (1/t)
ilustroni përkufizimin duke gjetur vlerat e N korresponduese x→∞ t→0
të ε = 0.5 dhe ε = 0.1
dhe
366. Për limitin lim f (x) = lim− f (1/t)
2x + 1 x→−∞ t→0
lim √ =∞
x→∞ x+1 në qoftë se këto limite ekzistojnë.
3.7 Tangentet, shpejtësitë dhe raportet e ndryshimit
Në fillim të Kap. 3 ne gjetëm vlerat e koefiçentit këndor të tangentes dhe

të shpejtësisë së çastit në bazë të evidentimeve numerike. Ndërsa tani që
kemi përkufizuar limitin dhe mësuam teknikat e llogaritjes së tij, po kthe-
hemi problemeve të tangentes dhe shpejtësisë me mundësinë e llogaritjes
së koefiçentit këndor të tangentes, shpejtësisë, dhe raporteve të tjera të
ndryshimit.
3.7.1 Tangentet
Në qoftë se një kurbë C ka ekuacion y = f (x) dhe duam të gjejmë drejtëzën
tangente ndaj C në pikën P(a, f (a)), atëherë shqyrtojmë një pikë afër P,
Q(x, f (x)), ku x , a, dhe llogarisim koefiçentin këndor të prerëses PQ:
f (x) − f (a)
kPQ =
x−a
Atëherë le ta afrojmë Q tek P duke afruar x tek a. Në qoftë se kPQ afrohet
tek një numër k, atëherë e përcaktojmë tangenten t si drejtëza që kalon nga
P me koefiçent këndor k. Kjo na lejon të themi se drejtëza tangente është
pozicioni limit i prerëses PQ kur Q shkon tek P.
Përkufizim 32. Drejtëza tangente ndaj kurbës y = f (x) në pikën P(a, f (a)),
quhet drejtëza që kalon nga pika P me koefiçent këndor
f (x) − f (a)
k = lim
x→a x−a Figura 3.23
në kushtet kur ky limit ekziston.
Ndonjëherë i drejtohemi koefçentit këndor të tangentes së një kurbe në një pikë si koefiçent këndor i kurbës në
atë pikë. Ideja është se në qoftë se e zmadhojmë mjaft, ekranin e pamjes për kurbën, ajo do të duket si një vijë e
drejtë.
119
Sa më shumë e zmadhojmë, aq më shumë parabola ngjan me një

drejtëz. Me fjalë të tjera kurba bëhet e padallueshme nga tangentja.
Ka një shprehje tjetër për koefiçentin këndor të tangentes që ndonjëherë

është më e lehtë për tu përdorur. Le të jetë h = x − a. Atëherë, x = a + h,
prandaj koefiçenti këndor i sekantes PQ është
f (a + h) − f (a)
kPQ =
h
Vërejmë se kur x i afrohet a, h shkon në zero (sepse h = x − a) dhe shprehja
për koefiçentin këndor të tangentes në përkufizimin e mesiperm bëhet
Figura 3.24
f (a + h) − f (a)
k = lim
h→0 h
Shembull 97. Gjeni ekuacionin e tangentes ndaj parabolës
y = x2 ,
në pikën P(1, 1).
Zgjidhje: Këtu kemi a = 1 dhe f (x) = x2 , prandaj koefiçenti këndor i tangentes është
f (x) − f (1) x2 − 1 (x − 1)(x + 1)
k = lim = lim = lim = lim (x + 1) = 1 + 1 = 2
x→1 x−1 x→1 x − 1 x→1 x−1 x→1
Atëherë ekuacioni për drejtëzën tangente që kalon nga pika P(1, 1) me koefiçent këndor 2 do të jetë
y − 1 = 2(x − 1) ose y = 2x − 1

Shembull 98. Gjeni ekuacionin e tangentes së hequr ndaj grafikut të hiperbolës
3
y= ,
x
në pikën (3, 1).
Zgjidhje: Le të jetë f (x) = 3/x. Atëherë, koefiçenti këndor i tangentes në (3, 1) është
f (3 + h) − f (3)
k = lim
h→0 h
3
3+h − 1
= lim
h→0 h
3−(3+h)
3+h
= lim
h→0 h
−h 1 1
= lim = lim − =−
h→0 h(3 + h) h→0 3 + h 3
Prej nga ekuacioni i tangentes në pikën (3, 1) është
1
y − 1 = − (x − 3)
3
i cili duke thjeshtuar merr trajtën
x + 3y − 6 = 0.

120
√
Shembull 99. Gjeni koefiçentin këndor dhe tangeten e hequr ndaj grafikut të funksionit f (x) = x në pikat (1, 1), (4, 2), dhe
(9, 3).
Zgjidhje: Meqënëse
√ kërkohen tre koefiçentë këndorë, le ta fillojmë me gjetjen e koefiçentit këndor për një pikë të
çfarëdoshme (a, a):
f (a + h) − f (a)
k = lim
h→0 h
√ √
a+h− a
= lim
h→0 h
√ √ √ √
a+h− a a+h+ a
= lim · √ √ =
h→0 h a+h+ a
(a + h) − a h
= lim √ √ = lim √ √
h→0 h( a + h + a) h→0 h( a + h + a)
1
= lim √ √
h→0 a+h+ a
1 1
= √ √ = √
a+ a 2 a
√
Në pikën (1, 1) kemi a = 1, prandaj koefiçenti këndor i tangentes është k = 1/2 1 = 1/2. Në (4, 2) kemi a = 4 prej
√ √
nga k = 1/2 4 = 1/4; në (9, 3) kemi k = 1/2 9 = 1/6.
3.7.2 Shpejtësitë
Ne studiuam lëvizjen e topit të hedhur nga një lartësi, dhe përcaktuam shpejtësinë e tij si limit i shpejtësisë
mesatare për intervale kohore gjithnjë e më të shkurtra.
121
Në përgjithësi, supozojmë se një objekt lëviz përgjatë një vije të drejtë,

dhe ekuacioni i lëvizjes jepet nga s = f (t), ku s është distanca direkte e
objektit nga origjina në kohën t. Funksioni f (x) që përshkruan lëvizjen
quhet funksioni pozicion i objektit. Në intervalin e kohës nga t = a deri
në t = a + h ndryshimi i pozicionit është f (a + h) − f (a). Shpejtësia mesatare
gjatë këtij intervali është
s f (a + h) − f (a)
vm = = ,
t h
ku me vm kemi shënuar shpejtësinë mesatare, dhe s pozicionin, dhe t kohën
e cila është e njëjtë me koefiçentin këndor të prerëses PQ.
Tani supozojmë se llogaritëm shpejtësinë mesatare në intervale kohe gjith-
një e më të shkurtra [a, a + h]. Me fjalë të tjera h le t’i afrohet 0. Si në
shembullin e topit të hedhur nga një lartësi, përcaktojmë shpejtësinë (ose
shpejtësinë e çastit) v(a) në kohën t = a si limit i kësaj shpejtësie mesatare:
f (a + h) − f (a)
v(a) = lim
h→0 h
Kjo do të thotë se shpejtësia në çastin t = a, është e barabartë me koe-
fiçentin këndor të tangentes në P. Tani që dimë se si llogariten limitet, le ta
rishikojmë problemin e topit të hedhur nga një lartësi.
Shembull 100. Supozojmë se një top hidhet nga një kullë vrojtimi 450m e lartë
në drejtim të tokës.
(a) Cila është shpejtësia e topit pas 5 sekondash?
(b) Me çfarë shpejtësie e prek ai tokën? Figura 3.25
Zgjidhje: Fillimisht përdorim ekuacionin e lëvizjes s = f (t) = 4.9t2 për të gjetur shpejtësinë v(a) pas a sekondash:
f (a + h) − f (a) 4.9(a + h)2 − 4.9a2 4.9(a2 + 2ah + h2 − a2 )
v(a) = lim = lim = lim
h→0 h h→0 h h→0 h
4.9(2ah + h2 )
= lim = lim 4.9(2a + h) = 9.8a
h→0 h h→0
(a) Shpejtësia pas 5 sekondash është v(5) = 9.8(5) = 49m/s.

(b) Meqenë qoftë se kulla e vrojtimit është 450m e lartë nga toka, topi do ta prek tokën në kohën t1 kur s(t1 ) = 450,
që do të thotë
4.9t21 = 450
Prej nga
r
450 450
= t21 dhe t1 = ≈ 9.6s
4.9 4.9
Dhe kështu që shpejtësia e topit në çastin kur prek tokën do të jetë
r
450
v(t1 ) = 9.8 ≈ 94m/s.
4.9

3.7.3 Të tjera raporte ndryshimi

Supozojmë se y është një madhësi e cila varet nga një tjetër madhësi x. Prandaj, y është funksion i x dhe ne
shkruajmë y = f (x). Në qoftë se x ndryshon nga x1 në x2 , atëherë ndryshimi në x është
4x = x2 − x1
122
dhe ndryshimi korrespondues tek y është

4y = f (x2 ) − f (x1 )
Raporti
4y f (x2 ) − f (x1 )
=
4x x2 − x1
quhet raporti mesatar i ndryshimit të y në lidhje me x gjatë intervalit [x1 , x2 ] dhe mund të interpretohet si koefiçenti
këndor i sekantes PQ në shembullin e mësipërm.
Për analogji në lidhje me shpejtësinë, e shqyrtojmë raportin mesatar të ndryshimit kundrejt intervaleve gjithnjë
e më të vogla të x, duke afruar x2 tek x1 , duke bërë kështu që 4x t’i afrohet 0. Limiti i këtij raporti mesatar të
ndryshimit quhet raport i çastit i ndryshimit të y në lidhje me x në x = x1 , dhe interpretohet si koefiçenti këndor i
tangentes së kurbës y = f (x) në pikën P(x1 , f (x1 )):
4y f (x2 ) − f (x1 )
shc = lim = lim
4x→0 4x x2 →x1 x2 − x1
Të gjitha këto raporte ndryshimi mund të interpretohen si koefiçent këndor të tangenteve. Kjo na jep një kuptim
shtesë për problemin e tangentes. Megjithëse zgjidhim një problem që përfshin tangenten, nuk po zgjidhim thjesht
një problem gjeometrik. Ne gjithashtu po zgjidhim një varietet problemesh përfshi këtu raportin e ndryshimit në
shkenca dhe inxhinjeri.
Ushtrime:
371. Një kurbë ka ekuacion y = f (x). 375. a) Gjeni ekuacionin e tangentes ndaj kurbës y = 3 +
a) Shkruani një shprehje për koefiçentin këndor të sekantes 4x2 − 2x3 në pikën x = a
e cila kalon nga pikat P = 3, f (3) dhe Q = x, f (x) .

b) Gjeni ekuacionet e tangenteve në pikat (1, 5) dhe (2, 3).
b) Shkruani një ekuacion për koefiçentin këndor i tangentes c) Ndërtoni grafikun e kurbës dhe tangentet në të njëjtin
në pikën P. sistem koordinativ.
√
372. a) Gjeni koefiçenin këndor të tangentes ndaj parabolës 376. (a) Gjeni ekuacionin e tangentes ndaj kurbës y = 1/ x
y = 4x − x2 në pikën (1, 3). në pikën ku x = a
b) Gjeni një ekuacion për tangenten e pikës a). (b) Gjeni ekuacionet e tangenteve në pikat (1, 1) dhe
c) Ndërtoni grafikun e parabolës dhe tangentes ndaj saj në (4, 1/2).
pikën (1, 3). (c) Ndërtoni grafikun e kurbës dhe tangentet në të njëjtin
sistem koordinativ.
373. a) Gjeni koefiçenin këndor të tangentes ndaj kurbës
y = x − x3 në pikën (1, 0). 377. Zhvendosja (në metra) e një grimce e cila lëviz sipas një
b) Gjeni një ekuacion për tangenten e pikës a). vije të drejtë, jepet me ekuacionin e lëvizjes s = 1/t2 , ku t matet
c) Ndërtoni grafikun e kurbës dhe tangentes ndaj saj në me sekonda. Gjeni shpejtësinë e grimcës në çastet t = a, t = 2,
pikën (1, 0). dhe t = 3.
378. Zhvendosja (në metra) e një grimce e cila lëviz sipas një
374. Gjeni një ekuacion për tangenten ndaj kurbës në pikën e
vije të drejtë, jepet me ekuacionin e lëvizjes s = t2 − 8t + 18,
dhënë.
ku t matet me sekonda.
1. y = (a) Gjeni shpejtësinë mesatare të grimcës në secilin interval
x−2 , (3, 2)
x−1
kohe: [3, 4], [3.5, 4], [4, 5], [4, 4.5]
2x 2 (b) Gjeni shpejtësinë e çastit kur t = 4
2. y = x+1 , (0, 0) (c) Ndërtoni grafikun e s si funksion i t dhe vizatoni sekan-
3. y = 2x3 − 5x, (−1, 3) tet koefiçentët e të cilave janë shpejtësitë mesatare të pikës (a),
√ si dhe grafikun e tangentes e koefiçenti këndor i së cilës është
4. y = x, (1, 1) shpejtësia e çastit në pikën (b).
123
3.8 Përkufizimi i derivatit

Në leksionin e mëparshëm përcaktuam koefiçentin këndor të tangetes së hequr ndaj një kurbe me ekuacion
y = f (x) në pikën ku x = a si
f (a + h) − f (a)
k = lim .
h→0 h
Pamë gjithashtu se shpejtësia e një objekti me funksion pozicion s = f (t) në kohën t = a është
f (a + h) − f (a)
v(a) = lim .
h→0 h
Në fakt limiti i formës

f (a + h) − f (a)
lim ,
h→0 h
përdoret sa herë që duam të llogarisim raportin e ndryshimit në çdo fushë
të shkencës apo inxhinjerisë, siç janë raporti i reaksionit në kimi apo kostoja
margiale në ekonomi. Meqënëse ky tip limiti haset shpesh, atij i është dhënë
një emër dhe shënim i veçantë.
Përkufizim 33. Derivat i një funksioni f (x) në një pikë x = a, i shënuar me

f 0 (a), quhet limiti
f (a + h) − f (a)
f 0 (a) = lim
h→0 h
në qoftë se ky limit ekziston.
Në qoftë se shkruajmë x = a + h, atëherë h = x − a dhe h i afrohet 0 atëherë
dhe vetëm atëherë kur x i afrohet a. Prandaj një mënyrë ekuivalente e Figura 3.26
përkufizimit të derivatit, siç e pamë tek tangentja, është
f (x) − f (a)
f 0 (a) = lim
x→a x−a
Shembull 101. Gjeni derivatin e funksionit f (x) = x2 − 8x + 9 tek numri a.
Zgjidhje: Nga përkufizimi i derivatit kemi:
f (a + h) − f (a) [(a + h)2 − 8(a + h) + 9] − [a2 − 8a + 9]

f 0 (a) = lim = lim
h→0 h h→0 h
a2 + 2ah + h2 − 8a − 8h + 9 − a2 + 8a + 9 2ah + h2 − 8h
= lim = lim = lim(2a + h − 8) = 2a − 8
h→0 h h→0 h h→0

Në leksionin e mëparshëm përkufizuam tangenten ndaj një kurbe y = f (x) në pikën P(a, f (a)) si drejtëza që kalon
nga pika P dhe ka si koefiçent këndor k. Meqënëse nga përkufizimi i derivatit del se është i njëjtë ma derivatin f 0 (a)
kemi
Lema 21. Drejtëza tangente ndaj y = f (x) në (a, f (a)) është drejtëza që kalon nga (a, f (a)) me koefiçent këndor të barabartë
me f 0 (a), pra derivatin e f (x) në a.
Në qoftë se përdorim ekuacionin e drejtëzës atëherë ekuacioni i tangentes në pikën (a, f (a)) është
y − f (a) = f 0 (a)(x − a)
Shembull 102. Gjeni ekuacionin e tangentes ndaj parabolës y = x2 − 8x + 9 në pikën (3, −6).
124
Zgjidhje: Derivati i funksionit f (x) = x2 − 8x + 9 në pikën a është f 0 (a) = 2a − 8. Prandaj koefiçenti këndor i tangentes
në (3, −6) është f 0 (3) = 2(3) − 8 = −2. Prej nga ekuacioni i tangentes është
y − (−6) = (−2)(x − 3) ose y = −2x.

Shembull 103. Le të jetë f (x) = 2 . Llogaritni f (0).
x 0
Zgjidhje: Nga përkufizimi kemi

f (h) − f (0) 2h − 1
f 0 (0) = lim
= lim
h→0 h h→0 h
Meqënëse nuk jemi në gjendje ta njehsojmë saktësisht këtë limit, përdorim makinën llogaritëse për të përafruar
h
vlerën e 2 h−1 . Nga evidentimet numerike në tabelë shohim se kur h i afrohet 0, këto vlera i afrohen numrit 0.69.
Prandaj vlerësimi yne është
f 0 (0) ≈ 0.69.
Pra, vlerësimi ynë për derivatin është f 0 (0) ≈ 0.7.

3.8.1 Interpretimi i derivatit si një raport ndryshimi
Në leksionin e mëparshëm përkufizuam raportin e ndryshimit të

çastit të y = f (x) në lidhje me x në x = x1 si limit i shkallës mesatare
të ndryshimit kundrejt intervaleve gjithnjë e më të vogla. Në qoftë se
intervali është [x1 , x2 ], atëherë ndryshimi në x është 4x = x2 − x1 , dhe
ndryshimi korrespondues në y është
4y = f (x2 ) − f (x1 )
dhe
4y f (x2 ) − f (x1 )
raporti i ndryshimit = lim = lim
4x→0 4x x2 →x1 x2 − x1
Nga përkufizimi ekuivalent i derivatit ne themi se ky limit është
derivati i f (x) në x1 , domethënë f 0 (x1 ) Kjo na jep një interpretim të
dytë të derivatit:
Figura 3.27
Lema 22. Derivati f 0 (a) është raporti i ndryshimit i çastit për y = f (x) në lidhje me x kur x = a.
Lidhja me interpretimin e parë është se në qoftë se ndërtojmë grafikun e kurbës y = f (x), atëherë raporti i
ndryshimit të çastit është koefiçenti këndor i tangentes ndaj kësaj kurbe në pikën ku x = a. Kjo do të thotë se kur
derivati është shumë i madh, vlerat e y ndryshojnë shumë shpejt. Kur derivati është shumë i vogël, atëherë kurba
është relativisht e sheshtë dhe vlerat e y ndryshojnë shumë ngadalë.
Shembull 104. Pozicioni i një grimce jepet me ekuacionin e lëvizjes s(t) = f (t) = 1/(1 + t) ku t matet me sekonda dhe s me
metra. Gjeni shpejtësinë pas dy sekondash.
Zgjidhje: Derivati i f (x) kur t = 2 është

1 1
f (2 + h) − f (2) 1+(2+h) − 1+2
f 0 (2) = lim = lim
h→0 h h→0 h
1 1 3−(3+h)
3+h − 3 3(3+h) −h −1 −1
= lim = lim = lim = lim =
h→0 h h→0 h h→0 3(3 + h)h h→0 3(3 + h) 9
Prandaj shpejtësia pas dy sekondash është f (2) = −1/9m/s.0

125
3.8.2 Derivati si një funksion

Në leksionin e mëparshëm shqyrtuam derivatin e një funksioni f (x) tek një pikë e caktuar a:
f (a + h) − f (a)
f 0 (a) = lim (3.1)
h→0 h
Në këtë paragraf do të ndryshojmë këndvështrimin tonë. Le të jetë a një pikë e çfarëdoshme. Në qoftë se e
zëvendësojmë a me ndryshoren x, në ekuacionin e mësipërm kemi
f (x + h) − f (x)
f 0 (x) = lim (3.2)
h→0 h
Për çdo vlerë të dhënë të x për të cilën ekziston ky limit, ne i vemë në korrespondencë x numrin f 0 (x). Pra, mund
ta shikojmë f 0 si funksion, të quajtur derivati i f (x) dhe të përkufizuar në bazë të Ekuacionit Ek. (3.2). Dimë se vlera
e f 0 në x, f 0 (x) mund të interpretohet gjeometrikisht si koefiçenti këndor i tangentes ndaj grafikut të f (x) në pikën
(x, f (x)).
Funksioni f 0 quhet derivati i f (x) sepse ka derivuar nga f (x) nëpërmjet proçesit të limitit në (3.2). Bashkësia e
përkufizimit të f 0 , është bashkësia x| f 0 (x)ekziston dhe mund të jetë më e vogël se vetë bashkësia e përkufizimit të
f (x).
Shembull 105. (a) Në qoftë se f (x) = x3 − x, gjeni një formulë për f 0 (x).
(b) Ilustroni duke paraqitur grafikët e f (x) dhe f 0 .
Zgjidhje: (a) Kur përdorim Ekuacionin Ek. (3.2) për të llogaritur derivatin, ne duhet të kujtojmë se ndryshorja është
h dhe se x për momentin shihet si një konstante kur llogaritet limiti.
f (x + h) − f (x) (x + h)3 − (x + h) − (x3 − x)

f 0 (x) = lim = lim
h→0 h h→0 h
x + 3x h + 3xh + h − x − h − x + x
3 2 2 3 3
= lim (3.3)
h→0 h
3x2 h + 3xh2 + h3 − h
= lim = lim(3x2 + 3xh + h2 − 1) = 3x2 − 1
h→0 h h→0
(b) Vërejmë se f 0 (x) = 0 kur f (x) ka tangente horizontale dhe f 0 (x) është pozitiv kur tangentet ndaj grafikut të
f (x) kanë koefiçent këndor pozitiv.

Shembull 106. Gjeni derivatin f 0 (x) kur f (x) = 1−x

2+x .
Zgjidhje: Nga përkufizimi kemi
1−(x+h) 1−x
f (x + h) − f (x) 2+(x+h) − 2+x
f 0 (x) = lim = lim
h→0 h h→0 h
(1 − x − h)(2 + x) − (1 − x)(2 + x + h) (2 − x − 2h − x2 − xh) − (2 − x + h − x2 − xh)
= lim = lim
h→0 h(2 + x + h)(2 + x) h→0 h(2 + x + h)(2 + x)
−3h −3 −3
= lim = lim =
h→0 h(2 + x + h)(2 + x) h→0 (2 + x + h)(2 + x) (2 + x)2
126
Mënyra të tjera për shënimin e derivatit

Në qoftë se përdorim shënimin tradicional të y = f (x) për të treguar se ndryshorja e pavarur është x dhe
ndryshorja i varur është y, atëherë disa shënime alternative të përbashkëta për derivatin janë si më poshtë:
dy d f d
=
f 0 (x) = y0 = = f (x) = D f (x) = Dx f (x)
dx dx dx
Simbolet D dhe d/dx quhen operatorë diferencialë sepse ata tregojnë veprimin e diferencimit, i cili është procesi
i llogaritjes së derivatit.
Simboli dy/dx, i cili është përkufizuar nga Lajbnici, nuk duhet parë si raport; ai është thjesht një sinonim për
f 0 (x). Megjithatë mjaft i përdorshëm është shënimi i mëposhtëm:
dy 4y
= lim
dx 4x→0 4x
Në qoftë se ne duam të tregojmë vlerën e derivatit dy/dx sipas Lajbinicit në një numër plotësisht të përcaktuar
a, përdorim shënimin
dy dy

ose
dx x=a dx x=a
që është sinonim i f 0 (a).
Përkufizim 34. Një funksion f (x) quhet i derivueshëm në a në qoftë se f 0 (a) ekziston. Ai quhet i derivueshëm në
një interval të hapur (a, b) në qoftë se ai është i derivueshëm në çdo pikë të atij intervali.
Shembull 107. Ku është i derivueshëm funksioni f (x) = |x|?
Zgjidhje: Në qoftë se x > 0, atëherë |x| = x dhe ne mund të zgjedhim h aq të vogël saqë x + h > 0 dhe prej këtej
|x + h| = x + h. Pra, për x > 0 ne kemi
|x + h| − |x| (x + h) − x h
f 0 (x) = lim = lim = lim = lim 1 = 1.
h→0 h h→0 h h→0 h h→0
Kështu që f (x) është i derivueshëm për x > 0.

Në mënyrë të ngjashme, për x < 0 ne kemi |x| = −x dhe h mund ta zgjedhim aq të vogël sa x + h < 0 dhe
|x + h| = −(x + h). Prej nga, për x < 0,
|x + h| − |x| −(x + h) − (−x) −h
f 0 (x) = lim = lim = lim = lim(−1) = −1.
h→0 h h→0 h h→0 h h→0
Pra, f (x) është i derivueshëm për çdo x < 0.

Për x = 0 na duhet të studiojmë
f (0 + h) − f (0) |0 + h| − |0|
f 0 (0) = lim = lim
h→0 h h→0 h
(në qoftë se ky limit ekziston).
Le të llogarisim limitet e njëanshme,
|0 + h| − |0| |h| h
lim = lim+ = lim+ = lim+ 1 = 1
h→0+ h h→0 h h→0 h h→0
dhe
|0 + h| − |0| |h| −h
lim− = lim− = lim− = lim− (−1) = −1.
h→0 h h→0 h h→0 h h→0
Meqënëse këto limite janë të ndryshëm, f 0 (0) nuk ekziston. Prandaj, f (x) është i derivueshëm për të gjitha x me
përjashtim të x = 0. Një formulë për f 0 (x) jepet nga
në qoftë se x > 0
(
1
f (x) =
0
− 1 në qoftë se x < 0
Fakti që f 0 (0) nuk ekziston pasqyrohet gjeometrikisht me faktin se kurba y = |x| nuk ka tangente në pikën (0, 0).
127
Teorema 13. Në qoftë se f (x) është i derivueshëm në a, atëherë ai është i vazhdueshëm në a.
Vërtetim: Për të treguar se f (x) është i vazhdueshëm në a, duhet të tregojmë se lim f (x) = f (a). Për këtë mjafton të
x→a
tregojmë se diferenca f (x) − f (a) shkon në zero. Na është dhënë se f (x) është i derivueshëm në a, pra
f (x) − f (a)
f 0 (a) = lim
x→a x−a
ekziston.
Shprehjen f (x) − f (a) e shumëzojmë dhe e pjestojmë me (x − a), me kushtin që x , a,
f (x) − f (a)
f (x) − f (a) = · (x − a)
x−a
Prandaj, duke përdorur rregullin e prodhimit, mund të shkruajmë
f (x) − f (a) f (x) − f (a)

lim f (x) − f (a) = lim · (x − a) = lim lim(x − a) = f 0 (a) · 0 = 0

x→a x→a x−a x→a x−a x→a
Prej nga
lim f (x) = lim[ f (a) + ( f (x) − f (a))] = lim f (a) + lim + lim[ f (x) − f (a)] = f (a) + 0 = f (a)
x→a x→a x→a x→a x→a
Kështu që f (x) është i vazhdueshëm në a.

Vërejtje 6. E anasjellta e Teoremës nuk është e vërtetë. Ka funksione që janë të vazhdueshëm por jo të derivueshëm. Për
shembull, funksioni f (x) = |x| është i vazhdueshëm në 0 sepse
lim f (x) = lim |x| = 0 = f (0).

x→0 x→0
Por ne dimë se f (x) nuk është i derivueshëm në 0.
Teor. 13 na jep një mënyrë tjetër për të thënë se funksioni nuk ka derivat. Ajo thotë se po qe se funksioni nuk
është i vazhdueshëm në a, atëherë nuk është as i derivueshëm në a. Pra, çdo jo-vazhdueshmëri e f (x) tregon se ai
nuk është as i derivueshëm.
Një mundësi e tretë, është se kur një kurbë ka tangente vertikale kur x = a, pra f (x) është i vazhdueshëm në a
dhe
lim | f 0 (x)| = ∞
x→a
Ushtrime:
379. (a) Gjeni një ekuacion për tangenten ndaj grafikut të 383. Në qoftë se g(x) = 1 − x3 , gjeni g0 (0) dhe përdoreni për të
funksionit y = g(x) në x = 5 në qoftë se g(5) = −3 dhe gjetur ekuacionin e tangentes ndaj kurbës y = 1 − x3 në pikën
g0 (5) = 4. (0, 1).
(b)Në qoftë se tangentja ndaj grafikut të funksionit y =
384. (a) Në qoftë se F(x) = 5x/(1 + x2 ), gjeni F0 (2) dhe
f (x) në (4, 3) kalon nga pika (0, 2) gjeni f (4) dhe f 0 (4).
përdoreni për të gjetur ekuacionin e tangentes ndaj kurbës
380. Ndërtoni grafikun e funksionit f (x) për të cilin f (0) = 0, y = 5x/(1 + x ) në pikën (2, 2).
2
f (0) = 3, f (1) = −1, dhe f (2) = −1.

0 0 0 (b) Ilustroni pikën (a) duke ndërtuar grafikun e kurbës dhe
tangenten ndaj saj në një sistem koordinativ.
381. Ndërtoni grafikun e funksionit g(x) për të cilin g(0) =
g0 (0) = 0, g0 (−1) = −1, dhe g0 (1) = 3, dhe g0 (2) = 3. 385. (a)Në qoftë se G(x) = 4x2 − x3 , gjeni G0 (a) dhe përdoreni
për të gjetur ekuacionet e tangenteve ndaj kurbës y = 4x2 − x3
382. Në qoftë se f (x) = 3x − 5x, gjeni f (2) dhe përdoreni për në pikat (2, 8), dhe (3, 9).
2 0
të gjetur ekuacionin e tangentes ndaj parabolës y = 3x2 − 5x (b) Ilustroni pikën (a) duke ndërtuar grafikun e kurbës dhe
në pikën (2, 2). tangenten ndaj saj në një sistem koordinativ.
128
Gjeni f 0 (a). 404. Në qoftë se g(x) = 1 − x3 , gjeni g0 (0) dhe përdoreni për të
gjetur ekuacionin e tangentes ndaj kurbës y = 1 − x3 në pikën
386. f (x) = 3 − 2x + 4x2 (0, 1).
x2 −1
387. f (x) = x+2 405. (a)Në qoftë se F(x) = 5x/(1 + x2 ), gjeni F0 (2) dhe
përdoreni për të gjetur ekuacionin e tangentes ndaj kurbës
388. f (t) = 2t+1
t+5 y = 5x/(1 + x2 ) në pikën (2, 2).
(b) Ilustroni pikën (a) duke ndërtuar grafikun e kurbës dhe
389. f (x) = √3
x+1 tangenten ndaj saj në një sistem koordinativ.
√
390. f (x) = 3x + 1 406. (a)Në qoftë se G(x) = 4x2 − x3 , gjeni G0 (a) dhe përdoreni
për të gjetur ekuacionet e tangenteve ndaj kurbës y = 4x2 − x3
391. f (t) = t4 − 5t në pikat (2, 8), dhe (3, 9).
Secili limit përfaqson derivatin e ndonjë funksioni f (x) tangenten ndaj saj në një sistem koordinativ.
tek një numër a. Vërtetoni se cili është funksioni dhe
numri a në secilin rast. 407. Gjeni f 0 (a).
f (x) = 3 − 2x + 4x2
(1 + h) − 1
10
2
392. lim 408. f (x) = xx+2 −1
h→0 h
√4 409. f (t) = 2t+1
16 + h − 2 t+5
393. lim 410. f (x) = √ 3
h→0 h x+1
x
√
2 − 32 411. f (x) = 3x + 1
394. lim
x→5 x − 5
412. f (t) = t4 − 5t
tan x − 1 413. Secili limit përfaqson derivatin e ndonjë funksioni f (x)
395. lim
h→π/4 x − π/4 tek një numër a. Vërtetoni se cili është funksioni dhe numri a
cos(π + h) + 1 në secilin rast.
396. lim (1 + h)10 − 1
h→0 h lim
h→0 h
t4 + t − 2 √4
397. lim 16 + h − 2
t→1 t−1 414. lim
h→0 h
x
Një grimcë lëviz përgjatë një vije të drejtë me ekuacion 415. lim 2 − 32
levizjeje s = f (t), ku s matet me metra dhe t me sekonda. x→5 x − 5
Gjeni Shpejtësinë kur t = 5 dhe f (t) jepet si me poshtë: tan x − 1
416. lim
h→π/4 x − π/4
398.
f (t) = 100 + 50t − 4.9t 2 cos(π + h) + 1
417. lim
h→0 h
399.
t +t−2
4
f (t) = t−1 − t 418. lim
t→1 t−1
400. (a) Gjeni një ekuacion për tangenten ndaj grafikut të 419. Një grimcë lëviz përgjatë një vije të drejtë me ekuacion
funksionit y = g(x) në x = 5 në qoftë se g(5) = −3 dhe levizjeje s = f (t), ku s matet me metra dhe t me sekonda. Gjeni
g0 (5) = 4. shpejtësinë kur t = 5 dhe
(b)Në qoftë se tangentja ndaj grafikut të funksionit y = i) f (t) = 100 + 50t − 4.9t2
0
f (x) në (4, 3) kalon nga pika (0, 2) gjeni f (4) dhe f (4). ii) f (t) = t−1 − t
401. Ndërtoni grafikun e funksionit f (x) për të cilin f (0) = 0, 420. Tabela e mëposhtme tregon përqindjen e llogaritur P të
f 0 (0) = 3, f 0 (1) = −1, dhe f 0 (2) = −1. popullatës së Europës që përdor celularë.(Llogairtjet janë bërë
në mes viti.)
402. Ndërtoni grafikun e funksionit g(x) për të cilin g(0) = Viti 1998 1999 2000 2001 2002 2003
g0 (0) = 0, g0 (−1) = −1, dhe g0 (1) = 3, dhe g0 (2) = 3. P 28 39 55 68 77 83
403. Në qoftë se f (x) = 3x2 − 5x, gjeni f 0 (2) dhe përdoreni për (a) Gjeni raportin mesatar të rritjes së numrit të celu-
të gjetur ekuacionin e tangentes ndaj parabolës y = 3x2 − 5x larëve:nga 1999 − 2000, nga 2000 − 2001, nga 2000 − 2002.
në pikën (2, 2). (b) Llogarisni rritjen në vitin 2000.
129
421. Kostoja e prodhimit të x njësive të një të mire të caktuar 436. f (x) = x4

është C(x) = 5000 + 10x + 0.05x2 . √
(a) Gjeni raportin mesatar të ndryshimit të C në lidhje me √ garfikun e f (x) = 6 − x duke filluar nga
437. (a) Ndërtoni
xkur niveli i prodhimit ndryshon: nga x = 100 në x = 105 grafiku i y = x dhe duke përdorur transformimet e funksoin-
dhe nga x = 100 në x = 101 eve.
(b) Përdorni grafikun e pikës (a)për të skicuar grafikun e
(b) Gjeni raportin e ndryshimit të çastit të C në lidhje me
f 0.
x, kur x = 100.(Kjo quhet kostoja marxhinale)
(c) Përdorni përkufizimin e derivatit për të gjetur f 0 (x).
0
422. Numri i bakterieve pas t orësh në një eksperiment labo- Cilat janë bashkësitë e përkufizimit të f (x) dhe f ?
ratorik të kontroluar është n = f (t). (d) Përdorni një makinë llogaritëse garfike për të skicuar
(a) Cili është kuptimi i derivatit f 0 (5)? Cila është njësia e grafikun dhe krahasojeni atë me grafikun e pikës (b).
tij? 438. (a) Në qoftë se f (x) = x4 + 2x, gjeni f 0 (x).
(b) Supozojmë se ka një sasi të pakufizuar të hapësirës dhe (b) Përpiquni të shihni në qoftë se përgjigjja juaj është e
ushqimit për bakteriet. Cili mendoni se është më i madh f 0 (5) arsyeshme duke krahasuar grafikët e f (x) dhe f 0 .
apo f 0 (10)? po qe se ushqimi është i kufizuar a do ndikoje kjo √
në konluzionin tuaj? Shpjegojeni. 439. (a) Në qoftë se f (t) = t2 − t, gjeni f 0 (t).
(b) Përpiquni të shihni në qoftë se përgjigjja juaj është e
423. Le të jetë T(t) temperatura (në o C) në një qytet të caktuar arsyeshme duke krahasuar grafikët e f (x) dhe f 0 .
pas mesnate. Tabela tregon vlerat e këtij funksioni të regjistru-
ara çdo dy orë. Cili është kuptimi i T0 (10)? Llogariteni këtë 440. (4) Në qoftë se f (x) = 2x2 − x3 , gjeni f 0 (x), f 00 (x), f 000 (x),
vlerë. dhe f (x). Ndërtoni garfikët e tyre në një sistem koordinativ
t 0 2 4 6 8 10 12 14 të përbashkët për të parë në qoftë se përgjigjet tuaja përputhen
T 30 30 28 27 29 35 37 38 me interpretimin gjeometrik të këtyre derivateve.
√
441. Le të jetë f (x) = 3 x.
424. Përcaktoni se kur ekziston f 0 (0).
(a) Në qoftë se a , 0, gjeni f 0 (a).

 1 (b) Vërtetoni se f 0 (0)√nuk ekziston.
 x sin në qoftë se x , 0 (c) Vërtetoni se y = 3 x ka një tangente vertikale në (0, 0).

f (x) = 

x
në qoftë se x = 0

0 442. Le të jetë g(x) = x2/3 .

(a) Vërtetoni se g0 (0) nuk ekziston.
425. 
 2 1 (b) Në qoftë se a , 0, gjeni g0 (a).
 x sin në qoftë se x , 0 (c) Vërtetoni se y = x2/3 ka një tangente vertikale në (0, 0).
f (x) = 

x

në qoftë se x = 0

0 443. Vërtetoni se funksioni f (x) = |x − 6| nuk është i de-

rivueshëm në x = 6. Gjeni një formulë për f 0 dhe skiconi
426. Gjeni derivatet e funksioneve duke u nisur nga përkufiz- grafikun e tij.
imi i derivatit. Përcaktoni bashkësinë e përkufizimit të funk-
sionit dhe të derivatit, 444. Ndërtoni grafikun e funksionit f (x) = x |x|.
(a) Për çfarë vlerash të x f (x) është i derivueshëm?
1 1 (b) Gjeni një formulë për f 0 dhe skiconi grafikun e tij.
f (x) = x − .
2 3
445. Derivatet e majta dhe të djathta të f (x) përcaktohen nga
427. f (x) = mx + b barazimet
f (a + h) − f (a)
428. f (t) = 5t − 9t2 f+0 (a) = lim+
h→0 h
429. f (x) = x − 3x + 5
3 dhe
f (a + h) − f (a)
f−0 (a) = lim−
430. f (x) = 1.5x − x + 3.7
2 h→0 h
0
√ kur ata ekzistojnë. Atëherë, f ekziston atëherë dhe vetëm
431. f (x) = x + x atëherë kur këto derivate të njëanshëm ekzistojnë dhe janë të
√ barabartë.
432. f (x) = 1 + 2x (a)Gjeni f+0 (4) dhe f−0 (4) për funksionin
433. f (x) = 3+x
1−3x 0 në qoftë se x≤0



në qoftë se 0 < x < 4

434. f (t) = 4t 5 − x

f (x) = 

t+1
1


435. f (x) = √1


 në qoftë se x≥4
x 5−x
130
(b) Ndërtoni grafikun e f (x). f (−x) = f (x) për të gjitha x nga bashkësia e vetë e përku-
(c) Ku nuk është f (x) i vazhdueshëm? fizimit, dhe quhet tek kur f (−x) = − f (x) për të gjitha x nga
(d) Ku nuk është f (x) i derivueshëm? bashkësia e vetë e përkufizimit. Vërtetoni se:
(a) Derivati i një funksioni çift është funksion tek.
446. Kujtojmë se një funksion f (x) quhet çift në qoftë se (b) Derivati i një funksioni tek është funksion çift.
131
132
Kapitulli 4
Rregullat e derivimit
Nga matja e koefiçentëve këndorë në pikat e kurbës së sinusit, kemi

një pamje vizuale të qartë se derivati i funksionit sinus është funksioni
kosinus. Kemi parë se si interpretohet derivati si koefiçent këndor i tan-
gentes dhe si shkallë e ndryshimit, si llogaritet derivati i një funksioni
të dhënë në trajtë tabelare, ose si të ndërtojmë grafikun e derivatit të
funksionit të paraqitur grafikisht. Deri tani kemi përdorur përkufizimin
e derivatit për të llogaritur derivatet e funksioneve të paraqitur në tra-
jtë algjebrike, por jo-gjithmonë është shumë e përshtatshme të përdoret
përkufizimi për të llogaritur derivatin. Në këtë kapitull do të zhvillojmë
rregulla për të llogaritur derivatin pa pasur nevojën e përdorimit direkt
të derivatit. Këto rregulla ne lejojnë të llogarisim më lehtë derivatet e
polinomeve, funksioneve racionale, funksioneve algjebrike, eksponen-
ciale dhe logaritmike, funksioneve trigonometrike dhe arkfunksioneve.
E më pas i përdorim këto rregulla për të zgjidhur problemet që përfshijnë
raportet e ndryshimit dhe funksionet përafruese.
4.1 Derivatet e funksioneve elementare Figura 4.1: Jean le Rond d’Alembert

(1717–1783)
Le të fillojmë me funksionin më të thjeshtë, funksionin konstant f (x) =
c. Grafiku i këtij funksioni është drejtëza horizontale y = c, e cila ka
koefiçentin këndor të barabartë me 0. Prandaj, duhet të kemi f 0 (x) = 0. Duke u nisur nga përkufizimi, vërtetimi
është i thjeshtë:
f (x + h) − f (x) c−c
f 0 (x) = lim = lim = lim 0 = 0
h→0 h h→0 h h→0
Sipas Lajbnicit e shkruajmë këtë rregull si vijon: Derivati i funksionit konstant është
d
(c) = 0.
dx
Shembull 108. Një objekt lëviz me shpejtësi konstante v(t) = 55 km/h. Sa është nxitimi i këtij objekti?
Nxitimi është rapoti i ndryshimit te shpejtësisë mbi ndryshimin e kohës. Pra, është derivati i shpejtësisë. Kështu që nxitimi
i këtij objekti është 0.
4.1.1 Funksionet fuqi

Tani le të shohim funksionet f (x) = xn , ku n është numër natyror. Në qoftë se n = 1, grafiku i f (x) = x është
drejtëza y = x, e cila ka koefiçent këndor të barabartë me 1. Pra,
d
(x) = 1,
dx
133
e cila verifikohet lehtë duke u nisur nga përkufizimi i derivatit. Tashmë kemi parë rastet kur n = 2 dhe n = 3. Në
fakt kemi gjetur se
d 2 d 3
(x ) = 2x dhe (x ) = 3x2 .
dx dx
Për n = 4 e gjejmë derivatin e f (x) = x4 si më poshtë
f (x + h) − f (x) (x + h)4 − x4 x4 + 4x3 h + 6x2 h2 + 4xh3 + h4 − x4

f 0 (x) = lim = lim = lim
h→0 h h→0 h h→0 h
(4.1)
4x3 h + 6x2 h2 + 4xh3 + h4
= lim = lim(4x3 + 6x2 h + 4xh2 + h3 ) = 4x3
h→0 h h→0
d
Pra, dx (x4 ) = 4x3 .
Duke krahasuar rastet n = 1, 2, 3 shohim se kanë një cilësi të përbashkët. Duket e arsyeshme të mendosh se kur
n është një numër natyror,
d n
x = nxn−1 .
dx
Del se kjo është e vërtetë. Mund ta vërtetojmë atë në dy mënyra, mënyra e dytë përdor Teoremën binomiale.
Lema 23 (Rregulli i fuqisë). Në qoftë se n është një numër natyror, atëherë
d n
x = nxn−1
dx
Vërtetim: Së pari, formula
xn − an = (x − a)(xn−1 + xn−2 a + · · · + xan−2 + an−1 )
mund të verifikohet lehtë duke bërë veprimet në të djathtë.
Në qoftë se f (x) = xn , mund të përdorim trajtën e dytë të përkufizimit të derivatit për f 0 (a) dhe ekuacionin e
mësipërm për të shkruar
f (x) − f (a) xn − an
f 0 (a) = lim = lim = lim(xn−1 + xn−2 a + · · · + xan−2 + an−1 )
x→a x−a x→a x − a x→a (4.2)
= a + a a + · · · + aa + a
n−1 n−2 n−2 n−1
= nan−1
Mënyra e dytë:
f (x + h) − f (x) (x + h)n − xn
f 0 (x) = lim = lim
h→0 h h→0 h
Në gjetjen e derivatit të x na u desh të zbërthenim (x + h)4 . Këtu na duhet të zbërthejmë (x + h)n dhe përdorim
4
Teoremën binomiale. Pra,

h n(n−1)
i
xn + nxn−1 h + 2 xn−2 h2 + ... + nxhn−1 + hn − xn
f 0 (x) = lim
h→0 h
n(n−1)
nx h + 2 · x h + ... + n x hn−1 + hn
n−1 n−2 2 " #
n(n − 1) n−2
= lim = lim nx +
n−1
x h + ... + nxh + h
n−2 n−1
= nxn−1
h→0 h h→0 2
(4.3)
sepse çdo term me përjashtim të të parit ka h si faktor dhe kështu shkon në zero.

Le të ilustrojmë rregullin fuqi me disa shembuj:
Shembull 109. Pohimet e mëposhtme janë të vërteta:
(a) Në qoftë se f (x) = x6 atëherë f 0 (x) = 6x5 .
134
(b) Në qoftë se y = x1000 atëherë y0 = 1000x999 .

dy
(c) Në qoftë se y = t4 atëherë dt = 4t3 .
(d) d 3
dr (r ) = 3r2
Lind pyetja se ç’ndodh për funksionet fuqi me eksponent negativ. Vërtetohet nga përkufizimi i derivatit se
d 1 1

= − 2.
dx x x
Këtë ekuacion mund ta rishkruajmë
d −1
x = (−1) · x−2
dx
dhe në këtë mënyrë rregulli fuqi është i vërtetë kur n = −1. Në fakt do të tregojmë se kjo vlen për të gjithë numrat
negativë. Po kur eksponenti është racional? Në një nga shembujt pamë se
d √ 1
x= √
dx 2 x
i cili mund të shkruhet si
d 1/2 1
(x ) = · x−1/2
dx 2
Kjo tregon se rregulli fuqi mbetet i vërtetë edhe kur n = 12 . Në fakt, do tregojmë se është i vërtetë për të gjithë
numrat realë.
Lema 24 (Rregulli fuqi). Në qoftë se r është numër real atëherë
d r
(x ) = r · xr−1
dx
Shembull 110. Derivoni funksionet e mëposhtme
(a) f (x) = x12
√3
(b) y = x2
Zgjidhje: Në secilin rast e rishkruajmë funksionin si fuqi e x.

(a) Meqënëse f (x) = x−2 përdorim Lem. 24 për n = −2:
d −2 2
f 0 (x) = (x ) = −2x−2−1 = −2x−3 = − 3
dx x
(b) Në këtë rast kemi
dy d √3 2 d 2 2 2 −1 2 − 1
= x = x3 = x3 = x 3
dx dx dx 3 3

√
Shembull 111. Gjeni ekuacionin e tangentes së hequr ndaj grafikut të funksionit y = x x në pikën (1, 1).
√
Zgjidhje: Derivati i f (x) = x x = x · x1/2 = x3/2 është
3 3 3√
f 0 (x) = x(3/2)−1 = x1/2 = x.
2 2 2
Prandaj koefiçenti këndor i tangentes në pikën (1, 1) është f 0 (1) = 23 . Prej nga ekuacioni i tangentes është
3
y−1= (x − 1)
2
ose y = 23 x − 12 .

Kur funksione të reja përftohen prej funksioneve të vjetër nëpërmjet mbledhjes, zbritjes, apo shumëzimit me
një konstante, derivatet e tyre mund të llogariten në termat e derivateve të funksioneve të vjetër. Në veçanti
formula e mëposhtme thotë se derivati i një funksioni shumëzuar me një konstante, është i barabartë me konstanten
shumëzuar me derivatin e vetë funksionit.
135
4.1.2 Rregulli i shumëzimit me një konsante

Në qoftë se c është një konstante dhe f (x) një funksion i derivueshëm atëherë
d d
c · f (x) = c ·

f (x)
dx dx
Vërtetim: Le të jetë g(x) = c · f (x). Atëherë
g(x + h) − g(x) c f (x + h) − c f (x) f (x + h) − f (x) f (x + h) − f (x)
g0 (x) = lim = lim = lim c[ = c lim = c f 0 (x)
h→0 h h→0 h h→0 h h→0 h

Rregulli në vazhdim na tregon se derivati i shumës së dy funksioneve është sa shuma e derivateteve të atyre
funksioneve.
Lema 25 (Rregulli i shumës). Në qoftë se f (x) dhe g(x) janë të dy të derivueshëm atëherë
d d d
f (x) + g(x) = f (x) +

g(x)
dx dx dx
Vërtetim: Le të jetë F(x) = f (x) + g(x). Atëherë,
F(x + h) − F(x) [ f (x + h) + g(x + h)] − [ f (x) + g(x)]
F0 (x) = lim = lim
h→0 h h→0 h
f (x + h) − f (x) g(x + h) − g(x) f (x + h) − f (x) g(x + h) − g(x)
= lim[ + ] = lim + lim = f 0 (x) + g0 (x)
h→0 h h h→0 h h→0 h

Rregulli i shumës mund të përgjithësohet për më shumë se dy funksione. Për shembull, duke përdorur këtë
rregull dy herë marrim
( f + g + h)0 = [( f + g) + h]0 = ( f + g)0 + h0 = f 0 + g0 + h0
Duke shkruar f − g si f + (−1)g dhe duke zbatuar rregullin e shumës dhe të shumëzimit me një konstante, kemi
formulën në vazhdim.
Lema 26 (Rregulli i diferencës). Në qoftë se f (x) dhe g(x) janë të dy funksione të derivueshëm, atëherë
d d d
[ f (x) − g(x)] = f (x) − g(x)
dx dx dx
Rregulli i shumëzimit me konstante, rregulli i shumës, dhe rregulli i diferencës mund të kombinohen me
rregullin fuqi për të derivuar çdo polinom, si në shembujt në vazhdim.
Shembull 112. Gjeni derivatin e funksionit
f (x) = x8 + 12x5 − 4x4 + 10x3 − 6x + 5
Zgjidhje:
d 8 d 8 d d d d d
(x + 12x5 − 4x4 + 10x3 − 6x + 5) = (x ) + 12 (x5 ) − 4 (x4 + 10 x3 − 6 (x) + (5)
dx dx dx dx dx dx dx
= 8x7 + 12(5x4 ) − 4(4x3 ) + 10(3x2 ) − 6(1) + 0 (4.4)
= 8x7 + 60x4 − 16x3 + 30x2 − 6

Shembull 113. Gjeni një pikë në kurbën y = x − 6x + 4 ku tangentja është horizontale.
4 2
Zgjidhje: Tangentet horizontale ndodhin aty ku derivati bëhet zero. Kemi

dy d 4 d d
= (x ) − 6 (x2 ) + (4) = 4x3 − 12x + 0 = 4x(x2 − 3)
dx dx dx dx
dy √
Prej nga, dx = 0 në qoftë se x = 0 ose x2 − 3 = 0, domethënë x = ± 3. Pra, kurba e dhënë ka tangente horizontale
√ √ √ √
kur x = 0, 3 dhe − 3. Pikat korresponduese janë (0, 4), ( 3, −5), dhe (− 3, −5).
Ushtrime:
136
Derivoni funksionin 476. f (x) = x + 1

x
447. f (x) = 324, 5 477. Ekuacioni i lëvizjes së një grimce është s = t3 − 3t, ku s
matet në metra dhe t në sekonda. Gjeni
448. f (t) = 2 − 35 t
(a) Shpejtësinë dhe nxitimin në varësi të t,
449. f (x) = x3 − 4x + 8 (b) Nxitimin pas 2s
√4 (c) Nxitimin kur shpejtësia është 0.
450. f (x) = 25
478. Ekuacioni i lëvizjes së një grimce është s = 2t3 − 7t2 +
451. f (x) = 25 x9 4t + 1, ku s matet në metra dhe t në sekonda. Gjeni
452. f (x) = 14 x8 − 5x5 + x (a) Shpejtësinë dhe nxitimin në varësi të t,
(b) Nxitimin pas 1s, dhe
453. f (x) = 14 ((x4 + 16)) (c) Ndërtoni grafikun e funksioneve pozicion, shpejtësi dhe
454. f (x) = (x − 2)(2x + 6) nxitim në të njëjtin sistem koordinativ.
455. f (x) = x−3/5 479. Gjeni pikat e kurbës y = 2x3 + 3x2 − 12x + 1 ku tangentja
është horizontale
456. f (x) = cx−6
√ 480. Për çfarë vlerash të x kurba y = x3 + 3x2 + x + 3 ka
457. f (x) = 3 x tangente horizontale?
√
458. f (x) = x − √1x 481. Vërtetoni se kurba y = 6x3 + 5x − 3 nuk ka tangente me
√ koefiçent këndor 4.
459. f (x) = x(x − 1) √
482. Gjeni një ekuacion për tangenten ndaj kurbës y = x x,
460. f (x) = −14
x5 që është paralel me drejtëzën y = 1 + 3x.
461. f (x) = ax2 + bx + c 483. Përdorni përkufizimin e derivatit për të treguar se kur
5 f (x) = 1/x, atëherë f 0 (x) = −1/x2
462. f (x) = 12 x
484. Gjeni një funksion kubik y = ax3 + bx2 + cx + d, grafiku
x2 +6x+8
463. f (x) = √
x
i të cilit ka tangente horizontale në pikat (−2, 6) dhe (2, 0).
√ √ 485. Le të jetë
464. f (x) = 3x2 + 3x
2 − x në qoftë se x ≤ 1

465. f (x) = (x + x−1 )3 f (x) = 

√ √  x2 − 2x + 2 në qoftë se x > 1
466. f (x) = 7 x + 9 x7
A është f (x) i derivueshëm në 1? Ndërtoni grafikët e f (x) dhe
467. f (x) = + Bx3
A
x9 f 0.
√
468. f (x) = ( x + √51x ) 486. Në cilat numra funksioni g(x) është i derivueshëm?
469. f (x) = 4π2 x < −1



 1 − 2x në qoftë se
g(x) = 
 2
470. f (x) = cx−7 x në qoftë se −1 ≤ x ≤ 1



x në qoftë se x>1

471. Gjeni një ekuacion të tangentes ndaj kurbës në pikën e
dhënë √ Jepni një formulë për g0 dhe skiconi grafikun e g(x) dhe të g0 .
i) y = 4 x, në (1, 1).
487. Ku funksioni f (x) = |x − 1| + |x + 2| është i derivueshëm?
ii) y = x4 + 3x2 − x, në (1, 3).
Jepni një formulë për f 0 dhe skiconi grafikun e f (x) dhe f 0 .
472. Gjeni një ekuacion të tangentes ndaj kurbës në pikën e
488. Gjeni parabolën me ekuacion y = ax2 + bx + c tangetja
dhënë. Ilustroni duke ndërtuar grafikun e kurbës dhe tangen-
ndaj grafikut të së cilës në pikën (1, 1) ka ekuacion y = 3x − 2.
ten në të njëjtin sistem koordinativ.
489. Për çfarë vlerash të a dhe b drejtëza 2x + y = b është
y = 3x2 − x3 , (1, 2). tangente me parabolën y = ax2 kur x = 2.
√
473. x − x, (1, 0) 490. Le të jetë
Gjeni f 0 (x). Krahasoni grafikët e f (x) dhe f 0 . x2
(
në qoftë se x≤2
f (x) =
474. mx + n në qoftë se x>2
f (x) = 3x5 − 14x3 + 25x
Gjeni vlerat e m dhe n për të cilat funksioni është i derivueshëm
475. f (x) = 3x12 − 5x2 + 5 kudo.
137
4.2 Derivatet e funksionet eksponenciale

Le të përpiqemi të llogarisim derivatin e funksionit eksponencial
f (x) = ax
duke përdorur përkufizimin e derivatit:
f (x + h) − f (x) ax+h − ax ax ah − ax ax (ah − 1)
f 0 (x) = lim = lim = lim = lim
h→0 h h→0 h h→0 h h→0 h
Faktori ax nuk varet nga h prandaj mund ta nxjerrim nga shenja e limitit:
ah − 1
f 0 (x) = ax lim
h→0 h
Vëmë re se vlera e limitit është derivati i f (x) në 0 pra
ah − 1
lim = f 0 (0)
h→0 h
Kështu që treguam se po qe se funksioni eksponencial f (x) = ax është i derivueshëm në 0 atëherë ai është kudo i
derivueshëm dhe
f 0 (x) = f 0 (0)ax (4.5)
Ky ekuacion thotë se raporti i ndryshimit të çdo funksioni eksponencial është në përpjestim të drejtë me vetë
funksionin. Evidentimi numerik për ekzistencën e f 0 (0) jepet në tabelë për rastet a = 2 dhe a = 3.
2h −1 3h −1
h h h
0.1 0.7177 1.1612
0.01 0.6956 1.1047
0.001 0.6934 1.0992
0.0001 0.6932 1.0987
Tabela 4.1: Shkalla e ndryshimit të funksionit eksponencial
Duket se limiti ekziston dhe

2h − 1
për a = 2, f 0 (0) = lim ≈ 0.69
h→0 h
3h − 1
për a = 3, f 0 (0) = lim ≈ 1.10
h→0 h
Në fakt do të tregojmë në Kap. 5 se këto limite ekzistojnë dhe me saktësi deri në 6 shifra pas presjes vlerat janë
d x d
dx (2 ) x=0 ≈ 0.693147 dx (3x )x=0 ≈ 1.098612. Prandaj nga Ekuacioni Ek. (4.5) kemi

d x d x
(2 ) ≈ (0.69)2x , (3 ) ≈ (1.10)3x (4.6)
dx dx
Nga të gjitha rastet e mundshme për bazën a në Ekuacionin Ek. (4.5) formula më e thjeshtë e derivimit ndodh kur
f 0 (0) = 1. Duke parë vlerësimet e f 0 (0) për a = 2 dhe a = 3 duket me vend që të ketë një numër a midis 2 dhe 3 për
të cilin f 0 (0) = 1. Është tradicional shënimi i këtij numri me shkonjën e. Prandaj kemi përkufizimin e mëposhtëm.
Përkufizim 35. Numri natyror e quhet numri i tillë që
eh − 1
lim = 1.
h→0 h
Gjeometrikisht kjo do të thotë se ndër të gjithë funksionet eksponenciale y = ax funksioni f (x) = ex është ai
tangentja e të cilit në (0, 1) ka koefiçent këndor f 0 (0) pikërisht të barabartë me 1. Në qoftë se zëvendësojmë a = e
dhe prej këtej f 0 (0) = 1 në Ekuacionin Ek. (4.5) ai shndërohet në një formulë të rëndësishme të derivimit.
138
Figura 4.2: Koefiçenti këndor i f (x) në pikën (0, 1) është 1.
Derivati i funksionit eksponencial natyror

Derivati i funksionit eksponencial natyror jepet si më poshtë:
d x
(e ) = ex
dx
Prandaj funksioni eksponencial f (x) = ex ka vetinë se derivati i tij është sa vetë ai. Kuptimi gjeometrik i këtij fakti
është se koefiçenti këndor i tangentes ndaj kurbës y = ex është i barabartë me ordinatën e pikës.
Shembull 114. Në qoftë se f (x) = ex − x, gjeni f 0 (x). Krahasoni grafikët e f (x) dhe f 0 (x).
Zgjidhje: Duke përdorur rregullin e diferencës kemi
d x d x d
f 0 (x) = (e − x) = (e ) − (x) = ex − 1
dx dx dx
Vëmë re se f (x) ka tangente horizontale kur x = 0; kjo korrespondon me faktin se f 0 (0) = 0. Vëmë re gjithashtu se,
për x > 0, f 0 (x) është pozitiv dhe f (x) është rritës. Kur x < 0, f 0 (x) është negativ dhe f (x) është zvogëlues.
Shembull 115. Në cilën pikë të kurbës y = ex tangjetja është paralele me drejtëzën y = 2x?
Zgjidhje: Meqënëse y = ex ne kemi y0 = ex . Le ta shënojmë abshisën e pikës së kërkuar me a. Atëherë, koefiçenti

këndor i tangentes në këtë pikë është ea . Kjo tangente do jetë paralele me drejtëzën y = 2x, në qoftë se kanë të
njëjtin koefiçent këndor, pra 2. Duke barazuar koefiçentët marrim ea = 2 a = ln 2. Pra, pika e kërkuar është
(a, ea ) = (ln2, 2).
Ushtrime:
491. (a) Ndërtoni grafikun e funksionit f (x) = ex . 496. Gjeni ekuacionin e tangentes ndaj kurbës në pikën e
(b) Çfarë tipe funksionesh janë f (x) = ex dhe g(x) = xe ? dhënë. Ilustroni duke ndërtuar grafikun e kurbës dhe të tan-
Krahasoni formulat e derivimit për f (x) dhe g(x). gentes në të njëjtin sistem koordinativ,
(c) Cili nga funksionet rritet më shpejt për x shumë të y = x4 + 2ex , në (0, 2).
mëdhenj?
497. y = ex − 5x, në (0, 0)
492. Derivoni
√ funksionet
f (x) = x + 2ex 498. Gjeni derivatin e parë dhe të dytë të funksionit. Kraha-
soni grafikët e f (x), f 0 dhe f 00 , kur f (x) = ex − x3 .
493. f (x) = x + 10e
3 x
499. Në çfarë pike të kurbës y = 1 + 2ex − 3x, tangentja ndaj
494. f (x) = e x+1
+1 saj është paralele me drejtëzën 3x − y = 5. Ilustroni duke
495. f (x) = 3e2x + 1
x + 3
x2 ndërtuar grafikun e kurbës dhe të drejtëzave.
139
4.3 Rregulla të tjera të derivimit

Formulat e këtij paragrafi do të na lejojnë të llogarisim derivatet e funksioneve të reja të përftuara prej funksioneve
të vjetër nëpërmjet veprimeve të shumëzimit apo pjestimit.
4.3.1 Rregulli i prodhimit

Për analogji me rregullat e shumës dhe diferencës, ndonjëri mund të supozojë ashtu sikurse Lajbnici tre shekuj
më parë, se dervati i prodhimit është i barabartë me prodhimin e derivateve. Do të shohim se ky supozim është
i gabuar duke parë një shembull të veçantë. Le të jenë f (x) = x dhe g(x) = x2 . Atëherë, rregulli fuqi jep f 0 (x) = 1
dhe g0 (x) = 2x. Por ( f g)(x) = x3 , prandaj ( f g)0 (x) = 3x2 . Kështu që ( f g)0 (x) , f 0 g0 . Formula korrekte u zbulua nga
Lajbnici (shumë shpejt nga nisja e gabuar e tij) dhe u quajt rregulli i prodhimit.
Para se të fillojmë me rregullin e prodhimit le të shohim fillimisht se si mund ta zbulojmë atë. E nisim duke
pranuar se të dy funksionet u = f (x) dhe v = g(x) janë pozitiv dhe të derivueshëm. Atëherë, mund ta interpretojmë
prodhimin uv si syprinën e një drejtëkëndëshi. Në qoftë se x ndryshon me një shtesë 4x atëherë ndryshimet
korresponduese në u dhe v janë
4u = f (x + 4x) − f (x)
4v = g(x + 4x) − g(x)
Ndryshimi i syprinës së drejtëkëndëshit është
4(uv) = (u + 4u)(v + 4v) − uv = u4v + v4u + 4u4v (4.7)
Duke pjestuar me 4x marrim

4(uv) 4v 4u 4v
=u +v + 4u
4x 4x 4x 4x
Në qoftë se kalojmë në limit kur 4x → 0 kemi derivatin e uv:
d 4(uv) 4v 4u 4v

(uv) = lim = lim u +v + 4u
dx 4x→0 4x 4x→0 4x 4x 4x
(4.8)
4v 4u 4v dv du dv dv du

= u lim + v lim + lim 4u lim =u +v +0· =u +v
4x→0 4x 4x→0 4x 4x→0 4x→0 4x dx dx dx dx dx
Kujtojmë se 4u → 0 sikurse 4x → 0 meqenë qoftë se f (x) është i derivueshëm e prej këtej i vazhdueshëm.
Megjithëse e nisëm duke pranuar se shtesat (nga interpretimi gjeometrik) janë pozitive, theksojmë që Ekuacioni
Ek. (4.7) është gjithmonë i vërtetë. Kështu vërtetuam Ekuacionin Ek. (4.9), i cili njihet si rregulli i prodhimit për
gjithë funksionet e derivueshëm u dhe v.
Në qoftë se f (x) dhe g(x) janë të dy të derivueshëm atëherë
d d d
f (x)g(x) = f (x) [g(x)] + g(x) [ f (x)]

(4.9)
dx dx dx
Rregulli i prodhimit thotë se dervati i prodhimit të dy funksioneve është i barabartë me funksionin e parë shumëzuar
me derivatin e të dytit plus funksionin e dytë shumëzuar me derivatin e të parit.
Shembull 116. Në qoftë se f (x) = xex , gjeni f 0 (x).
Zgjidhje: Nga rregulli i prodhimit kemi
d d d
f 0 (x) = (xex ) = x (ex ) + ex (x) = xex + ex · 1 = (x + 1)ex
dx dx dx

√
Shembull 117. Derivoni funksionin f (t) = t(1 − t).
140
Zgjidhje: Duke përdorur rregullin e prodhimit kemi
√ d d √ √ 1 √ 1 − t 1 − 3t
f 0 (t) = t (1 − t) + (1 − t) t = t(−1) + (1 − t) · t−1/2 = − t + √ = √
dt dt 2 2 t 2 t
Në qoftë se përdorim vetitë e eksponentëve fillimisht për ta rishkruar f (t), më pas mund të procedojmë direkt
√ √
pa pasur nevojën e përdorimit të rregullit të prodhimit. Pra kemi f (t) = t − t t = t1/2 − t3/2 dhe
1 −1/2 3 1/2
f 0 (t) = t − t
2 2
duket qartë se rezultati është ekuivalent me të parin. Shembulli i dytë tregon se ndonjëherë është më e lehtë të
thjeshtohet prodhimi i funksioneve, se sa të zbatohet rregulli i prodhimit. Në shembullin e parë rregulli i prodhimit
është i vetmi i mundshmi për tu përdorur.

√
Shembull 118. Në qoftë se f (x) = x · g(x), ku g(4) = 2 dhe g0 (4) = 3, gjeni f 0 (4).
Zgjidhje: Duke përdorur rregullin e prodhimit kemi
d h√ i √ d d √ √ 1 √ g(x)
f 0 (x) = x · g(x) = x · g(x) + g(x) · x = x · g0 (x) + g(x) · x−1/2 = x · g0 (x) + √ .
dx dx dx 2 2 x
Pra,
√ g(4) 2
f 0 (4) = 4g0 (4) + √ = 2 · 3 + = 6.5
2 4 2 ·2

Shembull 119. Një kompani telefonike kërkon të llogarisë numrin e linjave telefonike rezidente të reja që do t’i duhet të
instalojë gjatë muajit që vjen. Në fillim të Janarit kompania ka 100, 000 nënshkrues, secili prej të cilëve ka 1.2 linja telefonike
mesatarisht. Kompania vlerësoi se kontraktuesit rriten me shkallë 1000 në muaj. Duke bërë një sondazh, kompania gjeti se
secili ka ndërmend të instalojë mesatarisht 0.01 linjë të re në fund të Janarit. Llogarisni numrin e linjave të reja që duhet të
instalojë kompania në Janar duke llogaritur shkallën e rritjes së linjave në fillimm të muajit.
Zgjidhje: Le të jetë s(t) numri i nënshkruesve dhe n(t) numri i linjave telefonike për nënshkrues në kohën t, ku t
matet në muaj dhe t = 0 i korrespondon fillimit të Janarit. Atëherë, numri total i linjave jepet nga
L(t) = s(t) · n(t)
dhe duam të gjejmë L0 (0). Duke patur parsysh rregullin e prodhimit kemi
L0 (t) = [s(t)n(t)]0 = s0 (t)n(t) + s(t)n0 (t)
Na është dhënë se s(0) = 100, 000 dhe n(0) = 1.2. Vlerësimi i kompanisë tregon se raporti i rritjes është përkatësisht
s0 (0) ≈ 1000 dhe n0 (0) ≈ 0.01. Prej nga,
L0 (0) = s0 (0)n(0) + s(0)n0 (0) ≈ 1.2 · 1000 + 100, 000 · 0.01 = 2200
Kompanisë i duhet të instalojë afërsisht 2200 linja të reja në Janar.

Vëmë re se dy termat e prodhimit vijnë nga burime të ndryshme nënshkruesit e vjetër dhe nënshkruesit e rinj.
Një kontribut tek L0 është numri ekzistues i nënshkruesve (100, 000) shumëzuar me shkallën me të cilën do të
porositen linja të reja (rreth 0. 01 për nënshkrues në muaj). Kontributi i dytë është numri mesatar i linjave për
nënshkrues (1. 2 në fillim të muajit) shumëzuar me shkallën e rritjes për nënshkrues (1000 në muaj).

141
4.3.2 Rregulli i raportit

Do të gjejmë një rregull për derivimin e raportit të dy funksioneve të derivueshëm u = f (x) dhe v = g(x) në të
njëjtën mënyrë si gjetëm rregullin e prodhimit. Në qoftë se x, u dhe v ndryshojnë me shtesë përkatësisht 4x, 4u,
dhe 4v, atëherë ndryshimi korespondues në raportin u/v është
u u + 4u u (u + 4u)v − u(v + 4v) v4u − u4v

4 = − = =
v v + 4v v v(v + 4v) v(v + 4v)
Kështu që
d u
4 uv v · 4u 4v
4x − u 4x
= lim = lim
dx v 4x→0 4x 4x→0 v(v + 4v)
Kur 4x → 0, 4v → 0 gjithashtu sepse g është i derivueshëm prej nga dhe i vazhdueshëm. Dhe duke përdorur
rregullat e limitit marrim
4u 4v
v lim − u lim v du − u dv
d u 4x→0 4x 4x→0 4x
= = dx 2 dx
dx v v lim (v + 4v) v
4x→0
Në qoftë se f (x) dhe g(x) janë të derivueshëm atëherë

d d
g(x) dx [ f (x)] − f (x) dx
" #
d f (x) [g(x)]
=
dx g(x) [g(x)]2
ose !0
f (x) f 0 (x)g(x) − f (x)g0 (x)
=
g(x) [g(x)]2
ose
u0 v − uv0
0
u
=
v v2
I thënë me fjalë rregulli i raportit pohon se derivati i raportit është i barabartë me emëruesin shumëzuar me derivatin
e numëruesit minus numëruesin shumëzuar me derivatin e emëruesit, e gjitha kjo pjestuar me katrorin e emëruesit.
Rregulli i raportit dhe gjithë rregullat e tjera na mundësojnë llogaritjen e derivateve të të gjitha funksioneve racionale
sikurse e ilustron shembulli në vazhdim.
Shembull 120. Le të jetë
x2 + x − 2
y=
x3 + 6
Atëherë,
(x3 + 6)(x2 + x − 2)0 − (x2 + x − 2)(x3 + 6)0 (x3 + 6)(2x + 1) − (x2 + x − 2)(3x2 )
y0 = =
(x3 + 6)2 (x3 + 6)2
(4.10)
(2x + x + 12x + 6) − (3x + 3x − 6x ) −x − 2x + 6x + 12x + 6
4 3 4 3 2 4 3 2
= =
(x3 + 6)2 (x3 + 6)2
ex
Shembull 121. Gjeni ekuacionin e tangentes së hequr ndaj kurbës y = (1+x2 )
në pikën (1, 2e ).
Zgjidhje: Duke përdorur rregullin e raportit, gjejmë fillimisht derivatin e këtij funksioni.
(1 + x2 )(ex )0 − ex (1 + x2 )0 (1 + x2 )ex − ex (2x) ex (1 − x)2

y0 = = =
(1 + x )
2 2 (1 + x2 )2 (1 + x2 )2
e(1−1)2
Kështu që koefiçenti këndor i tangentes në (1, e/2) është f 0 (1) = 1+1)2 = 0. Kjo do të thotë se tangentja në (1, e/2)
është horizontale dhe ekuacioni i saj është y = e/2. Kujtojmë se funksioni është rritës dhe e kalon tangenten e tij në
(1, e/2).

142
Vërejtje 7. Mos e përdorni rregullin e raportit sa herë që shihni raport. Ndonjëherë është më e lehtë ta rishkruash raportin
fillimisht, në qoftë se është e mundur të thjeshtohet, e më pas të derivohet.
Për shembull edhe pse është e mundur të derivohet funksioni
√
3x2 + 2 x
F(x) =
x
duke përdorur rregullin e raportit është shumë më e lehtë që fillimisht ta shkruash funksionin si F(x) = 3x + 2x−1/2 ,
para se ta derivosh.
Ushtrime:
500. Për çfarë vlerash të x-it, grafiku i f (x) = x3 + 3x2 + x + 3, 504. Gjeni një polinom të gradës së dytë P(x) që P(2) = 5,
ka një tangjente horizontale? P0 (2) = 3, dhe P00 (2) = 2.
501. Vërtetoni se kurba y = 6x3 + 5x − 3 nuk ka tangjente me
koefiçent këndor 4. 505. Gjeni një polinom të gradës së tretë f (x) = ax3 + bx2 +
√
502. Gjeni ekuacionin e tangjentes me kurbën y = x x që cx + d, grafi i të cilit ha tangjente horizontale në pikat (−2, 6)
është paralel me drejtëzën y = 1 + 3x. dhe (2, 0).
503. Gjeni ekuacionin e drejtëzës normale me parabolën
x1000 −1
y = x2 − 5x + 4 që është paralel me drejtëzën x − 3y = 5. 506. Llogarisni limx→1 x−1 .
4.4 Derivimi i funksioneve trigonometrike

Para se të fillojmë me këtë paragraf na duhet të rikujtojmë funksionet trigonometrike. Në veçanti është e
rëndësishme të kujtojmë se kur folëm për funksionin f (x) të përkufizuar për të gjithë numrat realë x me
f (x) = sin x
nënkuptuam se sin x do të thotë sinusi i këndit masa e të cilit në radianë është x. Dhe kjo u përmend për të gjithë
funksionet trigonometrike. Rikujtojmë që të gjithë funksionet trigonometrike janë funksione të vazhdueshme në
bashkësinë e tyre të përkufizimit.
Në qoftë se ndërtojmë grafikun e funksionit f (x) = sin x dhe përdorim interpretimin e f 0 (x) si koefiçent këndor i
tangentes ndaj grafikut të sinusit në mënyrë që të ndërtojmë grafikun e f 0 atëherë ai duket të jetë i njëjtë me grafikun
e funksionit kosinus.
Le të përpiqemi ta konfirmojmë supozimin e bërë pra në qoftë se f (x) = sin x atëherë f 0 (x) = cos x. Më parë
shohim shembullin e mëposhtëm.
sin θ
Shembull 122. Vërtetoni se lim = 1.
θ→0 θ
sin θ
Zgjidhje: Në Kap. 3 ne supozuam këtë rezultat në bazë të evidencave numerike dhe grafike se lim = 1. Tani
θ→0 θ
përdorim argumentimin gjeometrik për ta vërtetuar këtë. Pranojmë fillimisht se θ shtrihet ndërmjet 0 dhe π2 .
Nga Fig. 2.17 tregon një sektor qarku me qendër O, këndi qëndror θ, dhe rrezja 1. Nga përkufizimi i masës së
c = θ. Gjithashtu, |FA| = sin θ. Nga figura shohim që
radianit kemi FB
|FA| < FB
c
Prej nga sin θ < θ dhe

sin θ
<1 (4.11)
θ
Gjithashtu,
sin θ
θ< = |CB|.
cos θ
143
Me fjalë të tjera,
1 cos θ
> ,
θ sin θ
ose duke shumëzuar te dy anët me sin θ > 0 kemi
sin θ
> cos θ. (4.12)
θ
Përfundimisht, duke bërë së bashku Ek. (4.11) dhe Ek. (4.12) kemi
sin θ
cos θ < < 1.
θ
Dimë se,
lim 1 = 1 dhe lim cos θ = 1,
θ→0 θ→0
prandaj nga teorema e shoqëruesve kemi
sin θ
lim= 1.
θ
θ→0+
Por funksioni f (θ) = sinθ θ , është funksion çift prandaj limitet e majta dhe të djathta duhet të jenë të barabarta. Prej
nga kemi
sin θ
lim = 1.
θ→0 θ
pra u vërtua ajo që deshëm.

Tani përpiqemi të gjejmë derivatin e funksionit f (x) = sin x. Nga përkufizimi i derivatit kemi
f (x + h) − f (x) sin(x + h) − sin(x) sin x cos(h) + cos x sin(h) − sin x
f 0 (x) = lim = lim = lim
h→0 h h→0 h h→0 h
" # " #
sin x cos(h) − sin x cos x sin(h) (cos(h) − 1) sin(h)
= lim + = lim sin x + cos x (4.13)
h→0 h h h→0 h h
cos(h) − sin x sin(h)
= lim sin x · lim + lim cos x · lim
h→0 h→0 h h→0 h→0 h
Dy nga këto limite llogariten lehtë. Meqënëse e shohim x si konstante kur llogarisim limitin kur h → 0 kemi
lim sin x = sin x
h→0
dhe
lim cos x = cos x.
h→0
Mund ta llogarisim vlerën e limitit të mbetur si më poshtë:
cos θ − 1 cos θ − 1 cos θ + 1 cos2 θ − 1

lim = lim · = lim
θ→0 θ θ→0 θ cos θ + 1 θ→0 θ(cos θ + 1)
− sin2 θ sin θ sin θ sinθ sin θ 0

= lim = − lim · = − lim · lim = −1 = 0.
θ→0 θ(cos θ + 1) θ→0 θ (cos θ + 1) θ→0 θ θ→0 (cos θ + 1) 1+1
Kështu që,
cos θ − 1
= 0.
lim (4.14)
θ θ→0
Në qoftë se i zëvendësojmë këto limite tek Ek. (4.11) kemi
cos h − 1 sin h
f 0 (x) = lim sin x · lim + lim cos x · lim = (sin x) · 0 + (cos x) · 1 = cos x
h→0 h→0 h h→0 h→0 h
Kështu gjetëm formulën për derivatin e funksionit sinus:

d
(sin x) = cos x. (4.15)
dx
144
Shembull 123. Derivoni funksionin y = x2 sin x.
Zgjidhje: Duke përdorur rregullin e prodhimit dhe formulën Ek. (4.15) kemi
dy d d
= x2 (sin x) + sin x (x2 ) = x2 cos x + 2x sin x
dx dx dx

Duke përdorur të njëjtën metodë si në vërtetimin e formulës Ek. (4.15) kemi
d
(cos x) = − sin x. (4.16)
dx
Funksioni tangent gjithashtu mund të derivohet duke përdorur përkufizimin e derivatit por është më e lehtë të
përdoret rregulli i raportit dhe formulat Ek. (4.15) dhe Ek. (4.16)
d d
d d sin x cos x dx (sin x) − sin x dx (cos x) cos x · cos x − sin x(− sin x) cos2 x + sin2 x 1
tan x = ( )= 2
= = =
dx dx cos x cos x cos2 x cos2 x cos2 x
Përfundimisht,
d 1
(tan x) = . (4.17)
dx cos2 x
Njëlloj veprohet edhe për funksionin kotagent. Marrim
d 1
(cot x) = − 2
dx sin x
Shembull 124. Derivoni funksionin f (x) = sin x
1+tan x .
Zgjidhje: Rregulli i raportit na jep
(sin x)0 (1 + tan x) − sin x(1 + tan x)0 cos x(1 + tan x) − sin x( cos12 x )
f 0 (x) = =
(1 + tan x)2 (1 + tan x)2

= cos3 x + cos2 x sin x − cos x sin x = cos x cos2 x + sin x cos x − sin x

Funksionet trigonometrike shpesh janë modelime të fenomeneve reale. Në veçanti, vibrimet, valët, lëvizjet
elastike dhe madhësi të tjera që variojnë në mënyrë periodike mund të përshkruhen duke përdorur funksionet
trigonometrike. Në shembullin në vazhdim do të shqyrtojmë lëvizjen e thjeshtë harmonike.
Shembull 125. Një objekt në fund të një suste vertikale është tërhequr 4 cm jashtë pozicionit të pushimit dhe është në pozicion
të lirë në kohën t = 0. Pozicioni i tij në kohën t është
s = f (t) = 4 cos t.
Gjeni shpejtësinë në kohën t dhe përdoreni për të analizuar lëvizjen e objektit.
Zgjidhje: Shpejtësia është

ds d d
v= = (4 cos t) = 4 (cos t) = −4 sin t.
dt dt dt
Objekti oshilon nga pika më e ulët (s = 4cm) tek pika më e lartë (s = −4 cm). Perioda e oshilimit është 2π, perioda e
cos t.
Përshpejtimi është |v| = 4| sin t|, i cili është më i madh kur | sin t| = 1 pra kur cos t = 0. Pra, objekti lëviz më shpejt
kur kalon nëpër pozicionin e ekujlibrit (s = 0). Shpejtësia e tij është zero kur sin t = 0, domethënë në pikën më të
lartë dhe më të ulët.
Përdorimi ynë kryesor për limitin në ekuacionin Ek. (4.12) ishte për të vërtetuar formulën e derivimit për
funksionin sinus. Por ky limit përdoret shumë për llogaritjen e disa limiteve të tjera trigonometrike, si në shembujt
në vazhdim.
145
sin 7x
Shembull 126. Gjeni limitn e funksionit lim .
x→0 4x
Zgjidhje: Fillimisht shumëzojmë dhe pjestojmë me 7 në mënyrë që të përdorim Ek. (4.12):
sin 7x 7 sin 7x

=
4x 4 7x
Vëmë re se kur x → 0 kemi 7x → 0 dhe kështu tek Ek. (4.12) duke marrë θ = 7x,
sin 7x sin 7x
lim = lim =1
x→0 7x 7x→0 7x
Prandaj
!
sin 7x 7 (sin 7x) 7 sin 7x 7 7
lim = lim · = lim = ·1=
x→0 4x x→0 4 7x 4 x→0 7x 4 4

Shembull 127. Llogarisni limitin e mëposhtëm lim x cot x.

x→0
Zgjidhje: Këtu kombinojmë sin x me x:
lim cos x
x cos x cos x x→0 cos 0
lim x cot x = lim = lim sin x = = =1
x→0 x→0 sin x x→0 sin x 1
x lim
x→0 x
Ushtrime:
507. Gjeni derivatet e funksioneve f (x) = 3x2 − 2 cos x 522. y = x2 sin x tan x
508. f (x) = sin x + 13 cot x 523. Vërtetoni se d
dx (csc x) = − csc x cot x
√
509. f (x) = x sin x 524. Vërtetoni se d
dx (sec x) = sec x tan x
510. f (x) = 2 csc x + 5 cos x 525. Vërtetoni se d

dx (cot x) = − csc2 x
511. g(t) = t3 sin t 526. Vërtetoni duke u nisur nga përkufizimi i derivatit se kur
f (x) = cos x atëherë f 0 (x) = − sin x
512. g(t) = 3 sec t + cot t
527. Gjeni një ekuacion për tangenten ndaj vijës në pikën e
513. h(x) = csc x + ex tan x dhënë
514. y = x y = sec x, (π/3, 2)
3−cot x
515. y = ex (cos x + cx) 528. y = ex cos x, (0, 1)
516. y = 1+sin x 529. y = x + cos x, (0, 1)

x+cos x
530. y = 1
sin x+cos x , (0, 1)
517. y = sec t
1+sec t
531. Gjeni një ekuacion për tangenten ndaj vijës y = 2x sin x
518. y = sin x
x2 në pikën (π/2, π). Ilustroni duke ndërtuar grafikun e vijës dhe
519. y = 1−sec x të tangentes në të njëjtin sistem koordinativ.
tan x
520. y = xex csc x 532. Gjeni një ekuacion për tangenten ndaj vijës y = sec x −
2 cos x në pikën (π/3, 1). Ilustroni duke ndërtuar grafikun e
521. y = csc x(x + cot x) vijës dhe të tangentes në të njëjtin sistem koordinativ.
146
533. Gjeni derivatin e funksionit y = sec x−x. Ilustroni duke 535. Për çfarë vlerash të x grafiku i funksionit f (x) =
ndërtuar grafikun e vijës dhe të derivatit në të njëjtin sistem x + 2 sin x ka tangente horizontale.
koordinativ.
534. (a) Përdorni rregullin e raportit për të derivuar funk- Derivoni secilin nga identitetet trigonometrike për të
sionin përftuar një identitet të ri.
tan x − 1
f (x) =
sec x 536. tan x = sin x
cos x
(b) Thjeshtoni shprehjen për f (x) duke e shkruar në terma të
sin x dhe cos x, e më pas gjeni derivatin f 0 (x). 537. sec x = 1
cos x
(c) Vërtetoni se përgjigjet në pikat (a) dhe (b) janë ekuiva-
lente. 538. sin x + cos x = 1+cot x
csc x
4.5 Dervimi i funksionit kompozim. Rregulli zinxhir

Supozojmë se duam të derivojmë funksionin
√
F(x) = x2 + 1.
Formulat e derivimit që kemi mësuar deri tani nuk na e japin √ mundësinë ta llogarisim F0 (x). Vëreni se f (x) është
funksion kompozim. Në fakt, në qoftë se shënojmë y = f (u) = u dhe u = g(x) = x2 + 1 atëherë mund të shkruajmë
y = F(x) = f (g(x)) pra F = f ◦ g. Dimë se si t’i derivojmë të dy f (x) dhe g(x). Prandaj do të ishte e përshtatshme të
gjendej një rregull që të na tregojë se si derivohet F = f ◦ g në termat e derivateve të f (x) dhe g(x).
Del se derivati i funksionit kompozim është prodhim i derivateve të funksioneve f (x) dhe g(x). Ky fakt është
rregulli më i rëndësishëm i derivimit dhe quhet rregulli zinxhir. Ai duket i besueshëm në qoftë se e interpretojmë
derivatin si shkallë ndryshimi. E shohim du/dx si shkallë e ndryshimit të u në lidhje me x, dy/du si shkallë e
ndryshimit të y në lidhje me u dhe dy/dx si shkallë e ndryshimit të y në lidhje me x. Në qoftë se u ndryshon dy herë
më shpejt se sa x dhe y ndryshon tre herë më shpejt se sa u atëherë duket e arsyeshme që y të ndryshojë 6 herë më
shpejt se sa x dhe ne presim që
dy dy du
= · .
dx du dx
4.5.1 Rregulli zinxhir:

Në qoftë se f (x) dhe g(x) janë të dy të derivueshëm dhe
F= f ◦g
është funksioni kompozim i përkufizuar nga

F(x) = f g(x) ,

atëherë f (x) është i derivueshëm dhe F0 jepet nga prodhimi
F0 (x) = f 0 (g(x))g0 (x)
Sipas shënimit të Leibnicit, në qoftë se y = f (u) dhe u = g(x) janë të dy të derivueshëm atëherë
dy dy du
= ·
dx du dx
Komente të vërtetimit të rregullit zinxhir: Le të jetë 4u ndryshimi në u korresponues i ndryshimt 4x në x pra
4u = g(x + 4x) − g(x)
Atëherë ndryshimi korrespondues në y është
4y = f (u + 4u) − f (u)
147
Prej nga
dy 4y 4y 4u 4y 4u 4y 4u dy du
= lim = lim · = lim · lim = lim · lim =
dx 4x→0 4x 4x→0 4u 4x 4x→0 4u 4x→0 4x 4u→0 4u 4x→0 4x du dx
Problemi i vetëm në këtë arsyetim është se mund të ndodhë që 4u = 0 (edhe kur 4x , 0) dhe me siguri s’mund të
pjestojmë me 0. Megjithatë rregulli zinxhir mbetet i vërtetë. Një vërtetim i plotë do të jepet në fund të këtij seksioni.
Rregulli zinxhir mund të shkruhet
( f ◦ g)0 (x) = f 0 (g(x))g0 (x) (4.18)
ose, në qoftë se y = f (u) dhe u = g(x) në shënimin e Lajbnicit
dy dy du
= · (4.19)
dx du dx
Ek. (4.14) mbahet mend lehtë sepse në qoftë se dy/du dhe du/dx ishin raporte atëherë mund të thjeshtojmë du.
Mbani mend, megjithëse du nuk është e përkufizuar dhe du/dx nuk duhet të merret si një raport i thjeshtë.
Shembull 128. Gjeni F0 (x) kur

√
F(x) = x2 + 1
Zgjidhje: (Duke përdorur Ek. (4.18)): Në fillim të këtij seksioni e shprehëm f (x) si
F(x) = ( f ◦ g)(x) = f (g(x))

√
ku f (u) = u dhe g(x) = x2 + 1. Meqë
1 −1/2 1
f 0 (u) = u = √
2 2 u
dhe g0 (x) = 2x, kemi:
1 x
F0 (x) = f 0 (g(x))g0 (x) = √ · 2x = √
2 x +1
2 x +1
2
√
Zgjidhje: (duke përdorur Ek. (4.19)): Në qoftë se shënojmë u = x2 + 1 dhe y = u atëherë
dy du 1 1 x
F0 (x) = · = √ (2x) = √ (2x) = √
du dx 2 u 2 x +1
2 x +1
2
Kur përdorim Ek. (4.19) duhet të kemi në mendje se dy/dx i referohet derivatit të y ku y konsiderohet funksion i x,
ndërsa dy/du i referohet derivatit të y ku y konsiderohet si funksion i u. Si në shembullin e mësipërm, y mund të
√ √
konsiderohet si funksion i x (y = x2 + 1) dhe gjithashtu si funksion i u (y = u). Vëmë re që
dy x
= F0 (x) = √
dx x2 + 1
kurse
dy 1
= f 0 (u) = √ .
du 2 u

Shembull 129. Derivoni funksionet:

(a) y = sin(x2 )
(b) y = sin2 x.
148
Zgjidhje: (a) Duke marrë u = x2 dhe y = sin u nga rregulli zinxhir kemi
dy dy du
= = cos u · (2x) = 2x · cos(x2 ).
dx du dx
(b) Duke marrë u = sin x dhe y = u2 nga rregulli zinxhir kemi
dy dy du
= = (2u) · cos x = 2 sin x · cos x = sin 2x.
dx du dx

Në pikën (a) të shembullit kombinuam rregullin zinxhir me rregullin e derivimit të funksionit sinus. Në
përgjithësi, në qoftë se y = sin u, ku u është një funksion i derivueshëm i x atëherë nga rregulli zinxhir
dy dy du du
= = cos u
dx du dx dx
Prandaj,
d du
(sin u) = cos u .
dx dx
Në mënyrë të ngjashme, të gjitha formulat e dervimit të funksioneve trigonometrike mund të kombinohen me
rregullin zinxhir.
Le të bëjmë të qartë rastin e veçantë të rregullit zinxhir ku funksioni f është funksioni fuqi. Në qoftë se [g(x)]n
atëherë mund të shkruajmë y = f (u) = un ku u = g(x). Duke përdorur rregullin zinxhir dhe rregullin fuqi, marrim
dy dy du du
= = nun−1 = n[g(x)]n−1 g0 (x)
dx du dx dx
4.5.2 Rregulli fuqi i kombinuar me rregullin zinxhir

Në qoftë se r është një numër real i çfarëdoshëm dhe u = g(x) është i derivueshëm atëherë
d du
(ur ) = r · ur−1
dx dx
ose ndryshe
d r n−1 0
g(x) = r · g(x)

· g (x)
dx
Shembull 130. Derivoni funksionin
y = (x3 − 1)100
Zgjidhje: Duke marrë u = g(x) = x3 − 1 dhe n = 100 në kemi
dy d 3 d
= (x − 1)100 = 100(x3 − 1)99 (x3 − 1) = 100(x3 − 1)99 · 3x2 = 300x2 (x3 − 1)99
dx dx dx

Shembull 131. Gjeni f 0 (x) në qoftë se
1
f (x) = √3 .
x2 +x+1
Zgjidhje: Fillimisht rishkruajmë f (x) si f (x) = (x2 + x + 1)−1/3 . Atëherë
1 d 1
f 0 (x) = − (x2 + x + 1)−4/3 · (x2 + x + 1) = − (x2 + x + 1)−4/3 · (2x + 1)
3 dx 3

149

9
t−2

g(t) =
2t + 1
Zgjidhje: Duke kombinuar rregullin e fuqisë, rregullin zinxhir dhe rregullin e raportit marrim
t − 2 8 (2t + 1) · 1 − 2(t − 2) 45(t − 2)8

8
t−2 d t−2

g0 (t) = 9 =9 =
2t + 1 dt 2t + 1 2t + 1 (2t2 + 1)2 (2t + 1)10

Shembull 133. Derivoni funksionin
y = (2x + 1)5 (x3 − x + 1)4 .
Zgjidhje: Në këtë shembull duhet të përdorim rregullin e prodhimit para rregullit zinxhir:
dy d d
= (2x + 1)5 (x3 − x + 1)4 + (x3 − x + 1)4 (2x + 1)5
dx dx dx
3 d d
= (2x + 1) · 4(x − x + 1)
5 3
(x − x + 1) + (x3 − x + 1)4 · 5(2x + 1)4 (2x + 1)
3
dx dx
= 4(2x + 1)5 (x3 − x + 1)3 (3x2 − 1) + 5(x3 − x + 1)4 (2x + 1)4 · 2
Shohim se kanë të përbashkët faktorin 2(2x + 1)4 (x3 − x + 1)3 duke faktorizuar përgjigjia jonë për derivatin është
dy
= 2(2x + 1)4 (x3 − x + 1)3 (17x3 + 6x2 − 9x + 3)
dx

Shembull 134. Derivoni funksionin y = esin x . Këtu u = g(x) = sin x dhe y = f (u) = eu . Nga rregulli zinxhir,
dy d sin x
= (e ) = esin x cos x.
dx dx

Mund ta përdorim rregullin zinxhir për të derivuar një funksion eksponencial me çfarëdo lloj baze a > 0.
Rikujtojmë se a = eln a . Kështu që,
ax = (eln a )x = e(ln a)x
dhe rregulli zinxhir na jep
d x d (ln a)x d
(a ) = e = e(ln a)x (ln a)x = e(lna)x · ln a = ax ln a
dx dx dx
sepse ln a është konstante. Prandaj, kemi formulën
d x
(a ) = ax ln a. (4.20)
dx
Në veçanti për a = 2 marrim
d x
(2 ) = 2x ln 2 (4.21)
dx
Në fillim të këtij kapitulli vlerësuam
d x
(2 ) ≈ (0, 69)2x
dx
Kjo përputhet me formulën ekzakte Ek. (4.21) sepse ln 2 ≈ 0.693147.

150
Në një nga shembujt e mëparshëm shqyrtuam popullimin e qelizave bakteriale që dyfishoheshin çdo një orë
dhe pamë se popullimi pas t orësh është n = n0 2t , ku n0 është popullimi fillestar. Formula Ek. (4.21) na lejon të
gjejmë shkallën e rritjes së popullatës së bakterieve
dn
= n0 · 2t · ln2.
dt
Arsyeja për emërtimin rregulli zinxhir bëhet më e qartë kur marrim një zinxhir më të gjatë. Supozojmë se y = f (u),
u = g(x) dhe x = h(t) ku f (x) g(x) dhe h janë funksione të derivueshëm. Atëherë, për të llogaritur derivatin e y në
lidhje me t, përdorim rregullin zinxhir dy herë
dy dy dx dy du dx
= · = · ·
dt dx dt du dx dt
Shembull 135. Në qoftë se
f (x) = sin (cos (tan x))
atëherë
d d
f 0 (x) = cos (cos (tan x)) · cos(tan x) = cos (cos (tan x)) [− sin(tan x)] (tan x)
dx dx
1
= − cos (cos(tan x)) · sin(tan x) ·
cos2 x
Vëmë re se rregulli zinxhir është përdorur dy herë.

Si ta vërtetojmë rregullin zinxhir

Rikujtojmë se në qoftë se y = f (x) dhe x ndryshon nga a në a + 4x, ne përcaktojmë ndryshimin në y si
4y = f (a + 4x) − f (a).
Duke u nisur nga përkufizimi i derivatit ne kemi

4y
lim = f 0 (a).
4x→0 4x
Kështu që në qoftë se ne përcaktojmë me ε diferencën midis raportit të ndryshesave dhe derivatit ne kemi
4y
lim ε = ε lim ( − f 0 (a)) = f 0 (a) − f 0 (a) = 0
4x→0 4x→0 4x
Por,
4y
− f 0 (a) =⇒ 4y = f 0 (a)4x + ε4x.
ε=
4x
Në qoftë se ne përcaktojmë se ε është 0 kur 4x = 0 atëherë ε bëhet i vazhdueshëm për 4x. Prandaj për një
funksion të derivueshëm f (x) mund të shkruajmë
4y = f 0 (a)4x + ε4x (4.22)
ku ε → 0 kur 4x → 0 dhe ε është funksion i vazhdueshëm i 4x. Kjo veti e funksioneve të derivueshme është ajo që
na mundëson vërtetimin e rregullit zinxhir.
Supozojmë u = g(x) është i derivueshëm në a dhe y = f (u) është i derivueshëm në b = g(a). Në qoftë se 4x është
shtesa në x dhe 4u dhe 4y shtesat përkatëse në u dhe në y atëherë mund të përdorim ekuacionin 7 për të shkruar
4u = g0 (a)4x + ε1 4x = [g0 (a) + ε1 ]4x. (4.23)
ku ε1 → 0 sikurse 4x → 0. Në mënyrë të ngjashme
4y = f 0 (b)4u + ε2 4u = [ f 0 (b) + ε2 ]4u, (4.24)
151
ku ε2 → 0 sikurse 4u → 0. Në qoftë se zëvendësojmë shprehjen për 4u nga Ekuacioni Ek. (4.23) në Ekuacionin
Ek. (4.24) gjejmë
4y = [ f 0 (b) + ε2 ][g0 (a) + ε1 ]4x
kështu që
4y
= [ f 0 (b) + ε2 ][g0 (a) + ε1 ]
4x
Ashtu sikurse 4x → 0 Ekuacioni Ek. (4.23) tregon se 4u → 0. Prandaj të dyja ε1 → 0 dhe ε2 → 0 kur 4x → 0.
Prej nga
dy 4y
= lim = lim [ f 0 (b) + ε2 ][g0 (a) + ε1 = f 0 (b)g0 (a) = f 0 (g(a))g0 (a)
dx 4x→0 4x 4x→0
Kjo vërteton rregullin zinxhir.
Ushtrime:
q
539. Shkruani funksionin në formën f (g(x)). (Përcaktoni 554. y = x−1
x+1
funksionin e brendshëm u = (g(x)) dhe funksionin e jashtëm
y = f (u)). Dhe më pas gjeni derivatin dy/dx. 555. y = √x
x2 +1
1. y = sin 6x 556. y = et −e−t

et +e−t
√
2. 2x + 5 557. y = sin(tan 3x)
3. y = (1 − x2 )8 558. y = e( sin 3x)
4. y = tan(sin x) 559. y = tan2 (3x)
5. y = sin(ex ) 560. y = tan2 sin x

√ 561. y = x sin x1
6. y = e x
2x
562. y = cos( 1−e
1+e2x
)
Gjeni derivatin e funksionit.
563. y = etan x
540. f (x) = (x3 + 2x2 − 3)7
564. y = tan(et ) + etan t
541. f (x) = (4x − x2 )10
565. y = cos sin(tan πx)
p
542. y = (x + x3 )3/2
566. y = [x + (x + sin2 x)3 ]4
543. y = sin(x2 − a2 )
x2
1 2
567. y = 32
544. y = x5 +1
Gjeni derivatin e parë dhe të dytë të funksionit.
545. y = x2 e−x
√
546. y = a3 + cos3 x 568. f (x) = x1 + 1
569. xecx
547. y = (x3 − 1)4 (x4 + 1)3
x
570. y = ee
548. y = (3x − 2)4 (6x2 − 5)−4
√5 571. eαx sin βx
549. y = (x2 + 1) x3 + 2
Gjeni një ekuacion për tangenten ndaj kurbës në pikën e
550. y = ( xx2 +1
2
)3
−1 dhënë.
551. y = e−3x cos 5x 572. y = (1 + 2x)10 në (0, 1)
552. y = ex sin x 573. y = sin x + sin2 x, në (0, 0)
3
553. y = 81−x 574. y = sin(sin x), në (π, 0)
152
575. (a) Gjeni një ekuacion për tangenten ndaj kurbës y = 583. Në qoftë se g(x) është dy herë i derivueshëm dhe f (x) =
2/(1 + e−x ) në pikën (0, 1). xg(x2 ), gjeni f 00 në termat e g(x), g0 , dhe g00 .
tangentes në të njëjtin sistem koordinativ. 584. Në qoftë se F(x) = f (3 f (4 f (x))), ku f (0) = 0 dhe
f 0 (0) = 2, gjeni F0 (0).
576. √(a) Gjeni një ekuacion për tangenten ndaj kurbës y =
|x| / 2 − x2 në pikën (1, 1). 585. Në qoftë se ekuacioni i lëvizjes së grimcës jepet si
(b) Ilustroni pikën (a) duke ndërtuar grfikun e kurbës dhe s = A cos(ωt + δ), thuhet se grimca i nënshtrohet lëvizjes
tangentes në të njëjtin sistem koordinativ. harmonike të thjeshtë.
577. Gjeni të gjitha pikat në grafikun e funksionit f (x) = (a) Gjeni shpejtësinë e grimcës në kohën t.
2 sin x + sin2 x, ku tangentja është horizontale. (b) Kur shpejtësia është zero?
578. Gjeni të gjitha pikat në grafikun e funksionit f (x) =
586. Një grimcë lëviz sipas një vije të drejtë me zhvendosje
sin 2x − 2 sin x ku tangentia është horizontale.
s(t), shpejtësi v(t), dhe nxitim a(t). Vërtetoni se
579. Në qoftë se F(x) = f (g(x)) ku f (−2) = 8, f 0 (−2) = 4,
f 0 (5) = 3, g(5) = −2, g0 (5) = 6 gjeni F0 (5). dv
a(t) = v(t)
ds
580. Në qoftë se h(x) = 4 + 3 f (x) ku f (1) = 7, dhe f 0 (1) = 4
p
gjeni h0 (1). Shpjegoni ndryshimin ndërmjet kuptimeve të derivateve

581. Jepet tabela për vlerat e funksioneve f (x), g(x), f 0 , g0 . dv/dt dhe dv/ds.
x f (x) g(x) f 0 (x) g0 (x)
1 3 2 4 6 587. Në qoftë se y = f (u) dhe u = g(x) ku f (x) dhe g(x) janë
2 1 8 5 7 dy herë të derivueshëm, atëherë vërtetoni se
3 7 2 7 9
d2 y d y du 2 dy d2 u
(a) Në qoftë se h(x) = f (g(x)) gjeni h0 (1). = ( ) +
(b) Në qoftë se H(x) = g( f (x)) gjeni H0 (1). dx2 du2 dx du dx2
582. Supozojmë se f (x) është i derivueshëm në R. Le të jetë 588. Në qoftë se y = f (u) dhe u = g(x), f (x) dhe g(x) janë tre
F(x) = f (ex ) dhe G(x) = e f (x) . Gjeni shprehjet për derivatet herë të derivueshëm, gjeni një formulë për d3 y/dx3 të ngjashme
F0 (x) dhe G0 (x) me formulën e ushtrimit të mësipërm.
4.6 Derivimi implicit

Funksionet që kemi parë deri tani mund të përshkruhen duke shprehur një ndryshore në mënyrë eksplicite në
varësi të një ndryshorja tjetër për shembull,
√
y = x3 + 1
ose
y = x · sinx
ose në përgjithësi y = f (x). E megjithatë disa funksione janë përcaktuar në mënyrë implicite nëpërmjet një relacioni
ndërmjet x dhe y si për shembull
x2 + y2 = 25 (4.25)
ose
x3 + y3 = 6xy (4.26)
Në disa raste është e mundur të zgjidhen ekuacione të tilla për y si një funksion eksplicit (ose disa funksione) i x. Për
√
shembull, në qoftë se zgjidhim Ek. (4.25) në lidhje me y gjejmë y = ± 25 − x2 pra dy nga funksionet e përcaktuara
√ √
nga ekuacioni implicit Ek. (4.25) janë f (x) = 25 − x2 dhe g(x) = − 25 − x2 . Grafikët e f (x) dhe g(x) janë dy gjysmat
e sipërme dhe të poshtme të rrethit x2 + y2 = 25.
Nuk është e lehtë të zgjidhet ekuacioni Ek. (4.26) në mënyrë eksplicite për y si funksion i x. Një sistem
kompjuterik algjebrik nuk ka probleme por shprehjet e përftuara janë vërtet të komplikuara. Megjithatë, Ek. (4.25)
153
është ekuacioni i një kurbe të quajtur fleta e Dekartit dhe në mënyrë implicite e përcakton y si funksione të ndryshme
të x. Kur themi se f (x) është një funksion i përcaktuar në mënyrë implicite nga Ek. (4.26) nënkuptojmë se ekuacioni
3
x3 + f (x) = 6x · f (x)
është i vërtetë për të gjitha vlerat e x nga bashkësia e përkufizimit të f (x).
Për fat të mirë nuk na duhet të zgjidhim një ekuacion për y në termat e x në mënyrë që të gjejmë derivatin
e y. Përkundrazi mund të përdorim metodën e derivimit implicit. Kjo konsiston në derivimin e të dy anëve të
ekuacionit në lidhje me x dhe më pas zgjidhim ekuacionin e ri në lidhje me y0 . Në shembujt dhe ushtrimet e këtij
paragrafi gjithmonë pranojmë se ekuacioni i dhënë përcakton y në mënyrë implicite si funksion të derivueshëm në
lidhje me x në mënyrë që metoda e derivimit implicit të gjejë zbatim.
dy
Shembull 136. (a) Në qoftë se x2 + y2 = 25, gjeni dx .
(b) Gjeni ekuacionin e tangentes ndaj rrethit x2 + y2 = 25 në pikën (3, 4).
Zgjidhje: (a) Derivojmë të dy anët e ekuacionit x2 + y2 = 25:

d 2 d d d
(x + y2 ) = (25) (x2 ) + (y2 ) = 0
dx dx dx dx
Kujtoni se y është funksion i x dhe duke përdorur rregullin zinxhir, kemi
d 2 d 2 dy dy
(y ) = (y ) = 2y
dx dy dx dx
Prandaj,
dy
2x + 2y = 0.
dx
Tani zgjidhim këtë ekuacion në lidhje me dy/dx:
dy x
=−
dx y
dy
(b) Në pikën (3, 4) kemi x = 3 dhe y = 4 prandaj dx = − 43 . Një ekuacion i tangentes ndaj rrethit në (3, 4) do të jetë
3
y − 4 = − (x − 3)
4
ose 3x + 4y = 25.
√
Zgjidhje: (b) Duke zgjidhur ekuacionin x2 + y2 = 25 gjejmë y = ± 25 − x2 . Pika (3, 4) ndodhet në gjysmën e
√ √
sipërme y = 25 − x2 dhe kështu shqyrtojmë funksionin f (x) = 25 − x2 . Derivojmë f (x) duke përdorur rregullin
zinxhir dhe kemi
1 d 1 x
f 0 (x) = (25 − x2 )−1/2 (25 − x2 ) = (25 − x2 )−1/2 (−2x) = − √
2 dx 2 25 − x2
Kështu që f 0 (3) = − √ 3
= − 34 dhe ekuacioni i tangentes është 3x + 4y = 25.
25−32

Vërejtje 8. Shembulli i mësipërm ilustron faktin që edhe pse kur është e mundur të zgjidhet një ekuacion eksplicit për y në
termat e x mund të jetë më e lehtë të përdoret derivimi implicit.
Vërejtje 9. Shpreja dy/dx = −x/y jep derivatin në termat
√ e të dy x dhe y. Kjo është korrekte pavarësisht se cili funksion y
përcaktohet nga ekuacioni i dhënë. Për shembull për y = 25 − x2 kemi
dy x x
=− =−√
dx y 25 − x2
√
ndërsa për y = g(x) = − 25 − x2 kemi
dy x x x
=− =− √ = √
dx y − 25 − x2 25 − x2
154
Shembull 137. (a) Gjeni y0 në qoftë se x3 + y3 = 6xy.

(b) Gjeni tangenten ndaj fletës së Dekartit në pikën (3, 3)
(c) Në cilën pikë të kurbës tangentja është horizontale?
Zgjidhje: (a) Derivojmë të dy anët e x3 + y3 = 6xy në lidhje me x duke e parë y si funksion të x dhe duke përdorur
rregullin zinxhir në termin e y3 dhe rregullin e prodhimit në termin 6xy marrim
3x2 + 3y2 y0 = 6y + 6xy0
ose x2 + y2 y0 = 2y + 2xy0 . Tani e zgjidhim ekuacionin e ri në lidhje me y0
2y − x2
y2 y0 − 2xy0 = 2y − x2 =⇒ y0 =
y2 − 2x
(b) Kur x = y = 3, kemi

2 · 3 − 32
y0 = = −1
32 − 2 · 3
Kjo është vlera e duhur për koefiçentin këndor në (3, 3). Kështu që një ekuacion për tangenten e fletës në (3, 3) është
y − 3 = −1(x − 3) ose x + y = 6.
(c) Tangentja është horizontale në qoftë se y0 = 0. Duke përdorur shprehjen për y0 nga pjesa (a) shohim se y0 = 0
kur 2y − x2 = 0. Zëvendësojmë y = 21 x2 në ekuacionin e kurbës dhe marrim
3
1 2 1 2

x3 + x = 6x x
2 2
i cili thjeshtohet në x6 = 16x3 . Kështu që x = 0 ose x3 = 16. Në qoftë se x = 161/3 = 24/3 atëherë y = 21 (28/3 ) = 25/3 .
Prandaj, tangentja është horizontale në (0, 0) dhe në (24/3 , 25/3 ), që është afërsisht (2.5198, 3.1748).

Vërejtje 10. Ka një formulë për rrënjën kubike të ekuacionit e cila ngjan me formulën e rrënjës katrore por akoma më e
komplikuar.
Në qoftë se përdorim formulën për të zgjidhur ekuacionin x3 + y3 = 6xy në lidhje me y si funksion të x marrim
tre funksionet e pëcaktuara nga ekuacioni:
s r s r
3 1 1 6 3 1 1 6
y = f (x) = − x3 + x − 8x3 + − x3 − x − 8x3
2 4 2 4
dhe  s s 
r r
1 
 √  3 1 1 3 1 1

y = − f (x) ± −3  − x3 + x6 − 8x3 − − x3 − x6 − 8x3  .

2  2 4 2 4 
Ju mund të shihni se metoda e derivimit implicit kursen një sasi të madhe pune në raste të tilla. Për më tepër
derivimi implicit punon shumë thjesht për ekuacione të tilla si
y5 + 3x2 y2 + 5x4 = 12
për të cilin është e pamundur të gjendet një shprehje e ngjashme për y në varësi të x.
Shembull 138. Gjeni y0 në qoftë se sin(x + y) = y2 cos x.
Zgjidhje: Derivojmë në mënyrë implicite në lidhje me x duke patur parasysh se y është funksion i x dhe gjejmë
cos(x + y) · (1 + y0 ) = 2yy0 cos x + y2 (− sin x).
155
Vëreni se kemi përdorur rregullin zinxhir në të majtë dhe rregullin e prodhimit dhe zinxhir në të djathtë. Në qoftë
se grupojmë termat që përmbajnë y0 kemi
cos(x + y) + y2 sin x = (2y cos x)y0 − cos(x + y) · y0
Kështu që,
y2 sin x + cos(x + y)
y0 = .
2y cos x − cos(x + y)

4.6.1 Kurbat ortogonale

Dy kurba quhen ortogonale në qoftë se në çdo pikë prerjeje të tyre tangentet janë pingule. Në shembullin në
vazhdim do të përdorim derivimin implicit për të treguar se dy familje kurbash janë trajektore ortogonale të njëra-
tjetrës, domethënë çdo kurbë nga një familje është ortogonale me çdo kurbë nga familja tjetër. Familjet ortogonale
gjejnë vend në fusha të ndryshme të fizikës. Për shembull vijat e forcës në një fushë elektrostatike janë ortogonale
me vijat e potencialit konstant. Në termodinamikë, izotermat janë ortogonale me vijat e fluksit të nxehtësisë.
Shembull 139. Ekuacioni
xy = c, c , 0 (4.27)
përfaqson familjen e hiperbolave. Ekuacioni
x2 − y2 = k, k , 0 (4.28)
paraqet një tjetër familje hiperbolash me asimptota y = ±x. Vërtetoni se çdo kurbë në familjen Ek. (4.27) është ortogonale me
çdo kurbë në familjen Ek. (4.28), domethënë familjet janë trajektore ortogonale me njëra-tjetrën.
Zgjidhje: Derivimi implicit i ekuacionit Ek. (4.27) jep

dy dy y
x + y = 0, pra =− (4.29)
dx dx x
Derivimi implicit i ekuacionit Ek. (4.28) jep
dy dy x
2x − 2y = 0, pra = (4.30)
dx dx y
Nga Ek. (4.29) dhe Ek. (4.30) shohim se në çdo pikëprerje të kurbave nga secila familje, koefiçentët këndorë
të tangenteve janë reciprokisht negativë me njëri tjetrin. Pra, kurbat priten në kënde të drejta; domethënë janë
ortogonale.

4.6.2 Derivatet e funksioneve të anasjellta trigonometrike

Funksionet e anasjellta trigonometrike janë parë në Kapitullin I. Diskutuam vazhdueshmërinë e tyre në Kapit-
ullin II si dhe asimptotat e tyre. Këtu përdorim derivimin implicit për të gjetur derivatet e funksioneve të anasjellta
trigonometrike duke pranuar se këto funksione janë të derivueshme. Në fakt në qoftë se f (x) është funksion një për
një i derivueshëm, mund të vërtetohet se inversi i tij f −1 është gjithashtu i derivueshëm përjashtuar aty ku tangentet
janë vertikale. Kjo ka vend sepse grafiku i funksionit të derivueshëm nuk ka kënde dhe kështu e pasqyrojmë atë në
lidhje me drejtëzën y = x dhe grafiku i f −1 nuk ka se si të ketë kënde.
Rikujtojmë përkufizimin e funksionit arksinus:
π π
y = arcsin x = sin−1 x domethënë sin y = x dhe − ≤y≤
2 2
Duke derivuar sin y = x në mënyrë implicite në lidhje me x marrim
dy dy 1
cos y = 1 ose =
dx dx cos y
156
Tani cos y ≥ 0 meqënëse −π/2 ≤ y ≤ π/2 prandaj

q √
cos y = 1 − sin2 y = 1 − x2
E prej këtej
dy 1 1 d d 1
= = √ dhe (arcsin x) = (sin−1 x) = √
dx cos y 1−x2 dx dx 1 − x2
Formula për derivatin e funksionit arktangent gjendet në mënyrë të ngjashme. Në qoftë se y = arctan x = tan−1 x
atëherë tan y = x. Nga derivimi i këtij ekuacioni në mënyrë implicite në lidhje me x na sjell
1 dy dy 1 1 d 1
= 1, = cos2 y = = , (arctan x) = .
cos2 y dx dx 1 + tan2 y 1 + x2 dx 1 + x2
Shembull 140. Derivoni

(a) y = arcsin
1
x √
(b) f (x) = x arctan x.
Zgjidhje: (a)
dy d d 1
= (arcsin x)−1 = −(arcsin x)−2 (arcsin x) = − √
dx dx dx (arcsin x)2 1 − x2
(b) √
1 1 −1/2 √ x √
f (x) = x
0
√ 2( x ) + arctan x = + arctan x
1 + ( x) 2 2(1 + x)

Funksionet e anasjellta trigonometrike që hasen shpesh janë ato që përmendëm. Derivatet e funksioneve të tjera
jepen në vazhdim. Vërtetimi i këtyre formulave mbetet si ushtrim për t’u punuar në mënyrë të pavarur.
Derivatet e funksioneve të anasjella trigonometrike
d 1 d 1 d 1 d 1
(arcsin x) = √ , (arccos x) = − √ , (arctan x) = , (arccotx) = −
dx 1 − x2 dx 1 − x2 dx 1+x2 dx 1 + x2
Ushtrime:
589. (a)Gjeni y0 nëpërmjet derivimit implicit. 595. x2 + xy − y2 = 4

(b) Zgjidhni ekuacionin në mënyrë të shtjellur në lidhje me
596. 2x3 + x2 y = xy3 = 2
y dhe më pas derivoni për të gjetur y0 në varësi të x.
(c) Shihni në qoftë se zgjidhjet tuaja në pikat (a) dhe (b) 597. x4 (x + y) = y2 (3x − y)
janë të sakta duke zëvendësuar shprehjen e y në pikën (a). 598. y5 + x2 y3 = 1 + yex
2
xy + 2x + 3x2 = 4
599. x2 y2 + x sin y = 4
590. 1
+ 1
=1
x y 600. 1 + x = sin(xy2 )
591. 4x2 + 9y2 = 36 601. 4 cos x sin y = 1
√ 602. ex/y = x − y
592. cos x + y = 5
603. y sin(x2 ) = x sin(y2 )
Gjeni dy/dx nëpërmjet derivimit implicit. √
604. x + y = 1 + x2 y2
593. x3 + y3 = 1 √
605. xy = 1 + x2 y
√ √ y
594. 2 x + 3 y = 3 606. tan(x − y) = 1+x2
157
√
629. G(x) = 1 − x2 arccos x
√
607. e y cos x = 1 + sin(xy) 630. y = tan−1 (x − 1 + x2 )
608. sin x + cos x = sin x cos x 631. h(t) = cot−1 (t) + cot−1 (1/t)
609. Në qoftë se f (x) + x2 [ f (x)]3 = 10 dhe f (1) = 2, gjeni √
632. F(θ) = arcsin sin θ
f 0 (1).
610. Në qoftë se g(x) + x sin g(x) = x2 gjeni g0 (0). 633. y = cos−1 (e2x )
q
Shikoni y si ndryshoren e pavarur dhe x si ndryshoren e 634. y = arctan 1−x
1+x
varur dhe përdorni derivimin implicit për të gjetur dx/dy.
611. x4 y2 − x3 y + 2xy3 = 0 Gjeni f 0 (x) dhe krahasoni grafikët e f (x) dhe f 0 .
√
612. y sec x = x tan y 635. f (x) = 1 − x2 arcsin x
636. f (x) = arctan(x2 − x)
Përdorni derivimin implicit për të gjetur ekuacionin e
tangentes në pikën e dhënë.
Dy kurba quhen ortogonale kur tangentet e tyre janë pin-
613. x2 + xy + y2 = 3, në (1, 1) gule në pikat e prerjes. Vërtetoni se familjet e dhëna të
614. x2 + 2xy − y2 + x = 2, në (1, 2) kurbave janë trajektore ortogonale me njëra- tjetrën, pra
secila kurbë e një familje është ortogonale me çdo kurbë
615. x2 + y2 = (2x2 + 2y2 − x)2 , në (0, 12 ) të familjes tjetër. Ndërtoni familjet e kurbave në të njëjtin
√ sistem koordinativ.
616. x2/3 + y2/3 = 4, në (−3 3, 1)
617. 2(x2 + y2 )2 = 25(x2 − y2 ), në (3, 1) 637. x2 + y2 = r2 , ax + by = 0.
618. y2 (y2 − 4) = x2 (x2 − 5), në (0, −2) 638. x2 + y2 = ax, x2 + y2 = by

639. y = cx2 , x2 + 2y2 = k
Gjeni y00 nëpërmjet derivimit implicit.
640. y = ax3 , x2 + 3y2 = b
619. 9x2 + y2 = 9
620. x3 + y3 = 1 641. Ekuacioni x2 − xy + y2 = 3 tregon një elips të rotulluar
√ √ që do të thotë se boshtet e tij nuk përputhen me boshtet koor-
621. x + y = 1 dinative. Gjeni pikat në të cilat elipsi pret boshtin e x-ve dhe
622. x4 + y4 = a4 vërtetoni se tangentet ndaj elipsit në këto pika janë paralele.
623. Vërtetoni nëpërmjet derivimit implicit se tangentja ndaj 642. Gjeni të gjitha pikat e kurbës x2 y2 + xy = 2 ku koefiçenti
elipsit këndor i tangentes është −1.
x2 y2
+ =1
a2 b2
në pikën (x0 , y0 ) është 643. Gjeni ekuacionet e tangenteve ndaj elipsit x2 + 4y2 = 36
të cilat kalojnë nga pika (12, 3).
x0 x y0 y
+ 2 =1 644. (a) Supozojmë se f (x) është funksion një për një dhe i
a2 b
derivueshëm. Gjithashtu funskioni i anasjelltë i tij f −1 është i
624. Gjeni ekuacionin e tangentes ndaj hiperbolës derivueshëm. Përdorni derivimin implicit për të treguar se
x2 y2 1
− =1 ( f −1 )0 (x) =
a2 b2 f 0 ( f −1 (x))
në pikën (x0 , y0 ).
duke nënkuptuar se emëruesi është i ndryshëm nga zero.
625. Gjeni derivatin
√ e funksionit. Thjeshtoni ku keni mundësi. (b) Në qoftë se f (4) = 5 dhe f 0 (4) = 32 , gjeni ( f −1 )(5).
y = tan−1 x
√ 645. (a) Vërtetoni se f (x) = 2x + cos x është funksion një për
626. y = tan−1 x një.
627. y = sin−1 (2x + 1) (b) Cila është vlera e f −1 (1)?
√ (c) Përdorni formulën e ushtrimit të mësipërm për të gjetur
628. g(x) = x2 − 1 sec−1 x ( f −1 )0 (1).
158
4.7 Derivatet e rendeve të larta

Në qoftë se f (x) është një funksion i derivueshëm atëherë derivati i tij f 0 është gjithashtu funksion kështu që
mund të ketë edhe ai vetë derivat, i cili po qe se ekziston shënohet ( f 0 )0 = f 00 . Ky funksion i ri f 00 quhet derivati i
dytë i f (x) sepse është derivati i derivatit të f (x). Duke përdorur shënimin e Lajbnicit shkruajmë derivatin e dytë të
y = f (x) si
d2 y
!
d dy
= 2
dx dx dx
Një shënim tjetër është f 00 (x) = D2 f (x). Një funksion quhet i lëmuar kur gjithë derivatet e rendeve të larta ekzistojnë.
Shembull 141. Në qoftë se f (x) = x cos x gjeni dhe interpretoni f 00 (x).
Zgjidhje: Duke përdorur rregullin e prodhimit, kemi
d d
f 0 (x) = x (cos x) + cos x (x) = −x sin x + cos x
dx dx
Për të gjetur f 00 (x) ne derivojmë f 0 (x):
d d d d
f 00 (x) = (−x sin x + cos x) = −x (sin x) + sin x (−x) + (cos x) = −x cos x − sin x − sin x = −x cos x − 2 sin x
dx dx dx dx
Ne mund ta interpretojmë f 00 (x) si koefiçenti këndor i tangentes ndaj grafikut të funksionit y = f 0 (x) në pikën
(x, f 0 (x)). Me fjalë të tjera është raporti i ndryshimit të koefiçentit këndor të tangentes së kurbës origjinale y = f (x).
Vëmë re se f 00 (x) = 0 sa herë që y = f 0 (x) ka tangente horizontale. Gjithashtu f 00 (x) është pozitiv kur y = f 0 (x) ka
koefiçent këndor të tangentes pozitiv dhe negativ kur y = f 0 (x) ka koefiçent këndor të tangentes negativ.

Në përgjithësi, mund ta interpretojmë derivatin e dytë si shkallë e ndryshimit të raportit të ndryshimit. Shembulli
më i përdorshëm i kësaj është nxitimi të cilin e përcaktojmë si më poshtë. Në qoftë se s = s(t) është funksioni pozicion
i një objekti që lëviz në një vijë të drejtë, dimë se derivati i parë i tij përfaqëson shpejtësinë v(t) e objektit si funksion
i kohës
ds
v(t) = s0 (t) =
dt
Ndryshimi i shpejtësisë në lidhje me kohën quhet nxitim a(t) i objektit. Prandaj, funksioni nxitim është derivati i
shpejtësisë dhe prej këtej derivati i dytë i funksionit pozicion
a(t) = v0 (t) = s00 (t)
ose sipas shënimit të Lajbnicit

dv d2 s
a= = 2
dt dt

Shembull 142. Pozicioni i një grimce jepet me ekuacionin s(t) = t3 − 6t2 + 9t, ku t matet me sekonda dhe s me metra.
(a) Gjeni nxitimin në kohën t. Sa është nxitimi pas 4sekondash?
(b) Kur e rrit shpejtësinë grimca? Kur ngadalëson lëvizjen ajo?
Zgjidhje: (a) Funksioni shpejtësi është derivat i funksionit pozicion s(t) = t3 − 6t2 + 9t, pra
ds
v(t) = = 3t2 − 12t + 9
dt
Nxitimi është derivati i funksionit shpejtësi v(t). Pra,
d2 s dv
a(t) = v0 (t) = = = 6t − 12 =⇒ a(4) = 6(4) − 12 = 12m/s2
dt2 dt
159
(b) Grimca e rrit shpejtësinë kur shpejtësia është pozitive dhe rritëse (v dhe a janë të dy pozitivë) dhe gjithashtu
kur shpejtësia është negative dhe zvogëluese( v dhe a janë të dy negativë). Me fjalë të tjera grimca e rrit shpejtësinë
kur shpejtësia dhe nxitimi kanë të njëjtën shenjë. Grimca ngadalëson kur v dhe a kanë shenja të kundërta, pra, kur
0 ≤ t < 1 dhe kur 2 < t < 3.
Derivati i tretë f 000 është derivati i derivatit të dytë. Kështu që f 000 (x) mund të interpretohet si koefiçent këndor
i tangentes ndaj kurbës y = f 00 (x) ose si shkallë e ndryshimit të f 00 (x). Në qoftë se y = f (x) atëherë shënimet
alternatrive për derivatin e tretë janë
d d2 y d3 y
!
y 000
= f (x) =
000
= = D3 f (x).
dx dx2 dx3

Shembull 143. Në qoftë se y = x3 − 6x2 − 5x + 3 atëherë
y0 = 3x2 − 12x − 5, y00 = 6x − 12, y000 = 6, y(4) = 0
dhe në fakt y(n) = 0 për çdo n ≥ 4.
Shembull 144. Në qoftë se f (x) = 1x , gjeni f (n) (x).
Zgjidhje: Atëherë kemi
1
f (x) = = x−1
x
1
f 0 (x) = −x−2 = −
x2
2
f 00 (x) = (−2)(−1)x−3 =
x3
f 000 (x) = −3 · 2 · 1 · x−4
f (4) (x) = 4 · 3 · 2 · 1 · x−5
···
f (n)
(x) = (−1)n n(n − 1)(n − 2)...2 · 1 · x−(n+1)
ose
(−1)n n!
f (n) (x) =
xn+1

Shembujt në vazhdim tregojnë se si mund të gjenden derivatet e dyta dhe të treta të një funksioni që është
përcaktuar në mënyrë implicite.
Shembull 145. Gjeni y00 kur x4 + y4 = 16.
Zgjidhje: Duke derivuar ekuacionin në mënyrë implicite në lidhje me x, marrim
4x3 + 4y3 · y0 = 0
Duke e zgjidhur në lidhje me y0 kemi

x3
y0 = − (4.31)
y3
Për të gjetur y00 derivojmë y0 duke përdorur rregullin e raportit dhe duke patur parasysh se y është funksion i x:

d d
y3 dx (x3 ) − x3 dx (y3 ) y3 · 3x2 − x3 (3y2 y0 )
3
!
d x
y =
00
− 3 =− = −
dx y (y3 )2 y6
160
Në qoftë se zëvendësojmë Ek. (4.31) në këtë shprehje, marrim

3
3x2 y3 − 3x3 y2 − xy3 3(x2 y4 + x6 ) 3x2 (y4 + x4 )
y00 = − =− = −
y y7 y7
Por vlerat e x dhe y duhet të kënaqin ekuacionin origjinal x4 + y4 = 16. Prandaj përgjigja thjeshtohet në
3x2 (16) x2
y00 = − 7
= −48 7
y y

4.7.1 Derivatet e funksioneve logaritmike

Në këtë seksion do të përdorim derivimin implicit për të gjetur derivatet e funksioneve logaritmike y = loga x,
dhe në veçanti, të funksionit të logaritmit natyror y = ln x.
d 1
(loga x) = (4.32)
dx x ln a
Le të jetë y = loga x. Atëherë,

a y = x.
Duke derivuar këtë ekuacion implicit në lidhje me x duke përdorur formulën d x
dx (a ) = ax ln a, marrim
dy
a y · (ln a) · =1
dx
dhe prej këtej
dy 1 1
= =
dx a y ln a x ln a
Në qoftë se zëvendësojmë a = e në formulën Ek. (4.32) atëherë faktori ln a në anën e djathtë bëhet ln e = 1 dhe
kemi formulën për derivatin e funksionit logaritmik natyror loge x = ln x
d 1
(ln x) = (4.33)
dx x
Shembull 146. Derivoni y = ln(x3 + 1).
Zgjidhje: Shënojmë u = x3 + 1 në mënyrë që të përdorim rregullin zinxhir. Atëherë, y = ln u, prandaj
dy dy du 1 du 1 3x2
= · = · = 3 (3x2 ) = 3
dx du dx u dx x +1 x +1
Në përgjithësi në qoftë se ne kombinojmë formulën Ek. (4.33) me rregullin zinxhir si në shembullin më sipër
kemi
d 1 du d g0 (x)
(ln u) = ose [ln g(x)] = (4.34)
dx u dx dx g(x)
d
Shembull 147. Gjeni dx ln(sin x).
Zgjidhje: Duke përdorur Ek. (4.34) kemi
d 1 d 1
ln(sin x) = · (sin x) = cos x = cot x
dx sin x dx sin x

161
√
Shembull 148. Derivoni f (x) = ln x.
Zgjidhje: Kësaj here funksioni logaritmik është në rolin e u, prandaj nga rregulli zinxhir kemi
1 d 1 1 1
f 0 (x) = (ln x)−1/2 (ln x) = √ · = √
2 dx 2 ln x x 2x ln x

Shembull 149. Derivoni f (x) = log10 (2 + sin x).
Zgjidhje: Duke përdorur Ek. (4.32) për a = 10, kemi
d 1 d cos x
f 0 (x) = log10 (2 + sin x) = · · (2 + sin x) =
dx (2 + sin x)ln10 dx (2 + sin x) ln 10

Shembull 150. Gjeni derivatin

x+1
!
d
ln √ .
dx x−2
Zgjidhje: Duke zbatuar rregullat e derivimit kemi
x+1 d x+1
!
d 1
ln √ = √ ·
dx x−2 √x+1
dx x − 2
x−2
√ √
x−2 x − 2 · 1 − (x + 1)( 21 )(x − 2)−1/2 x − 2 − 12 (x + 1) x−5
= · = =
x+1 x−2 (x + 1)(x − 2) 2(x + 1)(x − 2)
Në qoftë se thjeshtojmë fillimisht funksionin e dhënë duke përdorur vetitë e logaritmit atëherë derivimi bëhet më i
thjeshtë:
d x+1 d 1 1 1 1

ln √ = ln(x + 1) − ln(x − 2) = − ( )
dx x − 2 dx 2 x+1 2 x−2
Shembull 151. Gjeni f 0 (x) kur

f (x) = ln |x| .
në qoftë se x > 0
(
ln x,
f (x) =
ln (−x), në qoftë se x < 0
kjo sjell që
1
, në qoftë se x > 0


x

f (x) = 
0

 1 1
(−1) = , në qoftë se x < 0



−x x
Prandaj f 0 (x) = 1/x për të gjithë x , 0. Rezultati i këtij shembulli duhet fiksuar si
d 1
ln |x| = (4.35)
dx x
162
4.7.2 Derivatet që llogariten më lehtë me anë të logaritmeve.

Llogaritja e derivateve të funksioneve të komplikuara që përfshijnë prodhime, raporte apo ngritje në fuqi shpesh
mund të thjeshtohet duke përdorur metodën e logaritmeve. Metoda e përdorur në shembujt në vazhdim quhet
derivimi logaritmik.
Shembull 152. Derivoni √
x3/4 x2 + 1
y=
(3x + 2)5
Zgjidhje: Marrim logaritmin e të dy anëve të ekuacionit dhe përdorim vetitë e logaritmit për të thjeshtuar:
3 1
ln y = ln x + ln(x2 + 1) − 5 ln(3x + 2)
4 2
Derivojmë në mënyrë implicite në lidhje me x dhe kemi
1 dy 3 1 1 2x 3
= · + · −5
y dx 4 x 2 x2 + 1 3x + 2
Duke e zgjidhur në lidhje me dy/dx ne gjejmë
dy
3 x 15

=y + 2 −
dx 4x x + 1 3x + 2
Meqënëse ne kemi një shprehje eksplicite për y ne mund ta zëvendësojmë dhe shkruajmë
√
dy x3/4 x2 + 1 3 x 15

= + −
dx (3x + 2)5 4x x2 + 1 3x + 2
Hapat që ndiqen në derivimin logaritmik
1. Merret logaritmi natyror i të dy anëve të ekuacionit y = f (x) dhe përdoren vetitë e logaritmit për të thjeshtuar.
2. Derivohet në mënyrë implicite në lidhje me x.
3. Zgjidh ekuacionin e përftuar në lidhje me y0 .
Në qoftë se f (x) < 0 për ndonjë vlerë të x atëherë ln f (x) nuk ka kuptim por mund të shkruajmë |y| = | f (x)| dhe
të përdorim Ek. (4.35). E ilustrojmë këtë procedurë duke vërtetuar rregullin fuqi në versionin e përgjithshëm.
Vërtetimi i Rregullit Fuqi:
Në qoftë se r është një numër real i çfarëdoshëm dhe f (x) = xr , atëherë
f 0 (x) = r · xr−1
Vërtetim: Le të jetë y = xr . Përdorim derivimin logaritmik:
ln |y| = ln |x|r = r · ln |x| , x , 0
Prej nga
y0 r
=
y x
Pra,
y xr
y0 = r · =r· = r · xr−1
x x

163
Vërejtje 11. Ju duhet të kini kujdes që të dalloni rregullin fuqi
(xr )0 = r · xr−1 ,
ku baza është ndryshore dhe eksponenti konstant dhe rregulli i derivimit të funksionit eksponencial
(ax )0 = ax · ln a,
ku baza është konstante dhe eksponenti ndryshore.

Në përgjithësi janë katër raste për eksponentët dhe bazat:
1. d b
dx (a ) = 0 ku a dhe b janë konstante.
b b−1 0
d
f (x) = b · f (x)

2. dx · f (x)
h i
d
3. dx a g(x) = a g(x) · (ln a) · g0 (x)
4. Për të gjetur
d g(x)
f (x)
dx
derivimi logaritmik mund të përdoret si në shembullin në vazhdim.
Shembull 153. Derivoni √

y=x x
.
Zgjidhje: Duke përdorur derivimin logaritmik, kemi

√ √
ln y = ln x x = x ln x
y0 √ 1 1
= x · + (ln x) √
y x 2 x
x 2 + lnx
! !
1 ln x √
y =y √ + √ =x
0
√
x 2 x 2 x
√ √
Zgjidhje: Një metodë tjetër është ta shkruash x x
= (eln x ) x
:
2 + ln x
!
d √x d ln x √x √ d √ √
x = e = eln x x (ln x x) = x x · √
dx dx dx 2 x

4.7.3 Numri e i parë si limit

Kemi vërtetuar se kur f (x) = ln x, atëherë f 0 (x) = 1/x. Prandaj, f 0 (1) = 1. Tani e përdorim këtë fakt për të
shprehur numrin e si limit. Nga përkufizimi i derivatit si limit kemi
f (1 + h) − f (1) f (1 + x) − f (1) ln(1 + x) − ln 1 1

f 0 (1) = lim = lim = lim = lim ln(1 + x) = lim ln(1 + x)1/x
h→0 h x→0 x x→0 x x→0 x x→0
Meqënëse f (1) = 1, kemi

0
lim ln(1 + x)1/x = 1.

x→0
Nga teorema mbi vazhdueshmërinë e funksionit të përbërë dhe vazhdueshmëria e funksionit eksponencial,
kemi
lim ln(1 + x)1/x 1/x
e = e1 = ex→0 = lim eln(1+x) = lim(1 + x)1/x
x→0 x→0
164
e = lim(1 + x)1/x (4.36)

x→0
Kjo ilustron faktin se, me saktësi deri në shtatë shifra pas presjes,
e ≈ 2.7182818
Në qoftë se e zëvendësojmë n = 1/x në (4.36) atëherë n → ∞ sikurse x → 0 dhe prej këtej një shprehje alternative
për e është
1 n

e = lim 1 + . (4.37)
n→∞ n
4.7.4 Funksionet hiperbolike

Disa kombinime të funksioneve eksponenciale ex dhe e−x përdoren shpesh në matematikë dhe aplikimet e saj,
kështu që ato emërtohen në mënyrë të veçantë. Në shumë raste ato janë analoge me funksionet trigonometrike
dhe kanë të njëjtën lidhje me hiperbolat si dhe funksionet trigonometrike që quhen rrethorë. Për këto arsye ato së
bashku quhen funksione hiperbolike dhe në mënyrë individuale quhen sinusi hiperbolik, kosinusi hiperbolik, e
kështu me radhë. Ne i përkufizojmë si më poshtë
ex − e−x ex + e−x
sinh x = , cosh x = ,
2 2 (4.38)
sinh x cosh x
tanh x = , coth x =
cosh x sinh x
Vërejmë se sinusi hiperbolik ka si bashkësi përkufizimi R dhe bashkësi vlerash R, ndërsa kosinusi hiperbolik
ka si bashkësi përkufizimi R dhe si bashkësi vlerash [1, ∞). Funksionet hiperbolike kënaqin një sërë identitetesh që
janë të ngjashme me identitetet trigonometrike. Ne po paraqesim disa prej tyre. Vërtetimet ja lemë lexuesit.
Lema 27. Identitet e mëposhtme janë të vërteta:
1. sinh(−x) = − sinh x
2. cosh(−x) = cosh x
3. cosh2 x − sinh2 x = 1,
4. 1 − tanh2 x = 1
cosh2 x
5. sinh(x + y) = sinh x cosh y + cosh x sinh y,

6. cosh(x + y) = cosh x cosh y + sinh x sinh y
(a) cosh2 x − sinh2 x = 1
(b) 1 − tanh2 x = cosh1 2 x .
x (1 + x)1/x
0.1 2.593742246
0.01 2.70481383
0.001 2.71692393
0.0001 2.71814593
0.00001 2.71826824
0.000001 2.71828047
0.0000001 2.71828169
0.00000001 2.71828181
Tabela 4.2: Vlerat e e për vlera të vogla të x-it.
165
Zgjidhje: (a) Duke zëvendesuar në krahun e majtë kemi

!2 !2
2 ex + e−x ex − e−x
cosh x − sin h x =
2
−
2 2
e2x + 2 + e−2x e2x − 2 + e−2x 4
= − = =1
4 4 4
(b) E nisim me identitetin e vërtetuar në pjesën (a):
cosh2 x − sinh2 x = 1
Në qoftë se pjestojmë të dy anët me cosh2 x marrim
sinh2 x 1 1
1− 2
= 2
=⇒ 1 − tanh2 x = .
cosh x cosh x cosh2 x

Derivatet e funksioneve hiperbolike llogariten lehtë. Për shembull
d ex − e−x ex + e−x
!
d
(sin hx) = = = cos hx.
dx dx 2 2
Po rendisim tani formulat e derivimit të funksioneve hiperbolike. Vërtetimet mbeten për t’u zhvilluar si ushtrime
nga lexuesi. Vëreni analogjinë me formulat e derivimit të funksioneve trigonometrike por kini kujdes se në disa
raste ndryshojnë shenjat.
Derivatet e funksioneve hiperbolike
d d d 1 d 1
(sinh x) = cosh x, (cosh x) = sinh x, (tanh x) = 2
, (coth x) = −
dx dx dx cosh x dx sinh2 x
Shembull 155. Secili nga këta rregulla derivimi mund të kombinohet me rregullin zinxhir. Për shembull
√
d √ √ d √ sinh x
(cosh x) = sinh x · x= √
dx dx 2 x
4.7.5 Funksionet e anasjellta hiperbolike

Ju mund ta shihni lehtë se sinh dhe tanh janë funksione një për një, kështu që ata kanë funksione të anasjellta, që
po i shënojmë me sinh−1 dhe tanh−1 . Funksioni cosh nuk është funksion një për një por i ngushtuar në bashkësinë
[0, ∞) ai bëhet funksion një për një. I anasjellti i funksionit kosinus hiperbolik përkufizohet si i anasjellti i këtij
funksioni të ngushtuar.
y = sinh−1 x =⇒ sinh y = x
y = cosh−1 x =⇒ cosh y = x dhe y ≥ 0
y = tanh−1 x =⇒ tanh y = x
y = coth−1 x =⇒ cot y = x
Ne mund të ndërtojmë grafikun e sinh−1 , cosh−1 dhe të tanh−1 duke përdorur grafikët e sinusit hiperbolik,
kosinusit hiperbolik dhe tangentit hiperbolik duke patur parasysh faktin se ato janë përkatësisht simetrikë në lidhje
me drejtëzën y = x.
Meqënëse funksionet hiperbolike janë përkufizuar në termat e funksioneve eksponenciale nuk është çudi që
edhe të anasjelltët e tyre të shprehen në termat e logaritmeve. Në veçanti kemi
√
sin h−1 x = ln(x + x2 + 1) x ∈ R
√
cos h−1 x = ln(x + x2 − 1) x ≥ 1
1 1+x

tan h−1 x = ln , −1 < x < 1
2 1−x
166
Shembull 156. Vërtetoni se √

sinh−1 x = ln(x + x2 + 1).
Zgjidhje: Le të jetë y = sinh−1 x. Atëherë,

e y − e−y
x = sin hy =
2
Kështu që
e y − 2x − e−y = 0
ose duke shumëzuar me e y ,
e2y − 2xe y − 1 = 0
Ky është një trinom i fuqisë së dytë në lidhje me e y :
(e y )2 − 2x(e y ) − 1 = 0
Duke e zgjidhur marrim

√
4x2 + 4
2x ± √
e =y
= x ± x2 + 1
2
√ √
Kujtojmë se e > 0 por x − x + 1 < 0 ( sepse x < x2 + 1). Prandaj pranojmë vetëm rrënjën pozitive dhe kemi
y 2
√
e y = x + x2 + 1
E prej këtej
√
y = ln(e y ) = ln(x + x2 + 1)
Derivatet e funksioneve të anasjellta hiperbolike
d 1 d 1 d 1 d 1
(sin h−1 x) = √ , (cos h−1 x) = − √ , (tan h−1 x) = 2
, (cot h−1 x) =
dx 1+x2 dx |x| x + 1
2 dx 1 − x dx 1 − x2
Funksionet e anasjellta hiperbolike janë quajtur të derivueshëm sepse funksionet hiperbolike janë të derivueshëm.
d 1
(sinh−1 x) = √ .
dx 1 + x2
Zgjidhje: Le të jetë y = sinh−1 x. Atëherë, sinh y = x. Në qoftë se derivojmë ekuacionin në mënyrë implicite në
lidhje me x, marrim
dy
cosh y =1
dx
q
Meqënëse cosh2 y − sinh2 y = 1 dhe cosh y ≥ 0, ne kemi cosh y = 1 + sinh2 y, kështu që
dy 1 1 1
= = q = √
dx cosh y 1 + x2
1 + sinh2 y
Zgjidhje: Nga ekuacionet e mësipërme kemi
d d √ 1 d √
(sinh−1 ) = ln(x + x2 + 1) = √ (x + x2 + 1)
dx dx x + x2 + 1 dx
√
1 x x2 + 1 + x 1
= √ (1 + √ )= √ √ = √
x+ x +12 x +1
2 (x + x + 1) x + 1
2 2 x +1
2
167
Shembull 158. Gjeni

d h i
tanh−1 (sin x) .
dx
Zgjidhje: Duke përdorur rezultatet e mësipërme dhe rregullin zinxhir kemi

d h i 1 d 1 cos x 1
tan h−1 (sin x) = (sin x) = cos x = =
dx 1 − (sin x)2 dx 1 − sin2 x cos2 x cos x
Ushtrime:
646. Çdo krah i një katrori rritet me shkallë 6cm/s. Me çfarë pikës P. Me çfarë shkalle lëizin njerzit 15min pasi gruaja ka
shkalle rritet syprina e katrorit kur syprina është 16cm2 ? filluar lëvizjen?
√
647. Gjatësia e një drejtkëndëshi rritet me 8cm/s dhe gjerësia 654. Një grimcë lëviz përgjatë kurbës y = x. Kur grimca
e tij rritet me 3cm/s. Kur gjatësia është 20cm dhe gjerësia kalon pikën (4, 2), abshisa x rritet me një shkallë prej 3cm/s.
10cm, sa shpejt rritet syprina e drejtkëndëshit? Sa shpejt ndryshon distanca e grimcës nga origjina në këtë
çast?
648. Rrezja e një sfere rritet me 4mm/s. Sa shpejt rritet vëllimi
i sferës kur diametri është 80mm? 655. Dy brinjët e një trekëndëshi janë 4m dhe 5m dhe këndi
ndërmjet tyre rritet me shkallë prej 0.06rad/s. Gjeni shkallën
649. N.q.se y = x3 + 2x dhe dx/dt = 5, gjeni dy/dt kur x = 2.
me të cilën rritet syprina e trekëndëshit kur këndi ndërmjet
650. N.q.se x2 + y2 = 25 dhe dy/dt = 6, gjeni dx/dt kur brinjëve me gjatësi të fiksuar është π/3.
y = 4.
656. Dy brinjët e një trekëndëshi janë 12m dhe 15m dhe këndi
651. N.q.se z2 = x2 + y2 , dhe dx/dt = 2, dhe dy/dt = 3. Gjeni ndërmjet tyre rritet me shkallë prej 2◦ /min. Gjeni sa shpejt
dz/dt kur x = 5 dhe y = 12. rritet brinja e tretë trekëndëshit kur këndi ndërmjet brinjëve
me gjatësi të fiksuar është 60◦ ?
652. Dy makina fillojnë lëvizjen nga e njëjta pikë. Njëra udhë-
ton në drejtim të jugut me 75km/h dhe tjetra drejt perëndimit 657. Dy njerëz nisen nga e njëjta pikë. Njëri ecën drejt lind-
me 40km/h. Me çfarë shkalle është rritur distanca ndërmjet jes me 3m/s dhe tjetri drejt verilindjes me 2m/s. Sa shpejt
makinave pas dy orësh? ndryshon distanca ndërmjet tyre pas 20 minutash?
653. Një njeri fillon të ecë drejt veriut duke u nisur nga pika 658. Akrepi i minutave të një ore është 8mm i gjatë, ndërsa
P më shpejtësi 2m/s. Pesë minuta më vonë një grua fillon të akrepi i orës është 4mm i gjatë. Sa shpejt ndryshon distanca
ecë drejt jugut duke u nisur nga një pikë 500m nga lindja e ndërmjet akrepave gjatë ndërrimit të orës?
4.8 Përafrimet lineare dhe diferencialet

Kemi parë se kurbat janë shumë pranë tangenteve të tyre pranë pikave të tangenteve. Në fakt nga zmadhimi
rrotull një pike të grafikut të një funksioni të derivueshëm vëmë re se grafiku duket gjithnjë e më shumë si tangentja
e vet. Ky vëzhgim përbën bazën për metodën e gjetjes së vlerave të përafërta të funksionit.
Ideja është se mund të jetë e lehtë të llogaritet një vlerë f (a) e një funsioni por e vështirë (ose edhe e pamundur)
të llogariten vlerat e përafërta të f (x). Kështu që ne e kemi më lehtë të llogarisim vlerat e funksionit linear L grafiku
i të cilit është tangentja e f (x) në pikën (a, f (a)); shih figurën 1. Me fjalë të tjera, përdorim tangenten në (a, f (a)) si
një përafrim ndaj kurbës y = f (x) kur x është afër a. Një ekuacion për këtë tangente është
y = f (a) + f 0 (a)(x − a)
dhe përafrimi
f (x) ≈ f (a) + f 0 (a)(x − a) (4.39)
quhet përafrim linear ose përafrim linear tangent i f (x) në a. Funksioni linear grafiku i të cilit është pikërisht
tangentja pra,
L(x) = f (a) + f 0 (a)(x − a) (4.40)
quhet linearizimi i f (x) në a.
168
Shembulli në vazhdim është tipik i situatave në të cilat përdorim përafrimet lineare për të parashikuar sjelljen
në të ardhmen të një funksioni të dhënë në trajtë empirike.
√ √
Shembull
√ 159. Gjeni linearizimin e funksionit f (x) = x + 3 në a = 1 dhe përdoreni atë për të përafruar numrat 3.98 dhe
4.05. A janë këto vlerësime të mëdha apo më të vogla se sa vlera e saktë?
Zgjidhje: Derivati i f (x) = (x + 3)1/2 është

1 1
f 0 (x) = (x + 3)−1/2 = √
2 2 x+3
Kështu që kemi f (1) = 2 dhe f 0 (1) = 41 . Duke vendosur këto vlera në Ek. (4.40), shohim se linearizimi është
1 7 x
L(x) = f (1) + f 0 (1)(x − 1) = 2 + (x − 1) = +
4 4 4
Përafrimi linear përkatës është
√ 7 x
x+3≈ +
4 4
ku x është afër 1. Në veçanti kemi
√ 7 0, 98 √ 7 1.05
3.98 ≈ + = 1.995 dhe 4.05 ≈ + = 2.0125
4 4 4 4
√ √
Sigurisht një makinë llogaritëse mund të japë një përafrim për 3.98 dhe 4.05 por përafrimi linear jep një përafrim
përgjatë një intervali të tërë.

Në tabelën e mëposhtme krahasojmë vlerësimet e bëra nga përafrimi linear në shembullin e mësipërm me vlerat
e sakta. Vëmë re nga kjo tabelë si se përafrimi linear tangent jep vlerësime të mira kur x është afër 1 ky përafrim
nuk përkon kur x është larg nga 1.
x nga L(x) vlera aktuale

√
√ 3.9 0. 9 1. 975 1.97484176 · · ·
3.98
√ 0. 98 1. 995 1.99499373 · · ·
√ 4 1 2 2.00000000 · · ·
√4.05 1. 05 2. 0125 2.01246117 · · ·
√4.1 1. 1 2. 025 2.02484567 · · ·
√5 2 2. 25 2.23606797 · · ·
6 3 2.5 2.44948974 · · ·
Tabela 4.3: Vlerat nga përafrimi linear.
Lind pyetja, sa i mirë është përafrimi që përftuam tek ky shembull? Shembulli tjetër tregon se duke përdorur
makina llogaritëse grafike apo kompjutera që ne mund të përcaktojmë një interval brenda të cilit përafrimi është i
përshtatshëm.
Shembull 160. Për çfarë vlere të x përafrimi linear
√ 7 x
x+3≈ +
4 4
është i përshtatshëm brenda intervalit me gjerësi 0.5? Po me gjerësi 0.1?
Zgjidhje: Me gjerësi 0.5 do të thotë se funksioni duhet të ndryshojë nga përafrimi me më pak se 0.5:
√
7 x
x + 3 − ( + ) < 0.5

4 4
169
Në mënyrë ekuivalente, mund të shkruajmë

√ 7 x √
x + 3 − 0.5 < + < x + 3 + 0.5
4 4
Kjo do të thotë se përafrimi linear duhet të shtrihet ndërmjet kurbave të përftuara nga zhvendosja paralele e kurbës
√
y = x + 3 me 0.5 njësi.
Në mënyrë të ngjashme, shohim se përafrimi është i përshtatshëm brenda intervalit me gjerësi 0.1 kur −1.1 <
x < 3.9.

4.8.1 Aplikimet në Fizikë

Përafrimet lineare përdoren shpesh në Fizikë. Në analizimin e konsekuencave të një ekuacioni, një fizikant ka
nevojë ta theshtojë një funksion duke e zëvendësuar atë me përafrimin e vet linear. Për shembull, në derivimin e
një formule për periodën e lavierrësit, librat e fizikës marrin shprehjen at = −g sin θ për nxitimin tangencial dhe e
zëvendësojnë sin θ me θ duke patur parasysh se sin θ është shumë afër θ kur θ nuk është e madhe. Ju mund të
verifioni se linearizimi i funkionit f (x) = sin x në a = 0 është L(x) = x dhe kështu përafrimi linear në 0 është
sin x ≈ x
Kështu që, derivimi i formulës për periodën e lavierrësit përdor përafrimin linear tangent për funksionin sinus.
Një tjetër shembull ndodh në teorinë e optikës, ku rrezet e dritës që mbërrijnë me kënd të pjerrët në boshtin
optik janë quajtur rreze paraksiale. Në optikën paraxiale (ose Gausiane), si sin θ dhe cos θ janë zëvendësuar nga
linearizimet e tyre. Me fjalë të tjera, përafrimet lineare
sin θ ≈ θ dhe cos θ ≈ 1
janë përdorur sepse θ është shumë afër 0. Rezultatet e llogaritjeve të bëra me këto përafrime janë bërë mjeti teorik
bazë i përdorur në dizenjimin e lenteve.
4.8.2 Diferencialet
Idetë në lidhje me përafrimet lineare shpesh janë formuluar në terminologjinë dhe shënimet e diferencialit. Në
qoftë se y = f (x), ku f (x) është funksion i derivueshëm, atëherë diferenciali dx është ndryshore e pavarur; pra, dx
mund t’i jepet vlera e çdo numri real. Diferenciali dy përkufizohet në termat e dx nga ekuacioni
dy = f 0 (x) dx (4.41)
Prandaj dy është ndryshore i varur; ai varet nga vlerat e x dhe dx. Në qoftë se dx i është dhënë një vlerë e
veçantë dhe x një vlerë nga bashkësia e përkufizimit të f (x) atëherë vlera numerike e dy është përcaktuar.
Le të jetë P(x, f (x)) dhe Q(x + ∆x, f (x + ∆x)) dy pika të grafikut të f (x) dhe le të jetë dx = ∆x. Ndryshimi
korrespondues në y është
∆y = f (x + ∆x) − f (x)
Koefiçenti këndor i tangentes PR është derivati f 0 (x). Prandaj distanca e drejtpërdrejtë nga S deri tek R është
f 0 (x)dx = dy. Prej nga dy përfaqson ndryshimin e linearizimit, ku ∆y përfaqson shtesën me të cilën kurba y = f (x)
rritet ose zvogëlohet kur x ndryshon me dx.
Shembull 161. Krahasoni vlerat e ∆y dhe dy në qoftë se y = f (x) = x3 + x2 − 2x + 1 dhe x ndryshon (a) nga 2 në 2.05 dhe
(b) nga 2 në 2.01.
Zgjidhje: (a) Kemi
f (2) = 23 + 22 − 2(2) + 1 = 9
f (2.05) = (2.05)3 + (2.05)2 − 2(2.05) + 1 = 9.717625
∆y = f (2.05) − f (2) = 0.717625
170
Në përgjithësi, dy = f 0 (x) dx = (3x2 + 2x − 2) dx. Kur x = 2 dhe dx = ∆x = 0.05, kjo bëhet
dy = [3(2)2 + 2(2) − 2]0.05 = 0.7
(b)
f (2.01) = (2.01)3 + (2.01)2 − 2(2.01) + 1 = 9.140701

∆y = f (2.01) − f (2) = 0.140701
Kur dx = ∆x = 0.01,
dy = [3(2)2 + 2(2) − 2]0.01 = 0.14
Vëmë re se përafrimi ∆y ≈ dy bëhet gjithnjë e më i mirë kur ∆x bëhet gjithnjë e më i vogël. Shikojmë gjithashtu se
është më e lehtë të llogaritet dy se sa ∆y. Për funksione më të komplikuara mund të jetë e pamundur të llogaritet
∆y në mënyrë të saktë. Në të tilla raste përafrimi me diferencialin është mjaft i përdorshëm.
Në shënimin e diferencialit, përafrimi linear mund të shkruhet si
f (a + dx) ≈ f (a) + dy
√
Për shembull, për funksionin f (x) = x + 3, ne kemi
dx
dy = f 0 (x) dx = √
2 x+3
Në qoftë se a = 1 dhe dx = ∆x = 0.05, atëherë
0.05
dy = √ = 0.0125
2 1+3
√
dhe 4.05 = f (1.05) ≈ f (1) + dy = 2.0125.

Shembulli ynë i fundit ilustron përdorimin e diferencialit në vlerësimin e gabimit që bëhet gjatë llogaritjeve të
përafërta.
Shembull 162. Rrezja e një sfere u mat dhe u gjet se është 21cm me gabim të mundshëm në matje të shumtën 0.05cm. Cili
është gabimi maksimal në përdorimin e kësaj rrezeje për të llogaritur vëllimin e sferës?
Zgjidhje: Në qoftë se rrezja e sferës është r atëherë vëllimi i sferës është V = 43 πr3 . Nëne gabimi në vlerën e
llogaritur të r i shënuar me dr = ∆r atëherë gabimi korrespondues në vlerën e llogaritur të V është ∆V, i cili mund
të përafrohet me diferencialin
dV = 4πr2 dr
Kur r = 21 dhe dr = 0.05, ky gabim bëhet
dV = 4π(21)2 0.05 = 277
Gabimi maksimal në llogaritjen e vëllimit është rreth 277cm3 .

Vërejtje 12. Megjithëse gabimi në këtë shembull mund të duket i madh, një pamje më të mirë të gabimit e jep gabimi relativ, i
cili njehsohet duke pjestuar gabimin me vëllimin total:
∆V dV 4πr2 dr dr
≈ = 4 =3
3 πr
V V 3 r
Prandaj gabimi relativ në llogaritjen e vëllimit është rreth tre herë më i madh se sa gabimi reativ i rrezes. Në shembullin e
mësipërm gabimi relativ i rrezes është afërsisht dr/r = 0.05/21 ≈ 0.0024 dhe ky sjell një gabim relativ rreth 0.007 për vëllimin.
Gabimet gjithashtu mund të paraqiten edhe në përqindje.
171
4.8.3 Polinomet e Taylor

Përafrimet e funksioneve të caktuara using diferencialet janë një metodë mjaft e vlefshme në aplikime. Këto
lloj përafrimesh janë më të mirat duke përdorur një funksion linear, ose ndryshe një polinom të gradës së parë. A
mund të gjejmë përafrime më të mira në se përdorim polinome të një grade më të lartë?
Le të shohim në se mund të realizojmë këtë për një funksion f (x) me një polinom të gradës së dytë P(x) rreth
pikës x = a. Pra ne kërkojmë që:
i) P(a) = f (a)
ii) P0 (a) = f 0 (a)
iii) P”(a) = f ”(a).
Polinomi P(x) mund të shkruhet si
P(x) = A + B(x − a) + C(x − a)2 ,
për ndonjë A, B, C ∈ R. Kushti që P(a) = f (a) na jep që
P(x) = f (a) + B(x − a) + C(x − a)2 .
Në mënyrë të ngjashme kemi që

1
f ”(a)(x − a)2 .
P(x) = f (a) + f 0 (a)(x − a) +
2
Kjo metodë mund të përgjithsohet për çdo gradë n. Pra në përgjithësi ne duam të përcaktojmë një polinom
Tn (x) = c0 + c1 (x − a) + c2 (x − 2)2 + · · · + cn (x − a)n ,
të tillë që vlera e këtij polinomi dhe gjithë derivateve të rendit ≤ n të jenë njësoj me ato të një funksioni të dhënë
f (x).
Duke derivuar me rradhë dhe duke zëvenduesuar x = a kemi
f (k) (a)
ck = .
k!
Atëherë marrim polinomin
f ”(a) f (n) (a)

Tn (x) = f (a) + f 0 (a)(x − a) + (x − a)2 + · · · + (x − a)n ,
2! n!
i cili quhet polinomi Taylor i gradës n.
Shembull 163. Gjeni polinomin e gradës 8-të rreth pikës x = 0 të funksionit f (x) = ex .
Zgjidhje: Duke zbatuar formulën e mësipërme ne kemi
x2 x8
T8 (x) = 1 + x + + ··· + .
2! 8!

Ushtrim 9. Krahasoni, nga ana numerike, përafrimin linear të f (x) = ex me përafrimin e gradës 8-të më sipër. Cili duket më i
saktë? Gjeni vleren T8 (0.001) nga formula e mësipërme dhe e krahasoni ate me e0.001 që nxirrni nga kalkulatori juaj. Cili është
ndryshimi midis tyre?
Ushtrim 10. Vërtetoni se për një polinom p(x) të gradës n, polinomi Taylor i gradës n i p(x) është Tn (x) = p(x).
Sa preçize janë përafrime të tilla? Nga shembujt e mësipërm ju duhet të keni konkluduar se ato janë më të sakta
se përafrimet
lineare. Madje sa më shumë rritet grada e polinomit Taylor aq më shumë zvogëlohet gabimi, apo
diferenca Tn (x) − f (x) rreth një pike të caktuar x = a.

Dy pyetje të natyrshme na dalin:
172
1. Në se na jepet një gabim i lejuar (apo tolerancë) ε > 0, si mund të gjejmë gradën n, të tillë që

Tn (x) − f (x) ≤ ε
2. Çdo të thotë saktësisht "rreth pikës x = a"? Pra në çfarë intervali rreth a-së ka ky lloj përafrimi vlerë?
Keto pyetje do të trajtohen në detaje në Kreun 10.4.
Ushtrime:
Gjeni linearizimin L(x) të funksionit në a. 677. y = ex/5 , x = 0, dx = 0.1

659. f (x) = x4 + 3x2 , a = −1 678. y = 1/(x − 1), x = 2, dx = −0.01
660. f (x) = ln x, a = 1 679. y = cot x, x = π/4, dx = −0.1
661. f (x) = cos x, a = π/2 680. y = sin x, x = π/6, dx = 0.05
662. f (x) = x3/4 , a = 16 Llogarisni ∆y dhe dy për vlerat e dhëna të x dhe dx = ∆x.
√
(x) = 1 √
663. Gjeni një përafrim linear të funksionit f√ − x në 681. y = x + x3 , x = 2, ∆x = −0.4
a = 0 dhe përdoreni për të përafruar numrat 0.9 dhe 0.99. √
Ilustroni duke ndërtuar grafikun e f (x) dhe të tangentes. 682. y = 4 x, x = 1, ∆x = 1
√3 683. y = 5/x, x = 3, ∆x = 1
664. Gjeni një përafrim linear të funksionit g(x) = 1 +√x në
√3
684. y = ex , x = 0, ∆x = 0.5
3
a = 0 dhe përdoreni për të përafruar numrat 0.95 dhe 1.1.
Ilustroni duke ndërtuar grafikun e f (x) dhe të tangentes.
Përdorni përafrimin linear (ose diferencial) për të vlerë-
Verifikoni përafrimin linear në a = 0. Dhe përcaktoni më suar numrat e dhënë.
pas vlerat e x për të cilat përafrimi linear ndryshon nga
685. (2.001)5
vlera e vërtetë me jo më shumë se 0.1.
√3 686. e−0.015
665. 1 − x ≈ 1 − 13 x √
687. 99.8
666. tan x ≈ x
667. 1/(1 + 2x)4 ≈ 1 − 8x Shpjegoni në termat e përafrmit linear apo diferencial se
përse përafrimet e mëposhtme janë të arsyeshme.
668. ex ≈ 1 + x
688. sec 0.08 ≈ 1
Gjeni diferncialin e secilit funksion.
689. (1.01)6 ≈ 1.06
669. y = x2 sin 2x
√ 690. ln 1.05 ≈ 0.05
670. y = ln 1 + t2
691. Le të jenë f (x) = (x − 1)2 , g(x) = e−2x , h(x) =
671. y = x/(1 + 2x) 1 + ln(1 − 2x).
(a) Gjeni linearizimin për f (x), g(x) dhe h në a = 0. Çfarë
672. y = e−t sint vëreni? Si e shpjegoni?
673. y = x−1 (b) Ndërtoni grafikët e f (x), g(x), dhe h si dhe të
x+1
përafrimeve lineare të tyre. Për cilin funksion përafrimi linear
674. y = (1 + x2 )−3 është me i miri? Po më i keqi? Arsyetojeni këtë.
675. y = ecot x 692. Rrezja e një disku rrethor jepet 24cm me një gabim mak-
√ simal në matje prej 0.2cm.
676. y = 1 − ln x (a) Përdorni diferencialin për të vlerësuar syprinën e
diskut.
Gjeni diferencialin dy dhe më pas vlerësoni dy për vlerat (b) Cili është gabimi relativ? Cila është përqindja e
e dhëna të x dhe dx. gabimit?
173
√
693. Perimetri i një sfere është matur dhe është 84cm më një g(2) = −4 dhe g0 (x) = x2 + 5 për të gjitha x.
gabim të mundshëm prej 0.5cm. (a) Përdorni përafrimin linear për të vlerësuar g(1.95) dhe
(a) Përdorni diferencialin për të vlerësuar gabimin mak- g(2.05).
simal në llogaritjen e syprinës së sferës. Cili është gabimi (b) A janë vlerësimet e pikës (a) shumë të mëdha apo të
relativ? vogla? Shpjegojeni.
(b) Përdorni diferencialin për të llogaritur gabimin mak-
simal në lloagaritjen e vëllimit të sferës. Cili është gabimi 696. Gjeni polinomin e gradës 8-të rreth pikës x = 0 të funk-
relativ? sionit f (x) = sin x.
694. Një brinjë e një trekëndëshi të drejtë dihet se është 20cm 697. Gjeni polinomin e gradës 8-të rreth pikës x = 0 të funk-
e gjatë dhe këndi përballë është 30◦ , me gabim të mundshëm sionit f (x) = cos x.
prej ±1◦ .
(a) Përdorni diferencialin për të llogaritur gabimin e bërë 698. Gjeni polinomin e gradës 8-të rreth pikës x = 0 të funk-
në njehsimin e hipotenuzës. sionit f (x) = tan x.
(b) Cila është përqindja e gabimit?
699. Gjeni polinomin e gradës 8-të rreth pikës x = 0 të funk-
695. Supozojmë se nuk kemi një formulë për g(x) por dimë se sionit f (x) = ln x.
174
Kapitulli 5
Maksimumet dhe minimumet, vlerat

ekstreme.
Ne kemi parë disa nga aplikimet e derivatit, por tani që njohim rregul-
lat e derivimit e kemi më të thjeshtë për të studiuar aplikimet e derivatit
më thellësisht. Kështu ne do të mësojmë se si derivatet ndikojnë në
sjelljen e grafikut të funksionit, dhe se si ndihmojnë në gjetjen e vlerës
maksimale dhe minimale të funksionit. Shumë probleme praktike na
kërkojnë minimizim ose maksimizimin e madhësive të ndryshme. Për
shembull në ekonomi ne jemi të interesuar të minimizojmë koston dhe
te maksimizojmë fitimin. Pra, problemi që na shtrohet është që të gjejmë
një mënyrë zgjidhjeje sa më optimale për një situatë të caktuar. Për këtë
ne duhet të saktësojmë nga ana matematike se çdo të thotë një situate
optimale dhe si mund të behet kjo praktikisht.
5.1 Vlerat minimum dhe maksimum

Disa nga aplikimet më të rëndësishme të kalkulusit diferencial janë
problemet e optimizimit. Pra, të gjejmë një mënyrën optimale për të
bërë diçka. Këto probleme mund të reduktohen në gjetjen e vlerave
maksimale dhe minimale të një funksioni në rastet ku ne njohim një
funksion që përshkruan saktë situatën që po përpiqemi të optimizojmë. Figura 5.1: Joseph Louis Lagrange
Le të shpjegojmë fillimisht se çdo të thotë vlerë minimum dhe maksimum
për një funksion të caktuar.
Përkufizim 36. Një funksion f (x) ka një maksimum absolut në pikën c në qoftë se f (c) ≥ f (x) për të gjitha x në
D, ku D është bashkësia e përkufizimit të f (x). Numri f (c) quhet vlera maksimum e f (x) në D. Në mënyrë të
ngjashme, f (x) ka një minimum absolut në pikën c në qoftë se f (c) ≤ f (x) për të gjithë x në D dhe numri f (c) quhet
vlera minimum e f (x) në D. Vlerat maksimum dhe minimum të f (x) quhen vlerat ekstreme të f (x).
Për shembull, Fig. 5.2 tregon grafikun e një funksioni f (x) me maksimum absolut në c dhe minimum absolut në
d. Vëmë re se (c, f (c)) është pika më e lartë e grafikut dhe d, f (d) pika më e ulët. Në Fig. 5.2, në qoftë se shqyrtojmë
vetëm vlerat e x pranë c, atëherë f (c) është vlera më e madhe ndër të gjitha f (x) dhe quhet vlera maksimum lokal
e f (x). Në mënyrë të njëjtë, f (d) quhet vlera minimum lokal e f (x) sepse f (d) ≤ f (x) për x pranë d.
Përkufizim 37. Një funksion f (x) ka maksimum lokal (ose maksimum relativ) në c në qoftë se
f (c) ≥ f (x), kur x është pranë c
(kjo do të thotë se f (c) ≥ f (x) për të gjitha x breda një intervali të hapur që përmban c.) Në mënyrë të ngjashme,
f (x) ka një minimum lokal në c në qoftë se
f (c) ≤ f (x) për të gjitha x pranë c .
175
Figura 5.2: Vlerat ekstreme të funksionit
Shembull 164. Funksioni

f (x) = cos x
merr vlerën e vet maksimale 1 (lokale dhe absolute) në një numër të pafundëm pikash, meqënëse cos 2nπ = 1 për çdo numër të
plotë n dhe −1 ≤ cos x ≤ 1 për të gjitha x. Në mënyrë të ngjashme, cos(2n + 1)π = −1 është vlera minimale, ku n është një
numër i plotë.
Shembull 165. Në qoftë se f (x) = x2 , atëherë f (x) ≥ f (0) sepse x2 ≥ 0 për të gjitha x. Atëherë, f (0) = 0 vlera minimum
absolute (dhe lokal)e f (x). Kjo korrespondon me faktin se origjina është pika më e ulët e parabolës y = x2 . Por nuk ka pikë më
të lartë, kështu që ky funksion nuk ka vlerë maksimum.
Shembull 166. Nga grafiku i funksionit f (x) = x3 , shohim se ky funksion nuk ka as vlerë absolute minimumi as vlerë absolute
maksimumi. Në fakt nuk ka as vlera ekstreme lokale.

Kemi parë se disa funksione kanë vlera ekstreme dhe disa të tjerë jo. Teorema në vazhdim jep kushtet kur një
funksion ka vlera ekstreme.
Teorema 14 (Teorema e vlerave ekstreme). Në qoftë se f (x) është i vazhdueshëm në një interval të mbyllur [a, b], atëherë
f (x) merr një vlerë maksimumi absolut f (c) dhe një vlerë minimumi absolut f (d) në numrat c dhe d në [a, b].

Kjo teoremë është ilustruar në Fig. 5.2. Vëmë re se një vlerë ekstremumi mund të merret më shumë se një herë.
Gjithashtu vërtetësia e kësaj teoreme është e qartë nga ana intuitive.
Teorema 15 (Teorema Ferma). Në qoftë se f (x) ka një maksimum apo minimum në c, dhe f 0 (c) ekziston, atëherë f 0 (c) = 0
Vërtetim: Supozojmë se f (x) ka maksimum lokal në c. Atëherë, në lidhje me përkufizimin, f (c) ≥ f (x) në qoftë se x
është mjaft afër c. Pra, në qoftë se h është shumë afër 0, qoftë kjo pozitive apo negative, atëherë
f (c) ≥ f (c + h)
e prej këtej
f (c + h) − f (c) ≤ 0 (5.1)
176
Ne mund të pjestojmë të dy anët e mosbarazimit me një vlerë pozitive. Prandaj në qoftë se h > 0 dhe shumë të
vogël, kemi
f (c + h) − f (c)
≤0
h
Duke marrë limitin e djathtë të të dy anëve të këtij mosbarazimi, marrim
f (c + h) − f (c)
lim ≤ lim+ 0 = 0
h→0+ h h→0
Por meqënëse f 0 (c) ekziston, kemi
f (c + h) − f (c) f (c + h) − f (c)
f 0 (c) = lim = lim+
h→0 h h→0 h
dhe kështu që kemi treguar se f 0 (c) ≤ 0.
Në qoftë se h < 0, atëherë mosbarazimin (5. 1) ndryshon kah kur pjestojmë me h:
f (c + h) − f (c)
≥0 h<0
h
Kështu që duke marrë limitin e majtë, kemi
f (c + h) − f (c) f (c + h) − f (c)
f 0 (c) = lim = lim− ≥0
h→0 h h→0 h
Kemi treguar se f 0 (c) ≤ 0 dhe f 0 (c) ≥ 0. Meqënëse të dy këto mosbarazime duhet të jenë të vërteta, e vetmja mundësi
mbetet të jetë f 0 (c) = 0.

Ne vërtetuam teoremën Ferma në rastin e maksimumit lokal. Rasti i minimumit lokal mund të tregohet po
njëlloj. Shembujt në vazhdim na tregojnë që teorema Ferma duhet lexuar me kujdes. Ne s’mund të presim të
lokalizojmë vlerat ekstreme thjesht duke barazuar me zero derivatin e funksionit e më pas të zgjidhim ekuacionin
f 0 (x) = 0 në lidhje me x.
Shembull 167. Në qoftë se f (x) = x3 , atëherë f 0 (x) = 3x2 , prandaj f 0 (0) = 0. Por f (x) nuk ka as maksimum as minimum në
0. Fakti që f 0 (0) = 0 thjesht do të thotë se kurba y = x3 ka tangente horizontale në pikën (0, 0). Në vend që të ketë minimum
apo maksimum në (0, 0), kurba e kalon tangenten horizontale pikërisht në atë pikë.
Shembull 168. Funksioni f (x) = |x| ka vlerë minimumi (absolute dhe lokale) në 0, por ajo vlerë nuk mund të gjendet nga
zgjidhja f 0 (x) = 0 sepse f 0 (0) nuk ekziston.
Vërejtje 13. Dy shembujt e fundit na tregojnë se duhet të jemi shumë të kujdesshëm në përdorimin e teoremës Ferma. I pari
nga këta tregon se edhe pse f 0 (c) = 0 kjo nuk mjafton që funksioni të ketë minimum apo maksimum në c. Me fjalë të tjera e
anasjellta e teoremës Ferma nuk është e vërtetë. Për më tepër, mund të ketë vlerë ekstremumi edhe kur derivati nuk ekziston.
Teorema Ferma na sugjeron që ta fillojmë kërkimin e ekstremeve në pikat ku derivati anullohet apo nuk ekziston.
Të tilla pika kanë një emërtim të veçantë.
Përkufizim 38. Pikë kritike e një funksioni f (x) quhet një numër x = c nga bashkësia e përkufizimit të f (x) e tillë
që f 0 (c) = 0 ose f 0 (c) nuk ekziston.
Shembull 169. Gjeni pikat kritike të funksionit
f (x) = x3/5 (4 − x).
177
Zgjidhje: Rregulli i prodhimit na jep
3 −2/5 3(4 − x) 3(4 − x) − 5x 12 − 8x

f 0 (x) = x (4 − x) + x3/5 (−1) = − x3/5 = =
5 5x2/5 5x2/5 5x2/5
Prej nga f 0 (x) = 0 kur 12 − 8x = 0, domethënë, x = 32 , dhe f 0 (x) nuk ekziston kur x = 0. Kështu që numrat kritikë
janë 23 dhe 0.

Teorema Ferma mund të riformulohet si më poshtë:
Teorema 16 (Ferma). Në qoftë se f (x) ka maksimum apo minimum lokal në c, atëherë c është numër kritik.
Për të gjetur maksimumin absolut apo minimumin absolut të një funksioni të vazhdueshëm në një interval
të mbyllur, vëmë re se gjithashtu mund të jetë edhe lokal apo një pike skajore e intervalit. Prandaj procedura e
mëposhtme ka vend.
5.1.1 Vlerat kritike në një interval të mbyllur

Për të gjetur vlerën maksimum dhe minimum të një funksioni f (x) në një interval të mbyllur [a, b] veprojme si
me poshtë:
1. Gjejmë vlerat e f (x) në numrat kritikë të f (x) në (a, b).
2. Gjejmë vlerat e f (x) në skajet e intervalit.
3. Vlera më e madhe e llogaritur nga hapat 1 dhe 2 është vlera maksimum absolut; më e vogla e këtyre vlerave
është vlera minimum absolut.
Shembull 170. Gjeni vlerën minimum dhe maksimum absolut të funksionit
1
f (x) = x3 − 3x2 + 1, për − ≤x≤4
2
Zgjidhje: Meqënëse f (x) është i vazhdueshëm në [− 21 , 4], atëherë
f (x) = x3 − 3x2 + 1, dhe f 0 (x) = 3x2 − 6x = 3x(x − 2)
Meqënëse f 0 (x) ekziston për të gjitha x, të vetmit numra kritikë janë kur derivatianullohet,
pra f 0 (x) = 0, domethënë
x = 0 dhe x = 2. Vëmë re se secili nga numrat kritikë ndodhet në intervalin − 21 , 4 . Vlerat e funksionit në këto
numra kritikë janë
f (0) = 1 dhe f (2) = −3
Vlerat e f (x) në skajet e intervalit janë
1 1

f − = dhe f (4) = 17.
2 8
Duke krahasuar këto katër vlera, shohim se vlera e maksimumit asolut është f (4) = 17 dhe vlera e minimumit
absolut është f (2) = −3. Vëmë re se në këtë shembull maksimumi absolut ndodh në një skaj të intervalit të mbyllur
ndërsa minimumi në një pikë kritike.

Në qoftë se ju keni një makinë llogaritëse grafike apo një kompjuter me software për grafikë, është e mundur të
llogariten vlerat minimum dhe maksimum shumë lehtë. Por sikurse tregohet në shembullin në vazhdim, kalkulusi
nevojitet për të gjetur vlerat e sakta.
Shembull 171. Gjeni vlerat minimum dhe maksimum absolut të funksionit
f (x) = x − 2 sin x, për 0 ≤ x ≤ 2π
178
Zgjidhje: Funksioni f (x) = x − 2 sin x është i vazhdueshëm në [0, 2π]. Meqënëse f 0 (x) = 1 − 2 cos x, ne kemi f 0 (x) = 0
kur cos x = 21 dhe kjo ndodh kur x = π3 ose 5π 3 . Vlerat e f (x) në këto pika kritike janë
π π π π √

f = − 2 sin = − 3 ≈ −0.684853
3 3 3 3
dhe
5π 5π 5π 5π √

f = − 2 sin = + 3 ≈ 6.968039
3 3 3 3
Vlerat e f (x) në skaje janë
f (0) = 0 dhe f (2π) = 2π ≈ 6.28
Duke krahasuar këto
katër√numra dhe duke përdorur metodën e intervalit të mbyllur, shohim se vlera minimum
π π
√
absolut është f 3 = 3 − 3 dhe vlera maksimum absolut është f 3 = 3 + 3.
5π 5π
Ushtrime:
700. Shpjegoni ndryshimin ndërmjet maksimumit absolut dhe 708. (a) Ndërtoni grafikun e një funksioni i cili ka dy maksi-
maksimumit lokal. mume lokale dhe një minimum lokal dhe jo minimum absolut.
(b) Ndërtoni grafikun e një funksioni i cili ka tre minimume
701. Supozojmë se f (x) është një funksion i vazhdueshëm në lokale, dy maksimume lokale, dhe shtatë numra kritikë.
një interval të mbyllur [a, b].
(a) Cila teoremë siguron ekzistencën e një maksimumi ab- Ndërtoni grafikun e funksionit të dhënë dhe përdoreni
solut dhe të një minimumi absolut për f (x) ? për të gjetur maksimumet lokale dhe absolut, si dhe min-
(b) Çfarë hapash duhet të ndiqni për të gjetur këto mini- imumet lokale dhe absolut të tij.
mum dhe maksimum absolut?
709. f (x) = 8 − 3x, x ≥ 1
702. Ndërtoni grafikun e një funksioni f (x) i cili është i vazh- 710. f (x) = 3 − 2x, x ≤ 5
dueshëm në [1, 5] dhe ka minimum absolut në 2, maksimum
absolut në 3, minimum lokal në 4. 711. f (x) = x2 , 0 < x < 2
703. Ndërtoni grafikun e një funksioni f (x) i cili është i vazh- 712. f (x) = x2 , 0 < x ≤ 2
dueshëm në [1, 5] dhe ka minimum absolut në 1, maksimum 713. f (x) = x2 , 0 ≤ x < 2
absolut në 5, minimum lokal në 4.
714. f (x) = x2 , 0 ≤ x ≤ 2
704. Ndërtoni grafikun e një funksioni f (x) i cili është i vazh-
715. f (x) = x2 , −3 ≤ x ≤ 2
dueshëm në [1, 5] dhe ka minimum absolut në 2, maksimum
absolut në 5, maksimum lokal në 3, dhe minimum lokal në 2 716. f (x) = 1 + (x + 1)2 , −2 ≤ x < 5
dhe 4.
717. f (x) = ln x, 0 < x ≤ 2
705. Ndërtoni grafikun e një funksioni f (x) i cili është i vazh- 718. f (x) = cos x, −3π/2 ≤ x ≤ 3π/2
dueshëm në [1, 5] dhe nuk ka minimum apo maksimum lokal, √
por 2 dhe 4 janë pika kritike. 719. f (x) = 1 − x
720. f (x) = ex
706. (a) Ndërtoni grafikun e një funksioni i cili ka maksimum
lokal në 2 dhe është i derivueshëm në 2. 721.
në qoftë se 0 ≤ x < 2
(
(b) Ndërtoni grafikun e një funksioni i cili ka maksimum 1−x
f (x) =
lokal në 2 dhe është i vazhdueshëm në 2 por jo i derivueshëm 2x − 4 në qoftë se 2 ≤ x ≤ 3
në 2.
722.
(c) Ndërtoni grafikun e një funksioni që ka maksimum lokal
4 − x2 në qoftë se −2 ≤ x < 0
(
në 2 dhe nuk është i vazhdueshëm në 2.
f (x) =
2x − 1 në qoftë se 0≤x≤2
707. (a) Ndërtoni grafikun e një funksioni në [−1, 2] i cili ka
një maksimum absolut por nuk ka maksimume lokale.
Gjeni numrat kritikë për funksionet.
(b) Ndërtoni grafikun e një funksioni në [−1, 2] i cili ka një
maksimum absolut por nuk ka minimum absolut. 723. f (x) = 5x2 + 4x
179
x2 −4
724. f (x) = x3 + x2 − x 748. f (x) = x2 +4
, [−4, 4]
√
725. f (x) = x3 + 3x2 − 24x 749. f (x) = x 4 − x2 , [−1, 2]
726. f (x) = x3 + x2 + x √
750. f (x) = 3 x(8 − x), [0, 8]
727. f (x) = 3x4 + 4x3 − 6x2
751. f (x) = 2 cos x + sin 2x, [0, π/2]
728. f (x) = |3x − 4|
752. f (x) = x + cot(x/2), [π/4, 7π/4]
729. f (x) = x−1
x2 −x+1 2
/8
753. f (x) = xe−x , [−1, 4]
730. f (t) = t−1
t2 +4 754. f (x) = x − ln x, [ 21 , 2]
731. h(x) = x3/4 − 2x1/4
755. f (x) = ln(x2 + x + 1), [−1, 1]
√
732. f (x) = 1 − x2
756. f (x) = e−x = e−2x , [0, 1]
733. f (x) = x 4/5
(x − 4) 2
757. Në qoftë se a dhe b janë dy numra pozitivë, gjeni vlerën
734. f (x) = x1/3 − x−2/3 maksimum të f (x) = xa (1 − x)b , 0 ≤ x ≤ 1.
735. f (x) = 2 cos x + sin2 x 758. Përdorni grafikun për të vlerësuar numrat kritikë të
f (x) = |x3 − 3x2 + 2| me saktësi deri në një shifër pas presjes
736. f (x) = 4x − tan x dhjetore.
737. f (x) = x2 e−3x 759. (a) Përdorni grafikun për të vlerësuar vlerat maksimum
738. f (x) = x ln x
−2 dhe minimum të funksionit me saktësi deri në dy shifra pas
presjes dhjetore.
Është dhënë formula për derivatin e funksionit f (x). Sa (b) Përdorni kalkulusin për të gjetur vlerat e sakta të mak-
numra kritikë ka f (x) simumit dhe minimumit.
739. f (x) = x5 − x3 + 2, −1 ≤ x ≤ 1
f (x) = 5e
0 −0.1|x|
sin x − 1
3
760. f (x) = ex −x , −1 ≤ x ≤ 0
740.
100 cos2 x √
f 0 (x) = −1 761. f (x) = x x − x2
10 + x2
762. f (x) = x − 2 cos x, −2 ≤ x ≤ 0
Gjeni vlerat e maksimumit dhe minimumit absolut të
f (x) në intervalin e dhënë. 763. Vërtetoni se 5 është numër kritik për funksionin
741. f (x) = 3x2 − 12x + 5 [0, 3] h(x) = 2 + (x − 5)3
742. f (x) = x3 − 3x + 1, [0, 3]
764. Në qoftë se f (x) ka një vlerë minimum në c, vërtetoni se
743. f (x) = 2x3 − 3x2 − 12x + 1, [−2, 3] funksioni g(x) = − f (x) ka vlerë maksimum në c.
744. f (x) = x3 − 6x2 + 9x + 2, [−1, 4] 765. Një funksion kubik është një polinom i gradës së tretë;
pra ka formën f (x) = ax3 + bx2 + cx + d, ku a , 0.
745. f (x) = x4 − 2x2 + 3, [−2, 3] (a) Vërtetoni se funksioni kubik mund të ketë dy, një, ose
746. f (x) = (x2 − 1)3 , [−1, 2] asnjë numër kritik. Jepni shembuj për secilin rast.
(b) Sa vlera ekstreme lokale mund të ketë një funksion ku-
747. f (x) = x
x2 +1
, [0, 2] bik?
180
5.2 Teorema e Vlerës së Mesme

Do të shohim se shumë nga rezultatet e këtij kapitulli varen nga teorema e Langranzhit. Por për të mbërritur në
këtë teoremë na duhet fillimisht rezultati i mëposhtëm.
Teorema 17 (Teorema Role). Le të jetë f (x) një funksion i cili plotëson kushtet:
1. f (x) është i vazhdueshëm në intervalin e mbyllur [a, b].
2. f (x) është i derivueshëm në intervalin e hapur (a, b).
3. f (a) = f (b)
Atëherë ekziston një numër c në (a, b) i tillë që f 0 (c) = 0.
Vërtetim: Kemi tre raste,
Rasti I f (x) = k, një konstante Atëherë f 0 (x) = 0 prandaj numër c mund të merret secili nga numrat e intervalit
(a, b).
Rasti II f (x) > f (a) për ndonjë x në (a, b). Nga teorema e vlerave ekstreme f (x) ka vlerë maksimum në [a, b].
Meqënëse f (a) = f (b) duhet pritur që vlera maksimum të merret në një pikë c në intervalin e hapur (a, b).
Atëherë, f (x) ka maksimum lokal në c dhe nga kushti 2, f (x) është i derivueshëm në c. E prej këtej nga Teorema
Ferma, f 0 (c) = 0.
Rasti III f (x) < f (a) për ndonjë x në (a, b). Nga Teorema e vlerës ekstreme, f (x) ka një vlerë minimumi në [a, b] dhe
meqënëse f (a) = f (b) pritet që ky minimum të arrihet në një pikë të (a, b). Përsëri nga Teorema Ferma f 0 (c) = 0.
Kjo përfundon vërtetimin e teoremës.

Më poshtë po japim dy ilustrime grafike të Teoremës Role.
Figura 5.3: Teorema Role
Shembull 172. Le të aplikojmë Teoremën Role ndaj funksionit pozicion s = f (t) të një objekti lëvizës. Në qoftë se objekti është
në të njëjtin pozicion në dy çaste të ndryshme t = a dhe t = b, atëherë f (a) = f (b). Teorema Role thotë se ka një çast kohe t = c
ndërmjet a dhe b ku f 0 (c) = 0; që do të thotë se shpejtësia është 0.
Shembull 173. Vërtetoni se ekuacioni

x3 + x − 1 = 0
ka vetëm një rrënjë reale.
Zgjidhje: Fillimisht përdorim Teoremën mbi të mesmen për të treguar se ekziston një rrënjë. Le të jetë
f (x) = x3 + x − 1 .
181
Atëherë, f (0) = −1 < 0 dhe f (1) = 1 > 0. Meqënëse f (x) është një funksion polinomial atëhëre ai është i vazhdueshëm
dhe nga teorema mbi të mesmen del se ka një numër c ndërmjet 0 dhe 1 të tillë që f (c) = 0. Prandaj ekuacioni i
dhënë ka një rrënjë.
Për të treguar se ekuacioni nuk ka rrënjë tjetër, ne përdorim Teoremën Role dhe arrijmë në një kontradiksion.
Supozojmë se ai ka dy rrënjë a dhe b. Atëherë, f (a) = f (b) = 0 dhe meqënëse f (x) është polinom, ai është i
derivueshëm në (a, b) dhe i vazhdueshëm në [a, b]. Kështu që plotësohen të tre kushtet e teoremës Role. E pra ka
një numër c ndërmjet a dhe b të tillë që f 0 (c) = 0. Por
f 0 (x) = 3x2 + 1 ≥ 1 për çdo x ∈ R
Meqënëse x2 ≥ 0 del se f 0 (x) s’mund të bëhet kurrë zero. Kjo na çon në një kontradiksion, i cili erdhi si rezulat i
supozimit se polinomi ka dy rrënjë. Kështu që ekuacioni s’mund të ketë dy rrënjë reale.

Përdorimi kryesor i Teoremës Role është në vërtetimin e teoremës së rëndësishme e cila u vërtetua fillimisht nga
një tjetër matematikan francez, Jozef-Louis Langranzh.
Teorema 18 (Teorema Langranzh ose Teorema e Vlerës së Mesme). Le të jetë f (x) një funksion i cili plotëson kushtet
1. f (x) është i vazhdueshëm në intervalin e mbyllur [a, b].
2. f (x) është i derivueshëm në intervalin e hapur (a, b).
Atëherë ekziston një numër c në intervalin (a, b) i tillë që
f (b) − f (a)
f 0 (c) = (5.2)
b−a
f (b) − f (a) = f 0 (c)(b − a) (5.3)
Figura 5.4: Ilustrime grafike të Teoremës së Vlerës së Mesme.
Vërtetim: Aplikojmë teoremën Role tek një funksion i ri h i ndërtuar si diferencë ndërmjet f (x) dhe funksionit
grafiku i të cilit është sekantja AB. Duke përdorur Ek. (5.3), shohim se ekuacioni i sekantes AB mund të shkruhet si
f (b) − f (a)
y − f (a) = (x − a)
b−a
ose si
f (b) − f (a)
y = f (a) + (x − a).
b−a
Kështu që,
f (b) − f (a)
h(x) = f (x) − f (a) − (x − a) (5.4)
b−a
182
Fillimisht duhet të verifikojmë në qoftë se h plotëson kushtet e Teoremës Role.

Së pari, funksioni h është i vazhdueshëm në intervalin e mbyllur [a, b] sepse është shumë e f (x) dhe një polinomi
të gradës së parë, secili prej tyre është funksion i vazhdueshëm.
Së dyti, funksioni h është funksion i derivueshëm në intervalin e hapur
(a, b) sepse dhe f (x) dhe polinomi i gradës së parë janë të derivueshëm. Në
fakt ne mund ta njehsojmë direkt h0 dhe kemi:
f (b) − f (a)
h0 (x) = f 0 (x) −
b−a
Së treti,
f (b) − f (a)
h(a) = f (a) − f (a) − (a − a) = 0
b−a
f (b) − f (a)
h(b) = f (b) − f (a) − (b − a) = f (b) − f (a) − [ f (b) − f (a)] = 0.
b−a
Pra, h(b) = h(a). Meqënëse h plotëson kushtet e Teoremës Role atëherë
teorema thotë se ekziston një numër c në (a, b) i tillë që h0 (c) = 0. Prej nga
f (b) − f (a)
0 = h0 (c) = f 0 (c) −
b−a Figura 5.5
dhe prej këtej
f (b) − f (a)
f 0 (c) =
b−a

Shembull 174. Për të ilustruar teoremën Langranzh me një funksion të veçantë, le të shqyrtojmë funksionin
f (x) = x3 − x, për a = 0, dhe b = 2 .
Meqënëse f (x) është një polinom, ai është i vazhdueshëm dhe i derivueshëm për të gjitha x, e kështu edhe në [0, 2] dhe (0, 2)
përkatësisht. Nga teorema Langranzh ekziston një numër c në intervalin (0, 2) i tillë që
f (2) − f (0) = f 0 (c)(2 − 0)
Tani f (2) = 6 dhe f (0) = 0, dhe f 0 (x) = 3x2 − 1, kështu që ekuacioni bëhet
6 = (3c2 − 1)2 = 6c2 − 2

√ √
i cili na jep c2 = 34 , pra c = ±2/ 3. Por c duhet të shtrihet në (0, 2), kështu që c = 2 3.

Shembull 175. Në qoftë se një objekt lëviz përgjatë një vije të drejtë me funksion të pozicionit s = f (t), atëherë shpejtësia
mesatare ndërmjet t = a dhe t = b është
f (b) − f (a)
b−a
dhe shpejtësia në t = c është f 0 (c). Prandaj teorema e Langranzhit na thotë se në një çast t = c ndërmjet t = a dhe t = b
shpejtësia e castit f 0 (c) është e njëjtë me shpejtësinë mesatare. Për shembull, në qoftë se makina ka udhëtuar 180km në dy orë
atëherë shpejtësi matësi duhet të ketë lexuar të paktën një herë 90km/h.
Në përgjithësi, Teorema Langranzh mund të interpretohet duke thënë se ekziston një numër tek i cili raporti i
ndryshimit të çastit është e barabartë shkallën mesatare të ndryshimit gjatë një intervali. Kuptimi themelor i kësaj
teoreme është të na mundësojë përftimin e informacionit për një funksion duke u nisur nga informacioni në lidhje
me derivatin e tij.
183
Shembull 176. Supozojmë se f (0) = −3 dhe f 0 (x) ≤ 5 për të gjitha vlerat e x-it. Sa e madhe mund të jetë vlera f (2)?
Zgjidhje: Na është dhënë se f (x) është i derivueshëm kudo që do të thotë që është edhe i vazhdueshëm. Ne mund
të aplikojmë teoremën Langranzh në intervalin [0, 2]. Ekziston një numër c i tillë që
f (2) − f (0) = f 0 (c)(2 − 0)
kështu që f (2) = f (0) + 2 f 0 (c) = −3 + 2 f 0 (c). Na është dhënë f 0 (x) ≤ 5 për të gjitha x, kështu që në veçanti ne e dimë
se f 0 (c) ≤ 5. Duke shumëzuar të dy anët e këtij mosbarazimi me 2, kemi 2 f 0 (c) ≤ 10, prandaj
f (2) = −3 + 2 f 0 (c) ≤ −3 + 10 = 7
Pra, vlera më e madhe e mundshme për f (2) është 7.

Kjo teoremë mund të përdoret për të sistemuar disa fakte bazë në kalkulusin diferencial. Një nga këto fakte
bazë është teorema në vazhdim. Të tjera do shihen në paragrafet në vijim.
Teorema 19. Në qoftë se f 0 (x) = 0 për të gjitha x në intervalin (a, b) atëherë f (x) është konstant në (a, b).
Vërtetim: Le të jenë x1 dhe x2 dy numra të çfarëdoshëm në (a, b) të tillë që x1 < x2 . Meqënëse f (x) është i derivueshëm
në (a, b) ai është i derivueshëm edhe në (x1 , x2 ) dhe i vazhdueshëm në [x1 , x2 ]. Duke zbatuar teoremën Langranzh
për f (x) në intervalin [x1 , x2 ], ne gjejmë numrin c të tillë që x1 < c < x2 dhe
f (x2 ) − f (x1 ) = f 0 (c)(x2 − x1 ) (5.5)
Meqënëse f 0 (x) = 0 për të gjitha x, kemi f 0 (c) = 0, dhe kështu ekuacioni i mësipërm merr trajtën
f (x2 ) − f (x1 ) = 0 ose f (x2 ) = f (x1 )
Pra, f (x) ka të njëjtën vlerë në çdo dy pika x1 dhe x2 në (a, b). Kjo do të thotë se f (x) është konstant në (a, b).

Rrjedhim 4. Në qoftë se f 0 (x) = g0 (x) për të gjitha x në intervalin (a, b), atëherë f − g është funksion konstant në (a, b), pra
këta funksione ndryshojn nga njëri tjetri me një konstante f (x) = g(x) + c.
Vërtetim: Le të jetë F(x) = f (x) − g(x). Atëherë
F0 (x) = f 0 (x) − g0 (x) = 0
për të gjitha x ∈ (a, b). Prandaj kemi që F(x) është konstant, domethënë f − g është konstant.

Vërejtje 14. Le të jetë

x>0
(
x 1 në qoftë se
f (x) = =
|x| −1 në qoftë se x<0
Bashkësia e përkufizimit të f (x) është D = {x|x , 0} dhe f 0 (x) = 0 për të gjitha x në D. Por është e dukshme se ky funksion nuk
është konstant. Kjo nuk e kundërshton teoremën sepse D nuk është një interval. Vëmë re se f (x) është konstant në intervalet
(0, ∞) dhe (−∞, 0).
Shembull 177. Vërtetoni identitetin

tan−1 x + cot−1 x = π/2.
Zgjidhje: Edhe pse nuk është e nevojshme të përdoren teknika të kalkulusit për ta vërtetuar këtë identitet, vërtetimi
duke përdorur kalkulusin është më i lehtë. Në qoftë se f (x) = tan−1 x + cot−1 x atëherë
1 1
f 0 (x) = − =0
1 + x2 1 + x2
184
për të gjitha vlerat e x. Prandaj është një funksion konstant, f (x) = c. Për të përcaktuar vlerën e c-së, ne zëvendësojmë
x = 1 (sepse e llogarisim saktësisht f (1)). Atëherë
π π π
c = f (1) = tan−1 1 + cot−1 1 = + =
4 4 2
Prandaj, tan−1 x + cot−1 x = π/2.

Ushtrime:
Verifikoni në qoftë se funksioni plotëson të tre kushtet e 778. Vërtetoni se ekuacioni

Teoremës Role në intervalin e dhënë. Atëherë, gjeni të
gjithë numrat c që kënaqin konluzionin e Teoremës Role. 1 + 2x + x3 + 4x5 = 0
ka saktësisht vetëm një rrënjë reale.

766. f (x) = 5 − 12x + 3x , [1, 3] 2
779. Vërtetoni se ekuacioni
767. f (x) = x − x − 6x + 2, [0, 3]
3 2
2x − 1 − sin x = 0,
√
768. f (x) = x − 13 x, [0, 9]
ka saktësisht vetëm një rrënjë reale.
769. f (x) = cos 2x, [π/8, 7π/8]
770. Le të jetë f (x) = tan x. Vërtetoni që f (0) = f (π), por
x3 − 15x + c = 0,
nuk ka asnjë numër c në (0, π) të tillë që
ka të shumtën një rrënjë reale në [−2, 2].
f 0 (c) = 0.
A plotësohen kushtet e Teoremës Role?
x4 + 4x + c = 0,
771. Le të jetë
f (x) = 1 − x2/3 . ka të shumtën dy rrënjë reale.
Vërtetoni se f (−1) = f (1), por nuk ka asnjë numër c në (−1, 1) 782. (a) Vërtetoni se një polinom i gradës së tretë ka të
të tillë që f 0 (c) = 0. A plotësohen kushtet e Teoremës Role? shumtën tre rrënjë reale.
Verifikoni në qoftë se funksioni plotëson kushtet e Teo- (b) Vërtetoni se një polinom i gradës n ka të shumtën n
remës së Lagranzhit në intervalin e dhënë. Atëherë, gjeni rrënjë reale.
të gjithë numrat c që plotësojnë konluzionin e Teoremës
783. (a) Supozojmë se f (x) është i derivueshëm në R dhe ka
së Lagranzhit.
dy rrënjë. Vërtetoni se f 0 ka të paktën një rrënjë.
772. f (x) = 3x2 + 2x + 5, [−1, 1] (b) Supozojmë se f (x) është dy here i derivueshëm në R
dhe ka tri rrënjë. Vërtetoni se f 00 ka të paktën një rrënjë.
773. f (x) = x3 + x − 1, [0, 2]
(c) A mund ti përgjithësoni pikën (a) dhe (b).
774. f (x) = e−2x , [0, 3]
784. Në qoftë se f (1) = 10, f 0 (x) ≥ 2 për 1 ≤ x ≤ 4, sa e vogël
775. f (x) = x
x+2 , [1, 4] mund të jetë f (4)?
776. Le të jetë f (x) = (x − 3)2 . Vërtetoni se nuk ka asnjë 785. Supozojmë se 3 ≤ f (x) ≤ 5 për të gjitha vlerat e x.
numër c në (1, 4) të tillë që Vërtetoni se 18 ≤ f (8) − f (2) ≤ 30.
f (4) − f (1) = f 0 (c)(4 − 1). 786. A ekziston një funksion f (x) i tillë që f (0) = −1,
f (2) = 4, dhe f 0 (x) ≤ 2 për të gjitha x?
777. Le të jetë f (x) = 2 − |2x − 1|. Vërtetoni se nuk ka asnjë
numër c në (0, 3) të tillë që 787. Supozojmë se f (x) dhe g(x) janë të vazhdueshëm në [a, b]
dhe të derivueshëm në (a, b). Supozojmë se f (a) = g(a) dhe
f (3) − f (0) = f 0 (c)(3 − 0). f 0 (x) < g0 (x) për a < x < b. Vërtetoni se f (b) < g(b).
185
788. Vërtetoni se 792. Le të jetë f (x) = 1

x dhe
√ 1
1 + x < 1 + x, 1
2 
 në qoftë se x>0
x

në qoftë se x > 0. g(x) = 

 1
 +1 në qoftë se x < 0

789. Supozojmë se f (x) është funksion tek dhe i derivueshëm

x
kudo. Vërtetoni se për çdo numër pozitiv b, ekziston një numër
c në (−b, b), i tillë që f 0 (c) = f (b)/b. Vërtetoni se f 0 (x) = g0 (x) për të gjitha x nga bashkësia e përku-
790. Përdorni Teoremën e Lagranzhit për të treguar se ka vend fizimit të tyre. A mund të dalim në përfundimin se f − g është
mosbarazimi një konstante?
| sin a − sin b| ≤ |a − b|
për çdo a dhe b. 793. Vërtetoni identitetin
791. Në qoftë se f 0 (x) = c (c është konstante), për të gjitha x, x−1 √ π
vërtetoni se f (x) = cx + d për ndonjë konstante d. arcsin = 2 arctan x − .
x+1 2
5.3 Përcaktimi i grafikut të një funksioni nëpërmjet derivatit

Shumë aplikime të kalkulusit janë të lidhura me studimin e funksioneve. Për më tepër me studimin e funksionit
nëpermjet derivatit të tij. Pra, për funksione për te cilat llogaritja e derivatit nuk paraqet ndonje vështirsi, c’mund
te themi për vetë funksionin. Kjo shprehet kryesisht me studimin e grafikut të funksionit i cili është paraqitja
gjeometrike e funksionit. Kur ne ndërtojmë grafikun e një funksioni sa të sigurté jemi që ky është vërtet grafiku i
saktë? Në këtë leksion ne do të mësojmë se si të ndërtojmë me siguri grafikun e funksionit nëpërmjet studimit të
derivateve të tij.
Për arsye se f 0 (x) përfaqson koefiçentin këndor të tangentes ndaj kurbës y = f (x) në pikën x, f (x) , ai na tregon

drejtimin sipas të cilit kurba përparon në çdo pikë. Kështu që është me vend që të presim që informacioni rreth f 0 (x)
të na sigurojë informacion për f (x). Më poshtë do të shohim se jo vetëm derivati f 0 (x) por edhe derivati i dyte f 00 (x)
na japim shumë informacion mbi funksionin f (x). Fillojme me studimin e f 0 (x) dhe se çfarë informacioni mund të
nxjerrim mbi f (x).
5.3.1 Çfarë na tregon f 0 (x) për f (x)?

Të shohim tashmë se çfraë informacioni mund të përfitojmë për f (x) duke studiuar f 0 (x).
Teorema 20. a Në qoftë se f 0 (x) > 0 në një interval, atëherë f (x) është rritës në atë interval.
b Në qoftë se f 0 (x) < 0 në një interval, atëherë f (x) është zbritës në atë interval.
Vërtetim: (a) Le të jenë x1 dhe x2 dy numra çfarëdo në një interval të tillë që x1 < x2 . Në përputhje me përkufizimin
e funksionit rritës na duhet të vërtetojmë se f (x1 ) < f (x2 ). Meqenë qoftë se na është dhënë se f 0 (x) > 0, ne dimë
tashmë se f (x) është i derivueshëm në [x1 , x2 ]. Prandaj nga teorema Lagranzh ekziston një numër c ndërmjet x1 dhe
x2 i tillë që
f (x2 ) − f (x1 ) = f 0 (c)(x2 − x1 ) (5.6)
Tani f 0 (c) > 0 dhe x2 − x1 > 0 sepse x1 < x2 . Prandaj ana e djathtë e ekuacionit të mësipërm është pozitive, dhe
kështu që
f (x2 ) − f (x1 ) > 0 ose f (x1 ) < f (x2 )
Kjo tregon se f (x) është rritës. Pjesa (b) vërtetohet po njëlloj.

Shembull 178. Gjeni se në çfarë intervalesh funksioni
f (x) = 3x4 − 4x3 − 12x2 + 5,
është rritës dhe zbritës.
186
Zgjidhje: Derivati i funksionit është
f 0 (x) = 12x3 − 12x2 − 24x = 12x(x − 2)(x + 1).
Për të përdorur testin e mësipërm na duhet të dimë se ku f 0 (x) > 0 dhe ku f 0 (x) < 0. Kjo varet nga shenja e tre
faktorëve të f 0 (x) e pikërisht 12x, x − 2, dhe x + 1. E ndajmë boshtin real në intervale skajet e të cilave janë numrat
kritikë −1, 0 dhe 2. Dhe shkruajmë të dhënat në një tabelë, ku me shenjën + nënkuptojmë se shprehja është pozitive
dhe me shenjën minus se shprehja është negative. Kolona e fundit e tabelës na jep konkluzionin e bazuar në testin
e shqyrtuar më parë. Për shembull f 0 (x) < 0 për 0 < x < 2, do të thotë se f (x) është zbritës në (0, 2).
intervali 12x x−2 x+1 f 0 (x) f (x)

x < −1 − − − − zbritës në (−∞, −1)
−1 < x < 0 − − + + rritës në (−1, 0)
0<x<2 + − + − zbritës në (0, 2)
x>2 + + + + rritës në (2, ∞)
Tabela 5.1: Vlerat e funksionit në intervalet përkatëse.

Rikujtojmë nga paragrafi i mëparshëm se në qoftë se f (x) ka maksimum apo minimum lokal në x = c, atëherë
x = c duhet të jetë pikë kritike për f (x). Por jo çdo pikë kritike mund të jetë minimum apo maksimum. Kështu që
ne na nevojitet një test që të na tregojë se kur një funksion ka ose jo maksimum apo minimum në një pikë kritike.
Ju mund ta shihni nga Table 5.1 se f (0) = 5 është vlerë maksimumi lokal e f (x) sepse f (x) rritet në (−1, 0) dhe
zvogëlohet në (0, 2). Ose në termat e derivatit, f 0 (x) > 0 për −1 < x < 0 dhe f 0 (x) < 0 për 0 < x < 2. Me fjalë të tjera,
shenja e f 0 (x) ndryshon nga pozitive në negative kur kalon nëpër 0. Ky vëzhgim është baza e testit në vazhdim.
Lema 28 (Testi i derivatit të parë). Supozojmë se c është një pikë kritike e një funksioni të vazhdueshëm f (x).
(a) Në qoftë se f 0 ndryshon nga pozitiv në negativ kur kalon nëpër c, atëherë f (x) ka maksimum lokal në c.
(b) Në qoftë se f 0 ndryshon nga negativ në pozitiv kur kalon nëpër c, atëherë f (x) ka minimum lokal në c.
(c) Në qoftë se f 0 nuk ndryshon shenjë kur kalon nëpër c, atëherë f (x) nuk ka as minimum as maksimum lokal në c.
Testi i derivatit të parë vjen si rrjedhim i testit të monotonisë. Në pjesën (a) për shembull shenja e f 0 (x) ndryshon
nga pozitive në negative kur kalon nëpër c, f (x) rritet nga e majta e c dhe zvogëlohet nga e djathta e c. Dhe del prej
këtej se f (x) ka maksimum lokal në c.
Shembull 179. Gjeni vlerat minimum dhe maksimum lokal për funksionin e shembullit të mësipërm.
Zgjidhje: Nga tabela në zgjidhjen e mësipërme shohim se f 0 (x) ndryshon nga negativ në pozitiv në −1, kështu që
f (−1) = 0 është minimum lokal në bazë të testit të derivatit të parë. Njëlloj derivati i parë ndryshon nga negativ në
pozitiv në 2, prandaj f (2) = −27 është gjithashtu minimum lokal. Siç e pamë pak më parë f (0) = 5 është maksimum
lokal sepse derivati i parë ndryshon nga pozitiv në negativ në 0.

187
Shembull 180. Gjeni maksimumet dhe minimumet lokale për funksionin g(x) = x + 2 sin x për 0 ≤ x ≤ 2π.
Zgjidhje: Për të gjetur pikat kritike derivojmë funksionin
g0 (x) = 1 + 2 cos x
Pra, g0 (x) = 0 për cos x = − 21 . Zgjidhje të këtij ekuacioni janë 2π 4π

3 dhe 3 . Meqënëse g(x) është i derivueshëm kudo,
2π 4π
të vetmit numra kritikë janë 3 dhe 3 dhe ne analizojmë g(x) në tabelën në vazhdim.
intervali g0 (x) = 1 + 2 cos x g(x)

0 < x < 2π/3 + rritës në (0, 2π/3)
2π/3 < x < 4π/3 − zbritës në (2π/3, 4π/3)
4π/3 < x < 2π + rritës në(4π/3, 2π)
Tabela 5.2: Vlerat e g(x) dhe derivatit.
2π
Meqënëse g0 (x) ndryshon nga pozitiv në negativ në 3 atëherë nga testi i derivatit të parë del se ka maksimum
lokal në 2π
3 . Dhe vlera maksimum lokal është
√ !
2π 2π 2 sin 2π 2π 3 2π √

g = + = +2 = + 3 ≈ 3.83
3 3 3 3 2 3
Njëlloj g0 (x) ndryshon nga negativ në pozitiv në 4π/3 dhe kështu

√ !
4π 4π 4π 4π 3 4π √

g = + 2 sin = +2 − = − 3 ≈ 2.46
3 3 3 3 2 3
është vlera minimum lokal.
5.3.2 Cfarë na tregon f 00 (x) për f (x)?

Siç do ta shohim në këtë pjesë derivati i dytë i funksionit mund të na tregojë shume mbi vetë funksionin. Për
këtë më parë japim përkufizimet e mëposhtme:
Përkufizim 39. Në qoftë se grafiku i f (x) qëndron mbi të gjitha tangentet e veta në intervalin I, ai quhet i lugët në
I. Në qoftë se grafiku i f (x) qëndron nën të gjitha tangentet e veta në intervalin I, ai quhet i mysët në I.
Le të shohim tani se si ndikon derivati i dytë në përkufizimin në se funksioni është i lugët apo i mysët. Duke
parë Fig. 5.6, mund të shohim se duke shkuar nga e majta në të djathtë, koefiçenti këndor i tangentes zvogëlohet
në pjesën e parë. Pra, derivati i parë është zbritës dhe kështu f 00 është negativ. Në pjesën e dytë (në të djathtë)
koefiçenti këndor rritet. Pra, f 0 rritet dhe kështu f 00 është pozitiv.
Shembull 181. Ndërtoni grafikun e mundshëm të një funksoni i cili plotëson
kushtet:
(i) f 0 (x) > 0 në (−∞, 1), f 0 (x) < 0 në (1, ∞)
(ii) f 00 (x) > 0 në (−∞, 2) dhe (2, ∞), f 00 (x) < 0 në (−2, 2)
(iii) lim f (x) = −2, lim f (x) = 0

x→−∞ x→∞
Zgjidhje: Kushti (i) na thotë se f (x) është rritës në (−∞, 1) dhe zbritës në
(1, ∞). Kushti (ii) thotë se f (x) është i lugët në (−∞, 2) dhe (2, ∞), dhe i
mysët në (−2, 2). Nga kushti (iii) kemi që f (x) ka dy asimptota horizontale: Figura 5.7
y = −2 dhe y = 0.
188
Figura 5.6: Ndryshimi i koefiçentit këndor me ndryshimin e grafikut
Fillimisht vizatojmë asimptotat horizontale. Pas kësaj vizatojmë grafikun e f (x) duke ju afruar gjithnjë e më
shumë nga e majta drejtëzës y = −2, dhe duke ju larguar po asaj nga e djathta deri në pikën maksimum x = 1, e më
pas duke ju afruar gjithnjë e më shumë drejtëzës y = 0 nga e djathta si në Fig. 5.7.

Kriteri i mëposhtëm është mjaft i përdorshëm.
Lema 29 (Testi i konkavitetit). Pohimet e mëposhtme janë të vërteta:
(a) Në qoftë se f 00 (x) > 0 për çdo x ∈ I, atëherë grafiku i f (x) është i lugët në I
(b) Në qoftë se f 00 (x) < 0 për çdo x ∈ I, atëherë grafiku i f (x) është i mysët në I
Një pikë P në një kurbë y = f (x) quhet pikë infleksioni në qoftë se f (x)
është i vazhdueshëm në atë pikë dhe kurba ndryshon përkulshmërinë gjatë
kalimit nëpër atë pikë. Një aplikim tjetër i derivatit të dytë është testi në
vazhdim për vlerat maksimum dhe minimum. Ky vjen si rrjedhim i testit
të mësipërm
Pohim 1 (Testi i derivatit të dytë). Supozojmë se f 00 është i vazhdueshëm pranë
x = c.
(a) Në qoftë se f 0 (c) = 0 dhe f 00 (c) > 0, atëherë f (x) ka minimum lokal në x = c. Figura 5.8
(b) Në qoftë se f 0 (c) = 0 dhe f 00 (c) < 0, atëherë f (x) ka maksimum lokal në x = c.
Për shembull, pjesa (a) është e vërtetë sepse f 00 (c) > 0 pranë c dhe funksioni është i lugët pranë c. Kjo do të thotë
se f (x) shtrihet sipër tangentes së vetë horizontale në c dhe kështu f (x) ka një minimum lokal në c.
189
Shembull 182. Shqyrtoni kurbën y = x4 −4x3 në lidhje me përkulshmërinë, pikat

e infleksionit, dhe minimumet e maksimumet lokale.
Zgjidhje: Në qoftë se y = x4 − 4x3 atëherë
f 0 (x) = 4x3 − 12x2 = 4x2 (x − 3), f 00 (x) = 12x2 − 24x = 12x(x − 2).
Për të gjetur numrat kritikë barazojmë derivatin e parë me zero pra

f 0 (x) = 0 dhe marrim x = 0 dhe x = 3. Për të përdorur testin e derivatit të
dytë njehsojmë f 00 në këto numra: f 00 (0) = 0 dhe f 00 (3) = 36 > 0.
Meqënëse f 0 (3) = 0 dhe f 00 (3) > 0, f (3) = −27 është minimumi lokal.
Meqënëse f 00 (0) = 0 testi i derivatit të dytë nuk jep përgjigje në këtë rast. Por
meqënëse f 0 (x) < 0 për x < 0 dhe gjithashtu për 0 < x < 3, testi i derivatit
të parë na thotë se f (x) nuk ka ekstremum në 0. Meqënëse f 00 (x) = 0 për
x = 0 dhe x = 2, e ndajmë drejtëzën reale në intervale me skaje këto pika
dhe plotësojmë tabelën e mëposhtme
intervali f 00 (x) = 12x(x − 2) përkulshmeria

(−∞, 0) + i luget
(0, 2) − i myset
(2, ∞) + i luget
Tabela 5.3: Vlerat e derivatit të f (x) = x4 − 4x3 .
Pika (0, 0) është pikë infleksioni meqënëse kurba ndryshon përkulshmërinë. Gjithashtu (2, −16) është pikë
infleksioni për të njëjtën arsye.

Vërejtje 15. Testi i derivatit të dytë nuk jep përgjigje kur f 00 (x) = 0, ajo pikë mund të jetë minimum mund të jetë maksimum
ose asnjëra nga këto, por edhe në rastin kur ky derivat nuk ekziston testi nuk jep përgjigje. Në këto raste mund të përdoret testi
i derivatit të parë. Në fakt edhe kur mund të përdoren të dy testet ai i derivatit të parë është më i thjeshtë në përdorim.
f (x) = x2/3 (6 − x)1/3 .
Zgjidhje: Ju mund të përdorni rregullat e derivimit për të gjetur dy

derivatet e para të funksionit që janë përkatësisht
4−x −8
f 0 (x) = , f 00 (x) =
x1/3 (6 − x)2/3 x4/3 (6 − x)5/3
Meqënëse f 0 (x) = 0 për x = 4 dhe f 0 (x) nuk ekziston për x = 0 ose për x = 6,
numrat kritikë janë 0, 4, 6.
Figura 5.9
0
Për të gjetur vlerat ekstreme lokale përdorim testin e derivatit të parë. Meqënëse f ndryshon nga negativ në
pozitiv në 0, f (0) = 0 është minimum lokal. Meqënëse f 0 ndryshon nga pozitiv në negativ në 4, f (4) = 25/3 është
maksimum lokal. Shenja e f 0 nuk ndryshon në 6 prandaj nuk ka ekstremum në 6.
Duke parë shprehjen për f 00 (x) dhe vërejtur se x4/3 > 0 për të gjitha x, ne shohim se f 00 (x) < 0 për x < 0 dhe
0 < x < 6 si dhe f 00 (x) > 0 për x > 6. Prandaj f (x) është i mysët në (−∞, 0) dhe në (0, 6) dhe i lugët në (6, ∞) dhe e
vetmja pikë infleksioni është (6, 0), si në Fig. 5.9.

190
intervali 4−x x1/3 (6 − x)2/3 f 0 (x) f (x)

x<0 + − + − zbritës në (−∞, 0)
0<x<4 + + + + rritës në (0, 4)
4<x<6 − + + − zbritës në (4, 6)
x>6 − + + − zbritës në (6, ∞)
Tabela 5.4: Vlerat e funksionit ne intervalet përkatëse.
Ushtrime:
794. Supozojmë se ju është dhënë një formulë për një funksion 798. Supozojmë se f 00 është i vazhdueshëm në (−∞, ∞).
f (x). (a) Në qoftë se f 0 (2) = 0 dhe f 00 (2) = −5, çfarë mund të
(a) Si e përcaktoni në qoftë se funksioni është rritës apo thoni për f (x) ?
zbritës? (b) Në qoftë se f 0 (6) = 0 dhe f 00 (6) = 0, çfarë mund të
(b) Si e përcaktoni se ku grafiku i funksionit është i lugët thoni për f (x) ?
dhe ku i mysët?
(c) Si i përcaktoni pikat e infleksionit? Ndërtoni grafikun e një funksioni i cili plotëson të gjitha
kushtet e dhëna:
795. (a) Gjeni intervalet në të cilat funksioni f (x) është rritës
ose zbritës. 799. f 0 (x) > 0 për të gjitha x , 1, ka asimptotë vertikale në
(b) Gjeni vlerat maksimum dhe minimum lokal të f (x). x = 1, f 00 (x) > 0 për x < 1 ose x > 3, f 00 (x) < 0 për 1 < x < 3.
(c) Gjeni intervalet e përkulshmërisë dhe pikat e inflek- 800. f 0 (0) = f 0 (2) = f 0 (4) = 0, f 0 (x) > 0, për x < 0 ose
sionit. 2 < x < 4, f 0 (x) < 0 për 0 < x < 2 ose x > 4, f 00 (x) > 0 për
1 < x < 3, f 00 (x) < 0 për x < 1 ose x > 3
1. f (x) = 2x3 + 3x2 − 36x
801. f 0 (1) = f 0 (−1) = 0, f 0 (x) < 0 për |x| < 1, f 0 (x) > 0 për
2. f (x) = 4x3 + 3x2 − 6x + 1 1 < |x| < 2, f 0 (x) = −1 për |x| > 2, f 00 (x) < 0 për −2 < x < 0,
pika e infleksionit është (0, 1)
3. f (x) = x4 − 2x2 + 3
802. f 0 (x) > 0 për |x| < 2, f 0 (x) < 0 për |x| > 2, f 0 (2) = 0,
x2
4. f (x) = x2 +3 lim f (x) = 1, f (−x) = f (x), f 00 (x) < 0 për 0 < x < 3,
x→∞
5. f (x) = sin x + cos x, 0 ≤ x ≤ 2π f (x) > 0 për x > 3
00
803. f 0 (x) < 0 dhe f 00 (x) < 0 për të gjitha x.

6. f (x) = cos2 x − 2 sin x, 0 ≤ x ≤ 2π
804. Supozojmë se f (3) = 2, f 0 (3) = 21 , dhe f 0 (x) > 0 dhe
7. f (x) = e2x + e−x f 00 (x) < 0 për të gjitha x.
√ (a) Ndërtoni grafikun e mundshëm të f (x).
8. f (x) = (ln x)/ x
(b) Sa zgjidhje mund të ketë ekuacioni f (x) = 0? Pse?
9. f (x) = x2 ln x (c) Është e mundur që f 0 (2) = 13 ? Pse?
√ 805. (a) Gjeni intervalet ku funksioni është rritës, zbritës.
10. f (x) = xe−x
(b) Gjeni vlerat e minimumeve dhe maksimumeve lokale.
796. Gjeni vlerat maksimum dhe minimum lokal të f (x) duke (c) Gjeni intervalet e lugëtisë dhe të mystisë si dhe pikat e
përdorur njëkohësisht testit e derivatit të parë dhe të dytë. infleksionit.
Cilën metodë preferoni? (d) Përdoreni informacionin e marrë nga (a) tek (c) për të
ndërtuar grafikun.
1. f (x) = x5 − 5x + 3
1. f (x) = 2x3 − 3x2 − 12x
2. f (x) = x
x2 +4 2. f (x) = 2 + 3x − x2
√
3. x + 1 − x 3. f (x) = 2 + 2x − x4
797. (a) Gjeni numrat kritkë të f (x) = x4 (x − 1)3 . 4. f (x) = 200 + 8x3 + x4
(b) Çfarë na thotë testi i derivatit të dytë për sjelljen e f (x)
5. f (x) = (1 + x)5 − 5x − 2
në këto numra kritikë?
(c) Çfarë na thotë derivati i parë për këtë? 6. f (x) = x5 − 2x3 + x
191
√
7. f (x) = x x − 3 808. (a) Përdorni një grafik të f (x) për të vlerësuar vlerat
maksimum dhe minimum. Pas kësaj gjeni vlerat e sakta.
8. f (x) = 3x2/3 − x
(b) Njehsoni vlerën e x ku funksioni rritet më shpejt. Më
9. f (x) = x1/3 (x + 4) pas gjeni vlerën e saktë.
10. f (x) = ln(x4 + 27) i) f (x) = √x+1

x2 +1
11. f (x) = 2 cos x + cos2 x, 0 ≤ x ≤ 2π ii) f (x) = x e2 −x
12. f (x) = x + cos x, −2π ≤ x ≤ 2π 809. Gjeni një funksion kubik f (x) = ax3 + bx2 + cx + d të
tillë që ka vlerën e maskimumit lokal 3 në −2, dhe vlerën e
806. (a) Gjeni asimptotat vertikale dhe horizontale. minimumit lokal 0 në 1.
(b) Gjeni intervalet ku funksioni është rritës apo zbritës.
(c)Gjeni vlerat e minimumeve dhe maksimumeve lokale. 810. Për çfarë vlerash të a dhe të b funksioni
(d) Gjeni intervalet e përkulshmërisë dhe pikat e inflek-
2
sionit. f (x) = axebx
(e) Përdorni informacionin nga pika (a) tek (d) për të ndër-
tuar grafikun e f (x). ka vlerën minimum f (2) = 1?
x2
1. f (x) = x2 −1 811. Vërtetoni se kurba y = (1 + x)/(1 + x2 ) ka tre pika in-
fleksioni të cilat ndodhen në të njëjtën drejtëz.
x2
2. f (x) = (x−2)2
√ 812. Vërtetoni se një funksion kubik ka gjithmonë saktësisht
3. f (x) = x2 + 1 − x një pikë infleksioni. Në qoftë se grafiku i tij ka tre pikprerje
me boshtin e x-ve x1 , x2 , x3 , vërtetoni se abshisa e pikës së
4. f (x) = x tan x, −π/2 < x < π/2 infleksionit është (x1 + x2 + x3 )/3.
5. f (x) = ln(1 − ln x)
813. Për çfarë vlerash të c polinomi P(x) = x4 + cx3 + x2 ka dy
ex
6. f (x) = ex +1
pika infleksioni? Një pikë infleksioni? Asnjë? Ilustroni duke
ndërtuar grafikun e P për vlera të ndryshme të c. Si ndryshon
7. f (x) = e−1/(x+1) grafiku kur c zvogëlohet?
8. f (x) = earctanx 814. Vërtetoni se funksioni f (x) = x |x| ka një pikë infleksioni
807. Supozojmë se derivati i funksionit f (x) është në (0, 0) por f 00 (0) nuk ekziston.
f 0 (x) = (x + 1)2 (x − 3)3 (x − 6)4 . 815. Supozojmë se f 000 është i vazhdueshëm dhe f 0 (c) =
f 00 (c) = 0 por f 000 (c) > 0. A ka f (x) maksimum apo min-
Në cilin interval f (x) është rritës? imum lokal në c? A ka funksioni f (x) pikë infleksioni në c?
5.4 Format e pacaktuara dhe rregulli i L’Hospitalit

Supozojmë se duam të analizojmë sjelljen e funksionit
ln x
F(x) =
x−1
Megjithëse f (x) nuk është i përkufizuar kur x = 1, ne duhet të dimë se si sillet f (x) afër 1. Pra, do të donim të dinim
vlerën e limitit
ln x
lim (5.7)
x→1 x−1
Në llogaritjen e këtij limiti ne s’mund të zbatojmë rregullin e raportit sepse limiti i emëruesit është zero. Në fakt
megjithëse limiti i mësipërm ekziston, vlera e tij nuk është e përcaktuar sepse si emëruesi edhe numëruesi shkojnë
në zero dhe 00 nuk është e përcaktuar.
192
0 ∞
5.4.1 Format e pacaktuara 0
dhe ∞
.
Në përgjithësi, në qoftë se kemi një limit të formës
f (x)
lim
x→a g(x)
ku të dy funksionet f (x) → 0 dhe g(x) → 0 sikurse x → a, atëherë limiti mund të ekzistojë ose jo dhe ai quhet
formë e pacaktuar e tipit 00 . Ne pamë disa nga këto limite në kapitullin 2. Për funksionet racionale, ne mund të
thjeshtojmë faktorët e përbashkët:
x2 − x x(x − 1) x 1
lim = lim = lim =
x→1 x2 − 1 x→1 (x − 1)(x + 1) x→1 x + 1 2
Ne përdorëm një argument gjeometrik për të treguar se
sin x
lim =1
x→0 x
Në këtë paragraf ne do shqyrtojmë një metodë sistematike të njohur me emrin Rregulli i L’Hospitalit (shqiptohet
L’Opital) për llogaritjen e formave të pacaktuara.
Një tjetër rast në të cilin limiti nuk përcaktohet është kur duam të shohim për asimtotat horizontale të f (x) = x−1
ln x
dhe na duhet të llogarisim limitin

ln x
lim . (5.8)
x→∞ x − 1
Nuk është e qartë se si ta llogarisim këtë limit sepse edhe numëruesi edhe emëruesi bëhen gjithnjë edhe më të
mëdhenj kur x → ∞.
Në përgjithësi në qoftë se kemi një limit të formës
f (x)
lim
x→a g(x)
ku të dy funksionet f (x) → ∞ (ose −∞) dhe g(x) → ∞ (ose −∞) atëherë limiti mund të mos ekzistojë dhe quhet
∞
formë e pacaktuar e tipit ∞ . Ne pamë në Kap. 3 se ky lloj limiti mund të llogaritet për disa tipe funksionesh,
përfshirë funksionet racionale, duke pjestuar numëruesin dhe emëruesin me fuqinë më të lartë të x-it që përmban
emëruesi. Për shembull,
x2 − 1 1 − x12 1−0 1
lim 2 = lim = =
x→∞ 2x + 1 x→∞ 2 + 1
x2
2+0 2
Le të përpiqemi të gjejmë një mënyrë të përgjithshme për të gjetur limite të tilla.
Teorema 21 (Koshi). Jepen funksionet f dhe g të vazhdueshëm në [a, b] dhe të derivueshëm në (a, b). Supozojmë se g0 (x) , 0
për çdo x ∈ (a, b). Atëherë ekziston një numër c ∈ (a, b) i tillë që
f 0 (c) f (b) − f (a)

0
=
g (c) g(b) − g(a)
Vërtetim: Vërtetimi është i ngjashëm me atë të Teoremës së Vlerës së Mesme Teor. 18. Marrim
f (b) − f (a)
h(x) = f (x) − f (a) −

g(x) − g(a)
g(b) − g(a)
dhe aplikojmë Teoremën Role si në Teor. 18.
193
5.4.2 Rregulli i L’Hospitalit

Më poshtë do të shohim të ashtuquajturin Rregull i L’Hospitalit (i shqiptuar
L’Opital). Në fakt rregulli i L’Hospitalit u zbulua nga Johann Bernuli në
1694. L’Hospital e bleu atë nga Bernuli dhe e botoi në librin e tij në 1696.
Ky libër, Analyse des Infiniment Petits, konsiderohet libri i parë i Kalkulusit.
Titulli i plotë i librit është Analyse des Infiniment Petits pour l’Intelligence des
Lignes Courbes i cili në Shqip do të thotë Analiza e madhësive pambarimisht të
vogla pë të kuptuar kurbat.
Teorema 22 (Rregulli i L’Hospitalit). Supozojmë se f (x) dhe g(x) janë të de-
rivueshëm dhe g0 (x) , 0 në një interval të hapur I që përmban a (me përjashtim
ndoshta të a). Supozojmë që
lim f (x) = 0 dhe lim g(x) = 0

x→a x→a
ose që
lim f (x) = ±∞ dhe lim g(x) = ±∞.
x→a x→a
Atëherë
f (x) f 0 (x)
lim = lim 0 ,
x→a g(x) x→a g (x) Figura 5.10: Libri i parë i Kalkulusit i bo-
në qoftë se limiti në të djathtë ekziston (ose është ∞ ose −∞). tuar në 1696 nga Marquis de l’Hospital.
f 0 (x)
Vërtetim: Supozojmë se limx→a f (x) = 0 dhe limx→a g(x) = 0. Shënojmë me L = lim . Përkufizojmë
x→a g0 (x)
( (
f (x), në qoftë se x , a g(x), në qoftë se x , a
F(x) = G(x) =
0 në qoftë se x = a 0 në qoftë se x = a
Meqënëse f është i vazhdueshëm në {x ∈ I | x , a} dhe
lim F(x) = lim f (x) = 0 = F(a),

x→a x→a
atëherë F është i vazhdueshëm në I. Për të njëjtën arsye G(x) është i vazhdueshëm në I.

Marrim x ∈ I dhe x > a. Atëherë F dhe G janë të vazhdueshëm në [a, x] dhe të derivueshëm në (a, x). Gjithashtu
G0 , 0 në (a, x) sepse G0 = g0 . Kështu që nga Teor. 21, ekziston një numër y i tillë që a < y < x dhe
F0 (x) F(x) − F(a) F(x)

= =
G0 (x) G(x) − G(a) G(x)
Kur x → a+ , kemi y → a+ dhe
f (x) F(x) f 0 (y)

lim+ = lim+ = lim+ F0 (y)G0 (y) = lim+ 0 = L.
x→a g(x) x→a G(x) y→a y→a g (y)
Në mënyrë të ngjashme vërtetojmë që limiti i majtë është gjithashtu L. Pra kemi vërtetuar teoremën kur a është
numër i fundëm. Në qoftë se a është e pafundme atëherë shënojmë me t = 1/x. Kemi t → 0+ kur x → ∞. Kështu që
f (x) f (1/t) f 0 (1/t)(−1/t2 ) f 0 (1/t) f 0 (x)

lim = lim+ = lim+ 0 2
== lim+ 0 = lim+ 0
x→∞ g(x) t→0 g(1/t) t→0 g (1/t)(−1/t ) t→0 g (1/t) t→0 g (x)
Kjo përfundon vërtetimin.
194
Vërejtje 16. 1. Rregulli i L’Hospitalit thotë se limiti i raportit të dy funksion-

eve është i barabartë me limitin e raportit të derivateve të tyre, duke pranuar
se kushtet e dhëna qëndrojnë. Është mjaft e rëndësishme që të verifikohen
kushtet në lidhje me limitet e f (x) dhe g(x) para se të zbatohet Rregulli i
L’Hospitalit.
2. Rregulli i L’Hospitalit është gjithashtu i vërtetë edhe për limitet e njëanshme

edhe për limitet në infinit apo minus infinit: pra x → a mund të zëvendësohet
me x → a+ , x → a− , x → ∞, ose x → −∞.
Vërejtje 17. Për rastin e vecantë në të cilin f (a) = g(a) = 0, f 0 dhe g0 janë
të vazhdueshëm, dhe g0 (a) , 0, është e lehtë të shihet vërtetësia e Rregullit të
L’Hospitalit. Në fakt duke përdorur formën alternative të përkufizimit të derivatit,
ne kemi
f (x) − f (a)
f 0 (x) f 0 (a) lim
x→a x−a
lim 0 = 0 =
x→a g (x) g (a) g(x) − g(a)
lim
x→a x−a
f (x)− f (a)
x−a f (x) − f (a) f (x)
= lim g(x)−g(a) = lim = lim
x→a x→a g(x) − g(a) x→a g(x) Figura 5.11
x−a
ln x
Shembull 184. Gjeni limitin lim
x→1 x−1
Zgjidhje: Meqë
lim ln x = ln 1 = 0 dhe lim(x − 1) = 0
x→1 x→1
ne mund të zbatojmë rregullin e L’Hospitalit:
ln x (ln x)0 1/x 1

lim = lim 0
= lim = lim = 1
x→1 x − 1 x→1 (x − 1) x→1 1 x→1 x

x
e
Shembull 185. Njehsoni limitin lim .
x→∞ x2
Zgjidhje: Kemi lim ex = ∞ dhe lim x2 = ∞, prandaj Rregulli i L’Hospitalit na jep

x→∞ x→∞
ex (ex )0 ex
lim = lim = lim
x→∞ x2 x→∞ (x2 )0 x→∞ 2x
Meqënëse lim ex = ∞ dhe lim 2x = ∞ limiti në të djathtë është përsëri formë e pacaktuar, dhe zbatimi përsëri i
x→∞ x→∞
Rregullit të L’Hospitalit na jep
ex (ex )0 ex
lim = lim = lim =∞
x→∞ 2x x→∞ (2x)0 x→∞ 2

ln x
Shembull 186. Gjeni limitin lim √3 .
x→∞ x
√3
Zgjidhje: Meqënëse lim ln x = ∞ dhe lim x = ∞ zbatimi i Rregullit të L’Hospitalit na jep
x→∞ x→∞
ln x (ln x)0 1/x

lim √3 = lim √3 = lim 1
x→∞ x x→∞ ( x)0 x→∞ x−2/3
3
195
Vërejmë se limiti në të djathtë tani është formë e pacaktuar 00 . Por në vend që të zbatojmë Rregullin e L’Hospitalit
për herë të dytë, ne thjeshtojmë shprehjen dhe shohim se një zbatim i dytë është i panevojshëm:
ln x 1/x 3
lim √3 = lim 1 = lim √3 = 0
x→∞ x→∞ −2/3
3x
x x→∞ x

tan x − x
Shembull 187. Gjeni limitin lim .
x→0 x3
Zgjidhje: Vërejmë se tan x − x → 0 dhe x3 → 0 kur x → 0, kështu që përdorim Rregullin e L’Hospitalit:
1
tan x − x (tan x − x)0 cos2 x
−1
lim = lim = lim
x→0 x3 x→0 (x3 )0 x→0 3x2
Meqënëse limiti në të djathtë vazhdon të jetë formë e pacaktuar 00 , e zbatojmë përsëri Rregullin e L’Hospitalit:
1 2
cos2 x
−1 cos2 x
· tan x
lim = lim
x→0 3x2 x→0 6x
1
Meqënëse lim = 1 ne mund të thjeshtojmë veprimet duke shkruar
x→0 cos2 x
2
cos2 x
tan x 1 1 tan x 1 tan x
lim = lim lim = lim
x→0 6x 3 x→0 cos2 x x→0 x 3 x→0 x
Dhe këtë limit të fundit mund ta llogarisim duke zbatuar për herë të tretë Rregullin e L’Hospitalit, nëpërmjet
shënimit të tan x = sin x/cos x dhe duke përdorur njohuritë tona mbi limitet trigonometrike. Atëherë, kemi

1 1 1
tan x − x cos2 x
−1 2 cos2 x
· tan x 1 tan x 1 cos2 x 1
lim = lim = lim = lim = lim =
x→0 x3 x→0 3x2 x→0 6x 3 x→0 x 3 x→0 1 3

sin x
Shembull 188. Gjeni limitin lim− .
x→π 1 − cos x
Zgjidhje: Në qoftë se do përdornit Rregullin e L’Hospitalit, do përftonit
sin x cos x
lim = lim = −∞
x→π− 1 − cos x x→π− sinx
Kjo është e gabuar! Megjithëse numëruesi sin x → 0 kur x → π− , vërejmë se emëruesi (1 − cos x) nuk shkon në zero,
prandaj Rregulli i L’Hospitalit nuk mund të përdoret këtu. Në fakt limiti i kërkuar është i lehtë për t’u gjetur sepse
funksioni është i vazhduar dhe emëruesi është jo zero në π:
sin x sin π 0
lim = = =0
x→π− 1 − cos x 1 − cos π 1 − (−1)

Ky shembull tregon se mund të gabosh në zbatimin e Rregullit të L’Hospitalit në qoftë se nuk mendohesh. Të
tjera limite mund të gjenden duke zbatuar Rregullin e L’Hospitalit, por mund të gjenden më thjeshtë nga metoda të
tjera. Kështu që kur duam të llogarisim një limit duhet të marrim në shqyrtim metoda të tjera para se të përdorim
Rregullin e L’Hospitalit.
196
5.4.3 Forma e pacaktuar prodhim.

Në qoftë se lim f (x) = 0 dhe lim g(x) = ∞ (ose −∞), atëherë nuk është e qartë se cila do jetë vlera e limitit
x→a x→a
lim f (x)g(x), në qoftë se ka një vlerë. Në qoftë se f (x) shkon më shpejt në zero, përgjigjia për limitin do jetë zero.
x→a
Por në qoftë se g(x) shkon me shpejt në infinit, përgjigja do jetë infinit. Ose mund të ketë një kompromis në qoftë
se përgjigja do jetë një numër i fundëm jozero. Kjo formë limiti quhet formë e pacaktuar e tipit 0 · ∞. Ne mund të
veprojmë me të duke e shkruar prodhimin f g në trajtë raporti:
f g
fg = ose f g =
1/g 1/ f
0 ∞
Kjo e transformon limitin e dhënë në një nga format e pacaktuara 0 ose ∞, tek të cilat mund të zbatojmë Rregullin
e L’Hospitalit.
Shembull 189. Llogarisni limitin lim+ x ln x.
x→0
Zgjidhje: Limiti i dhënë është formë e pacaktuar sepse kur x → 0+ faktori i parë shkon në zero ndërsa i dyti (ln x)
shkon në −∞. Duke e shkruar x = 11 , kemi 1/x → ∞ kur x → 0+ . Prandaj Rregulli i L’Hospitalit jep
x
ln x 1/x
lim x ln x = lim+ = lim = lim (−x) = 0
x→0+ x→0 1/x x→0+ −1/x2 x→0+

Vërejtje 18. Në zgjidhjen e këtij shembulli ka një tjetër mundësi shënimi
x
lim x ln x = lim+
x→0+ x→0 1/ ln x
Kjo jep një formë të pacaktuar të tipit 00 por në qoftë se ne zbatojmë Rregullin e L’Hospitalit ne marrim një shprehje më të
komplikuar se sa ajo me të cilën e nisëm. Në përgjithësi kur ne e rishkruajmë një prodhim të pacaktuar, përpiqemi çojm në një
limit më të thjeshtë.
5.4.4 Forma e pacaktuar diferencë

Në qoftë se lim f (x) = ∞ dhe lim g(x) = ∞, atëherë limiti
x→a x→a

lim f (x) − g(x)
x→a
quhet formë e pacaktuar e tipit ∞ − ∞. Edhe në këtë rast përgjigja varet nga lloji i limiteve të për f (x) dhe g(x), por
edhe diferenca f (x) − g(x). Përgjigja mund të jetë ∞, −∞, apo një numër i fundëm. Për të gjetur këtë, përpiqemi të
konvertojmë diferencën në raport, duke përdorur një emërues të përbashkët, apo racionalizim, apo faktorizim të
∞
një faktori të përbashkët, duke marrë kështu një formë të pacaktuar të tipit 00 ose ∞ .
1

lim − − tan x
x→( π2 ) cos x
Zgjidhje: Fillimisht shohim se

1
lim = ∞ dhe lim tan x = ∞,
x→(π/2)− cos x x→(π/2)−
prandaj limiti është një formë e pacaktuar, këtu përdorim emëruesin e përbashkët:
1 1 sin x 1 − sin x − cos x

lim − − tan x = lim − − = lim − = lim − =0
x→(π/2) cos x x→(π/2) cos x cos x x→(π/2) cos x x→(π/2) − sin x
Vini re që përdorimi i Rregullit të L’Hospitalit është me vend sepse 1 − sin x → 0 dhe cos x → 0 kur x → (π/2)− .

197
5.4.5 Forma e pacaktuar fuqi

Format e pacaktuara fuqi janë format e ndryshme të pacaktuara vijnë prej limitit
g(x)
lim f (x)
x→a
në rastet kur kemi:
Lloji 00 : lim f (x) = 0 dhe lim g(x) = 0

x→a x→a
Lloji ∞0 : lim f (x) = ∞ dhe lim g(x) = 0

x→a x→a
Lloji 1 : lim f (x) = 1 dhe lim g(x) = ±∞

∞
x→a x→a
Secili nga këto tri raste mund të trajtohet edhe duke marrë logaritmin natyror të të dy anëve. Për shembull, le
të jetë
g(x)
y = f (x) .

Atëherë
ln y = g(x) ln f (x)
ose duke e shkruar funksionin si eksponencial:
[ f (x)] g(x) = e g(x) ln f (x)
Rikujtojmë se të dy këto metoda janë përdorur në derivimin e funksioneve të tilla. Në secilën metodë jemi në
kushtet e formave të pacaktuara prodhim g(x) ln f (x), e tipit 0 · ∞.

lim (1 + sin 4x)cot x
x→0+
Zgjidhje: Fillimisht vërejmë se

lim (1 + sin 4x) = 1 dhe lim cot x = ∞.
x→0+ x→0+
Prandaj limiti i dhënë është formë e pacaktuar. Atëherë,
ln y = cot x ln(1 + sin 4x)
Prandaj Rregulli i L’Hospitalit jep

4 cos 4x
ln(1 + sin 4x) 1+sin 4x
lim+ ln y = lim+ = lim+ 1
=4
x→0 x→0 tan x x→0
cos2 x
Pra, ne llogaritëm limitin e ln y, por ai që na intereson është limiti i y. Për të gjetur këtë përdorim faktin që y = eln y ;
lim (1 + sin 4x)cot x = lim+ y = lim+ eln y = e4

x→0+ x→0 x→0

Le të shohim një tjetër shembull.
Shembull 192. Gjeni lim+ xx .

x→0
Zgjidhje: Vërejmë se ky limit është formë e pacaktuar sepse 0x = 0 për çdo x > 0, por x0 = 1 për çdo x , 0. Ne
mund të veprojmë si në shembullin e mëparshëm duke shkruar funksionin si eksponencial:
xx = (eln x )x = ex ln x
198
Pak më sipër ne treguam se lim+ x ln x = 0, prej nga

x→0
lim xx = lim+ ex ln x = e0 = 1
x→0+ x→0

Pra forma e pacaktuar fuqi gjithmonë mund të shndërrohet në forma të tjera të pacaktuara të cilat ne dimë se si
ti zgjidhim.
Ushtrime:
816. Jepen limitet limx→a f (x) = 0, limx→a g(x) = 0, Gjeni limitin. Përdorni rregullat e L’Hospitalit aty ku
limx→a h(x) = 1, limx→a p(x) = ∞, limx→a q(x) = ∞ Cili është e mundur. Në qoftë se ka një metodë më ele-
nga limitet e mëposhtëm është formë e pacaktuar? Për ato që mentare, përdoreni. po qe se rregullat e L’Hospitalit nuk
nuk janë formë e pacaktuar, llogarisni limitin aty ku është e zbatohen, shpjegoni përse.
mundur.
f (x) x2 − 1
1. lim 817. lim
x→a g(x)
x→1 x2 − x
x2 + x − 6
f (x) 818. lim
2. lim x→2 x−2
x→a p(x)
xa − 1
819. lim
h(x) x→1 xb − 1
3. lim
x→a p(x) x9 − 1
820. lim
p(x) x→1 x5 − 1
4. lim cos x
x→a f (x) 821. lim +
x→(π/2) 1 − sin x
p(x)
5. lim sin 4x
x→a q(x) 822. lim
x→0 tan 5x
6. lim[ f (x)p(x)] et − 1
x→a 823. lim
t→0 t3
7. lim[h(x)p(x)]
x→a e3t − 1
824. lim
8. lim[p(x)q(x)] t→0 t
x→a
tan px
9. lim[ f (x) − p(x)] 825. lim
x→a x→0 tan qx
10. lim[p(x) − q(x)] 1 − sin θ

826. lim
x→a θ→π/2 csc θ
11. lim[p(x) + q(x)] ex
x→a 827. lim
x→∞ x3
12. lim[ f (x)] g(x)
x→a x + x2
828. lim
x→∞ 1 − 2x2
13. lim[ f (x)]p(x)
x→a ex − 1 − x
829. lim
14. lim[h(x)]p(x) x→0 x2
x→a
ex − 1 − x − 21 x2
f (x) 830. lim
15. lim[p(x)] x→0 x3
x→a
tan hx
16. lim[p(x)]q(x) 831. lim
x→a x→0 tan x
p
q(x) x − sin x
17. lim p(x) 832. lim
x→a x→0 x − tan x
199
5t − 3t a
833. lim 859. lim (1 + )bx
t→0 t x→∞ x
sin x − x 3 5
834. lim 860. lim (1 + + 2 )x
x→0 x3
x→∞ x x
861. lim x(ln 2)/(1+ln x)
sin−1 x→∞
835. lim
x→0 x 862. lim x( 1/x)
x→∞
x + sin x
836. lim 863. lim (ex + x)1/x
x→0 x + cos x x→∞
x
837. lim −1
864. lim+ (4x + 1)cot x
x→0 tan (4x) x→0
1 − x + ln x 865. lim+ (2 − x)tan(πx/2)

838. lim x→0
x→1 1 + cos πx 2
√ 866. lim+ (cos x)1/x
x2 + 2 x→0
839. lim √ 2x − 3 2x+1
x→∞
2x2 + 1 867. lim ( )
x→∞ 2x + 5
x − ax + a − 1
a
840. lim [ Përdorni grafikun për të vlerësuar limitin. Më pas
x→1 (x − 1)2
përdorni rregullat e L’Hospitalit për të gjetur vlerën e
ex − e−x − 2x
841. lim saktë.
x→0 x − sin x
cos x − 1 + 12 x2 2
842. lim 868. lim (1 + )x
x→0 x4 x→∞ x
cos x ln(x − a) 5x − 4x
843. lim+ 869. lim x
x→a ln(ex − ea ) x→0 3 − 2x
ex
844. lim x sin(π/x)
x→∞
870. Vërtetoni se lim = ∞, për çdo numër natyror n. Kjo
x→∞ xn
845. lim x2 ex tregon se funksioni eksponencial i afrohet infinitit më shpejt se

x→−∞ sa çdo fuqi e x.
846. lim cot 2x sin 6x ln x
x→0 871. Vërtetoni se lim = 0, për çdo numër pozitiv p. Kjo
xp
x→∞
847. lim+ sin x ln x tregon se funksioni logaritmik i afrohet infinitit më ngadalë se
x→0
sa çdo fuqi e x.
848. lim+ ln x tan(πx/2)
x→1
872. Çfarë ndodh në qoftë se ju përpiqeni të zbatoni rregullin
849. lim x tan(1/x) x
x→∞ e L’Hospitalit për të vlerësuar lim √ ? Llogariteni lim-
x→∞
x +1
2
x 1 itin me një mënyrë tjetër.
850. lim( − )
x→1x − 1 ln x
873. Në qoftë se f 0 është i vazhdueshëm, f (2) = 0, dhe
851. lim(csc x − cot x) f (2 + 3x) + f (2 + 5x)
x→0 f 0 (2) = 7, vlerësoni limitin lim .
√ x→0 x
852. lim ( x2 + x − x)
x→∞ 874. Për çfarë vlerash të a dhe b është i vërtetë ekuacioni më
1 poshtë?
853. lim(cot x − ) sin 2x b
x→0 x lim( 3 + a + 2 ) = 0
x→0 x x
854. lim (x − ln x)
x→∞ 875. Në qoftë se f 0 është i vazhdueshëm, përdorni rregullin e
855. lim (xe1/x − x) L’Hospitalit për të treguar se
x→∞
f (x + h) − f (x − h)
856. lim+ xx
2
lim = f 0 (x)
x→0 x→0 2h
857. lim+ (tan 2x) x 876. Në qoftë se f 00 është i vazhdueshëm, tregoni që
x→0
f (x + h) − 2 f (x) + f (x − h)
858. lim(1 − 2x)1/x lim = f 00 (x)
x→0 x→0 h2
200
5.5 Studimi i plotë i një funksioni

Gjatë gjithë kësaj kohe ne kemi parë disa aspekte të veçanta të skicimit të grafikut të një kurbe si: bashkësia e
përkufizimit, bashkësia e vlerave, simetria në kapitullin e parë; limitet, vazhdueshmëria, dhe asimptotat në kapit-
ullin e dytë; derivatet dhe tangentet në Kapitujt 2 dhe 3; vlerat ekstreme, intervalet e monotonisë, përkulshmërisë,
pikat e infleksionit, Rregullin e L’Hospitalit në këtë kapitull. E pra tani është pikërisht koha që të bashkojmë gjithë
këtë informacion për të skicuar grafikun dhe nxjerrë të dhëna për të ardhmen e funksionit.
5.5.1 Etapat e studimit të plotë të funksionit

Skema e mëposhtme jep një procedurë të studimit të plotë të funksionit y = f (x) së bashku me skicimin e
grafikut. Jo çdo temë vlen për çdo funksion. Kjo skemë na siguron një informacion të plotë për skicimin e grafikut,
që na jep aspektet më të rëndësishme të një funksioni.
1. Bashkësia e përkufizimit. Është mjaft e përdorshme që të niset me përkufizimin e bashkësisë së përkufizimit
D të f (x), pra bashkësinë e vlerave të x për të cilat ka kuptim f (x).
2. Pikëprerjet me boshtet. Për të gjetur pikat e prerjes me boshtin e y i japim x vlerën 0, dhe gjejmë vlerën
përgjegjëse të y. Për të gjetur pikat e prerjes me boshtin e x i japim y vlerën 0 dhe zgjidhim ekuacionin y = 0
në lidhje me x. (Mund të përjashtohet ky hap në qoftë se ky ekuacion është i vështirë për tu zgjidhur)
3. Simetria (Çiftësia, Periodiciteti).
(a) Në qoftë se f (−x) = f (x) për të gjitha x në D, atëherë f (x) është funksion çift, dhe kurba është simetrike
në lidhje me boshtin e y. Kjo nënkupton se puna jonë është përgjysmuar. Në qoftë se ne dimë se si është
grafiku i f (x) për x ≥ 0, atëherë mjafton ta pasqyrojmë atë në lidhje me boshtin e y për të përftuar kurbën e plotë.
(b) Në qoftë se f (−x) = − f (x) për të gjitha x në D, atëherë f (x) është funksion tek dhe kurba është simetrike
në lidhje me origjinën e koordinatave. Përsëri ne mund ta kemi kurbën e plotë në qoftë se ne dimë pamjen e
grafikut për x ≥ 0. (E plotësojmë thjesht duke e rrotulluar 1800 në lidhje me origjinën. )
(c) Në qoftë se f (x + p) = f (x) për të gjitha x në D, ku p është një numër pozitiv, atëherë f (x) quhet funksion
periodik dhe numri më i vogël p quhet periodë e funksionit periodik. Për shembull, y = sin x ka periodë 2π
dhe y = tan x ka periodë π. Në qoftë se ne e dimë se si duket grafiku i funksionit në një interval me gjatësi p,
atëherë mund të përdorim zhvendosjen për të skicuar grafikun e plotë të funksionit.
4. Asimptotat. Asimptotat horizontale. Rikujtojmë nga Kapitulli i dytë se kur lim f (x) = L, ose lim f (x) = L,
x→∞ x→−∞
atëherë drejtëza y = L është asimptotë horizontale e kurbës y = f (x). Por në qoftë se lim f (x) = ∞(ose
x→∞
−∞), atëherë nuk kemi asimptotë horizontale nga e djathta, por prapëseprapë ky përbën një informacion për
skicimin e grafikut të funksionit.
Asimptota vertikale. Rikujtojmë se drejtëza x = a quhet asimptotë vertikale e grafikut të funksionit y = f (x),
në qoftë se ka vend një nga barazimet e mëposhtme:
lim f (x) = ∞ lim f (x) = ∞ lim+ f (x) = −∞ lim f (x) = −∞ (5.9)

x→a+ x→a− x→a x→a−
(Për funksionet racionale ju mund të lokalizoheni në asimptotat vertikale duke barazuar emëruesin me zero
pasi të keni thjetuar faktorët e përbashkët. Por për funksione të tjera kjo nuk mund të aplikohet) Për më tepër,
në skicimin e grafikut është e zakonshme që të dihet me saktësi se cili nga barazimet e mësipërme ka vend. Në
qoftë se f (a) nuk është e përcaktuar, por pika a është pikë skajore në bashkësinë e përkufizimit të funksionit,
atëherë shihen limitet lim+ f (x), ose lim− f (x), në qoftë se ky limit është i fundëm apo i pafundëm.
x→a x→a
Asimptotat oblike. Këto do të diskutohen në fund të këtij paragrafi.
5. Intervalet e monotonisë. Përdorni testin e monotonisë. Llogarisni f 0 (x) dhe gjeni intervalet në të cilat f 0 (x)
është pozitiv( f (x) rritës) dhe intervalet ku f 0 (x) është negativ (zbritës).
201
6. Maksimumet lokale dhe minimumet lokale. Gjeni pikat kritike të f (x) [ numrat c ku f 0 (c) = 0 ose ku f 0 (c)
nuk ekziston]. Pas kësaj përdorni testin e derivatit të parë. Në qoftë se f 0 ndryshon shenjë nga pozitive në
negative në pikën kritike c, atëherë f (c) është maksimumi lokal. Në qoftë se f 0 ndryshon shenjë nga negative
në pozitive në c, atëherë f (c) është minimum lokal. Megjithëse parapëlqehet të përdoret testi i derivatit të
parë, ju mund të përdorni testin e derivatit të dytë në qoftë se c është pikë kritike e tillë që f 00 (c) , 0. Atëherë,
f 00 (c) > 0 sjell që f (c) është minimum lokal, ndërsa f 00 (c) < 0 sjell që f (c) është maksimum lokal.
7. Përkulshmëria dhe pikat e infleksionit. Llogarisni f 00 (x) dhe përdorni testin e përkulshmërisë. Kurba është e
lugët kur f 00 (x) > 0, dhe është e mysët kur f 00 (x) < 0. Pikat e infleksionit ndodhin kur ndryshon përkulshmëria
(nga e lugët në të mysët ose nga e mysët në të lugët).
8. Skicimi i grafikut. Duke përdorur informacioni nga pikat 1-7, mund të vizatojmë grafikun. Skicojmë
fillimisht asimptotat, si vija drejtuese. Më pas pikat e prerjes me boshtet koordinativë. E prej këtej vizatimin
e grafikut duke bashkuar këto pika sipas pikës 5 dhe 7 dhe duke ju afruar pambarimisht asimptotave.
Shembull 193. Studioni dhe ndërtoni grafikun e funksionit
2x2
y=
x2 − 1
Zgjidhje: Ne do të kalojmë një nga një hapat e mësipërm:
1 Bashkësia e përkufizimit është
{x|x2 − 1 , 0} = {x|x , ±1} = (−∞, −1) ∪ (−1, 1) ∪ (1, +∞)
2 Pikëprerjet me boshtet. x = 0 kur y = 0. Pra, e vetmja pikë prerje është (0, 0).
2(−x)2 2x2
3 Çiftësia. f (−x) = (−x)2 −1 = x2 −1
= f (x). Pra, funksioni është funksion çift dhe grafiku i tij është simetrik në
lidhje me boshtin e y.
4 Asimptotat.
2x2 2
lim = lim =2
x→∞ x2 − 1 x→∞ 1 − 1/x2
Pra, drejtëza y = 2 është asimptotë horizontale.

Meqënëse emëruesi bëhet zero kur x = ±1, ne llogarisim limitet:
2x2 2x2
lim+ = ∞ lim = −∞
x→1 x2 − 1 x→1− x2 − 1
2x2 2x2
lim+ 2 = −∞ lim− 2 =∞
x→−1 x − 1 x→−1 x − 1
Prej nga drejtëzat x = 1 dhe x = −1 janë asimptotat vertikale.
5 Intervalet e monotonisë. !0
2x2 4x(x2 − 1) − 2x2 (2x) −4x
f (x) = 2
0
= 2 2
= 2
x −1 (x − 1) (x − 1)2
Meqënëse f 0 (x) > 0 kur x < 0(x , −1) dhe f 0 (x) < 0 kur x > 0(x , 1), atëherë f (x) është rritës në (−∞, −1) dhe
(−1, 0) dhe zbritës në (0, 1) dhe në (1, ∞).
6 Minimumet dhe maksimumet lokale. Meqënëse e vetmja pikë kritike është x = 0, dhe f 0 ndryshon shenjë nga
pozitive në negative, f (0) = 0 është vlera maksimum lokal, kjo si rezultat i testit të derivatit të parë.
202
7 Përkulshmëria.
!0
−4x −4(x2 − 1)2 + 4x · 2(x2 − 1)2x 12x2 + 4
f 00 (x) = ( f 0 (x))0 = = = 2
(x2 − 1)2 (x2 − 1)4 (x − 1)3
Meqënëse 12x2 + 4 > 0 për të gjithë x, ne kemi
f 00 (x) > 0 =⇒ x2 − 1 > 0 =⇒ |x| > 1
dhe f 00 (x) < 0 =⇒ |x| < 1. Prandaj kurba është e lugët në (−∞, −1) dhe (1, ∞), dhe e mysët në (−1, 1). Grafiku
nuk ka pika infleksioni as −1 as 1 sepse ato nuk i përkasin bashkësisë së përkufizimit të f (x).
8 Duke shfrytëzuar informacionin nga 1-7 ne ndërtojmë grafikun si në ??.

Më poshtë shohim një shembull tjetër.

x2
f (x) = √
x+1
Zgjidhje: 1. Bashkësia e përkufizimit D = {x|x + 1 > 0} = {x|x > −1} = (−1, ∞).
2. Pikëprerja me boshtet (0, 0).
(−x)2 2
3. f (−x) = √ = √x , f (x) dhe , − f (x), atëherë funksioni nuk është as çift as tek.
(−x)+1 −x+1
4. Meqënëse
x2
lim √ =∞
x→∞ x+1
√
ky grafik nuk ka asimtotë horizontale. Meqënëse x + 1 → 0 kur x → −1+ dhe f (x) është githnjë pozitiv, kemi
x2
lim+ √ =∞
x→−1 x+1
kështu që drejtëza x = −1 është asimptotë vertikale.

5. √ √
2x x + 1 − x2 · 1/(2 x + 1) x(3x + 4)
f (x) =
0
=
x+1 2(x + 1)3/2
Shohim se f 0 (x) = 0 kur x = 0 (x = −3/4 nuk i përket bashkësisë së përkufizimit të f (x) ), prandaj e vetmja pikë
kritike është 0. Meqënëse f 0 (x) < 0 kur −1 < x < 0 dhe f 0 (x) > 0 kur x > 0, f (x) është zbritës në (−1, 0) dhe rritës në
(0, ∞).
6. f 0 (0) = 0 dhe f 0 ndryshon nga negativ në pozitiv në 0, f (0) = 0 është minimumi lokal (dhe absolut) në bazë
të testit të derivatit të parë.
7.
2(x + 1)3/2 (6x + 4) − (3x2 + 4x)3(x + 1)1/2 3x2 + 8x + 8
f 00 (x) = =
4(x + 1) 3 4(x + 1)5/2
Vërejmë se emëruesi është gjithmonë pozitiv. Po ashtu edhe numëruesi është githmonë pozitiv sepse dallori i
tij është b2 − 4ac = −32, dhe trinomi ka shenjën e koeficentit pranë x2 , pra pozitiv. Prandaj f 00 (x) > 0 për të gjitha
x nga bashkësia e përkufizimit të funksionit, që do të thotë se grafiku është kudo i lugët e prej këtej nuk ka pika
infleksioni.

Shembull 195. Ndërtoni grafikun e funksionit y = xex .
203
Zgjidhje: 1. Bashkësia e përkufizimit është R.

2. Pikëprerja me boshtet (0.0).
3. Nuk është simetrik.
4. Meqënëse edhe x edhe ex rriten pambarimisht kur x → ∞, ne kemi lim xex = ∞, Ndërsa kur x → −∞ kështu
x→∞
që kemi formën e pacaktuar prodhim dhe llogaritja e limitit kërkon zbatimin e Rregullit të L’Hospitalit
x 1
lim xex = lim = lim = lim (−ex ) = 0
x→−∞ x→−∞ e−x x→−∞ −e−x x→−∞
Prandaj boshti i x është asimptotë horizontale.
5. f 0 (x) = xex + ex = (x + 1)ex
Meqënëse ex është gjithmonë pozitive, ne shohim se f 0 (x) > 0 kur x + 1 > 0, dhe f 0 (x) < 0 kur x + 1 < 0. Pra, f (x)
është rritës në (−1, +∞) dhe zbritës në (−∞, −1).
6. Meqënëse f 0 (−1) = 0 dhe f 0 ndryshon nga negativ në pozitiv në −1 atëherë f (−1) = −e−1 është minimumi
lokal (dhe absolut).
7.
f 00 (x) = (x + 1)ex + ex = (x + 2)ex
Meqënëse f 00 (x) = (x + 2)ex > 0 kur x > −2 dhe f 00 (x) < 0 kur x < −2, atëherë f (x) është i lugët në (−2, ∞) dhe i mysët
në (−∞, −2). Pika e infleksionit është (−2, −2e−2 ).
8. Duke përdorur informacionin e përftuar ndërtojmë grafikun.

y = 2 cos x + sin 2x
Zgjidhje: 1. Bashkësia e përkufizimit është R.

2. pikëprerja me boshtin e y është f (0) = 2. Boshti i x pritet kur
2 cos x + sin 2x = 2 cos x + 2 sin x cos x = 2 cos x(1 + sin x) = 0
pra, kur cos x = 0 ose kur sin x = −1. Prandaj në intervalin [0, 2π] pikëprerjet me boshtin e x janë (π/2, 0) dhe
(3π/2, 0).
3. f (x) nuk është as çift as tek por f (x + 2π) = f (x) për të gjitha x, prandaj funksioni është periodik me preiodë
2π. Kështu që ne e studiojmë sjelljen e tij në intervalin [0, 2π] dhe e shtrijmë kurbën nëpërmjet zhvendosjes.
4. Nuk ka asimptota.
5. Duke llogaritur derivatin e parë kemi
f 0 (x) = −2 sin x + 2 cos 2x = −2 sin x + 2(1 − 2 sin2 x) = −2(2 sin2 x + sin x − 1) = −2(2 sin x − 1)(sin x + 1) = 0,
kur sin x = 21 ose sin x = −1. Kështu që në [0, 2π] kemi x = π/6, 5π/6, dhe 3π/2. Në përkufizimin e shenjës së f 0 (x)
ne përdorim faktin se sin x + 1 ≥ 0 për të gjitha x.

Ushtrime:
Studioni dhe ndërtoni grafikun e funksioneve. 881. y = 8x2 − x4
877. y = x3 + x 882. y = x(x + 2)3

883. y = (4 − x2 )5
878. y = 2 − 5x + 3x2 − x3
884. y = x
x−1
879. y = x + 4x
4 3
885. y = x2 −4
x2 −2x
880. y = x3 + 6x2 + 9x 886. y = x
x2 +9
204
x2 2
887. y = x2 +9
917. y = xe−x
888. y = x−1
x2
918. y = (x2 − 3)e−x
889. y = 1 + 1
x + 1
x2
919. y = e3x + e−2x
890. y = x2 920. y = tan−1 ( x+1

x−1
)
x2 +3
891. y = x
x3 −1 Gjeni një ekuacion për asimptotën oblike të kurbës:
√
892. y = x 5 − x
√ x2 +1
893. y = 2 x − x 921. y = x+1
√
2x3 +x2 +x+3
894. y = 1−x2 922. y = x2 +2x
x
895. y = x
x3 −1 923. y = 4x3 −2x2 +5
2x2 +x−3
√
896. y = x2 + x − 2 924. y = 5x4 +x2 +x
x3 −x2 +2
897. y = x5/3 − 5x2/3 925. Vërtetoni se kurba
√3
898. y = x2 − 1 √
y= x2 + 4x
√3
899. y = x3 + 1
ka dy asimptota oblike: y = x + 2 dhe y = −x − 2. Përdoreni
900. y = 3 sin x − sin3 x këtë fakt për të ndërtuar grafikun.
901. y = x + cos x 926. Vërtetoni se drejtëzat

902. y = x tan x, −π/2 < x < π/2 b b
y = x dhe y = − x.
903. y = 1
− sin x, 0 < x < 3π a a
2x
904. y = sec x + tan x, 0 < x < π/2 janë asimptotat oblike të hiperbolës
905. y = sin x
x2 y2
1+cos x − = 1.
a2 b2
906. y = sin x
2+cos x
927. Le të jetë
907. y = esin x x3 + 1
f (x) = .
908. y = e−x sin x, 0 ≤ x ≤ 2π x
Vërtetoni se
909. y = 1
1+e−x
limx→∞ [ f (x) − x2 ] = 0.
910. y = e2x − ex
Kjo tregon se grafiku i f (x) i afrohet grafikut të y = x2 , dhe
911. y = x − ln x themi se kurba y = f (x) është asimptotike me parabolën y = x2 .
Përdoreni këtë fakt për të skicuar grafikun e f (x).
912. y = ex /x
928. Përdorni sjelljen asimptotike të
913. y = (1 + ex )−2
1
914. y = ln(x2 − 3x + 2) f (x) = cos x + ,
x2
915. y = ln(sin x)
për të skicuar grafikun e tij pa qenë nevoja të kalohet nëpër
916. y = ln x
x2
gjithë etapat e studimit të funksionit.
205
5.6 Problemet e optimizimit

Metodat që kemi mësuar në këtë kapitull për gjetjen e ekstreme ve gjejnë aplikime praktike në shumë fusha të
jetës. Një biznesmen kërkon të minimizojë kostot dhe të maksimizojë fitimet. Një udhëtar kërkon të minimizojë
kohën e udhëtimit. Në këtë paragraf dhe në vazhdim ne do të zgjidhim probleme të tilla si maksimizimi i
sipërfaqeve, vëllimeve, dhe përfitimeve, si dhe minimizimi i distancave, kohës dhe kostos.
Në zgjidhjen e problemeve të tilla praktike problemi më i rëndësishëm është shpesh konvertimi i tyre në
probleme të optimizimit matematik duke ndërtuar një funksion që duhet maksimizuar apo minimizuar.
Hapat në zgjidhjen e problemeve të optimizimit
1. Të kuptuarit e problemit: Hapi i parë është të lexuarit me kujdes i problemit derisa ai të behet i qartë për
lexuesin. Pyesni veten: Çfarë është e panjohur? Cilat janë të dhënat? Cilat janë kushtet e dhëna?
2. Vizatimi i një diagrame: Në shumë probleme është e përdorshme që të vizatohet një diagramë dhe të
identifikohen të dhënat dhe ato që kërkohen në atë diagramë.
3. Konvertimi i të dhënave: Shënojmë me një simbol madhësinë e cila duhet maksimizuar apo minimizuar(le
ta quajmë Q tani për tani). Gjithashtu zgjedhim simbolet (a, b, c, · · · , x, y) për madhësitë e tjera të panjohura
dhe e lidhim diagramën me të panjohurat me këto simbole. Mund të jetë me vend përdorimi i inicialeve si
simbole - për shembull, S për sipërfaqen, h për lartësinë, t për kohën.
4. Shprehim Q në termat e ndonjë prej simboleve të hapit 3.
5. Në qoftë se Q është shprehur si funksion i më shumë se dy variblave në hapin 4, përdorni informacionin

e dhënë për të gjetur lidhje në formën e ekuacioneve midis këtyre ndryshoreve. Atëherë, përdorini këto
ekuacione për t’i eleminuar këto ndryshore me përjashtim të njërit në shprehjen e Q. Në këtë mënyrë Q
do shprehet si funksion i një ndryshorja x, të themi Q = f (x). Shkruajmë bashkësinë e përkufizimit të këtij
funksioni.
6. Përdorim metodat e dy paragrafeve të mëparshëm për të gjetur maksimumin apo minimumin absolut të f (x).
Në qoftë se bashkësia e përkufizimit të f (x) është një interval i mbyllur, atëherë metoda e intervalit të mbyllur
mund të përdoret.
Shembull 197. Një fermer ka 2400m tel dhe kërkon të rrethojë një fushë drejtkën-
dore e cila kufizohet nga njëra anë nga lumi. Ai kërkon të rrethojë përgjatë lumit.
Cilat janë përmasat e fushës që ajo të ketë syprinën më të madhe?
Zgjidhje: Do të donim të maksimizonim syprinën S të drejtëndëshit. Le

të jenë x dhe y gjerësia dhe gjatësia e drejtëndëshit (në metra). Atëherë,
shprehim S në termat e x dhe y:
S = xy Figura 5.12
Ne duam ta shprehim S në varësi vetëm të një variabli, prandaj ne eleminojmë y duke e shprehur në varësi të x.
Për të bërë këtë, përdorim informacionin e dhënë se gjatësia në total është 2400m. Pra
2x + y = 2400
Nga ky ekuacion kemi y = 2400 − 2x, që jep
S = x(2400 − 2x) = 2400x − 2x2
Vërejmë se x ≥ 0 dhe x ≤ 1200 (në të kundërt S < 0). Kështu që funksioni që duam të maksimizojmë është
S(x) = 2400x − 2x2 0 ≤ x ≤ 1200
206
Derivati është S0 (x) = 2400 − 4x, prandaj për të gjetur pikat kritike ne zgjidhim ekuacionin
2400 − 4x = 0
i cili na jep x = 600. Vlera maksimum e S mund të ndodhë ose në pikën kritike ose në skajet e intervalit. Meqënëse
S(0) = 0, S(600) = 720, 000, dhe S(1200) = 0, metoda e intevalit të mbyllur jep vlerën maksimum S(600) = 720, 000.
Pra, fusha drejtkëndore duhet të jetë 600m e gjerë dhe 1200m e gjatë.

Shembull 198. Një enë cilindrike është bërë për të mbajtur 1L vaj. Gjeni përmasat
që minimizojnë koston e metalit që duhet për prodhimin e enës së vajit.
Zgjidhje: Le të jetë r rrezja dhe h lartësia e cilindrit (të dyja në centimetra).

Në mënyrë që të minimizohet kostoja e metalit, ne minimizojmë syprinën
totale të cilindrit. Sipërfaqja anësore është një drejtkëndësh me përmasa
2πr dhe h. Prandaj syprina është
S = 2πr2 + 2πrh
për të eleminuar h përdorim faktin se vëllimi është 1L, që i bie të jetë

1000cm3 . Prandaj
πr2 h = 1000
e prej këtej h = 1000/(πr2 ).
Figura 5.13
Duke zëvendësuar këtë në shprehjen e syprinës do të kemi
1000 2000
S = 2πr2 + 2πr( ) = 2πr2 +
πr 2 r
Atëherë funksioni që duem të minimizojmë është
2000
S(r) = 2πr2 + r>0
r
Për të gjetur pikën kritike, derivojmë:
2000 4(πr3 − 500)

S0 (r) = 4πr − =
r2 r2
Atëherë S0 (r) = 0 kur πr3 − 500 = 0, prandaj e vetmja pikë kritike
√
është r = 3 500/π. Meqënëse bashkësia e përkufizimit të S është
(0, ∞), ne s’mund të përdorim testin e intervalit të mbyllur. Por mund
√ √
të vërejmë se S0 (r) < 0 për r < 3 500/π dhe S0 (r) > 0 për r > 3 500/π.
√3
Kështu që r = 500/π përbën pikën e minimumit lokal.
Vlera korresponduese e h në lidhje me r është

r Figura 5.14
1000 1000 3 500
h= = =2 = 2r
πr2 π(500/π)2/3 π
Prandaj për të minimizuar koston e prodhimit të enës cilindrike duhet

√
që rrezja e bazës të jetë r = 3 500/π cm dhe lartësia sa dyfishi i rrezes.

Vërejtje 19. Argumenti i përdorur në shembullin e mësipërm për minimumin absolut vjen si rrjedhojë e testit të derivatit të
parë (i cili përdoret për ekstreme t lokale) dhe ne do t’i referohemi në të ardhmen.
207
Lema 30 (Testi i derivatit të parë për vlerat ekstreme absolute). Supozojmë se c është një pikë kritike e një funksioni të
vazhdueshëm f (x) të përkufizuar në një interval.
(a) Në qoftë se f 0 (x) > 0 për të gjitha x < c dhe f 0 (x) < 0 për të gjitha x > c, atëherë f (c) është vlera maksimum absolut e f (x).
(b) Në qoftë se f 0 (x) < 0 për të gjitha x < c dhe f 0 (x) > 0 për të gjitha x > c, atëherë f (c) është vlera minimum absolut e f (x).
Vërejtje 20. Një metodë alternative për zgjidhjen e problemit të optimizimit është përdorimi i derivimit implicit. Le ta shohim
edhe një herë shembullin e mësipërm për të këtë metodë. Vazhdojmë me të njëjtin ekuacion.
S = 2πr2 + 2πrh πr2 h = 1000
Por në vend që të eleminojmë h ne derivomë në mënyrë implicite të dy ekuacionet në lidhje me r:
S0 = 4πr + 2πh + 2πrh0 2πrh + πr2 h0 = 0
Minimumi ndodh në pikat kritike, kështu që marrim S0 = 0 thjeshtojmë dhe arrijmë në ekuacionet
2r + h + rh0 = 0 2h + rh0 = 0
dhe nga faktorizimi kemi 2r − h = 0, ose h = 2r.
Shembull 199. Gjeni pikën e parabolës y2 = 2x e cila është më afër pikës (1, 4).
Zgjidhje: Distanca ndërmjet pikës (1, 4) dhe (x, y) është

q
d= (x − 1)2 + (y − 4)2
Por në qoftë se (x, y) ndodhet në parabolë, atëherë x = y2 /2, kështu që

shprehja për d bëhet
s
2
1 2

d= y − 1 + (y − 4)2
2
√
(ose ndryshe mund të zëvendësonim y = 2x për të nxjerrë d në terma
vetëm të x.) Në vend që të minimizojmë d ne minimizojmë d2 :
2
1 2

d2 = f (y) = y − 1 + (y − 4)2
2
Figura 5.15
Duke derivuar kemi
1 2

f 0 (y) = 2 y − 1 y + 2(y − 4) = y3 − 8.
2
Pra f 0 (y) = 0 për y = 2. Vërejmë se f 0 (y) < 0 kur y < 2 dhe f 0 (y) > 0 kur y > 2, kështu që nga testi i derivatit të
parë dhe nga testi i vlerave ekstreme absolute, minimumi absolut ndodh për y = 2. Vlera korresponduese e x është
y2
x= 2 = 2. Pra, pika në parabolën y2 = 2x që ndodhet më afër pikës (1, 4) është (2, 2).

Shembull 200. Një njeri lëshoi barkën e vet në një breg lumi me gjerësi 3km në pikën A dhe kërkon të mbërrijë në pikën
B, 8km larg nga pika korresponduese e A në anën tjetër të lumit, sa më shpejt të jetë e mundur. Ai mund ta drejtojë barkën
drejt tek pika C e më pas të shkojë në B, por mund t’i drejtohet direkt pikës B, por edhe mund t’i drejtohet fillimisht një pike D
ndërmjet C dhe B e prej këtej tek B. Në qoftë se ai vozit me 6km/h dhe vrapon me 8km/h, ku duhet të drejtohet që të arrijë tek
B sa më shpejt të jetë e mundur? (Pranojmë se shpejtësia e lumit është e papërfillshme në krahasim me shpejtësinë me të cilën
vozit njeriu.)
208
Zgjidhje: Le të jetë x distanca nga C në D. Atëherë distanca e vrapimit është

√
|DB| = 8 − x dhe√ distanca e lundrimit është |AD| = x2 + 9. Atëherë koha e
lundrimit është x2 + 9/6 dhe koha e vrapimit (8 − x)/8, dhe koha në total T si
funksion i x është √
x2 + 9 8 − x
T(x) = +
6 8
Bashkësia e përkufizimit të funksionit T është [0, 8]. Vërejmë se po qe se x = 0 ai
vozit tek C dhe në qoftë se x = 8 ai vozit drejtpërdrejt tek B. Derivati i T është
x 1
T0 (x) = √ −
6 x +9 8
2
Prandaj duke përdorur faktin se x ≥ 0, kemi that T0 (x) = 0 implies
x 1 √ 9
√ = =⇒ 4x = 3 x2 + 9 =⇒ 16x2 = 9(x2 + 9) =⇒ x = √
6 x2 + 9 8 7
E vetmja pikë kritike është x = √9 . Për të parë se ku ndodh minimumi, tek pika
7
kritike apo në skajet e bashkësisë së përkufizimit [0, 8], ne llogarisim T në të tre
pikat:
! √ √
9 7 73
T(0) = 1.5 T √ = 1 + ≈ 1.33 T(8) = ≈ 1.42
7 8 6
Meqënëse më e vogla nga këto vlera ndodh për x = √9 , minimumi absolut ndodh
7
pikërisht këtu. Figura 5.16
Shembull 201. Gjeni syprinën e drejtëkëndëshit më të madh që mund t’i brendashkruhet një gjysmërrethi me rreze r.
Zgjidhje: Le të jetë gjysmërrethi i rrethit me rreze r, x2 + y2 = r2 me qendër origjinën e koordinatave. Fjala i

nënshkruar do të thotë se drejtkëndëshi ka dy kulme në gjysmërreth dhe dy kulme të tjera në boshtin e x. Le të jetë
(x, y) një kulm që ndodhet në kuadrantin e parë. Atëherë, drejtkëndëshi ka brinjët me gjatësi 2x dhe y, kështu që
syprina e tij do jetë S = 2xy.
Për të eleminuar y përdorim faktin se (x, y) ndodhet në rrethin x2 +y2 = r2

√ √
dhe prej këtej y = r2 − x2 . Pra S = 2x r2 − x2 . Bashkësia e përkufizimit
të këtij funksioni është 0 ≤ x ≤ r dhe derivati
√ 2x2 2(r2 − 2x2 )
S0 (x) = 2 r2 − x2 − √ = √
r2 − x2 r2 − x2
√
cili është zero kur 2x2 = r2 , pra x = r/ 2. Kjo vlerë e x jep vlerën maksimum të S meqënëse S(0) = 0 dhe S(r) = 0.
Prej nga syprina e drejtkëndëshit më të madh të brendashkruar është
! r
r r r2
S √ =2√ r2 − = r2 .
2 2 2
Ushtrime:
929. Gjeni syprinën e drejtëkëndëshit më të madh që mund 930. Një drejtëkendësh është brendashkruar në një sferë me
ti brendashkruhet nje trekëdëshi këndëdrejte me katete 3 dhe 4 reze r. Gjeni volumin më të madh të mundshëm të këtij cilin-
cm, kur dy brinjë të drejtëkëndëshit shtrihen mbi katete. dri.
209
931. Gjeni syprinën e drejtëkëndëshit më të madh që mund ti 937. Një ekip futbolli loz në një stadium me 55 000 vende.
brendashkruhet elipsit Çmimet e biletave janë 10 Euro dhe stadiumi eshte mbushur
mesatarisht me 27 000 spektatorë. Kur çmimet e biletave u
x2 y2 ulën tek 8 Euro atehere stadiumi mbushej mesatarisht me 33
+ = 1.
a2 b2 000 spektatorë.
932. Na jepet 1200 cm3 material për të ndërtuar nje kuti me
i) Gjeni funksioni e kërkesës (demand function) duke
bazë katrore dhe kapak te hapur. Gjeni volumin më të madh të
supozuar se është linear.
mundshëm të kutisë.
ii) Sa duhet te jenë çmimet e biletave që të maksimizojmë
933. Gjeni dy numra diferenca e të cilëve është 100 dhe pro- revenue?
dukti minimum.
938. Në cilën pikë të kurbës
934. Gjeni dy numra pozitovë produkti i të cilëve është 100
dhe shuma është minimum. y = 1 + 40x3 − 3x5
935. Gjeni një numër pozitiv të tille që shuma e atij numri me tangjentja ka koefiçentin këndor më të madh?
të anasjelltin e tij të jetë sa më e vogël që të jetë e mundur.
939. Vërtetoni se nga të gjithë trekëndëshat dybrinjishëm me
936. Gjeni dimensionet e një drejtëkëndëshi me perimeter 100 nje perimetër fiks, ai me sipërfaqe më të madhe është trekëndëshi
m syprina e të cilit është sa më e madhe. barabrinjës.
5.7 Metoda e përafrimit të Njutonit
Supozojmë se një shitës makinash ju ofron për të shitur një makinë për 18, 000 dollarë me pagesa me këste
prej 375 dollarë në muaj për pesë vjet. Ju do të donit të dinit se me cfarë interesi mujor janë këstet. Për të gjetur
përgjigjen, juve ju duhet të gjeni zgjidhjen e ekuacionit
48x(1 + x)60 − (1 + x)60 + 1 = 0 (5.10)
Si do ta zgjidhnit ju një ekuacion të tillë? Për një ekuacion kuadratik ax2 + bx + c = 0 ka një formulë të njohur
për rrënjët. Për ekuacionet e gradës së tretë dhe të katërt ka gjithashtu formula për rrënjët, por ato janë më të
ndërlikuara. Në qoftë se f (x) është një polinom i gradës së pestë, ose më të lartë, në përgjithësi nuk ka formula
të tilla. Po njëlloj nuk ka formula që të na mundësojnë gjetjen e rrënjëve të sakta të ekuacioneve transhendente si
cos x = x.
Ne mund të gjejmë një zgjidhje të përafërt të ekuacionit të mësipërm duke përdorur grafikun e anës së majtë të
ekuacionit.
Ne shohim se së bashku me zgjidhjen x = 0 që nuk paraqet interes për ne, ka një tjetër zgjidhje ndërmjet 0.007
dhe 0.008. Duke zmadhuar drejtëkëndëshin e pamjes, na del se rrënja është afërsisht 0.0076. Në qoftë se duam ta
saktësojmë akoma më shumë ne mund të zmadhojmë në mënyrë të përsëritur, por kjo është e bezdisshme. Një
alternativë më e shpejtë është përdorimi i një makine llogaritëse për gjetjen e rrënjëve apo i një sistemi kompjuterik
algjebrik. Në qoftë se ne veprojmë në këtë mënyrë, ne gjejmë se rrënja me saktësi deri në nëntë shifra pas presjes
është 0.007628603
Si punojnë këto sisteme numerike? Ato përdorin një mori metodash por shumica e tyre përdorin metodën e
Njutonit, e cila quhet gjithashtu metoda Njuton - Raphson. Ne do të shpjegojmë se si funksionon kjo metodë,
pjesërisht duke treguar se c’ndodh brenda makinës llogaritëse apo kompjuterit dhe pjesërisht si një zbatim i idesë
së përafrimit linear.
Ne e fillojmë me përafrimin e parë x1 . Shqyrtojmë tangenten L ndaj grafikut y = f (x) në pikën (x1 , f (x1 )) dhe
shohim se L pritet me boshtin e x-ve në x2 . Ideja më pranë metodës së Njutonit është që tangentja është shumë afër
kurbës dhe kështu pikëprerja me boshtin e x-ve x2 është afër me pikëprerjen e kurbës me boshtin e x-ve (pra me
rrënjën r). Meqënëse tangentja është drejtëz, ne mund ta gjejmë lehtë pikëprerjen me boshtin e x-ve.
210
Për të gjetur një formulë për x2 në termat e x1 përdorim faktin se koefiçenti

këndor i L është f 0 (x), kështu që ekuacioni i saj është
y − f (x1 ) = f 0 (x1 )(x − x1 )
Meqënëse pikëprerja me L është x2 , ne marrim y = 0 dhe do të kemi
0 − f (x1 ) = f 0 (x1 )(x2 − x1 )
Në qoftë se f 0 (x1 ) , 0 ne mund të zgjidhim këtë ekuacion në lidhje me x2 :
f (x1 )
x2 = x1 −
f 0 (x1 )
Ne përdorim x2 si përafrim të dytë në lidhje me r. Figura 5.17

E më pas ne përsërisim këtë procedurë me x1 duke e zëvendësuar me x2 , duke përdorur tangenten në pikën
(x2 , f (x2 )). Kjo jep një përafrim të tretë:
f (x2 )
x3 = x2 − 0
f (x2 )
Në qoftë se ne e vazhdojmë përsëritjen e këtij procesi, kemi një varg

përafrimesh
x1 , x2 , x3 , x4 , · · ·
Në përgjithësi në qoftë se përafrimi i n-t është xn dhe f 0 (xn ) , 0, atëherë
përafrimi tjetër jepet nga
f (xn )
xn+1 = xn −
f 0 (xn )
Në qoftë se numrat xn bëhen gjithnjë e më të afërt me r kur n bëhet shumë

e madhe, atëherë ne themi se vargu konvergjon tek r dhe shkruajmë
lim xn = r
n→∞
Ne do të shohim më shumë detaje për vargjet në Kap. 6. Figura 5.18
Shembull 202. Duke u nisur nga x1 = 2, gjeni përafrimin e tretë x3 të rrënjës së ekuacionit x3 − 2x − 5 = 0.
Zgjidhje: Përdorim metodën e Njutonit me f (x) = x3 − 2x − 5 dhe f 0 (x) = 3x2 − 2

Vetë Njutoni e ka përdorur këtë ekuacion për të ilustruar metodën e tij dhe zgjodhi x1 = 2 pas disa eksperimen-
timeve sepse f (1) = −6, f (2) = −1, dhe f (3) = 16. Atëherë
x3n − 2xn − 5
xn+1 = xn −
3x2n − 2
për n = 2 kemi
x31 − 2x1 − 5 23 − 2(2) − 5

x2 = x1 − =2− = 2.1
3x21 − 2 3(2)2 − 2
Atëherë, me n = 2 ne kemi
x32 − 2x2 − 5 (2.1)3 − 2(2.1) − 5

x3 = x2 − = 2.1 − ≈ 2.0946
3x22 − 2 3(2.1)2 − 2
211
Pra, del se përafrimi i tretë x3 ≈ 2.0946 është me saktësi deri në katër shifra pas presjes dhjetore.

Supozojmë se duam të arrijmë në saktësinë e duhur deri në të themi tetë shifra pas presjes dhjetore, duke
përdorur metodën e Njutonit. Si mund ta dimë se kur duhet të ndalojmë? Rregulli që përdoret në përgjithësi
është ai: kur përafrimet e njëpasnjëshme xn dhe xn+1 përputhen deri në tetë shifra pas presjes dhjetore. Shohim
se proçedura e kalimit nga n në n + 1 është e njëjtë për të gjitha n. Kjo do të thotë se proçedura është mjaft e
përshtatshme për përdorim në një makinë llogaritëse apo kompjuter.
√6
Shembull 203. Përdorni metodën e Njutonit për të gjetur 2 me saktësi deri në tetë shifra pas presjes.
√6
Zgjidhje: Fillimisht vërejmë se gjetja e 2 është ekuivalente me gjetjen e rrënjës pozitive të ekuacionit
x6 − 2 = 0
kështu që marrim f (x) = x6 − 2 dhe f 0 (x) = 6x5 dhe formula e Njutonit bëhet
x6n − 2
xn+1 = xn −
6x5n
Në qoftë se zgjedhim x1 = 1si përafrim fillestar, atëherë kemi
x2 ≈ 1.16666667
x3 ≈ 1.12644368
x4 ≈ 1.12249707
x5 ≈ 1.12246205
x6 ≈ 1.12246205
√6
Meqënëse x5 dhe x6 përputhen deri në tetë shifra pas presjes, konludojmë se 2 ≈ 1.12246205, deri në tetë shifra
pas presjes.
Shembull 204. Gjeni rrenjët e f (x) = x3 − 2x2 , me pikë fillestare x = 12 .
Zgjidhje: Lexuesi të kryejë llogaritjet dhe të vërtetojë se pas 10 hapash ne marrim
x10 = 0.0003501180175
dhe pas 100 hapash kemi

x100 = 2.82773566410−31 .

Shembull 205. Gjeni deri me saktësi deri në gjashtë shifra pas presjes dhjetore rrënjën e ekuacionit cos x = x.
Zgjidhje: Përkufizojmë f (x) = cos x − x. Atëherë f 0 (x) = − sin x − 1 dhe nga formula e Njutonit kemi
cos xn − xn cos xn − xn
xn+1 = xn − = xn +
− sin xn − 1 sin xn + 1
Në mënyrë që të supozojmë një vlerë të përshtatshme për x1 studjojmë
grafikun e y = cos x dhe y = x. Duket se ata priten në një pikë abshisa e
të cilës është diçka më pak se 1, kështu që le ta marrim x1 = 1 si prafrim
fillestar. Atëherë, marrim
x2 ≈ 0.75036387
x3 ≈ 0.73911289
x4 ≈ 0.73908513
x5 ≈ 0.73908513 Figura 5.19
212
Meqënëse x4 dhe x5 përputhen deri në gjashtë shifra pas presjes (tetë në fakt) ne arrijmë në përfundimin se rrënja
me saktësi deri në gjashtë shifra pas presjes, është 0.73908513.

Ne mund të përdorim grafikun e dhënë nga një makinë llogaritëse grafike ose një kompjuter. Një grafik me
kalkulator sugjeron që të përdorim x1 = 0.75 si përafrim fillestar. Dhe prej këtej metoda e Njutonit na jep
x2 ≈ 0.73911114
x3 ≈ 0.73908513
x4 ≈ 0.73908513
pra ne kemi të njëjtën përgjigje por më shpejt se më parë. Ju mund të pyesni se pse nuk përdret gjithmonë metoda
e Njutonit duke u nis nga paraqitja grafike në një kompjuter? Por përgjigja është sepse kur kërkohet saktësia deri
në një ose dy shifra pas presjes jemi në rregull me përdorimin e grafikut, por kur kërkohet saktësi më e madhe,
zmadhimi herë pas here i grafikut është i bezdisshëm.
Ushtrime:
940. Supozojmë se drejtëza y = 5x − 4 është tangente me 952. ex = 3 − 2x

kurbën y = f (x) kur x = 3. Në qoftë se përdoret metoda e
Njutonit për të lokalizuar rrënjën e ekuacionit f (x) = 0 dhe 953. (x − 2) = ln x
2
pvrafrimi fillestar është x1 = 3, gjeni përafrimin e dytë x2 . 954. 1x = 1 + x3

941. Përdorni metodën e Njutonit me përafrim fillestar të 955. cos x = √x
fiksuar x1 , për të gjetur x3 , përafrimin e tretë të rrënjës së √
ekuacionit të dhënë. 956. tan x = 1 − x2
x3 + 2x − 4 = 0, x1 = 1
957. Përdorni metodën e Njutonit për të gjetur të gjitha rrënjët
942. 13 x3 + 12 x2 + 3 = 0, x1 = −3 e ekuacionit me saktësi deri në tetë shifra pas presjes dhjetore.
Niseni duke vizatuar grafikun për të përcaktuar përafrimin
943. x − x − 1 = 0, x1 = 1
5
fillestar.
944. x5 + 2 = 0, x1 = −1 x6 − x5 − 6x4 − x2 + x + 10 = 0
945. Përdorni metodën e Njutonit me përafrim fillestar x1 = 958. x (4 − x ) = x2 +1

2 2 4
−1 për të gjetur x2 përafrimin e dytë të rrënjës së ekuacionit √

x3 +x+3 = 0. Shpjegoni sesi funksionon metoda duke ndërtuar 959. x 2 − x − x = 1
2 2
fillimisht grafikun e funksionit dhe tnagentes në (−1, 1) 960. 3 sin(x2 ) = 2x

946. Përdorni metodën e Njutonit për të përafruar numrat e 2
961. 4e−x sin x = x2 − x + 1
dhënë ma saktësi
√ deri në tetë shifra pas presjes dhjetore. √
√5
20,
100
100 962. earctanx = x3 + 1
947. Përdorni metodën e Njutonit për të përafruar rrënjën e 963. Shpjegoni pse nuk funksionon metoda e Njutonit në gjet-
ekuacionit të dhënë ma saktësi deri në gjashtë shifra pas presjes jen e rrënjës së ekuacionit x − 3x + 6 = 0, në qoftë se përafrimi
3
dhjetore. fillestar është zgjedhur të jetë x1 = 1.

x − 2x + 5x − 6 = 0 në intervalin [1, 2]
4 3 2
964. (a) Përdorni metodën e Njutonit me x1 = 1 për të gjetur
948. 2.2x − 4.4x + 1.3x − 0.9x − 4.0 = 0 në intervalin rrënjën e x −x = 1 me saktësi deri në gjashtë shifra pas presjes
5 3 2 3
[−2, −1] dhjetore.

(b) Zgjidheni ekuacionin e pikës (a) duke përdorur x1 = 0.6
949. Rrënjën pozitive të sin x = x2 si përafrim fillestar.
950. Rrënjën pozitive të 2 cos x = x4 (c) Zgjidheni ekuacionin e pikës (a) duke përdorur x1 =
0.57 si përafrim fillestar.
951. Përdorni metodën e Njutonit për të gjetur të gjithë rrën- (d) Ndërtoni grafikun e f (x) = x3 − x − 1 dhe tangentes
jët e ekuacionit me saktësi deri në gjashtë shifra pas presjes së tij në x1 = 1, x1 = 0.6, dhe x1 = 0.57 për të shpjeguar pse
dhjetore. metoda e Nutonit është kaq e ndjeshme ndaj vlerës së përafrimit
x4 = 1 + x fillestar.
213
965. (a) Përdorni metodën e Njutonit për të gjetur numrat saktësi deri në gjashtë shifra pas presjes.
kritikë të funksionit f (x) = x6 − x4 + 3x3 − 2x me saktësi deri
në gjashtë shifra pas presjes. 967. Në pafundësinë e drejtëzave që janë tangente ndaj kurbës
(b)Gjeni vlerën e minimumit absolut të f (x) me saktësi y = − sin x dhe që kalojnë nga origjina njëra prej tyre ka koe-
deri në katër shifra pas presjes dhetore. fiçentin këndor më të madh. Përdorni etodën e Njutonit për
966. Përdorni metodën e Njutonit për të gjetur vlerën e mak- të gjetur koefiçentin këndor të kësaj drejtëze me saktësi deri në
simumit absolut të funkionit f (x) = x cos x, 0 ≤ x ≤ π, me gjashtë shifra pas presjes dhjetore.
5.8 Antiderivatet
Një fizikant i cili njeh shpejtësinë e lëvizjes së një grimce, mund t’i nevojitet të dijë pozicionin e saj në një moment
të caktuar kohe. Një inxhinjer i cili mund të masë shpejtësinë me të cilën rrjedh uji nga një rezervuar, mund t’i
nevojitet të dijë sasinë e ujit që ka rrjedhë gjatë një periudhe të caktuar kohe. Një biolog i cili njeh shpejtësinë me të
cilën rritet një popullim bakteriesh mund të dojë të dijë se sa do të jetë popullimi në një kohë në të ardhmen. Në
secilin rast, problemi është të gjendet një funksion f (x) derivati i të cilit dihet se është f (x).
Përkufizim 40. Një funksion f (x) quhet antiderivat (primitivë) i f (x) në një interval I në qoftë se F0 (x) = f (x) për të
gjithë x në I.
Për shembull, le të jetë f (x) = x2 . Nuk është e vështirë të gjesh një antiderivat (primitivë) të këtij funksioni
duke kujtuar rregullin fuqi të derivimit. Në fakt, në qoftë se F(x) = 13 x3 , atëherë F0 (x) = x2 = f (x). Por funksioni
G(x) = 13 x3 + 100 gjithashtu kënaq barazimin G0 (x) = x2 . Prej nga të dy funksionet f (x) dhe G janë primitivë të f (x).
Për më tepër çdo funksion i formës H(x) = 31 x3 + C, ku C është një konstante, është një primitivë e funksionit f (x).
Lind pyetja: A ka të tjera primitiva?
Për t’ju përgjigjur kësaj pyetjeje, rikujtojmë se në fillim të këtij kapitulli ne përdorëm teoremën Langranzh për
të vërtetuar se dy funksione që kanë në një interval të njëjtin derivat, atëherë ata ndryshojnë nga njëri tjetri me një
konstante. Prandaj në qoftë se f (x) dhe G janë dy primitivë të f (x), atëherë
F0 (x) = f (x) = G0 (x)
kështu që G(x) − F(x) = C, ku C është një konstante. Mund ta shkruajmë këtë si G(x) = F(x) + C, kështu që kemi
rezultatin e mëposhtëm.
Teorema 23. Në qoftë se f (x) është një primitiv i f (x) në intervalin I, atëherë primitivi i përgjithshëm e f (x) në I është
F(x) + C
ku C është një konstante e çfarëdoshme.

3
Duke u kthyer tek funksioni f (x) = x2 , ne shohim se primitivi i përgjithshëm e f (x) është x3 + C. Duke i dhënë
vlera të veçanta konstantes C, ne kemi një familje funksionesh grafikët e të cilëve janë të zhvendosur vertikalisht
nga njëri tjetri.
Më poshtë po japim antiderivatet e disa funksioneve elementare.
Shembull 206. Gjeni primitivin e përgjithshëm të secilit prej funksioneve në vazhdim.

(a) f (x) = sin x
(b) f (x) = 1/x
(c) f (x) = xn , n , −1
Zgjidhje: (a) Në qoftë se F(x) = − cos x, atëherë F0 (x) = sin x, kështu që një primitivë e sin x është − cos x. Dhe nga
teorema e mësipërme primitivi i përgjithshëm do jetë G(x) = − cos x + C.
d
(b) Rikujtojmë se dx (ln x) = 1x
Kështu që në intervalin (0, ∞) primitivi i përgjithshëm 1/x është ln x + C. Ne gjithashtu kemi mësuar se
d 1
(ln |x|) =
dx x
214
Funksioni Antiderivativ Funksioni Antiderivativ

c f (x) cF(x) sin x − cos x
f (x) + g(x) F(x) + G(x) 1/ cos2 x tan x
xn+1 1
xn (n , −1) tan x tan x
n+1 cos x
1 1
ln |x| √ sin−1 x
x 1 − x2
1
ex ex tan−1 x
1 + x2
cos x sin x
Tabela 5.5: Funksioni dhe primitivet
për të gjitha x , 0. Teorema e mësipërme na thotë se primitivi i përgjithshëm i f (x) = 1/x është ln |x| + C në çdo
interval që nuk përmban 0. Në veçanti, kjo është e vërtetë në secilin nga intervalet (−∞, 0) dhe (0, ∞). Kështu që
primitivi i përgjithshëm i f (x) është
ln x + C1 në qoftë se x > 0
(
F(x) =
ln(−x) + C2 në qoftë se x < 0
(c) Ne përdorim rregullin fuqi për të gjetur një primitiv të xn . Në fakt, në qoftë se n , −1, atëherë
d xn+1 (n + 1)xn
!
= = xn
dx n + 1 n+1
kështu që primitivi i përgjithshëm për f (x) = xn është
xn+1
F(x) = +C
n+1
Kjo është e vlefshme për n ≥ 0 duke qenë se f (x) = xn është përkufizuar në një interval. Në qoftë se n është
negative (por n , −1), kjo ka vlerë për çdo interval që nuk përmban 0.

Ashtu si në shembullin e mësipërm, çdo formulë derivimi, kur lexohet nga e djathta në të majtë, na jep një
formulë për gjetjen e primitivave. Në tabelën e mëposhtme ne po shënojmë disa primitivë të veçanta. Çdo formulë
në tabelë është e vërtetë sepse derivati i funksionit në kollonën e djathtë është në kollonën e majtë. Në veçanti
formula e parë thotë se primitivë e një funksioni shumëzuar me një konstante është e barabartë me konstanten
shumëzuar me primitivën e vetë funksionit. Formula e dytë thotë se primitivë e shumës së dy funksioneve është e
barabartë me shumën e primitivave të atyre funksioneve (përdorim shënimin F0 = f dhe G0 = g).
Shembull 207. Gjeni të gjitha funksionet g(x) të tilla që
√
2x5 − x
g (x) = 4 sin x +
0
x
Zgjidhje: Fillimisht e rishkruajmë funksionin e dhënë si më poshtë:

√
2x5 x 1
g0 (x) = 4 sin x + − = 4 sin x + 2x4 − √
x x x
Kështu që ne duam të gjejmë një primitivë të funksionit
g0 (x) = 4 sin x + 2x4 − x−1/2
Duke përdorur formulat e tabelës së mësipërme së bashku me teoremën, kemi
x5 x1/2 2 √
g(x) = 4(− cos x) + 2( )− + C = −4 cos x + x5 − 2 x + C
5 1/2 5
215

Në zbatimin e Kalkulusit është mjaft e zakonshme paraqitja e një situate të tillë si në këtë shembull, ku kërkohet
të gjendet një funksion, kur njihen të dhëna për derivatin e tij. Një ekuacion që përfshin derivatin e funksionit quhet
ekuacion diferencial. Një zgjidhje e përgjithshme e një ekuacioni diferencial përfshin një konstante të çfarëdoshme
sikurse në shembullin e mësipërm. Megjithatë, mund të ketë disa kushte ekstra të dhëna, që mund të përcaktojmë
konstanten e prej këtej të specifikojnë një zgjidhje të veçantë.
Shembull 208. Gjeni f (x) në qoftë se

f 0 (x) = ex + 20(1 + x2 )−1
dhe f (0) = −2.
Zgjidhje: Primitivi i përgjithshëm i f 0 (x) është
f (x) = ex + 20 tan−1 x + C
Për të përcaktuar C përdorim faktin se f (0) = −2:
f (0) = e0 + 20 tan−1 0 + C = −2
prej nga kemi C = −2 − 1 = −3, në veçanti zgjidhja është
f (x) = ex + 20 tan−1 x − 3
Shembull 209. Gjeni f (x) në qoftë se

f 00 (x) = 12x2 + 6x − 4
dhe f (0) = 4, dhe f (1) = −1.
Zgjidhje: Primitivi i përgjithshëm i f 00 (x) = 12x2 + 6x − 4 është
x3 x2
f 0 (x) = 12 + 6 − 4x + C = 4x3 + 3x2 − 4x + C
3 2
Duke përdorur rregullin e primitivës edhe një herë, gjejmë se
x4 x3 x2
f (x) = 4 + 3 − 4 + Cx + D = x4 + x3 − 2x2 + Cx + D
4 3 2
Për të përcaktuar C dhe D përdorim kushtet e dhëna se f (0) = 4, dhe f (1) = −1. Meqënëse f (0) = 0 + D, kemi D = 4.
Meqënëse f (1) = 1 + 1 − 2 + C + 4 = 1, marrim C = −3. E prej këtej funksioni i kërkuar është
f (x) = x4 + x3 − 2x2 − 3x + 4
5.8.1 Gjeometria e antiderivateve

Në qoftë se na është dhënë grafiku i një funksioni f (x), është e mundur që të skicohet edhe grafiku i një primitive
të tij f (x). Supozojmë për shembull se na është dhënë F(0) = 1. Atëherë, kemi një vend nga duhet të nisemi, pika
(0, 1), dhe drejtimin sipas të cilit duhet të lëvzim lapsin në letër që na e jep në çdo hap derivati F0 (x) = f (x). Në
shembullin në vazhdim përdorim parimet e këtij kapitulli për të treguar se si ndërtohet grafiku i f (x) edhe pse
nuk kemi një formulë për f (x). Mund të jetë një rast kur, për shembull f (x) është përkufizuar sipas të dhënave
eksperimentale.
√
Shembull 210. Në qoftë se f (x) = 1 + x2 − x, skiconi grafikun e primitivës f (x) që kënaq kushtin F(−1) = 0.
216
Zgjidhje: Ne mund të përpiqemi gjithë ditën për të menduar për formulën e primitivës së f (x), dhe të mos kemi
sukses. Një mundësi e dytë do të jetë vizatimi i grafikut të f (x) fillimisht dhe më pas duke përdorur atë skicimi i
grafikut të f (x) si në shembullin e mëparshëm. Kjo funksionon, por le të shohim një grafik më të përshtatshëm që
merret nga i e ashtuquajtura fushë e drejtimit.
Meqënëse f (0) = 1, grafiku i f (x) ka koefiçent 1 kur x = 0. Kështu ne vizatojmë segmente të shkurtra tangentesh
me koefiçent 1, të gjitha të qendërzuara në x = 0. Bëjmë të njëjtën gjv me vlera të ndryshme të x. Quhet fusha e
drejtimit sepse secili segment tregon drejtimin sipas së cilit kurba y = F(x) procedon në atë pikë.
Tani ne përdorim fushën e drejtimit për të skicuar grafikun e f (x). Meqënëse kushti fillestar është F(−1) = 0, ne
nisemi nga pika (−1, 0) dhe vizatojmë grafikun duke ndjekur drejtimin e segmenteve të tangenteve. Çdo primitivë
tjetër mund të merret nga zhvendosja e grafikut të f (x) lart ose poshtë.

5.8.2 Lëvizja drejtëtvizore

Primitivat janë përdorur zakonisht në analizimin e lëvizjes së një objekti përgjatë një vije të drejtë. Rikujtojmë
se në qoftë se një objekt ka si funksion pozicion s = f (t), atëherë funksioni shpejtësi është v(t) = s0 (t). Kjo do të
thotë se funksioni pozicion është primitivë e funksionit shpejtësi. Në mënyrë të ngjashme funksioni nxitim është
a(t) = v0 (t), prandaj funksioni shpejtësi është primitivë e funksionit nxitim. Në qoftë se nxitimi dhe vlerat fillestare
s(0) dhe v(0) njihen, atëherë funksioni pozicion mund të gjendet duke përdorur rregullin e primitivës dy herë.
Shembull 211. Një grimcë lëviz sipas një vije të drejtë dhe ka nxitim të dhënë nga a(t) = 6t + 4. Shpejtësia fillestare e saj
është v(0) = −6cm/s dhe pozicioni fillestar është s(0) = 9cm. Gjeni funksioni pozicion s(t).
Zgjidhje: Meqënëse v0 (t) = a(t) = 6t + 4, kemi
t2
v(t) = 6 + 4t + C = 3t2 + 4t + C
2
Meqënëse v(0) = C dhe na është dhënë se v(0) = −6 atëherë C = −6 dhe
v(t) = 3t2 + 4t − 6
Meqënëse v(t) = s0 (t), s është primitiv i v:
t3 t2
s(t) = 3 + 4 − 6t + D = t3 + 2t2 − 6t + D
3 2
Kjo jep s(0) = D. Na është dhënë s(0) = 9, kështu që D = 9 dhe funksioni pozicion i kërkuar është
s(t) = t3 + 2t2 − 6t + 9

Një objekt pranë sipërfaqes së tokës është subjekt i forcës gravitacionale që prodhon nxitimin e rënies së lirë të
shënuar me g(x). Për lëvizjen pranë tokës pranojmë se g(x) është konstant, vlera e tij është rreth 9.8m/s2 .
Ushtrime:
Gjeni primitivin e përgjithshëm të funksionit. Kontrol- 972. f (x) = (x + 1)(2x − 1)

loni përgjigjen tuaj nëpërmjet derivimit.
973. f (x) = x(2 − x)2
968. f (x) = x − 3 974. f (x) = 5x1/4 − 7x3/4
969. f (x) = 21 x2 − 2x + 6 975. f (x) = 2x + 3x1.7

√ √
970. f (x) = 1
+ 34 x2 − 54 x3 976. f (x) = 6 x − 6 x
2
√4 √3
971. f (x) = 8x9 − 3x6 + 12x3 977. f (x) = x3 + x4
217
978. f (x) = 10
x9
1002. f 00 (x) = 2 − 12x, f (0) = 9, f (2) = 15
√
979. f (x) =
x4 +3 x 1003. f 00 (x) = 20x3 + 12x2 + 4, f (0) = 8, f (1) = 5
x2
980. f (x) = 3ex + 7 sec2 x 1004. f 00 (x) = 2 + cos x, f (0) = −1, f (π/2) = 0
981. f (x) = cos x − 5 sin x 1005. f 00 (t) = 2et + 3 sin t, f (0) = 0, f (π) = 0
982. f (t) = sin

+ 2 sinh t 1006. f 00 (x) = x−2 , x > 0, f (1) = 0, f (2) = 0
t
983. f (x) = 5ex − 3 cosh x 1007. f 000 (x) = cos x, f (0) = 1, f 0 (0) = 2, f 00 (0) = 3
x5 −x3 +2x 1008. Është dhënë që grafiku i f (x) kalon nga pika (1, 6) dhe
984. f (x) = x4
se koefiçenti këndor i tangentes në pikën (x, f (x)) është 2x + 1,
2+x2
985. f (x) = 1+x2
gjeni f (2).
1009. Gjeni një funksion f (x) të tillë që f 0 (x) = x3 , dhe

Gjeni primitivin f (x) të f (x) e cila kënaq kushtet e dhëna.
drejtëza x + y = 0 është tangente ndaj grafikut të f (x).
Kotrolloni përgjigjen tuaj duke krahasuar grafikët e f (x)
dhe f (x).
Ndërtoni grafikun e f (x) dhe përdoreni për të skicuar
986. f (x) = 5x4 − 2x5 , F(0) = 4 primitivin që kalon nga origjina.
987. f (x) = 4 − 3(1 + x2 )−1 , F(1) = 0
1010. f (x) = sin x
1+x2
, −2π ≤ x ≤ 2π
Gjeni f (x). √
1011. f (x) = x4 − 2x2 + 1 − 1, −1.5 ≤ x ≤ 1.5
988. f 00 (x) = 6x + 12x2
Një grimcë lëviz sipas të dhënave të mëposhtme. Gjeni
989. f (x) = 2 + x + x
00 3 6 pozicionin e grimcës.
990. f 00 (x) = 23 x2/3

1012. v(t) = sin t − cos t, s(0) = 0
991. f 00 (t) = et √
√ 1013. v(t) = 1.5 t, s(4) = 10
992. f 000 (t) = t − t
1014. a(t) = t − 2, s(0) = 1, v(0) = 3
993. f 0 (x) = 1 − 6x, f (0) = 8
1015. a(t) = cos t + sin t, s(0) = 0, v(0) = 5
994. f 0 (x) = 8x3 + 12x + 3, f (1) = 6
√ 1016. a(t) = 10 sin t + 3 cos t, s(0) = 0, s(2π) = 12
995. f 0 (x) = x(6 + 5x), f (1) = 10
1017. a(t) = t2 − 4t + 6, s(0) = 0, s(1) = 20
996. f 0 (x) = 2x − 3/x4 , x > 0, f (1) = 3
x1 −1 1018. Vërtetoni se për lëvizjen drejtëvizore me nxitim kon-
997. f 0 (x) = x , f (1) = 12 , f (−1) = 0
stant a, shpejtësi fillestare v0 , dhe zhvendosje fillestare s0 ,
998. f 0 (x) = x−1/3 , f (1) = 1, f (−1) = −1 zhvendosja pas kohës t është
999. f 0 (x) = √4 , f ( 12 ) = 1 1 2
1−x2 s= at + v0 t + s0
2
1000. f 00 (x) = 24x2 + 2x + 10, f (1) = 5, f 0 (1) = −3
1019. Çfarë nxitimi konstant kërkohet për të rritur shpejtësinë
1001. f 00 (x) = 4 − 6x − 10x3 , f (0) = 2, f 0 (0) = 1 e një makine nga 30km/h në 50km/h në 5s?
218
Kapitulli 6
Vargjet dhe seritë I
Vargjet dhe seritë janë një pjesë shumë e rëndësishme e anal-

izës matematike dhe luajnë rol kryesopr në kalkulus. Vargjet
shfaqen shpesh në jetën e përditshme. Lulja e diellit në të djathtë
është një nga shumë shembuj të vargjeve në biologji, vargjet
rekursive janë mjaft të përdorshëm në shkencat kompjuterike,
etj. Ne tashmë e dimë se për funksione të veçanta është mjaft e
veshtirë llogaritja e vlerës së funksionit f (x) për x = a.
Funksione të tilla mund të llogariten me saktësi duke përdorur
seritë e Taylorit. Gjatë kapitujve të mëparshëm ne pamë për
shembull që mjaft funksione ishte e veshtirë në mos e pamundur
të integroheshin. Në se këta funksione shprehen si seri ateherë
ne mund të integrojmë termat e tyre pasi dimë se integrali i
shumës është shuma e integraleve (me më shumë detaje në
leksionet që vijnë).
Në këtë kapitull ne do të studiojmë në imtësi seritë fuqi, kushtet e konvergjencës dhe divergjencës së tyre, si
edhe aplikimet e tyre ne kalkulus. Seritë Fourier dhe llojet tjera të serive studiohen më në hollësi ne kurse më të
avancuara të matematikës.
6.1 Vargjet
Në këtë leksion ne do të studiojmë vargjet. Vargjet janë një klasë e veçantë funksionesh ku bashkësia e përku-
fizimit është bashkësia e numrave natyrorë ose bashkësia e numrave të plotë jonegativë.
Përkufizim 41. Një varg është një funksion,

N −−−−→ R,
n→an
bashkësia e përkufizimit e të cilit është bashkësia e numrave natyrorë N. Ne shënojmë vargun me {an } ose thjesht
an .
Vargu a1 , a2 , a3 , a4 , · · · , an , · · · gjithashtu mund të shënohet si {an } ose {an }∞

n=1 . Numri a1 quhet termi i parë, a2
quhet termi i dytë, dhe në përgjithësi an quhet termi i n-të ose termi i përgjithshëm.
Vargjet më të përdorura janë vargu i numrave natyrorë, vargu i numrave të plotë, vargu i numrave çift ¸ , tek, etj.
Disa vargje mund të përcaktohen duke dhënë një formulë për termin e përgjithshëm të tij. Në shembujt në vazhdim
ne japim tre përshkrime të vargut: një duke përdorur shënimin e mësipërm, një tjetër duke dhënë një formulë, dhe
e treta duke shkruar termat e vargut. Vërejmë se n jo detyrimisht fillon nga 1.
Shembull 212. Jepet vargu

∞
n

n+1 n=1
219
Atëhere termi i përgjithshem është

n
an =
n+1
dhe disa nga termat e parë janë
1 2 3 n
, , ,··· , ,···
2 3 4 n+1

Shembull 213 (Vargu i Fibonaçit). Përkufizojmë vargun e Fibonaçit si më poshtë
a0 = 0, a1 = 1
dhe
an = an−1 + an−2 .
Termat e parë të vargut të Fibonaçit janë
0, 1, 1, 2, 3, 5, 8, 13, 21, 34, 55, 89, 144, . . . .
Çdo numër i tretë i vargut është çift (duke filluar nga a1 ) dhe çdo numër në vendin k është një shumëfish i ak . Për më tepër
pjestuesi më i madh i përbashkët i dy termave jepet si më poshtë
gcd(am , an ) = agcd(m,n) .
Historikisht vargu i Fibonaçit është studiuar nga shumë matematikanë dhe ka mjat veti interesante. Për shembull,
an+1
lim = ϕ,
n→∞ an
ku ϕ është prerja e artë. Një formulë direkte mbi numrat e Fibonaçit mund të jepet si më poshtë
√ n √ n
1  1 + 5
 
1  1 − 5
an = √ ·   − √ · 
 2 

5 2  5

Ndonjëherë është më e lehtë ti mendojmë vargjet si vijon. Jepet funksioni
f : Z+ 7→ R,
ku Z+ është bashkësia e numrave të plotë jonegativë. Atëherë, vargu {an } përkufizohet si
an := f (n).
Shuma e n termave të para të një vargu {xn }n1 quhet shumë e pjesshme vargut dhe shënohet me
n
X
Sn = x1 + x2 + · · · + xn = xi ,
i=1
kurse shuma e përgjithshme e termave quhet seri dhe shënohet me

∞
X
xn .
n=0
Seritë do të studiohen në detaje në leksionet e tjera të këtij kapitulli. Më poshtë po japin disa shembuj klasikë të
vargjeve.
220
Progresioni arithmetik.
Një progresion arithmetik ose varg arithmetik është një varg numrash i tillë që diferenca midis çdo dy termave
të njëpasnjëshme është konstante. Për shembull,
3, 5, 7, 9, 11, 13, . . .
është një progresion arithmetik me diferencë 2.

Në qoftë se termi fillestar i një progresioni arithmetik është a1 dhe diferenca e çdo dy termave të njëpasnjëshme
është d, atëherë termi i n-të i vargut është :
an = a1 + (n − 1)d,
dhe në përgjithësi
an = am + (n − m)d.
Një pjesë e fundme e një progresioni arithmetik quhet progresion arithmetik i fundëm (ndonjëherë thjesht progre-
sion arithmetik). Shuma a termave të një progresioni aritmetik gjendet si më poshtë.
Shprehim shumën në dy mënyra të ndryshme
Sn = a1 + (a1 + d) + (a1 + 2d) + · · · + (a1 + (n − 2)d) + (a1 + (n − 1)d)

Sn = (an − (n − 1)d) + (an − (n − 2)d) + · · · + (an − 2d) + (an − d) + an .
Duke mbledhur dy ekuacionet gjejmë:

2Sn = n(a1 + an ).
Duke rikujtuar se
an = a1 + (n − 1)d
kemi
n n
Sn = (a1 + an ) = (2a1 + (n − 1)d) .
2 2
Shembull 214. Gjeni shumën e n numrave të parë natyrorë.
Zgjidhje: Për të gjetur shumën

1, 2, 3, 4, 5, . . . n
mjafton të zbatojmë formulën e mësipërme dhe kemi
n(n + 1)
1 + 2 + 3 + 4 + ···n = .
2
Kjo shpesh njihet si formula e Gaussit dhe besohet se Gauss e ka zbuluar këtë formulë kur ishte 5 vjeç.

Progresioni gjeometrik.
Progresioni gjeometrik ose vargu gjeometrik, është një varg numrash ku çdo term gjendet duke shumëzuar
termin paraardhës me një numer konstant jozero r , 0. Shuma e termave të një vargu gjeometrik quhet seria
gjeometrike. Numri r quhet raporti i vargut.
Pra, një varg gjeometrik është
a, ar, ar2 , ar3 , ar4 , . . .
ku r , 0 dhe seria gjeometrike është
a + ar + ar2 + ar3 + ar4 + · · ·
Termi i n-të i një vargu gjeometrik me term fillestar a dhe raport r është jepet nga
an = a rn−1
221
Një varg i tillë jepet edhe me relacionin rekursiv
an = r an−1 për çdo numer të plotë n≥1
Kur raporti r < 0 atëherë vargu quhet edhe alternativ, pasi numrat ndërrojne shenjë. Për shembull,
1, −3, 9, −27, 81, −243, . . .
është një varg gjeometrik me raport r = −3.
6.1.1 Limiti i vargut

Natyrisht lind pyetja se çfarë ndodh to an kur n → ∞. Për këtë japim përkufizimin e mëposhtëm
Përkufizim 42. Limiti i vargut {an } është L dhe shkruhet lim = L, në qoftë se për çdo > 0 gjendet një numër
n→∞
natyror N i tillë që për të gjitha n > N ne kemi |an − L| < . Pra, e thënë ndryshe, ∀ > 0, ∃N ∈ N e tillë që
n > N =⇒ |an − L| <
Një varg {an } i cili ka limit L quhet varg konvergjent, në të kundërt themi se vargu është divergjon. Më poshtë do
të shohim se si të llogarisim disa limite vargjesh. Rregullat janë kryesisht të njëjta me ato të funksioneve përderisa
edhe vargjet janë funksione me bashkësia përcaktimi Z.
Teorema 24. Në qoftë se f (x) është një funksion i tillë që lim f (x) = L dhe f (n) = an për n ∈ N, atëherë
x→∞
lim an = L.
n→∞
Një ilustrim i krahasimit të lim f (x) = L dhe lim an = L mund të shihet në figurën e mëposhtme.
x→∞ n→∞
Figura 6.1: Limiti i funksionit dhe limiti i vargut
Përkufizim 43. Ne themi se

lim an = ∞
n→∞
kur për çdo numer pozitiv M ekziston një numër i plotë N i tillë që
n > N =⇒ an > M
Ashtu si edhe për funksionet, vetitë e mëposhtme janë të vërteta.

Teorema 25. Në qoftë se {an } dhe {bn } janë vargje konvergjente dhe C është nje konstante atëherë vetitë e mëposhtme janë të
vërteta
• lim (an ± bn ) = lim an + lim bn

n→∞ n→∞ n→∞
• lim can = c lim an

n→∞ n→∞
• lim (an bn ) = lim an · lim bn

n→∞ n→∞ n→∞
222
lim an
an n→∞
• lim = , në qoftë se lim bn , 0
n→∞ bn lim bn n→∞
n→∞
p
p
• lim an = lim an , në qoftë se p > 0, an > 0
n→∞ n→∞
Një tjetër teoremë e rëndësishme është
Teorema 26. Në qoftë se lim |an | = 0, atëherë lim an = 0 atëherë lim bn = L.

n→∞ n→∞ n→∞
Vërtetim: Ushtrim
n
n→∞ n+1
Zgjidhje: Atëherë, kemi

lim 1
n 1 n→∞ 1
lim = lim = = =1
n→∞ n + 1 n→∞ 1 + 1 1 1+0
n lim 1 + lim
n→∞ n→∞ n

1
n→∞ n
1 1
Zgjidhje: Eshtë e qartë se lim = 0, përderisa ne kemi vërtetuar se lim = 0 për funksionin f (x) = 1x .
n→∞ n x→∞ x

ln n
n→∞ n
Zgjidhje: Përderisa ln n dhe n shkojnë në ∞ atëherë ne na shkon mendja të aplikojme Rregullin e L’Hopitalit. Por,
kjo nuk mund të behet në këtë rast sepse Rregulli i L’Hopitalit aplikohet vetem për funksione të derivueshëm (pra
të vazhdueshëm). Por, për funksionin e vazhdueshëm f (x) = (ln x)/x kemi
ln x 1/x
lim = lim = 0.
x→∞ x x→∞ 1
ln n
Pra, kemi lim = 0.
n→∞ n
Teorema 27. Në qoftë se

lim an = L
n→∞
dhe funksioni f është i vazhdueshëm në L, atëherë
lim f (an ) = f (L).

n→∞
π

Shembull 218. Gjeni limitin lim sin .
n→∞ n
Zgjidhje: Funksioni sin x është i vazhdueshëm. Kështu që ne mund të përdorim teoremën e mësipërme e cila na
jep
π π

lim sin = sin lim = sin 0 = 0
n→∞ n n→∞ n
223
Përkufizim 44. Një varg {bk } quhet nënvarg i vargut {an } në qoftë se gjenden
n1 < n2 < n3 < . . .
të tilla që bk = ank për k = 1, 2, 3, . . . .

Pa vërtetim pranojmë teoremat e mëposhtme:
Teorema 28. Cdo nënvarg i një vargu konvergjent, konvergjon tek i njëjti limit.
Vërtetim: Vërtetimi i lihet lexuesit si detyrë.
Teorema 29 (Uniciteti i limitit). Në qoftë së limiti i një vargu
lim an
n→∞
ekziston atëhere ai është unik.

Vërtetim: Vërtetimi i lihet lexuesit si detyrë.
Teorema e mësipërme mund të përdoret me sukses për të treguar se një varg nuk ka limit. Shembulli i mëposhtëm
ilustron pikërisht këtë ide.
Shembull 219. A konvergjon apo divergjon vargu i dhënë me formulën
an = cos(nπ)?
Zgjidhje: Marrin dy nënvargjet për n çift dhe tek. Atëherë, cos(nπ) konvergjon përkatësisht tek 1 dhe -1. Por
kjo është e pamundur sepse çdo nënvarg konvergjon tek limiti i vargut, i cili është i vetem. Pra, cos(nπ) është
divergjent.

Teorema 30. Në qoftë se an ≤ bn ≤ cn për çdo n > n0 dhe
lim an = lim cn = L,
n→∞ n→∞
atëherë lim bn = L.
n→∞
Vërtetim: Ushtrim
Shembull 220. Gjeni se çfarë ndodh me vargun
n!
an =
nn
kur n → ∞.
Zgjidhje: Shohim se
1·2 1·2·3
a1 = 1, a2 = , a3 = .
2·2 3·3·3
Pra, kemi
1 2 · 3···n 1

0 < an =
· ≤
n n · n···n n
për çdo n > 0. Nga teorema e mësipërme kemi që
n! Figura 6.2
lim = 0.
n→∞ nn

224
Shembull 221. Për çfarë vlerash të r-së është vargu {rn } konvergjent?
Zgjidhje: Nga vetitë e funksionit eksponencial ne dimë se
∞ në qoftë se r > 1
(
lim r =n
n→∞ 0 në qoftë se 0 < r < 1
Natyrisht
lim 1n = 1 dhe lim 0n = 0
n→∞ n→∞
Në qoftë se −1 < r < 0, atëherë 0 < |r| < 1 dhe
lim |rn | = lim |r|n = 0.

n→∞ n→∞
Kështu që
lim rn = 0
n→∞
për |r| < 1.

Përmbledhim rezultatin e mësipërm ne lemën e mëposhtme:
Lema 31. Vargu {rn } është konvergjent në qoftë se −1 < r ≤ 1 dhe limiti është
0 në qoftë se − 1 < r < 1

(
lim r =n
n→∞ 1 në qoftë se r = 1.
Për të gjitha vlerat e tjera të r-së vargu është divergjent.
6.1.2 Vargjet e kufizuar dhe vargjet monotonë

Përkufizim 45. Një varg {an } quhet i kufizuar në qoftë se gjendet një M ∈ R dhe ekziston N ∈ N e tillë që për të
gjitha n > N, |an | < M.
Shembull 222. Vargu

an = sin n
është i kufizuar sepse sin n ≤ 1, për çdo n ∈ N.
Shembull 223. Vargu

n!
an =
nn
është i kufizuar sepse siç pamë më sipër
1
an ≤
n
dhe { n1 } është i kufizuar nga 1 për çdo n ∈ N.
Lexuesi të vërtetojë teoremën e mëposhtme:
Teorema 31. Cdo varg konvergjent është i kufizuar.
Më poshtë do të studiojmë një klasë tjetër vargjesh, pikërisht atë të vargjeve monotonë. Vargjet monotonë janë
pikërisht ata vargje sjellja e të cilëve është e parashikuar, vlerat e tyre ose rriten ose zvogëlohen.
Përkufizim 46. Një varg {an } quhet monoton rritës në qoftë se an ≤ an+1 për të gjitha n ∈ N dhe quhet monoton
zbritës në qoftë se an ≥ an+1 për të gjitha n ∈ N.
Teorema 32. Cdo varg monoton dhe i kufizuar është varg konvergjent.
225
Vërtetim: Supozojmë se {an } është një varg rritës. Meqënëse {an } është i kufizuar, atëherë bashkësia S = {an | n ≥ 1}
ka një kufi të sipërm. Nga Lem. 2, ka një kufi të përpiktë të sipërm L. Për çdo ε > 0, L − ε nuk është kufi i përpiktë i
sipërm për S (sepse L është kufi i përpiktë i sipërm). Pra kemi
aN > L − ε,
për ndonjë numër të plotë N. Por vargu është rritës. Pra për çdo n > N, kemi an > aN . Kështu që për çdo n > N
kemi
an > L − ε =⇒ 0 ≤ L − an < ε,
sepse an ≤ L. Pra, për çdo n > N kemi
|L − an | < ε.
Pra limn→∞ an = L.
Një vërtetim i ngjashëm bëhet kur {an } është zbritës.

Teorema 33 (Bolzano-Weierstrass). Cdo varg i kufizuar ka një nënvarg konvergjent.
Një lloj i vecantë vargu divergjent është ai që i afrohet infinitit.
Përkufizim 47. Le të jetë dhënë një numër i çfarëdoshëm real pozitiv M. Supozojmë se gjendet një numër natyror
N i tillë që për të gjitha n > N ne kemi an > M. Atëherë themi se vargu shkon në ∞.
Me fjalë të tjera,
∀M ∈ R+ , ∃N ∈ N e tillë që ∀n > N, an > M.
Ne e shënojmë këtë fakt me lim an = ∞.
n→∞
6.1.3 Perkufizimi i numrit natyror si limit i vargut

Si aplikim të rezultateve të mësipërme ne vërtetojmë një rezultat klasik. Përkufizimi i numrit natyror e është
n
1

e = lim 1 + .
n→∞ n
Më poshtë ne do të vërtetojmë se vargu
1 n

bn = 1 + .
n
është monoton rritës dhe i kufizuar nga sipër nga 3. Pra e ekziston dhe e < 3. Metoda pak më të sofistikuara
përafrimi do të përdoren në leksionet në vijim për të përcaktuar e më me saktësi.
Lema 32. Le të jetë dhënë vargu
1 n

bn = 1 + .
n
Vërtetoni që {bn } është varg monoton rritës dhe i kufizuar nga sipër.
Vërtetim: Nga teorema e binomit kemi
n(n − 1) . . . (n − k + 1) 1 k
n−1 n
1 1 1

bn = 1 + n + ··· + + ··· + n +
n k! n n n
n (6.1)
n(n − 1) . . . (n − k + 1) 1 k
X
=1+
k! n
k=1
n+1
(n + 1)n(n − 1) . . . (n − k + 1) 1 k
X
bn = 1 + (6.2)
k! n+1
k=1
226
Le të vërtetojmë fillimisht se vargu {bn } është monoton rritës, pra (bn ≤ bn+1 ) për çdo n ∈ N. Le të shënojmë sk
termin e k-t të bn+1 . Atëherë,
(n + 1)n(n − 1) . . . (n − k + 1) 1 k n+1 n n+1−k+1 1

sn = = ···
k! n+1 n+1n+1 n+1 k!
1 k−1 1 1 k−1 1
= 1(1 − ) · · · (1 − ) ≥ 1(1 − ) · · · (1 − ) (6.3)
n+1 n + 1 k! n n k!
nn−1 n−k+1 1 n(n − 1) . . . (n − k + 1) 1 k

= ··· = bn
n n n k! k! n
Kështu që, bn+1 ≥ bn .
Tani të vërtetojmë se vargu është i kufizuar nga sipër.
n(n − 1) . . . (n − k + 1) 1 k
n−1 n
1 1 1

bn = 1 + n + ··· + + ··· + n +
n k! n n n
n
n(n − 1) . . . (n − k + 1) 1 k
X
=1+
k! n
k=1
(6.4)
1 1 1 1 1 1
≤1+ + ··· + + ··· ≤ 1 + 0 + · · · + k−1 + · · · + n−1
1! k! n! 2 2 2
n
1 − 12
=1+ <3
1 − 12
Këtu përfundon vërtetimi.
6.1.4 Thyesat e vazhdueshme

Një thyesë e vazhdueshme është një varg i dhënë si më poshtë
a1
x = b0 +
a2
b1 +
a3
b2 +
a4
b3 +
.
b4 + . .
Thyesat e vazhdueshme studiohen në detaje në matematikën e lartë. Le të shohim një shembull.
Ushtrim 11. Vërtetoni se në qoftë se
limn→∞ a2n = L, dhe lim a2n+1 = L,

n→in f ty
atëherë limn→∞ an = L.
Le të jetë a1 = 1 dhe
1
an+1 = 1 + .
1 + an
Duke përdoruar ushtrimin e mësipërm vërtetoni se
√
lim an = 2.
n→∞
Kjo na jep thyesën e vazhdueshme

√ 1
2=1+
2 + 2+···
1
227
Ushtrime:

1020. Vërtetoni mosbarazimin e Bernulit: 1030. an = tan 2nπ
1+8n
(1 + x)n ≥ 1 + nx, 1031. an = cos(n/2)

(2n−1)!
për të gjitha x ≥ −1 reale dhe për çdo n ∈ N. 1032. an = (2n+1)!
1021. Le të jetë an = 2 − 1
2n . Vërtetoni (duke përdorur përku- 1033. an = en +e−n
e2n −1
fizimin e limitit) që
lim an = 2 1034. an = n2 e−n
n→∞
2
1022. Gjeni vlerën e limitit të poshtëm (në qoftë se ekziston) 1035. an = 2n

cos n
dhe vërtetoni përgjigjen tuaj 1036. an = n sin n1

1 n
lim 1037. an = 1 + n2
n→∞ n + n3
1023. Gjeni vlerën e limitit të poshtëm (në qoftë se ekziston) 1038. an =

n!
2n
dhe vërtetoni përgjigjen tuaj n3
1039. an = n+1
3 2
lim (2n − 5n − 13) 3n+2
n→∞ 1040. an = 5n
1024. Gjeni vlerën e limitit të poshtëm (në qoftë se ekziston) q
dhe vërtetoni përgjigjen tuaj 1041. a n = n+1
9n+2
2n3 − 5n2 − 13 1042. an = cos(2/n)

lim
n→∞ n + n3 1043. an = arctan 2n
1025. Jep një shembull:
1044. an = ln n
ln 2n
a) Një varg konvergjent {an } dhe një varg divergjent {bn } 1045. an = n cos nπ
të tillë që {an bn } konvergjon
b) Një çift vargjesh divergjent {an } dhe {bn } ku {an + bn } të 1046. an = ln(n + 1) − ln n
konvergjojë
1047. an = 1+
sin√
2n
c) Një çift vargjesh divergjent {an } dhe {bn } ku {an , bn } të n
konvergjojë (ln n)2

1048. an = n
1026. Gjeni shembuj vargjesh {an } dhe {bn } të tilla që (−3)n
lim an = ∞ dhe lim bn = 0 dhe 1049. an = n!
n→∞ n→∞
a) lim an bn = 0 Përcaktoni në se vargu është rritës, zbritës, apo jo mono-

n→∞
b) lim an bn = ∞ ton. A është i kufizuar?
n→∞
c) lim an bn nuk ekziston dhe nuk është ∞.
n→∞
d) lim an bn = c ku c është një numër real jozero. 1050. an = (−2)n+1
n→∞
1051. an = 1
2n+3
Përcaktoni në se vargu konvergjon ose divergjon. Në
qoftë se konvergjon gjeni limitin. 1052. an = n(−1)n
1053. an = n
n2 +1
n3
1027. an = n3 +3 1054. an = 2n−3
3n+4
2
1028. an = 3+5n
n+n2 1055. an = ne−n
1
1029. an = e n 1056. an = 1 + 1
n
228
6.2 Seritë
Këtu ne përkufizojmë seritë si koncept matematik. Përdorimi i tyre është i gjithanshëm si në matematikën teorike
ashtu edhe në teorinë e përafrimeve, shkencat inxhinjerike, etj. Një sërë fenomenesh të botës reale përshkruhen
nëpërmjet serive.
Në pjesën që vijon ne do të përqendrohemi tek konvergjenca dhe divergjenca e serive, tek kushtet (ose testet) e
konvergjencës dhe mënyra e gjetjes së limitit të një serie duke i konsideruar ato si vargje.
Le të jepet vargu
{an }∞
n=1 .
Në se mbledhim termat e ketij vargu

a1 + a2 + · · · + an + · · ·
marrim nje shumë të pafundme të cilën e quajmë seri e pafundme ose thjesht seri dhe e shënojmë me
∞
X
an .
n=1
A ka vlere kjo shumë? Natyrisht për disa seri kjo shumë rritet pambarimisht si për shembull për serinë
1 + 2 + 3 + 4 + ··· + n + ···
Për seri të tjera shuma mund të jetë e fundme. Për shembull,

∞
X 1 1 1 1 1 1 1 1
= + + + + + + ··· + n + ···
2n 2 4 8 16 32 64 2
n=1
ne kemi
∞
X 1
n
= 1.
n=0
2
Në vazhdim të këtij kapitulli do të vertetojmë këtë rezultat midis shumë të tjerëve.
∞
X
Për një seri çfarëdoshme an përkufizojmë shumat e pjesëshme si më poshtë:
n=1
s1 = a1
s2 = a1 + a2
s3 = a1 + a2 + a3
s4 = a1 + a2 + a3 + a4
s5 = a1 + a2 + a3 + a4 + a5
dhe në përgjithësi
n
X
sn = a1 + a2 + · · · + an = an ,
n=1
∞
X
ku sn quhet shuma e n-të e pjesëshme e serisë . Vargu {sn }∞
n=1
quhet vargu i shumave të pjesëshme të serisë.
n=1
Le të jetë dhënë seria
∞
X
an
n=1
dhe {sn } vargu i shumave të pjesëshme të saj. Në qoftë se ekziston limiti
lim sn = s,
n→∞
229
∞
X
atëherë themi se seria konvergjon tek shuma s dhe shkruajmë
n=1
∞
X
an = s.
n=1
∞
X
Në të kundërt themi se divergjon. Vini re që shuma e serisë është limiti i vargut të shumave te pjesëshme. Pra,
n=1
∞
X n
X
an = lim ai .
n→∞
n=1 i=1
6.2.1 Seria gjeometrike

Një shembull i rëndësishëm i një serie të pafundme është seria gjeometrike
∞
X
a + ar + ar2 + · · · arn−1 + · · · = arn−1 ,
n=1
për a , 0. Në qoftë se r = 1, atëherë sn = a + a + · · · + a = na → ±∞. Përderisa lim an nuk ekziston atëherë seria
n→∞
divergjon. Në qoftë se r , 1, atëherë
sn = a + ar + ar2 + · · · + arn−1
rsn = ar + ar2 + · · · + arn−1 + arn
Duke marrë diferencën kemi
sn − rsn = a − arn
prej nga nxjerrim se

a(1 − rn )
sn = .
1−r
Në qoftë se −1 < r < 1 ne dimë se rn → 0 kur n → ∞. Pra,
a(1 − rn ) a
lim sn = lim = .
n→∞ n→∞ 1−r 1−r
Në qoftë se r ≤ −1 ose r > 1, atëherë vargu {rn } është divergjent dhe keshtu
që lim sn nuk ekziston. Në Fig. 6.3 jepet një interpretim gjeometrik i serisë
n→∞
gjeometrike. Duke përmbledhur rezultatet më sipër kemi:
Lema 33. Seria gjeometrike
∞
X
arn−1 = a + ar + ar2 + · · · arn−1 + · · ·
n=1
është konvergjente në qoftë se |r| < 1 dhe shuma e saj është Figura 6.3: Interpretimi gjeometrik i
serisë gjeometrike
∞
X a
arn−1 = , |r| < 1.
1−r
n=1
Në qoftë se |r| > 1, atëherë seria gjeometrike është divergjente.
230
∞ n−1
X 2
Shembull 224. Gjeni shumën e serisë gjeometrike 5 − .
3
n=1
Zgjidhje: Përderisa r = 32 , atëherë |r| < 1 dhe seria konvergjon. Shuma

është
10 20 40 5 5
5− + − + ··· = = 5 =3
3 9 7 1− − 2
3 3

∞
X
Shembull 225. Eshtë seria 22n · 31−n konvergjente apo divergjente?
n=1
Zgjidhje: Duke rishkruar termin e serisë kemi

∞ ∞ ∞ ∞ n−1
X X n X 4n X 4
22n · 31−n = 22 3−(n−1) = n−1
= 4
3 3
n=1 n=1 n=1 n=1
Kjo është një seri gjeometrike me a = 4 dhe r = 43 . Përderisa r > 1, atëherë seria konvergjon.
∞
X
Shembull 226. Gjeni shumën e serisë xn , ku |x| < 1.
n=0
Zgjidhje: Kemi
∞
X
xn = 1 + x + x2 + · · ·
n=0
e cila është një seri gjeometrike me a = 1 dhe r = x. Meqënëse, |r| = |x| < 1, kjo seri konvergjon dhe kemi
∞
X 1
xn = .
n=0
1−x

∞
X 1
Shembull 227. Vërtetoni se seria , është konvergjente dhe gjej shunmën e saj.
n(n + 1)
n=1
Zgjidhje: Llogarisim shumën e pjesëshme të kesaj serie

∞
X 1 1 1 1 1 1
= + + + + ··· + .
i(i + 1) 1 · 2 2 · 3 3 · 4 4 · 5 n(n + 1)
i=1
Duke përdoruar formulën

1 1 1
= −
i(i + 1) i i+1
ne kemi
∞ ∞
1 1 1
X X
sn = = −
i(i + 1) i i+1
i=1 i=1
1 1 1 1 1 1 1 1

= 1− + − + − + ··· + − =1−
2 2 3 3 4 n n+1 n+1
231
Pra,
1

lim sn = lim sn 1 − =1−0=1
n→∞ n→∞ n+1
Kështu që seria e dhënë është konvergjente dhe
∞
X 1
=1
n(n + 1)
n=1

Shembull 228. Vërtetoni se seria harmonike
∞
X 1 1 1 1
= 1 + + + + ···
n=0
n 2 3 4
është divergjente.
Zgjidhje: Ne do të tregojmë qe shuma e pjesëshme s2n shkon ne ∞ kur n → ∞. Lexuesi të vërtetojë që

n
s2n > 1 +
2
Nga mosbarazimi i mësipërm nxjerrim që s2n → ∞ kur n → ∞. Pra, seria harmonike divergjon.
Në vijim ne do të vërtetojmë disa rezultate që shpesh quhen teste të konvergjencës (divergjencës) së serive.
Fillojmë pikërisht me një rezultat që do të na çojë tek një test divergjence.
∞
X
Teorema 34. Në qoftë se seria an është konvergjente atëherë
n=1
lim an = 0.
n→∞
Vërtetim: Marrim sn = a1 + a2 + · · · + an . Atëherë an = sn+1 − sn . Përderisa an është konvergjente, atëherë dhe vargu
P
{sn } është konvergjent. Le të jetë limn→∞ sn = s. Përderisa n − 1 → ∞ kur n → ∞, atëherë kemi limn→∞ sn−1 = s.
Kështu që
lim an = lim (sn − sn−1 ) = lim sn − lim sn−1 = s − s = 0.
n→∞ n→∞ n→∞ n→∞

Teorema e mësipërme është më e nevojshme për të treguar divergjencën e serive pasi është ekuivalente me
teoremën e mëposhtme.
∞
X
Teorema 35 (Testi i Divergjencës). Në qoftë se lim an nuk ekziston ose lim an , 0, atëherë seria an është divergjente.
n→∞ n→∞
n=1
Le të shohim tani disa shembuj:

Shembull 229. Vërtetoni se seria
∞
X n2
n=0
3n2 − 2
është divergjente.
Zgjidhje:
n2 1 1
lim an = lim = lim = ,0
n→∞ n→∞ 3n2 − 2 n→∞ 3 − 2 3
n2
Kështu që seria divergjon.
Vetitë e mëposhtme të serive janë mjaft të nevojshme në ushtrime:
232
X X
Teorema 36. Në qoftë se an dhe bn janë seri konvergjente, atëherë kështu janë edhe seritë
X X X
can , (an + bn ), (an − bn ).
Për më tepër,
∞
X ∞
X
i) can = c an
n=1 n=1
X∞ ∞
X ∞
X
ii) (an + bn ) = an + bn
n=1 n=1 n=1
X∞ X∞ X∞
iii) (an − bn ) = an − bn
n=1 n=1 n=1
Shembull 230. Gjeni shumë e serisë

∞ !
X 3 1
+ n
n(n + 1) 2
n=1
∞ 1
X 1 2
= = 1,
2n 1 − 1
2
n=1
si seri gjeometrike dhe

∞
X 1
=1
n(n + 1)
n=1
siç u tregua me lart, atëherë kemi

∞ ! ∞ ∞
X 3 1 X 1 X 1
+ n =3 + =3·1+1=4
n(n + 1) 2 n(n + 1) 2n
n=1 n=1 n=1

Vërejtje 21. Një numer i fundëm termash nuk e ndryshojnë konvergjencën ose divergjencën e serisë.
Ushtrime:
∞
1057. Përcaktoni në se seria gjeometrike është konvergjente X (−3)n−1
7.
apo divergjente. Në qoftë se është konvergjente gjej shumën. 4n
n=1
1. 3 + 3 + 4
+ 8
+ ··· ∞
3 9 X en
8.
2. 1
− 1
+ 1
− 1 + ··· n=1
3n−1
8 4 2
∞
3. 3 − 4 + 16
3 − 64
9 + ··· X πn
9.
3n+1
4. 1 + 0.4 + 0.16 + 0.064+ n=0
∞ ∞
X X 1
5. 6 · 0.9n−1 10. √
n=1 n=0 ( 2)n
∞ ∞
X 10m X 1
6. 11.
n=1
(−9)n−1 2n
n=1
233
∞
X k2 BC, EF ⊥ AB, dhe kështu me rradhë. Gjeni gjatësinë e shumës
12.
k2 − 1 së pinguleve
n=1
∞ |CD| + |DE| + |EF| + |FG| + · · ·

X 1 + 2n
13.
3n në varësi të θ dhe b.
n=1
∞
X n+1
14.
5n − 3
n=1
∞
X n(n + 2)
15.
n=1
(n + 3)2
∞
X 1 + 3n
16.
2n
n=1
1061. Në një trekëndësh barabrinjës me brinjë a = 1 jepen
∞ rrathët e brendashkruar si në figurë. Gjeni syprinën totale të
n +1
X 2
!
17. ln gjithë rrathëve.
n=1
2n2 + 1
∞
3 2
X
18. +
5n n
n=1
1058. Vërtetoni se
∞
1
X
ln 1 + ,
n
n=1
është seri divergjente edhe pse
1

lim ln 1 + = 0.
n→∞ n 1062. Jepet seria
∞
1059. Jepen dy rrathët C dhe D me rreze 1 që takojnë njëri-
X n
tjetrin në P. T është tangentja e përbashkët; C1 rrethi që takon (n + 1)!
n=1
C, D, dhe T; C2 është rrethi që takon C1 , C, dhe D; e kështu
Gjeni një formulë për sn . Përdorni induksionin matematik
me rradhë. Gjeni një P∞formulë për diametrin an të rrethit Cn . për të vërtetuar formulën. Vërtetoni se seria e mësipërme është
A konvergjon seria n=1 an ?
konvergjente dhe gjeni limitin.
1063. Qilimi i Sierpinskit ndërtohet si vijon. Marrim një ka-

tror me brinjë a = 1. Ndajme brinjët në 3 pjesë të barabarta
dhe keshtu përfitojmë një gridë me 9 katrorë me brinjë 1/3 se-
cili. Heqim katrorin e qendrës dhe kryejmë të njëjtën proçedurë
tek 8 katrorët e mbetur. E vazhdojmë këtë proçes pambarim.
Pjesa e mbetur (pjesa blu në figurë) quhet qilimi i Sierpinskit.
Vërtetoni se qilimi i Sierpinskit ka sipërfaqe 0.
1060. Një trekëndësh këndëdrejtë ABC ka këndin ∠A = θ and

|AC| = b. Drejtëza CD hiqet pingule me AB, DE pingule me
234
6.3 Testet e krahasimit

Në shumë raste ne mund të gjejmë informacion mbi konvergjencën e një serie duke e krahasuar atë me një seri
tjetër për të cilën ne dimë në se konvergjon apo divergjon. Teorema e mëposhtme quhet testi i krahasimit.
Teorema 37 (Testi i krahasimit). Supozojmë që

∞
X ∞
X
an dhe bn
n=1 n=1
janë seri me terma pozitivë.

∞
X ∞
X
i) Në qoftë se bn konvergjon dhe an ≤ bn për të gjitha n atëherë an konvergjon.
n=1 n=1
X∞ ∞
X
ii) Në qoftë se bn divergjon dhe an ≥ bn për të gjitha n atëherë an divergjon.
n=1 n=1
Vërtetim: i) Marrim shumat

n
X n
X ∞
X
sn = ai , tn = bi , t= bn
i=1 i=1 n=1
Përderisa të dy seritë e mësipërme kanë terma pozitive atëherë vargjet {sn } dhe {tn } janë rritëse. Gjithashtu tn −→ t,
kështu që tn ≤ t për çdo n. Meqënëse ai ≤ bi , kemi që sn ≤ tn . Pra, sn ≤ t për çdo n. PKjo do të thotë që vargu {sn }
është rritës dhe i kufizuar
P nga sipër. Pra ky varg konvergjon nga Teor. 32. Kështu që an konvergjon.
ii) Në qoftë
P se b n divergjon, atëherë tn → ∞, sepse {tn } është rritës. Por ai ≥ bi , kështu që sn ≥ tn . Pra, sn → ∞.
Kështu që an divergjon.

Vini re se në shumicën e rasteve, kur do të përdorim testin e krahasimit, ne do të përdorim një nga serite e
mëposhtme:
1/np konvergjon kur p > 1 dhe divergjon kur p ≤ 1.

P
• Një p-seri:
• Një seri gjeometrike: arn−1 konvergjon kur |r| < 1 dhe divergjon kur |r| ≥ 1.
P
Shembull 231. Përcaktoni në se seria

∞
X 7
n=1
3n3 + 5n + 2
konvergjon apo divergjon.
Zgjidhje: Vini re që
7 7
≤ 3
3n3 + 5n + 2 3n
Duke qene se
∞ ∞
X 7 7X 1
=
n=1
3n3 3
n=1
n3
është konvergjente si p-seri, atëherë dhe seria

∞
X 7
n=1
3n3 + 5n + 2
është konvergjente.
235
∞
X ln n
Shembull 232. Përcaktoni në se seria konvergjon apo divergjon.
n
n=1
X
Zgjidhje: Për n ≥ 3 ne mund të vërtetojmë se lnnn > n1 . Meqënëse 1/n është divergjente si seri harmonike, atëherë
∞
X ln n
nga teorema e mësipërme dhe divergjon.
n
n=1

Më poshtë po japim një test tjetër i cili mund të përdoret në raste kur testi i krahasimit nuk funksionon.
6.3.1 Testi i krahasimit të limiteve

Le të shohim tani një test tjetër që e quajmë testi i krahasimit të limiteve.
∞
X ∞
X
Teorema 38 (Testi i krahasimit të limiteve). Supozojmë që an dhe bn janë seri me terma pozitivë. Në qoftë se
n=1 n=1
an
lim = c > 0,
n→∞ bn
atëherë të dyja seritë konvergjojnë ose divergjojnë.
Vërtetim: Le të jenë dhënë numrat pozitivë m dhe M të tillë që m < c < M. Nga përkufizimi i limitit kemi që
ekziston një numër i plotë N i tillë që
an
n > N =⇒ m < M.
bn
Pra
abn < an < Mbn ,
për çdo n > N. Në qoftë se bn ,Patëherë Mbn konvergjon.
P P P
P Kështu që an konvergjon
P nga pjesa i) e Testit të
Krahasimit (Teor. 37). Në qoftë se bn divergjon, atëherë mbn divergjon. Kështu që an divergjon nga pjesa ii) e
Testit të Krahasimit (Teor. 37).

∞
X 1
Shembull 233. Vendosni në se seria konvergjon apo divergjon.
2n − 1
n=1
Zgjidhje: Përdorim testin e krahasimit limit për
1 1
an = dhe bn = n
2n −1 2
dhe kemi
an 1/(2n − 1) 2n 1
= lim
lim n
= lim n
= lim =1>0
n→∞ bn n→∞ 1/2 n→∞ 2 −1 n→∞ 1 − 1/2n
∞
X X 1
Meqënëse 1/2n është konvergjente si seri gjeometrike, atëherë dhe seria n
2 −1
n=1
Ushtrime:
∞
1064. Përcaktoni në se seria konvergjon ose divergjon. X n3
2.
n=1
n4 − 2
∞
X n
1.
n=1
2n + 3
3
236
∞ ∞
X 5n X 1 − sinn2
3. 21.
10n − 1 tan n
n=1 n=1
∞ ∞
X 4 + 3n X n+5
4. 22. √
2n n7 + n2
n=1 n=1
∞ ∞
X n−1 X 2 + (−2)n
5. √ 23. √
n=1
n n n=1
n n
∞ ∞ √
X n−1 X n7 − 2n
6. √ 24. √
n=1
n2 n n=1 2n7 − 3n
∞ ∞
X cos2 n X 1
7. 25. √
n=1
n2 − 1 n4 + 1
n=1
∞ ∞
X n2 − 1 X sin2 n
8. 26.
n=1
3n4 + 1 n=1
n3
∞ ∞
X n−1 X 1
9. 27.
n=1
n2n 1 + 2n
n=1
∞ ∞
X 1 + 4n X n
10. 28.
n=1
1 − 5n (n + 1)3n
n=1
∞
X (n + 2) 1065. Përdorni 10 termat e para për të përafruar shumën e
11. serisë. Ju mund të përdorni një kalkulator atje ku është e
(n + 1)3
n=1 nevojshme.
∞ ∞ √
X 5 + 2n X n2 − 1
12. 1. √
n=1
(1 + n2 )2 n2 + 2n
n=1
∞ ∞
X n2 − 5n X 1 − sinn2
13. 2.
n=1
n3 + n2 + n + 1 tan n
n=1
∞ ∞
1 n+5
X X
14. 3. √
n! n7 + n2
n=1 n=1
∞ ∞
X sinn X 1
15. 4. √
cos n n +1
4
n=1 n=1
∞ ∞
n! sin2 n
X X
16. 5.
nn n3
n=1 n=1
∞ ∞
X 1 + n + n2 X 1
17. √ 6.
n=1 1 + n2 + n6 1 + 2n
n=1
∞ ∞
X n + n2 X n
18. 7.
n=1
3 + n2 (n + 1)3n
n=1
∞
X 1/n
e 1066. Vërtetoni se në qoftë se an > 0 dhe lim nan , 0, atëherë
n→∞
19. X
n an është divergjente.
n=1
∞ √ X
X n2 − 1 1067. Vërtetoni se në qoftë se an > 0 dhe an është kon-
20. √ X
n=1 n2 + 2n vergjente, atëherë ln(1 + an ) është konvergjente.
237
6.4 Seritë alternative

Në këtë leksion ne do të konsiderojmë seritë termat e të cilave mund të ndryshojnë shenjë. Për shembull,
1 1 1 1 1
1− + − + − + ···
2 3 4 5 6
Seri të tilla ku termat alternojnë shenjë do të quhen seri alternative. Seri të tilla ne zakonisht i shënojmë me
an = (−1)n−1 bn ose an = (−1)n bn
Testi i mëposhtëm quhet testi alternativ ose testi i serise alternative.

∞
X
Teorema 39 (Testi i serive alternative). Në qoftë se (−1)n bn ku bn > 0 dhe kënaqen
n=1
i) bn+1 ≤ bn për të gjitha n > 1

ii) lim bn = 0
n→∞
atëherë seria konvergjon.

Vërtetim: Konsiderojmë shumat e pjesshme çift
s2 = b1 − b2 ≥ 0
s4 = s2 + (b3 − b4 ) ≥ s2
···
s2n = s2n−2 + (b2n−1 − b2n ) ≥ s2n−2
Pra kemi
0 ≤ s2 ≤ s4 ≤ s6 ≤ · · · ≤ s2n ≤ · · ·
Ne gjithashtu mund të shkruajmë
s2n = b1 − (b2 − b3 ) − (b4 − b5 ) − · · · − (b2n−2 − b2n−1 ) − b2n
Çdo term në kllapa është pozitiv kështu që s2n ≤ b1 , për çdo n. Pra vargu {s2n } është rritës dhe i kufizuar nga sipër.
Nga Teor. 32 është konvergjent. Shënojmë limitin e këtij vargu me s, pra
lim s2n = s.
n→∞
Le të shohim tani se ç’ndodh me shumat e pjesshme tek
lim s2n+1 = lim (s2n + b2n+1 ) = lim s2n + lim b2n+1 = s + 0 = s.

n→∞ n→∞ n→∞ n→∞
Përderisa të dy shumat (me terma çift dhe tek) shkojnë në s, ne kemi që limn→∞ sn = s, pra seria është konvergjente.

238

Shembull 234. A konvergjon seria harmonike
∞
X (−1)n−1
n
n=1
Zgjidhje: Seria
X (−1)n−1 ∞
1 1 1
1 − + − + ··· =
2 3 4 n
n=1
kënaq kushtet e teoremës sepse

i) bn+1 < bn pasi
1 1
<
n+1 n
për n > 1. Gjithashtu,
1
lim =0
n→∞n
Kështu që seria harmonike alternative konvergjon nga testi alternativ. Figura 6.4

∞
X (−1)n 3n
Shembull 235. A konvergjon seria ?
4n − 1
n=1
Zgjidhje: Seria
është alternative, por

3n 3 3
lim bn = lim = lim 1
=
n→∞ n→∞ 4n − 1 n→∞ 4 − 4
n
kështu që kushti i dytë i teoremës nuk kënaqet. Ne nuk mund të konkludojmë gjë nga testi alternativ.
Në të vërtetë,
(−1)n 3n
lim
n→∞ 4n − 1
nuk ekziston dhe nga testi i divergjencës ne konkludojme se seria divergjon.

∞
X n2
Shembull 236. A konvergjon seria (−1)n+1 ?
n=1
n3 + 1
Zgjidhje: Seria
∞
X n2
(−1)n+1
n=1
n3+1
është alternative. Për të verifikuar në se kjo seri kënaq kushtet e testit alternativ ne marrim funksionin
x2
f (x) =
x3 +1
Në se ky funksion është zbritës, atëherë {bn } është zbritës dhe kështu kënaqet kushti i parë. Derivati i funksionit
është
x(2 − x3 )
f 0 (x) = 3
(x + 1)2
239
√3
i cili është negativ ( f 0 (x) < 0) kur 2 − x3 < 0. Pra, kur x > 2.
Kushti ii) verifikohet lehtë pasi
1
n2
lim bn = lim = lim n =0
n→∞ n→∞ n3 + 1 n→∞ 1 + 1
n
Kështu që seria konvergjon nga testi alternativ.

6.4.1 Përfarimi i shumave

Teorema e mëposhtme përdoret për përafrimin e shumave të serive alternative.
X
Teorema 40. Në qoftë se s = (−1)n−1 bn është shuma a një serie alternative që kënaq
bn+1 ≤ bn dhe lim bn = 0

n→∞
atëherë
|Rn = |s − sn | ≤ bn+1
Vërtetim: Nga Testi i Serive Alternative (Teor. 39) ne dimë se s ndodhet midis shumave te pjesshme konsekutive sn
dhe sn+1 . Pra
|s − sn | ≤ |sn+1 − sn | = bn+1 .

Shembull 237. Gjeni shumën e serisë

∞
X (−1)n
,
n!
n=1
me saktësi deri në tre shifra pas presjes dhjetore.
Zgjidhje: Lexuesi të verifikojë që kjo seri kënaq kushtet e teoremës së testit alternativ dhe si e tillë konvergjon. Vini
re që
1
b7 = < 0.0002
5040
kështu që
1 1 1 1 1
s6 = 1 − 1 + − + − + ≈ 0.368056
2 6 24 120 720
Nga teorema e mësipërme kemi
|s − s6 | ≤ b7 < 0.0002
i cili është me i vogël se 10−3 . Pra, s ≈ s6 = 0.368056.
Vërejtje 22. Rregulli që gabimi është më i vogël se termi i parë që neglizhohet (|s − sn | ≤ bn+1 ) është i vlefshëm vetuem puer
seritë alternatice që kenaqin kushtet e Teor. 39. Ky rregull nuk mund të zbatohet për seritë e tjera.
Ushtrime:
∞
1068. Gjeni në se seria konvergjon apo divergjon. X n2
2. (−1)n+1
n=1
n3 +4
∞ ∞
X n X n
1. (−1)n 3. (−1)n
10n ln n
n=1 n=1
240
∞
X cos nπ 1072. Përafroni shumën e serisë deri në 4 shifra pas presjes
4. (−1)n
n3/4 dhjetore
n=1 ∞
√
X (−1)n
∞
X
n n (2n)!
5. (−1) √ n=1
n=1
1+2 n
1073. Përafroni shumën e serisë deri në 4 shifra pas presjes
∞ 1/n dhjetore
X e
6. (−1)n X∞
(−1)n+1
n
n=1
nn
∞ n=1
X ln n
7. (−1)n 1074. Përafroni shumën e serisë deri në 4 shifra pas presjes
n
n=1 dhjetore
∞
∞
X sin(nπ/2)
X (−1)n−1 n2
8. (−1)n 10n
n! n=1
n=1
∞ 1075. Përafroni shumën e serisë deri në 4 shifra pas presjes
X nn
9. (−1)n dhjetore
n! ∞
n=1
X (−1)n
∞ 3n n!
π
X n=1
n
10. (−1) sin
n 1076. Për çfarë vlerash të p-së seria konvergjon
n=1
∞
π ∞
(−1)n−1
X X
11. (−1)n cos
n np
n=1 n=1
1069. Vërtetoni se seria është konvergjente. Sa terma të 1077. Për çfarë vlerash të p-së seria konvergjon
shumës duhet të mbledhim që shuma të ketë gabimin si më
poshtë ∞
X (ln n)p
∞
(−1)n+1 (−1)n−1
n
X
n
, gabimi < 0.00005. n=1
n
n=1
1078. Për çfarë vlerash të p-së seria konvergjon
1070. Vërtetoni se seria është konvergjente. Sa terma të
shumës duhet të mbledhim që shuma të ketë gabimin si më ∞
X (−1)n
poshtë
∞ n+p
X (−1)n n=1
n
, gabimi < 0.00001.
n5 1079. Vërtetoni se seria (−1)n−1 bn , ku bn = 1/n kur n është
P
n=1
tek dhe bn = 1/n2 kur n është çift, është divergjente. Përse
1071. Vërtetoni se seria është konvergjente. Sa terma të
testi i serisë alternative nuk funksionon në këtë rast?
shumës duhet të mbledhim që shuma të ketë gabimin si më
poshtë 1080. Vërtetoni se
∞ ∞
X (−1)n X (−1)n−1
, gabimi < 0.0000005. = ln 2.
10n n! n
n=1 n=1
241
6.5 Konvergjenca absolute, testi i raportit dhe testi i rrënjës

∞
X
Për çdo seri an ne mund të konsiderojmë serinë
n=1
∞
X
|an | = |a1 | + |a2 | + · · ·
n=1
∞
X
e cila quhet seria absolute e an .
n=1
X∞ ∞
X ∞
X
Përkufizim 48. Në qoftë se |an | konvergjon ne themi se seria an konvergjon absolutisht; në qoftë se an
n=1 n=1 n=1
∞
X ∞
X
konvergjon por |an | divergjon atëherë ne themi që seria an konvergjon e kushtëzuar.
n=1 n=1
∞
X (−1)n−1
Shembull 238. Seria konvergjon absolutisht sepse
n=1
n2
∞ ∞

X (−1)n−1 X 1
=
n2 n=1 n2

n=1
është konvergjente si p-seri me p = 2 > 1.

∞
X (−1)n−1
Shembull 239. Ne e dimë se seria harmonike alternative konvergjon (siç u tregua më lart), por seria harmonike,
n
n=1
e cila eshte seria absolute e serise harmonike alternative, nuk konvergjon. Pra, seria harmonike alternative konvergjon e
kushtëzuar.
X∞ ∞
X
Teorema 41. Në qoftë se |an | konvergjon atëherë an konvergjon.
n=1 n=1
Vërtetim: Vini re që mosbarazimi
0 ≤ an + |an | ≤ 2 |an | ,
∞
X X∞ ∞
X
është i vërtetë. Në qoftë se |an | konvergjon, atëherë 2 |an |. Nga testi i krahasimit, (an + |an |) konvergjon.
n=1 n=1 n=1
Atëherë kemi që
∞
X ∞
X ∞
X
|an | = (an + |an |) − |an |
n=1 n=1 n=1
gjithashtu konvergjon si diferencë e dy serive konvergjente.

∞
X cos n
Shembull 240. Përcaktoni në se seria konvergjon ose jo.
n=1
n2
Zgjidhje: Kjo seri ka terma negative dhe positive, por nuk është alternative.
Ne përdorim testin e krahasimit për serinë absolute të saj. Pra
∞ ∞
X cos n X | cos n|
2 =
n=1
n n=1
n2
|cos n| P∞
Përderisa, n2
< 1
n2
dhe 1
është p-seri atëherë seria jonë konvergjon.
n=1 n2

Dy testet e mëposhtme janë mjaft të rëndësishme në përcaktimin e konvergjencës së serive.
242
6.5.1 Testi i raportit

Teorema e mëposhtme quhet testi i raportit të serive.
X
Teorema 42 (Testi i Raportit). Jepet seria an . Atëherë një nga pohimet e mëposhtme është i vërtetë:
∞
an+1
X
i) Në qoftë se lim = L < 1, atëherë seria an konvergjon absolutisht.
n→∞ an
n=1
∞
an+1
X
ii) Në qoftë se lim = L > 1, atëherë seria an divergjon.
n→∞ an
n=1

an+1
iii) Në qoftë se lim = 1, atëherë Testi i Raportit nuk na tregon gjë për konvergjencën apo divergjencën e serisë.
n→∞ an
Vërtetim: i) Le të përpiqemi ta krahasojmë këtë seri me një seri konvergjente gjeometrike. Perderisa L < 1, ne mund
të zgjedhim një numer r < 1 të tillë që L < r < 1. Meqënëse

an+1
lim = L, dhe L < r
n→∞ an
atëherë ekziston një n0 e tillë që për çdo n ≥ n0 kemi

an+1
an < r
|an+1 | < |an | r, për çdo n ≥ n0 .
Në përgjithësi,
|an0 +k | < |an0 | rk , për çdo k ≥ 1. (6.5)
Por seria
∞
X
|an0 |rk = |aN | r + |aN | r2 + |aN | r3 + |aN | r4 + · · ·
k=1
konvergjon si seri gjeometrike me 0 < r < 1. Pra mosbarazimi (17.42) me testin e krahasimit na japin që
∞
X ∞
X
|an | = an0 +k

n=n0 +1 k=1
X
konvergjon. Pra an është absolutisht konvergjente.
ii) Në këtë rast duhet patjetër të ekzistojë një numër i plotë N i tillë që

an+1
an > 1, për çdo n ≥ N.
Pra për çdo n ≥ N, kemi |an+1 | > an . Kështu që

lim an , 0.
n→∞
P
Nga testi i Divergjencës kemi që an divergjon.

∞ 3
X n
Shembull 241. Përcaktoni në se seria konvergjon absolutisht (−1)n .
3n
n=1
Zgjidhje: Duke përdorur testin e raportit me an = (−1)n n3 /3n kemi

3
n+1 (n+1)
an+1 (−1) · 3n+1 (n + 1) 3 1 n+1 3 1 1 3
3 n

1

=
an (−1)n · n3 = n+1
· 3
= = · a + → <1
n
3 n 3 n 3 n 3
3
Nga testi i raportit seria konvergjon.
243
6.5.2 Testi i rrënjës

Teorema e mëposhtme quhet testi i rrënjues i serive.
∞
X
1
Teorema 43 (Testi i rrënjës). i) Në qoftë se lim (|an |) = L < 1, atëherë seria
n an konvergjon absolutisht.
n→∞
n=1
∞
X
1
ii) Në qoftë se lim (|an |) = L > 1, atëherë seria
n an divergjon.
n→∞
n=1
Vërtetim: Vërtetimi është i ngjashëm me teoremën e mësipërme.

∞
2n + 3 n
X
Shembull 242. Përcaktoni konvergjencën e serisë .
3n + 2
n=1
Zgjidhje: Kemi
2n + 3 2n + 3
n p
an = |an | =
n
dhe
3n + 2 3n + 2
Eshtë e qartë se
p 2n + 3 2
|an | = lim = <1
n
lim
n→∞ n→∞ 3n + 2 3
Pra, nga testi i rrënjës seria konvergjon.
∞
X ln n
Shembull 243. Përcaktoni në se seria në vazhdim konvergjon ose jo .
n
n=1
∞
X 1
Zgjidhje: Përdorim testin e krahasimit me . Përderisa ln n > n, për të gjitha n > 1 dhe seria harmonike
n
n=1
∞
X ln n
divergjon atëherë divergjon.
n
n=1
Shembull 244. Përcaktoni në se seria konvergjon ose jo

∞
X 3n + 2n
6n
n=1
Zgjidhje: Kemi
∞ ∞ ∞
X 3n + 2n X 3n X 2n 1 1 7
= + = + =
n=0
6n n=0
6n n=0
6n 1− 1
2 1− 1
3
2

∞
X 1
Shembull 245. Përcakto në se seria konvergjon ose jo .
n=1
e2n
Zgjidhje: Seria mund të shkruhet si

∞ ∞ n
X 1 X 1
2n
=
n=1
e n=1
e2
e cila konvergjon si seri gjeometrike me raport r < 1.
244
6.5.3 Rivendosja e termave të një serie

P
Konsiderojmë serinë an . A ndryshon vlera e kësaj shumë në se ndryshojmë rendin e termave? Për shembull
marrim serinë harmonike
1 1 1 1 1 1 1
1 − + − + − + − + · · · = ln 2 (6.6)
2 3 4 5 6 7 8
1
Shumëzojmë të dy anët me 2 dhe kemi
1 1 1 1 1
− + − + · · · = ln 2 (6.7)
2 4 6 8 2
Vendosim 0 midis termave të kësaj serie dhe marrim
1 1 1 1 1
0+ + 0 − + 0 + + 0 − + · · · = ln 2 (6.8)
2 4 6 8 2
Duke mbledhur seritë në Ek. (6.6) dhe Ek. (6.7) kemi
1 1 1 1 1 3
1+ − + + − + · · · = ln 2 (6.9)
3 2 5 7 4 2
Vini re që seria në Ek. (6.9) është e njëjta me serinë në Ek. (6.6), por vetëm se termat janë rivendosur. Pra rivendosja
e termave ndryshon vlerën e serisë. Në fakt Rieman vërtetoi se
P
P 34. Në qoftë se an konvergjon e kushtëzuar, atëherë për çdo numër r ∈ R ne mund të gjejmë një rivendosje të termave
Lema
të an që vlera e shumës të jetë r.
Lexuesi mund të vërtetojë këtë duke zgjidhur dy ushtrimet e mëposhtme.

Ushtrim 12. Jepet seria an . Përkufizojmë seritë a+n dhe a−n ku
P P P
an + |an | an − |an |
a+n = , dhe a−n = .
2 2
Vërtetoni se:
i) Në qoftë se P an konvergjon absolutisht, atëherë të dy seritë a+n dhe a−nPjanë konvergjente.
P P P
i) Në qoftë se an konvergjon në mënyrë të kushtëzuar, atëherë të dy seritë a+n dhe a−n janë divergjente.
P
Atëherë, kur është rivendosja e mundur, pra nuk ndryshon vlerën e shumës?
P P
Lema 35. Në qoftë se an është një seri që konvergjon absolutisht, atëherë për çdo rivendosje të termave në an vlera e
shumës nuk ndryshon.
Ushtrim 13. Vërtetoni lemën e mësipërme duke përdorur rezultatin e ushtrimit të mësipërm. Për shembull, marrni aq terma
pozitive a+n sa shuma ta kalojë r. Pastaj shtoni terma negative a−n aq sa shuma e kombinuar është < r. Vazhdoni në këtë mënyrë
dhe përdorni Teor. 34.
Ushtrime:
∞
1081. Përcaktoni në se seria është absolutisht konvergjente, X 2n
3. (−1)n ·
konvergjon me kusht, apo është divergjente. n4
n=1
∞ ∞
X n2 X (−1)n
1. 4. √4
2n n
n=1 n=1
∞ ∞
X (−2)n X (−1)n
2. 5.
n=1
n!
n=1
n4
245
∞ ∞
X (−2)n X (−1)n
6. 19.
ln n ln n
n=1 n=1
∞
X 3n + 2 ∞
X n!
7. 20.
n−2 nn
n=1 n=1
∞
X n! ∞
8. X sinn n
2n 21.
n=1 nn
n=1
∞
X sin 4n ∞
9. X n3 − 1
4n 22.
n=1
n=1
n6 − 1
∞
X cos n2
10. ∞
n2
X n5 − 1
n=1 23.
n=1
n4 + n3 + n2 + n + 1
∞
X tan n3
11. ∞
3n X n7 − 1
n=1 24.
∞ n−1
n=1
X tan n3
12.
n=1
n3 1082. Jepet në muenyrë rekursive seria a1 = 2 dhe
∞
X 1 + 2n 5n + 1
13. an+1 = an .
n=1
2n 4n + 3
P
∞
X ln(2n + 3) Përcaktoni në se seria an konvergjon apo divergjon.
14.
2n 1083. Jepet në muenyrë rekursive seria a1 = 1 dhe
n=1
∞
X n2 + n + 1 2 + cos n
15. an+1 = √ an .
n=1
3n3 + 3n + 5 n
∞
n2 + n + 1
P
X Përcaktoni në se seria an konvergjon apo divergjon.
16.
n=1
3n4 + n + 2 P
1084. Le të supozojmë se Pan konvergjon në mënyrë të
∞
X sin n + cos n kushtëzuar. Vërtetoni se seria n2 an është divergjente.
17.
n=1
n3 1085. Konvergjenca e P kushtëzuar nuk është e mjaftueshme
∞ për të përcaktuar në se naPn është apo jo konvergjente. Gjeni
X en + 3 një shembull të Pnjë serie an që konvergjon nue mënyrë të
18.
n=1
n3 + nn kushtëzuar, por nan divergjon.
246
Pjesa II
Njehsimi integral i funksioneve me një

ndryshore
247
Kapitulli 7
Integralet
Në Kap. 3 ne përdorëm problemet e shpejtësisë dhe të tangentes për

të kaluar tek koncepti i derivatit, që është ideja qëndrore në kalkulusin
diferencial. Po ashtu edhe në këtë kapitull do e nisim me problemin e
syprinës dhe të distancës, për t’i përdorur ato për formulimin e idesë së
integralit të caktuar, që është koncepti bazë i kalkulusit integral. Ne do të
shohim në Kap. 9 dhe Kap. 8 se si të përdorim integralin për të zgjidhur
probleme konkrete praktike.
Ekziston një lidhje midis kalkulusit integral dhe atij diferencial. Teorema
themelore e kalkulusit lidh integralin me derivatin, dhe ne do shohim në
këtë kapitull se kjo thjeshton zgjidhjen e mjaft problemeve.
7.1 Distancat dhe syprinat

Në këtë paragraf do të shohim se në përpjekjen e gjetjes së syprinës
së kufizuar nga një kurbë, apo në gjetjen e distancës së përshkuar nga një Figura 7.1: Bernhard Riemann
makinë, në fund arrijmë në të njëjtin tip të veçantë limiti.
7.1.1 Problemi i syprinës

Së pari ja vlen të saktësohet fjala syprinë dhe ndryshimi i saj me fjalen sipërfaqe. Nga ana matematikë sipërfaqja
është një objekt me dimension 2; shih [55] për detaje. Në gjuhën e përditshme sipërfaqja e një objekti ështe mbulesa
e objektit. Vlera numerike e kësaj sipërfaqe quhet syprinë.
Vini re se në gjuhën e përditshme në Shqip ne shpesh përdorim termin sipërfaqe edhe për syprinën. Për shembull
ne themi se sipërfaqja e drejtëkëndëshit me brinjë a dhe b është S = ab, kur duhet të themi syprina është S = ab.
E nisim me përpjekjen për të zgjidhur problemin e syprinës.
Problem: Gjeni syprinën S të figurës së kufizuar nga grafiku i funksionit
y = f (x), drejtëzat x = a dhe x = b dhe boshti i x-ve.
Në përpjekjen e zgjidhjes së problemit të syprinës na lind pyetja: Çdo të

thotë fjala syprinë? Përgjigja është e thjeshtë për ato figura që kufizohen
nga vija të drejta. Për një drejtëkëndësh syprina përkufizohet si prodhim i
gjatësisë me gjerësinë. Syprina e trekëndëshit është e barabartë me një të
dytën e bazës herë lartësinë. Për një shumëkëndësh syprina llogaritet duke
e ndarë në trekëndësha, dhe syprina e tij do jetë shuma e syprinave të atyre
trekëndëshave.
Megjithatë nuk është e lehtë të llogaritet syprina e një sipërfaqeje të kufizuar nga kurba të lëmuara. Të gjithë e
kemi idenë intuitive se ç’është syprina e një sipërfaqeje (figure plani). Por pjesë e problemit të syprinës është ta bëjë
këtë ide intuitive, një ide të saktë matematike duke dhënë një përkufizim të saktë të syprinës.
249
Rikujtojmë se në përkufizimin e tangentes ne fillimisht e përafruam koefiçentin këndor të tangentes me koe-

fiçentin këndor të prerëses dhe më pas morëm limitin e këtij përafrimi. Përdorim një ide të ngjashme për syprinat.
Fillimisht e përafrojmë syprinën S me syprinat e drejtëkëndëshave e më pas marrim limitin e shumës së tyre kur
rritet numri i tyre. Shembulli në vazhdim e ilustron më mirë këtë ide.
Shembull 246. Përdorni drejtëkëndëshat për të njëhsuar syprinën nën parabolën y = x2 nga 0 tek 1.
Figura 7.2: Me 4 ndarje
Zgjidhje: Fillimisht vërejmë se syprina S duhet të jetë midis 0 dhe 1 sepse S ndodhet brenda katrorit me brinjë 1
njësi, por ne mund ta saktësojmë akoma më shumë këtë vlerë. Supozojmë se e ndajmë S në katër pjesë S1 , S2 , S3 ,
dhe S4 duke ngritur pingule mbi boshtin e x-ve në pikat x = 14 , x = 12 , x = 34 .
Ne mund ta përafrojmë çdo pjesë me një drejtëkëndësh me bazë të njëjtë me të dhe lartësi sa vlera e funksionit
y = x2 në pikat e djathta të ndarjes.
2 2 2
Secili nga drejtëkëndëshat ka bazë 41 dhe lartësi përkatësisht 14 , 21 , 43 dhe 12 . Në qoftë se shënojmë me R4
shumën e sipërfaqejeve të këtyre drejtëndëshave, ne marrim
1 1 2 1 1 2 1 3 2 1 2 15

R4 = · + · + · + ·1 = = 0.46875
4 4 4 2 4 4 4 32
Këta drejtkëndësha të cilët kanë si lartësi vlerën e funksionit në skajin e djathtë të intervalit përkatës quhen
drejtëkëndësha të djathtë dhe Rn quhet shuma e djathtë, ku n është numri i ndarjeve të intervalit bazë. Syprina S
është më e vogël se R4 , pra S < R4 ≈ 0.46875.
Figura 7.3: Me 8 ndarje
Në vend që të përdorim drejtëkëndësha si më sipër ne mund të përdorim drejtëkëndësha të majtë, lartësitë e të

cilëve janë vlerat e f (x) në skajet e majta të nënintervaleve. Shuma e sipërfaqeve të këtyre drejtëkëndëshave është
1 2 1 1 2 1 1 2 1 3 2 7

L4 = ·0 + · + · + = = 0, 21875
4 4 4 4 2 4 4 32
250
Ne shohim se syprina S është më e madhe se L4 , pra ne kemi një vlerësim të sipërm e të poshtëm për S
0.21875 < S < 0.46875
Ne mund ta përsërisim këtë procedurë me një numër më të madh pjesësh. Fig. 7.3 tregon se çfarë ndodh kur ne e
ndajmë syprinën në tetë pjesë me bazë të njëjtë.
Duke llogaritur shumën e sipërfaqeve të drejtkëndëshave të vegjël (L8 ) dhe shumën e sipërfaqeve të
drejtkëndëshave të mëdhenj (R8 ), ne kemi një vlerësim të sipërm dhe të poshtëm më të mirë për S:
0.2734375 < S < 0.3984375
Kështu që një përgjigje e mundshme ndaj kësaj pyetje është se syprina S ndodhet me siguri diku ndërmjet 0.2734375
dhe 0.3984375.
n Ln Rn
10 0. 2850000 0. 3850000
20 0. 3087500 0. 3587500
30 0. 3168519 0. 3501852
50 0. 32340000 0. 3434000
100 0. 3283500 0. 3383500
1000 0. 3328335 0. 33383335
Tabela 7.1: Llogaritja e integralit duke përdorur drejtëkëndëshat
Ne mund të marrim një përafrim më të mirë në qoftë se rrisim numrin e ndarjeve. Tabela e mëposhtme tregon
rezulatatet e llogaritjeve të ngjashme (me kompjuter) duke përdorur n drejtkëndësha, lartësitë e të cilëve janë matur
në skajet e majta (Ln ) ose në skajet e djathta (Rn ). Në veçanti ne shohim se duke përdorur 50 ndarje syprina shtrihet
midis 0.3234 dhe 0.3434. Me 1000 ndarje S shtrihet ndërmjet 0.3328335 dhe 0.3338335. Një vlerësim i mirë merret
nga mesatarja e këtyre numrave: S ≈ 0.3333335.

Nga vlerat në tabelën e shembullit të mësipërm, duket se Rn i afrohet 1/3 kur n rritet pambarimisht. E
konfirmojmë këtë në shembullin në vijim.
Shembull 247. Për syprinën S të shembullit të mësipërm, vërtetoni se shuma e
sipërfaqeve të drejtëkëndëshave përafrues (nga e djathta) shkon në 13 , pra
1
lim Rn =
n→∞ 3
Zgjidhje: Rn është shuma e sipërfaqeve të n drejtkëndëshave. Secili

drejtkëndësh ka bazën 1/n dhe lartësitë janë vlerat e funksionit f (x) = x2
në pikat 1/n, 2/n, 3/n, · · · , n/n; pra lartësitë janë (1/n)2 , (2/n)2 , (3/n)2 , · · · ,
(n/n)2 .
Pra
1 1 2 1 2 2 1 3 2 1 n 2

Rn = + + + ··· +
n n n n n n n n (7.1)
1 1 2 1
= · 2 1 + 2 + 3 + ··· + n = 3 1 + 2 + 3 + ··· + n
2 2 2 2 2 2 2
n n n
Këtu na nevojitet formula e shumës së katrorëve të n numrave të parë natyrorë
n(n + 1)(2n + 1)
12 + 22 + 32 + · · · + n2 = (7.2)
6
Ju këtë formulë ndoshta e keni parë dhe më parë, ajo mund të vërtetohet lehtë me metodën e induksionit matematik.
Duke e zëvendësuar më sipër kemi
1 n(n + 1)(2n + 1) (n + 1)(2n + 1)
Rn = · =
n3 6 6n2
251
Kështu që kemi
(n + 1)(2n + 1) 1
lim Rn = lim = (7.3)
n→∞ n→∞ 6n2 3

Mund të tregohet se shuma e përafrimit të poshtëm gjthashtu shkon në 13 , pra
1
lim Ln =
n→∞ 3
Pra, kur n rritet, të dyja Ln dhe Rn i afrohen gjithnjë e më shumë syprinës S. Prej nga ne e përcaktojmë S si limit të
shumave të drejtkëndëshave përafrues, pra
1
S = lim Rn = lim Ln =
n→∞ n→∞ 3
Le ta zbatojmë idenë e shembujve të mësipërm në një rast më të përgjithshëm. E nisim me ndarjen e S në
sipërfaqet S1 , S2 , · · · , Sn me bazë të njëjtë si në Fig. 7.2. Gjatësia e intervalit [a, b] është b − a, kështu që gjatësia e
secilës bazë do jetë
b−a
∆x =
n
Intervali [a, b] ndahet në n nënintervale
[x0 , x1 ], [x1 , x2 ], [x2 , x3 ], · · · , [xn−1 , xn ]
ku x0 = a dhe xn = b. Skajet e djathta të nënintervaleve janë:
x1 = a + ∆x
x2 = a + 2∆x
x3 = a + 3∆x
···
Le të përafrojmë pjesën e i-të Si me një drejtkëndësh me bazë ∆x dhe lartësi f (xi ), që është vlera e f (x) në skajin e
djathtë të intervalit. Atëherë, syprina e i-të e drejtkëndëshit është f (xi )∆x. Ajo që mendojmë nga ana intuitive është
se syprina S është përafruar nga shuma e sipërfaqeve të këtyre drejtkëndëshave, domethënë shuma e djathtë është
Rn = f (x1 )∆x + f (x2 )∆x + f (x3 )∆x + · · · + f (xn )∆x
Vërejmë se përafrimi bëhet gjithnjë e më i mirë kur rritet numri i ndarjeve, pra kur n → ∞. Prej nga e
përkufizojmë syprinën S në këtë mënyrë.
Përkufizim 49. Syprina e figurës plane S e cila kufizohet nga grafiku i funksionit të vazhdueshëm y = f (x) drejtëzat
x = a dhe x = b dhe boshti i x-ve është limiti i shumës së sipërfaqeve të drejtkëndëshave përafrues:
S = lim Rn = lim f (x1 )∆x + f (x2 )∆x + f (x3 )∆x + · · · + f (xn )∆x

n→∞ n→∞
252
Mund të vërtetohet se limiti në Përk. 49 ekziston gjithmonë kur funksioni f (x) është i vazhdueshëm në [a, b].
Gjithashtu mund të tregohet se marrim të njëjtën vlerë në qoftë se përdorim skajet e majta të nënintervaleve:
S = lim Ln = lim f (x0 )∆x + f (x1 )∆x + f (x2 )∆x + · · · + f (xn−1 )∆x

(7.4)
n→∞ n→∞
Në fakt në vend që të përdorim skajet e djathta apo të majta zgjedhim pika të çfarëdoshme xi ∗ brenda nëninter-
valeve [xi−1 , xi ]. I quajmë numrat x1 ∗ , x2 ∗ , · · · , xn ∗ pika të rastit. Kështu një shprehje më e përgjithshme për syprinën
S është
S = lim f (x1 ∗ )∆x + f (x2 ∗ )∆x + f (x3 ∗ )∆x + · · · + f (xn ∗ )∆x

(7.5)
n→∞
Shuma
n
X
f (x∗i )∆x
i=1
quhet shuma e Riemannit. Nga shprehjet e mësipërme për syprinën marrin trajtën
n
X n
X n
X
S = lim f (xi )∆x = lim f (xi−1 )∆x = lim f (xi ∗ )∆x
n→∞ n→∞ n→∞
i=1 i=1 i=1
Figura 7.4: Shuma e Rimanit
Shembull 248. Le të jetë S syprina e figurës plane të kufizuar nga grafiku i funksionit f (x) = e−x dhe nga drejtëzat x = 0 dhe
x = 2.
(a) Duke përdorur skajet e djathta, gjeni një shprehje për S si një limit, pa e llogaritur limitin.
(b) Vlerësoni syprinën duke marrë pikat e rastit si meset e nënintervaleve, duke përdorur katër nënintervale e më pas dhjetë
nënintervale.
Zgjidhje:
(a) Meqënëse a = 0 dhe b = 2, gjatësia e intervalit është
2−0 2
∆x = =
n n
Kështu që:
2 4 6 i 2n
x1 =
, x2 = , x3 = , . . . , xi = , · · · , xn =
n n n n n
Shuma e sipërfaqeve të drejtkëndëshave është
Rn = f (x1 ) ∆x + f (x2 ) ∆x + f (x3 ) ∆x + · · · + f (xn ) ∆x = e−x1 ∆x + e−x2 ∆x + e−x3 ∆x + · · · + e−xn ∆x
2 2 2

= e(−2/n) + e(−4/n) + · · · + e(−2n/n)
n n n
253
Në bazë të përkufizimit syprina është
2 −2/n
S = lim Rn = lim (e + e−4/n + · · · + e−2n/n )
n→∞ n→∞ n
Duke përdorur shënimin sigma mund të shkruajmë
n
2 X −2i/n
S = lim e .
n→∞ n
i=1
Është e vështirë të llogaritet drejtpërdrejt limiti, por me ndihmën e një sistemi kompjuterik nuk është aq e
vështirë.
(b) Me n = 4 ndarje, kemi ∆x = 0.5 dhe nën-intervalet do jenë
[0, 0.5], [0.5, 1], [1, 1.5], [1.5, 2].
Pikat e meseve të tyre janë

x1 ∗ = 0.25, x2 ∗ = 0.75, x3 ∗ = 1.25, x4 ∗ = 1.75,
dhe shuma e sipërfaqeve të katër drejtkëndëshave përafrues është
4
X
M4 = f (xi ∗ )∆x = f (0.25)∆x + f (0.75)∆x + f (1.25)∆x + f (1.75)∆x
i=1
1 −0.25
= e−0.25 (0.5) + e−0.75 (0.5) + e−1.25 (0.5) + e−1.75 (0.5) = (e + e−0.75 + e−1.25 + e−1.75 ) ≈ 0.8557
2
Pra, një vlerësim për syprinën është
S ≈ 0.8557
Për n = 10 nën-intervalet janë

[0, 0.2], [0.2, 0.4], · · · , [1.8, 2]
dhe pikat e meseve të tyre janë
x1 ∗ = 0.1, x2 ∗ = 0.3, x3 ∗ = 0.5, x10 ∗ = 1.9.
Prandaj,
S = M10 = f (0.1)∆x + f (0.3)∆x + f (0.5)∆x + · · · + f (1.9)∆x

= 0.2(e−0.1 + e−0.3 + e−0.5 + · · · + e−1.9 ) ≈ −0.8632
Ky vlerësim është më i mirë se vlerësimi me n = 4.
7.1.2 Problemi i distancës

Tani le të shqyrtojmë problemin e distancës: Gjeni distancën e përshkuar nga një objekt lëvizës gjatë një periudhe
të caktuar kohe në qoftë se shpejtësia e tij është e njohur në çdo kohë. Në një farë mënyre ky është problemi i anasjelltë
i gjetjes së shpejtësisë që kemi parë në Kap. 3. Në qoftë se shpejtësia është konstante, atëherë problemi i distancës
është lehtësisht i zgjidhshëm nëpërmjet formulës
distanca = shpejtësi × kohë
Por në qoftë se shpejtësia ndryshon me kalimin e kohës, nuk është e lehtë të llogaritet distanca e përshkuar. E
studiojmë këtë problem duke u nisur nga shembulli në vazhdim.
254
koha (s) 0 5 10 15 20 25 30
shpejtësia (mi/h) 17 21 24 20 32 31 28
Tabela 7.2: Shpejtësia në varësi të kohës.
koha 0 5 10 15 20 25 30
shpejtësia 25 31 35 43 47 46 41
Tabela 7.3: Shpejtësia në këmbë për sekondë.
Shembull 249. Supozojmë se kilometrazhi i makinës sonë është dëmtuar, dhe ne duam të logarisim disancën e përshkuar gjatë
një intervali kohe 30 sekondësh. Lexojmë shpejtësi matësin çdo pesë sekonda dhe i shënojmë të dhënat në tabelën e mëposhtme:
Në mënyrë që të kemi kohën dhe shpejtësinë në njësinë e kërkuar le ta konvertojmë shpejtësinë e lexuar në këmbë për sekondë.
(1mi/h) = 5280/3600kmb/s:
Gjatë pesë sekondave të para shpejtësia nuk ndryshon shumë, kështu që mund ta llogarisim distancën e përshkuar gjatë
kësaj kohe duke pranuar se shpejtësia është konstante. Në qoftë se marrim shpejtësinë gjatë intervalit të parë (25 f t/s), atëherë
kemi distancën e përshkuar gjatë pesë sekondave të para:
25 f t/s × 5s = 125 f t
Njëlloj gjatë intervalit të dytë të kohës shpejtësia është pothuaj konstante dhe e marrim sa shpejtësia kur t = 5s. Kështu që
vlerësimi ynë për distancën e përshkuar nga t = 5s në t = 10s është
31 f t/s × 5s = 155 f t
Duke kryer këtë veprim për të gjitha intervalet e kohës, marrim edhe totalin e distancës së përshkuar:
25 × 5 + 31 × 5 + 35 × 5 + 43 × 5 + 47 × 5 + 46 × 5 = 1135 f t
Po njëlloj ne mund të përdornim shpejtësinë në fund të seicilit prej intervaleve të kohës si shpejtësi konstante. Atëherë, vlerësimi
ynë do ishte
31 × 5 + 35 × 5 + 43 × 5 + 47 × 5 + 46 × 5 + 41 × 5 = 1215 f t
Në qoftë se do të donim një vlerësim më të saktë, mund të lexonim shpejtësinë çdo dy sekonda.
Ndoshta llogaritjet në këtë shembull ju kujtojnë shumat e përdorura pak më parë për llogaritjen e sipërfaqeve.
Ngjashmëria shpjegohet kur ne skicojmë grafikun e funksionit shpejtësi të një makine dhe vizatojmë drejtkëndësha,
lartësitë e të cilëve janë shpejtësitë fillestare për secilin interval kohor.
Sipërfaqja e drejtkëndëshit të parë është 25 × 5 = 125, e cila gjithashtu është ajo që ne vlerësuam si distancë e
përshkuar në pesë sekondat e para. Në fakt syprina e secilit drejtkëndësh mund të interpretohet si distancë, sepse
lartësia përfaqëson shpejtësinë dhe baza kohën. Shuma e sipërfaqeve të drejtkëndëshave është L6 = 1135, e cila
s’është gjë tjetër veçse vlerësimi ynë i parë për distancën totale të përshkuar.
Në përgjithësi, supozojmë se një objekt lëviz me shpejtësi v = f (t), ku a ≤ t ≤ b dhe f (t) ≥ 0 (kështu që objekti
lëviz gjithmonë në drejtimin pozitiv). Lexojmë shpejtësitë në kohët
t0 = a, t1 , t2 , · · · , tn = b,
shpejtësitë janë konstante në secilin nëninterval. Në qoftë se këto intervale janë me gjatësi të njëjtë, atëherë gjatësia
e tyre do jetë ∆t = (b − a)/n.
255
Gjatë intervalit të parë të kohës shpejtësia është përafërsisht f (t0 ) dhe kështu
distanca e përshkuar do jetë f (t0 )∆t. Njëlloj përkufizohet edhe distanca e
përshkuar gjatë intervalit të dytë rreth f (t1 )∆t e me rradhë dhe distanca
totale e përshkuar gjatë intervalit të kohës [a, b] do jetë
n
X
f (t0 )∆t + f (t1 )∆t + f (t2 )∆t + · · · + f (tn−1 )∆t = f (ti−1 )∆t
i=1
Në qoftë se përdorim shpejtësinë në skajet e djathta, vlerësimi ynë për

distancën totale do jetë
n
X
f (t1 ) ∆t + f (t2 ) ∆t + f (t3 ) ∆t + · · · + f (tn ) ∆t = f (ti ) ∆t
i=1
Sa më shpesh ta matim shpejtësinë, aq më i saktë do jetë vlerësimi ynë,

kështu që është me vend që distanca e përshkuar të merret si limit i shpre-
hjeve të tilla: Figura 7.5
n
X n
X
d = lim f (ti−1 ) ∆t = lim f (ti ) ∆t (7.6)
n→∞ n→∞
i=1 i=1
Meqënëse ekuacioni i mësipërm ka të njëjtën formë si dhe shprehja për sipërfaqen, del se distanca e përshkuar
është e barabartë me syprinën e figurës plane të kufizuar nga grafiku i funksionit shpejtësi.
Ushtrime:
1086. (a) Vlerësoni syprinën nën grafikun e y = cos x nga një herë pikat e mesit. Në secilin rast skiconi grafikun dhe
x = 0 në x = π/2 duke përdorur katër drejtkëndësha përafrimi drejtkëndëshat e përafrimit.
dhe skajet e djathta. Ndërtoni grafikun dhe drejtkëndëshat e (c) Vërtetoni vlerësimet e pikës (b) me tetë drejtkëndësha
përafrimit. A është vlerësimi juaj i sipërm apo i poshtëm? përafrimi.
(b) Përsërisni pikën (a) duke përdorur skajet e majta.
√ Përdorni përkufizimin për të gjetur syprinën nën
1087. (a) Vlerësoni syprinën nën grafikun e y = x nga grafikun e f (x) si një limit, pa e llogaritur limitin.
x = 0 në x = 4 duke përdorur katër drejtkëndësha përafrimi √
dhe skajet e djathta. Ndërtoni grafikun dhe drejtkëndëshat e 1090. f (x) = 4 x, 1 ≤ x ≤ 16
përafrimit. A është vlerësimi juaj i sipërm apo i poshtëm?
1091. f (x) = ln x
x , 3 ≤ x ≤ 10
(b) Përsërisni pikën (a) duke përdorur skajet e majta.
1092. f (x) = x cos x, 0 ≤ x ≤ π/2
1088. (a) Vlerësoni syprinën nën grafikun e
Përcaktoni zonën, syprina e së cilës është e barabartë
y = 1 + x2 me limitin e dhënë.
n
nga x = −1 në x = 2 duke përdorur tre drejtkëndësha përafrimi X 2 2i
1093. lim (5 + )10
dhe skajet e djathta. Më pas bëni një vlerësim me gjashtë n→∞ n n
i=1
drejtkëndësha përafrimi. Ndërtoni grafikun dhe drejtkëndëshat
n
e përafrimit. X π iπ
(b) Përsërisni pikën (a) duke përdorur skajet e majta. 1094. lim tan
n→∞ 4n 4n
i=1
(c) Përsërisni pikën (a) duke përdorur pikat e mesit.
(d) Nga skicimet tuaja në pikat (a)-(c) cili duket se është 1095. (a) Përdorni përkufizimin për të gjetur një shprehje për
përafrimi më i mirë? syprinën nën kurbën y = x3 nga 0 në 1 si limit.
2
(b) Përdorni formulën e mëposhtme për të gjetur limitin e
1089. (a) Ndërtoni grafikun e funksionit f (x) = e−x për pikës (a).
−2 ≤ x ≤ 2. #2
n(n + 1)
"
(b) Vlerësoni syprinën nën grafikun e f (x) duke përdorur
1 + 2 + 3 + ··· + n =
3 3 3 3
katër drejtkëndësha përafrimi dhe një herë skajet e djathta, 2
256
1096. (a) Shprehni syprinën nën kurbën y = x5 nga 0 në 2 si 1099. (a) Le të jetë An syprina e një shumëkëndëshi me n
limit. brinjë të barabarta i brendashkruar një rrethi me rreze r. Duke
(b) Përdorni një sistem algjebrik kompjuterik për të gjetur e ndarë shumëkëndëshin në n trekëndësha kongruentë me kënd
shumën në shprehjen tuaj të pikës (a). qëndror 2π/n, tregoni që
(c) Llogaritni limitin e pikës (a).
1 2 2π

1097. Gjeni syprinën e saktë të zonës nën grafikun e y = e−x An = nr sin
nga 0 në 2 duke përdorur një sistem kompjuterik algjebrik për 2 n
të llogaritur shumën e më pas limitin.
(b) Vërtetoni se
1098. Gjeni syprinën e saktë nën kurbën y = cos x nga x = 0
në x = b, ku 0 ≤ b ≤ π/2. Në veçanti sa është syprina në qoftë
se b = π/2? lim An = πr2 .
n→∞
7.2 Integrali i caktuar

Ne pamë se një limit i trajtës
n
X
lim f (xi ∗ ) ∆x (7.7)
n→∞
i=1
ka vend kur llogarisim një sipërfaqe. Pamë gjithashtu se kur duam të gjejmë distancën e përshkuar nga një objekt
lëvizës, arrijmë përsëri në një limit të tillë. Prej këtej del se, një limit i të njëjtit tip zë vend në një numër të madh
situatash edhe kur f (x) është jo domosdoshmërisht funksion pozitiv. Në Kap. 9 dhe Kap. 8 do shohim se limite të
tilla na çojnë në gjetjen e gjatësisë së një kurbe, vëllimit, qendrës së masës, presionit të ujit etj. Këtij tipi limiti i japim
një emër të veçantë.
Në qoftë se f (x) është një funksion i vazhdueshëm në një interval [a, b], e ndajmë intervalin [a, b] në n nënintervale
me gjatësi të njëjtë ∆x = (b − a)/n. Shënojmë me
x0 = a, x1 , · · · , xn = b,
skajet e këtyre nënintervaleve dhe

x1 ∗ , · · · , xn ∗
le të jenë pika të çfarëdoshme të brendshme të këtyre nënintervaleve. Pra, xi ∗ shtrihet në intervalin [xi−1 , xi ]. Atëherë,
integrali i caktuar i f (x) nga a në b është
Z b n
X
f (x) dx = lim f (xi ∗ ) ∆x
a n→∞
i=1
Duke qenë se kemi pranuar se f (x) është i vazhdueshëm, mund të vërtetohet se limiti i mësipërm ekziston gjithmonë
dhe jep të njëjtën vlerë pavarësisht se si zgjidhen pikat e rastit xi ∗ . Në qoftë se marrim pikat e rastit në skajet e
djathta të nënintervaleve, atëherë përkufizimi i integralit të caktuar vjen në trajtën
Z b n
X
f (x) dx = lim f (xi )∆x (7.8)
a n→∞
i=1
Po që se i zgjedhim pikat e rastit në skajet e majta të nënintervaleve, atëherë përkufizimi merr trajtën
Z b n
X
f (x) dx = lim f (xi−1 )∆x
a n→∞
i=1
Ose ndryshe ju mund të zgjidhnit si pika të rastit edhe pikat e mesit të nënintervaleve ose çfarëdolloj pike tjetër të
brendshme të nënintervaleve [xi−1 , xi ].
Megjithëse shumica e funksioneve që ne kemi përmendur janë të vazhdueshëm, limiti në përkufizimin e integralit
të caktuar përsëri ekziston në qoftë se f (x) ka një numër të fundëm pikash këputjeje të mënjanueshme. Kështu që
mund të përcaktojmë gjithashtu inegralin e caktuar edhe për funksione të tilla.
257
Z
Vërejtje 23. Simboli u përdor nga Laibnici dhe quhet shenja e integralit. Është një S e zgjatur e cila u zgjodh sepse
Z b
një inegral është limit i një shume. Në shënimin f (x) dx, f (x) quhet funksioni nën integral dhe a dhe b quhen kufijtë e
a
integrimit. Simboli dx nuk ka ndonjë kuptim zyrtar. Procedura e llogaritjes së një integrali quhet integrim.
Integrali i caktuar është një numër, ai nuk varet nga x. Në fakt mund të përdoret çdo shkronjë në vend të x, pa i
ndryshuar vlerën integralit:
Z b Z b Z b
f (x) dx = f (t) dt = f (r)dr
a a a
Shuma
n
X
Rn = f (xi ∗ ) ∆x,
i=1
quhet shumë e Riemanit për nder të matematikanit të madh gjerman Bernhard Riemann (1826-1866).
Ne dimë se, kur f (x) është pozitiv, atëherë shuma e Riemanit mund të interpretohet si shumë e sipërfaqeve të
drejtkëndëshave përafrues. Duke e krahasuar përkufizimin e integralit të caktuar me përkufizimin e syprinës, ne
mund të shohim se ai mund të interpretohet si syprina nën kurbën y = f (x) nga a në b.
Në qoftë se f (x) merr si vlera pozitive ashtu edhe negative, atëherë shuma e Riemanit është diferenca e shumës
së sipërfaqeve të drejtkëndëshave që ndodhen mbi boshtin e x-ve me shumën e sipërfaqeve të drejtkëndëshave
që ndodhen nën boshtin e x-ve. Kur kalojmë në limit të shumave të Riemanit, një integral i caktuar mund të
interpretohet si diferencë sipërfaqesh:
Z b
f (x) dx = A1 − A2 ,
a
ku A1 është syprina e figurës nën grafikun e f (x) dhe mbi boshtin e x-ve, dhe A2 është syprina e figurës nën boshtin
e x-ve dhe mbi grafikun e f (x).
Në bazë të përkufizimit të saktë të një funksioni ne mund të shkruajmë kuptimin e saktë të limitit, që përcakton
integrali i caktuar sipas përkufizimit të tij:
Përkufizim 50. Për çdo ε > 0 ekziston një numër natyror N i tillë që
Z
b Xn
f (x) dx − f (xi ∗ )∆x < ε
a i=1

për çdo numër n > N dhe për çdo zgjedhje të xi ∗ në [xi−1 , xi ]. Kjo do të thotë se integrali i caktuar mund të përafrohet
me një shkallë saktësie sa të duam nga shuma e Riemanit.
Z b
Vërejtje 24. Megjithëse ne e përcaktuam f (x) dx duke e ndarë segmentin [a, b] në nënintervale me gjatësi të njëjtë, ka
a
raste kur mund të jetë me e përshtatshme të punohet me nënintervale me gjatësi të ndryshme
258
Në qoftë se nënintervalet kanë gjatësi përkatësisht ∆x1 , ∆x2 , ∆x3 , · · · , ∆xn , ne duhet të sigurojmë se ato shkojnë
të gjitha në zero gjatë procesit të limitit. Kjo ndodh kur gjatësia më e madhe, max ∆xi shkon në zero. Pra, në këtë
rast përkufizimi i integralit të caktuar merr trajtën
Z b n
X
f (x) dx = lim f (xi ∗ )∆xi
a max ∆xi →0
i=1
Shembull 250. Shprehni limitin si integral në intervalin [0, π].

n
X
lim (xi 3 + xi sin xi )∆x
n→∞
i=1
Zgjidhje: Duke krahasuar limitin e dhënë me limitin në përkufizimin e integralit, shohim se janë identikë në qoftë
se zgjedhim
f (x) = x3 + x sin x dhe xi ∗ = xi .
Na është dhënë se a = 0 dhe b = π. Dhe nga përkufizimi kemi
n
X Z π
lim (xi 3 + xi sin xi )∆x = (x3 + x sin x) dx
n→∞ 0
i=1

Më vonë kur ne të aplikojmë integralin e caktuar në situatat fizike, do jetë me mjaft rëndësi të shprehen limitet
si integrale, siç u veprua në shembullin e mësipërm. Kur Lajbnici zgjodhi shënimin për integralin, bëri pikërisht
këtë zgjedhje për të kujtuar proçesin e limitit. Në përgjithësi kur ne shkruajmë
n
X Z b
lim f (xi )∆x =
∗
f (x) dx
n→∞ a
i=1
X Z
ne zëvendësojmë lim me dhe xi ∗ me x, dhe ∆x me dx.
7.2.1 Llogaritja e integraleve

Kur përdorim përkufizimin për të llogaritur integralin, kemi nevojë të dimë se si duhet të punojmë me shumat.
Tre ekuacionet në vazhdim japin formula për shumat e fuqive të numrave natyrorë.
n n n #2
n(n + 1) n(n + 1)(2n + 1) n(n + 1)
X X X "
i= , i =
2
, i =
3
2 6 2
i=1 i=1 i=1
Formulat në vazhdim janë rregulla të thjeshtë që përdorin shënimin sigma:

n
X
c = nc
i=1
n
X n
X
cai = c ai
i=1 i=1
n
X n
X n
X
(ai + bi ) = ai + bi
i=1 i=1 i=1
Xn Xn Xn
(ai − bi ) = ai − bi
i=1 i=1 i=1
259
Shembull 251. (a) Llogarisni shumën e Riemanit për f (x) = x3 − 6x duke marrë
si pika të rastit skajet e djathta të nënintervaleve dhe a = 0, b = 3, dhe n = 6.
Z 3
(b) Llogarisni (x3 − 6x) dx.
0
Zgjidhje: (a)Për n = 6 gjatësia e nënintervaleve është
b−a 3−0 1
∆x = = =
n 6 2
dhe skajet e djathta janë x1 = 0.5, x2 = 1, x3 = 1.5, x4 = 2, x5 = 2.5, x6 = 3.
Kështu që shuma e Riemanit është
6
X
R6 = f (xi )∆x = f (0.5)∆x + f (1)∆x + f (1.5)∆x + f (2)∆x + f (2.5)∆x + f (3)∆x
i=1
Figura 7.6
1
(−2.875 − 5 − 5.625 − 4 + 0.625 + 9) = −3.9375
=
2
Vërejmë se f (x) nuk është funksion pozitiv, kështu që shuma e Riemanit nuk përfaqson një shumë sipërfaqesh
drejtkëndëshash. Por përfaqson shumën e sipërfaqeve të drejtkëndëshave të vijëzuar (mbi boshtin e x-ve) minus
shumën e sipërfaqeve të drejtkëndëshave të ngjyrosur (nën boshtin e x-ve).
(b) Me n nënintervale kemi
b−a 3
∆x = =
n n
Prandaj x0 = 0, x1 = 3/n, x2 = 6/n, · · · , xi = 3i/n. Meqënëse po përdorim

skajet e djathta kemi
Z 3 n n
3i 3
X X
(x3 − 6x) dx = lim f (xi )∆x = lim f
0 n→∞ n→∞ n n
i=1 i=1
n n
3 X 3i 3
!
3i 3 X 27 3 18

= lim −6 = lim i − i
n→∞ n
i=1
n n n→∞ n
i=1
n3 n
 n n

 81 X 54 X 
= lim  4 i3 − 2 i
n→∞ n
i=1
n i=1 
 81 n(n + 1) 2 54 n(n + 1) 
 ! 
= lim  4  − 2 
n→∞ n 2 n 2 
1 2
!
81 1

= lim 1+ − 27 1 + Figura 7.7
n→∞ 4 n n
81 27
= − 27 = − = −6.75
4 4
Ky integral nuk mund të interpretohet si një sipërfaqe, sepse f (x) merr edhe vlera negative dhe vlera pozitive.
Por mund të interpretohet si diferencë sipërfaqesh A1 − A2 .
n Rn
40 -6. 3998
100 -6. 6130
500 -6. 7229
1000 -6. 7365
5000 -6. 7473
Tabela 7.4: Vlerat e shumës së Riemanit.
260

Një metodë akoma më e thjeshtë për llogaritjen e integralit të këtij shembulli do të jepet në leksionin në vazhdim.
Z 3
Shembull 252. (a) Gjeni një shprehje për ex dx si limit i një shume.
1
(b) Përdorni një sistem kompjuterik algjebrik për të vlerësuar shprehjen.
Zgjidhje: (a) Këtu kemi f (x) = ex , a = 1, dhe b = 3, dhe
b−a 2
∆x = =
n n
Kështu që x0 = 1, x1 = 1 + 2/n, x2 = 1 + 4/n, x3 = 1 + 6/n, dhe xi = 1 + 2i
n.
Atëherë kemi
Z 3 Xn
ex dx = lim f (xi )∆x
1 n→∞
i=1
n n
2i 2 2 X 1+2i/n
X
= lim f 1+ = lim e
n→∞ n n n→∞ n
i=1 i=1
Figura 7.8
Në qoftë se i kërkojmë një sistemi agjebrik kompjuterik të llogarisë shumën dhe të thjeshtojë, në kemi
n
X e(3n+2)/n − e(n+2)/n
e1+2i/n =
i=1
e2/n − 1
tani i kërkojmë sistemit agjebrik kompjuterik të llogarisë limitin:

3
2 e(3n+2)/n − e(n+2)/n
Z
ex dx = lim · = e3 − e
1 n→∞ n e2/n − 1
Ne do të mësojmë një metodë më të thjeshtë për llogaritjen e integraleve në paragrafin tjetër.
Shembull 253. Vlerësoni integralet e mëposhtëm duke interpretuar secilin prej tyre në termat e sipërfaqeve.
Z 1√
(a) 1 − x2 dx
0
Z 3
(b) (x − 1) dx
0
√
Zgjidhje: (a) Meqënëse f (x) = 1 − x2 ≥ 0, ne mund ta interpretojmë këtë integral si syprina e figurës plane nën
√
grafikun e kurbës y = 1 − x2 nga 0 tek 1. Meqënëse y2 = 1 − x2 , del se x2 + y2 = 1, e cila na thotë se grafiku i f (x)
është një e katërta e rrethit me rreze një, me qendër origjinën e koordinatave. Prej nga
Z 1 √ 1 π
1 − x2 dx = π(1)2 =
0 4 4
(b) Grafiku i y = x − 1 është drejtëza me koefiçent këndor 1. E llogarisim integralin si diferencë të sipërfaqeve të
dy trekëndëshave:
Z 3
1 1
(x − 1) dx = A1 − A2 = (2 · 2) − (1 · 1) = 1.5
0 2 2

261
7.2.2 Rregulli i pikës së mesit

Shpesh e zgjedhim pikën e rastit si skajin e djathtë të nënintervalit, sepse është e përshtatshme për llogaritjen
e limitit. Por në qoftë se qëllimi është gjetja e një përafrimi të integralit, shpesh më e përdorshme është zgjedhja
e pikave të rastit si meset e nënintervaleve të cilat i shënojmë me xi . Çdo shumë Riemani është një përafrim i
integralit, por në qoftë se përdorim pikat e mesit marrim përafrimin e mëposhtëm.
Rregulli i pikës së mesit

Z b n
X
f (xi )∆x = ∆x f (x1 ) + · · · + f (xn )

f (x) dx ≈
a i=1
ku ∆x = b−a
n dhe
1
(xi−1 + xi ) = pika e mesit te[xi−1 , xi ]
xi =
2
Z 2
1
Shembull 254. Përdorni rregullin e pikës së mesit me n = 5 për të përafruar dx.
1 x
Zgjidhje: Skajet e pesë intervaleve janë 1, 1.2, 1.4, 1.6, 1.8, 2 dhe pikat e meseve do jenë 1.1, 1.3, 1.5, 1.7, dhe1.9.
Gjatësia e nënintervaleve do jetë
1
∆x = (2 − 1)/5 =
5
dhe kështu rregulli i pikës së mesit na jep
Z 2
1
dx ≈ ∆x[ f (1.1) + f (1.3) + f (1.5) + f (1.7) + f (1.9)]
1 x
1 1 1 1 1 1

= + + + + ≈ 0.691908
5 1.1 1.3 1.5 1.7 1.9
Meqënëse f (x) = 1/x > 0 për 1 ≤ x ≤ 2, integrali përfaqson një sipërfaqe, dhe përafrimi i dhënë nga rregulli i pikës
së mesit është shuma e sipërfaqeve të drejtkëndëshave.
Për momentin ne nuk e dimë sa i përshtatshëm është përafrimi i shembullit të mësipërm, por në Kap. 7
do mësojmë një metodë për llogaritjen e gabimit që bëhet në përdorimin e rregullit të pikës së mesit. Aty do
diskutojmë metoda të tjera përafrimi të integralit të caktuar.
7.2.3 Vetitë e integralit të caktuar

Z b
Kur përkufizuam integralin e caktuar f (x) dx, ne pranuam se a < b. Por përkufizimi si limit i shumave të
a
Riemanit ka kuptim edhe për b < a. Vërejmë se në qoftë se ndryshojmë vendet e a me b, atëherë ∆x ndryshon nga
(b − a)/n në (a − b)/n. Prej nga
Z b Z a
f (x) dx = − f (x) dx
a b
Në qoftë se a = b, atëherë ∆x = 0 dhe prej këtej
Z a
f (x) dx = 0
a
Tani do të japim disa veti të integraleve të cilat na ndihmojnë në llogaritjen e tyre sa më thjeshtë. Pranojmë se f (x)
dhe g(x) janë funskione të vazhdueshëm.
Lema 36 (Vetitë e integralit). Për çdo integral të caktuar vetitë e mëposhtme janë të vërteta pohimet:
Z b
1. c dx = c(b − a), ku c është një konstante e çfarëdoshme.
a
262
Z b Z b Z b
2. [ f (x) + g(x)] dx = f (x) dx + g(x) dx
a a a
Z b Z b
3. c f (x) dx = c f (x) dx, ku c është një konstante e çfarëdoshme
a a
Z b Z b Z b
4. [ f (x) − g(x)] dx = f (x) dx − g(x) dx
a a a
Z b Z c Z b
5. f (x) dx = c f (x) dx + c f (x) dx
a a c
Shembull 255. Gjeni integralin

Z 3
2
x2 dx
0
Zgjidhje: Ne dimë se
3 3
x3 2
Z
2 1 9 3
x dx =
2
= · −0=
0 3 0 3 4 4

Z 1
Shembull 256. Përdorni vetitë e integralit për të llogaritur (4 + 3x2 ) dx.
0
Zgjidhje: Duke përdorur vetitë 2 dhe 3 të integralit, kemi

Z 1 Z 1 Z 1 Z 1 Z 1
(4 + 3x ) dx = 2
4 dx + 3x dx =
2
4 dx + 3 x2 dx
0 0 0 0 0
Z 1 Z 1
1
Dimë nga vetia 1 se 4 dx = 4(1 − 0) = 4, pak më parë pamë se x2 dx = . Pra
0 0 3
Z 1 Z 1 Z 1
1
(4 + 3x ) dx = 2
4 dx + 3 x2 dx = 4 + 3 · =5
0 0 0 3

Z 10 Z 8 Z 10
Shembull 257. Në qoftë se dihet se f (x) dx = 17 dhe f (x) dx = 12, gjeni f (x) dx.
0 0 8
Zgjidhje: Nga vetia 5, kemi

Z 8 Z 10 Z 10
f (x) dx + f (x) dx = f (x) dx
0 8 0
prej nga
Z 10 Z 10 Z 8
f (x) dx = f (x) dx − f (x) dx = 17 − 12 = 5
8 0 0

Vërejmë se vetitë 1-5 janë të vërteta kur a < b, a = b, ose kur a > b. Vetitë e tjera në vazhdim janë të vërteta vetëm
kur a ≤ b.
263
Lema 37 (Vetitë e krahasimit të integralit). Për çdo integral të caktuar vetitë e mëposhtme janë të vërteta:
Z b
(6) Në qoftë se f (x) ≥ 0 për a ≤ x ≤ b, atëherë f (x) dx ≥ 0.
aZ
b Z b
(7) Në qoftë se f (x) ≥ g(x) për a ≤ x ≤ b, atëherë f (x) dx ≥ g(x) dx.
a Za b
(8) Në qoftë se m ≤ f (x) ≤ M për a ≤ x ≤ b, atëherë m(b − a) ≤ f (x) dx ≤ M(b − a).
a
Z b
Vërtetim: Në qoftë se f (x) ≥ 0 atëherë f (x) dx përfaqson syprinën e figurës plane nën grafikun e funksionit
a
y = f (x), kështu që interpretimi gjeometrik i vetisë 6 është thjesht se sipërfaqet janë pozitive. Por vetia mund të
vërtetohet në bazë të përkufizimit të integralit. Vetia 7 thotë se një funksion më i madh ka integral më të madh.
Rrjedh nga vetia 6 dhe 4 sepse f − g ≥ 0.
Vërtetimi i vetisë 8 Meqënëse m ≤ f (x) ≤ M, vetia 7 na jep
Z b Z b Z b
m dx ≤ f (x) dx ≤ M dx
a a a
Duke përdorur vetinë 1 për të llogaritur integralet në të majtë dhe të djathtë të këtij mosbarazimi, kemi
Z b
m(b − a) ≤ f (x) dx ≤ M(b − a)
a

Vetia 8 është e përdorshme kur ajo që duam është një vlerësim i përgjithshëm i masës së integralit, pa qenë
nevoja e përdorimit të rregullit të pikës së mesit.
Z 1
2
Shembull 258. Duke përdorur vetinë 8 llogarisni e−x dx.
0
2
Zgjidhje: Meqënëse f (x) = e−x është funksion zbritës në [0, 1] maksimumi absolut i tij është M = f (0) = 1 dhe
minimumi absolut i tij është m = f (1) = e−1 dhe nga vetia 8 kemi
Z 1
2
e−1 (1 − 0) ≤ e−x dx ≤ 1(1 − 0)
0
ose Z 1
2
e−1 ≤ e−x dx ≤ 1
0
−1
Meqënëse e ≈ 0.3679 ne mund të shkruajmë
Z 1
2
0.367 ≤ e−x dx ≤ 1
0
Ushtrime:
1100. Llogarisni shumën e Riemanit për f (x) = 3 − 21 x, skajet e djathta të nënintervaleve. Shpjegoni nëpërmjet një
2 ≤ x ≤ 14, me gjashtë nënintervale, duke marrë si pika zg- diagrame se çfarë përfaqësojnë shumat e Riemanit.
jedhjeje skajet e majta të nënintervaleve. Shpjegoni nëpërmjet 1102. Gjeni shumën e Riemanit për f (x) = sin x, 0 ≤ x ≤
një diagrame se çfarë përafqsojnë shumat e Riemanit. 3π/2, me gjashtë terma, duke marrë pikat e zgjedhjes skajet e
djathta të nënintervaleve.
1101. Në qoftë se f (x) = x2 − 2x, 0 ≤ x ≤ 3, llogarsini
shumën e Riemanit me n = 6, duke marrë pikat e zgjedhjes Përdorni rregullin e pikës së mesit me vlerën e dhënë të n
264
b
b2 − a2
Z
për të përafruar integralin. Rrumbullakoseni vlerën deri
1117. Vërtetoni se x dx =
në katër shifra pas presjes dhjetore. a 2
Z 10 √
b
b3 − a3
Z
1103. x3 + 1 dx, n = 4 1118. Vërtetoni se x2 dx =
2
a 3
Z π/2
1104. cos4 x dx, n = 4 Shprehni integralin si limit të shumave të Riemanit, pa e
0
llogaritur limitin.
Z 1
sin(x2 ) dx, n = 5
Z π
1105.
0 1119. sin 5x dx
0
Z 5
1106. x2 e−x dx, n = 4 Z 10
1 1120. x6 dx
2
1107. Përdorni një makinë llogaritëse apo një kompjuter për
të bërë një tabelë të
Z vlerave të shumave të Riemanit të djathta
π Llogarisni integralin duke e shprehur në terma të
Rn për integralin sin x dx me n = 5, 10, 50, dhe 100. Cila syprinës.
0
vlerë nga këta numra përbën përafrmin më të mirë? Z 3
1
1121. ( x − 1) dx
1108. Përdorni një makinë llogaritëse apo një kompjuter për 0 2
të bërë një tabelë të vlerave të shumave të Riemanit të djathta
Z 2 Z 0 √
Rn dhe të majta Ln për integralin
2
e−x dx me n = 5, 10, 1122. (1 + 9 − x2 ) dx
0 −3
50, dhe 100. Cilët janë ata dy numra midis të cilëve ndodhet Z 2 √
vlera e integralit? 1123. 4 − x2 dx
−2
Shprehni limitin e dhënë si integral në intervalin e dhënë. Z 3
n
X 1124. (3 − 2x) dx
1109. lim xi ln(1 + x2i )∆x, [2, 6] −1
n→∞
i=1 Z 2
n 1125. |x| dx
X cos xi −1
1110. lim ∆x, [π, 2π]
n→∞ xi Z 10
i=1
n q
1126. |x − 5| dx
X 0
1111. lim 2x∗i + (x∗i )2 ∆x, [1, 8]
n→∞ Z π
i=1
1127. Njehsoni sin2 x cos4 x dx.
n
X π
1112. lim [4 − 3(x∗i )2 + 6(x∗i )5 ]∆x, [0, 2] Z 1 √
n→∞ √
i=1 1128. Është dhënë 3x x2 + 4 dx = 5 5 − 8. Sa është
Z 0 √ 0
Përdorni përkufizimin e integralit për të njehsuar inte-
gralet e mëposhtëm. 3u u + 4 du?
2
1
Z 5 Z 1
1113. (1 + 3x) dx 1129. Përdorni vetitë e integraleve për të njehsuar (2ex −
−1
0
Z 4 1) dx.
1114. (x2 + 2x − 5) dx
1 1130. Shprehjen e mëposhtme shkruajeni si një integral të
Z b
Z 2
1115. (2 − x2 ) dx vetëm të formës f (x) dx:
a
0
Z 5 Z 2 Z 5 Z −1
1116. (1 + 2x ) dx
3
f (x) dx + f (x) dx − f (x) dx
0 −2 2 −2
265
5 5 4 √
Z Z Z
1131. Në qoftë se f (x) dx = 12 dhe f (x) dx = 3.6, 1138. x dx
Z 4 1 4 1
atëherë gjeni f (x) dx. Z 2

1
1 1139. dx
0 1 + x2
Z 9 Z 9
1132. Në qoftë se f (x) dx = 37 dhe g(x) dx = 16, Z π/3
Z 9 0 0 1140. tan x dx
π/4
atëherë gjeni [2 f (x) + 3g(x)] dx.
0 Z 2
Z 5 1141. (x3 − 3x + 3) dx
1133. Gjeni f (x) dx në qoftë se 0
0 Z 2
(
3 në qoftë se x<3 1142. xe−x dx
f (x) = 0
x në qoftë se x≥3 Z 2π
1143. (x − 2 sin x) dx
1134. Supozojmë se f (x) ka vlerën minimum absolut m dhe π
vlerën maksimum absolut M. Midis cilave vlera duhet të
2
1144. Në qoftë se f (x) është i vazhdueshëm në [a, b], vërtetoni
Z
ndodhet f (x) dx? Cila veti e integraleve e bën të mundur se
0 Z b Z b
konluzionin tuaj?
f (x) dx ≤ | f (x)| dx
a a
Përdorni vetitë e integralit për të verifikuar mos-
barazimet pa qenë nevoja e llogaritjes së integraleve. 1145. Vërtetoni se
Z 1√ Z 1 Z 2π Z 2π
√
1135. 1 + x2 dx ≤ 1 + x dx f (x) sin 2x dx ≤ | f (x)| dx
0 0
0 0
Z 1 √ √
1136. 2 ≤ 1 + x2 dx ≤ 2 2 Shprehni limitin si integral të caktuar.
−1
√
Z π/4
√ Xn
i4
2π 3π 1146. lim
1137. 24 ≤ cos x dx ≤ n→∞ n5
π/6 24 i=1
n
Përdorni vetitë e integralit për të njehsuar integralet e
X 1
1147. lim
mëposhtëm. n→∞
i=1
1 + (i/n)2
266
7.3 Teorema themelore e Kalkulusit

Teorema themelore është emërtuar kështu për vetë faktin se jep lidhjen midis dy degëve kryesore të Kalkulusit,
që janë përkatësisht Kalkulusi diferencial dhe ai integral. Kalkulusi diferencial erdhi si rezultat i shtrimit të dy
problemeve: i tangentes ndaj grafikut të një funksioni në një pikë të caktuar, dhe i shpejtësisë së çastit të një objekti
lëvizës. Ndërsa Kalkulusi integral si rezultat i problemit të syprinës së një figure plane. Të para në këtë prizëm ato
nuk kanë lidhje me njëra tjetrën. Profesori i Newtonit Isaac Barrow (1630-1677), zbuloi se dy problemet e tangentes
dhe të syprinës janë ngushtësisht të lidhur. Në fakt ai tregoi se procesi i derivimit dhe i integrimit janë dy proçese
të anasjellta. Teorema themelore e Kalkulusit jep lidhjen e saktë inverse ndërmjet derivatit dhe integralit. Ishin
pikërisht Newtoni dhe Lajbnici që dhanë lidhjen e saktë midis tyre, dhe që e përdorën atë për të zhvilluar Kalkulusin
si një metodë e plotë matematike. Në veçanti ata panë se Teorema Themelore e Kalkulusit i ndihmonte ata për
llogaritjen e sipërfaqeve dhe integraleve shumë lehtë, pa pasur nevojën e llogaritjes së limitit të shumave.
Pjesa e parë e Teoremës Themelore ka të bëjë me një funksion të përkufizuar
nga një ekuacion i trajtës
Z x
g(x) = f (t) dt (7.9)
a
ku f (x) është një funksion i vazhdueshëm në [a, b] dhe x varion ndërmjet a

dhe b. Vërejmë se g(x) varet vetëm nga x, që është
Z kufiri i sipërm i integralit.
x
Në qoftë se x është një numër i fiksuar, atëherë f (t) dt është një numër i
Z x a
përcaktuar. Në qoftë se x ndryshon, numri f (t) dt gjithashtu ndryshon,
a Figura 7.9
dhe përcakton një funksion të x të cilin e shënojmë me g(x).
Në qoftë se f (x) do ishte një funksion pozitiv, atëherë g(x) do interpretohej si sipërfaqe e figurës plane nën
grafikun e y = f (x) nga a në x, ku x mund të variojë nga a në b.
Në qoftë se marrim f (t) = t dhe a = 0, atëherë do kishim
Z x
x2
g(x) = tdt =
0 2
Vërejmë se g0 (x) = x, pra g0 = f . Me fjalë të tjera, në qoftë se g(x) është përkufizuar si integral i f (x), atëherë g(x)
i bie të jetë antiderivat (primitiv) i f (x). Për të parë se pse
Z kjo mund të jetë përgjithësisht e vërtetë, shqyrtojmë një
x
funksion të vazhdueshëm f (x), f (x) ≥ 0. Atëherë, g(x) = f (t) dt mund të interpretohet si syprina e figurës plane
a
nën grafikun e f (x) nga a në x.
Në mënyrë që të llogarisim g0 (x) në bazë të përkufizimit të derivatit fillim-
isht vërejmë se për h > 0, g(x + h) − g(x) përftohet duke bërë diferencën e
sipërfaqeve, pra është syprina nën f (x) nga x në x + h. Për h të vogël, kjo
sipërfaqe është afërsisht e barabartë me syprinën e drejtkëndëshit me bazë
h dhe lartësi f (x):
g(x + h) − g(x) ≈ h f (x)
prej nga
g(x + h) − g(x)
≈ f (x)
h
Atëherë nga ana intuitive ne presim që
g(x + h) − g(x)
g0 (x) = lim = f (x)
h→0 h
Figura 7.10
Fakti se kjo është e vërtetë edhe kur f (x) nuk është domosdoshmërisht
pozitiv, është pjesa e parë e Teoremës Themelore të Kalkulusit.
267
Teorema 44 (Teorema Themelore e Kalkulusit, Pjesa e Parë). Në qoftë se f (x) është i vazhdueshëm në [a, b], atëherë
funksioni g(x) i përkufizuar nga
Z x
g(x) = f (t) dt a ≤ x ≤ b
a
është i vazhdueshëm në [a, b] dhe i derivueshëm në (a, b), dhe g0 (x) = f (x).
Vërtetim: Në qoftë se x dhe x + h janë në (a, b), atëherë

Z x+h Z x Z x Z x+h ! Z x Z x+h
g(x + h) − g(x) = f (t) dt − f (t) dt = f (t) dt + f (t) dt − f (t) dt = f (t) dt
a a a x a x
dhe kështu, për h , 0,

g(x + h) − g(x) 1 x+h
Z
= f (t) dt (7.10)
h h x
Tani le të pranojmë se h > 0. Meqënëse f (x) është i vazhdueshëm në [x, x + h], teorema mbi funksionet e
vazhdueshëm në segment thotë se ekzistojnë numrat u dhe v në [x, x + h] të tillë që f (u) = m dhe f (v) = M, ku m
dhe M janë vlerat minimum dhe maksimum absolut përkatësisht të f (x) në [x, x + h].
Nga vetia 8 e integraleve, kemi
Z x+h
mh ≤ f (t) dt ≤ Mh
x
pra
Z x+h
f (u)h ≤ f (t) dt ≤ f (v)h
x
Meqënëse h > 0, mund të pjestojmë anë për anë me h:

Z x+h
1
f (u) ≤ f (t) dt ≤ f (v)
h x
Tani përdorim Ek. (7.10) për të zëvendësuar pjesën e mesit të mosbarazimit:
g(x + h) − g(x)
f (u) ≤ ≤ f (v) (7.11)
h
Ky mosbarazim mund të tregohet se është i vërtetë në mënyrë të ngjashme edhe kur h < 0. Tani kur h → 0,
atëherë u → x dhe v → x, meqënëse u dhe v janë midis x dhe x + h. Prej nga
lim f (u) = lim f (u) = f (x)

h→0 u→x
dhe
lim f (v) = lim f (v) = f (x)
h→0 v→x
sepse f (x) është i vazhdueshëm në x. Atëherë, nga teorema e shoqëruesve mund të konludojmë se
g(x + h) − g(x)
g0 (x) = lim = f (x) (7.12)
h→0 h
Në qoftë se x = a ose b, atëherë ky ekuacion mund të interpretohet si limit i njëanshëm.


Z x √
g(x) = 1 + x2 dt
0
268
√
Zgjidhje: Meqënëse f (t) = 1 + x2 është i vazhdueshëm, nga pjesa e parë e Teoremës Themelore kemi
√
g0 (x) = 1 + x2

Z x
Shembull 260. Megjithëse një formulë e formës g(x) = f (t) dt mund të duket një mënyrë e çuditshme për të përkufizuar
a
një funksion në librat e fizikës, kimisë ose statistikës gjejmë plot raste të tilla. Për shembull, funksioni Fresnel
Z x !
t2
S(x) = sin π dt
0 2
i quajtur në këtë mënyrë në nder të fizikanit francez Augustin Fresnel (1788-1827), i cili është i famshëm për punën e tij në
optikë. Ky funksion është parë fillimisht në teorinë e Fresnelit të përthyerjes së rrezeve të dritës.
Pjesa e parë e Teoremës Themelore na tregon se si ta derivojmë funksionin Fresnel
!
x2
S (x) = sin π
0
.
2
Kjo do të thotë se mund të zbatojmë të gjitha metodat e Kalkulusit diferencial për të analizuar S.

4
Z x
1
Shembull 261. Gjeni derivatin e dt.
1 cos t
Zgjidhje: Këtu duhet të kemi kujdes në përdorimin e rregullit zinxhir të ndërlidhur me Teorema Themelore e
Kalkulusit. Le të shënojmë me u = x4 . Atëherë
Z x4 Z u Z 4 
d 1 d 1 d  x 1  du 1 du 1
dt = dt = dt = = · 4x3
dx 1 cos t dx 1 cos t du 1 cos t cos(x4 )

dx cos u dx

Teorema 45 (Teorema Themelore e Kalkulusit, Pjesa e dytë). Në qoftë se f (x) është i vazhdueshëm në [a, b], atëherë
Z b
f (x) dx = F(b) − F(a)
a
ku f (x) është një primitiv i f (x), pra një funksion i tillë që F0 = f .

Z x
Vërtetim: Le të jetë g(x) = f (t) dt. Ne dimë nga pjesa e parë se g0 (x) = f (x), pra g(x) është primitiv i f (x). Në
a
qoftë se f (x) është një nga primitivët e f (x) në [a, b], atëherë nga Rrjedhimi i Teoremës së Lagranzhit del se f (x) dhe
g(x) ndryshojnë nga njëri -tjetri me një konstante:
F(x) = g(x) + C (7.13)
për a < x < b. Por si f (x) dhe g(x) janë të vazhdueshëm në [a, b] dhe kështu, duke kaluar në limit të të dy anëve të
ekuacionit të mësipërm (kur x → a+ dhe x → b− ), ne shohim se ka vend edhe kur x = a dhe x = b.
Në qoftë se zëvendësojmë x = a në formulën për g(x), marrim
Z a
g(a) = f (t) dt = 0.
a
Duke përdorur ekuacionin e mësipërm me x = a dhe x = b, kemi

Z b
F(b) − F(a) = g(b) + C − g(a) + C = g(b) − g(a) =

f (t) dt
a
269

Pra, pjesa e dytë e Teoremës na thotë se po të njohim një primitiv të funksionit f (x), ne mund të llogarisim
Z b
integralin f (t) dt lehtësisht duke marë vlerat e f (x) në kufijtë e integrimit. Është mjaft mbresëlënë qoftë se që
Z b a
f (t) dt i përkufizuar sipas një procedure të komplikuar që përfshinte të gjitha vlerat e f (t) për a ≤ t ≤ b, të mund
a
të llogaritet thjesht duke ditur vlerat e F(x) vetëm në dy pika.
Shembull 262. Llogarisni integralin
Z 3
ex dx
1
Zgjidhje: Funksioni f (x) = ex është kudo i vazhdueshëm dhe ne dimë se një primitiv i tij është F(x) = ex , kështu që
nga pjesa e dytë e Teoremës Themelore kemi
Z 3
ex dx = F(3) − F(1) = e3 − e1 = e3 − e
1
Vërejmë se kjo teoremë thotë se mund të përdoret një primitiv i funksionit, atëherë le të përdorim më të thjeshtën,
domethënë F(x) = ex në vend të ex + 7, apo ex + C.
Shpesh përdoret edhe shënimi
b
F(x) = F(b) − F(a).
a
7.3.1 Derivimi dhe integrimi si proçese inverse

E mbyllim këtë paragraf duke i bërë bashkë të dy pjesët e Teoremës Themelore.
Teorema 46 (Teorema Themelore e Kalkulusit). Supozojmë se f (x) është i vazhdueshëm në [a, b].
Z x
1. Në qoftë se g(x) = f (t) dt, atëherë g0 (x) = f (x).
a
Z b
2. f (x) dx = F(b) − F(a), ku f (x) është një primitiv i f (x), pra F0 = f .
a
Vërejmë se pjesa e parë mund të rishkruhet si

Z x
d
f (t) dt = f (x)
dx a
që do të thotë se, në qoftë se f (x) është integruar dhe më pas rezultati është derivuar, ne kthehemi pas të funksioni
fillestar f (x). Meqënëse F0 (x) = f (x), pjesa e dytë mund të shkruhet si
Z b
F0 (x) dx = F(b) − F(a)
a
Ky version thotë se, në qoftë se marrim një funksion f (x), në fillim e derivojmë e më pas rezultatin e integrojmë,
ne kthehemi tek funksioni fillestar f (x), por në formën F(b) − F(a). Të marra së bashku të dyja pjesët e Teoremës
Themelore të Kalkulusit thonë se derivimi dhe integrimi janë proçese inverse. Secili prej tyre thjeshton tjetrin.
Teorema Themelore e Kalkulusit është pa dyshim më e rëndësishmja në Kalkulus. Para se ajo të zbulohej qysh
nga koha e Eudoksit dhe Arkimedit, në kohën e Galileo dhe Ferma, problemet e gjetjes së sipërfaqeve, vëllimeve,
gjatësive të kurbave, ishin mjaft të vështira dhe vetëm një gjeni mund të gjente zgjidhje. Por tani i pajisur me
një metodë sistematike të cilën Newtoni dhe Lajbnici nxorrën në dritë, ne do shohim në kapitujt e mëvonshëm se
shumë probleme gjejnë zgjidhje të shpejtë.
Ushtrime:
270
Z 2
Përdorni pjesën e parë të Teoremës Themelore të 3
1166. dt
Kalkulusit për të gjetur derivatin e funksionit. 1 t6
Z 2π
Z x
1 1167. cos x dx
1148. g(x) = dt π
1 t +1
3
Z 2
Z x
1149. g(x) = e
2
t −1
dt 1168. x(3 − x3 ) dx
0
3
Z y
Z 1 √
1150. g(y) = 2
t sin t dt 1169. (5 + X x) dx
2 0
Z r √ Z 2
1151. g(r) = x2 + 4 dx 1170. (1 + 3x)2 dx
0 1
Z π √ Z 2
1152. f (x) = 1 + sec t dt 1171. (x − 1)(3x + 5) dx
x 0
Z 1 √ Z π/4
1153. g(x) = cos t dt 1172. sec2 t dt
x
0
Z 1/x Z π/4
1154. h(x) = arctan t dt
2
1173. sec t tan t dt
0
Z x2 √ Z 1
1155. f (x) = 1 + r3 dr
0
1174. cosh x dx
0
Z tan x q
√ 7
1156. y = t+
Z
t dt 1
0 1175. dx
1 3x
Z cos x
1157. y = (1 + v ) dv 2 10 1
Z
2
1 1176. dt
0 1 + t2
1
u3
Z
1158. y = du Z 1
1−3x 1 + u2 1177. ex+1 dx
Z 0 −1
1159. y = sin3 t dt Z 2
4 + t2
ex 1178. dt
1 t3
Njehsoni integralin.
Z 2 Cili është gabimi në këto ekuacione?
1160. (x3 − 2x) dx Z 1 1
−1 x−3 3
1179. x dx =
−4
= −
Z 5 −2 −3 −2
8
1161. 6 dx
2
2 2
Z
−2 4 3
1180. dx = − 2 =
Z 3
−1 x3 x −1 2
1162. (3 − 5t + 3t ) dt 3
Z π
1
1181. sec t tan t dt = sec t|ππ/3 = −3
Z 1 π/3
1 3
1163. (1 + u2 − u5 ) du
3 6 Z π
0
1182. sec2 x dx = tan x|π0 = 0
Z 1
0
1164. x4/5 dx
0
Përdorni grafikun për të dhënë një vlerësim të syprinës
Z 7 √7 së zonës që ndodhet nën grafikun e kurbës së dhënë.
1165. x dx Atëherë, gjeni vlerën e saktë të syprinës.
1
271
√3
1183. y = x, 0 ≤ x ≤ 27 1196. Funksioni sinus integral
1184. y = x−4 , 1 ≤ x ≤ 6
Z x
sin t
Si(x) = dt
1185. y = sin x, 0 ≤ x ≤ π 0 t
1186. y = sec2 x, 0 ≤ x ≤ π/3 është i rëndësishëm në inxhinjerinë elektrike. Funksioni

f (t) = (sin t)/t nuk është i përkufizuar kur t = 0, por dimë që
limiti i tij kur t → 0 është 1. Kështu që e përcaktojmë f (0) = 1
Njehsoni integralin dhe interpretojeni si diferencë sipër-
dhe kjo e bën këtë funksion të vazhdueshëm kudo.
faqesh.
(a) Ndërtoni grafikun e grafikun e Si.
Z 2 (b) Në çfarë vlere të x-it ky funksion ka vlerë maksimumi
1187. x3 dx lokal?
−1
(c) Gjeni koordinatat e pikës së parë të infleksionit në të
Z 5π/2 djathtë të origjinës.
1188. sin x dx (d) A ka ky funksion asimptota horizontale?
π/4
(e) Zgjidhni ekuacionin e mëposhtëm me saktësi deri në një
Gjeni derivatin e funksionit shifër pas presjes dhjetore:
Z x
Z 3x 2
u −1 sin t
1189. g(x) = du dt = 1
t
2x u + 1
2 0
Z x2 1197. Në qoftë se f (x) është i vazhdueshëm dhe g(x), h(x) janë

1
1190. g(x) = √ dt të derivueshëm, gjeni një formulë për
tan x 2 + t4
Z h(x)
Z x3
√ d
f (t) dt
1191. y = √ t sin t dt dx g(x)
x
√
Z 5x 1198. (a) Vërtetoni se 1 ≤ 1 + x2 ≤ 1 + x3 , për të gjitha x.
1192. y = cos(u2 ) du Z 1√
cos x (b) Vërtetoni se 1 ≤ 1 + x3 dx ≤ 1.25.
Z x 0
1193. Në qoftë se F(x) = f (t) dt, ku f (t) = 1199. Vërtetoni se
1
Z t2 √
1 + u4 10
x2
Z
du, gjeni F00 (2). 0≤ dx ≤ 0.1
1 u 5 x4 + x2 + 1
Z x
1 duke krahasuar funksionin nën integral me ndonjë funksion
1194. Gjeni intervalin në të cilin kurba dt është
0 1 + t + t2 më të thjeshtë.
e lugët.
1200. Gjeni një funksion f (x) dhe një numër a të tillë që
1195. Në qoftë se f (1) = 12, f 0 është i vazhdueshëm dhe
Z 4 Z x
f (t) √
f 0 (x) dx = 17, cila është vlera e f (4)? 6+ 2
dt = 2 x për x > 0
1 a t
7.4 Integralet e pacaktuara.
Ne pamë në paragrafin e mëparshëm se pjesa e dytë e Teoremës Themelore të Kalkulusit na mundëson një
metodë mjaft të fuqishme për llogaritjen e integralit të caktuar të një funksioni, duke pranuar se ne mund të gjejmë
një primitiv të funksionit. Në këtë paragraf ne japim një shënim për primitivat, rishikojmë formulat e primitivave
dhe i përdorim ato për të llogaritur integralet e caktuara. Ne gjithashtu e riformulojmë Teorema Themelore e
Kalkulusit në mënyrë që të jetë më e lehtë për tu zbatuar në problemet inxhinjerike.
272
7.4.1 Integralet e pacaktuara

Të dy pjesët e Teoremës Themelore (Teor. 46) tregojnë lidhjen
Z midis primitivave dhe integralit të caktuar. Pjesa
x
e parë thotë se në qoftë se f (x) është i vazhdueshëm, atëherë f (t) dt është primitiv i f (x). Pjesa e dytë thotë se
Z b a
f (x) dx mund të gjendet nëpërmjet llogaritjes F(b) − F(a), ku f (x) është një primitivë e f (x).
a
Ne na nevojitet një shënim i përshtashëm për primitivat për të bërë të mundur përdorimin e tyre shumë
Z thjesht.
Për shkak të lidhjes së dhënë nga Teorema Themelore ndërmjet primitivave dhe integraleve, shënimi f (x) dx
përdoret tradicionalisht për një primitiv të f (x), dhe quhet integral i pacaktuar. Prandaj,
Z
f (x) dx = F(x) do të thotë F0 (x) = f (x)
Për shembull, mund të shkruajmë
x3 d x3
Z
x2 dx = + C sepse ( + C) = x2
3 dx 3
Pra, ne mund ta shohim integralin si përfaqësues të një familje të tërë funksionesh (një primitivë për çdo vlerë të
konstantes C).
Vërejtje 25. Duhet të bëni kujdes në dallimin ndërmjet integralit të caktuar dhe integralit të pacaktuar. Integrali i caktuar
Z b Z
f (x) dx është një numër, ndërsa integrali i pacaktuar f (x) dx është një funksion (ose familje funksionesh).
a
Lidhja midis tyre jepet nga pjesa e dytë e Teoremës Themelore. Në qoftë se f (x) është i vazhdueshëm në [a, b],
atëherë Z b Z b
f (x) dx = f (x) dx

a a
Efektiviteti i Teoremës Themelore varet nga ekzistenca e primitivave të funksionit. Dhe kështu ne e nisim nga
Tabela e Formulave të Primitivave së bashku me të tjera formula, duke i shënuar si integrale të pacaktuara. Çdo
formulë mund të verifikohet duke derivuar funksionin në të djathtë prej nga përftohet funksioni nën integral. Për
shembull, Z
1 d 1
dx = tan x + C sepse (tan x + C) =
cos2 x dx cos2 x
Tabela e integraleve të pacaktuara

Z Z
xn+1
Z
1 1
1. xn dx = + c, {n , −1} 5. sin x dx = − cos x + c 9. tan x dx = +c
n+1 cos x cos x
Z Z
1 1
Z
1
2. dx = ln |x| + c 6. cos x dx = sin x + c 10. cot x dx = − +c
x sin x sin x
Z
1
Z Z
1
3. ex dx = ex + c 7. dx = tan x + c 11. dx = tan−1 x + c
cos2 x x2 + 1
Z
ax 1
Z Z
1
4. a dx =
x
+c 8. dx = cot x + c 12. √ dx = sin−1 x + c
ln a 2 2
sin x 1−x
Rikujtojmë se shumica e primitivave në një interval të dhënë përftohet duke i shtuar një konstante një primitive
të veçantë. Pranojmë se kur jepet një formulë për një integral të pacaktuar, ajo vlen vetëm për një interval.
Prandaj shkruajmë Z
1 1
2
dx = − + C
x x
273
duke nënkuptuar se kjo vlen për një interval (0, ∞) ose (−∞, 0). Kjo është e vërtetë duke patur parasysh faktin se,
primitivi i përgjithshëm i funksionit f (x) = 1/x2 , x , 0, është
 1
− + C1 në qoftë se x < 0


 x

F(x) = 

 1
 − + C2 në qoftë se x > 0


x
Shembull 263. Gjeni integralin e pacaktuar
Z
1

10x4 − 2 dx
cos2 x
Zgjidhje: Duke përdorur Tabelën e integraleve dhe faktin e mësipërm, kemi
x5
Z Z Z
1 1

10x4 − 2 2
dx = 10 x4
dx − 2 2
dx = 10 − 2 tan x + C
cos x cos x 5

Z
cos x
Shembull 264. Gjeni dx.
sin2 x
Zgjidhje: Ky integral i pacaktuar nuk është i shfaqur në tabelën e integraleve, kështu që ne përdorim identitetet
trigonometrike për të rishkruar funksionin para se ta integrojmë:
Z Z Z
cos x 1 cos x 1 1
dx = · dx = cot x dx = − +C
sin2 x sin x sin x sin x sin x

Z 3
Shembull 265. Njehsoni (x3 − 6x) dx.
0
Zgjidhje: Duke përdorur Teoremën themelore të Kalkulusit dhe tabelën e integraleve, kemi:
Z 3 !3
x4 x2 1 4 1 2 81

(x − 6x) dx =
3
−6 = · 3 − 3 · 32 − · 0 − 3 · 02 = − 27 − 0 + 0 = −6.75
0 4 2 0 4 4 4

Shembull 266. Gjeni
Z 2
3

2x3 − 6X + dx
0 x2 + 1
dhe interpretoni rezultatin si sipërfaqe.
Zgjidhje: Teorema Themelore (Teor. 46) na jep

Z 2 " 4 #2
3 x x2
(2x − 6x + 2
3
) dx = 2 − 6 + 3 tan x−1
0 x +1 4 2 0
1 4 1

= x − 3x2 + 3 tan−1 x |20 = (2)4 − 3(2)2 + 3 tan−1 2 − 0 = −4 + 3 tan−1 2
2 2
Kjo është vlera e saktë e integralit. Në qoftë se do të donim një vlerësim të përafërt dhjetor, ne mund të përdorim
një makinë llogaritëse për të përafruar tan−1 2. Duke vepruar në këtë mënyrë, ne kemi
Z 2
3

2x3 − 6x + dx ≈ −6.67855
0 x2 + 1

274
Shembull 267. Gjeni

9
√
2t2 + t2 t − 1
Z
dt
1 t2
Zgjidhje: Fillimisht na duhet ta sjellim funksionin nën integral në një formë më të thjeshtë duke mënjanuar raportin:
9
√ Z 9
2t2 + t2 t − 1
Z
dt = (2 + t1/2 − t−2 ) dt
1 t2 1
  9
3/2 −1 
1 9

t t 2
= 2t + 3 −  = 2t + t3/2 +
 
2
−1 3 t 1
1
2 1 2 1 1 2 4

= 2 · 9 + (9)3/2 + − 2 · 1 + · 13/2 + = 18 + 18 + − 2 − − 1 = 32
3 9 3 1 9 3 9

7.4.2 Disa aplikime të Teoremës Themelore

Pjesa e dytë e Teoremës Themelore thotë se, në qoftë se f (x) është i vazhdueshëm në [a, b], atëherë
Z b
f (x) dx = F(b) − F(a)
a
ku F është ndonjë primitiv i f (x). Kjo do të thotë se F0 = f , kështu që ekuacioni mund të shkruhet si
Z b
F0 (x) = F(b) − F(a).
a
Ne e dimë se F0 (x) përfaqson raportin e ndryshimit të F(x) në lidhje me x dhe F(b) − F(a) është ndryshimi i y kur x
ndryshon nga a në b. Kështu që ne mund të riformulojmë Teoremën Themelore të Kalkulusit (pjesa e dytë) (Teor. 46)
si më poshtë.
Teorema 47 (Ndryshimi Neto). Integrali i raportit të ndryshimit është ndryshimi neto.

Z b
F0 (x) dx = F(b) − F(a)
a
Ky parim mund të gjejë aplikim tek të gjitha raportet e ndryshimit në shkencat shoqërore dhe natyrore të cilat
ne i studiuam në Kap. 4. Këtu janë disa shembuj të kësaj ideje:
• Në qoftë se V(t) është vëllimi i ujit në një rezervuar në kohën t, atëherë derivati i tij V 0 (t) është shpejtësia me
të cilën uji rrjedh në rezervuar në kohën t. Kështu që
Z t2
V 0 (t) dt = V(t2 ) − V(t1 )
t1
është sasia me të cilën shtohet uji gjatë intervalit të kohës nga t1 në t2 .
• Në qoftë se [C](t) është përqendrimi i një produkti të një reaksioni kimik në kohën t, atëherë shpejtësia e
reaksionit kimik është derivati d[C]/ dt. Kështu që
Z t2
d[C]
dt = [C](t2 ) − [C](t1 )
t1 dt
është ndryshimi i përqendrimit të C nga koha t1 në t2 .
275
• Në qoftë se raporti i rritjes së një popullimi është dn/ dt, atëherë

Z t2
dn
dt = n(t2 ) − n(t1 )
t1 dt
është ndryshimi në rrjet i popullatës gjatë periudhës nga t1 në t2 .

• Në qoftë se C(x) është kostoja e prodhimit të x njësive të një produkti, atëherë kostoja marxhinale është derivati
C0 (x). Kështu që Z x2
C0 (x) dx = C(x2 ) − C(x1 )
x1
është rritja e kostos kur prodhimi rritet nga x1 njësi në x2 njësi.

• Në qoftë se një objekt lëviz përgjatë një vije të drejtë me funksion pozicion s(t), atëherë shpejtësia e tij është
v(t) = s0 (t), kështu që
Z t2
v(t) dt = s(t2 ) − s(t1 ) (7.14)
t1
është ndryshimi në rrjet i pozicionit, të objektit gjatë periudhës së kohës nga t1 në t2 .

• Në qoftë se duam të llogarisim distancën e përshkuar gjatë një intervali kohe, na duhet të konsiderojmë
intervalet kur v(t) ≥ 0 (objekti lëviz nga e djathta) dhe po ashtu intervalet kur v(t) ≤ 0 (objekti lëviz nga e
majta). Në të dy rastet distanca është llogaritur duke integruar |v(t)| shpetësinë. Prej nga
Z t2
|v(t)| dt = distanca totale e përshkuar (7.15)
t1
• Nxitimi i një objekti është a(t) = v0 (t), kështu që

Z t2
a(t) dt = v(t2 ) − v(t1 )
t1
është ndryshimi i shpejtësisë nga koha t1 në t2 .
Shembull 268. Një grimcë lëviz përgjatë një vije të drejtë, kështu që shpejtësia e saj në kohën t është v(t) = t2 − t − 6 (i matur
në metra për sekondë).
(a) Gjeni zhvendosjen e grimcës gjatë periudhës së kohës 1 ≤ t ≤ 4.
(b) Gjeni distancën e përshkuar gjatë kësaj kohe.
Zgjidhje: (a) Zhvendosja është
4 4 !4
t3 t2
Z Z
9
s(4) − s(1) = v(t) dt = (t − t − 6) dt =
2
= −

− − 6t
1 1 3 2 1
2
Kjo do të thotë se grimca ka lëviz 4.5 m nga e majta.

(b) Vërejmë se v(t) = t2 − t − 6 = (t − 3)(t + 2), prej nga v(t) ≤ 0 në intervalin e mbyllur [1, 3] dhe v(t) ≥ 0 në [3, 4].
Prandaj, distanca e përshkuar është
Z 4 Z 3 Z 4 Z 3 Z 4
|v(t)| dt = [−v(t)] dt + v(t) dt = (−t + t + 6) dt +
2
(t2 − t − 6) dt
1 1 3 1 3
!3 !4
t3 t2 t3 t2 61
= − + + 6t + − − 6t =

≈ 10.17m
3 2
1
3 2
3
4
Ushtrime:
276
Z 2
Verifikoni nëpërmjet derivimit në qoftë se formula është
1219. (6x2 − 4x + 7) dx
e saktë. 0
Z
x √ Z 0
1201. √ dx = x2 + 1 + C 1220. (2x − ex ) dx
x2 + 1 −1
Z Z 3
1202. x cos x dx = x sin x + cos x + C 1221. (1 + 2x − 4x3 ) dx
1
Z
1 Z 0
1203. cos x dx = sin x − sin3 x + C
3
1222. (u5 − u3 + u2 ) du
3
−2
Z
x 2 √ Z 2
1204. √ dx = 2 (bx − 2a) a + bx + C 1223. (3x + 1)2 dx
a + bx 3b
−2
Z 4
Gjeni integralin e pacaktuar.
1224. (2x + 5)(3x − 1) dx
Z 0
1205. (x2 + x−3 ) dx Z 4 √
1225. t(1 + t) dt
Z √ √3 1
1206. ( x3 + x2 ) dx Z 9 √
Z 1226. 2t dt
1 1 0
1207. (x4 − x3 + x − 2) dx Z −1
2 4 2
1227. (4x3 + ) dx
Z
−2 x3
1208. (y3 + 1.8y2 − 2.4y) dy 2
x + 5x7
Z
1228. dx
Z
1 x3
1209. (1 − t)(2 + t2 ) dt 1 √3 √4
Z
Z 1229. x( x + x) dx
0
1210. t(t2 + 1) dt Z 5
√ 1230. (2ex + 4 cos x) dx
3
Z
x −2 x 0
1211. dx
x
r
Z 4
5
1231. dx
x
Z
1 1
1212. (x2 + 1 + ) dx
x2 + 1 Z 9
3x − 2
Z 1232. √ dx
1 x
1213. (sin x + sinh x) dx Z π
Z 1233. (4 sin x − 3 cos x) dx
0
1214. (csc2 t − 2et ) dt
π/3
sin x + sin x tan2 x
Z
Z 1234. dx
0 sec2 x
1215. (x − csc x cot x) dx
64 √
1+ 3x
Z
Z 1235. √ dx
1216. sec t(sec t − tan t) dt 1 x
10
2ex
Z
Z 1236. dx
1217. (1 + tan x) dx
2
−10 sinh x + cosh x
√
Z 1/ 3 2
Z t −1
sin 2x 1237. dt
1218. dx 0 t4 − 1
sin x
2
(x − 1)3
Z
Njehsoni integralin. 1238. dx
1 x2
277
2
1242. v(t) = 3t − 5, 0 ≤ t ≤ 3
Z
1239. (x − 2 |x|) dx
−1
Z 3π/2 1243. v(t) = t2 − 2t − 8, 1 ≤ t ≤ 6
1240. | sin x| dx
0
1241. Në qoftë se x matet në metra dhe f (x) matet në Njuton, Jepet nxitimi dhe shpejtësia fillestare për lëvizjen e një
Z 100 grimce. Gjeni shpejtësinë në kohën t dhe distancën e
cila është njësia për f (x) dx? përshkuar gjatë intervalit të dhënë të kohës.
0
Jepet funksioni i shpejtësisë për levizjen e një grimce. 1244. a(t) = t + 4, v(0) = 5, 0 ≤ t ≤ 10
Gjeni zhvendosjen dhe distancën e përshkuar nga grimca
gjatë intervalit të dhënë të kohës. 1245. a(t) = 2t + 3, v(0) = −4, 0 ≤ t ≤ 3
7.5 Metoda e zëvendësimit

Për arsye të Teoremës Themelore, është e rëndësishme që të jemi në gjendje të gjejmë primitivat e funksioneve.
Por formulat tona të antiderivimit nuk na thonë se si duhet llogaritur një integral i formës
Z √
2x 1 + x2 dx (7.16)
Për të gjetur integralin ne përdorim strategjinë e zgjidhjes së problemit duke ndërfutur diçka ekstra. Këtu ajo
"diçka ekstra"është një ndryshore i ri. Ne kalojmë nga një ndryshore x në një ndryshore të ri u. Supozojmë se u
është shprehja nën rrënjën katrore, u = 1 + x2 . Atëherë, diferenciali i u është du = 2x dx. Dhe prej këtej ne mund të
shkruajmë shprehjen e mësipërme në trajtën
Z √ Z √ Z
√ 2 2
2x 1 + x dx =
2 1 + x 2x dx =
2 udu = u3/2 + C = (x2 + 1)3/2 + C (7.17)
3 3
Por ne mund të përdorim rregullin zinxhir për të derivuar funksionin e fundit në Ek. (7.17):
d 2 2

2 3 √
(x + 1)3/2 + C = · (x2 + 1)1/2 · 2x = 2x x2 + 1
dx 3 3 2
Në përgjithësi, kjo metodë funksionon sa herë që ne kemi një integral të cilin mund ta shkruajmë në formën
f (g(x)) · g0 (x) dx. Vëreni se në qoftë se F0 = f , atëherë
Z
F0 (g(x))g0 (x) dx = F(g(x)) + C (7.18)
sepse, nga rregulli zinxhir,

d
[F(g(x))] = F0 (g(x))g0 (x)
dx
Në qoftë se ne bëjmë "ndryshimin e variblave ose zëvendësimin u = g(x), atëherë nga Ek. (7.18) do kemi
Z Z
F (g(x))g (x) dx = F(g(x)) + C = F(u) + C =
0 0
F(u) du
ose, duke shkruar F0 = f , marrim Z Z

f (g(x))g (x) dx =
0
f (u) du
Kështu që ne kemi vërtetuar rregullin

Lema 38 (Rregulli i zëvendësimit). Në qoftë se u = g(x) është funksion i derivueshëm bashkësia e përkufizimit të të cilit
është një interval I, dhe f (x) është i vazhdueshëm në I, atëherë
Z Z
f (g(x))g0 (x) dx = f (u) du
278
Vërejmë se rregulli i zëvendësimit për integrimin u vërtetuta duke përdorur rregullin zinxhir të derivimit.
Vërejmë gjithashtu se, në qoftë se u = g(x), atëherë du = g0 (x) dx, dhe kështu një mënyrë për të mbajtur mend
rregullin e zëvendësimit është ti mendosh dx dhe du si diferenciale.
Prandaj, rregulli i zëvendësimit thotë: Është e mundur të veprohet me dx dhe du nën shenjën e integralit
sikur ato të jenë diferenciale.
Shembull 269. Gjeni

Z
x3 cos(x4 + 2) dx.
Zgjidhje: Ne bëjmë zëvendësimin u = x4 + 2 sepse diferenciali i tij është du = 4x3 dx, i cili me përjashtim të faktorit
konstant 4 është prezent në integral. Prandaj duke përdorur x3 dx = du4 , dhe rregullin e zëvendësimit, kemi
Z Z Z
1 1 1 1
x cos(x + 2) dx =
3 4
cos u · du = cos u du = sin u + C = sin(x4 + 2) + C
4 4 4 4
Vërejmë se, në hapin e fundit na duhet të kthehemi pas tek ndryshorja fillestar x.

Ideja e rregullit të zëvendësimit është të zëvendësosh një integral të komplikuar me një integral më të thjeshtë.
Kjo shoqërohet me ndryshimin e variablit Z origjinal x me një ndryshore të ri u si funksion i x. Prandaj
Z në shembullin
e mësipërm ne e zëvendësuam integralin x3 cos(x4 + 2) dx me një integral më të thjeshtë 1
4 cos u du.
Me rëndësi të madhe, në përdorimin e rregullit të zëvendësimt është të mendosh për një zëvendësim të përshtat-
shëm. Ne duhet të përpiqemi të zgjedhim u si një funksion, diferenciali i të cilit është nën shprehjen nën integral, me
përjashtim ndoshta të një konstanteje, dhe integrali i të cilit të mund të njehsohet lehtësisht. Kjo ishte e mundur tek
shembulli i mësipërm. Në qoftë se kjo nuk është e mundur, përpiqemi të zgjedhim u si një nga pjesët e komplikuara
të shprehjes nën integral. Gjetja e zëvendësimit të duhur është pjesë e një arti më vete. Nuk është e pazakontë që të
bësh zgjedhjen e gabuar, dhe në qoftë se zëvendësimi i parë nuk funksionon, përpiqesh me një zëvendësim tjetër.
Shembull 270. Njehsoni

√
Z
2x + 1 dx.
Zgjidhje: 1 Le të zëvendësojmë u = 2x + 1. Atëherë, du = 2 dx, prej nga dx = du/2. Prandaj nga rregulli i
zëvendësimit kemi
√ √ du 1 √ 1 u3/2
Z Z Z
1 1
2x + 1 dx = u = u du = · + c = u3/2 + c = (2x + 1)3/2 + c
2 2 2 3/2 3 3
√
Zgjidhje: 2 Një tjetër zëvendësim i mundshëm është u = 2x + 1. Atëherë
dx √
du = √ kështu që dx = 2x + 1 du = u du
2x + 1
Ose vini re se u2 = 2x + 1, kështu që 2u du = 2 dx. Prej nga
√ u3
Z Z Z
1
2x + 1 dx = u · u du = u2 du = + C = (2x + 1)3/2 + C
3 3

Shembull 271. Gjeni

Z
x
√ dx
1 − 4x2
279
Zgjidhje: Le të zëvendësojmë u = 1 − 4x2 . Atëherë, du = −8x dx, kështu që x dx = − 81 du dhe
1 √ 1√
Z Z Z
x 1 du 1
√ dx = − √ =− u−1/2 du = − (2 u) + C = − 1 − 4x2 + C
1 − 4x2 8 u 8 8 4

Z
Shembull 272. Njehsoni e5x dx.
Zgjidhje: Në qoftë se zëvendësojmë u = 5x, atëherë du = 5 dx, kështu që dx = 15 du. Prej nga
Z Z
1 1 1
e dx =
5x
eu du = eu + C = e5x + C
5 5 5

Z √
Shembull 273. Njehsoni 1 + x2 · x5 dx.
Zgjidhje: Do ishte me vend një zëvendësim ku ne të shprehim x5 = x4 · x, dhe u = 1 + x2 . Atëherë, du = 2x dx,

kështu që x dx = du/2. Gjithashtu x2 = u − 1, prandaj x4 = (u − 1)2 .
Z √ Z √
√ √ 2
Z Z
du 1
1 + x2 x5 dx = 1 + x2 x4 · x dx = u(u − 1)2 = u(u − 2u + 1) du
2 2
Z
1 1 2 2 2 1 2 1
= (u5/2 − 2u3/2 + u1/2 ) du = ( u7/2 − 2 · u5/2 + u3/2 ) + C = (1 + x2 )7/2 − (1 + x2 )5/2 + (1 + x2 )3/2 + C
2 2 7 5 3 7 5 3

Shembull 274. Njehsoni Z

tan x dx.
Zgjidhje: Fillimisht e shkruajmë tangentin si raport të sinusit me kosinusin:

Z Z
sin x
tan x dx = dx
cos x
Kjo na sugjeron të zëvendësojmë u = cos x, dhe prej këtej du = − sin x dx dhe sin x dx = − du:
Z Z Z
sinx du
tan x dx = dx = − = − ln |u| + C = − ln | cos x| + C
cos x u

7.5.1 Integralet e Caktuara

Për të njehsuar një integral të caktuar nëpërmjet rregullit të zëvendësimit, janë të mundshme dy metoda. Një
metodë është llogaritja e integralit të pacaktuar fillimisht, e më pas përdorimi i Teoremës Themelore të Kalkulusit
(Teor. 46). Për shembull, duke përdorur rezultatin e Shemb. 270 kemi
Z 4 √
Z
√ 4 4
1 1 1 1 26
2x + 1 dx = 2x + 1 dx = (2x + 1)3/1 = (9)3/2 − (1)3/2 = (27 − 1) =

0 0 3 0 3 3 3 3
Një tjetër metodë, e cila preferohet më shumë, është krahas zëvendësimit të variablit edhe zëvendësimi i kufijve të
integrimit.
280
Lema 39 (Rregulli i Zëvendësimit për Integralet e Caktuara). Në qoftë se g0 është i vazhdueshëm në [a, b] dhe f (x) është
i vazhdueshëm në bashkësinë e vet të përkufizimit në lidhje me u = g(x), atëherë
Z b Z g(b)
f (g(x))g (x) dx =
0
f (u) du
a g(a)
Vërtetim: Le të jetë F(x) një primitiv i f (x). Atëherë, F(g(x)) është primitiv i f (g(x))g0 (x), kështu që nga Teorema
Themelore, kemi
Z b b
f (g(x))g (x) dx = F(g(x)) = F(g(b)) − F(g(a))
0
a
a
Por duke zbatuar Teoremën Themelore(pjesa e dytë) (Teor. 46) edhe një herë, do të kemi gjithashtu
Z g(b)
g(b)
f (u)du = F(u) = F(g(b)) − F(g(a))

g(a)
g(a)

Z 4 √
Shembull 275. Njehsoni 2x + 1 dx duke përdorur rregullin e mësipërm.
0
Zgjidhje: Zëvendësojmë fillimisht u = 2x + 1 dhe dx = du/2. Për të gjetur kufijtë e rinj të integrimt shohim se
kur x = 0, u = 1 dhe kur x = 4, u = 9
Prej nga
4 √ 9
1√ 1 2 3/2 9 1 3/2
Z Z 26
2x + 1 dx = u du = · u = 9 − 13/2 =
0 1 2 2 3 1 3 3
Vëmë re se, kur përdorim rregullin e zëvendësimt për integralet e caktuara nuk i kthehemi më variablit fillestar x.

Z 2
dx
Shembull 276. Njehsoni 2
.
1 (3 − 5x)
Zgjidhje: Le të zëvendësojmë u = 3 − 5x. Atëherë, du = −5 dx, kështu që dx = −du/5. Kur x = 1 atëherë u = −2

dhe kur x = 2 atëherë u = −7. Prandaj:
1 −7 du
Z 2
1 1 −7
Z −7
dx 1 1 1 1 1

2
= − 2
= − − = = − + =
1 (3 − 5x) 5 −2 u 5 u −2 5u −2 5 7 2 14

Z e
ln x
Shembull 277. Njehsoni dx.
1 x
Zgjidhje: Le të zëvendësojmë me u = ln x sepse diferenciali i saj du = dx/x figuron në shprehjen nën integral. Kur
x = 1, u = ln 1 = 0; dhe kur x = e, u = ln e = 1. Prandaj
Z e Z 1 1
ln x u2 1
dx = u du = =
1 x 0 2 2 0
7.5.2 Simetria
Teorema në vazhdim përdor rregullin e zëvendësimt për integralet e caktuara për të thjeshtuar llogaritjen e
integraleve të funksioneve që gëzojnë vetinë e simetrisë.
281
Integralet e Funksioneve Simetrike

Supozojmë se f (x) është i vazhdueshëm në [−a, a]. Z a Z a
(a) Në qoftë se f (x) është funksion çift f (−x) = f (x), atëherë f (x) dx = 2 f (x) dx.
−a 0
Z a
(b) Në qoftë se f (x) është funksion tek f (−x) = − f (x), atëherë f (x) dx = 0.
−a
Vërtetim: E ndajmë integralin në dy pjesë:
Z a Z 0 Z a Z −a Z a
f (x) dx = f (x) dx + f (x) dx = − f (x) dx + f (x) dx (7.19)
−a −a 0 0 0
Në integralin e parë në të djathtë bëjmë zëvendësimin u = −x. Atëherë, du = − dx dhe kur x = −a, u = a. Prej nga
Z −a Z a Z a
− f (x) dx = − f (−u)(−du) = f (u) du
0 0 0
Dhe kështu ekuacioni i mësipërm merr formën

Z a Z a Z a
f (x) dx = f (−u) du + f (x) dx (7.20)
−a 0 0
(a) Në qoftë se f (x) është çift, atëherë f (−u) = f (u) dhe ekuacioni i mësipërm na jep
Z a Z a Z a Z a
f (x) dx = f (u) du + f (x) dx = 2 f (x) dx
−a 0 0 0
(b) Në qoftë se f (x) është tek, atëherë f (−u) = − f (u) dhe kështu që ekuacioni na jep
Z a Z a Z a
f (x) dx = − f (u)du + f (x) dx = 0
−a 0 0
Shembull 278. Meqënëse f (x) = x6 + 1 plotëson kushtin f (−x) = f (x), pra është çift atëherë
Z 2 Z 2 2
1 7 128 284

(x6 + 1) dx = 2 (x6 + 1) dx = 2 x + x = 2 +2 =

−2 0 7 0 7 7

Shembull 279. Meqënëse f (x) = tan x
1+x2 +x4
plotëson kushtin f (−x) = − f (x), pra kemi
Z 1
tan x
dx = 0
−1 1 + x2 + x4
Ushtrime:
Z
Njehsoni integralin duke bërë zëvendësimin e dhënë. dt
1249. , u = 1 − 6t
Z (1 − 6t2 )4
1246. e−x dx, u = −x
Z
1250. cos3 t sin t dt, u = cos t
Z
1247. x3 (2 + x4 )5 dx, u = 2 + x4 sec2 (1/x)
Z
1251. dx, u = 1/x
Z √ x2
1248. x2 x3 + 1 dx, u = x3 + 1 Llogarisni integralin
282
Z Z
1252. x sin x2 dx 1273. etan x sec2 x dx
Z Z
sin(ln x)
1253. x2 (x3 + 5)9 dx 1274. dx
x
Z Z
20 cos x
1254. (3x − 2) dx 1275. dx
sin2 x
ex
Z Z
1255. (3t + 2) 2.4
dt 1276. dx
ex + 1
√
Z Z
dx
1256. 1277. cot x csc2 x dx
5 − 3x
Z Z
x cos(π/x)
1257. dx 1278. dx
x2 + 1 x2
Z Z
sin 2x
1258. ex sin(ex ) dx 1279. dx
1 + cos2 x
Z Z
1259. sin πt dt 1280. cot x dx
Z Z
x dt
1260. dx 1281. √
(x2 + 1)2 cost 1 + tan t
a + bx2
Z Z
1261. √ dx 1282. sec3 x tan x dx
3ax + bx3
Z Z
1262. sec 2t tan 2t dt 1283. sin t sec2 (cos t) dt
Z Z
2 dx
1263. (ln x) x dx 1284. √
1 − x2 arcsin x
Z
dx
Z
x
1264. 1285. dx
ax + b 1 + x4
√
1+x
Z Z
cos t
1265. √ dt 1286. dx
t 1 + x2
x2
Z
√
Z
1266. x sin(1 + x3/2 ) dx 1287. √ dx
1−x
Z Z
x
1267. cos θ sin θ dθ
6
1288. dx √4
x+2
Z Z √
1268. (1 + tan θ)5 sec2 θ dθ 1289. x2 x2 + 1 dx
√
Z
1269. ex 1 + ex dx Njehsoni integralin e caktuar.
Z Z 2
1270. ecos t sin t dt 1290. (x − 1)2 5 dx
0
Z 7 √
z2
Z
1271. √3 dz 1291. 4 + 3x dx
1 + z3 0
Z Z 1
arctan x
1272. dx 1292. x2 (1 + 2x3 )5 dx
1 + x2 0
283
√
π 4
Z Z
1293. x cos(x ) dx2 1309. Në qoftë se f (x) është i vazhdueshëm dhe f (x) dx =
0 Z 2 0
Z π 10, gjeni f (2x) dx.
1294. sec2 (t/4) dt 0
0 Z 9
Z 1/2 1310. Në qoftë se f (x) është i vazhdueshëm dhe f (x) dx =
1295. csc πt cos πt dt Z 3 0
1/6
4, gjeni x f (x2 ) dx.
Z π/2 0
1296. tan3 t dt
−π/6
1311. Në qoftë se f (x) është i vazhdueshëm në R, vërtetoni se
Z 1 Z b Z −a
−x2 f (−x) dx = f (x) dx
1297. xe dx
0 a −b
13 Për rastin kur f (x) ≥ 0, dhe 0 < a < b vizatoni një diagramë
Z
dx
1298. p për ta interpretuar ekuacionin gjeometrikisht si barazim sipër-
(1 + 2x)2
3
0
faqesh.
π/2
x2 sin x
Z
1299. dx 1312. Në qoftë se f (x) është i vazhdueshëm në R, vërtetoni se
0 1 + x6
Z b Z b+c
π/2 f (x + c) dx = f (x) dx
Z
1300. cos x sin(sin x) dx a a+c
0
Për rastin kur f (x) ≥ 0, vizatoni një diagramë për ta interpre-
Z 2 √ tuar ekuacionin gjeometrikisht si barazim sipërfaqesh.
1301. x x − 1 dx
1
1313. Në qoftë se a dhe b janë dy numra pozitivë, vërtetoni se
Z 4
x 1 1
1302. √ dx
Z Z
0 1 + 2x x (1 − x) dx =
a b
xb (1 − x)a dx
0 0
Z e4
dx
1303. √ 1314. Në qoftë se f (x) është i vazhdueshëm në [0, π], përdorni
e x ln x zëvendësimin u = π − x për të treguar se
1/2 Z π
π π
Z
arcsin x
Z
1304. √ dx x f (sin x) dx = f (sin x) dx
0 1 − x2 0 2 0
1
ez + 1
Z
1315. Përdorni ushtrimin e mësipërm për të njehsuar inte-
1305. dz
0 ez + z gralin Z π
x sin x
Z T/2 dx
1 + cos2 x
1306. sin(2πt/T − α) dt 0
0
1316. (a) Në qoftë se f (x) është i vazhdueshëm, vërtetoni se
Z 2 √
π/2 π/2
1307. Njehsoni (x + 3) 4 − x2 dx duke e shkruar atë si
Z Z
−2 f (sin x) dx f (cos x) dx =
shumë dy integralesh dhe interpretoni një prej integraleve si 0 0
sipërfaqe. Z π/2
Z 1 √ (b) Përdorni pikën (a) për të njehsuar cos2 x dx dhe
4 0
1308. Njehsoni x 1 − x dx me metodën e zëvendësimit Z π/2
0
dhe interpretoni integralin si sipërfaqe. sin2 x dx.
0
284
7.6 Logaritmi i përkufizuar si një integral

Trajtimi i deritanishëm nga ana jonë i funksioneve eksponenciale dhe logaritmike ka qenë mbështetur në
kuptimin intuitiv, i cili nga ana e vetë është bazuar në evidentime numerike dhe vizuale. Këtu ne përdorim
Teoremën Themelore të Kalkulusit (Teor. 46) për të dhënë një trajtim tjetër të këtyre funksioneve.
Për shembull ne e nisëm duke përkufizuar fillimisht ax e më pas loga x si funksionin e tij të anasjelltë, ndërsa
kësaj here ne nisim me përkufizimin e ln x si një integral. Me pas me përkufizimi e funksionit eksponencial si i
anasjelltë i atij logaritmik.
7.6.1 Logaritmi Natyror

Fillimisht përkufizojmë ln x si një integral.
Përkufizim 51. Funksioni i logaritmit natyror është funksioni i përkufizuar nga

Z x
1
ln x = dt x > 0
1 t
Ekzistenca e këtij funksioni varet nga fakti në qoftë se integrali i funksionit

të vazhdueshëm ekziston gjithmonë. Në qoftë se x > 1, atëherë ln x mund
të interpretohet gjeomterikisht si syprina e figurës plane nën hiperbolën
y = 1/t nga t = 1 në t = x. Për x = 1, kemi
Z 1
1
ln 1 = dt = 0
1 t
Për 0 < x < 1 kemi:

Z x Z 1
1 1
ln x = dt = − dt < 0
1 t x t
Shembull 280. Përdorni rregullin e pikës së mesit me n = 10 për të vlerësuar

vlerën e ln 2.
Zgjidhje: Në qoftë se ne përdorim rregullin e pikës së mesit me f (t) = 1/t,

n = 10, dhe ∆t = 0.1, ne kemi
Z 2
1
ln 2 = dt ≈ (0.1) f (1.05) + f (1.15) + · · · + f (1.95)

1 t
1 1 1

= (0.1) + + ··· + ≈ 0.693
1.05 1.15 1.95 Figura 7.11

Vërejmë se, integrali që përcakton ln x është pikërisht integrali i shqyrtuar në pjesën e parë të Teoremës Themelore
të Kalkulusit (Teor. 46). Në fakt duke përdorur atë teoremë kemi
Z x
d 1 1
dt =
dx 1 t x
dhe kështu
d 1
(ln x) = (7.21)
dx x
Tani ne përdorim këtë regull derivimi për të vërtetuar vetitë e funksionit logaritmik.
285
Vetitë e Logaritmeve
Në qoftë se x dhe y janë dy numra pozitivë dhe r është një numër racional, atëherë
1) ln(xy) = ln x + ln y
2) ln( xy ) = ln x − ln y
3) ln(xr ) = r ln x
Vërtetim: 1. Le të jetë f (x) = ln(ax) ku a është një konstante pozitive. atëherë kemi:
1 d 1 1
f 0 (x) = · (ax) = ·a=
ax dx ax x
Prej nga, f (x) dhe ln x kanë të njëjtin derivat, kështu që ata ndryshojnë nga njëri tjetri me një konstante:
ln(ax) = ln x + C
Duke zëvendësuar x = 1 në këtë ekuacion, ne marrim ln a = ln 1 + C = C. Prandaj
ln(ax) = ln x + ln a
Tani në qoftë se në zëvendësojmë konstanten a me një numër të cfarëdoshëm y, kemi
ln(xy) = ln x + ln y.
2. Duke përdorur rregullin 1 me x = 1/y, kemi
!
1 1
ln + ln y = ln · y = ln 1 = 0
y y
dhe kështu
1
ln = − ln y
y
Duke përdorur rregullin 1 përsëri, kemi
! !
x 1 1
ln = ln x · = ln x + ln = ln x − ln y
y y y
Vërtetim i regullit 3 mbetet si detyrë për tu vërtetuar nga lexuesi.

Në mënyrë që të ndërtojmë grafikun e funksionit y = ln x, fillimisht përcaktojmë limitet e tij:
lim ln x = ∞
x→∞
(7.22)
lim ln x = −∞
x→0+
Vërtetim: (a) Duke përdorur rregullin 3 me x = 2 dhe r = n (ku n është një numër natyror), kemi ln(2n ) = n ln 2.
Tani ln 2 > 0, prandaj kjo tregon se ln(2n ) → ∞ sikurse n → ∞. Por ln x është një funksion rritës meqënëse derivati
i tij është 1/x > 0. Prej nga, ln x → ∞ kur x → ∞.
(b) Në qoftë se ne shënojmë me t = 1/x, atëherë t → ∞ kur x → 0+ . Kështu që duke përdorur (a), kemi
1

lim+ ln x = lim ln = lim (− ln t) = −∞
x→0 t→∞ t t→∞
Në qoftë se y = ln x, x > 0, atëherë

dy 1 dy 1
= > 0 dhe 2
=− <0
dx x dx x2
i cili tregon se ln x është rritës dhe i mysët në (0, ∞). Duke bërë bashkë informacionin, ne ndërtojmë grafikun e
y = ln x.
Meqënëse ln 1 = 0 dhe ln x është funksion i vazhdueshëm rritës i cili merr vlera sado të mëdha, teorema mbi
të mesmen na tregon se ekziston një numër ku ln x merr vlerën 1(shih figurën 5). Ky numër i rëndësishëm është
shënuar me e.
Përkufizim 52. e është ai numër i tillë që ln e = 1
286
7.6.2 Funksioni Eksponencial Natyror

Meqënëse ln është funksion rritës, ai është funksion një për një dhe si i tillë ai ka të anasjelltë, i cili shënohet me
exp. Kështu bazuar në përkufizimin e funksionit të anasjelltë,
exp(x) = y ⇐⇒ ln y = x (7.23)
dhe ekuacionet e thjeshtimit janë

exp(ln x) = x dhe ln(exp x) = x (7.24)
Në veçanti ne kemi
exp(0) = 1 meqë ln 1 = 0
exp(1) = e meqë ln e = 1
Ne kemi grafikun e y = exp x duke pasqyruar grafikun e y = ln x në lidhje me drejtëzën y = x. Bashkësia

e përkufizimit të exp është bashkësia e vlerave të ln, pra (−∞, ∞), bashkësia e vlerave të exp është bashkësia e
përkufizimit të ln, pra (0, ∞).
Në qoftë se r është një numër natyror i çfarëdoshëm, atëherë nga rregulli i tretë i logaritmeve kemi
ln(er ) = r ln e = r
Pra,
exp(r) = er
Kështu që, exp(x) = ex sa herë që x është një numër racional. Kjo na mundëson ne të përcaktojmë ex , edhe për vlera
irracionale të x, nëpërmjet ekuacionit
ex = exp(x)
Me fjalë të tjera, për arsyet e dhëna, ne përcaktojmë ex si të anasjelltë të funksionit ln x. Me këtë shënim, kemi
ex = y ⇐⇒ ln y = x (7.25)
dhe ekuacionet e thjeshtimit bëhen

eln x = x për x > 0 (7.26)
ln(ex ) = x për të gjitha x (7.27)

Funksioni eksponencial natyror f (x) = ex është një nga funksionet më të përdorshëm në Kalkulus dhe aplikimet
e tij, kështu që është i rëndësishëm familjarizimi me grafikun e tij dhe vetitë e tij.
Vetitë e Funksionit Eksponencial

Funksioni eksponencial f (x) = ex është një funksion i vazhdueshëm rritës me bashkësi përkufizimi R dhe
bashkësi vlerash (0, ∞). Prandaj, ex > 0 për të gjitha x. Gjithashtu
lim ex = 0 dhe lim ex = ∞

x→−∞ x→∞
Kështu boshti i x-ve është asimptota horizontale e f (x) = ex . Tani le të verifikojmë se f (x) ka vetitë e tjera të një
funksioni eksponencial.
Lema 40 (Vetitë e funksionit eksponecial). Në qoftë se x dhe y janë dy numra realë të çfarëdoshëm dhe r një numër racional,
atëherë
1. ex+y = ex · e y
ex
2. ex−y = ey
3. (ex )r = erx
287
Vërtetim: [Vërtetimi i rregullit 1] Duke përdorur rregullin e parë të logaritmeve dhe Ek. (7.26), kemi:
ln(ex e y ) = ln(ex ) + ln(e y ) = x + y = ln(ex + y)
Meqënëse ln është funksion një për një, rrjedh se ex e y = ex+y . Rregulli 2 dhe 3 vërtetohen në mënyrë të ngjashme.
Siç do e shohim së shpejti, rregulli 3 aktualisht ka vend kur r është një numër real i çfarëdoshëm.

Tani do të vërtetojmë formulën e derivimit për ex , e cila është
d x
(e ) = ex (7.28)
dx
Vërtetim: Funksioni y = ex është i derivueshëm sepse është i anasjellti i funksionit y = ln x, i cili siç e dimë është i
derivueshëm, dhe me derivat jo zero. Për të gjetur derivatin e tij, përdorim metodën e funksionit invers. Le të jetë
y = ex . Atëherë, ln y = x dhe nga derivimi i këtij të fundit në lidhje me x, ne marrim
1 dy dy
=1 dhe = y = ex
y dx dx
7.6.3 Funksionet eksponenciale të përgjithshme

Në qoftë se a > 0 dhe r është një numër racional i çfarëdoshëm, atëherë nga Ek. (7.26) dhe nga rregullat e
eksponencialit,
ar = (eln a )r = er ln a
Atëherë, edhe për një numër irracional x, ne përcaktojmë
ax = ex ln a (7.29)
Kështu për shembull,

√ √
2 3
=e 3 ln 2
≈ e1.20 ≈ 3.32
Funksioni f (x) = ax është quajtur funksioni eksponencial me bazë a. Vërejmë që ax është pozitiv për të gjitha x,
sepse ex është pozitiv për të gjitha x.
Përkufizimi i ax na lejon të zgjerojmë një prej rregullave të logaritmit. Ne tashmë dimë se ln(ar ) = r ln a kur r është
një numër racional. Por në qoftë se ne e dimë se r është një numër real, nga përkufizimi i funksionit eksponencial
kemi
ln ar = ln(er ln na) = r ln a
prandaj
ln ar = r ln a për çdo numër real r (7.30)
Rregullat e përgjithshëm për eksponentët rrjedhin nga përkufizimi i funksionit eksponencial të përgjithshëm, së
bashku me rregullat e eksponentit për ex .
Lema 41 (Rregullat e Eksponentëve). Në qoftë se x dhe y janë numra realë dhe a, b > 0, atëherë
1. ax+y = ax a y
ax
2. ax−y = ay
3. (ax ) y = axy
4. (ab)x = ax a y
288
Vërtetim: Vërtetojmë vetëm pikat 1) dhe 3). 1. Duke përdorur përkufizimin e ax dhe regullat e eksponentëve për
ex , kemi
ax+y = e(x+y) ln a = ex ln a+y ln a = ex ln a e y ln a = ax a y
3. Kemi
x
(ax ) y = e y ln(a ) = e yx ln a = exy ln a = axy
Vërtetimet e tjera janë lënë si detyrë ndaj lexuasit.

Formula e derivimit për funksionet eksponenciale është gjithashtu rrjedhim i përkufizimit të ax :
d x
(a ) = ax ln a (7.31)
dx
Në fakt, kjo kontrollohet lehtë
d x d x ln a d
(a ) = (e ) = ex ln a (x ln a) = ax ln a.
dx dx dx
Në qoftë se a > 1, atëherë ln a > 0, prandaj

d x
a = ax ln a > 0,
dx
i cili tregon se y = ax është funksion rritës. Në qoftë se (0 < a < 1) atëherë ln a < 0 dhe kështu y = ax është zbritës.
7.6.4 Funksionet logaritmike të përgjithshme

Në qoftë se a > 0 dhe a , 1, atëherë f (x) = ax është funksion një për një. Funksioni i anasjelltë i tij quhet funksioni
logaritmik me bazë a dhe shënohet me loga x. Prandaj
loga x = y ⇐⇒ a y = x (7.32)
Në veçanti, shohim se
loge x = ln x
Rregullat e logaritmit janë të ngjashme me ato të logaritmit natyror dhe mund të nxirren nga rregullat e eksponen-
tëve.
Për të derivuar y = loga x, ne shkruajmë ekuacionin si a y = x. Kemi që y ln a = ln x, kështu që:
ln x
loga x = y =
ln a
Meqënëse ln a është një konstante, ne mund të derivojmë si më poshtë:
d d ln x 1 d 1
(loga x) = = (ln x) =
dx dx ln a ln a dx x ln a
Pra
d 1
(loga x) = (7.33)
dx x ln a
289
7.6.5 Numri e i shprehur si limit

Në këtë paragraf ne e përcaktuam e si numri i tillë që ln e = 1. Teorema në vazhdim tregon se ky është i njëjti
numër e i përkufizuar si më parë
1
e = lim(1 + x) x (7.34)
x→0
Vërtetim: Le të jetë f (x) = ln x. Atëherë, f (x) =

0 1
x, kështu që f 0 (1) = 1. Por nga përkufizimi i derivatit,
f (1 + h) − f (1) f (1 + x) − f (1) ln(1 + x) − ln 1 1 1

f 0 (1) = lim = lim = lim = lim ln(1 + x) = lim ln(1 + x) x
h→0 h x→0 x x→0 x x→0 x x→0
Meqënëse f 0 (1) = 1, kemi

1
lim ln(1 + x) x = 1.
x→0
Atëherë, nga vazhdueshmëria e funksioneve eksponenciale, kemi

!
1
lim ln(1 + x) x

1
ln(1+x) x 1
e=e =e
1 x→0 = lim e = lim(1 + x) x
x→0 x→0
Ushtrime:
1317. (a) Duke krahasuar sipërfaqet, vërtetoni se (b) Vërtetoni se 2 < e < 3.
1 5
< ln 1.5 < 1320. Vërtetoni vetinë e tretë të logaritmit.
3 12
(b) Përdorni rregullin e pikës së mesit me n = 10 për të
1321. Vërtetoni vetinë e dytë dhe të tretë të eksponentëve për
njehsuar ln 1.5.
ex .
1318. Duke krahasuar sipërfaqet vërtetoni se
1 1 1 1 1 1 1 1322. Vërtetoni vetitë e logaritmit:
+ + + · · · + < ln n < 1 + + + · · · +
2 3 4 n 2 3 n−1 (a) loga (xy) = loga x + loga y
1319. (a) Duke krahasuar sipërfaqet vërtetoni se ln 2 < 1 < (b) loga (x/y) = loga x − loga y
ln 3. (c) loga (x y ) = y loga x
290
Kapitulli 8
Teknikat e integrimit
Në bazë të Teoremës Themelore të Kalkulusit (Teor. 44) ne mund të integrojmë një funksion në qoftë se ne
njohim një primitiv të tij, pra integralin e pacaktuar të funksiomit. Në këtë kapitull do të zhvillojmë teknika për të
përdorur formula integrimi për të përftuar integrale të pacaktuara të funksioneve më të komplikuara. Ne mësuam
një nga metodat më të rëndësishme të integrimit, metodën e zëvendësimit. Gjithashtu do të mësojmë metoda që
janë speciale për klasa të veçanta funksionesh siç janë funksionet trigonometrike dhe funksionet racionale.
Integrimi nuk është njëlloj si derivimi, sepse nuk ka rregulla që të garantojnë në mënyrë absolute integralin e
pacaktuar të një funksioni.
8.1 Integrimi me pjesë

Çdo rregull derivimi ka një rregull korrespondues integrimi. Për shembull, rregulli i zëvendësimit tek integrimi
i korespondon rregullit zinxhir tek derivimi. Rregulli që i korespondon rregullit të prodhimit tek derivimi, quhet
rregulli i integrimit me pjesë.
Rregulli i prodhimit ka vend kur funksionet f (x) dhe g(x) janë të derivueshëm dhe në
d
f (x) · g(x) = f (x) g0 (x) + g(x) f 0 (x).

dx
Në simbolikën e integralit ky ekuacion merr formën
Z
f (x) g0 (x) + g(x) f 0 (x) dx = f (x) · g(x)

ose Z Z
f (x) g (x) dx +
0
g(x) f 0 (x) dx = f (x) · g(x).
Ne mund ta rishkruajmë këtë ekuacion si

Z Z
f (x)g (x) dx = f (x)g(x) −
0
g(x) f 0 (x) dx. (8.1)
Formula Ek. (8.1) quhet formula e integrimit me pjesë. Më poshtë shohim një shembull se si të zbatojmë metodën
e integrimit me pjesë.
Z
Shembull 281. Njehsoni integralin e pacaktuar x sin x dx.
Zgjidhje: Supozojmë se zgjedhim

f (x) = x dhe g0 (x) = sin x.
291
Atëherë f 0 (x) = 1 dhe g(x) = − cos x. Prandaj duke përdorur formulën Ek. (8.1), kemi
Z Z Z
x sin x dx = f (x)g(x) − g(x) f (x) dx = x(− cos x) − (− cos x) dx
0
Z
= −x cos x + cos x dx = −x cos x + sin x + C.
Në qoftë se do të donim të kontrollonim vërtetësinë e përgjigjes, mjafton ta derivojmë atë dhe përfitojmë funksionin
nën integral.

Le të shënojmë
u = f (x) dhe v = g(x).
Atëherë diferencialet do jenë
du = f 0 (x) dx dhe dv = g0 (x) dx,
kështu që nga rregulli i zëvendësimit, formula për integrimin me pjesë merr trajtën
Z Z
u dv = u v − v du.
ku
u = f (x) dv = g(x)
Z
d f (x)
du = v= g(x) dx
dx
Duke përdorur këtë metodë për shembullin e mësipërm do të kishim:
u=x dv = sin x dx
du = dx v = − cos x dx
dhe kështu
Z Z Z
x sin x dx = x (− cos x) − (− cos x) dx = −x cos x + cos x dx = −x cos x + sin x + C.
Integrimi me pjesë na duhet për të transformuar integralet në integrale më të thjeshta sesa ato me të cilat e nisim.
Për shembull, në shembullin e parë ne e nisëm integrimin e fuksionit
Z
x sin x dx
dhe dolëm në një integral më të thjeshtë Z

cos x dx.
Në qoftë se do zgjidhnim
u = sin x dv = x dx
x2
du = cos x dx v=
2
atëherë nga integrimi me pjesë kemi
x2
Z Z
1
x sin x dx = sin x − x2 cos x dx.
2 2
Z
Në të vërtetë, x2 cos x dx është më i vështirë sesa integrali fillestar.
Në përgjithësi kur ne vendosim të integrojmë me pjesë, përpiqemi që të zgjedhim si u = f (x) një funksion që nga
derivimi të marim një funksion më të thjeshtë, si dhe dv = g0 (x) dx të tillë që nga integrimi të dalë fare thjesht v-ja.
292
Z
Shembull 282. Njehsoni integralin ln x dx.
Zgjidhje: Këtu nuk kemi shumë zgjedhje për u dhe dv. Le të shënojmë me
u = ln x dv = dx
dx
du = v=x
x
Duke integruar me pjesë, kemi
Z Z Z
1
ln x dx = x ln x − x dx = x ln x − dx = x ln x − x + C.
x

Integrimi me pjesë në këtë rast është efektiv sepse derivati i funksionit f (x) = ln x është më i thjeshtë se vetë
funksioni f (x).
Z
Shembull 283. Njehsoni integralin t2 et dt.
Zgjidhje: Vërejmë se funksioni t2 bëhet më i thjeshtë kur derivohet, ndërsa et nuk ndryshon nga derivimi apo nga
integrimi. Kështu që zgjedhim
u = t2 dv = et dt
du = 2t dt v = et
Integrimi me pjesë na jep
Z Z
t2 et dt = t2 et − 2 t et dt.
Inetgrali që ne përftuam është më i thjeshtë sesa integrali fillestar, por akoma nuk mund të gjendet drejtpërdrejt.
Kështu që ne e përdorim edhe një herë integrimin me pjesë, duke shënuar me u = t dhe dv = et dt. Prej nga du = dt
dhe v = et dhe Z Z
tet dt = tet − et dt = tet − et + C.
Z
Duke e zëvendësuar këtë tek t2 et dt marrim
Z
t2 et dt = t2 et − 2 tet − et + C = t2 et − 2tet + 2et + C1
ku C1 = −2C.

Z
Shembull 284. Njehsoni integralin ex sin x dx.
Zgjidhje: Shënojmë me
u = ex dv = sin x dx
du = ex dx v = − cos x
Atëherë kemi Z Z
ex sin x dx = −ex cos x + ex · cos x dx.
293
Integrali që përftuam nuk është më i thjeshtë sesa ai fillestari, por as edhe më i vështirë. Meqënëse patëm sukses me
integrimin me pjesë dy herë në shembullin e mëparshëm atëherë Z integrojmë edhe një herë me pjesë duke shënuar
me u = ex dhe me dv = cos x dx. Atëherë du = ex dx dhe v = cos x dx = sin x.
u = ex dv = cos x dx
du = e dxx
v = sin x
Atëherë kemi Z Z
ex cos x dx = ex sin x − ex sin x dx (8.2)
Pra, Z
2 ex sin x dx = −ex cos x + ex sin x.
Duke pjestuar me 2 anë për anë dhe duke shtuar konstanten e integrimit kemi
Z
1
ex sin x dx = ex (sin x − cos x) + C.
2

Në qoftë se kombinojmë formulën e integrimit me pjesë me pjesën e dytë të Teoremës Themelore të Kalkulusit,
ne mund të llogarisim integralin e caktuar me pjesë. Duke marrë integralin e caktuar me kufij nga a në b të formulës
Ek. (8.1), duke pranuar se f 0 dhe g0 janë të vazhdueshëm dhe duke përdorur Teoremën Themelore, ne kemi
Z b b Z b
f (x)g0 (x) dx = f (x) g(x) − g(x) f 0 (x) dx.
a a a
Z 1
Shembull 285. Njehsoni integralin tan−1 x dx.
0
u = tan−1 x dv = dx
dx
du = v=x
1 + x2
Pra,
1 1 1 1
π
Z 1 Z Z Z
x x x
tan−1 x dx = x tan−1 x − dx = 1 · tan−1 1 − 0 · tan−1 0 − dx = − dx.
0 0 0 1 + x2 0 x2 + 1 4 0 1 + x2
Për të llogaritur këtë integral përdorim zëvendësimin t = 1 + x . Atëherë dt = 2x dx, kështu që x dx = dt/2. Kur
2
x = 0, t = 1 ndërsa kur x = 1, t = 2, prej nga:

Z 1
1 2 dt
Z 2
x 1 1 1
dx = = ln |t| = 2 (ln 2 − ln 1) = 2 ln 2.

0 1 + x2 2 1 t 2 1
Dhe përfundimisht kemi

1 1
π π ln 2
Z Z
x
tan−1 x dx = − dx = − .
0 4 0 1+x 2 4 2

Shembull 286. Vërtetoni formulën
Z Z
1 n−1
sin x dx = − cos xsinn−1 x +
n
sinn−2 x dx
n n
ku n është numër i plotë dhe n ≥ 2.
294
Zgjidhje: Le të shënojmë me
u = sinn−1 x dv = sin x dx
du = (n − 1) sinn−2
x cos x dx v = − cos x
Kështu që integrimi me pjesë jep

Z Z
sinn x dx = − cos x sinn−1 x + (n − 1) sinn−2 x cos2 x dx.
Meqënëse cos2 x = 1 − sin2 x, kemi

Z Z Z
sin x dx = − cos x sin x + (n − 1) sin x dx − (n − 1)
n n−1 n−2
sinn x dx.
Zgjidhim këtë ekuacion për integralin e dëshiruar duke kaluar termin e fundit të anës së djathtë në anën e majtë.
Kështu që kemi Z Z
n sinn x dx = − cos x sinn−1 x + (n − 1) sinn−2 x dx
ose Z Z
1 n−1
sin x dx = − cos x sinn−1 x +
n
sinn−2 x dx.
n n
Ushtrime:
Z
Llogarisni integralin duke përdorur integrimin me pjesë 1332. arcsin x dx
me zgjedhjet e treguara për u dhe dv.
Z
Z
1333. arctan x dx
1323. x2 ln x dx; u = ln x, dv = x2 dx
Z
Z 1334. x sec2 x dx
1324. θ cos θ dθ; u = θ, dv = cos θ dθ
Z
1335. x3x dx
Njehsoni integralin. Z
Z 1336. (ln x)2 dx
1325. x cos 5x dx Z
Z 1337. t cosh t dt
x
1326. xe dx Z
Z 1338. x sinh nx dx
1327. tet/5 dt Z
1339. e2 x sin 5x dx
Z
Z
1328. x sin 7x dx
1340. (x2 − 1)e−x dx
Z Z 3
1329. x2 sin πx dx ln x
1341. dx
1 x2
Z Z 7
1330. x2 cos mx dx ln x
1342. √ dx
4 x
Z Z
1331. ln(3x + 5) dx 1343. x4 cos x dx
295
Z Z Z
1344. x4 (ln x)2 dx 1360. xn ex dx = xn ex − n xn−1 ex dx
2
x3
Z
tann−1 x
Z Z
1345. √ dx 1361. tann x dx = − tann−2 x dx (n , 1)
0 1 + x2 n−1
2
(ln x)2 tan x secn−2 x n − 2
Z Z Z
1346. dx 1362. sec x dx =
n
+ secn−2 x dx
1 x2 n−1 n−1
Z (n , 1)
1347. sin x ln(cosx) dx
Z Gjeni syprinën e zonës së kufizuar nga kurbat e dhëna.
2
1348. arctan(3/x) dx 1363. y = xe− 5 x, y = 0, x = 5
1364. y = 3 ln x, y = x ln x
Njehsoni integralet duke përdorur fillimisht integrimin
me zëvendësim dhe më pas integrimin me pjesë.
Z Përdorni metodën e tubave cilindrikë për të gjetur vël-
limin e trupave të përftuar nga rrotullimi i zonës së ku-
1349. x ln(2 − x) dx
fizuar nga kurbat e dhëna rreth boshtit të cakuar.
Z
1350.
2
x3 e−x dx 1365. y = cos(πx/2), y = 0, 0 ≤ x ≤ 1; rrotull boshtit të
y-ve.
√
Z
1351. sin x dx 1366. y = ex , y = e−x , x = 1; rrotull boshtit të y-ve.
Z π/2
1367. y = e−x , y = 0, x = −1, x = 0; rrotull x = 1.
1352. esin t sin 2t dt 1368. y = ex , x = 0, y = π; rrotull boshtit të x-ve.
0
Njehsoni integralin e pacaktuar. Ilustroni përgjigjen tuaj 1369. Gjeni vlerën mesatare të f (x) = x2 ln x në intervalin
duke ndërtuar grafikun e funksionit dhe të primitivs së [1, 3].
tij (merrni C = 0). 1370. Një grimcë që lëviz përgjatë një vije të drejtë ka shpejtësi
Z v(t) = t2 e−t metra për sekondë pas t sekondash. Sa larg shkon
1353. (3x + 5)ex dx ajo gjatë t sekondave të para?
1371. Në qoftë se f (0) = g(0) = 0 dhe f 00 e g00 janë të vazh-
Z
1354. x1/3 ln x dx dueshëm, Vërtetoni se
Z √ Z a Z a
1355. x3 x2 + 1 dx f (x)g (x) dx = f (a)g (a) − f (a)g(a) +
00 0 0
f 00 (x)g(x) dx
0 0
Z
1356. x2 cos x dx 1372. Supozojmë se f (1) = 2, f (4) = 7, f (1) = 5, f 0 (4) = 3
0
Z 4
1357. Vërtetoni se: dhe f 00 është i vazhdueshëm. Gjeni vlerën e x f 00 (x) dx.
Z 1
x sin 2x
sin2 x dx = − +C 1373. (a) Përdorni integrimin me pjesë për të vërtetuar se
2 4 Z Z
1358. a) Vërtetoni barazimin: f (x) dx = x f (x) − x f 0 (x) dx
Z Z
1 n−1
cos z dx = cos x sin x +
n n−1
cosn−2 x dx. (b)Në qoftë se f dhe g janë funksione inverse dhe f 0 është
n n
Z i vazhdueshëm vërtetoni se
b) Përdorni pikën (a) për të njehsuar cosx dx. Z b Z f (b)
Z f (x) dx = b f (b) − a f (a) − g(y) dy
c) Përdorni pikën (a) dhe (b) për të njehsuar cos4 x dx. a f (a)
(c) Në rastin kur f dhe g janë funksione pozitive dhe

Përdorni integrimin me pjesë për të vërtetuar formulat e b > a > 0, vizatoni një diagramë dhe jepni kuptimin
reduktimit. gjeometrik të pikës (b).
Z Z Z e
1359. (ln x)n dx = x(ln x)n − n (ln x)n−1 dx (d) Përdorni pikën (b) për të njehsuar ln x dx.
1
296
8.2 Integralet trigonometrike

Në këtë leksion do të përdorim identitetet trigonometrike për të integruar disa kombinime funksionesh
trigonometrike. Do ta nisim me fuqitë e funksioneve sin x dhe cos x. Fillojmë me disa shembuj.
Shembull 287. Njehsoni integralin Z
cos3 x dx.
Zgjidhje: Duke bërë zëvendësimin u = sin x, kemi du = cos x dx dhe

Z Z Z
cos x dx =
3
cos x · cos x dx = (1 − sin2 x) cos x dx
2
Z
1 1
= (1 − u2 ) du = u − u3 + C = sin x − sin3 x + C.
3 3

Në përgjithësi, ne do të përpiqemi të shkruajmë një integral duke i paraqitur funksionet sinus dhe kosinus në
një formë të tillë ku të kemi vetëm një faktor sinus (dhe pjesa tjetër të jetë e shprehur në terma të kosinusit), apo një
faktor kosinus (dhe pjesa tjetër të jetë e shprehur në varësi të sinusit). Identiteti
sin2 x + cos2 x = 1
na lejon të kalojmë nga fuqitë çift të sin x tek cos x dhe anasjelltas.
sin5 x cos2 x dx.
Zgjidhje: Duke bërë zëvendësimin u = cos x, kemi du = − sin x dx dhe prej këtej
Z Z Z 2
sin ·x cos x dx = (sin x) cos x · sin x dx =
5 2 2 2 2
1 − cos2 x cos2 x · sin x dx
Z 2 Z
= 1 − u u (− du) = −
2 2
u2 − 2u4 + u6 du
!
u3 u5 u7 1 2 1
=− −2 + + C = − cos3 x + cos5 x − cos7 x + C.
3 5 7 3 5 7

Në shembujt në vazhdim, një fuqi teke e sinusit apo e kosinusit na mundëson ndarjen e një faktori të vetëm dhe
konvertimin e shprehjes së pjesës së mbetur të fuqisë çift. Në qoftë se të dyja funksionet janë në fuqi çift kjo metodë
nuk jep rezultat. Në raste të tilla mund të përdorim këto formula për të bërë zëvendësime:
1 − cos 2x 1 + cos 2x
sin2 x = dhe cos2 x = .
2 2
Z π
Shembull 289. Njehsoni integralin sin2 x dx.
0
Zgjidhje: Duke përdorur formulat për këndet dyfishe kemi

Z π
1 π
Z π
1 1 1 1 1 1 1

sin2 x dx = (1 − cos 2x) dx = x − sin 2x = π − sin 2π − 0 − sin 0 = π.
0 2 0 2 2 0 2 2 2 2 2

Z
Shembull 290. Njehsoni integralin sin4 x dx.
297
Z
Zgjidhje: Ne mund ta llogarisim këtë integral duke përdorur formulën e reduktimit për sinn x dx në shembullin
e parë, por një metodë tjetër është si më poshtë
1 − cos 2x 2
Z Z Z Z
1
2
sin x dx =
4
sin x dx =
2
dx = 1 − 2 cos 2x + cos2 2x dx.
2 4
Meqënëse kemi cos2 2x, përsëri mund të përdorim zëvendësimin cos2 2x = 1+cos 2
4x
dhe prej këtej kemi:
1 + cos 4x
Z Z
1

sin4 x dx = 1 − 2 cos 2x + dx
4 2
Z
1 3 1 1 3 1

= − 2 cos 2x + cos 4x dx = x − sin 2x + sin 4x + C.
4 2 2 4 2 8

Duke përmbledhur po rendisim mënyrat që mund të përdoren për të njehsuar integrale të formës
Z
sinm x cosn x dx
ku m ≥ 0 dhe n ≥ 0 dhe janë numra të plotë.
a Në qoftë se fuqia e kosinusit është tek (n = 2k+1), atëherë faktorizojmë një kosinus dhe përdorim cos2 x = 1−sin2 x
për të shprehur faktorin që mbetet në varësi të sinusit:
Z Z
m
sin x cos2k+1
x dx = sinm x(cos2 x)k cos x dx
Z
= sinm x(1 − sin2 x)k cos x dx
dhe më pas zëvendësojmë u = sin x.

b Në qoftë se fuqia e sinusit është tek (m = 2k + 1), faktorizojmë një sinus dhe përdorim formulën sin2 x = 1 − cos2 x
për të shprehur faktorin që mbetet në varësi të kosinusit:
Z Z
sin2k+1 x cosn x dx = (sin2 x)k cosn x sin x dx
Z
= (1 − cos2 x)k cosn x sin x dx
dhe më pas bëjmë zëvendësimin u = cos x.

Vërejmë se kur të dy fuqitë e sinusit dhe kosinusit janë tek, atëherë mund të përdoren si (a) dhe (b).
c Në qoftë se të dy fuqitë e sinusit dhe kosinusit janë çift, atëherë përdorim identitetet e këndeve dyfishe.
1 1
sin2 x =(1 − cos 2x) cos2 x = (1 + cos 2x)
2 2
ndonjëherë është me vend të përdoret edhe identiteti
1
sin x cos x = sin 2x.
2
Ne mund të përdorim strategji të ngjashme për të njehsuar integrale të formës
tanm x secn x dx.
Meqënëse
(tan x)0 = sec2 x
298
ne mund ta ndajmë një faktor sec2 x dhe ta transformojmë pjesën e mbetur në një shprehje që përmban tangentin
duke përdorur identitetin
sec2 x = 1 + tan2 x.
Gjithashtu, meqënëse
(sec x)0 = sec x tan x,
ne mund ta ndajmë një faktor sec x tan x dhe të transformojmë pjesën e mbetur të fuqisë së tangentit në varësi të
sekantit.
tan6 x sec4 x dx.
Zgjidhje: Kemi,
Z Z Z
tan x · sec x dx =
6 4
tan x · sec x · sec x dx =
6 2 2
tan6 x 1 + tan2 x sec2 x dx
u7 u9
Z Z
1 1
= u 1 + u du =
6 2
u6 + u8 du = + + C = tan7 x + tan9 x + C.
7 9 7 9

tan5 x sec7 x dx
Zgjidhje: Kemi
Z Z Z 2
tan5 x · sec7 x dx = tan4 x · sec6 x · sec x · tan x dx = sec2 x − 1 · sec6 x · sec x · tan x dx
u9 u8 u7
Z Z
= u2 − 1 u6 du = u8 − 2u7 + u6 du = −2 + +C
9 8 7
1 2 1
= sec9 x − sec8 x + sec7 x + C.
9 8 7

Shembujt e mësipërm na treguan strategji për njehsimin e integraleve të formës
Z
tanm x secn x dx
në dy raste, të cilat do ti përmbledhim si më poshtë.
a Në qoftë se fuqia e sec x është çift (n = 2k, k ≥ 2), mbajmë një faktor sec2 x dhe përdorim sec2 x = 1 + tan2 x për të
shprehur pjesën e mbetur në varësi të tangentit:
Z Z
tanm x secn x dx = tanm x(1 + tan2 x)k−1 sec2 x dx.
Atëherë bëjmë zëvendësimin u = tan x.

b Në qoftë se fuqia e tan x është tek (m = 2k + 1), mbajmë një faktor sec x tan x dhe përdorim tan2 x = sec2 x − 1 për
të shprehur pjesën e mbetur të faktorëve në varësi të sekantit:
Z Z Z
tan 2k+1
x sec x dx = (tan x) sec x sec x tan x dx = (sec2 x − 1)k secn−1 x sec x tan x dx.
n 2 k n−1
Atëherë bëjmë zëvendësimin u = sec x.
299
Metodat e mësipërme nuk funksionojnë për çdo integral me funksione trigonometrike. Më poshtë ne shohim disa
tipe të tjera:
Z
Shembull 293. Njehsoni integralin sec x dx.
Zgjidhje: Shumëzojmë dhe pjestojmë me (sec x + tan x) dhe kemi
sec x + tan x sec2 x + sec x tan x

Z Z Z
secx dx = sec x · dx = dx
sec x + tan x sec x + tan x
Në qoftë se zëvendësojmë me
u = sec x + tan x,
atëherë
du = sec x tan x + sec2 x dx,
kështu që integrali merr trajtën Z
1
du = ln |u| + C.
u
Pra, kemi:
Z
sec x dx = ln |sec x + tan x| + C.

tan3 x dx.
Zgjidhje: Këtu kemi vetëm tan x, kështu që përdorim tan2 x = sec2 x − 1 për ta rishkruar tangentin në varësi të
sekantit
Z Z Z
tan3 x dx = tan x tan2 x dx = tan x(sec2 x − 1) dx
tan2 x
Z Z
= tan x sec2 x dx − tan x dx = − ln |sec x| + C.
2

Në qoftë se ka një fuqi çift të tangentit së bashku me një fuqi tek të sekantit nën shenjën e integralit, është me
rëndësi që e gjithë shprehja të shkruhet në varësi të sec x. Fuqitë e sec x mund të kërkojnë integrim me pjesë si në
shembullin ne vazhdim.
Z
Shembull 295. Njehsoni integralin sec3 x dx.
Zgjidhje: Këtu integrojmë me pjesë duke shënuar me
u = sec x dv = sec2 x dx
du = sec x tan x dx v = tan x.
Atëherë
Z Z Z
sec3 x dx = sec x tan x − sec x tan2 x dx = sec x tan x − sec x sec2 x − 1 dx
Z Z
= sec x tan x − sec3 x dx + sec x dx.
300
Duke përdorur formulën Z

sec x dx = ln |sec x + tan x|
dhe duke e zgjidhur si ekuacion në lidhje me integralin e kërkuar, kemi

Z
1

sec3 x dx = sec x tan x + ln |sec x + tan x| + C.
2

Integralet e formës
cotm x · cscn x dx
mund të njehsohen me metoda të ngjashme duke pat parasysh identitetin 1 + cot2 x = csc2 x.
Përfundimisht, për të njehsuar integralet e formës
Z Z Z
sin mx cos nx dx, sin mx sin nx dx, cos mx cos nx dx
përdorim identitetet korresponduese:
1
sin A cos B = [sin(A − B) + sin(A + B)]
2
1
sin A sin B = [cos(A − B) − cos(A + B)]
2
1
cos A cos B = [cos(A − B) + cos(A + B)]
2
Z
Shembull 296. Njehsoni integralin sin 4x · cos 5x dx.
Zgjidhje: Ky integral mund të njehsohet duke përdorur integrimin me pjesë, por është më e lehtë të përdret një
nga identitetet e mësipërm:
Z Z Z
1 1 1 1

sin 4x cos 5x dx = [sin(−x) + sin 9x] dx = (− sin x + sin 9x) dx = cos x − cos 9x + C.
2 2 2 9
Ushtrime:
Z
Njehsoni integralet. 1380. tan2 x dx
Z
1374. sin5 x cos2 x dx
cos3 x
Z
Z 1381. √ dx
1375. sin8 x cos3 x dx sin x
cos x + sin 2x
Z
Z 3π/4 1382. dx
3 sin x
1376. sin x cos x dx
π/2 Z
Z π
1383. tan2 x dx
1377. sin5 x dx
0
π
tan3 x
Z Z
8 1384. dx
1378. cos x dx
0 cos4 x
√
sin3 ( x)
Z Z
1379. √ dx 1385. csc x dx
x
301
Z
dx 1400. Gjeni vlerën mesatare të funksionit f (x) = sin2 x cos3 x
1386.
1 − cos x në intervalin [−π, π].
Z
1387. sin 4x cos 3x dx 1401. Njehsoni integralin sin x cos x dx me katër metoda:
(a) duke bërë zëvendësimin u = cos x
Z (b) duke bërë zëvendësimin u = sin x
1388. sec2 x tan x dx (c) duke pasur parasysh identitetin sin 2x = 2 sin x cos x
Z (d) duke integruar me pjesë
Shpjegoni ndryshimin ndërmjet përgjigjeve.
1389. x sin2 x dx
Z Gjeni syprinën e zonës së kufizuar ndërmjet kurbave të
1390. cos x cos5 (sin x) dx dhëna.
Z π/2 1402. y = sin2 x, y = cos2 x, −π/4 ≤ x ≤ π/4
2 2
1391. sin x cos x dx
0 1403. y = sin3 x, y = cos3 x, π/4 ≤ x ≤ 5π/4
Z
1392. cot3 x csc3 x dx Gjeni vëllimin e trupit të përftuar prej rrotullimit të zonës
Z së kufizuar nga kurbat e dhëna rrotull boshtit të treguar.
1393. x sec x tan x dx 1404. y = tan2 x, x = π/2, x = π, y = 0; rrotull boshtit të
Z x-ve
sin x
1394. dx 1405. y = cos x, y = 0, x = 0, x = π/2; rrotull y = −1
cos2 x
Z π/6 1406. y = sin x, y = cos x, 0 ≤ x ≤ π/4; rrotull y = 1
1395. sec2 x tan2 x dx
0 1407. y = sec x, y = cos x, 0 ≤ x ≤ π/3; rrotull y = −1
Z
1396. tan8 x dx 1408. y = sin x, x = π/2, x = π, y = 0; rrotull boshtit të
x-ve
Z
1397. sec6 x dx 1409. Një grimcë lëviz përgjatë një vije të drejtë me funksion
shpejtësie v(t) = sin ωt cos2 ωt. Gjeni funksionin pozicion
s = f (t) në qoftë se f (0) = 0.
Z
1398. t sec2 (t2 ) tan4 (t2 ) dt
Z Z π Vërtetoni formulën, ku m dhe n janë numra natyrorë.
1410.
x
1399. csc4 dx sin mx cos nx dx = 0
2 −π
8.3 Zëvendësimet trigonometrike

Gjatë llogaritjes së sipërfaqeve të një rrethi apo një elipsi, arrijmë në një integral të formës
Z √
a2 − x2 dx, ku a > 0.
Në qoftë se do të ishte Z √
x a2 − x2 dx,
atëherë zëvendësimi u = a2 − x2 do ishte me vlerë, por në integralin e trajtës

Z √
a2 − x2 dx
ky zëvendësim nuk funksionon.
302
Në qoftë se ndryshojmë ndryshoret nga x në θ duke bërë

zëvendësimin
x = a sin θ,
a x
atëherë identiteti 1 − sin2 x = cos2 x na lejon që të dalim nga rrënja katrore
θ sepse
√
a2 − x2 √ √ q √
a2 − x2 = a2 − a2 sin2 θ = a2 1 − sin2 θ = a2 cos2 θ = a |cos θ|
Figura 8.1: Zëvendësimi trigonometrik
x = a cos θ Vini re ndryshimin midis zëvendësimit u2 = a2 − x2 ku ndryshorja e re
është funksion i ndryshores së vjetër dhe x = a sin θ, ku ndryshorja e
vjetër x është një funksion i variablit të ri θ.
Kjo situatë shihet qartë në Fig. 8.1, ku
x √
sin θ = =⇒ a2 − x2 = a cos θ.
a
Në përgjithësi mund të bëjmë një zëvendësim të formës x = g(t) duke përdorur rregullat e zëvendësimit nga e
anasjellta. Për t’i bërë llogaritjet më të thjeshta, pranojmë se g është funksion një për një, pra se ka funksion të
anasjelltë. Në këtë rast, në qoftë se zëvendësojmë u me x dhe x me t në rregullin e zëvendësimit, do të kemi
Z Z
f (x) dx = f g(t) · g0 (t) dt.

Ky lloj zëvendësimi quhet zëvendësim i anasjelltë.

Në shembullin më sipër ne mund të bëjmë zëvendësimin të anasjelltë x = a sin θ duke nënkuptuar h se iky është
përcaktuar si funksion një për një. Kjo mund të plotësohet duke ngushtuar vlerat e θ në segmentin − π2 , π2 .
Në Table 8.1 kemi treguar disa zëvendësime trigonometrike, që janë të vlefshme për shprehje nën rrënjë për
arsye të identiteteve të veçanta trigonometrike. Në secilin rast kufizimi i t është për shkak të faktit që të sigurojë se
funksioni që përcakton zëvendësimi është funksion një për një.
Shprehja Zëvendësimi Identiteti

√
a2 − x2 x = a sin t, − π2 ≤ t ≤ π
2 1 − sin2 t = cos2 t
√
a2 + x2 x = a tan t, − π2 < t < π
2 1 + tan2 t = sec2 t
√
π
x2 − a2 x = a sec t, 0≤t< 2 ose π≤t< 3π
2 sec2 t − 1 = tan2 t
Tabela 8.1: Tabela e zëvendësimeve trigonometrike
Shembull 297. Njehsoni integralin

Z √
9 − x2
dx.
x2
Zgjidhje: Ndërtojmë trekëndëshin këndëdrejtë me brinjë x dhe 3. Atëherë hipotenuza do të jetë 3; shih Fig. 8.1.
Nga ky trekëndësh kemi katetin tjetër të barabartë me
√
9 − x2 = 3 cos θ
Atëherë
x = 3 sin θ, dhe x = 3 cos θ dθ
303
Kështu që kemi
Z √
3 cos θ cos2 θ
Z Z Z Z
9 − x2
dx = · 3 cos θ dθ = dθ = cot θ dθ = (csc2 θ − 1) dθ = − cot θ − θ + C.
2
x2 9 sin2 θ sin2 θ
Meqenëse
9 − x2
cos θ = .
x
atëherë Z √ √
9 − x2 9 − x2 x

dx = − − sin−1 + C.
x2 x 3

Shembull 298. Njehsoni syprinën e figurës plane të kufizuar nga elipsi
x2 y2
+ = 1.
a 2 b2
Zgjidhje: Duke e zgjidhur këtë ekuacion në lidhje me y, ne marrim

y
b y2 x2 a2 − x2 b√ 2
= 1 − = ose y = ± a − x2 .
b2 a2 a2 a
Meqënëse elipsi është simetrik në lidhje me të dy boshtet koordina-
tive, syprina totale A është katërfishi i syprinës së kuadrantit të parë.
a x Pjesa e elipsit në kuadrantin e parë jepet nga funksioni
b√ 2
y= a − x2 0 ≤ x ≤ a
a
dhe kështu
a
b√ 2
Z
Figura 8.2: Sipërfaqja e elipsit 1
A= a − x2 dx
4 0 a
Për të vlerësuar këtë integral bëjmë zëvendësimin x = a sin t. Atëherë
dx = a cos t dt. Për të ndryshuar kufijtë e integrimit, shohim se kur x = 0,
sin t = 0, pra t = 0 ndërsa kur x = a, sin t = 1, pra t = π/2. Gjithashtu
√ p √
a2 − x2 = a2 − a2 sin2 t = a2 cos2 t = a| cos t| = a cos t
meqë 0 ≤ t ≤ π/2. Prej nga,
b π/2
Z√ a Z Z π/2 Z π/2
b 1
A=4 a2 − x2 dx = 4 a cos t · a cos t dt = 4ab cos2 t dt = 4ab (1 + cos 2t) dt
a 0 a 0 0 0 2
π/2
1 π

= 2ab t + sin 2t = 2ab + 0 − 0 = πab.

2 0 2
Treguam kështu se syprina e figurës plane të kufizuar nga elipsi me gjysmëboshte a dhe b është πab. Në veçanti
kur marrim a = b = r, kemi provuar formulën se syprina e rrethit me rreze r është πr2 .
Vërejtje 26. Meqënëse integrali në shembullin e dytë ishte integral i caktuar, ne ndërruam kufijtë e integrimit dhe nuk na u
desh të kthehemi mbrapsht tek ndryshorja i vjetër x.
Shohim tani dy raste të tjera të këtyre lloj zëvendësimesh si në tabelën e mësipërme. Jepet një integral që
√
përmban shprehjen x2 + a2 . Atëherë ne bëjmë zëvendësimin e mëposhtëm x = a tan θ.
304
Fig. 8.3 illustron këtë situatë ku kemi

x √
√ tan θ = , x2 + a2 = a cos θ, x = a tan θ.
x2 + a2 x a
θ Në këtë rast
dx = a sec θ dθ
a
E ilustrojmë këtë situatë me një shembull si më poshtë.
x = a cos θ Shembull 299. Njehsoni integralin
Z
1
√ dx.
x x2 + 4
2
√
Zgjidhje: Meqënëse kemi shprehjen x2 + a2 atëherë dy katetet e
y trekëndëshit këndëdrejtë do të jenë a dhe x. Atëherë kemi
x = a tan θ, dhe dx = 2 sec2 θ dt
Gjithashtu
√ 2
x2 + 4 = = 2 sec θ.
cos θ
x Kështu që kemi
2 sec2 θ dθ sec θ
Z Z Z
dx 1
√ = = dθ.
x x2 + 4
2 4 tan2 θ · 2 sec θ 4 tan2 θ
Për të njehsuar këtë integral trigonometrik shprehim çdo gjë në varësi të

sin θ dhe cos θ dhe kemi
Figura 8.4: Funksioni √1 sec θ 1 cos2 θ cos θ

x2 x2 +4 = · =
tan θ cos θ sin2 θ
2
sin2 θ
Prej nga, duke bërë zëvendësimin
u = sin θ,
do kemi
cos θ csc θ
Z Z Z
dx 1 1 du 1 1 1

√ = dθ = = − +C=− +C=− +C
x2 x2 + 4 4 sin θ
2 4 u 2 4 u 4 sin θ 4
Dimë se √
x2 + 4
csc θ =
x
dhe kështu √
x2 + 4
Z
dx
√ =− +C
x2 x2 + 4 4x


x
√ dx
x +4
2
305
y Zgjidhje: Do të ishte e mundur të përdorej zëvendësimi trigonometrik

x = 2 tan θ. Por zëvendësimi i drejtpërdrejtë u = x2 +4 është më i thjeshtë,
sepse du = 2x dx dhe
Z
x 1
Z
du √ √
√ dx = √ = u + C = x2 + 4 + C.
x2 + 4 2 u
x

Vërejtje 27. Ky shembull ilustron faktin se edhe kur është e mundur të bëhet
zëvendësimi trigonometrik, mund të ndodhë që të mos japë zgjidhjen më të
thjeshtë. Ju duhet të shihni për një metodë më të thjeshtë fillimisht.
√
Rasti i tretë trajton integralet që përmbajnë shprehjen x2 − a2 . Në
këtë rast bëjmë zëvendësimin
a π
x= = a sec θ, për 0<θ< .
cos θ 2
Siç shihet edhe nga Fig. 8.5 kemi që
√
x2 − a2 = a tan θ, dhe dx = a sec θ tan θ dθ
Ky rast ilustrohet nga shembulli i mëposhtëm.

√ Z
x x2 − a2 1
√ dx,
x2 − a2
θ
a ku a > 0.
Shohim dy mënyra të ndryshme njehsimi për këtë integral.

x = a sec θ Zgjidhje: 1. Në qoftë se shënojmë me x = a sec θ, ku 0 < θ < π/2 ose
π < θ < 3π/2, atëherë
dx = a sec θ tan θ dθ
dhe √ p p
x2 − a2 = a2 (sec2 θ − 1) = a2 tan2 θ = a |tan θ| = a tan θ
Prej nga,
a sec θ tan θ
Z Z Z
dx
√ = dθ = sec θ dθ = ln |sec θ + tan θ| + C.
x2 − a2 a tan θ
Trekëndëshi na jep
√
x2 − a2
tan θ = ,
a
kështu që kemi
√
Z
dx x x2 − a2
√
√ = ln + + C = ln x + x2 − a2 − ln a + C.
a a

x2 − a2
Duke shkruar C1 = C − ln a, kemi Z
dx
√
√ = ln x + x2 − a2 + C1 . (8.3)
x2 − a2
306
y Zgjidhje: 2. Për x > 0 mund të përdoret edhe zëvedësimi hiperbolik

x = a cosh θ
Duke përdorur identitetin cosh2 y − sinh2 y = 1, kemi
√ q p
x x − a = a2 (cosh2 θ − 1) = a2 sinh2 θ = a sinh θ.
2 2
Meqënëse
dx = a sinh θ dθ,
atëherë kemi
√1 a sinh θ dθ
ZZ Z
Figura 8.6: Funksioni dx
√ =
x)2 −4 = dθ = θ + C.
x2 − a2 a sinh θ

Meqënëse cosh θ = xa , kemi θ = cosh−1 xa dhe
Z
dx x

√ = cosh−1 + C. (8.4)
x2 − a2 a
Edhe pse formulat në këto dy zgjidhje duken të ndryshme, ato janë ekuivalente.

Vërejtje 28. Siç e ilustron edhe shembulli i mësipërm, mund të përdoret zëvendësimi hiperbolik në vend të zëvendësimit
trigonometrik dhe ndonjëherë jep përgjigje më të thjeshtë. Por ne zakonisht përdorim zëvendësimet trigonometrike sepse
identitetet trigonometrike janë më familjare sesa identitetet hiperbolike.
Shembull 302. Njehsoni integralin √
3 3
x3
Z
2
3
dx
0 (4x2 + 9) 2
Zgjidhje: Fillimisht ne shënojmë që
3
√ 3
(4x2 + 9) 2 = 4x2 + 9
√
dhe kështu zëvendësimet trigonometrike janë të vlefshme. Megjithëse 4x2 + 9 nuk është njëlloj si shprehjet në
tabelën e zëvendësimeve trigonometrike, ajo transformohet në një prej tyre në qoftë se bëjmë një zëvendësim fillestar
u = 2x. Kur e kombinojmë me zëvendësimin e tangentit, marrim
3
x= tan θ,
2
i cili na jep
3
dx = sec2 θ dθ
2
dhe √ p
4x2 + 9 = 9 tan2 θ + 9 = 3 sec θ
√ √
Kur x = 0, tan θ = 0, kështu që θ = 0 ndërsa kur x = 3 2 3 , tan θ = 3, kështu që θ = π/3. Pra kemi,
√
3 3 π Z π
x3 tan3 θ 3
27 3 tan3 θ
Z Z
2 3
8 3
dx = · sec 2
θ dθ = dθ
0 (4x + 9)3/2
2
0 27 sec θ 2
3 16 0 sec θ
Z π/3 Z π
3 sin3 θ 3 3 1 − cos2 θ
= dθ = sin θ dθ
16 0 cos2 θ 16 0 sin2 θ
Tani zëvendësojmë u = cos θ dhe kështu du = − sin θ dθ. Kur θ = 0, u = 1; kur θ = π3 , u = 21 . Atëherë,
√
3 3/2 1/2 1/2 1
x3 1 − u2
Z Z Z
3 3 3 1 2 3 1 3

dx = − du = (1 − u ) du =
−2
u + = − (1 + 1) =
0 (4x2 + 9)3/2 16 1 u2 16 1 16 u 1 16 2 32

307

x
√ dx
3 − 2x − x2
.
Zgjidhje: Ne mund ta llogarisim këtë integral, duke transformuar fillimisht shprehjen nën rrënjën katrore për të
plotësuar një katror binomi:
3 − 2x − x2 = 3 − (x2 + 2x) = 3 + 1 − (x2 + 2x + 1) = 4 − (x + 1)2
Kjo na jep mundësinë të bëjmë zëvendësimin u = x + 1. Atëherë du = dx dhe x = u − 1, kështu që

Z Z
x u−1
√ dx = √ du
3 − 2x − x 2 4 − u2
√
Tani bëjmë zëvendësimin u = 2 sin θ, prej nga du = 2 cos θ dθ dhe 4 − u2 = 2 cos θ, kështu që
Z
x
Z
2 sin θ − 1
Z √ u
√
√ dx = 2 cos θ dθ = (2 sin θ − 1) dθ = −2 cos θ − θ + C = − 4 − u2 − sin−1 + C = − 3 − 2x
3 − 2x − x2 2 cos θ 2
Ushtrime:
Z
Njehsoni integralin duke bërë zëvendësimet e treguara x
1421. √ dx
trigonometrike. Ndërtoni dhe emërtoni trekëndëshat x +x+1
2
këndëdrejtë shoqërues. Z √
Z
dx 1422. 9x2 + 18x dx
1411. √ ; x = 3 sec t
x x2 − 9
2 Z 2/3 √
Z
x3 1423. x3 4 − 9x2 dx
1412. √ dx; x = 3 tan t 0
x2 + 9 Z 1 √
√ 1424. x2 + 1 dx
Z
1413. x3 9 − x2 dx; x = 3 sin t 0
Z √
1425. x 1 − x4 dx
Njehsoni integralet.
Z 2 √3 Z
x3 dt
1414. √ dx 1426. √
0 16 − x2 t − 6t + 13
2
Z
Z 2 √ dx
1415. x3 x2 + 4 dx 1427. √
0 x 5 − x2
Z
dx
Z
dx
1416. √ 1428.
x 9 − x2
2 (x2 + 2x + 2)2
Z √ 2 Z
x2
x − 16 1429. √ dx
1417. dx
x4 4x − x2
Z 4 √ 2 Z π/2
x −1 cos t
1418. dx 1430. √ dt
1 x 0 1 + sin2 t
Z √ Z
dx
1419. 1 − 9x2 dx 1431.
(5 − 4x − x2 )3 /2
x3 x2 + 1
Z Z
1420. √ dx 1432. dx
x2 + 25 (x2 − 2x + 2)2
308
x2
Z
1433. Përdorni zëvendësimin trigonometrik për të treguar se
1435. Njehsoni dx
(x2 + a2 )3/2
dx √ √
√ = ln(x + x2 + a2 ) + C x2 −1
x2 + a2 1436. Gjeni vlerën mesatare të f (x) = x , 1 ≤ x ≤ 7.
1437. Gjeni syprinën e zonës së kufizuar nga hiperbola

1434. Përdorni zëvendësimin hiperbolik x = a sinh t për të
9x2 − 4y2 = 36 dhe drejtëza x = 3.
treguar se
1438. Parabola y = 12 x2 e ndan qarkun x2 + y2 ≤ 8 në dy
Z
dx x
√ = sinh−1 ( ) + C
x +a
2 2 a pjesë. Gjeni sipërfaqet e të dy pjesëve.
8.4 Integrimi i funksioneve racionale me thyesa të pjesshme

Në këtë leksion do të shohim se si mund të integrohet një funksion racional, duke e shprehur atë si shumë
funksionesh më të thjeshta, të quajtura thyesa të pjesshme, funksione të cilat ne dimë t’i integrojmë. Për të ilustruar
2 1
metodën, tërheqim vëmendjen se duke marrë thyesat x−1 dhe x+2 më emërues të përbashkët kemi
2 1 2(x + 2) − 1(x − 1) x+5

− = = 2
x−1 x+2 (x − 1)(x + 2) x +x−2
Në qoftë se veprojmë anasjelltas, mund të shohim se si të integrojmë funksionin në të djathtë të ekuacionit të

mësipërm:
x+5
Z Z
2 1

dx = − dx = 2 ln |x − 1| − ln |x + 2| + C
x2 + x − 2 x−1 x+2
Për të parë se si funksionon kjo metodë në përgjithësi, le të shqyrtojmë një funksion racional si vijon:
P(x)
f (x) =
Q(x)
ku P dhe Q janë polinome. Është e mundur të shprehet f (x) si shumë e thyesave të thjeshta kur raporti i P është më
e vogël sesa raporti i Q. Kështu që në këtë rast funksioni racional quhet funksioni racional i rregullt. Rikujtojmë
që në qoftë se
P(x) = an xn + an−1 xn−1 + · · · + a1 x + a0
ku an , 0 dhe grada e P-së thuhet së është n dhe shkruhet deg(P) = n.
Në qoftë se f (x) nuk është i rregullt, pra deg(P) ≥ deg(Q), atëherë fillimisht pjestojmë P me Q dhe me R(x)
shënojmë mbetjen e pjestimit e cila është e tillë që deg(R) < deg(Q). Atëherë funksioni mund të shkruhet
P(x) R(x)
f (x) = = S(x) + ,
Q(x) Q(x)
ku S dhe R janë gjithashtu polinome. Si në shembullin në vazhdim, ndonjëherë nevojitet vetëm ky hap paraprak.

x3 + x
Z
dx.
x−1
Zgjidhje: Meqënëse raporti i numëruesit është më e madhe sesa raporti i emëruesit, atëherë fillimisht bëjmë
pjestimin e numëruesit me emëruesin. Kështu që
x3 + x 2
= x2 + x + 2 +
x−1 x−1
Prej këtej
x3 + x x3 x2
Z Z
2

dx = x2 + x + 2 + dx = + + 2x + 2 ln |x − 1| + C
x−1 x−1 3 2
309

Hapi i dytë do të ishte faktorizimi i emëruesit, ose zbërthimi i emëruesit sipas të gjitha rrënjëve, pra si prodhim
i faktorëve linearë (të formës ax + b) dhe kuadratikë (të formës ax2 + bx + c ku b2 − 4ac < 0). Për shembull, në qoftë
se Q(x) = x2 − 16, ne mund ta faktorizojmë si:
Q(x) = (x2 − 4)(x2 + 4) = (x − 2)(x + 2)(x2 + 4)
Lemma e mëposhtme garanton se kjo është gjithmonë e mundur.
Lema 42. Në qoftë se f (x) ∈ R[x] është një polinom me koeficentë racionalë atëherë f (x) factorizohet ne prodhim faktorësh
linearë ose kuadratikë.
Për vërtetimin e kësaj leme dhe rezultate të tjera mbi polinomet shihni [76].
R(x)
Hapi i tretë do të ishte shprehja e funksionit racional Q(x) si shumë thyesash të thjeshta të formës
A Ax + B
ose
(ax + b)i (ax2 + bx + c) j
Ne do shpjegojmë me detaje katër nga këto raste.
8.4.1 Rasti i parë. Kur emëruesi është prodhim i faktorëve linearë.

Kjo do të thotë se ne mund të shkruajmë
Q(x) = (a1 x + b1 )(a2 x + b2 ) · · · (ak x + bk )
ku asnjë faktor nuk përsëritet. Në këtë rast teorema thotë se ekzistojnë konstantet A1 , A2 , · · · , Ak të tilla që
R(x) A1 A2 Ak
= + + ··· + (8.5)
Q(x) a1 x + b1 a2 x + b2 ak x + bk
Këto konstante mund të përcaktohen si në shembullin në vazhdim.
x2 + 2x − 1
Z
2x3 + 3x2 − 2x
Zgjidhje: Meqënëse raporti i numëruesit është më e vogël se e emëruesit, kjo do të thotë se nuk kemi nevojë të
bëjmë pjestimin. Faktorizojmë emëruesin si
2x3 + 3x2 − 2x = x(2x2 + 3x − 2) = x(2x − 1)(x + 2)
Meqënëse emëruesi ka tre faktorë linearë, atëherë zbërthimi i funksionit nën integral do ketë formën
x2 + 2x − 1 A B C
= + + (8.6)
x(2x − 1)(x + 2) x 2x − 1 x + 2
Për të përcaktuar këta koefiçentë shumëzojmë të dy anët e ekuacionit të mësipërm me prodhimin x(2x − 1)(x + 2),
duke përftuar
x2 + 2x − 1 = A(2x − 1)(x + 2) + Bx(x + 2) + Cx(2x − 1) (8.7)
Duke zbërthyer kllapat e anës së djathtë të ekuacionit të mësipërm dhe duke e shkruajtur shprehjen në formën
standarte të polinomit, marrim
x2 + 2x − 1 = (2A + B + 2C)x2 + (3A + 2B − C)x − 2A (8.8)
Polinomet në këtë ekuacion janë identikë, kështu që koeficentët pranë fuqive të njëjta të x-it janë të barabartë. Kështu
që duke i barazuar këto keoficentë marrim
2A + B + 2C = 1




3A + 2B − C = 2




−2A = −1



310
Duke e zgjidhur këtë sistem ekuacionesh, kemi A = 12 , B = 51 , dhe C = − 10

1
dhe kështu
x2 + x − 1
Z Z
11 1 1 1 1

dx = + − dx
2x3 + 3x2 − 2x 2 x 5 2x + 1 10 x + 2
1 1 1
= ln |x| + ln |2x + 1| − ln |x + 2| + K
2 10 10
Në integrimin e thyesës së mesit kemi bërë zëvendësmin me mend u = 2x − 1, i cili na jep du = 2 dx dhe dx = du/2.

Vërejtje 29. Ju mund të përdorni një metodë alternative për të getur koefiçentët A B dhe C. Ekuacioni i fundit është një
identitet, pra barazim i vërtetë për çdo vlerë të x-it. Le të zgjedhim vlerat e x-it të cilat e thjeshtojnë ekuacionin. po qe se
zëvendësojmë x = 0 në ekuacion, atëherë termi i dytë dhe i tretë anullohen dhe ekuacioni bëhet −2A = −1, ose A = 21 . Po
njëlloj po qe se zëvendësojmë x = 1/2 marrim 5B/4 = 41 , pra B = 1/5 dhe për x = −2 kemi 10C = −1 dhe C = −1/10.
Z
dx
Shembull 306. Gjeni , ku a , 0.
x − a2
2
Zgjidhje: Zbërthejmë funksionin si me poshtë
1 1 A B
= = +
x2 −a 2 (x − a)(x + a) x − a x + a
dhe prej këtej

A(x + a) + B(x − a) = 1
Duke përdorur metodën si në vërejtjen e mësipërme, zëvendësojmë x = a dhe marrim A(2a) = 1, kështu që A = 2a
1
.
po qe se zëvendësojmë x = −a kemi B(−2a) = 1, kështu që B = − 2a . Pra,
1
Z Z
dx 1 1 1
= ( − ) dx
x2 − a2 2a x−a x+a
1
= (ln |x − a| − ln |x + a|) + C
2a
Meqënëse ln x − ln y = ln(x/y), mund ta shkruajmë integralin
Z
dx 1 x−a
= ln | |+C (8.9)
x2 − a2 2a x+a

8.4.2 Rasti i Dytë. Q(x) është prodhim faktorësh lineare, ku disa përsëriten.
Supozojmë se faktori i parë a1 x + b1 përsëritet r herë, në faktorizimin e Q(x). Atëherë në vend të një termi të
A1
vetëm (a1 x+b1)
ne shkruajmë
A1 A2 Ar
+ + ··· + (8.10)
a1 x + b1 (a1 x + b1 )2 (a1 x + b1 )r
dhe për ta ilustruar mund të shkruajmë
x3 − x + 1 A B C D E
= + 2+ + +
x2 (x − 1)3 x x (x − 1) (x − 1)2 (x − 1)3
Dhe për ta parë më të detajuar shohim një shembull të thjeshtë.
x − 2x2 + 4x + 1
Z 4
Shembull 307. Gjeni dx.
x3 − x2 − x + 1
311
Zgjidhje: Hapi i parë është pjestimi. Rezultati është
x4 − 2x2 + 4x + 1 4x
=x+1+ 3
x3 − x2 − x + 1 x − x2 − x + 1
Hapi i dytë është faktorizimi i emëruesit Q(x) = x3 − x2 − x + 1. Meqënëse Q(1) = 0, ne kemi x − 1 faktor dhe kështu
kemi
x3 − x2 − x + 1 = (x − 1)(x2 − 1) = (x − 1)(x − 1)(x + 1) = (x − 1)2 (x + 1)
Meqënëse faktori linear (x-1) përsëritet dy herë, atëherë zbërthimi i funksionit ka trajtën
4x A B C
= + +
(x − 1) (x + 1) x − 1 (x − 1)
2 2 x+1
Duke shumëzuar anë për anë me emëruesin e përbashkët, (x − 1)2 (x + 1), kemi
4x = A(x − 1)(x + 1) + B(x + 1) + C(x − 1)2 = (A + C)x2 + (B − 2C)x + (−A + B + C) (8.11)
Tani llogarisim koeficentët:

A+C=0




− 2C = 4

B



 −A + B + C = 0


Duke zgjidhur sistemin, kemi A = 1, B = 2, dhe C = −1, kështu që
x − 2x2 + 4x + 1
Z 4 Z
1 2 1
dx = [x + 1 + + − ] dx
x3 − x2 − x + 1 x − 1 (x − 1)2 x + 1
x2 2
= + x + ln |x − 1| − − ln |x + 1| + K
2 x−1
x2 2 x−1
= +x− + ln | |+K
2 x−1 x+1

8.4.3 Rasti i Tretë. Q(x) përmban faktorë kuadratikë të pathjeshtueshëm (trinom të fuqisë
së dytë që nuk ka rrënjë reale).
Në qoftë se Q(x) ka një faktor ax2 + bx + c, ku b2 − 4ac < 0, atëherë si shtesë e shprehjes së raportit R(x)/Q(x) do
jetë edhe
Ax + B
(8.12)
ax2 + bx + c
Ku A dhe B janë konstante që duhen përcaktuar. Për shembull, në qoftë se f (x) = x/[(x − 2)(x2 + 1)(x2 + 4)], ai ka
zbërthimin e formës
x A Bx + C Dx + E
= + 2 + 2
(x − 2)(x + 1)(x + 4) x − 2
2 2 x +1 x +4
Termi i dhënë në ekuacionin e mësipërm mund të integrohet duke plotësuar katrorin e binomit dhe duke përdorur
formulën Z
dx 1 x
= tan−1 ( ) + C (8.13)
x2 + a2 a a
2x2 − x + 4
Z
x3 + 4x
Zgjidhje: Meqënëse x3 + 4x = x(x2 + 4) dhe nuk mund të faktorizohet më tej. Ne mund të shkruajmë
2x2 − x + 4 A Bx + C
= + 2
x3 + 4x x x +4
312
Duke shumëzuar me x(x2 + 4), kemi

2x2 − x + 4 = A(x2 + 4) + (Bx + C)x = (A + B)x2 + Cx + 4A
Duke barazuar koefiçentët pranë fuqive të njëjta të x, kemi
A+B=2



C = −1



 4A = 4


Kështu që A = 1, B = 1, dhe C = −1 dhe prej këtej

2x2 − x + 4
Z Z
1 x−1
dx = ( + 2 ) dx
x + 4x
3 x x +4
Në mënyrë që të integrojmë termin e dytë, e ndajmë atë në dy pjesë:
Z Z Z
x−1 x 1
dx = dx −
x2 + 4 x2 + 4 x2 + 4
Bëjmë zëvendësimin u = x2 + 4 në integralin e parë të kësaj pjese, kështu që du = 2x dx. Dhe përfundimisht do kemi
2x2 − x + 4
Z Z Z Z
1 x 1
dx = dx + dx − dx
x + 4x
3 x x +4
2 x +4
2
1 1
= ln |x| + ln(x2 + 4) − tan−1 (x/2) + K
2 2

4x − 3x + 2
2
Z
Shembull 309. Njehsoni dx
4x2 − 4x + 3
Zgjidhje: Meqënëse numëruesi dhe emëruesi kanë të njëjtën gradë, fillimisht pjestojmë dhe marrim
4x2 − 3x + 2 x−1
=1+ 2
4x − 4x + 3
2 4x − 4x + 3
Vërejmë se trinomi 4x2 − 4x + 3 është i pazbërthyeshëm sepse dallori i tij është b2 − 4ac = −32 < 0. Për të integruar
funksionin e dhënë fillimisht plotësojmë katrorin e binomit për emëruesin:
4x2 − 4x + 3 = (2x − 1)2 + 2
kjo na sugjeron të bëjmë zëvendësimin u = 2x − 1. Atëherë du = 2 dx dhe x = (u + 1)/2, kështu që
4x2 − 3x + 2
Z Z
x−1
dx = (1 + 2 ) dx
4x2 − 4x + 3 4x − 4x + 3
2 (u + 1) − 1
Z 1 Z
1 1 u−1
=x+ du = x + du
2 u +2
2 4 u2 + 2
1 1 1 u
= x + ln(u2 + 2) − · √ tan−1 ( √ ) + C
8 4 2 2
1 1 −1 2x − 1
= x + ln(4x − 4x + 3) − √ tan ( √ ) + C
2
8 4 2 2

Vërejtje 30. Shembulli i mësipërm ilustron procedurën për integrimin e thyesave elementare të formës
Ax + B
ku b2 − 4ac < 0
+ bx + c
ax2
Ne plotësojmë katrorin e binomit dhe më pas bëjmë zëvendësimin i cili na sjell në integralin e formës
Cu + D
Z Z Z
u 1
du = C du + D du
u +a
2 2 u +a
2 2 u + a2
2
atëherë integrali i parë është një logaritëm dhe i dyti shprehet në terma të tan−1 .
313
8.4.4 Rasti i Katërt. Q(x) përmban një faktor kuadratik të pathjeshtueshëm të përsëritur.
Në qoftë se Q(x) ka faktor (ax2 + bx + c)r ku b2 − 4ac < 0, atëherë në vend të një faktori të vetëm do kemi shumën
A1 x + B1 A2 x + B2 Ar x + Br
+ + ··· + (8.14)
ax + bx + c (ax + bx + c)
2 2 2 (ax2 + bx + c)r
dhe secili prej këtyre integraleve mund të integrohet duke plotësuar katrorin e binomit.
1 − x + 2x2 − x3
Z
x(x2 + 1)2
Zgjidhje: Forma e zbërthimit të funksionit është
1 − x + 2x2 − x3 A Bx + C Dx + E
= + 2 + 2
x(x2 + 1)2 x x +1 (x + 1)2
Duke shumëzuar anë për anë me x(x2 + 1)2 , kemi
−x3 + 2x2 − x + 1 = A(x2 + 1)2 + (Bx + C)x(x2 + 1) + (Dx + E)(x)

= A(x4 + 2x2 + 1) + B(x4 + x2 ) + C(x3 + x) + D(x2 ) + Ex
= (A + B)x4 + Cx3 + (2A + B + D)x2 + (C + E)x + A
dhe duke barazuar koefiçentët pranë fuqive të njëjta të x, marrim sistemin
A+B=0



C = −1




2A + B + D = 2



C + E = −1





A=1


që na jep zgjidhjen A = 1, B = −1, C = −1, D = 1, dhe E = 0. Prandaj,
1 − x + 2x2 − x3 x+1
Z Z
1 x
dx = ( = 2 + ) dx
x(x2 + 1)2 x x + 1 (x2 + 1)2
Z Z Z Z
dx x dx x dx
= − dx − +
x x2 + 1 x2 + 1 (x2 + 1)2
1 1
= ln |x| − ln(x2 + 1) − tan−1 x − +K
2 2(x + 1)
2
8.4.5 Racionalizimi i funksioneve nëpërmjet zëvendësimeve

Disa funksione irracionale mund të shndërrohen në funksione racionale nëpërmjet zëvendësimeve të përshtat-
shme. Në veçanti kur funksioni nën integral përmban një shprehje të formës n g(x) zëvendësimi u = n g(x) mund
p p
të jetë efektiv. Le të shohim një shembull.

Z √
x+4
x
√
Zgjidhje: Le të shënojmë u = x + 4, atëherë u2 = x + 4, kështu që x = u2 − 4 dhe dx = 2u du. Atëherë
Z √
x+4 u2
Z Z Z
u 4
dx = 2
· 2u du = 2 2
du = 2 (1 + 2 ) du
x u −4 u −4 u −4
314
Ne mund ta llogarisim integralin edhe duke faktorizuar u2 − 4 si (u − 2)(u + 2) dhe duke përdorur thyesat
elementare dhe marrim
Z √ √
x+4 √ x + 4 − 2
Z Z
du 1 u − 2
dx = 2 du + 8 = 2u + 8 · ln + C = 2 x + 4 + 2 ln √ +C
x u2 − 4 2·2 u+2 x + 4 + 2
Le të shohim tani se si mund të racionalizojmë shprehjet trigonometrike. Për shembull, si mund të integrojmë
Z
1
dx
1 + sin x − cos x
Rezultati i mëposhtëm i cili vërtetohet në trigonometry na zgjidh këtë problem.

Lema 43 (Weierstrass). Çdo funksion trigonometrix f (x) mund të shprehet si funksion racional i t = tan 2x .
Vërtetoni se
2 tan 2x 1 − tan2 x2
sin x = dhe cos x =
1 + tan2 x2 1 + tan2 x2
Shembull 312. Gjeni një parametrizim racional të rrethit njësi.
Zgjidhje: Rrethi njësi ka ekuacion x2 + y2 = 1 dhe çdo pikë e tij në koordinata polare është (cos θ, sin θ), Për
0 ≤ θ ≤ 2π. Shënojmë me t = tan θ2 . Atëherë një parametrizim racional i rrethit jepet nga
!
1 − t2 2t
, ,
1 + t2 1 − t2
për t ∈ R.

Ushtrime:
Zbërtheni thyesat në thyesa elementare me metodën e koefiçentëve të pacaktuar.
2x
1439. (x−3)(2x+5) Njehsoni integralet.
Z
1 3x
1440. x3 +3x2 +x 1451. dx
2x − 5
x−1
1441. x3 +x2
Z
x2
1452. dx
1442. x−1 x−8
x3 +x Z
x−5
1443. 7 1453. dx
(x2 −16)2 (x + 7)(x − 3)
Z
1444. 3x−5 dx
(x+2)3 (x2 +1)2 1454.
(x + 5)(x − 2)
x4 +1
1445. x5 +4x3
Z 5
dx
1455. 2−1
1446. x3 3 x
x2 +4x+3 Z
ax
x4 1456. dx
1447. x4 −1 x2 − x
2 Z 1
1448. x2 +3x−4 x−1
1457. 2 + 5x + 2
dx
1 0 x
1449. x9 −x6 Z 2
4x2 − 7x − 12
1450. t4 +t2 +1 1458. dx
(t2 +1)(t2 +4) 1 x(x + 2)(x − 3)
315
5x + 9
Z Z
dx
1459. dx 1476. √4 √
(x + 3)2 x+ 3x
Z
dx Z
e2x
1460. 1477. dx
(x − 3)2 (x + 5) e2x + 3ex + 2
5x2 + 7x + 3
Z Z
1461. dx cos x
x3 + 2x2 1478. dx
sin2 x + sin x
Z √
Z
dt
1462. x
t2 (t + 1)2 1479. dx
x +x
2
x+4
Z
1463. dx
x2 + 2x + 5 Përdorni integrimin me pjesë së bashku me teknikat e
Z këtij seksioni për të njehsuar integralet.
dx
1464. Z
x3 −8
1480. ln(x2 − 3x + 1) dx
x3
Z
1465. dx
x3 + 8
Z
1481. x arctan x dx
x4 + 3x2 + 1
Z
1466. dx
x5 + 5x3 + 5x
Njehsoni integralet duke plotësuar katrorin e binomit.
x2 − 5x + 16
Z
1467. dx
Z
1
(2x + 3)(x − 3)2 1482. dx
x2 − 6x
x3 + 2x2 + 3x − 2
Z
1468. dx 3x + 5
Z
(x2 + 2x + 2)2 1483. dx
4x2 + 12x − 5
Bëni fillimisht një zëvendësim që ta ktheni funksionin
nën integral në një funksion racional e më pas njehsoni Gjeni syprinën e zonës nën kurbën e dhënë nga a në b.
integralin.
Z 1484. y = 1
x2 −6x+8
, a = 5, b = 10
dx
1469. √ 1485. y = 1
, a = 1, b = 2
x− x+3 x2 +x
x2 +1
1486. y = a = 1, b = 2
Z 1
dx 3x−x2
,
1470. √3
0 2+ x
Z 1487. y = x+1
x−1 , a = 2, b = 3
dx
1471. √ 1488. Supozojmë se f , g, dhe h janë polinome dhe
x x+3
Z √ f (x) g(x)
x =
1472. dx h(x) h(x)
x−3
për të gjitha x-et me përjashtim kur h(x) = 0. Vërtetoni se
Z
dx
1473. √ f (x) = g(x) për të gjitha x-et.
3 x+2+x
1489. Në qoftë se f është një funksion kuadratik i tillë që
Z
dx
1474. √3 √ f (0) = 1 dhe
x− x Z
f (x)
q
√ dx
Z 1+ x x2 (x + 1)3
1475. dx është funksion racional, gjeni vlerën e f 0 (0).
x
316
8.5 Strategji Integrimi

Siç e kemi parë gjatë këtij kapitulli integrimi është më i vështirë se derivimi. Në gjetjen e derivatit të një
funksioni është e qartë se cilën formulë derivimi duhet të përdorësh, por zakonisht është e paqartë se cilën metodë
apo formulë duhet të përdorësh për inegrimin e një funksioni. Më poshtë do të përpiqemi të përmbledhim këto
metoda, të prezantojmë një koleksion metodash të kombinuara sipas rastit, dhe të përpiqemi të japim disa strategji
integrimi.
Paraprakisht që çdo strategji të funksionojë nevojitet një njohje e formulave bazë të integrimit. Në tabelën në
vazhdim kemi përmbledhur gjithë formulat e integraleve që kemi mundur të gjejmë në këtë kapitull. Një listë e
plotë e formulave të integrimit jepet në tabelat në fund të këtij libri.
xn+1
Z Z
1
xn dx = , (n , −1) dx = ln |x|
n+1 x
ax
Z Z
ex dx = ex ax dx =
ln a
Z Z
sin x dx = − cos x cos x dx = sin x
Z Z
sec2 x dx = tan x csc2 x dx = − cot x
Z Z
secx tan x dx = sec x csc x cot x dx = − csc x
Z Z
tanx dx = ln | sec x| cot x dx = ln | sin x|
Z Z
sinh x dx = cosh x cosh x dx = sinh x
Z Z
dx 1 −1 x dx x

= tan √ = sin−1
x2 + a2 a a a2 − x2 a
Z
dx 1

x − a
Z
dx √
= ln √ = ln |x + x2 ± a2 |
x2 − a2 2a x+a

Z Z x2 ± a2
sec x dx = ln |sec x + tan x| csc x dx = ln | csc x − cot x|
Pra, tani që jemi pajisur me këto formula bazë integrimi mund të mendohet nëpërmjet katër hapave të
mëposhtëm:
1: Thjeshtoni integralin në qoftëse është e mundur.
Ndonjëherë përdorimi i veprimeve algjebrike apo i identiteteve trigonometrike mund ta thjeshtojë integralin
dhe ta bëjë më të qartë metodën e integrimit. Këtu janë disa shembuj:
√ √ √
Z Z
x 1 + x dx = ( x + x) dx
Z Z Z Z
tan x sin x 1
dx = cos x dx =
2
sin x cos x dx = sin 2x dx
sec2 x cos x 2
Z Z Z
(sin x + cos x) dx = (sin x + 2 sin x cos x + cos x) dx = (1 + 2 sin x cos x) dx
2 2
2: Shihni për zëvendësime të përshtatshme.
317
Përpiqu të gjesh ndonjë funksion u = g(x) nën shenjën e integralit diferenciali i të cilit du = g0 (x) dx të jetë
gjithashtu nën shenjën e integralit, me përjashtim ndoshta të ndonjë konstanteje. Për shembull, në integralin
Z
x
2
dx
x −1
ne shohim se në qoftë se u = x2 − 1, atëherë du = 2x dx. Prej nga ne përdorim zëvendësimin u = x2 − 1 në vend të
integrmit të thyesave racionale.
3: Klasifikoni integralin në varësi të formës së tij.
Në hapat 1 dhe 2 nuk jepet zgjidhja, kështu që shohim trajtën e funksionit nën integral.
a) Funksionet trigonometrike . Në qoftë se f (x) është një prodhim i fuqive të sin x, cos x, tan x, dhe sec x, apo cot x
dhe csc x, atëherë përdorni zëvendësimet e sugjeruara më lart.
b) Funksionet Racionale. Në qoftë se f (x) është funksion racional, atëherë përdorim procedurat e njohura për
gjetjen e integraleve të funksioneve racionale.
c) Integrimi me pjesë. Në qoftë se f (x) është prodhim i një fuqie të x (ose polinomi) dhe një funksioni transhendent
(si trigonometrik, eksponencial, ose funksion logaritmik ), atëherë përdorim integrimin me pjesë.
d) Rrenjët apo radikalet Raste të veçanta zëvendësimesh janë rekomanduar për disa tipe rrënjësh.
√
• Në qoftë se ±x2 ± a2 ndodhet nën shenjën e integralit, atëherë përdorni zëvendësimet trigonometrike.
√n
√n
• Në qoftë se ax + b ndodhet nën shjenjën e integralit, përdorni zëvendësimin racional u = ax + b. Në
p
mënyrë më të përgjithshme funksionon edhe zëvendësimi për n g(x).
4: Provoni sërish
Në qoftë se tre hapat e para nuk kanë dhënë rezultat për integrimin, kujtohuni se janë dy metoda bazë integrimi:
me zëvendësim dhe me pjesë.
a) Provo me zëvendësim. Edhe pse mund të mos ketë pasur mundësi për zëvendësim të drejtpërdrejtë (në hapin2)
përsëri mund të ketë hapësirë për një zëvendësim të parshtatshëm.
b) Të përpiqesh të integrosh me pjesë. Edhe pse integrimi me pjesë përdoret për në shumicën e rasteve të
prodhimeve të përshkruara në hapin 3(c), është ndonjëherë i përshtatshëm edhe në funksione të vetme. Kjo
funksionon për tan−1 x, sin−1 x, dhe ln x dhe këto janë të gjithë funksione inverse.
c) Përpunimi i integralit. Veprimet algjebrike mund të jenë të përdorshme për transformimin e integralit në formë
më të thjeshtë. Këto veprime mund të jenë thelbësore. Këtu kemi një shembull:
1 + cos x
Z Z
dx 1
= · dx
1 − cos x 1 − cos x 1 + cos x
1 + cos x
Z Z
cos x

2
dx = csc2 x + dx
sin x sin2 x
d) Lidhni problemin me probleme të mëparshme. Kur ju keni fituar një farë eksperience në integrim, ju mund të
jeni në gjendje të përdorni një metodë në integralin e dhënë të ngjashme me një metodë që ju tashmë e keni
përdorur në një integral të mëparshëm. Ose mund të jeni në gjendje të shprehni integralin e dhënë në varësi
të një integrali të mëparshëm.
Z
Për shembull, tan2 x sec x dx është i komplikuar si integral por në qoftë se përdorim identitetin tan2 x =
sec2 x − 1, ne mund të shkruajmë
Z Z Z
tan2 x sec x dx = sec3 x dx − sec x dx
318
Z
dhe meqë sec3 x dx është llogaritur më parë mund ta përdorim në këtë problem.
e Përdorim metoda të ndryshme. Ndonjëherë mund të kërkohet të përdoren dy ose tre metoda për llogaritjen e
një integrali. Njehsimi mund të përfshijë disa zëvendësime të tipeve të ndryshme, ose mund të kombinohen
integrimi me pjesë me një ose më shumë zëvendësime.
Le të shohim shembujt në vazhdim duke pasur parasysh strategjitë e mësipërme.

tan3 x
Z
dx
cos3 x
Zgjidhje: Në hapin e parë ne e rishkruam integralin:
tan3 x
Z Z
dx = tan3 x sec3 x dx
cos3 x
Z
Integrali tani është i formës tanm x secn x dx me m numër tek, kështu që mund të përdorim çfarë kemi mësuar më
lart. Ose ndryshe, në qoftë se në hapin 1 ne patëm shkruar
tan3 x sin3 x sin3 x

Z Z Z
1
dx = · dx = dx
cos3 x cos3 x cos3 x cos6 x
dhe këtu mund të vazhdonim me integrimin duke bërë zëvendësimin u = cos x:
sin3 x 1 − cos2 x 1 − u2 u2 − 1
Z Z Z Z Z
dx = sin x dx = (−du) = du = (u−4 − u−6 )du
cos6 x cos6 x u6 u6

Shembull 314. Gjeni integralin Z √

x
e dx
√
Zgjidhje: Në lidhje me hapin 3 ne zëvendësojmë u = x. Atëherë x = u2 , kështu që dx = 2u du dhe
Z √ Z
e x dx = 2 ueu du
Shprehja nën integral tani është prodhim i u me një funksion transhendent eu , kështu që mund të integrohet me
pjesë.


x5 + 1
Z
dx
x3 − 3x2 − 10x
Zgjidhje: Këtu nuk mund të zbatohen hapat 1 dhe 2. Shprehja nën integral është një funksion racional kështu që
aplikojmë procedurën për këto funksione duke patur parasysh se hapi i parë atje është pjestimi.

Z r
1−x
dx
1+x
319
Zgjidhje: Megjithëse zëvendësimi racional

r
1−x
u=
1+x
këtu funksionon, ai na çon në një funksion të komplikuar racional. Një metodë më e thjeshtë është duke bërë disa
√
veprime algjebrike. Duke shumëzuar numëruesin dhe emëruesin me 1 − x, kemi
Z r Z Z Z √
1−x 1−x 1 x
dx = √ dx = √ dx − √ dx = sin−1 x + 1 − x2 + C
1+x 1 − x2 1 − x2 1 − x2

8.5.1 A mund të integrojmë çdo funksion të vazhdueshëm?

Lind pyetja: A na mundëson strategjia për integrim
Z të gjejmë integralin e çdo funksioni të vazhdueshëm? Për
2
shembull, a mund ta përdorim për të integruar ex dx? Përgjigja është jo, të paktën jo në termat e funksioneve që
janë familjarë për ne.
Funksionet me të cilat kemi punuar deri tani janë quajtur funksione elementare. Këto janë polinomet, funk-
sionet racionale, funksionet fuqi, eksponenciale, funksionet logaritmike, trigonometrike dhe funksionet e anasjellta
trigonometrike, funksionet hiperbolike dhe të anasjellta hiperbolike dhe të gjitha funksionet që përftohen prej këtyre
nëpërmjet mbledhjes, shumëzimit, pjestimit dhe kompozimit. Për shembull funksioni:
r
x2 − 1
f (x) = + ln(cosh x) − xesin 2x
x3 + 2x − 1
është funksion elementar. Z
Në qoftë se f (x) është funksion elementar, atëherë f 0 është funksion elementar por f (x) dx nuk është nevoja
2
të jetë elementar. Shqyrtojmë funksionin f (x) = ex . Meqënëse f (x) është funksion i vazhdueshëm, integrali i tij
ekziston dhe në qoftë se përcaktojmë funksionin F me
Z x
2
F(x) = et dt
0
atëherë ne dimë nga pjesa e parë e Teoremës Themelore të Kalkulusit se

2
F0 (x) = ex
2
Prandaj, f (x) = ex ka një primitiv F, por vërtetohet se F nuk është funksion
Z elementar. Kjo do të thotë se
2
pavarësisht sesa mund të përpiqemi, ne s’do të mundemi ta njehsojmë integralin ex dx në termat e funksioneve
që ne njohim. E njëjta gje mund të thuhet për integralet e mëposhtëm:
Z x Z Z Z √ Z Z
e 1 sin x
dx, sin(x2 ) dx, cos(ex ) dx, x3 + 1 dx, dx, dx
x ln x x
Në fakt shumica e funksioneve elementare nuk kanë primitivë elementarë.
8.5.2 Tabelat e Integraleve

Tabelat e integraleve të pacaktuara janë mjaft të përdorshme kur përballesh me integrale të cilët janë të vështirë
për tu njehsuar drejtpërdrejt dhe nuk ke akses në një sistem kompjuterik algjebrik. Një tabelë prej rreth 120
integralesh, të karakterizuar nga forma e tyre është paraqitur në fund të librit. Duhet mbajtur mend se integralet
nuk paraqiten në të njëjtën formë si në tabelë. Zakonisht na nevojitet të përdorim zëvendësimin ose veprimet
algjebrike për ta transformuar një integral të dhënë në një prej atyre të paraqitur në tabelë.
320
Shembull 317. Zona plane e kufizuar nga kurbat y = arctan x, y = 0, dhe x = 1 rrotullohet rreth boshtit të y-ve. Gjeni
vëllimin e trupit të përftuar prej rrotullimit.
Zgjidhje: Duke përdorur metodat e tubave cilindrike, ne shohim se vëllimi është

Z 1
V= 2πx arctan x dx
0
Në këtë paragraf të tabelave të integrimit të quajtur format trigonometrike inverse kemi formulën:
u2 + 1
Z
u
u tan−1 u du = tan−1 u − + C
2 2
Prandaj vëllimi do jetë:
1 #1
x2 + 1
Z "
x h i1
V = 2π −1
x tan x dx = 2π −1
tan x − = π (x2 + 1) tan−1 x − x
0 2 2 0 0
π 1

= π 2 tan−1 1 − 1 = π 2 − 1 = π2 − π
4 2

Shembull 318. Përdorni tabelën e integraleve për të njehsuar
x2
Z
√ dx
5 − 4x2
√
Zgjidhje: Në qoftë se shohim tek tabela e integraleve për integralet që përmbajnë forma si a2 − u2 , shohim se:
u2 u√ 2 a2
Z
u
√ du = − a − u2 + sin−1 ( ) + C
2
a −u 2 2 2 a
Ky nuk është tamam ajo që ne kemi por, mund ta përdorim atë pasi të kemi bërë zëvendësimin u = 2x.
x2 (u/2)2 du 1 u2
Z Z Z
1
√ √ dx = = √ du.
5 − 4x2 8
5 − u2 2 8 5 − u2
√
Atëherë duke përdorur formulën e mësipërme me a2 = 5 (pra a = 5) kemi:
x2 u2 u2
Z Z Z
1 1
√ dx = √ du = √ du
5 − 4x2 8 5 − u2 8 5 − u2
1 u√ 5 u x√ 5 2x
= (− 5 − u2 + sin−1 √ ) + C = − 5 − 4x2 + sin−1 ( √ ) + C
8 2 2 5 8 16 5

Z
Shembull 319. Përdor tabelën e integraleve për të njehsuar x3 sin x dx.
Zgjidhje: Në qoftë se shohim tek paragrafi i formave trigonometrike, shohim se asnjë prej tyre nuk e përfshin x3 si
faktor. Megjithatë, mund të përdorim formulën e reduktuar
Z Z
un cos u du = un sin u − n un−1 sin u du
për n = 3 dhe kemi:
321
Z Z
x sin x dx = −x cos x + 3
3 3
x2 cos x
Z
Tani na duhet të llogaritim x2 cos x dx. Mund ta përdorim përsëri formulën për n = 2 dhe do kemi:
Z Z
x cos x dx = x sin x − 2
2 2
x sin x dx
= x2 sin x − 2(sin x − x cos x) + K
Duke kombinuar këto llogaritje, marrim

Z
x3 sin x dx = −x3 cos x + 3x2 sin x + 6x cos x − 6 sin x + C
Ku C = 3K.

Z √
Shembull 320. Përdorni tabelën e integraleve për të njehsuar x x2 + 2x + 4 dx.
√ √ √ √
Zgjidhje: Meqënëse tabela jep integrale të formës a2 + x2 , a2 − x2 , dhe x2 − a2 , por jo ax2 + bx + c, ne fillimisht
plotësojmë katrorin e binomit:
x2 + 2x + 4 = (x + 1)2 + 3
√
Në qoftë se bëjmë zëvendësimin u = x + 1 (pra x = u − 1), integrali do të vijë në trajtën a2 + u2 , pra:
Z √ Z √
x x2 + 2x + 4 dx = (u − 1) u2 + 3 du
Z √ Z √
= u u2 + 3 du − u2 + 3du
Integrali i parë njehsohet duke përdorur zëvendësimin t = u2 + 3.

Z √ 1
Z
√ 1 2 1
u u + 3 du =
2 t dt = · t3/2 = (u2 + 3)3/2
2 2 3 3
Për integralin e dytë përdorim formulën:

Z √
u√ 2 a2 √ √
a2 + u2 du = a + u2 + ln(u + a2 + u2 ) + C me a = 3
2 2
dhe kemi: Z √
u√ 2 3 √
u2 + 3 du = u + 3 + ln(u + u2 + 3)
2 2
Prandaj
Z √ 1 x+1√ 2 3 √
x x2 + 2x + 4 dx = (x2 + 2x + 4)3/2 − x + 2x + 4 − ln(x + 1 + x2 + 2x + 4) + C
3 2 2
322
8.5.3 Sistemet Kompjuterike Algjebrike

Ne kemi parë se përdorimi i tabelave ndihmon në njehsimin e integraleve duke transformuar shprehjet nën
integral për ti sjellë në një nga format e njohura në tabelat e integraleve. Kompjuterat janë veçanërisht efiçentë në
llogaritjen e integraleve. Dhe ashtu sikurse përdorëm zëvendësimin në lidhje me tabelën, edhe sistemet kompju-
terike algjebrike mund ta performojnë zëvendësimin për ta transformuar një integral të dhënë në një i cili gjendet
në formulat e veta. Por kjo nuk do të thotë se integrimi me dorë është kështu i panevojshëm. Ne do të shohim se
një llogaritje me dorë mund të japë një përgjigje më të përshtatshme sesa një përgjigje kalkulatori.
Për ta nisur, le të shohim se çfarë ndodh kur ne i kërkojmë një kalkulatori të integrojë një funksion relativisht të
thjeshtë
1
y=
3x − 2
Duke përdorur zëvendësmin u = 3x − 2, një llogaritje e lehtë me dorë jep
Z
1 1
dx = ln |3x − 2| + C
3x − 2 3
Ndërsa Derive, Mathematika, dhe Maple të gjitha kthjenë përgjigjen
1
ln(3x − 2)
3
E para gjë që duhet vënë re është që sistemet kompjuterike algjebrike nuk e marrin parasysh konstanten e
integrimit. Me fjalë të tjera, ato prodhojnë një primitiv të veçantë dhe jo më të përgjithshmin. Prandaj, kur përdorim
një integral makine atëherë i shtojmë një konstante. Së dyti shenja e vlerës absolute nuk shënohet në përgjigjen e
makinës. Kjo është mirë kur vlerat e x janë më të mëdha sesa 23 . Por në qoftë se jemi të interesuar për vlera të tjera
të x, atëherë na duhet të fusim simbolin e vlerës absolute.
Në shembullin në vazhdim ne rishqyrtojmë shembullin e mëparshëm, por kësaj here do tia kërkojmë zgjidhjen
një kalkulatori.
Z √
Shembull 321. Përdorni një sistem kompjuterik algjebrik për të njehsuar x x2 + 2x + 4 dx.
Zgjidhje: Maple përgjigjet me

√
1 2 1 √ 3 3
(x + 2x + 4) − (2x + 2) x + 2x + 4 − arcsinh
3/2 2 (1 + x)
3 4 2 3
Kjo duket e ndryshme nga përgjigja që ne gjetëm në shembullin e mësipërm, por është ekuivalente sepse termi i
tretë mund të rishkruhet duke përdorur identitetin
√
arcsinhx = ln(x + x2 + 1)
Prandaj
√ √ r 
3  3 1
(1 + x) = ln  (1 + x) + (1 + x)2 + 1

arcsinh
3 3 3
1 h p i 1 √
= ln √ 1 + x + (1 + x)2 + 3 = ln √ + ln(x + 1 + x2 + 2x + 4)
3 3
√
Termi që rezulton ekstra − 32 ln(1/ 3) mund të shënohet nën shenjën e konstantes së integrimit. Matematika jep
përgjigjen
5 x x2 √ 2 1+x
! !
3
+ + x + 2x + 4 − arcsinh √
6 6 3 2 3

323
Z
Shembull 322. Përdorni një sistem kompjuterik algjebrik për të njehsuar x(x2 + 5)8 dx.
Zgjidhje: Matematika dhe Maple japin të njëjtën përgjigje:
1 18 5 16 1750 12 218750 6 390625 2

x + x + 50x14 + x + 4375x10 + 21875x8 + x + 156250x4 + x
18 2 3 3 2
Është e qartë se të dy sistemet duhet të kenë zbërthyer (x2 + 5)8 nga Teorema binomiale dhe më pas nga integrmi i
secilës prej tyre. Në qoftë se ne integrojmë, duke bërë zëvendësimin u = x2 + 5, gjejmë
Z
1 2
x(x2 + 5)8 dx = (x + 5)9 + C
18
Ushtrime:
Z
Njehsoni integralet. sec t tan t
1504. dt
Z sec2 t − sec t
1490. cos x(1 + sin2 x) dx Z r
x+1
1505. dx
Z x−1
1491. tan3 x dx Z 1
√
Z 2
1506. (1 − x)6 dx
2x 0
1492. dx
0 (x − 5)2 Z
e2t
1507. dt
1 + e4t
Z
1493. x cos2 x dx Z
x
1508. dx
+ x2 + 1
Z
x4
1494. x csc x cot x dx
Z √
1509. 3 − 2x − x2 dx
cos3 x
Z
1495. dx
sin x Z
1510. x3 e−x dx
earctan x
Z
1496. dx
x2 + 1
x3
Z
Z 1511. dx
1497. tan3 x dx (x − 1)4
Z
ln x
1512. dx
Z
x p
1498. dx x 1 + (ln x)2
x +x+1
4
1 + sin x
Z Z
x−1 1513. dx
1499. dx 1 − sin x
x − 4x + 7
2
Z
Z
√ x
1500. arctan x dx 1514. dx
x4 − a4
Z Z 1
dx
1501. 1515. x6 cos x dx
ex − 1 −1
Z 4 Z
3 arctan x
1502. x ln x dx 1516. dx
1 x2
Z Z
x sin 2x
1503. ex+e dx 1517. dx
1 + cos4 x
324
Z Z
sin x cos x
1518. cos x cos3 (sin x) dx 1533. dx
sin4 x + cos4 x
π/4 x + arcsin x
Z
1 + 4 cot x
Z
1519. dx 1534. √ dx
π/2 4 − cot x 1 − x2
ln(x + 1)
Z
3
t3 + 1
Z
1520. dt 1535. dx
t3 − t2 x2
2
6x + 10x
Z Z
1521. 2
x sinh mx dx 1536. dx
4x
Z 5
3t − 1
Z
1522. (x + sin x) dx 2 1537. dt
0 t+2
√ 2
Z Z
1523. ex + 1 dx 1538. |x2 − 4x| dx
−2
Z
1
Z
1524. dx 1
1539. dx
e3x − ex 1 + 2ex − e−x
Z Z
1525. (x + sin x)2 dx 1540. sin 3x cos 4x dx
Z
x
Z √
3
1526. dx 1541. e x
dx
x4 + 1
Z
dx x+a
Z
1527. √ 1542. dx
x 5x + 1 x2 + a2
Z
π/2
1 + 4 cot x
Z
1528. x sin2 x cos x dx 1543. dx
π/4 4 − cot x
Z
sec x cos 2x Z π/4
1529. dx
sin x + sec x 1544. tan5 x sec3 x dx
Z 0
1
1530. dx
Z
√ 1
x2 25x2 − 1 1545. √ dx
x+4+4 x+1
xex
Z
1531. √ dx 2 2
1546. Funksionet y = ex dhe y = x2 ex nuk kanë prim-
ex + 1 2
Z itivë elementare, ndërsa y = (2x2 + 1)ex ka. Njehsoni
dx
Z
2
1532. √√ (2x2 + 1)ex dx.
x x+ x
Z
Përdorni tabelën e integraleve për të njehsuar integralet 1551. 2x cos−1 x dx
e mëposhtme.
Z √ Z
7 − 2x2 1552. tan3 (πx) dx
1547. dx
x2
Z
Z dx
1553. √
1548. sec(πx) dx x2 4x2 + 9
Z 3
1
Z
3x 1554. √ dx
1549. √ dx
3 − 2x 2 x2
4x2 − 7
√
ln(1 + x)
Z Z
1550. e2θ sin 3θ dθ 1555. √ dx
x
325
Z
Z p 2
2y − 3 dx
1556. dy 1567.
y2 2x3 − 3x2
Z
Z 0 sin 2θ
1568. √ dθ
1557. t2 e−t dt 5 − sin θ
−1
Z
tan3 (1/z)
Z 2 √
1558. dz 1569. x3 4x2 − x4 dx
z2 0
Z Z
1559. e2x arctan(ex ) dx 1570. sin6 2x dx
Z q Z 1
1560. y 6 + 4y − 4y2 dy 1571. x4 e−x dx
0
Z Z √
1561. sin2 x cos x ln(sin x) dx 1572. e2x − 1 dx
ex
Z
x4
Z
1562. dx
3 − e2x 1573. √ dx
Z x10 − 2
1563. sec5 x dx 1574. Gjeni vëllimin e trupit të ngurtë që përftohet kur zona
nën kurbën:
Z p
4 + (ln x)2 √
1564. dx y = x 4 − x2 për 0≤x≤2
x
√ rrotullohet rreth boshtit të y-ve.
Z
1565. sin−1 x dx
1575. Zona nën kurbën y = tan2 x nga 0 në π/4 rrotullo-
het rreth boshtit të x-ve. Gjeni vëllimin e trupit të ngurtë të
Z
1566. x sin(x2 ) cos(3x2 ) dx formuar.
326
8.6 Përafrimi i integraleve

Ka dy situata në të cilat është e pamundur të gjendet vlera e saktë e integralit të caktuar.
Z b
Situata e parë vjen nga llogaritja e f (x) dx duke përdorur Teoremën
a
Themelore të Kalkulusit ne na duhet të gjejmë një primitiv të f . Ndon-
jëherë është e vështirë ose dhe e pamundur të gjendet një primitiv e f .
Për shembull, është e pamundur të njehsohen saktësisht integralet e më-
poshtëm:
Z 1 Z 1√
x2
e dx , 1 + x3 dx
0 −1
Situata e dytë vjen nga përcaktimi i funksionit nga një eksperiment

shkencor nëpërmjet leximit të të dhënave të mbledhura nga një instrument.
Mund të mos ketë formulë për funksionin.
Në të dy rastet na nevojitet të gjejmë një vlerë të përafërt të integralit të

caktuar. Ne tashmë e njohim një metodë të tillë. Rikujtojmë se integrali i
caktuar përkufizohet si limit i shumave të Riemanit, kështu që çdo shumë
Riemani mund të përdoret si një përafrim i integralit. Në qoftë se ndajmë
segmentin [a, b] në n nënintervale me gjatësi të barabartë me ∆x = b−a n ,
atëherë kemi Z b Xn
f (x) dx ≈ f (x∗i )∆x
a i=1
ku x∗i është një pikë e çfarëdoshme në nënintervalin e i-të [xi−1 , xi ]. Në qoftë

se x∗i është zgjedhur si skaji i majtë i nënintervalit, atëherë x∗i −xi−1 dhe kemi:
Z b n
X
f (x) dx ≈ Ln = f (xi−1 )∆x. (8.15)
a i=1
Në qoftë se f (x) ≥ 0, atëherë integrali përfaqson një sipërfaqe dhe ekua-

cioni i mësipërm përfaqëson një përafrim të kësaj sipërfaqeje. Në qoftë se
zgjedhim x∗i , si skajet e djathta të nënintervaleve, atëherë x∗i = xi dhe kemi
Z b n
X
f (x) dx ≈ Rn = f (xi )∆x (8.16)
a i=1
Përafrimet Ln dhe Rn të përcaktuara nga ekuacionet e mësipërme janë qua-

jtur përafrimet sipas skajeve të majta dhe skajeve të djathta, përkatësisht.
Më herët ne gjithashtu shqyrtuam rastin kur x∗i ishin pikat e mesit x̄i të
nënintervaleve [xi−1 , xi ].
8.6.1 Rregulli i pikës së mesit.

Në këtë rast kemi,
Z b
f (x) dx ≈ Mn = ∆x f (x1 ) + f (x2 ) + f (x3 ) + · · · + f (xn )

a
Figura 8.7
ku ∆x = b−a
n dhe
1
(xi−1 + xi ) x̄i =
2
është pika e mesit e segmentit [xi−1 , xi ].
327
8.6.2 Rregulli i Trapezave.

Një tjetër përafrim i njohur me emrin rregulli i trapezit, rezulton si mesatare
e dy ekuacioneve të para:
Z b  n n

1 X X 
f (x) dx ≈  f (xi−1 )∆x + f (xi )∆x
a 2
i=1 i=1
 n 
∆x   X 
=  ( f (xi−1 ) + f (xi ))
2  
i=1
∆x
= ( f (x0 ) + f (x1 )) + ( f (x1 ) + f (x2 )) + · · · + ( f (xn−1 ) + f (xn ))

2
∆x
= f (x0 ) + 2 f (x1 ) + 2 f (x2 ) + · · · + 2 f (xn−1 ) + f (xn )

2
Konsiderojmë integralin si më poshtë
b
∆x
Z
f (x) dx ≈ Tn = f (x0 ) + 2 f (x1 ) + 2 f (x2 ) + · · · + 2 f (xn−1 ) + f (xn )

a 2
ku ∆x = b−a
n dhe xi = a + i∆x.
Sipërfaqja e trapezit që ndodhet mbi nënintervalin e i-të është
f (xi−1 ) + f (xi ) ∆x
!
∆x = f (xi−1 ) + f (xi )

2 2
dhe në qoftë se ne mbledhim sipërfaqet e këtyre trapezave, marrim anën e

djathtë të rregullit të trapezave.
Shembull 323. Përdorni

(a) Rregullin e trapezave
(b) Rregullin e pikës së mesit
me n = 5 për të përafruar integralin
Z 2
1
dx.
1 x
(2−1)
Zgjidhje: (a) Me n = 5, a = 1, b = 2, kemi ∆x = 5 = 0.2 dhe kështu
rregulli i trapezave na jep
Z 2
1 0.2
dx ≈ T5 = f (1) + 2 f (1.2) + 2 f (1.4) + 2 f (1.6) + 2 f (1.8) + f (2)

1 x 2
1 2 2 2 2 1

= 0.1 + + + + +
1 1.2 1.4 1.6 1.8 2
≈ 0.695635 Figura 8.8
(b) Pikat e mesit të pesë nën-intervaleve janë 1.1, 1.3, 1.5, 1.7, dhe 1.9, kështu që rregulli i pikës së mesit jep
Z 2
1
dx ≈ ∆x f (1.1) + f (1.3) + f (1.5) + f (1.7) + f (1.9)

1 x
1 1 1 1 1 1

= + + + + ≈ 0.691908
5 1.1 1.3 1.5 1.7 1.9

328
Në këtë shembull ne e zgjodhëm integralin të tillë që të mund të llogaritej edhe në mënyrë simbolike në mënyrë
që të kemi mundësi të shohim se sa i mirë është përafrimi sipas rregullit të trapezave dhe Rregullit të pikës së mesit.
Nga Teorema Themelore e Kalkulusit kemi
Z 2 2
1
dx = ln x = ln 2 = 0.693147 · · ·
1 x 1
Gabimi në një përafrim përkufizohet nga ajo sasi që i duhet shtuar përafrimit për ta bërë atë të saktë. Nga vlerat e
shembullit të mësipërm ne shohim se gabimet në Rregullin e Trapezave dhe të pikës së Mesit për n = 5 janë
ET ≈ −0.002488 dhe EM ≈ 0.001239
Në përgjithësi, kemi
Z b Z b
ET = f (x) dx − Tn dhe EM = f (x) dx − Mn
a a
Tabelat në vazhdim tregojnë rezultatet e llogaritjeve të ngjashme me ato të shembullit të mësipërm, por për n = 5,
n = 10, n = 20 dhe për përafrimet sipas skajeve të majta dhe të djathta ashtu sikurse Rregullat e Trapezave dhe
Pikës së mesit.
n Ln Rn Tn Mn
5 0. 745635 0. 645635 0. 695635 0. 691908
10 0. 718771 0. 668771 0. 693771 0. 692835
20 0. 705803 0. 680803 0. 693303 0. 693069
Tabela 8.2: Vlerat e shumave sipas n-së.
Ne mund të bëjmë disa vërejtje prej këtyre tabelave:

1. Në të gjitha metodat shohim se përafrimi bëhet më i mirë kur rritet vlera e n.
2. Gabimet sipas pikave të majta dhe të djathta janë me shenja të kundërta dhe duket se zvogëlohen dy herë më
pak kur dyfishojmë vlerën e n.
3. Rregullat e trapezave dhe të pikës së mesit janë përafrimet më të përshtatshme.
4. Gabimet e rregullit të trapezave dhe të pikës së mesit janë me shenja të kundërta dhe duket se zvogëlohen
katër herë më pak kur n dyfishiohet.
5. Masa e gabimit në Rregullin e Pikës së mesit është sa gjysma e masës së gabimit në Rregullin e Trapezave.
8.6.3 Kufijtë e gabimeve

Supozojmë se | f 00 (x)| ≤ K për të gjitha a ≤ x ≤ b. Në qoftë se ET dhe EM janë gabimet në Rregullat e Trapezave
dhe të Pikës së Mesit, atëherë
K(b − a)3 K(b − a)3
|ET | ≤ dhe |EM | ≤
12n2 24n2
Le të aplikojmë këtë vlerësim gabimi në përafrimin e shembullit të parë.
Në qoftë se f (x) = 1x , atëherë f 0 (x) = −1/x2 dhe f 00 (x) = 2/x3 . Meqënëse 1 ≤ x ≤ 2, ne kemi 1/x ≤ 1, kështu që

2 2
| f (x)| = 3 ≤ 3 = 2
00
x 1
Dhe prej këtej duke marrë K = 2, a = 1, dhe b = 2 dhe n = 5 në vlerësimin e gabimit, ne shohim se
2(2 − 1)3 1
|ER | ≤ 2
= ≈ 0.006667
12(5 ) 150
Më poshtë ne gjemë gabimet përkatëse për vlera të ndryshme të n-së. Duke krahasuar këto gabime me me gabimin
aktual, ne shohim se mund të ndodhë që gabimi aktual shumë më i vogël sesa kufiri i sipërm i gabimit i dhënë prej
ekuacioit të mësipërm.
329
n EL ER ET EM
5 -0. 052488 0. 047512 -0. 002488 0. 001239
10 -0. 025624 0. 024376 -0. 000624 0. 000312
20 -0. 012656 0. 012344 -0. 000156 0. 000078
Tabela 8.3: Gabimet sipas çdo metode për vlera të ndryshme të n-së.
Shembull 324. Sa e madhe duhet marrë n në mënyrë që të garantojë se metoda e trapezave dhe e pikës së mesit përafron
Z 2
1
integralin dx, me 0.0001?
1 x
Zgjidhje: Ne pamë në llogaritjet e mëparshme se | f 00 (x)| ≤ 2 për 1 ≤ x ≤ 2, kështu që ne mund ta marrim K = 2,

a = 1, b = 2. Me përafërsi 0.0001 do të thotë se gabimi i përafrimit duhet të jetë më i vogël se 0.0001. Prej nga, ne
zgjedhim n të tillë që
2(1)3
< 0.0001
12n2
Duke zgjidhur mosbarazimin në lidhje me n, kemi
2
n2 >
12(0.0001)
ose
1
n> √
≈ 40.8
0.0006
Kështu që n = 41 na e siguron këtë përafrim. Për të njëjtin përafrim në lidhje me rregullin e pikës së mesit ne e
zgjedhim n të tillë që
2(1)3
< 0.0001
24n2
na jep
1
n> √ ≈ 29
0.0012

Z 1
2
Shembull 325. (a) Përdorni rregullin e pikës së mesit me n = 10 për të përafruar integralin ex dx.
0
(b) Gjeni kufirin e sipërm për gabimin e bërë në këtë përafrim.
Zgjidhje: (a) Meqënëse a = 0, b = 1, dhe n = 10, metoda e pikës së mesit na jep

Z 1
2
ex dx ≈ ∆x f (0.05) + f (0.15) + · · · + f (0.85) + f (0.95)

0
h i
= 0.1 e0.0025 + e0.0225 + e0.0625 + e0.1225 + e0.2025 + e0.3025 + e0.4225 + e0.5625 + e0.7225 + e0.9025
≈ 1.460393
2 2 2
(b) Meqënëse f (x) = ex , kemi f 0 (x) = 2xex dhe f 00 (x) = (2 + 4x2 )ex . Gjithashtu, meqë 0 ≤ x ≤ 1, kemi x2 ≤ 1 dhe
kështu
2
0 ≤ f 00 (x) = (2 + 4x2 )ex ≤ 6e
Duke marrë K = 6e, a = 0, b = 1, dhe n = 10 në vlerësimin e gabimit shohim se kufiri i sipërm për gabimin është
6e(1)3 e
2
= ≈ 0.007
24(10) 400

330
8.6.4 Rregulli i Simpsonit

Një tjetër rregull për përafrimin e integralit rezulton të jetë nga përdorimi i parabolave në vend të segmenteve të
drejtë për përafrmin e kurbës. Si më parë ndajmë segmentin [a, b] në nënintervale me gjatësi të njëjtë me h = (b−a)/n,
por kësaj here pranojmë që n është numër çift. Dhe në secilin çift nënintervalesh përafrojmë kurbën y = f (x) ≥ 0
me parabola. Në qoftë se yi = f (xi ), atëherë Pi (xi , yi ) është pika e kurbës që ndodhet mbi xi . Një parabolë tipike
kalon nëpër tre pika të njëpasnjëshme Pi , Pi+1 , dhe Pi+2 .
Për të thjeshtuar llogaritjet tona shqyrtojmë rastin kur x0 = −h, x1 = 0, dhe x2 = h. Ne dimë që parabola që kalon
nga pikat P0 , P1 , P2 është e formës y = (Ax2 + Bx + C) dhe kështu syprina nën parabolën nga x = −h në x = h është
h h " 3 #h !
h3
Z Z
x h
(Ax2 + Bx + C) dx = 2 (Ax2 + C) dx = 2 A + Cx = 2 A + Ch = 2Ah2 + 6C
−h 0 3 0
3 3
Por meqë parabola kalon nga pikat P0 (−h, y0 ), P1 (0, y1 ), dhe P2 (h, y2 ), kemi
y0 = A(−h)2 + B(−h) + C = Ah2 − Bh + C

y1 = C
y2 = Ah2 + Bh + C
dhe prej këtej y0 + 4y1 + y2 = 2Ah2 + 6C. Prandaj ne mund ta rishkruajmë syprinën nën parabolë si
h
(y0 + 4y1 + y2 )
3
Tani duke e zhvendosur këtë parabolë horizontalisht ne nuk e ndryshojmë syprinën nën të. Kjo do të thotë se
syprina nën parabolën që kalon nga pikat P0 , P1 , P2 nga x = x0 në x = x2 është
h
(y0 + 4y1 + y2 )
3
Në mënyrë të ngjashme, syprina nën parabolën që kalon nga pikat P2 , P3 , P4 nga x = x2 në x = x4 është
h
(y2 + 4y3 + y4 )
3
Në qoftë se njehsojmë sipërfaqet nën të gjitha parabolat në këtë mënyrë dhe mbledhim të gjitha rezultatet, kemi
Z b
h h h
f (x) dx ≈ (y0 + 4y1 + y2 ) + (y2 + 4y3 + y4 ) + · · · + (yn−2 + 4yn−1 + yn )
a 3 3 3
h
= (y0 + 4y1 + 2y2 + 4y3 + 2y4 + · · · + 2yn−2 + 4yn−1 + yn )
3
Edhe pse e bëmë këtë përafrim për rastin kur f (x) ≥ 0, ai mbetet i vlefshëm edhe çfarëdo funksioni tjetër të
vazhdueshëm f (x) dhe është quajtur Rregulli i Simpsonit për nder të matematikanit anglez Thomas Simpson(1710-
1761). Vëreni se si janë renditur koefiçentët: 1, 4, 2, 4, 2, 4, 2, · · · , 4, 2, 4, 2, 1
331
Rregulli i Simpsonit jepet si më poshtë
b
∆x
Z
f (x) dx ≈ Sn = f (x0 ) + 4 f (x1 ) + 2 f (x2 ) + 4 f (x3 ) + · · · + 2 f (xn−2 + 4 f (xn−1 ) + f (xn ))

a 3
ku n është çift dhe ∆x = b−a

n .
Shembull 326. Përdorni rregullin e Simpsonit me n = 10 për të përafruar integralin

Z 2
1
dx.
1 x
Zgjidhje: Duke vendosur f (x) = 1/x, n = 10, dhe ∆x = 0.1 në Rregullin e Simpsonit, kemi
Z 2
1
dx ≈ S10
1 x
∆x
= f (1) + 4 f (1.1) + 2 f (1.2) + 4 f (1.3) + · · · + 2 f (1.8) + 4 f (1.9) + f (2)

3
0.1 1 4 2 4 2 4 2 4 2 4 1

= + + + + + + + + + +
3 1 1.1 1.2 1.3 1.4 1.5 1.6 1.7 1.8 1.9 2
≈ 0.693150

Vërejmë në këtë shembull se Rregulli i Simpsonit jep një përafrim më të mirë (S10 ≈ 0.693150) ndaj vlerës së vërtetë
të integralit (ln 2 ≈ 0.693147 · · · ) sesa Rregulli i Trapezave (T10 ≈ 0.693771) dhe i Pikës së Mesit (M10 ) ≈ 0.692835.
Del se Përafrimi sipas Rregullit të Simpsonit është mesatarja me peshë e përafrimeve të trapezave dhe të pikës së
mesit:
1 2
S2n = Tn + Mn
3 3
Rikujtojmë se ET dhe EM zakonisht kanë shenja të kundërta dhe se |EM | është rreth sa gjysma e |ET |.
Në shumë aplikime të Kalkulusit na nevojitet të vlerësojmë një integral edhe kur nuk na është dhënë një formulë
eksplicite për y si funksion i x. Një funksion mund të jepet grafikisht ose me anë të një tabele vlerash. Në qoftë se
ka një evidencë se vlerat nuk ndryshojnë shumë shpejt, atëherë Rregulli i Simpsonit apo Rregulli i Trapezave mund
Z b
të përdoren për të gjetur një vlerë të përafërt për integralin e y në lidhje me x, y dx.
a
8.6.5 Kufiri i Gabimit për Rregullin e Simpsonit

Supozojmë se | f (4) (x)| ≤ K për a ≤ x ≤ b. Në qoftë se ES është gabimi i bërë në përdorimin e Rregullit të Simpsonit,
atëherë
K(b − a)5
|ES | ≤
180n4
Z 2
Shembull 327. Sa e madhe duhet marrë n në mënyrë që të garantojë se përafrmi sipas Rregullit të Simpsonit për (1/x) dx
1
është me afërsi me 0.0001?
Zgjidhje: Në qoftë se f (x) = 1/x, atëherë f (4) (x) = 24/x5 . Meqënëse x ≥ 1, kemi se 1/x ≤ 1 dhe kështu

24
| f (4) (x)| = 5 ≤ 24
x
Prej nga, ne mund të marrim K = 24. Prandaj, që gabimi të jetë më i vogël se 0.0001 ne duhet ta zgjedhim n të tillë
që
332
24(1)5
< 0.0001
180n4
Kjo jep
1
n > √4 ≈ 6.4
0.00075
Prej nga, n = 8 (duhet të jetë çift) na jep përafrimin e kërkuar.
Shembull 328. (a) Përdorni Rregullin e Simpsonit me n = 10 për të përafruar

integralin
Z 1
2
ex dx.
0
(b) Vlerësoni gabimin e bërë në këtë përafrim.
Zgjidhje: (a) Në qoftë se n = 10, atëherë ∆x = 0.1 dhe Rregulli i Simpsonit

na jep
1
∆x
Z
2
ex dx ≈ f (0) + 4 f (0.1) + 3 f (0.2) + · · · + 2 f (0.8) + 4 f (0.9) + f (1)

0 3
0.1 h 0 i
= e + 4e0.01 + 2e0.04 + 4e0.09 + 2e0.16 + 4e0.25 + 2e0.36 + 4e0.49 + 2e0.64 + 4e0.81 + e1
3
≈ 1.462681
Figura 8.9
2
(b) Derivati i katërt i f (x) = ex është
2
f (4) (x) = (12 + 48x2 + 16x4 )ex
dhe kështu, meqë 0 ≤ x ≤ 1, kemi

0 ≤ f (4) (x) ≤ (12 + 48 + 6)e1 = 76e
Prej nga duke vendosur K = 76e, a = 0, b = 1, dhe n = 10 del se gabimi i bërë është të shumtën
76e(1)5
≈ 0.000115
180(10)4
Prandaj me tolerancë tre shifra pas presjes kemi

Z 1
2
ex dx ≈ 1.463
0
Ushtrime:
Z 5
1576. Gjeni
Z 1 1577. x2 sin x dx, për n = 8
2 0
cos(x ) dx
0
Z 1 √
duke përdorur a) metodën e trapezit dhe b) metodën e pikës së 1578. e− x
dx, për n = 6
0
mesit, kur n = 4.
Përdorni metodën e trapezit, pikës së mesit, dhe Simp-
Përdorni metodën e pikës së mesit dhe Simpson për të sonit për të përafruar integralet e mëposhtme në pikën e
përafruar integralet e mëposhtme në pikën e dhënë. dhënë.
333
Z 2 Z 2
ln x
1579. dx, për n = 10 1592. x4 dx
1 1+x 0
Z 1/2 Z 4
1580. sin et/2 dt, për n = 8 1
0
1593. √ dx
1 x
Z 4 √
1581. e t
sin t dt, për n = 8 1594. Zona e kufizuar nga grafikët e funksioneve y =
0
e−1/x , y = 0, x = 1, dhe x = 5 rrotullohet rreth boshtit të
5
x-ve. Përdorni metodën e Simpsonit kur n = 8 për të llogar-
Z
cos x
1582. dx, për n = 8
1 x itur vëllimin e trupit të ngurtë.
Z 3
1 1595. Përdorni metodën e trapezit kur n = 10 për të përafruar
1583. dy, për n = 6
0 1 + y5
Z 20
Z 1/2
cos (πx) dx.
1584. sin(x ) dx, për n = 4
2
0
0
Z 3 Krahasoni rezultatet tuaja me vlerën e saktë.
dt
1585. , për n = 6
0 1 + t2 + t4
1596. Në qoftë se f është një funksion pozitiv dhe f 00 (x) < 0
Z 4 q
√ për të gjitha a ≤ x ≤ b, vërtetoni se:
1586. 1 + x dx, për n = 8
0 Z b
1 √ −z Tn < f (x) dx < Mn .
Z
1587. ze dz, për n = 10 a
0
Z 6 1597. Ndërtoni grafikun e një funksioni të vazhdueshëm në
1588. ln(x3 + 2) dx, për n = 10 [0, 2] për të cilin rregulla e trapezit me n = 2 është më e saktë
4
sesa rregulla e Simpsonit.
Z 4 √
1589. cos x dx, për n = 10
0 1598. Vërtetoni se në qoftë se f është një polinom me gradë 3
ose më të vogël atëherë rregulla e Simpsonit jep vlerën e saktë
Gjeni përafrimet Ln , Rn , Tn dhe Mn për n = 5, 10 dhe të
20, pastaj llogarisni gabimet përkatëse EL , ER , ET dhe EM . Z b
ç̧farë vini re? ç̧farë ndodh me gabimet kur n dyfishohet? f (x) dx.
a
Z 1
1590. xex dx 1599. Vërtetoni se:
0
Z 2 1
1591.
1
dx (Tn + Mn ) = T2n .
2
1 x2
1600. Vërtetoni se:
Gjeni përafrimet Tn , Mn dhe Sn për n = 6 dhe 12, pastaj
llogarisni gabimet përkatëse ET , EM dhe ES . Çfarë vini 1 2
re? Çfarë ndodh me gabimet kur n dyfishohet? Tn + Mn = S2n .
3 3
8.7 Integralet jo të mirëfillta

Z b
Në përkufizimin e integralit të caktuar f (x) dx ne vepruam me një funksion f (x) të përkufizuar në një interval
a
të fundëm [a, b] dhe ne pranuam që f (x) nuk ka pika këputje në këtë interval. Në këtë paragraf ne do të zgjerojmë
konceptin e integralit të caktuar edhe për rastin kur intervali nuk është i fundëm dhe gjithashtu rastin kur f (x) ka
pika këputje të pafundme në [a, b]. Në të dy rastet integrali quhet jo i vetë. Një nga aplikimet më të rëndësishme
të kësaj ideje, është shpërndarjet e probabilitetit, të cilat do të studiohen më vonë.
334
8.7.1 Intervalet e pafundme

Shqyrtojmë zonën plane të pafundme S e cila shtrihet nën kurbën y = 1/x2 ,
mbi boshtin e x-ve dhe në të djathtë të drejtëzës x = 1. Ju mund të mendoni
se meqë S ka shtrirje të pafundme, suprina e saj mund të jetë e pafundme,
por le ta shohim më ngushtë. Sipërfaqja e pjesës së S e cila ndodhet në të
majtë të drejtëzës x = t është
t
1 t
Z
1 1
A(t) = 2
dx = − = 1 −
1 x x1 t
Vërejmë se A(t) < 1 sado e madhe që të zgjidhet t. Ne gjithashtu vërejmë se
1
lim A(t) = lim (1 − ) = 1
t→∞ t→∞ t
Pra, syprina e kësaj zone i afrohet 1 kur t → ∞, kështu që ne themi se
syprina e zonës së pafundme S është e barabartë me 1 dhe shkruajmë Figura 8.10
Z ∞ Z t
1 1
dx = lim dx = 1
1 x2 t→∞ 1 x2
Duke e përdorur këtë shembull si guidë, ne përkufizojmë integralin e f (x) (jo

domosdoshmërisht një funksion pozitiv) përgjatë një intervali të pafundëm
si limit të integraleve përgjatë intervaleve të pafundëm.
Përkufizimi i integraleve jo të mirëfilltë të llojit I

Z t
(a)Në qoftë se f (x) dx ekziston për çdo numër t ≥ a, atëherë
a
Z ∞ Z t
f (x) dx = lim f (x) dx
a t→∞ a
duke nënkuptuar se ky limit ekziston. (si një numër i fundëm).

Z b
(b) Në qoftë se f (x) dx ekziston për çdo numër t ≤ b, atëherë
t
Z b Z b
f (x) dx = lim f (x) dx
−∞ t→−∞ t
duke nënkuptuar se ky limit ekziston. (si një numër i fundëm).

Z ∞ Z b
Integralet jo të mirëfilltë f (x) dx dhe f (x) dx janë quajtur konvergjentë në qoftë se limitet korrespon-
a −∞
duese ekzistojnë dhe divergjentë në qoftë se limitet nuk ekzistojnë.
Z ∞ Z b
(c) Në qoftë se të dy integralet f (x) dx dhe f (x) dx janë konvergjente, atëherë përcaktojmë
a −∞
Z ∞ Z a Z ∞
f (x) dx = f (x) dx + f (x) dx
∞ −∞ a
Në pjesën(c) çdo numër real a mund të përdoret.

Secili prej integraleve jo të mirëfilltë në përkufizimin 1 mund të interpretohet si njëZsipërfaqe duke e nënkuptuar
∞
f (x) si një funksion pozitiv. Për shembull, në rastin (a) në qoftë se f (x) ≥ 0 dhe integrali f (x) dx është konvergjent,
a
335
atëherë ne përcaktojmë syprinën e zonës plane S = {(x, y)|x ≥ a, 0 ≤ y ≤ f (x)} si

Z ∞
A(S) = f (x) dx
a
Z ∞
Kjo është e përshtatshme sepse f (x) dx është limiti kur t → ∞ i syprinës nën grafikun e f (x) nga a tek t.
a
Z ∞
1
Shembull 329. Përcaktoni në se integrali dx është konvergjent apo di-
1 x
vergjent.
Zgjidhje: Në lidhje me pjesën (a) të përkufizimit 1, kemi

Z ∞ Z t t
1 1
dx = lim dx = lim ln |x|

1 x t→∞ 1 x t→∞ 1
= lim (ln t − ln 1) = lim ln t = ∞
t→∞ t→∞
Limiti
Z ∞ nuk ekziston si numër i fundëm dhe kështu integrali jo i mirëfilltë
1
dx është divergjent.
1 x
Le të krahasojmë rezultatin e këtij shembulli me shembullin e dhënë në
fillim të këtij paragrafi:
Z ∞ Z ∞
1 1
2
dx konvergjon ndërsa dx divergjon
1 x 1 x
Gjeometrikisht, kjo thotë se edhe pse kurbat y = 1/x dhe y = 1/x2 duken
aq të ngjashme për x > 0, zona plane nën grafikun e y = 1/x2 në të djathtë
të x = 1, ka sipërfaqe të fundme. Vërejmë se të dyja 1/x2 dhe 1/x shkojnë
në zero kur x → ∞, por 1/x2 shkon më shpejt në zero sesa 1/x. Vlerat e 1/x
nuk zvogëlohen aq shpejt saqë integrali të ketë një vlerë të fundme.
Z 0
Shembull 330. Njehsoni xex dx.
−∞
Zgjidhje: Duke përdorur pjesën (b) të përkufizimit 1, kemi:

Z 0 Z 0
xe dx = lim
x
xex dx
−∞ t→−∞ t
Figura 8.11
Integrojmë fillimisht me pjesë duke shënuar me u = x dhe dv = ex dx dhe kështu du = dx dhe v = ex
Z 0 Z 0
x0
xe dx = xe |t −
x
ex dx = −tet − 1 + et
t t
t
Ne dimë se e → 0 kur t → −∞ dhe nga Rregulli i L’Hospitalit kemi
t 1
lim tet = lim = lim = lim (−et ) = 0
t→−∞ t→−∞ e−t t→−∞ −e−t t→−∞
Pra, nga
Z 0
xex dx = lim −tet − 1 + et = −0 − 1 + 0 = −1
−∞ t→−∞
336
Z ∞
1
Shembull 331. Llogarisni integralin dx.
−∞ 1 + x2
Zgjidhje: Është e përshtatshme ta zgjedhim a = 0 në përkufizimin 1(c):

Z ∞ Z 0 Z ∞
1 1 1
dx = dx + dx
−∞ 1 + x2 −∞ 1 + x2 0 1 + x2
Integralet e anës së djathtë mund t’i llogarisim veçmas si më poshtë;

∞ t
π
Z Z t
1 dx
dx = lim = lim tan−1
x = lim tan−1
t − tan −1
0 = lim tan−1 t =
1 + x2 1 + x2 t→∞ 2
t→∞
t→∞ t→∞
0 0 0
dhe
0 0
π π
Z Z
1 dx h i0
dx = lim = lim tan −1
x = lim tan−1
0 − tan −1
t = 0 − − =
−∞ 1 + x2 t→−∞ t 1+x 2 t→−∞ t t→∞ 2 2
Meqënëse të dy këto integrale janë konvergjentë, integrali i dhënë është konvergjent dhe
∞
π π
Z
1
dx = + = π
−∞ 1+x2 2 2
Meqënëse 1/(1 + x2 ) > 0, integrali jo i mirëfilltë i dhënë mund të interpretohet si syprina e zonës së pakufizuar që
ndodhet nën grafikun e funksionit y = 1/(1 + x2 ) dhe mbi boshtin e x-ve.

Shembull 332. Për çfarë vlera të p integrali i mëposhtëm konvergjon?

Z ∞
1
dx
1 xp
Zgjidhje: Ne dimë nga shembulli i parë i këtij paragrafi se në qoftë se p = 1, atëherë integrali është divergjent,
kështu që le të pranojmë se p , 1. Atëherë
∞ t
x−p+1 t
Z Z
1 1 1

dx = lim −p
x dx = lim = t→∞
lim −1
1 xp t→∞ 1 t→∞ −p + 1 1 1 − p tp−1
Në qoftë se p > 1, atëherë p − 1 > 0 dhe kur t → ∞, tp−1 → ∞ dhe 1/tp−1 → 0. Prej nga
Z ∞
1 1
dx = në qoftë se p > 1
1 xp p−1
dhe kështu integrali konvergjon. Por në qoftë se p < 1, atëherë p − 1 < 0 dhe kështu
1
= t1−p → ∞ kur t → ∞
tp−1
dhe integrali divergjon. E përmbledhim rezultatin e këtij shembulli për ta pasur si referencë në vazhdim:
Z ∞
1
dx është konvergjent kur p > 1 dhe divergjent kur p < 1. (8.17)
1 xp
337
8.7.2 Integralet jo të vazhduar

Supozojmë se f (x) është një funksion i vazhdueshëm pozitiv i përkufizuar në një interval të
fundëm [a, b) por ka asimptotë vertikale në b. Le të jetë S zona e pakufizuar nën grafikun e
f (x) dhe mbi boshtin e x-ve ndërmjet a dhe b. Për tipin 1 të integraleve, zona plane shtri-
hej pafundësisht në një drejitm horizontal. Këtu zona është e pafundme në drejtimin vertikal.
Syprina e pjesës së S ndërmjet a dhe t është
Z t
A(t) = f (x) dx
a
Në qoftë se ndodh që A(t) t’i afrohet një numri të fundëm A kur t → b− ,

atëherë themi se syprina e zonës S është A dhe shkruajmë
Z b Z t
f (x) dx = lim− f (x) dx
a t→b a
E përdorim këtë ekuacion për të përkufizuar integralet jo të mirëfilltë të

tipit 2, edhe kur f (x) nuk është një funksion pozitiv, pavarësisht se çfarë Figura 8.12
tipi jo vazhdueshmërie ka f (x) në b.
Përkufizimi i Integralit jo të mirëfilltë të llojit 2

(a) Në qoftë se f (x) është i vazhdueshëm në [a, b) dhe jo i vazhdueshëm në
b, atëherë
Z b Z t
f (x) dx = lim− f (x) dx
a t→b a
në qoftë se limiti ekziston (si një numër i fundëm).

(b) Në qoftë se f (x) është i vazhdueshëm në (a, b] dhe jo i vazhdueshëm në
a, atëherë
Z b Z b
f (x) dx = lim+ f (x) dx
a t→a t
në qoftë se limiti ekziston (si një numër i fundëm).

Integrali jo i mirëfilltë është quajtur konvergjent në qoftë se limiti korre-
spondues ekziston dhe divergjent në qoftë se limiti nuk ekziston.
(c) Në qoftë se f (x) nuk është i vazhdueshëm në c, ku a < c < b dhe
Z c Z b
të dy integralet f (x) dx dhe f (x) dx janë konvergjentë, atëherë ne
a c
përcaktojmë
Z b Z c Z b
f (x) dx = f (x) dx + f (x) dx
a a c

Z 5
dx
√ .
2 x−2
Zgjidhje: Vërejmë fillimisht se integrali i dhënë është jo i mirëfilltë sepse

√
f (x) = 1/ x − 2 ka asimptotë vertikale në x = 2. Meqënëse kemi mosvazh-
dueshmëri të pafundme në skajin e majtë të segmentit [2, 5], përdorim Figura 8.13
pjesën (b) të përkufizimit 2:
Z 5 Z 5
1 1 √ 5 √ √ √
√ dx = lim+ √ dx = lim+ 2 x − 2 = lim+ 2 3 − t − 2 = 2 3
2 x−2 t→2 t x−2 t→2 t t→2
338
Shembull 334. Përcaktoni në se integrali

Z π/2
sec x dx
0
konvergjon apo divergjon.
Zgjidhje: Vërejmë se integrali i dhënë është jo i mirëfilltë sepse lim sec x = ∞. Duke përdorur pjesën (a) të
x→(π/2)−
përkufizimit kemi
Z π/2 Z t t
sec x dx = lim sec x dx = lim − ln | sec x + tan x| = lim [ln (sec t + tan t) − ln 1] = ∞
0 t→(π/2)− 0 x→(π/2) 0 x→(π/2)−
sepse sec t → ∞ dhe tan t → ∞ kur t → (π/2)− . Prandaj integrali jo i mirëfilltë i dhënë është divergjent.

Shembull 335. Njehsoni në qoftë se është e mundur integralin

Z 3
dx
.
0 x−1
Zgjidhje: Vërejmë se drejtëza x = 1 është asimptotë vertikale për funksionin nën integral. Meqënëse ndodhet në
mesin e segmentit [0, 3], duhet të përdorim pjesën (c) të përkufizimit 2 me c = 1:
Z 3 Z 1 Z 3
dx dx dx
= +
0 x−1 0 x−1 1 x−1
ku Z 1 Z t t
dx dx
= lim= lim− ln |x − 1| = lim− (ln |t − 1| − ln | − 1|) = lim− ln(1 − t) = −∞
0 x − 1 t→1−
0 x−1 t→1 0 t→1 t→1
Z 1 Z 3
+ − dx dx
sepse 1 − t → 0 kur t → 1 . Prandaj, integrali është divergjent. Kjo sjell që është divergjent.
0 x−1 0 x−1
Vërejtje 31. Në qoftë se ne nuk do ta vërenim asimptotën x = 1 në shembullin e mësipërm do të kishim ngatërruar integralin
me një të zakonshëm dhe do të kishim bërë një njehsim të gabuar:
Z 3 3
dx
= ln |x − 1| = ln 2 − ln 1 = ln 2
0 x−1 0
Kjo është e gabuar sepse integrali është jo i mirëfilltë dhe duhej llogaritur në termat e limitit. Kështu që këtej e tutje sa herë
Z b
që shihni simbolin f (x) dx, duhet të shihni f (x) në [a, b] dhe prej tij të përcaktoni në se integrali është jo i mirëfilltë apo i
a
zakonshëm.

Z 1
ln x dx.
0
Zgjidhje: Ne dimë që funksioni f (x) = ln x ka një asimptotë vertikale në x = 0 meqënëse lim+ ln x = −∞. Prandaj
x→0
integrali i dhënë është jo i mirëfilltë dhe kemi
Z 1 Z 1
ln x dx = lim+ ln x dx
0 t→0 t
339
Tani integrojmë me pjesë duke zëvendësuar me u = ln x, dv = dx, du = dx/x, v = x:

Z 1 Z !
1 1
ln x dx = x ln x − dx = −t ln t − x = −t ln t − (1 − t) = t − 1 − t ln t
t t t
Le të kujtojmë se duke përdorur Rregullin e L’Hospitalit kemi
ln t 1/t
lim t ln t = lim+ = lim = lim (−t) = 0
t→0+ t→0 1/t t→0+ −1/t2 t→0+
Prej nga
Z 1
ln x dx = lim+ (t − 1 − t ln t) = −1
0 t→0
8.7.3 Një kriter krahasimi për integralet jo të mirëfillta

Ndonjëherë është e pamundur të gjendet vlera e saktë e një integrali jo të mirëfilltë dhe është e rëndësishme
të dihet në se ai është konvergjent apo divergjent. Në të tilla raste teorema në vazhdim është mjaft e përdorshme.
Edhe pse ne e përmendim për integralet e Tipit të parë ajo vlen edhe për integralet e tipit të dytë.
Teorema 48 (Teorema e Krahasimit). Supozojmë se f (x) dhe g janë dy funksione të vazhdueshëm të tillë që
f (x) ≥ g(x), për x ≥ a.
Atëherë,
Z b Z b
(a) Në qoftë se f (x) dx është konvergjent, edhe g(x) dx është konvergjent.
a a
Z b Z b
(b) Në qoftë se g(x) dx është divergjent, edhe f (x) dx është divergjent.
a a
Ne nuk po japim vërtetimin e teoremës dhe po mjaftohemi me ilustrimin në Fig. 8.14.

Në qoftë se syprina nën funksionin më të madh y = f (x) është e fundme,
atëherë e tillë është edhe syprina nën funksionin më të vogël y = g(x). Dhe
në qoftë se syprina nën funksionin më të vogël është e pafundme, atëherë
e tillë është edhe syprina nën funksionin më të madh.
Vërejtje 32. Vërejmë se e anasjellta e teoremës jo domosdoshmërisht është e
Z b Z b
vërtetë. Pran në qoftë se g(x) dx është konvergjent, f (x) dx mund ose jo
a Z b a Z b
të jetë konvergjent dhe në qoftë se f (x) dx është divergjent, g(x) dx mund
a a
ose jo të jetë divergjent.
Z ∞
2
e−x dx është konvergjent. Figura 8.14: Teorema e krahasimit
0
2
Zgjidhje: Ne nuk mund ta njehsojmë integralin drejtpërdrejt sepse primitivë e e−x nuk është funksion elementar.
Ne shkruajmë
Z ∞ Z 1 Z ∞
−x2 −x2 2
e dx = e dx + e−x dx
0 0 1
340
dhe vërejmë se integrali i parë në anën e djathtë të barazimit të mësipërm është thjesht një integral i caktuar i
zakonshëm. Në integralin e dytë përdorim faktin se për x ≥ 1 kemi x2 ≥ x dhe kështu −x2 ≤ −x dhe prej këtej
2
e−x ≤ e−x . Integrali për e−x është i lehtë për tu llogaritur:
Z ∞ Z t
−x
e dx = lim e−x dx = lim e−1 − e−t = e−1
1 t→∞ 1 t→∞
Z ∞
2
−x2
Prandaj duke marrë f (x) = e dhe g(x) = e nga teorema e krahasimit, shohim se
−x
e−x dx është konvergjent
Z ∞ 1
2
dhe po ashtu edhe e−x dx është konvergjent.
0 Z ∞
2
Në shembullin e mësipërm ne pamë se integrali e−x dx është konvergjent, pa e llogaritur vlerën e tij. Në
0
Teorinë e Probabilitetit është e rëndësishme të dihet vlera e saktë e integralit jo të mirëfilltë, siç edhe do ta shohim
më vonë.
Z ∞
1 + e−x
Shembull 338. Integrali dx është divergjent nga Teorema e Krahasimit sepse
1 x
1 + e−x 1
>
x x
Z ∞
1
dhe dx është divergjent siç u tregua në shembullin e parë.
1 x
Ushtrime:
Z −1
Shpjegoni përse secili nga integralet e mëposhtme është 1
1609. √ du
jo i mirëfilltë. −∞ 2−u
Z ∞
4
Z ∞
1601. x4 e−x dx 1610. e−y/2 dy
1
4
Z π/2 Z ∞
1602. sec x dx x
1611. dx
0
−∞ 1 + x2
Z 2
x Z ∞
1603. dx 2
0 x − 5x + 6
2 1612. xe−x dx
−∞
Z 0
1 Z ∞
1604. dx
−∞ x +5
2 1613. sin θ dθ
2π
Z ∞
sin x ∞
1605. dx x+1
Z
−∞ 1 + x2 1614. dx
1 x2 + 2x
1606. Gjeni syprinën e kurbës nën y = 1/x3 nga x = 1 deri Z ∞
te x = t dhe llogariteni atë kur t = 10, 100 dhe 1000. Pastaj 1615. se−5s ds
gjeni syprinën e plotë për x ≥ 1. 0
Z ∞
Gjeni në qoftë se integralët e mëposhtëm janë kon- 1616. ln x
dx
vergjent ose divergjent. Llogarisni vlerën e tyre. 1 x
Z ∞ Z ∞
1 x2
1607. dx 1617. dx
(3x + 1)2 −∞ 9 + x
6
1
Z 0 Z ∞
1 1
1608. dx 1618. dx
−∞ 2x − 5 e x(ln x)3
341
1
Z
dx
Z
3 1632. 33
1619. dx x2 − 6x + 5
0 x5 0
Z ∞
x
1620. dx Ndërtoni grafikun dhe gjeni syprinën në qoftë se ajo
0 (x2 + 2)2
është e fundme.
Z −1
1621. e−2t dt 1633. S = {(x, y)|x ≤ 1, 0 ≤ y ≤ ex }
−∞
Z ∞
1622. (2 − u4 ) du 1634. S = {(x, y)|x ≥ −2, 0 ≤ y ≤ e−x/2 }
−∞ Z ∞
√
∞
e− x 1635. Në qoftë se f (x) dx është konvergjent dhe a dhe b
Z
1623. √ dx −∞
1 x numra realë, vërtetoni se:
Z ∞
1624. cos πt dt a ∞ b ∞
Z Z Z Z
−∞ f (x) dx + f (x) dx = f (x) dx + f (x) dx
Z ∞ −∞ a −∞ b
dz
1625.
z2 + 3z + 2 ∞ ∞
Z Z
0 2 −x2 1 2
1636. Vërtetoni se: xe dx = e−x dx
Z 6 0 2 0
1626. rer/3 dr
−∞
Z ∞ Z 1
2 p
Z ∞ 1637. Vërtetoni se: e−x dx = − ln y dy duke i
4
1627. x3 e−x dx 0 0
−∞
interpretuar integralet si sipërfaqe.
∞
ex
Z
1628. dx 1638. Supozoni se funksioni f është iZvazhdueshëm në [0, ∞)
0 e2x + 3 ∞
Z ∞
dhe lim = 1. A është e mundur që f (x) dx të jetë kon-
x arctan x x→∞ 0
1629. dx vergjent?
0 (1 + x2 )2
3 1639. Vërtetoni se ë qoftë se a > −1 dhe b > a + 1, integrali i
Z
1
1630. √ dx mëposhtëm është konvergjent.
2 3−x
3 ∞
xa
Z Z
dx
1631. dx
−2 x4 0 1 + xb
342
Kapitulli 9
Disa aplikime të integraleve
Në këtë kapitull do të shohim disa nga zbatimet e integralit të caktuar. Applikimet kryesore dhe më intuitive
të integralit të caktuar janë ato të llogaritjes së sipërfaqeve midis kurbave, vëllimi i trupave të rrotullimit, gjetja e
punës si integral i forcës, vlera mesatare e funksionit në një integral të dhënë, etj. Në këtë kapitull do të studjojmë
disa nga këto metoda.
Gjetja e sipërfaqeve midis dy kurbave bën të mundur gjetjen e çdo sipërfaqeje që kufizohet nga funksione, pra
çdo sipërfaqe për të cilën ne kemi një përshkrim matematik; shih Kreun 9.1
9.1 Syprinat ndërmjet kurbave.

Në Kap. 7 ne pëkufizuam dhe njehsuam sipërfaqet e figurave plane të cilat ndodheshin nën grafikun e funksionit
duke përdorur konceptin e integralit. Në këtë leksion do të përdorim integralet për të gjetur sipërfaqet e figurave
plane që ndodhen ndërmjet grafikëve të dy funksioneve. Përgjithësimi i kësaj teknike bën të mundur gjetjen e
sipërfaqeve të figurave të ndryshme.
Shqyrtojmë zonën S që shtrihet midis dy kurbave y = f (x) dhe y = g(x)
dhe ndërmjet dy drejtëzave vertikale x = a dhe x = b, ku f (x) dhe g(x) janë
funksione të vazhdueshme dhe f (x) ≥ g(x) për të gjitha x në [a, b].
E ndajmë intervalin [a, b] në n segmente Ii = [xi−1 , xi ], i = 0, . . . , n me bazë
të njëjtë. Le të jetë x∗i një pikë çfardo e segmentit Ii . Atëherë, krijohen
drejtëkëndësha nga drejtëzat x = xi−1 , x = xi dhe drejtëzat horizontale
y = f (x∗i ) dhe y = g(x∗i ). Këta drejtëkëndësha kanë gjerësi
b−a
∆x =
n
dhe lartësi
hi := f (x∗i ) − g(x∗i ).
Shuma e Riemanit
n
X
f (x∗i ) − g(x∗i ) ∆x
i=1
është përafrimi i syprinës së zonës S. Ky përafrim bëhet gjithnjë e më i

saktë kur n → ∞. Kështu që, përkufizojmë syprinën A të zonës S si vlera Figura 9.1
limite e shumës së këtyre drejtëkëndëshave përafrues.
n h
X i
A = lim f (x∗i ) − g(x∗i ) ∆x (9.1)
n→∞
i=1
E shënojmë limitin në (9.1) si integral të caktuar të ( f − g)(x). Prej nga kemi lemën në vazhdim.
343
Figura 9.2
Lema 44. Sipërfaqja A e figurës që kufizohet nga kurbat y = f (x), y = g(x) dhe
drejtëzat x = a dhe x = b, ku f (x) dhe g(x) janë të vazhdueshëm dhe f (x) ≥ g(x)
për të gjitha x në [a, b], është
Z b
A=

f (x) − g(x) dx
a
Vërejmë se në rastin e veçantë kur g(x) = 0, S është figura nën grafikun e f (x)
dhe përkufizimi jonë i përgjithshëm i syprinës reduktohet në përkufizimin
tonë fillestar të integralit.
Ne rastin kur kemi dy kurba të dhena si funksione me ndryshore të
pavaruar y kemi
Z d
A=

f (y) − g(y) dy
c
Në vazhdim shohim disa shembuj të llogaritjes së sipërfaqeve të ndryshme.
Shembull 339. Gjeni syprinën e figurës të kufizuar nga y = ex , y = x, x = 0,

dhe x = 1.
Zgjidhje: Kurba që shërben si kufi i sipërm është y = ex dhe kurba që

shërben si kufi i poshtëm është y = x. Kështu ne kemi f (x) = ex dhe
g(x) = x, a = 0 dhe b = 1 dhe
Z 1 1
1 1

A= (e − x) dx = e − x2
x x
= e − 2 − 1 = e − 1.5

0 2 0
Shembull 340. Gjeni syprinën e figurës së kufizuar nga parabolat y = x2 dhe

y = 2x − x2 .
Zgjidhje: Fillimisht gjejmë pikat e prerjes së parabolave duke zgjidhur

njekohësisht ekuacionet e tyre. Kjo na jep x2 = 2x − x2 ose 2x2 − 2x = 0.
Prandaj 2x(x − 1) = 0, kështu që x = 0 ose x = 1. Pikat e prerjes janë (0, 0)
dhe (1, 1). Figura 9.3
344
Kështu që e gjithë syprina është

1 1 " #1
x2 x3
Z Z
1
A= (2x − x2 − x2 ) dx = 2 (x − x2 ) dx = 2 − =
0 0 2 3 0
3

Ndonjëherë është e vështirë ose edhe e pamundur, të gjenden pikat e prerjes
së dy kurbave në mënyrë të saktë. Siç tregohet në shembullin në vazhdim,
ne mund të përdorim një makinë llogaritëse grafike ose kompjuter për të
gjetur përafërsisht vlerat e pikave të prerjes e më pas të procedojmë si më
sipër.
Shembull 341. Gjeni syprinën e përafërt të figurës plane të kufizuar ndërmjet
kurbave Figura 9.4
x
y= √ dhe y = x4 − x.
x2 + 1
Zgjidhje: Në qoftë se ne do përpiqeshim të gjenim pikëprerjet e sakta,
atëherë do na duhej të zgjidhnim ekuacionin
x
√ = x4 − x
x +1
2
Ky është një ekuacion që jo të gjitha rrenjet i ka numra realë. Një pikë

prerje është origjina e koordinatave dhe pika tjetër x ≈ 1.18. Kështu që një
përafrim i syprinës ndërmjet kurbave është
Z 1.18 " #
x 4
√ A≈ − (x − x) dx
x2 + 1 0 Figura 9.5
Bëjmë zëvendësimin u = x + 1. Atëherë du = 2x · dx, dhe kur x = 1.18 kemi u ≈ 2.39. Kështu që
2
2.39 1.18 " 5 #1.18

√ 2.39 x2
Z Z
du x
A≈ − (x4 − x) dx = u 0 − −
0 u 0 5 2 0
(9.2)
√ (1.18)5 (1.18)2
= 2.39 − 1 − + ≈ 0.785
5 2

Në qoftë se na kërkohet të gjejmë syprinën ndërmjet dy kurbave y = f (x)
dhe y = g(x) kur f (x) ≥ g(x) për disa vlera të x dhe f (x) ≤ g(x) për disa
vlera të tjera të x, atëherë ndajmë zonën S në disa zona të tjera S1 , S2 ,
· · · me sipërfaqje A1 , A2 , · · · , An . Përkufizojmë syprinën e S-së si shumë e
syprinave të zonave S1 , S2 , . . . , Sn . Pra,
A = A1 + A2 + · · · + An .
Meqënëse,
(
f (x) − g(x) në qoftë se f (x) ≥ g(x)
f (x) − g(x) =
g(x) − f (x) në qoftë se g(x) ≥ f (x)
Figura 9.6
kemi shprehjen në vazhdim për A-në.
Lema 45. Sipërfaqja ndërmjet kurbave y = f (x) dhe y = g(x) dhe ndërmjet x = a dhe x = b është:
Z b
A= f (x) − g(x) dx

a
345
Shembull 342. Gjeni syprinën e figurës plane të kufizuar nga kurbat y = sin x, y = cos x, dhe x = 0, dhe x = π/2.
Zgjidhje: Pikat e prerjes janë aty ku
sin x = cos x,
domethënë kur x = π/4, meqënëse 0 ≤ x ≤ π/2. Vini re se
cos x ≥ sin x,
kur 0 ≤ x ≤ π/4, por

sin x ≥ cos x,
kur π/4 ≤ x ≤ π/2. Prej nga syprina e kërkuar jepet si më poshtë
Z π/2
A= |cos x − sin x| dx = A1 + A2
0
Z π Z π
4 2
= (cos x − sin x) dx + (sin x − cos x) dx
π
0 4 Figura 9.7: Grafikët e sin x dhe cos x
π π
4 + − cos x − sin x 2
= sin x + cos x π
0 4
√
√
! !
1 1 2 1
= √ + √ − 0 − 1 + −0 − 1 + √ =2 2−2
2 2 + 2

Në këtë shembull të veçantë ne mund të kishim kursyer pak punë duke pasur parasysh se kjo zonë është
simetrike në lidhje me x = π/4 dhe kështu
Z π/4
A = 2A1 = 2 (cos x − sin x) dx
0
Disa sipërfaqje mund të njehsohen më thjesht duke e parë x si funksion të y. Në qoftë se një figurë është kufizuar
nga kurba me ekuacione
x = f (y) dhe x = g(y), y = c, dhe y = d,
ku f dhe g janë të vazhdueshëm dhe
f (y) ≥ g(y)
për c ≤ y ≤ d, atëherë syprina jepet si më poshtë
Z d
A=

f (y) − g(y) dy
c
346
Në qoftë se ne shënojmë me xd kufirin e djathtë dhe me xm kufirin e majtë,

atëherë do kemi Z d
A= (xd − xm ) dy
c
Këtu një drejtkëndësh tipik përafrues ka përmasa xd − xm dhe ∆y.

Shembull 343. Gjeni syprinën e kufizuar nga drejtëza y = x − 1 dhe parabola
y2 = 2x + 6.
Zgjidhje: Duke barazuar dy ekuacionet gjejmë se pikat e prerjes janë

(−1, −2) dhe (5, 4). Ne zgjidhim ekuacionin e parbolës në lidhje me x dhe
vërejmë se kurbat e majta dhe të djathta janë
1 2
xm = y − 3, dhe xd = y + 1
2
Figura 9.8
Tani na duhet të integrojmë me kufij integrimi, y = −2 dhe y = 4.
Prandaj,
Z 4 Z 4
1

A= (xd − xm ) dy = (y + 1) − y2 − 3 dy
−2 −2 2
Z 4 3
!4
1 2

1 y y2 (9.3)
= − y + y + 4 dy = − + + 4y

−2 2 2 3 2
−2
1 4

= − (64) + 8 + 16 − + 2 − 8 = 18
6 3

Ne mund ta gjenim syprinën në këtë shembull duke integruar në lidhje
me x në vend të y, por llogaritja do ishte më e komplikuar. Metoda që
përdorëm është shumë më e thjeshtë. Figura 9.9
Më poshtë kemi një numër të konsiderueshëm ushtrimesh ku lexuesi mund të gjejë sipërfaqe në situata të
ndryshme.
Ushtrime:
Ndërtoni zonën e kufizuar midis dy kurbave të 1648. y = cos x, y = 2 − cos x, 0 ≤ x ≤ 2π

dhëna. Vendosni se kur duhet integruar në lidhje me √3
x apo me y. Ndërtoni grafikun e një drejtkëndësh 1649. y = x, y = x
përafrues dhe përcaktoni gjatësitë e brinjëve. Më pas 1650. y = x3 − x, y = 3x
gjeni syprinën e zonës.
1651. y = tan x, y = 2 sin x, −π/3 ≤ x ≤ π/3
1640. y = x + 1, y = 9 − x2 , x = −1, x = 2 √
1652. y = x, y = 12 x, x = 9
1641. y = x2 , y = x4
1653. y = 12 − x2 , y = x2 − 6
1642. y = sin x, y = ex , x = 0, x = π/2
1643. y = x2 − 2x, y = x + 4 1654. y = 8 − x2 , y = x2 , x = −3, x = 3
1644. y = 1/x2 , y = 1/x, x = 2 1655. x = 1 − y2 , x = y2 − 1
1645. y = x2 , y = −x2 + 4x 1656. x = 2y2 , x = 4 + y2

√
1646. x = 1 + x, y = (3 + x)/3 1657. 4x + y2 = 12, x = y
1647. y = x2 , y2 = x 1658. y = cos x, y = sin 2x, x = 0, x = π/2
347
1659. y = x2 , y = 2/(x2 + 1 1672. y = x sin(x2 ), y = x4
1660. y = sin(πx/2), x = y 1673. y = ex , y = 2 − x2
1661. y = cos x, y = 1 − cos x, 0 ≤ xπ 1674. y = 3x2 − 2x, y = x3 − 3x + 4
1662. y = |x|, y = x2 − 2 1675. y = x4 , y = 3x − x3
1663. y = 1/x, y = x, y = 14 x, x > 0 1676. y = x cos x, y = x10
1664. y = 3x2 , y = 8x2 , 4x + y = 4, x ≥ 0 1677. y = x cos(x2 ), y = x2
1665. y = sin πx, y = x2 − x, x = 2 1678. y = x2 , y = 2 cos x
Përdorni kalkulusin për të njehsuar syprinën e 1679. Përdorni një sistem kompjuterik algjebrik për të
trekëndëshit me kulme të dhëna. njehsuar vlerën e saktë të syprinës së kufizuar ndërmjet kur-
bave y = x5 − 6x3 + 4x dhe y = x.
1666. (0, 0), (2, 1), (−1, 6)
1680. Ndërtoni në një sistem koordinativ zonën e përcaktuar
1667. (0, 5), (2, −2), (5, 1) nga mosbarazimi x−2y2 ≥ 0, 1−x−|y| ≥ 0 dhe gjeni syprinën
e saj.
Llogarisni integralin dhe interpretojeni si sipërfaqe të
një zone. Ndërtoni zonën. 1681. Gjeni syprinën e zonës së kufizuar nga parabola y = x2 ,
Z π/2 tangentja e hequr ndaj saj në pikën (1, 1), si dhe boshti i ab-
1668. | sin x − cos 2x| dx shisave.
0
1682. Gjeni numrin b të tillë që drejtëza y = b e ndan zonën
4 √ e kufizuar ndërmjet kurbave y = x2 dhe y = 4 në dy zona me
Z
1669. | x + 2 − x| dx syprina të njëjta.
0
Përdorni rregullin e pikës së mesit me n = 4 për të 1683. Gjeni vlerën e c të tillë që syprina e zonës së kufizuar
përafruar syprinën e zonës së kufizuar nga dy kurbat e ndërmjet parabolave y = x2 − c2 dhe y = c2 − x2 është 576.
dhëna.
1684. Supozojmë se 0 < c < π/2. Për çfarë vlere të c, syprina
1670. y = sin2 (πx/4), y = cos2 (πx/4), 0 ≤ x ≤ 1 e zonës së kufizuar ndërmjet kurbave y = cos x, y = cos(x−c),
√3 dhe x = 0 është e barabartë me syprinën e zonës së kufizuar
1671. y = 16 − x3 , y = x, x = 0 ndërmjet kurbave y = cos(x − c), dhe x = π, y = 0?
Përdorni grafikun për të gjetur përafërsisht abshisën 1685. Për çfarë vlere të m drejtëza y = mx dhe kurba
e pikës së prerjes së kurbave të dhëna. Pas kësaj gjeni y = x/(x2 + 1) kufizojnë një zonë? Gjeni syprinën e asaj
syprinën e zonës së kufizuar ndërmjet kurbave. zone.
348
9.2 Vëllimet e trupave

Në këtë leksion ne do të mësojmë se si të përdorim integralet për të llogaritur vëllimin e trupave të ndryshëm.
Ashtu si edhe për sipërfaqet, së pari ne do të përpiqemi të motivojmë përkufizimin e vëllimit nga ana matematike.
Fillojmë me trupa të thjeshtë të quajtur cilindra të drejtë.
9.2.1 Cilindrat e drejtë

Le të jetë dhënë një kurbë e mbyllur C në plan. Marrim një drejtëz që kalon nga një pikë e dhënë e kësaj kurbe
dhe e lëvizim atë paralelisht me veten. Përftojmë një sipërfaqe e cila quhet sipërfaqe cilindrike.
Në rastin kur drejtëza është pingule me planin e kurbës C atëherë syprina e përftuar quhet sipërfaqe e drejtë
cilindrike. Cilindër quhet trupi që përftohet nga prerja e një sipërfaqje cilindrike me dy plane paralelë. Kur
sipërfaqja cilindrike është e drejte, atëherë cilindri quhet cilindër i drejtë.
5
5
0
0
1 8 0
6
2 4 2
0 2 0
2 −2 −2
(a) Trup cilindrik jo i drejtë (b) Trup cilindrik i drejtë
Rastet më të thjeshta të cilindrave të drejtë janë cilindra rrethorë të drejtë. Këta cilindra përftohen nga lëvizja e
një drejtëze L përgjatë një rrethi C, në mënyrë të tillë që L të jetë pingule me planin që përmban rrethin C. Cilindra
të tillë do të studjohen më në detaje në Kap. 12.
z z
r
z
r y
y r
y 0
0
0
x x x
(a) x2 + y2 = r2 , për z ∈ R (b) x2 + z2 = r2 , për y ∈ R (c) y2 + z2 = r2 , për x ∈ R
Figura 9.10: Cilindrat në hapësirë.
Një cilindër është i kufizuar nga një figurë plane B1 , të quajtur bazë e cilindrit, dhe një figurë kongruente B2 në
një plan paralel. Cilindri konsiston në të gjitha pikat e segmenteve që janë pingulë me bazën dhe bashkojnë B1 me
B2 . Në qoftë se syprina e bazës është A dhe lartësia e cilindrit (distanca nga B1 në B2 ) është h, atëherë vëllimi V i
cilindrit përkufizohet si
V = A · h.
Në veçanti kur baza është një rreth me rreze r, atëherë cilindri është rrethor dhe vëllimi i tij është V = π r2 h. Në
qoftë se baza është drejtkëndësh me brinjë l dhe w, atëherë cilindri është një paralelopiped këndëdrejtë me vëllim
V = lwh.
349
9.2.2 Prerjet tërthore

Për një trup S i cili nuk është cilindër fillimisht ne presim S në pjesë të cilat i përafrojmë me cilindra të drejtë.
Llogarisim vëllimin e S duke mbledhur vëllimet e cilindrave të drejtë dhe arrijmë në vëllimin e saktë të S. Le të
perpiqemi t’a saktësojmë këtë ide më tej.
Fillojmë me prerjen e S me një plan dhe përftimin e një zone plane të quajtur prerje tërthore e S-së. Le të jetë
A(x) syprina e prerjes tërthore të S në planin P1 pingul me boshtin e x-ve dhe duke kaluar sipas x, ku a ≤ x ≤ b.
Sipërfaqja e prerjes tërthore A(x) do të ndryshojë kur x lëviz nga a tek b.
Le ta ndajmë S në n feta me gjerësi të njëjtë ∆x duke përdorur planet P1 , P2 , · · · si në Fig. 9.12. Në qoftë se
zgjedhim si pika x∗i ∈ [xi−1 , xi ], ne mund ta përafrojmë pjesën e i-të Si (që ndodhet midis planeve Pxi−1 dhe Pxi ) me
një cilindër me sipërfaqe të bazës A(x∗i ) dhe lartësi ∆x.
Vëllimi i cilindrit është A(x∗i )∆x, kështu që një përafrim sipas konceptimit
intuitiv të vëllimit të pjesës së i-të Si është
V(Si ) ≈ A(x∗i )∆x.
Duke i mbledhur vëllimet e pjesëve, ne gjejmë një përafrim të vëllimit total:

n
X
V≈ A(x∗i )∆x
i=1
Ky përafrim bëhet gjithnjë e më i mirë kur n → ∞. Prej këtej ne përcaktojmë

vëllimin si limit të kësaj shume kur n → ∞. Por duke patur parasysh se lim-
iti i shumave të Riemanit jep integralin e caktuar, do të kemi përkufizimin
Figura 9.11
e mëposhtëm.
Figura 9.12: Përafrimi i vëllimit të një trupi nga prerjet tërthore.
Përkufizim 53. Le të jetë S një trup që shtrihet ndërmjet planeve x = a dhe x = b. Në qoftë se syprina e prerjes
tërthore të S me planin Px përgjatë x dhe pingul me boshtin e x-ve, është A(x), ku A është një funksion i vazhdueshëm,
atëherë vëllimi i S-së është
Xn Z b
V = lim A(xi )∆x =
∗
A(x) dx
n→∞ a
i=1
Kur përdorim formulën e vëllimit

Z b
V= A(x) dx
a
është e rëndësishme të mbahet mend që A(x) është syprina e prerjes tërthore lëvizëse të përftuar nga prerja përgjatë
x pingul me boshtin e x-it.
Vërejmë se, për një cilindër syprina e prerjes tërthore është konstante: A(x) = A për të gjithë x. Prandaj
përkufizimi jonë për vëllimin na jep
Z b
V= A dx = A · (b − a),
a
350
dhe kjo përputhet me formulën V = Ah.

Në shembullin që vazhdon ne vërtetojmë një formulë të gjeometrisë që
e kemi mësuar që nga shkolla e mesme. Nëpërmjet integraleve ne do të
nxjerrim formulën e vëllimit të sferës.
Shembull 344. Vërtetoni se vëllimi i sferës me rreze r është V = 43 πr3 .
Zgjidhje: Në qoftë se e vendosim sferën në mënyrë të tillë që qendra e saj

të përputhet me origjinën e koordinatave si në Fig. 9.13, atëherë plani Px e
pret sferën sipas një rrethi rrezja e të cilit (nga Teorema e Pitagorës) është
√
y= r2 − x2 .
Prandaj, syprina e prerjes tërthore është
A(x) = πy2 = π(r2 − x2 )
Duke përdorur përkufizimin e vëllimit me a = −r dhe b = r, kemi Figura 9.13

3 r
Z r Z r Z r " # !
x r3 4
V= A(x) dx = π(r2 − x2 ) dx = 2π (r2 − x2 ) dx = 2π r2 x − = 2π r3 − = πr3
−r −r 0 3 0
3 3

Nga rezultatet e shembullit të mësipërm, ne dimë se vëllimi i sferës është 43 π ≈ 4.18879. Këtu "fetat" janë cilindra
rrethorë, ose disqe,
Xn n
X
A(x̄i )∆x = π(12 − x̄2i )∆x
i=1 i=1
kur n = 5, 10, 20, në qoftë se zgjedhim si pika x∗i pikat e mesit x̄i , vërejmë se kur rrisim numrin e cilindrave përafrues,
vlera korresponduese e shumave të Riemanit i afrohet gjithnjë e më shumë vlerës së vërtetë të vëllimit.
Shembull 345. Gjeni volumin e trupit të formuar nga rrotullimi i grafikut të f (x) = ex rreth boshtit të x-it në intervalin
[0, 1].
Zgjidhje: Volumi jepet nga formula

Z 1 Z 1 1 1
e2 − 1
Z
1 2x 1 1

x 2
V= A(x) dx = π (e ) dx = π e2x dx = π e = π − + e2 = π
0 0 0 2 0 2 2 2

Shembull
√ 346. Gjeni vëllimin e trupit që përftohet nga rrotullimi rreth boshtit të x-ve figurën plane nën grafikun e funksionit
y = x nga 0 në 1.
√
Zgjidhje: Kur e presim grafikun përgjatë x, ne marrim disqe me rreze x. Sipërfaqja e kësaj prerjeje tërthore është
√
A(x) = π( x)2 = πx
si në Kreun 9.2.2. Vëllimi i cilindrit përafrues është
A(x)∆x = π · x · ∆x
351
Trupi shtrihet ndërmjet x = 0 dhe x = 1, kështu që vëllimi i tij do jetë

1 1
1
x2 π
Z Z
V= A(x) dx = π x dx = π =

0 0 2 0
2

Shembull 347. Gjeni vëllimin e trupit të përftuar prej rrotullimit të zonës plane të kufizuar nga y = x3 , y = 8, dhe x = 0
rrotull boshtit të y-ve.
Zgjidhje: Meqënëse zona është rrotulluar rreth boshtit të y-ve, atëherë kuptohet se prerjet tërthore janë pingule me
boshtin e y-ve dhe integrimi do të bëhet në lidhje me y. Në qoftë se e presim trupin përgjatë y, do kemi një disk
√
rrethor me rreze x, ku x = 3 y. Kështu syprina e prerjes tërthore përgjatë y është
√ 2
A(y) = πx2 = 3 y = πy2/3
dhe vëllimi i cilindrit përafrues është

A(y)∆y = πy2/3 ∆y
Meqënëse trupi shtrihet ndërmjet y = 0 dhe y = 8, vëllimi i tij do jetë
Z 8 8
3 96π

V= πy2/3 dy = π y5/3 =
0 5 0 5
352

Shembull 348. Zona R e kufizuar nga kurbat y = x dhe y = x2 rrotullohet rreth boshtit të x-ve. Gjeni vëllimin e trupit të
përftuar prej këtij rrotullimi.
Zgjidhje: Kurbat y = x dhe y = x2 priten në pikat (0, 0) dhe (1, 1). Një prerje tërthore në planin Px ka formën e një
unaze me rreze të brendshme x2 dhe rreze të jashtme x, kështu që ne gjejmë syprinën e prerjes tërthore duke zbritur
syprinën e qarkut të brendshëm nga syprina e qarkut të jashtëm:

A(x) = πx2 − π(x2 )2 = π x2 − x4
Prej nga kemi
1 1 " #1
x3 x5
Z Z 2π
V= A(x) dx = π x −x
2 4
dx = π − =
0 0 3 5 0
15

Shembull 349. Gjeni vëllimin e trupit që përftohet prej rrotullimit të zonës së shembullit të mësipërm në lidhje me drejtëzën
y = 2.
Zgjidhje: Përsëri prerja tërthore është në formën e një unaze, por në këtë rast rrezja e brendshme është 2 − x dhe
rrezja e jashtme është 2 − x2 . Sipërfaqja e prerjes tërthore është
A(x) = π(2 − x2 )2 − π(2 − x)2
353
Dhe prej këtej vëllimi i S do jetë

1 1 1 " #1
x5 x3 x2
Z Z Z
8π
V= A(x) dx = π [(2 − x ) − (2 − x) ] dx = π
2 2 2
(x − 5x + 4x) dx = π
4 2
−5 +4 =
0 0 0 5 3 2 0
15

Trupat në shembujt e deritanishëm janë quajtur trupa rrotullimi sepse janë përftuar nga rrotullimi rreth një
drejtëze. Në përgjithësi, ne llogarisim vëllimin e një trupi rrotullimi duke përdorur formulat bazë
Z b Z d
V= A(x) dx ose V = A(y) dy
a c
dhe ne gjejmë syprinën e prerjes tërthore A(x) ose A(y) në një nga mënyrat e mëposhtme:
Figura 9.14: Mënyrat e integrimit sipas prerjeve tërthore
i) Në qoftë se prerja tërthore është një disk (rreth), ne gjejmë rrezen r të diskut (në terma të x apo të y) dhe
përdorim
A = πr2
ii) Në qoftë se prerja tërthore është në formën e unazës ne gjejmë rrezen e brendshme r1 dhe rrezen e jashtme r2 dhe
më pas llogarisim syprinën duke i zbritur syprinën e rrethit të brendshëm syprinës së rrethit të jashtëm:
A = πr22 − πr21 − π(r22 − r21 )
Fig. 9.14 na jep një ilustrim të mëtejshëm të kësaj procedure.

Shembull 350. Gjeni vëllimin e piramidës baza e të cilës është katror me brinjë L dhe lartësi h.
Zgjidhje: E vendosim origjinën O në kulmin e piramidës dhe boshtin e x-ve përgjatë boshtit qëndror. Çdo plan
Px që kalon nëpër x dhe është pingul me boshtin e x-ve e pret piramidën sipas një katrori me brinjë të themi s. Ne
mund ta shprehim s në termat e x duke vërejtur ngjashmërinë e trekëndëshave pra
354
x s/2 s
= =
h L/2 L
dhe kështu s = Lx
h . Prandaj syprina e prerjes tërthore është
L2 2
A(x) = s2 = x
h2
Piramida shtrihet ndërmjet x = 0 dhe x = h, kështu që vëllimi i saj do jetë
h h
h
L2 2 L2 x3 L2 h
Z Z
V= A(x) dx = 2
x dx = 2 =
0 0 h h 3 0 3

Ne nuk na nevojitej ta vendosnim kulmin e piramidës në origjinën e koor-
dinatave në shembullin e mësipërm. Vepruam në këtë mënyrë për ta bërë
ekuacionin më të thjeshtë. Në qoftë se, për shembull, do e kishim vendosur
qendrën e bazës së piramidës tek origjina dhe kulmin në pjesën pozitive të Figura 9.15
boshtit të y-ve, ju mund të verifikoni se do të kishim përftuar integralin
Z h 2 Z h
L L2 1
V= 2
(h − y) dy = 2
2
(h − y2 ) dy = L2 h
0 h 3h 0 3
siç tregohet në Fig. 9.15. Pra ne verifikuam një formulë klasike të gjeometrisë.
Shembull 351. Një copë është nxjerrë nga një cilindër rrethor me rreze 4 nga dy
plane prerës. Njëri plan është pingul me boshtin e cilindrit. Tjetri pret të parin me
kënd 300 përgjatë diametrit të cilindrit. Gjeni vëllimin e kësaj pjese.
Zgjidhje: Në qoftë se e vendosim boshtin e x-ve përgjatë diametrit ku

priten planet, atëherë baza e trupit është një gjysmërreth me ekuacion
√
y= 16 − x2 , −4 ≤ x ≤ 4.
Një prerje tërthore pingule me boshtin e x-ve në distancë x nga origjina

është një trekëndësh ABC, baza e të cilit është
√
y= 16 − x2 .
Lartësia jepet nga

√
π 16 − x2
|BC| = y tan = √ .
6 3
Prandaj, syprina e prerjes tërthore është
1√ 1 √ 16 − x2
A(x) = 16 − x2 · √ 16 − x2 = √ .
2 3 2 3
Atëherë vëllimi është si më poshtë
4 4 4 4 " #4
16 − x2 16 − x2 x3
Z Z Z Z
1 1 128
V= A(x) dx = √ dx = 2 √ dx = √ (16 − x2 ) dx = √ 16x − = √
−4 −4 2 3 0 2 3 3 0 3 3 0 3 3
Vini re që ne shumëzuam me 2 dhe llogaritëm integralin nga 0 në 4 në vend të integralit nga -4 në 4.

355
Ushtrime:
Gjeni vëllimin e trupit të përftuar nga rrotullimi i 1711. x2 − y2 = 1, x = 3; rrotull x = −2

zonës së kufizuar nga kurbat e dhëna rreth boshtit të
treguar. Ndërtoni zonën, trupin dhe një disk tipik. 1712. y = cos x, y = 2 − cos x, 0 ≤ x ≤ 2π; rrotull y = 4
1686. y = 2 − 21 x, y = 0, x = 1, x = 2; rrotull boshtit të x-ve Përdorni grafikun për të gjetur përafërsisht abshisën e
pikprerjes së kurbave të dhëna. Më pas përdorni mak-
1687. y = 1 − x , y = 0; rrotull boshtit të x-ve
2
inën tuaj llogaritëse për të gjetur (përafërsisht) vëllimin
1688. y = ex , y = 0, x = 0, x = 1; rrotull boshtit të x-ve e trupit të përftuar nga rrotullimi rreth boshtit të x-ve të
zonës së kufizuar ndërmjet kurbave.
1689. y = 1/x, x = 1, x = 2, y = 0; rrotull boshtit të x-ve
√ 1713. y = 2 + x2 cos x, y = x4 + x + 1
1690. y = 25 − x2 , y = 0, x = 2, x = 4; rrotull boshtit të
x-ve 1714. y = 3 sin(x2 ), y = ex/2 + e−2x
√ 1715. y = x2 , y = ln(x + 1)
1691. x = 2 y, x = 0, y = 9; rrotull boshtit të y-ve
1692. y = x2 , 0 ≤ x ≤ 2, y = 4, x = 0; rrotull boshtit të y-ve Përdorni një sistem kompjuterik algjebrik për të gjetur
vlerën e saktë të vëllimit të përftuar nga rrotullimi i zonës
1693. y = ln x, y = 1, y = 2, x = 0; rrotull boshtit të y-ve
së kufizuar nga kurbat e dhëna rrotull drejtëzës së dhënë.
1694. x = y − y2 , x = 0; rrotull boshtit të y-ve
1716. y = sin2 x, y = 0, 0 ≤ x ≤ π; rrotull y = −1
1695. y = x3 , y = x, x ≥ 0; rrotull boshtit të x-ve
1717. y = x, y = xe1−x/2 ; rrotull y = 3
1696. y = x2 , y2 = x; rrotull boshtit të x-ve
Secili integral përfaqson vëllimin e një trupi. Përshkru-
1697. y2 = x, x = 2y; rrotull boshtit të y-ve ani trupin.
Z π/2
1698. y = x2/3 , x = 1, y = 0; rrotull boshtit të y-ve
1718. π cos2 x dx
1699. y = 14 x2 , y = 5 − x2 ; rrotull boshtit të x-ve 0
Z 5
1700. y = e−x , y = 1, x = 2; rrotull y = 2 1719. π y dy
2
1701. y = x , y = 4; rrotull y = 4
2
Z 1
1702. y = 1 + sec x, y = 3; rrotull y = 1 1720. π (y4 − y8 ) dy

0
1703. y = 1/x, y = 0, x = 1; rrotull x = 1 Z π/2
1721. π [(1 + cos x)2 − 12 ] dx
1704. y = x2 , x = y2 ; rrotull x = −1 0
1705. y = x, y = 0, x = 2, x = 4; rrotull x = 1 1722. Gjeni vëllimin e një trungu koni të drejtë me lartësi h
√ me rreze të bazës së poshtme R dhe rreze të bazës së sipërme r.
1706. y = x, y = x; rrotull x = 2
1723. Gjeni vëllimin e kupolës së një sfere me rreze r dhe me
Nxirrni integralin (por pa e llogaritur atë) për vëllimin lartësi h.
e trupit që përftohet prej rrotullimit të zonës së kufizuar 1724. Gjeni vëllimin e një trungu piramide me bazë katrore
nga kurbat e dhëna rrotull drejtëzës së dhënë. me lartësi h dhe me bazë të poshtme b dhe bazë të sipërme a.
1707. y = tan3 x, y = 1, x = 0; rrotull y = 1 Çfarë do ndodhte në qoftë se a = b? Po në qoftë se a = 0?
1708. y = (x − 2)4 , 8x − y = 16; rrotull x = 10 1725. Gjeni vëllimin e një piramide me lartësi h dhe me bazë
drejtkëndore me përmasa b dhe 2b.
1709. y = 0, y = sin x, 0 ≤ x ≤ π; rrotull y = 1
1726. Gjeni vëllimin e një piramide me lartësi h me bazë një
1710. y = 0, y = sin x, 0 ≤ x ≤ π; rrotull y = −2 trekëndësh barabrinjës më brinjë a.
356
9.3 Vëllimi i trupave nëpërmjet tubave cilindrike
Disa probleme të gjetjes së vëllimit janë të vështira për tu zgjidhur

me metodat e leksionit të mëparshëm. Për shembull, le të shqyrtojmë
problemin e gjetjes së vëllimit të një trupi të përftuar nga rrotullimi rreth
boshtit të y-ve i figurës plane të kufizuar nga y = −x3 + 2x2 dhe y = 0 si në
Fig. 9.16.
Në qoftë se e presim me një plan pingul me boshtin e y-ve, kemi një

trup në formën e unazës. Na duhet të zgjidhim ekuacionin y = −x3 + 2x2
për x në varësi të y. Kjo do ta bënte integralin përkatës për gjetjen e
vëllimit jo të lehtë për tu zgjidhur. Në shumicën e rasteve, shprehja e x-it,
si një funksion i ndryshores y nuk është e mundur ose është e vështirë.
Ndonjëherë edhe kur shprehja e x-it si funksion i y-it është e mundur
llogaritja e integralit mund të jetë e vështirë.
Për këtë arsye, ne do të prezantojmë një metodë të re të gjetjes së

vëllimeve për trupat që përftohen nga rrotullimi i një grafi rreth një boshti
të caktuar. Kjo metodë quhet metoda e tubave cilindrike.
Shqyrtojmë fillimisht rastin kur rrotullimi bëhet rreth boshtit të y.

Fig. 9.16 tregon një tub cilindrik, me rreze të brendshme r1 , dhe rreze
të jashmte r2 , dhe lartësi h. Vëllimi i këtij trupi llogaritet duke i zbritur
vëllimin V1 të cilindrit të brendshëm vëllimit të cilindrit të jashtëm V2 :
Figura 9.16
r2 + r1
V = V2 − V1 = πr22 h − πr21 h = π(r22 − r21 )h = π(r2 − r1 )(r2 + r1 )h = 2π · · h · (r2 − r1 )
2
Në qoftë se shënojmë me
r2 + r1
∆r = r2 − r1 dhe r = ,
2
atëherë kjo formulë për vëllimin e tubit cilindrik merr trajtën
V = 2 π r h ∆r (9.4)
ose si jemi mësuar ta mbajmë mend

V = perimetër × lartësi × trashësi
Figura 9.17: Një trup i përftuar nga rrotullimi i një grafi rreth boshtit y.
357
Le të jetë S trupi i përftuar nga rrotullimi rreth boshtit të y-ve e figurës plane të kufizuar nga y = f (x), me kushtet
f (x) ≥ 0, y = 0, x = a, dhe x = b dhe b > a ≥ 0; shih Fig. 9.17. Duke përdorur formulën e mësipërme për vëllimin e
tubit cilindrik ne do të përafrojmë vëllimit e përgjithshëm të trupit S.
E ndajmë intervalin [a, b] në n nënintervale [xi−1 , xi ] me gjatësi të barabartë ∆x dhe le të jetë x̄i pika e mesit për
nënintervalin e i-të. Në qoftë se drejtkëndëshi me bazë [xi−1 , xi ] dhe lartësi f (x̄i ) rrotullohet rreth boshtit të y-ve,
atëherë rezultati do jetë një tub cilindrik me rreze x̄i , lartësi f (x̄i ), dhe trashësi ∆x; shih Fig. 9.19.
Figura 9.18: Përafrimi i vëllimit të përgjithshëm të trupit.
Kështu që formula e vëllimit për çdo cilindër Vi është
Vi = (2πx̄i ) · f (x̄i ) ∆x

Prej nga, një përafrim i vëllimit V të S-së jepet nga shuma e vëllimeve të këtyre cilindrave Vi . Pra, kemi
n
X n
X
V≈ Vi = 2πx̄i f (x̄i ) ∆x
i=1 i=1
Ky përafrim duket se bëhet gjithnjë e më i mirë kur n → ∞. Por nga përkufizimi i integralit, ne dimë se
n
X Z b
lim 2πx̄i f (x̄i ) ∆x = 2πx f (x) dx
n→∞ a
i=1
Prandaj ka vend rezultati që vijon.
Figura 9.19: Vëllimi i një tubi cilindrik Vi .
Lema 46. Vëllimi i trupit i përftuar nga rrotullimi rreth boshtit të y-ve të figurës nën kurbën y = f (x) nga x = a tek x = b,
është
Z b
V= 2πx · f (x) dx ku 0 ≤ a < b.
a
Ne do të japim një vertetim të saktë të kësaj formule në kapitullin në vazhdim. E njëjta metodë mund të përdoret
edhe në situata të tjera, si për shembull rrotullimi rreth drejtëzave të tjera në vend të boshtit të y-it.
358
Shembull 352. Gjeni vëllimin e trupit të përftuar nga rrotullimi rreth boshtit të
y-ve të figurës plane të kufizuar nga y = 2x2 − x3 dhe y = 0.
Zgjidhje: Shohim se një tub cilindrik tipik ka rreze x, perimetër 2πx, dhe
lartësi
f (x) = 2x2 − x3 .
Prandaj nga metoda e tubave cilindrikë, vëllimi do të jetë
Z 2
V= (2πx)(2x2 − x3 ) dx
0
Z 2
= 2π (2x3 − x4 ) dx
0
2
1 1 32 16

= 2π x4 − x5 = 2π 8 − = π
2 5 0 5 5 Figura 9.20
Mund të verifikohet se metoda e tubave cilindrikë jep të njëjtën përgjigje si
prerjet tërthore.

Shembull 353. Gjeni vëllimin e trupit të përftuar nga rrotullimi rreth boshtit të
y-ve të figurës plane të kufizuar nga y = x dhe y = x2 .
Zgjidhje: Shohim se tubi ka rreze x, perimetër 2πx, dhe lartësi
h = x − x2 .
Kështu që vëllimi është

Z 1 Z
V= (2πx)(x − x ) dx = 2π 2
(x2 − x3 ) dx
0
#1
π
"
x3 x4
= 2π − =
3 4 0
6

Siç e tregon shembulli në vazhdim, metoda e tubave cilindrikë funksionon
po njëlloj kur rrotullimi bëhet rreth boshtit të x-ve. Ne thjesht na duhet të
vizatojmë një diagramë për të përcaktuar rrezen dhe lartësinë e tubit.
Shembull 354. Përdorni tubat√ cilindrikë për të gjetur vëllimin e trupit të përftuar nga rrotullimi rreth boshtit të x-ve të
figurës plane nën kurbën y = x nga 0 në 1.
√
Zgjidhje: Për të përdorur tubat cilindrikë e rishkruajmë ekuacionin e kurbës nga y = x në x = y2 . Në lidhje me
rrotullimin rreth boshtit të x-ve ne marrim tubin cilindrik tipik me rreze y, perimetër 2πy, dhe lartësi 1 − y2 . kështu
që vëllimi është
1 1 #1
π
"
x3 x4
Z Z

V= 2πy 2
1−y dy = 2π 2
y−y dy = 2π − =
0 0 3 4 0
2
Në këtë problem metoda e disqeve ishte më e thjeshtë.

Shembull 355. Gjeni vëllimin e trupit të përftuar nga rrotullimi rreth drejtëzës x = 2 të figurës plane të kufizuar nga
y = x − x2 dhe y = 0.
359
Figura 9.21
Zgjidhje: Tubi cilindrik i formuar nga rrotullimi rreth drejtëzës x = 2 ka rreze 2 − x, perimetër 2π(2 − x), dhe lartësi
x − x2 . Vëllimi i trupit të dhënë është
1 1 #1
π
Z Z " 4
x
V= 2
2π (2 − x) x − x dx = 2π x − 3x + 2x dx = 2π
3 2
−x +x =
3 2
0 0 4 0
2
Ushtrime:
Përdorni metodën e tubave cilindrikë për të gjetur 1739. y = x4 , y = 0, x = 1; rrotull x = 2

vëllimin e trupit të përftuar nga rrotullimi i zonës së ku- √
fizuar ndërmjet kurbave të dhëna rreth boshtit të y-ve. 1740. y = x, y = 0, x = 1; rrotull x = −1
Ndërtoni zonën dhe një tub tipik.
1741. y = 4x − x2 , y = 3; rrotull x = 1
1727. y = 1/x, y = 0, x = 1, x = 2
1742. y = x2 , y = 2 − x2 ; rrotull x = 1
1728. y = x2 , y = 0, x = 1
2 1743. y = x3 , y = 0, x = 1; rrotull y = 1
1729. y = e−x , y = 0, x = 1
1730. y = 3 + 2x − x2 , x + y = 3 1744. y = x2 , x = y2 ; rrotull y = −1
1731. y = 4(x − 2)2 , y = x2 − 4x + 7

Ndërtoni pa e llogaritur integralin për vëllimin e trupit të
1732. Le të jetë V vëllimi i trupit të përftuar nga rrotullimi
√ përftuar prej rrotullimit të zonës së kufizuar nga kurbat
rreth boshtit të y-ve i zonës së kufizuar ndërmjet y = x, dhe e dhëna rrotull boshtit të specifikuar.
y = x2 . Gjeni V.
1745. y = ln x, y = 0, x = 2; rrotull boshtit të y-ve
Përdorni metodën e tubave cilindrikë për të gjetur vël-
limin e trupit të përftuar nga rrotullimi i zonës së ku- 1746. y = x, y = 4x − x ; rrotull x = 7
2
fizuar nga kurbat e dhëna rrotull boshtit të x-ve. Ndër-

1747. y = x4 , y = sin(πx/2); rrotull x = −1
toni zonën dhe një tub tipik.
1733. x = 1 + y2 , x = 0, y = 1, y = 2 1748. y = 1/(1 + x2 ), y = 0, x = 2, x = 0; rrotull x = 2
√
1734. x = y, x = 0, y = 1 1749. y = sin y, 0 ≤ x ≤ π, x = 0; rrotull y = 4
p
1735. y = x3 , y = 8, x = 0
1750. x2 − y2 = 7, x = 4; rrotull y = 5
1736. x = 4y − y , x = 0
2 3
1751. Përdorni rregullin e pikës së mesit me n = 5, për të
1737. x = 1 + (y − 2)2 , x = 2 njehsuar vëllimin e trupit të përftuar prej
√ rrotullimit rreth
1738. x + y = 3, x = 4 − (y − 1)2 boshtit të y-ve të zonës nën kurbën y = 1 + x3 , 0 ≤ x ≤ 1.
Përdorni metodën e tubave cilindrikë për të gjetur vël- 1752. Secili integral përfaqson vëllimin e një trupi. Përshkru-
limin e trupit të përftuar nga rrotullimi i zonës së ku- ani trupin.
Z 3
fizuar nga kurbat e dhëna rrotull boshtit të specifikuar.
Ndërtoni zonën dhe një tub tipik. 2πx5 dx
0
360
2
y = sin2 x, y = sin4 x, 0 ≤ x ≤ π; rrotull x = π/2
Z
y
1753. 2π dy
0 1 + y2
1759. y = x3 sin x, y = 0, 0 ≤ x ≤ π; rrotull x = −1
Z 1
1754. 2π(3 − y)(1 − y2 ) dy
0 Zona e kufizuar nga kurbat e dhëna rrotullohet rrotull
Z π/4 boshtit të specifikuar. Gjeni vëllimin e trupit të përftuar
1755. 2π(π − x)(cos x − sin x) dx sipas njërës prej metodave që njihni.
0
1756. Përdorni grafikun për të njehsuar abshisën e pikëprerjes 1760. y = −x2 + 6x − 8, y = 0; rrotull boshtit të y-ve
ndërmjet kurbave të dhëna. Pas kësaj përdoreni këtë informa- 1761. y = −x2 + 6x − 8, y = 0; rrotull boshtit të x-ve
cion dhe makinën tuaj llogaritëse për të njehsuar vëllimin e
trupit të përftuar nga rrotullimi rreth boshtit të y-ve të zonës 1762. y = 5, y = x + (4/x); rrotull x = −1
së kufizuar ndërmjet
√ këtyre kurbave.
y = ex , y = x + 1 1763. x = 1 − y4 , x = 0; rrotull x = 2
1757. y = x3 − x + 1, y = −x4 + 4x − 1 1764. x2 + (y − 1)2 = 1; rrotull boshtit të y-ve
1758. Përdorni një sistem kompjuterik algjebrik për të 1765. x = (y − 3)2 , x = 4; rrotull y = 1
njehsuar vëllimin e saktë të trupit të përftuar nga rrotullimi i
zonës së kufizuar ndërmjet kurbave të dhëna rrotull boshtit të 1766. Përdorni tubat cilindrikë për të gjetur vëllimin e një
specifikuar. sfere me rreze r.
9.4 Syprinat e sipërfaqeve të rrotullimit

Një sipërfaqe rrotullim përftohet kur një kurbë rrotullohet rreth një drejtëze. Një sipërfaqe e tillë është kufiri
anësor i një trupi rrotullim të tipit të shqyrtuar në Kap. 7. Ne duam të përcaktojmë syprinën e një sipërfaqeje të tillë
në një mënyrë të tillë që të korrespondojë me intuitën tonë.
Le ta fillojmë me disa sipërfaqe të thjeshta. Syprina e sipërfaqes anësore të një cilindri rrethor me rreze r dhe
lartësi h i bie të jetë A = 2πrh sepse mund ta imagjinojmë prerjen dhe hapjen e cilindrit dhe ajo që kemi prej saj është
një drejtkëndësh me përmasa 2πr dhe h.
Figura 9.22: Sipërfaqja anësore e cilindrit
Në po të njëjtën mënyrë, mund të marrim një kon me bazë rrethore me rreze r dhe lartësi l, duke e prerë sipas
një vie drejtuese dhe duke e hapur formohet një sektor qarku me rreze l dhe knd qëndror θ = 2πr/l. Ne e dimë se
në përgjithësi, syprina e një sektori qarku me rreze l dhe kënd qëndror θ është 12 l2 θ, dhe kështu në këtë rast do jetë
12 1 2πr

A= l θ = l2 = πrl
2 2 l
361
Prej këtej, ne përkufizojmë syprinën anësore të një koni si A = πrl.
Figura 9.23: Sipërfaqja e konit
Në qoftë se ndjekim të njëjtën strategji që përdorëm për gjatësinë e harkut, mund ta përafrojmë kurbën origjinale
me një shumëkëndësh. Kur ky shumëkëndësh rrotullohet rreth një boshti, ai krijon një sipërfaqe të thjeshtë syprina
e të cilës përafron syprinën e sipërfaqes aktuale.
A = πr2 (l1 + l) − πr1 l1 = π [(r2 − r1 ) l1 + r2 l] (9.5)
Prej trekëndëshave të ngjashëm kemi
l1 l1 + l
=
r1 r2
i cili jep
r2 l1 = r1 l1 + r1 l ose (r2 − r1 ) l1 = r1 l
Përfundimisht kemi
A = π (r1 l + r2 l)
ose
A = 2πrl (9.6)
ku r = 1
2
(r1 + r2 ).
Tani aplikojmë këtë formulë si vijon. Shqyrtojmë syprinën e cila

përftohet nga rrotullimi i kurbës y = f (x), a ≤ x ≤ b, rreth boshtit të x-ve, ku
f (x) është pozitiv dhe ka derivat të vazhdueshëm. Në mënyrë që të gjejmë
syprinën e sipërfaqes së tij, e ndajmë segmentin [a, b] në n nën-intervale me
skaje x0 , x1 , x2 , . . . , xn , dhe me gjatësi të barabartë me ∆x, sikurse vepruam Figura 9.24
në përcaktimin e gjatësisë së harkut.
Në qoftë se yi = f (xi ), atëherë pika Pi (xi , yi ) shtrihet në kurbë. Pjesa e syprinës ndërmjet xi−1 dhe xi përafrohet
duke marrë segmentin Pi−1 Pi dhe rrotulluar rreth boshtit të x-ve. Rezultati është një trung koni me lartësi anësore
l = |Pi−1 P − i|
dhe rreze mesatare

1
r= yi−1 + yi .

2
Kështu që syprina e sipërfaqes së tij është
yi−1 + yi
2π |Pi−1 Pi |
2
362
Si në vërtetimin e Toremës për gjatësinë e harkut, kemi

r
h i2
|Pi−1 Pi | = 1 + f 0 x∗i ∆x
ku x∗i është një numër ndërmjet [xi−1 , xi ]. Kur ∆x është shumë e vogël, kemi
yi = f (xi ) ≈ f (x∗i )
dhe gjithashtu
yi−1 = f (xi−1 ) ≈ f (x∗i ),
meqë f (x) është i vazhdueshëm. Prej nga
yi−1 + yi q
2π |Pi−1 Pi | ≈ 2π f (x∗i ) 1 + [ f 0 (x∗i )]2 ∆x
2
dhe kështu një përafrim i asaj që ne mendojmë si syprinë e gjithë sipërfaqes
së rrotullimit është
n
r
X h i2
2π f x∗i 1 + f 0 x∗i ∆x (9.7)
i=1
Ky përafrim bëhet gjithnjë e më i mirë kur n → ∞ dhe duke e konsideruar

integralin si shumë të Riemanit për funksionin
q
2 Figura 9.25
g(x) = 2π f (x) 1 + f 0 (x) .

Pra kemi
n
r
X h i2 Z b q
2
2π f x∗i 1+ f0 xi ∆x =
∗
1 + f 0 (x) dx

lim 2π f (x)
n→∞ a
i=1
Dhe prej këtej, në rastin kur f (x) është pozitiv dhe ka derivat të vazhdueshëm, e përcaktojmë syprinën e sipërfaqes
së rrotullimit të kurbës y = f (x) a ≤ x ≤ b, rreth boshtit të x-ve si
Z b q
2
S= 1 + f 0 (x) dx

2π f (x) (9.8)
a
Sipas shënimit të Lajbnicit për derivatet, kjo formulë merr trajtën

s
Z b !2
dy
S= 2πy 1 + dx (9.9)
a dx
Në qoftë se kurba përshkruhet si x = g(y), c ≤ y ≤ d, atëherë formula për syprinën e sipërfaqes bëhet
s
Z d !2
dx
S= 2πy 1 + dy (9.10)
c dy
dhe të dy formulat mund të përmblidhen simbolikisht duke përdorur shënimin e gjatësisë së harkut
Z
S= 2πyds (9.11)
Për rrotullimin rreth boshtit të y-ve formula e syprinës bëhet

Z
S= 2πxds (9.12)
363
Figura 9.26: Sipërfaqja e rrotullimit rreth boshtit te x-it dhe y-it
Ku si dhe më parë mund të përdoren

s s
!2 !2
dy dx
ds = 1+ dx ose 1+ dy
dx dy
Këto formula mund të mbahen mend duke e menduar 2πy ose 2πx si perimetrin e rrethit duke e nisur nga një pikë
(x, y) e kurbës dhe duke e rrotulluar rreth boshtit të x-ve apo boshtit të y-ve përkatësisht.
Shembull 356. Kurba √
y= 4 − x2 , për − 1 ≤ x ≤ 1,
është harku i rrethit x + y = 4. Gjeni syprinën e sipërfaqes së rrotullimit të përftuar nga rrotullimi i këtij harku rreth boshtit
2 2
të x-ve. (Sipërfaqja është një pjesë sfere me rreze 2.)
Zgjidhje: Kemi
dy 1 − 12 −x
= 4 − x2 (−2x) = √
dx 2 4 − x2
dhe kështu syprina është
s
!2 r
Z 1
dy
Z √ x2
S= 2πy 1+ dx = 2π 1 4 − x2 · 1+ dx
−1 dx −1 4 − x2
Z 1 √ 2
Z 1 1
= 2π 4 − x2 √ dx = 4π dx = 4π · x = 4π · 2 = 8π
−1 4 − x2 −1 −1

Shembull 357. Harku i parabolës y = x2 nga (1, 1) në (2, 4) rrotullohet rreth boshtit të y-ve. Gjeni syprinën e sipërfaqes së
përftuar.
dy
Zgjidhje: 1. Duke përdorur y = x2 dhe dx = 2x kemi
s Z 2 √
Z Z 2 !
dy
S= 2πxds = 2πx 1+ dx = 2π x 1 + 4x2 dx
1 dx 1
Duke zëvendësuar u = 1 + 4x2 , kemi du = 8x dx. Duke pasur parasysh edhe ndryshimin e kufijve të integrimit,
kemi
π 17 √ π 2 3/2 17 π √ √
Z
S= u du = u = 17 17 − 5 5
4 5 4 3 5 6
364
√
Zgjidhje: 2. Duke përdorur x = y dhe dx
dy = 1
√
2 y kemi
s
Z !2
Z 4
dx
S= 2πxds = 2πx 1 + dy
1 dy
Z 4 s Z 4
√ 1
= 2π y 1+ dy = π
p
4y + 1 dy
1 4y 1
π 17 √
Z
= u du
4 5
√ √
ku ne bëmë zëvendësimin u = 1 + 4y = π6 17 17 − 5 5 .

Shembull 358. Gjeni syprinën e përftuar nga rrotullimi i kurbës y = ex , 0 ≤ x ≤

1, rreth boshtit të x-ve. Figura 9.27
dy
Zgjidhje: Meqënëse y = ex dhe dx = ex kemi
s
!2
Z 1
dy
Z 1 √ Z e √
S= 2πy 1+ dx = 2π 1+ e2x dx = 2π 1 + u2 du ku u = ex
0 dx 0 1
Z α
= 2π sec3 θ dθ ku u = tan θ dhe α = tan−1 e
π/4
α
1

= 2π · sec θ tan θ + ln sec θ + tan θ
2 π/4
Meqënëse tan α = e, kemi sec2 α = tan2 α + 1 = 1 + e2 dhe

√ √ √ √
S = π e 1 + e2 + ln e + 1 + e2 − 2 − ln 2 + 1
Ushtrime:
√
Shkruani, por mos e llogarisni, integralin që përftohet 1773. y = 1 + 4x, 1≤x≤5
nga rrotullimi i kurbës rreth
1774. y = tan −1
x, 0≤x≤1
a) boshtit të x-ve
b) boshtit të y-ve 1775. y = sin πx, 0≤x≤1
1767. y = x4 ,
3
0≤x≤1 1776. y = x
6 + 2x ,
1 1
2 ≤x≤1
1768. y = tan−1 x, 0≤x≤1 1777. x = 1 + 2y2 , 1≤y≤2
1769. y = xe−x , 1≤x≤3 Kurbat e mëposhtme rrotullohen rreth boshtit të y-ve.

Gjeni syprinën e sipërfaqes së përftuar.
1770. x = y − y2
p
1778. y = 1 − x2 , 0≤x≤1
Llogarisni syprinën e sipërfaqes së përftuar nga rrotul- 1779. x = a2 − y2 ,
p
0 ≤ y ≤ a/2
limi i kurbës rreth boshtit të x-ve.
1780. y = 14 x2 − 12 ln x, 1≤x≤2
1771. y = x , 3
0≤x≤2
1781. Në qoftë se kurba y = e−x , x ≥ 0 rrotullohet rreth
1772. 9x = y = 18,2
2≤x≤6 boshtit të y-ve, gjeni syprinën e sipërfaqes së përftuar.
365
1782. Në qoftë se kurba y = f (x), a ≤ x ≤ b rrotullohet 1783. Gjeni syprinën e përftuar nga rrotullimi i rrethit
rreth vijës horizontale y = c ku f (x) ≤ c, gjeni një formulë për x2 + y2 = r2 rreth vijës y = r.
syprinën e përftuar.
9.5 Puna
Termi punë përdoret shpesh në gjuhën e përditshme. Në Fizikë ka një kuptim teknik, që varet nga koncepti i
forcës. Intuitivisht ju mund ta mendoni forcën si një shtytje apo tërheqje të një objekti-për shembull, shtytja e një
libri horizontalisht përgjatë një tavoline, ose tërheqja gravitacionale që toka i bën një objekti.
Në përgjithësi në qoftë se një objekt lëviz përgjatë një vije të drejtë me funksion pozicion s(t), atëherë forca F
ndaj objektit e ushtruar në të njëjtin drejtim, përcaktohet nga ligji i dytë i Njuton it i lëvizjes si prodhim i masës së
vetë m me nxitimin:
00 d2 s
F = m · s (t) =
dt2
Në sistemin metrik SI, masa matet me kilogramë (kg), zvendosja me metër (m), koha me sekonda (s), dhe forca
me Njuton (N = kg · m/s2 ). Prandaj një forcë 1N vepron mbi masën 1 kg prodhuar me nxitimin 1 m/s2 .
Në rastin e nxitimit konstant, forca F është gjithashtu konstante dhe puna e kryer përkufizohet si prodhim i
forcës F me distancën d që objekti është zhvendosur:
W =F·d (9.13)
Në qoftë se F matet me Njuton dhe d matet me metër, atëherë njësia për punën W është Njuton -metër, dhe është
quajtur Joule dhe shënohet me J.
Shembull 359. Sa punë është kryer për ngritjen e 1. 2-kg libra nga dyshemeja mbi një tavolinë e cila është 0. 7m e lartë?
Zgjidhje: Forca e ushtruar ëhtë njëlloj me të kundërtën të ushtruar prej gravitetit, prandaj nga ekuacioni i parë
kemi
F = m · g = (1.2)(9.8) = 11.76N
dhe nga ekuacioni i dytë del se puna e kryer është
W = F · d = (11.76)(0.7) ≈ 8.2J

Ekuacioni i dytë përcakton punën kur forca është konstante, por çfarë ndodh kur forca është e ndryshueshme?
Le të supozojmë se një objekt lëviz përgatë boshtit të x-ve, në drejtimin pozitiv, nga x = a në x = b, dhe në secilën
pikë x ndërmjet a dhe b forca f (x) vepron mbi objektin, ku f është funksion i vazhdueshëm.
E ndajmë intervalin [a, b] në n nënintervale me skaje
x0 , x1 , . . . , xn ,
dhe me gjatësi të barabarta ∆x. Zgjedhim pikën x∗i në intervalin [xi−1 , xi ]. Atëherë forca në atë pikë është f (x∗i ).
Në qoftë se n është e madhe, atëherë ∆x është e vogël, dhe meqë f është i vazhdueshëm, vlerat e f nuk ndryshojnë
shumë në intervalin [xi−1 , xi ]. Me fjalë të tjera, f është pothuajse konstante në interval dhe kështu puna Wi që kryhet
për lëvizjen e objektit nga xi−1 në xi jepet afërsisht nga ekuacioni i dytë:
Wi ≈ f (x∗i )∆x
Prandaj ne mund ta përafrojmë totalin e punës së kryer me

n
X
W≈ f (x∗i )∆x (9.14)
i=1
366
Duket se ky përafrim bëhet gjithnjë e më i mirë kur rritet n. Prej nga ne përcaktojmë punën e kryer për lëvizjen
e objektit nga a në b si limit të kësaj madhësie kur n → ∞. Meqënëse ana e djathtë e ekuacionit të mësipërm është
shuma e Riemanit, e kemi të qartë se limiti i saj është integrali i caktuar dhe kështu
n
X Z b
W = lim f (x∗i )∆x = f (x) dx (9.15)
n→∞ a
i=1
Shembull 360. Kur një objekt ndodhet në distancën x metra nga origjina, një forcë prej
F(x) = x2 + 2x
Newton vepron mbi të. Sa punë është kryer në lëvizjen e tij nga x = 1 në x = 3?
Zgjidhje: Atëherë puna jepet nga

3
3
x3
Z
50
W= (x + 2x) dx =
2
+x =
2
1 3
1
3
50
Pra, puna e kryer është 3 J.

9.5.1 Ligji i elasticitetit nga Hook

Ligji i Elasticitetit i Hook-ut thotë se hapja e një suste është në proporcion të drejtë me forcën e aplikuar mbi këtë
sustë. Për shembull, jepet susta me pozicion fillestar ne pikën A; shih Fig. 9.28. Në qoftë se në këtë sustë varim një
masë m, atëherë forca e gravitacionit e masës m e zhvendos këtë sustë me l1 njësi. Një masë më e madhe m2 e hap
këtë sustë me gjatësi δl2 .
Atëherë, forca është në proporcion të drejtë me zhvendosjen x, pra
F(x) = kx
ku k është një konstante që quhet konstantja e sustës. Ligji i Hukut ka

vend kur x nuk është shumë e madhe.
Shembull 361. Një forcë prej 40N kërkohet për ta mbajtur një sustë të zgjatur
nga pozicioni i saj natyror prej 10cm në një gjatësi 15cm. Sa punë është kryer në
tërheqjen e sustës nga 15cm në 18cm?
Zgjidhje: Në lidhje me ligjin e Hukut, forca e kërkuar për të mbajtur sustën

të tërhequr x metra nga pozicioni i saj normal, është f (x) = kx. Kur susta
është tërhequr nga 10cm në 15cm, tërheqja është 5cm = 0.05m. Kjo do të
thotë se
f (0.05) = 40,
kështu që
40
0.05k = 40 k = = 800
0.05
Prandaj, f (x) = 800x dhe puna e kryer në tërheqjen e sustës nga 15cm në Figura 9.28: Ligji i Hukut
18cm është
Z 0.08 0.08
x2
W= 800x dx = 800 = 400[(0.08)2 − (0.05)2 ] = 1.56J
0.05 2 0.05

Më poshtë po shohim një shembull tjetër.
367
Shembull 362. Një rezervuar ka formën e një koni rrethor me lartësi 10 metra dhe rreze të bazës 4 metra. Ai është mbushur
me ujë deri në lartësinë 8 metra. Gjeni punën që nevojitet për ta zbrazur rezervuarin, duke e pompuar të gjithë ujin në krye të
tij. Dendësia e ujit është 1000 kg/m3 .
Zgjidhje: Le të masim zbrazëtinë e ujit. uji gjendet prej thellësisë 2m deri

në 10m, kështu që ne ndajmë segmentin [2, 10] në n intervale me gjatësi
të barabartë dhe me skaje x0 , x1 , · · · , xn , dhe zgjedhim pikat e brendshme
x∗i në nënintervalet përkatës. Kjo e ndan ujin në n pjesë. Pjesa e i-të
është përafërsisht një cilindër rrethor me rreze ri dhe lartësi ∆x. Mund të
llogarisim ri , nëpërmjet trekëndëshave të ngjashëm, si më poshtë:
ri 4 2
= ri = (10 − x∗i )
10 − x∗i 10 5
Prandaj një përafrim i vëllimit të pjesës së i-të të ujit është
4π
Vi ≈ πr2i ∆x = (10 − x∗i )2 ∆x
25
dhe kështu masa e tij është
4π
mi = dendësi × vëllim ≈ 1000 · (10 − x∗i )2 ∆x = 160π(10 − x∗i )2 ∆x
25
Forca e kërkuar për të ngritur lart këtë sasi uji duhet ta kalojë forcën e
gravitetit prandaj
Fi = mi g ≈ (9.8)160π(10 − x∗i )2 ∆x = 1570π(10 − x∗i )2 ∆x
Secila pjesë duhet ta kalojë distancën prej përafërsisht x∗i . Puna Wi e kryer
për të ngritur këtë pjesë në krye të rezervuarit është përafërsisht prodhimi
i forcës Fi me distancën x∗i :
Wi ≈ Fi x∗i ≈ 1570πx∗i (10 − x∗i )2 ∆x
Për të gjetur punën totale të kryer për të zbrazur të gjithë rezervuarin, i

mbledhim të gjitha Wi dhe kalojmë në limit kur n → ∞:
n
X Z 10 Z 10 Figura 9.29
W = lim 1570πx∗i (10 − x∗i )2 ∆x = 1570π(10 − x)2 dx = 1570π (100x − 20x2 + x3 ) dx
n→∞ 2 2
i=1
3 4
20x x 2048

= 1570π[50x2 − + ]10 = 1570π ≈ 3.4 × 106 J
3 4 2 3
Ushtrime:
1784. Sa punë është kryer në ngritjen e një peshe prej 40kg në 1787. Tabela tregon vlerat e një funksioni forcë f (x) ku x
një lartësi prej 1.5m? matet në metra dhe f (x) në Njuton. Përdorni rregullin e pikës
së mesit për të vlerësuar punën e kryer nga forca në lëvizjen e
1785. Gjeni punën e kryer në qoftë se një forcë prej 10N
objektit nga x = 4 në x = 20.
ushtrohet për të tërhequr një kuti në një distancë prej 10m.
1786. Një grimcë lëviz sipas boshtit të x-ve sipas një force prej x 4 6 8 10 12 14 16 18 20
10/(1 + x)2 Njuton në një pikë x metra larg nga origjina. Sa f (x) 5 5.8 7.0 8.8 9.6 8.2 6.7 5.2 4.1
punë është bërë në lëvizjen e grimcës nga x = 1 në x = 2? In-
terpretoni përgjigjen duke shqyrtuar punën e kryer nga x = 1 1788. Një sustë ka gjatësinë e saj natyrale prej 20cm. Në qoftë
në x = 1.5 dhe nga x = 1.5 në x = 2. se kërkohet një forcë prej 25 − N për ta tërhequr atë nga pozi-
368
cioni i saj normal në një gjatësi prej 30cm, sa punë kërkohet 1791. Në qoftë se kërkohet një punë prej 6J për të tërhequr një
për ta tërhequr atë nga 20cm në 25cm? sustë nga 10cm në 12cm dhe një tjetër prej 10J kërkohet për
ta tërhequr nga 12cm në 14cm, cila është gjatësia normale e
1789. Supozojmë se 2J punë kërkohet për të tërhequr një sustë
sustës?
nga gjatësia e saj normale prej 30cm në 40cm.
(a) Sa punë kërkohet për të tërhequr sustën nga 35cm në
1792. Vërtetoni se si duhet përafruar puna e kërkuar me
40cm?
shumën e Riemannit. Më pas shpreheni punën si një inte-
(b) Sa larg nga pozicioni i vet normal do ta tërheqë sustën
gral dhe njehsojeni atë.
një forcë prej 30N?
1790. Një sustë ka gjatësinë normale prej 20cm. Krahasoni 1793. Një akuarium është 2m i gjatë, 1m i gjerë dhe 1m i thellë
punën W1 e kryer për ta tërhequr nga 20cm në 30cm me punën dhe është plot me ujë. Gjeni punën që nevojitet për të pompuar
W2 të kryer për ta tërhequr nga 30cm në 40cm. Si janë të lid- gjysmën e ujit jashtë akuariumit. Përdorni faktin se dendësia
hura W1 me W2 ? e ujit është 1000kg/m3 .
9.6 Mesatarja e vlerave të një funksioni

Eshtë e lehtë të llogaritet vlera mesatare e një numri të fundëm numrash y1 , y2 , · · · , yn ,
y1 + y2 + y3 + · · · + yn
yave :=
n
Por si mund të llogarisim temperaturën mesatare gjatë një dite kur janë të mundshme një pafundësi mënyrash
leximi të saj? Në përgjithësi, le të përpiqemi të gjejmë vlerën mesatare të një funksioni y = f (x), a ≤ x ≤ b.
E nisim duke ndarë segmentin [a, b] në n nënsegmente të barabarta, secili me
gjatësi ∆x = b−a ∗ ∗ ∗
n . Zgjedhim pikat x1 , x2 , · · · , xn në nënsegmentet përkatëse
∗
dhe llogarisim mesataren e numrave f (x1 ), f (x∗2 ), · · · , f (x∗n ):
f (x∗1 ) + f (x∗2 ) + f (x∗3 ) + · · · + f (x∗n )

n
Për shembull në qoftë se f përfaqson funksionin temperaturë dhe n = 24,
kjo do të thotë se ne marrim leximet e temperaturës çdo një orë dhe më pas
marrim mesataren e tyre.
Meqënëse ∆x = (b − a)/n, ne mund të shkruajmë n = (b − a)/∆xdhe vlera
mesatare bëhet
f (x∗1 ) + f (x∗2 ) + f (x∗3 ) + · · · + f (x∗n )
Figura 9.30: Mesatarja e vlerave të një
b−a
∆x funksioni.
n
1 h ∗ i 1 X
= f (x1 )∆x + f (x∗2 )∆x + f (x∗3 )∆x + · · · + f (x∗n )∆x = f (x∗i )∆x
b−a b−a
i=1
Në qoftë se e rrisim n, ne do llogarisnim mesataren e një numri të madh vlerash në një zonë të kufizuar. ( për
shembull ne mund të mernim temperaturën mesatare duke marrë leximet e çdo minute, apo çdo sekonde. ) Vlera
limite është
n Z b
1 X 1
lim f (x∗i )∆x = f (x) dx
n→∞ b − a b−a a
i=1
në bazë të përkufizimit të integralit të caktuar. Prej këtej ne përcaktojmë vlerën mesatare të f në intervalin [a, b]
Z b
1
fave = f (x) dx
b−a a
Shembull 363. Gjeni vlerën mesatare të funksionit f (x) = 1 + x2 në intervalin [−1, 2].
369
Zgjidhje: Me a = −1 dhe b = 2 kemi

b 2 " #2
x3
Z Z
1 1 1
fave = f (x) dx = (1 + x ) dx =
2
x+ =2
b−a a 2 − (−1) −1 3 3 −1

Lind pyetja: A ka një numër c ku vlera e f përputhet me vlerën e mesatares së vlerave të funksionit, pra
f (c) = fave ? Teorema në vazhdim thotë se kjo është e vërtetë për funksionet e vazhdueshëm.
Teorema 49 (Teorema mbi vlerat e mesme për integralet). Në qoftë se f është i vazhdueshëm në [a, b], atëherë ekziston
një numër c në [a, b] i tilë që
Z b
f (x) dx = f (c)(b − a)
a
Teorema mbi vlerat e mesme për intagralet është një rrjedhim i Teoremës mbi të mesmen për derivatet dhe
Teoremës Themelore të Kalkulusit.
Interpretimi gjeometrik i kësaj teoreme është që, për funksionet pozitive f , ekziston një numër c i tillë që
drejtkëndëshi me bazë [a, b] dhe lartësi f (c) ka të njëjtën sipërfaqe sikurse edhe figura plane e kufizuar nga grafiku
i funksionit f nga a në b.
Shembull 364. Gjeni vlerën mesatare të funksionit
f (x) = 1 + x2
në intervalin [−1, 2].
Zgjidhje: Meqënëse f (x) = 1 + x2 është i vazhdueshëm në intervalin [−1, 2],

Teorem mbi të mesmen për integralet thotë se ka një numër c në [−1, 2] të
tillë që
Z 2
(1 + x2 ) dx = f (c) [2 − (−1)]
−1
Në këtë rast të veçantë ne mund ta gjejmë lehtë vlerën e c. Nga shembulli

më sipër ne dimë se fave = 2, pra vlera c kënaq
f (c) = fave = 2
prej nga
1 + c2 = 2 kështu c2 = 1. Figura 9.31: Grafiku i y = 1 + x2
Prandaj në këtë rast c mund të narrë dy vlera c = ±1 në segmentin [−1, 2].

Shembull 365. Gjeni vlerën mesatare të funksionit
y = −x3 + 2x2
në intervalin [0, 2].

Vërtetim: Integrali i funksionit në [0, 2] është
2
2
x4 x3
Z 4
−x + 2x
3 2
= − +2 =
0 4 3 0 3
Atëherë, vlera mesatare është y0 = 1

2 · 4
3 = 23 .

Shembull 366. Vërtetoni se shpejtësia mesatare e një makine gjatë intervalit të kohës [t1 , t2 ] është njëlloj sikurse mesatarja e
shpejtësive të saj gjatë gjithë udhëtimit.
370
Zgjidhje: Në qoftë se s(t) është zhvendosja e makinës në kohën t, atëherë në bazë të përkufizimit shpejtësia mesatare
e makinës gjatë intervalit është
∆s s(t2 ) − s(t1 )
=
∆t t2 − t1
Nga ana tjetër, vlera mesatare e funksionit shpejtësi në interval është
Z t2
1 1 s(t2 ) − s(t1 )
vave = s0 (t) dt = [s(t2 ) − s(t1 )] = = shpejtësia mesatare
t2 − t1 t1 t2 − t1 t2 − t1
Ushtrime:
Gjeni vlerën mesatare të një funksioni në intervalin e 1809. Në një qytet temperatura t (në ◦ F) orë pas orës 9 të
dhënë. mëngjesit është modeluar nga funksioni
1794. f (x) = 4x − x2 , [0, 4] πt
√ T(t) = 50 + 14 sin
1795. g(x) = 3 x, [1, 8] 12
Gjeni temperaturën mesatare gjatë periudhës nga ora 9 e mëng-
1796. h(x) = sin 4x, [−π, π]
√ jesit deri në ora 9 të darkës.
1797. t(x) = x2 1 + x2 , [0, 2]
1810. (a) Një kup me kafe ka temperaturën 95◦ C dhe do 30
−t2
1798. f (t) = te , [0, 5] minuta për tu ftohur në 61◦ C në një dhomë me temperaturë
20◦ C. Përdorni Ligjin e Njutonit për të treguar se temperatura
1799. f (θ) = sec2 (θ/2), [0, π/2] e kafesë pas t minutash është
1800. h(u) = (3 − 2u)−1 , [−1, 1]
T(t) = 20 + 75e−kt
1801. h(x) = cos x sin x, [0, π]
4
ku k ≈ 0.02
(a) Gjeni vlerën mesatare të f në intervalin e dhënë. (b) Cila është temperatura mesatare e kafesë gjatë gjysmës
(b) Gjeni c të tillë që fave = f (c). së parë të orës?
(c) Ndërtoni grafikun e f dhe një drejtkëndësh syp-
rina e të cilit është e njëjtë me syprinën nën grafikun e √ Densiteti linear i një shufre 8m të gjatë është
1811.
f. 12/ x + 1kg/m, ku x matet me metra nga njëri skaj i shufrës.
Gjeni densitetin mesatar të shufrës.
1802. f (x) = (x − 3)2 , [2, 5]
√ 1812. Shpejtësia v e rrjedhjes së gjakut në një venë me rreze
1803. f (x) = x, [0, 4] R dhe gjatësi l në një distancë r nga boshti qëndror është
1804. f (x) = 2 sin x − sin 2x, [0, π]
P 2
v(r) = (R − r2 )
1805. f (x) = 2x/(1 + x2 )2 , [0, 2] 4ηl
Z 3
ku P është diferenca e presionit ndërmjet skajeve të venës dhe
1806. Në qoftë se f është i vazhdueshëm dhe f (x) dx = 8,
1
η është viskoziteti i gjakut. Gjeni shpejtësinë mesatare (në
vërtetoni se f merr vlerën 4 të paktën një herë në intervalin e lidhje me r) gjatë intervalit 0 ≤ r ≤ R. Krahasoni shpejtësinë
mbyllur [1, 3]. mesatare me shpejtësinë maksimum.
1807. Gjeni numrat b të tillë që vlera mesatare e f (x) = 1813. Vërtetoni teoremën mbi të mesmen për integralet duke
2 + 6x − 3x2 në intervalin e mbyllur [0, b] është e barabartë me aplikuar teoremën mbi të mesmen për derivatet për funksionin
Z x
3.
F(x) = f (t) dt.
1808. Tabela jep vlerat e një funksioni të vazhdueshëm. Për- 0
dorni rregullin e pikës së mesit për të njehsuar vlerëm mesatare 1814. Në qoftë se fave [a, b] tregon verën mesatare të f në in-
të f në [20, 50]. tervalin e mbyllur [a, b] dhe a < c < b, vërtetoni se
x 20 25 30 35 40 45 50 c−a b−c
f (x) 42 38 31 29 35 48 60 fave [a, b] = fave [a, c] + fave [c, b]
b−a b−a
371
372
Kapitulli 10
Një vështrim tjetër mbi seritë
Në Kap. 6 ne diskutuam vargjet dhe seritë. Në këtë kapitull ne do të vazhdojmë studimin e serive duke përdorur
disa nga njohuritë tona mbi integralet. Qëllimi kryesor i këtij kapitulli është të zhvillojmë mjetet e nevojshme për
seritë e Taylorit dhe të mësojmë si të shprehim shumicën e funksioneve si seri. Kjo do të bëjë të mundur të llogarisim
vlerat e funksioneve transcendente si ex , sin x, ln x, etj.
10.1 Testi i integralit dhe parashikimi i shumave të serive.

Zakonisht është e vështirë të gjesh shumën ekzakte te një serie. ne kemi formula të gatshme për disa seri si seria
gjeometrike, por në përgjithësi kjo është një punë e vështirë. Në seksionet që vijnë ne do të zhvillojmë teknika ku
të bëhet e mundur që ne të vendosim në se seria është konvergjente apo jo pa gjetur shumën e serisë.
10.1.1 Testi i integralit

Fillojmë me një shembull për të cilin ne dimë rezultatin.
Shembull 367. Vërtetoni që seria harmonike divergjon
∞
X 1
Pra, ne duam të gjejmë . Konsiderojmë integralin
n
n=1
Z ∞
1
dx
0 x
Atëherë, shuma e serise mund të mendohet si shuma e sipërfaqeve te

drejtëkëndëshave ne Fig. 10.1 sepse secili prej tyre e ka bazën 1. Pra,
kemi
∞ ∞ ∞
X 1 X1 X
= ·1= f (n)
n n
n=1 n=1 n=1
ku f (x) = 1
x. Kështu që
Figura 10.1: Testi i integralit për serinë har-
Z ∞ ∞ monike.
1 X 1
dx <
0 x n
n=1
Z ∞ ∞
1 X1
Përderisa ne e dimë që dx nuk konvergjon (pra shkon në ∞), atëherë divergjon. Rezultat që ne e
0 x n
n=1
prisnim nga Kap. 6
Natyrisht, lind pyetja në se një teknikë e tillë mund të përgjithësohet për çdo seri. Teorema e mëposhtme quhet
testi i integralit për seritë.
373
Teorema 50 (Testi i Integralit). Le të jetë f (x) një funksion i vazhdueshëm,

pozitiv dhe zbritës në [1, ∞) dhe an = f (n). Atëherë,
Z ∞ ∞
X
1. Në qoftë se f (x) dx konvergjon atëherë an konvergjon.
1 n=1
Z ∞ ∞
X
2. Në qoftë se f (x) dx divergjon atëherë an divergjon.
1 n=1
Vërtetim: Për vërtetimin e Teoremës shohim figurën Fig. 10.2. Syprina e

zonës së ngjyrosur të drejtëkëndëshit të parë është vlera e f (x) në të djathtë
të [1, 2]. Pra f (2) = a2 . Atëherë kemi
Z n Figura 10.2
a2 + a3 + · · · + an ≤ f (x) dx,
1
pasi f (x) është monoton zbritës.

Me të njëjtin argument, duke parë Fig. 10.3 kemi
Z n
f (x) dx ≤ a1 + a2 + · · · + an−1 (10.1)
1
R∞
i) Në qoftë se 1
f (x) dx është konvergjent, atëherë meqënëse f (x) ≥ 0 kemi
n
X Z n Z ∞
ai ≤ f (x) dx ≤ f (x) dx
i=2 1 1
Kështu që
n
X Z ∞
sn = a1 + ai ≤ a1 + f (x) dx =: M.
i=2 1
Pra, sn ≤ M, për çdo n. Kështu që vargu {sn } është monoton rritës dhe i
kufizuar. Kështu
R ∞që është konvergjent. Rn
ii) Në qoftë se 1 është divergjent, atëherë 1 f (x) dx shkon në infinit, kur Figura 10.3
n → ∞, sepse f (x) ≥ 0. Por, nga Ek. (10.1) kemi
Z ∞ n−1
X
f (x) dx ≤ ai = sn−1 .
1 i=1
Kështu që sn−1 → ∞.

∞
X 1
Shembull 368. Gjeni në se seria konvergjon apo jo.
n=1
n2 +1
Zgjidhje: Funksioni f (x) = 1

x2 +1
është i vazhdueshëm, pozitiv, dhe zbritës në intervalin [1, ∞). Pra, ne mund të
përdorim testin e integralit,
∞ t t
π π π π
Z Z
1 1

dx = lim dx = lim tan−1
x = lim tan −1
t − = − =
1 x +1
2 t→∞ 0 x +1
2 t→∞
1 t→∞ 4 2 4 4
Kështu që nga testi i integralit seria është konvergjente.
374
∞
X 1
Shembull 369. Për çfarë vlerash të p-së seria është konvergjente.
np
n=1
Zgjidhje: Në qoftë se p < 0, atëherë lim (1/np ) = ∞. Në qoftë se p = 0, atëherë lim (1/np ) = 1. Në të dy rastet limiti
n→∞ n→∞
nuk është zero, pra seria divergjon.
Në qoftë se p > 0, atëherë funksioni f (x) = 1/xp është i vazhdueshëm, pozitiv dhe zbritës në [1, ∞). Ne dimë nga
kapitujt e mëparshëm se
Z ∞
1
p
dx konvergjon në qoftë se p > 1 dhe divergjon në qoftë se p ≤ 1
1 x
∞
X 1
Kështu që nga testi i integralit kemi që seria konvergjon për p > 1 dhe divergjon për 0 < p ≤ 1.
np
n=1
Seria e shembullit të mësipërm quhet p-seri. Rezultati i mësipërm është mjaft i rëndësishëm dhe ne do ta
përmbledhim si më poshtë:
∞
X 1
Lema 47. Çdo p-seri është konvergjente në qoftë se p > 1 dhe divergjente në qoftë se p ≤ 1.
np
n=1
R∞
Vini re se testi i integralit 1 f (x) dx na tregon në se seria ∞
P
R∞ n=1 an konvergjon apo jo. Por kjo nuk do të thotë se
vlera e integralit 1 f (x) dx është e barabartë me limitin e serisë ∞
P
n=1 an . Për shembull,
∞ Z ∞
X 1 π2
= , kurse f (x) dx = 1.
n2
n=1
6 1
10.1.2 Parashikimi i shumës së serive

X
Në rastet kur ne dimë që një seri an konvergjon shpesh na duhet të
gjejmë shumën e kësaj seri. Shpesh kjo është e vështirë, por çdo shumë e
pjesëshme sn është një përafrim i shumës s. Sa i saktë është ky përafrim?
Sa është mbetja? Përkufizojmë mbetjen
Rn = s − sn = an+1 + sn+2 + · · ·
Rn është gabimi në se përdorim sn si përafrim të shumës s. Duke përdorur

të njëjtën teknikë si ne testin e integralit kemi
Z ∞
Rn = an+1 + sn+2 + · · · ≤ f (x) dx,
n
Figura 10.4
ku f (x) është funksioni i tillë që an = f (n) dhe f (x) kënaq kushtet e testit të
integralit.
Gjithashtu, Z ∞
Rn = an+1 + sn+2 + · · · ≥ f (x) dx,
n+1
kështu që ne kemi një parashikim për gabimin.
X Supozojmë se f (k) = ak dhe f është një funksion pozitiv, zbritës për

Teorema 51.
x ≥ n dhe an është konvergjent. Në qoftë se Rn = s − sn , atëherë
Z ∞ Z ∞
f (x) dx ≤ Rn ≤ f (x) dx
n+1 n
Le të shohim një shembull. Figura 10.5
375
X 1
Shembull 370. a) Përafroni shumën e serisë duke përdorur 10 termat e para. Parashikoni gabimin në këtë përafrim.
n3
b) Sa terma duhen përdorur që shuma të jetë me saktësi 0.0005?
Z ∞
1
Zgjidhje: Për të dyja pjesët e ushtrimit na duhet integrali dx. Eshtë e qartë që f (x) i kënaq kushtet e testit të
n x3
integralit.
∞
1 t
Z
1 1 1 1

dx = lim − = lim − + = 2
n x3 t→∞ 2x2 n t→∞ 2t2 2n2 2n
a) Nga teorema e mësipërme kemi
Z ∞
1 1 1
R10 ≤ dx = =
10 x3 2 · 102 200
Pra, gabimi është e shumta 0.005.

b) Saktësi me kufij më të vogël se 0.0005 do të thotë që të gjejmë n që Rn ≤ 0.0005. Meqënëse
Z ∞
1 1
Rn ≤ 3
dx = 2
n x 2n
ne duam që
1
< 0.0005
2n2
√
kështu që n > 1000 ≈ 31.6 Pra, ne na duhen 32 terma për të arritur me saktësi brenda gabimit 0.0005.

Po t’u shtojmë të dy anëve të teoremës së mësipërme sn kemi
Z ∞ Z ∞
sn + f (x) dx ≤ s ≤ sn + f (x) dx
n+1 n
sepse sn + Rn = s. Mosbarazimet e mësipërme japin një kufi të sipërm dhe të poshtëm për s.
Shembull 371. Përdorni mosbarazimin e mësipërm me n = 10 për të parashikuar shumëm e serisë
∞
X 1
3
.
n=1
n
Zgjidhje: Nga mosbarazimi i mësipërm kemi

Z ∞ Z ∞
s10 + f (x) dx ≤ s ≤ s10 + f (x) dx
11 10
R∞
Nga shembulli i mësipërm n
f (x) dx = 1
2n2
. Pra
1 1
s10 + 2
≤ s ≤ s10 +
2 · 11 2 · 102
Ne gjetëm se s10 ≈ 1.197532 keshtu që kemi 1.201664 ≤ s ≤ 1.202532.
Ushtrime:
∞
Gjeni në se seritë konvergjojnë ose divergjojnë X 2
1815.
n=1
n2 +n+1
376
∞
X 5 Leonard Euler gjeti vlerën ekzakte të serisë
1816.
2 + 6n
n=1 ∞
X 1 π2
∞ ζ(2) = =
X n+1 n2 6
1817. n=1
n=1
n2
∞
Duke përdorur këtë rezultat gjeni vlerat e serive të më-
X n2 + 1 poshtme:
1818.
n=1
n3 − 1 ∞
X 1
∞ 1831.
X 1 + 2n n2
1819. n=2
1 + 3n
n=1 ∞
X 1
Përdorni testin e integralit për të përcaktuar nue se seria 1832.
konvergjon apo divergjon. n=1
(2n)2
∞ ∞
X 1 X 1
1820. √5 1833.
n=1
n n=3
(n + 1)2
∞
X 1 Leonard Euler gjeti vlerën ekzakte të serisë
1821.
n=1
n5
∞
X 1 π4
∞
X 1 ζ(4) = 4
=
1822. n 90
n=1
n=1
(2n + 1)3
∞ Duke përdorur këtë rezultat gjeni vlerat e serive të më-
X 1 poshtme:
1823. √
n=1 n+4 ∞ 4
X 3
∞
n 1834.
n
X
1824. n=1
n=1
n2 + 1
∞
∞
X 1
X
2 −n 3 1835.
1825. ne n=5
(n − 2)4
n=1
P∞
Për çfarë vlera të p-së konvergjon seria? 1836. Gjeni vlerën e shumës së serisë n=1 1/n5 me preçizion
tre shifra pas presjes dhjetore.
∞
X 1
1826. 1837. Gjeni vlerën e shumës së serisë ∞ n=1 (2n + 1)
−6
P
n(ln n)p me
n=2 preçizion pesë shifra pas presjes dhjetore.
∞
X 1
1838. Sa terma të serisë ∞ 2
P
1827. n=2 1/[n(ln n) ] duhet të mbledhim
n=3
n(ln n)[ln(ln n)]p që shuma të ketë gabim më tue vogël se 0.01?
∞
1839. Gjeni gjithe vlerat pozitive për b që seria
X
1828. n(1 + n2 )p
n=1 ∞
X
∞
X ln n bln n ,
1829. n=1
n=2
np
të konvergjojue.
1830. Funksioni Riemann-zeta përkufizohet si mue poshtë
∞ 1840. Gjeni gjithë vlerat për c që seria e mëposhtme të kon-
X 1
ζ(x) = . vergjojë
nx ∞
n=1 X 1 1

−
Gjeni bashkuesinue e përkufizimit të këtij funksioni. n n+1
n=1
377
10.2 Seritë fuqi

Një seri fuqi është seria e formës
∞
X
cn xn = c0 + c1 x + c2 x2 + · · · .
n=0
Në mënyrë më të përgjithëshme seria fuqi është

∞
X
cn (x − a)n = c0 + c1 (x − a) + c2 (x − a)2 + · · ·
n=0
e quajtur seri fuqi me qendër tek a. Seritë fuqi mund të jenë konvergjente ose divergjente.
∞
X
Shembull 372. Për çfarë vlerash të x-it seria n! xn , është konvergjente.
n=0
Zgjidhje: Përdorim Testin e Raportit. Në qoftë se x , 0 kemi

(n + 1)!xn+1

an+1
lim = lim = n→∞
lim (n + 1) |x| = ∞
n→∞ an n→∞ n!xn
Nga testi i raportit seria divergjon kur x , 0. Pra, seria konvergjon vetem për x = 0.

Shembull 373. Për çfarë vlerash të x-it seria
∞
X (x − 3)n
n=0
n
Zgjidhje: Le të jetë an = (x − 3)n /n. Atëherë

(x − 3)n+1

an+1 n 1
lim = lim · = lim · |x − 3| = |x − 3|
n→∞ an n→∞ n+1 (x − 3)n n→∞ 1 + 1
n
Nga Testi i Raportit, seria është absolutisht konvergjente kur |x − 3| < 1 dhe divergjente kur |x − 3| > 1. Pra, seria
konvergjon për 2 < x < 4.

Më poshtë shohim se ç’ndodh saktësisht me seritë fuqi.
P fuqin cn x konvergjon kur x = b për b , 0, atëherë konvergjon kur |x| < |b|.
n
P
Lema 48. i) Në qoftë se seria
ii) Në qoftë se seria fuqi cn x divergjon kur x = d për d , 0, atëherë divergjon kur |x| > |d|.
Vërtetim: i) Supozojmë se cn bn konvergjon. Nga Teor. 34 kemi që limn→∞ cn bn = 0. Atëherë, për ε = 1, ekziston N
P
i tillë që për çdo n
n ≥ N =⇒ |cn bn | < 1.
Pra për n ≥ N kemi n n n n
cn b x n x x
|cn x | =
n
n
= |c n b | <
b b b
P x n
P∞ |x| < n|b|, atëherë b < 1. Kështu që Pb është
x
Kur një seri gjeometrike konvergjente. Nga Testi i Krahasimit, seria
n
n=N n|c x | është konvergjente. Pra seria c n x është absolutisht konvergjente dhe si e tillë konvergjente.
ii) Supozojmë se cn dn divergjon. P |x| > |d|, atëherëP cn xn nuk mund të
P P
Në qofte se x është një numër i tillë që
konvergjojë sepse nga konvergjenca e cn xn do të kishim konvergjencën e cn dn . Kështu që cn xn divergjon kur
P
|x| > |d|.

378
∞
X
Pohim 2. Për një seri fuqi të dhënë cn xn ka vetëm tre mundësi:
n=1
i) Seria konvergjon vetëm kur x = 0.

ii) Seria konvergjon për të gjitha x.
iii) Gjendet një numër pozitiv R i tillë që seria konvergjon në qoftë se |x| < R dhe divergjon në qoftë se |x| > R.
cn xn
P
Vërtetim: Supozojmë se asnje nga rastet i) dhe ii) janë të vërteta. Atëherë ekzistojnë numrat b dhe d rë tillë që
konvergjon për x = b dhe divergjon për x = d. Pra bashkësia
n X o
S = x| cn xn konvergjon
nuk është boshe. Nga Lem. 48, seria divergjon në qoftë se |x| > |d|, kështu që |x| < |d|, për çdo x ∈ S. Pra |d| është
një kufi i sipërm për bashkësinë S. Nga Lem. 2, S ka një kufi të përpiktë të sipërm R. Në qoftë se |x| > R, atëherë
x < S, pra cn xn divergjon. Në qoftë se |x| < R, atëherë |x| nuk është kufi
P
P i sipërm për S dhe kështu ekziston b ∈ S e
tillë që b > |x|. Meqënëse b ∈ S, cn bn konvergjon nga Lem. 48, seria cn xn konvergjon.
P

Tani jemi gati të vërtetojmë teoremën kryesore për seritë fuqi.
∞
X
Teorema 52. Për një seri fuqi të dhënë cn (x − a)n ka vetëm tre mundësi:
n=1
i) Seria konvergjon vetëm kur x = a.

ii) Seria konvergjon për të gjitha x.
iii) Gjendet një numër pozitiv R i tillë që seria konvergjon në qoftë se |x − a| < R dhe divergjon në qoftë se |x − a| > R.
Vërtetim: Në qoftë se ndryshojmë koordinatat me zëvendësimin u = x − a, atëherë seria bëhet cn un dhe mund të
P
aplikojmë Poh. 2. Në rastin iii) kemi konvergjencë për |u| < R dhe divergjencë për |u| > R. Pra kemi konvergjencë
për |x − a| < R dhe divergjencë për |x − a| > R.

Teorema e mësipërme motivon përkufizimin e mëposhtëm.
Përkufizim 54. Numri R në teoremën me sipër është quajtur rreze e konvergjencës së serisë. Intervali (a − R, a + R)
është quajtur interval i konvergjencës.
Figura 10.6: Intervali i konvergjencës për seritë fuqi
∞
X 10n xn
Shembull 374. Gjeni rrezen e konvergjencës dhe intervalin e konvergjencës për serinë .
n=1
n3
Zgjidhje: Nga Testi i Raportit kemi

an+1 10n+1 xn+1 n3
lim = · = 10|x|
n→∞ an (n + 1)3 10n xn
379
Pra, rezja e konvergjencës është R = 10 1

dhe intervali i konvergjencës është (− 10 , 10 ). Ne akoma duhet të kontrollojmë
1 1
pikat x = ± 10 .
1
∞ ∞
X 1 X (−1)n
Për x = 101
seria bëhet dhe konvergjon si një p-seri për p = 3. Për x = 1
10 seria bëhet dhe konvergjon
n=1
n3 n=1
n3
absolutisht sepse është seria më sipër. Pra, edhe kjo seri konvergjon. Kështu që intervali i konvergjencës është
1 1

− ,
10 10

Ushtrime:
∞
Gjeni rrezen dhe intervalin e konvergjencës për seritë: X 10n xn
1854.
∞ n3
X xn n=1
1841. √
n=1
n X∞
xn
1855.
∞
X (−1)n − 1xn n=1
5n n5
1842.
n3 ∞
n=1 X x2n
∞
1856. (−1)n
X xn n=0
(2n)!
1843.
n! ∞
n=0 X (x − 3)n
1857. (−1)n
∞
X n2 xn 2n + 1
1844. (−1)n n=o
2n ∞
n=1 X n
∞ 1858. (x + 1)n
X (−2)n xn 4n
n=1
1845. √4
n=1
x ∞
X (3x − 2)n
∞ 1859.
X xn n3n
1846. (−1)n n=1
n=2
4n ln n
∞
∞
X n(x − 4)n
(x − 2)n 1860.
n3 + 1
X
1847. n=1
n=0
n2 +1
∞
X
X∞
3n (x + 4)n 1861. n!(2x − 1)n
1848. √ n=1
n=1
n
∞
∞
X (4x + 1)n
X (x − 2)n 1862.
1849. n2
nn n=1
n=1
∞
∞ X xn
X n 1863.
1850. (x − a)n b>0 1 · 3 · 5 · · · (2n − 1)
bn n=1
n=1
∞
∞
X √
X n!xn
1851. nx n 1864.
1 · 3 · 5 · · · (2n − 1)
n=1 n=1
∞ ∞
X (−1)n xn
X n2 xn
1852. 1865.
n=0
n+1 n=1
2 · 4 · 6 · · · (2n)
∞ ∞
X X x2n
1853. nn xn 1866.
n=1 n=2
n(ln n)2
380
10.3 Paraqitja e funksionit si seri
Në këtë leksion ne do të mësojmë si të paraqesim disa klasa funksionesh

si seri fuqi duke manipuluar seritë gjeometrike ose duke derivuar apo
integruar seri të tilla. Fillojmë me një shembull që e kemi parë më parë.
∞
1 X
= 1 + x + x2 + · · · = xn , |x| < 1
1−x n=0
Po të konsiderojmë funksionin
1
f (x) =
1−x
Figura 10.7: Shumat e pjesshme të f (x) =
atëherë ky funksion është shprehur si një shumë e një serie fuqi. 1
1−x
Shembull 375. Shprehni funksionin f (x) = 1

1+x2
si një seri fuqi dhe gjeni intervalin e konvergjencës.
Zgjidhje: Duke zëvendësuar x me −x2 në ekuacionin e mësipërm kemi
∞
1 1 X
= = (−x2 )n
1+x2 1 − (−x)2
n=0
∞
X
= (−1)n x2n = 1 − x2 + x4 − x6 + x8 + · · ·
n=0
Si seri gjeometrike kjo seri konvergjon kur | − x2 | < 1, pra kur x2 < 1 ose |x| < 1. Pra, intervali i konvergjencës është
(−1, 1).
Shembull 376. Gjeni një paraqitje si seri fuqi për funksionin f (x) = 1
x+2 .
Zgjidhje: Kemi
∞ ∞
1 1 1 1 X x n X (−1)n n

= = h i = · − = x
x+2 2 1+ x 2 1 − − x2 2 n=0 2 n=0
2n+1
2
Seria konvergjon kur | − x/2| < 1, pra kur |x| < 2. Intervali i konvergjencës është (−2, 2).
x3
Shembull 377. Gjeni një paraqitje si seri fuqi për funksionin f (x) = (x+2) .
Zgjidhje: Ne vazhdojmë si më poshtë duke shfrytëzuar shembullin e mësipërm
X (−1)n ∞
x3 1
= x3 · = x3 · xn
1+x 2 x+2 n=0
2 n+1
∞
X xn+3 1 1 1 1
= (−1)n n+1
= x3 − x4 + x5 − x16 + · · ·
n=0
2 2 4 8 16
Intervali i konvergjencës është (−2, 2).
381
10.3.1 Diferencimi dhe integrimi i serive fuqi

Le të konsiderojmë funksionin
∞
X
f (x) = cn (x − a)n ,
n=0
dhe të përpiqemi të kuptojmë se çdo të thotë derivimi apo integrimi i këtij funksioni. Teorema e mëposhtme na
thotë se është i mjaftueshëm derivimi dhe integrimi i çdo termi të serisë.
Teorema 53. Në qoftë se fuqia seri ∞

n=0 cn (x − a) ka reze konvergjence R > 0, atëherë funksioni
n
P
∞
X
f (x) = cn (x − a)n
n=0
është i derivueshëm në intervalin (a − R, a + R) dhe

∞
X
i) f 0 (x) = c1 + 2c2 (x − a) + 3c3 (x − a)2 + · · · = ncn (x − a)n−1
n=1
∞
X (x − a)n+1
(x − a)2
Z
ii) f (x) dx = C + c0 (x − a) + c1 + ··· = C + cn
2 n=0
n+1
Formulat e mësipërme zakonisht shkruhen

∞  ∞
d X d
 X
 c n (x − a) n

 = cn (x − a)n
dx  n=0 dx


n=0
dhe
Z X ∞

 X ∞ Z
c − a) n
= c − a)n


 n (x 


 n (x
n=0 n=0
Le të përdorim rezultatin e mësipërm për të gjetur një representatim si seri të disa funksioneve klasike.
Shembull 378. Gjeni një seri fuqi për ln(1 + x) si edhe rrezen e konvergjencës.
Zgjidhje: Ne dimë se derivati i

d 1

ln(1 + x) = − .
dx 1+x
Atëherë, për |x| < 1, kemi
∞
x2 x3 x4 xn
Z Z
1 X
ln(1 + x) = dx = 1 − x + x2 − x3 + x4 − x5 + · dx = x − + + ··· + C = C + (−1)n−1
1 − (−x) 2 3 4 n=0
n
for |x| < 1. Për të gjetur C marrim x = 0 dhe kemi ln(1 + 0) = C. Pra C = 0 dhe
∞
x2 x3 x4 X xn
ln(1 + x) = x − + − + ··· = (−1)n−1 , |x| < 1.
2 r 4 n
n=1
Rrezja e konvergjencës është R = 1.

Ushtrim 14. Gjeni një seri fuqi për f (x) = tan−1 x, dhe rrezen e konvergjencës.
382
Zgjidhje: Meqënëse f 0 (x) = 1/(1 + x2 ) ne mund të gjejmë f (x) duke integruar. Pra
x3 x5 x7
Z Z
1
tan−1 x = dx = (1 − x 2
+ x4
− x6
+ · · · ) dx = C + x − + − + ···
1 + x2 3 5 7
Për të gjetur C marrim x = 0 dhe kemi C = tan−1 0 = 0. Pra

∞
x3 x5 x7 X x2n+1
tan−1 x = x − + − + ··· = (−1)n
3 5 7 n=0
2n + 1
Rrezja e konvergjencës është njësoj si për serinë 1/(1 + x2 ) pra R = 1.

Ushtrime:
Shprehni funksionet e mëposhtme si seri fuqi dhe gjeni 1879. Vërtetoni se funksioni
intervalin e konvergjencës.
∞
1
X xn
1867. f (x) = f (x) =
1+x n=0
n!
2
1868. f (x) = është zgjidhje për ekuacionin diferencial
3−x
x f 0 (x) = f (x).
1869. f (x) =
9 + x2
1+x Vërtetoni se f (x) = ex .
1870. f (x) =
1−x 1880. Jepet funksioni
3
1871. f (x) = ∞
1 − x4 X xn
1 f (x) = .
1872. f (x) = n=1
n2
x + 10
x Gjeni intervalet e konvergjencës për f (x), f 0 (x), f 00 (x).
1873. f (x) = 2
2x + 1
1881. Duke përdorur serinë fuqi për tan−1 x vërtetoni se
x2
1874. f (x) = 3
a − x3 √ X∞
(−1)n
1875. Përdorni një seri fuqi të gjeni vlerën e integralit me π=2 3
n=0
(2n + 1)3n
saktësi 6 shifra pas presjes dhjetore
Z 0.5
t 1882. Duke plotësuar katrorin e polinomit kuadratic, vërte-
dt toni se
1 − t8 Z 1/2
1 dx π
1876. Përdorni një seri fuqi të gjeni vlerën e integralit me = √
0 x2 − x + 1 3 3
Z 1.5 1883. Vertetoni formulën
x2 ln(1 + x) dx √ ∞
3 3 X (−1)n 2 1

1
π= + .
1877. Përdorni një seri fuqi të gjeni vlerën e integralit me 4 n=0 8n 3n + 1 3n + 2
Z 0.2 1884. Funksioni Bessel i rendit 1 përkufizohet si më poshtë
1
dx ∞
0 1 + x5 X (−1)n x2n+1
J1 (x) =
1878. Përdorni një seri fuqi të gjeni vlerën e integralit me n=0
n! (n + 1)! 22n+1
Z 0.1 Vërtetoni se J1 kënaq ekuacioni diferencial
x arctan(3x) dx 00
x2 J1 (x) + xJ10 (x) + (x2 − 1)J1 (x) = 0.
0
383
10.4 Seritë Taylor

Më poshtë shohim metodën e Taylor për te shprehur funksione të caktuara si seri. Ne kemi parë në Kreun 4.8.3
polinomet Taylor. Tani do të shohim se funksionet paraqiten si seri nëpërmjet këtyre polinomeve.
Teorema 54. Në qoftë se funksioni f (x) ka një paraqitje me seri fuqi rritëse në x = a, pra në qoftë se
∞
X
f (x) = cn (x − a)n për |x − a| < R (10.2)
n=0
atëherë koefiçentët cn jepen nga formula

f (n) (a)
cn = .
n!
Vërtetim: Verifikimi i formulës është i lehtë. Zëvendësojmë x = a në Ek. (10.3) dhe kemi f (a) = c0 . Derivojmë
Ek. (10.3) dhe kemi
f 0 (x) = c1 + 2c2 (x − a) + 3c3 (x − a)2 + · · ·
Duke marrë përsëri x = a kemi f 0 (a) = c1 . Duke vazhduar kështu hap pas hapi marrim që
f (n) (a) = 2 · 3 · 4 · 5 · · · n · cn
Pra
f (n) (a)
cn = .
n!
Me marrëveshjen që 0! = 1 kemi formulën Ek. (10.3).

Duke e shprehur me ndryshe teoremën e mësipërme themi se
∞
X f (n) (a)
f (x) = (x − a)n
n!
n=0 (10.3)
f 0 (a) f 00 (a) f 000 (a)
= f (a) + (x − a) + (x − a)2 + (x − a)3 + · · ·
1! 2! 3!
Përkufizim 55. Seria e mësipërme është quajtur Seria e Taylor e f (x) në x = a. Në qoftë se x = 0 atëherë seria e
mësipërme është quajtur seria e Maclaurin.
Shembull 379. Gjeni serinë Maclaurin për f (x) = ex .
Zgjidhje: Në qoftë se f (x) = ex atëherë f ( n)(x) = ex për të çdo n. Pra, kemi

∞ ∞
X f (n) (0) n X xn x x2 x3
x = =1+ + + + ···
n=0
n! n=0
n! 1! 2! 3!
Lexuesi të vërtetojë se kjo seri konvergjon për çdo x dhe rezja e konvergjencës është ∞.

Rrjedhim 5. Nga shembulli i mësipërm, përderisa seria konvergjon atëherë limiti i termave duhet të jetë 0. Pra
xn
lim = 0. (10.4)
n→∞ n!
384
Vërejtje 33. Shembulli i mësipërm mund të përdoret për të llogaritur numrin e.

Për shembull, marrim x = 1 dhe kemi
∞
X 1 1 2 3
e= = 1 + + + + ···
n=0
n! 1! 2! 3!
Lexuesi të vërtetojë shprehjet e mëposhtme.
x3 x5 x7 x9
sin x = x − + − + + ···
3! 5! 7! 9!
x2 x4 x6 x8
cos x = 1 − + − + + ···
2! 4! 6! 8!
ose me fjalë të tjera
∞ ∞
Figura 10.8
X x2n+1 X x2n
sin x = (−1) n
, dhe cos x = (−1) n
n=0
(2n + 1)! n=0
(2n)!
Shënojmë me Tn (x) shumën e pjesëshme të serisë Taylor për një funksion

f (x). Tn (x) është një polinom me gradë n dhe shpesh quhet polinomi me
gradë n i Taylorit. Mbetja e serisë Taylor përkufizohet si më poshtë
Rn (x) = f (x) − Tn (x)
Kemi dy rezultatet e mëposhtme.

Teorema 55. Në qoftë se f (x) = Tn (x) + Rn (x) në x = a dhe
lim Rn (x) = 0
n→∞
për |x − a| < R, atëherë f (x) është i barabartë me serinë e Taylorit në intervalin

|x − a| < R.
Vërtetim: Nga përkufizimi kemi që
f (x) = lim Tn (x). Figura 10.9

n→∞
Shenojmë me Rn (x) = f (x) − Tn (x). When limn→∞ Rn (x) = 0 për |x − a| < R,

atëherë f (x) = limn→∞ Tn (x).

Teorema 56 (Taylor). Në qoftë se | f (n+1) (x)| ≤ M për |x − a| ≤ d, atëherë mbetja Rn (x) e serisë së Taylorit kënaq mosbarazimin
M
|Rn (x)| ≤ |x − a|n+1 , për |x − a| ≤ d.
(n + 1)!

Vërtetim: Vërtetojmë fillimisht teoremën për n = 1. Supozojmë se f 00 (x) ≤ M. Pra f 00 (x) ≤ M dhe për a ≤ x ≤ a + d
kemi Z x Z x
00
f (t) dt ≤ M dt
a a
Nga pjesa ii) e Teoremës Themelore të Kalkulusit (Teor. 46) kemi që
f 0 (x) − f 0 (a) ≤ M(x − a) ose f 0 (x) ≤ f 0 (a) + M(x − a).
Kështu që Z x Z x
0
f 0 (a) + M(t − a) dt

f (t) dt ≤
a a
385
ose
x − a)2
f (x) − f (a) ≤ f 0 (a)(x − a) + M
2
Pra
M
f (x) − f (a) − f 0 (a)(x − a) ≤ (x − a)2 .
2
Meqënëse R1 (x) = f (x) − f (a) − f 0 (a)(x − a), atëherë
M
(x − a)2 .
R1 (x) ≤
2
Përdorim një argument të ngjashëm duke supozuar f 0 (x) ≥ −M dhe kemi
M
R1 (x) ≥ − (x − a)2 .
2
Pra, duke kombinuar dy mosbarazimet marrim
M
|x − a|2
|R1 (x)| ≤
2
Një argument i ngjashëm përdoret edhe për x < a. Pra teorema është e vërtetë për n = 1.
Për n > 1 veprojmë në mënyrë të ngjashme duke integruar n + 1 here.

Le të shohim tani disa shembuj.
Shembull 380. Vërtetoni se ex është i barabartë me shumën e serisë Maclaurin të ex .
Zgjidhje: Në qoftë se f (x) = e atëherë f (x) = ex për çdo n ≥ 0. Për një numër pozitiv d ≥ 0 dhe |x| ≤ d, kemi
x (n+1)
f (n+1) (x) = ex ≤ ed . Nga formula e Taylor me a = 0 dhe M = ed kemi
ed
|Rn (x)| ≤ |x|n+1 , për |x| ≤ d.
(n + 1)!
Nga Rrj. 5 kemi që
ed |x|n+1
lim |x|n+1 = ed lim = 0.
n→∞ (n + 1)! n→∞ (n + 1)!
Atëherë nga Teor. 5 kemi që limn→∞ |Rn (x)| = 0. Pra limn→∞ Rn (x) = 0 për çdo vlerë x. Nga Teor. 55, kemi që
∞
X xn
ex = për çdo x (10.5)
n=0
n!

Në qoftë se marrim x = 1 në ekuacionin e mësipërm kemi
∞
X 1 1 1 1 1
e= = 1 + + + + + ··· (10.6)
n=0
n! 1! 2! 3! 4!
Shembull 381. Gjeni serinë e Taylorit për f (x) = ex në pikën x = 2.
Zgjidhje: Kemi f () (2) = e2 , për çdo x ∈ R. Duke zëvendësuar a = 2 në formulën e Taylorit kemi
∞
X f (n) (2) e2
(x − 2)n = sum∞
n=0 (x − 2)n
n=0
n! n!
Rrezja e konvergjencës është r = ∞. Ashtu si më sipër limn→∞ Rn (x) = 0, kështu që

∞
X e2
ex = (x − 2)n për çdo x
n=0
n!

386
Shembull 382. Gjeni serinë Maclaurin për f (x) = sin x.
Zgjidhje: Nga derivatet kemi

f (x) = sin x f (0) = 0
f (x) = cos x
0
f 0 (0) = 1
f (x) = − sin x
00
f 00 (0) = 0
f (3) (x) = − cos x f (3) (0) = −1
f (4) (x) = sin x f (4) (0) = 0
Pra derivatet përsëriten me cikël 4. Seria Maclaurin jepet si më poshtë
f 0 (0) f 00 (0) 2 f (3) (0) 3

f (0) + x+ x + x + ···
1! 2! 3!
∞
x3 x5 x7 X x2n+1
x− + − + ··· = (−1)n
3! 5! 7! n=0
(2n + 1)!
Meqënëse derivatet jane sin x ose cos x, atëherë

f (n+1) (x) ≤ 1.
Për M = 1 nga formula e Taylorit kemi
M n+1 |x|n+1
|Rn (x)| ≤ x = .
(n + 1)! (n + 1)!
Nga Teor. 5 kemi që |Rn (x)| → 0, kur n → ∞. Pra sin është i barabartë me shumën e serisë Maclaurin.

Nga shembulli më sipër kemi
x3 x5 x7
sin x = x − + − + ···
3! 5! 7!
∞ (10.7)
X x2n+1
= (−1)n për çdo x
n=0
(2n + 1)!
Shembull 383. Gjeni serinë Maclaurin për f (x) = cos x.
Zgjidhje: Ne mund të veprojmë si më sipër duket zëvendësuar sin x me cos x. Gjithashtu, meqënëse cos x është
derivati i sin x kemi
!
d d x3 x5 x7
cos x = (sin x) = x− + − + ···
dx dx 3! 5! 7!
3x3 5x4 7x6 x2 x4 x6
1− + − + ··· = 1 − + − + ···
3! 5! 6! 2! 4! 6!
Meqënëse seria për sin x është e vlefshme për çdo x ∈ R, atëherë edhe derivativi i saj është i vlefshëm për çdo x ∈ R.
Pra kemi
x2 x4 x6
cos x = 1 − + − + ···
2! 4! 6!
∞ (10.8)
X x2n
= (−1)n për çdo x
n=0
(2n)!
387
Shembull 384. a) Përafroni f (x) = sin x me një polinom të Taylorit me gradë n = 4 në numrin x = π/6.
b) sa është saktësia e këtij përafrimi kur 0 ≤ x ≤ π3
Zgjidhje: Polinomi me gradë 4 i Taylorit për f (x) = sin x është

4
f (4) (π/6) π i
X
T4 (x) = x−
n=0
4! 6
Pra, √ √
1 3 π 1 π 2 3 1 π 3 1 π 4

T4 (x) = + · x− − · x− − · x− + · x− .
2 2 6 2 6 2 3! 6 2 6
Nga mosbarazimi i Taylorit kemi
M
|Rn (x)| ≤ |x − a|n+1 , për |x − a| ≤ d.
(n + 1)!
Meqënëse 0 ≤ x ≤ π/3, kemi

π π π π π π

− ≤x− ≤ − ose x − ≤
6 6 3 6 6 6
Pra,
M π 5 1 π 5

|R4 (x)| ≤ · x − ≤ .
(4 + 1)! 6 5! 6

10.4.1 Seria binomiale

Le të fillojmë me një shembull.
Shembull 385. Gjeni serinë maclaurin për funksionin
f (x) = (1 + x)n ,
ku n është një numër real i çfardoshëm.
Zgjidhje: Le të llogarisim disa derivate dhe vlerën e tyre në x = 0.
f (x) = (1 + x)n f (0) = 1

f (x) = n(1 + x)
0 n−1
f 0 (0) = n
f 00 (x) = n(n − 1)(1 + x)n−2 f 00 (0) = n(n − 1)
f (3) (x) = n(n − 1)(n − 2)(1 + x)n−3 f (3) (0) = n(n − 1)(n − 2)
.. ..
. .
f (4) (x) = n(n − 1) · · · (n − i + 1) (1 + x)n−i f (4) (0) = n(n − 1) · · · (n − i + 1)
Pra seria Maclaurin është

∞ ∞
X f (i) 0 i X n(n − 1) · · · (n − i + 1) i
x = x
i! i!
i=0 i=0

Seria e mësipërme quhet seria binomiale. Koefiçentët e serisë quhen koefiçentët binominialë dhe shënohen
me
n(n − 1) · · · (n − i + 1)
!
n
=
i i!
388
Pohim 3. Në qoftë se n është një numër real dhe |x| < 1, atëherë
∞ !
X n i
(1 + x) =n
x
i
i=0
Vërtetim: Në rastin kur n është numër i plotë jonegativ atëherë termat e serisë bëhen 0 dhe seria është e fundme.
Për vlerat e tjera të n nga testi i raportit kemi që

ai+1 n(n − 1) · · · (n − i + 1)(n − i)x
i+1

i!
ai =

·
(i + 1)! n(n − 1) · · · (n − i + 1)xi

|n − i| 1 − ni
= |x| = |x| −→ |x| kur n → ∞.
n+1 1 + 1i
Pra seria konvergjon për |x| < 1 dhe divergjon për |x| > 1.

Vërejtje 34. Çfarë ndodh me serinë në pikat x = ±1? Në këtë rast konvergjenca varet nga vlerat e n-së.
Le të shohim një shembull të serive binomiale.
Shembull 386. Gjenie serinë maclaurin për funksionin f (x) = √1 dhe rrezen e konvergjencës.
4−x
1 1 x −1/2

f (x) = √ = 1− ,
4−x 2 4
ne përdorim Poh. 3 me n = − 21 dhe x zëvendësohet me − x4 . Pra kemi
∞
x −1/2 1 X − 21
! n
1 1 x

√ = 1− = −
4−x 2 4 2 n=0 n 4

1  1

x − 12 − 32 x 2 − 21 − 23 − 52 x 3
= 1 + − − + − + − + ···
2 2 4 2! 4 3! 4

− 12 − 32 − 25 · · · − 12 − n + 1 x n 
··· + − + · · · 

n! 4 
" #
1 1 1·3 2 1·3·5 3 1 · 3 · 5 · · · (2n − 1) n
= 1+ x+ x + x + ··· + x + ···
2 8 2! 82 3! 83 n! 8n
Kjo seri konvergjon për |−x/4| < 1, pra për |x| < 4. Kështu që rrezja e konvergjencës është R = 4.

389
Le të mbledhim në tabelën në vazhdim disa nga seritë kryesore.
∞
1 X
= xn = 1 + x + x2 + x3 + · · · R=1
1 − x n=0
∞
X xn x x2 x3
ex = =1+ + + + ··· R=∞
n=0
n! 1! 2! 3!
∞
X x2n+1 x3 x5 x7
sin x = (−1)n =x− + − + ··· R=∞
n=0
(2n + 1)! 3! 5! 7!
∞
X x2n x2 x4 x6
cos x = (−1)n =1− + − + ··· R=∞
n=0
(2n)! 2! 4! 6!
∞
X x2n+1 x3 x5 x7
tan−1 x = (−1)n =x− + − + ··· R=1
n=0
2n + 1 3! 5! 7!
∞
X xn x2 x3 x4
ln(1 + x) = (−1)n−1 =x− + − + ··· R=1
n=0
n 2! 3! 4!
∞ !
X k n k(k − 1) 2 k(k − 1)(k − 2) 3
(1 + x) =
k
x = 1 + kx + x + x + ··· R=1
n=0
n 2! 3!
10.4.2 Shumëzimi dhe pjestimi i serive fuqi

Ne mund ti mbledhim ose zbresim seritë fuqi njësoj si polinomet. Në fakt ato edhe mund të shumëzohen dhe
pjestohen njësoj si polinomet.
Z
Shembull 387. a) Gjeni x2 sin x dx, si seri fuqi.
Z 2
b) Përdorni pjesën a) për të përafruar x2 sin x dx me gabim më pak se 0.000001
0
Zgjidhje: a) Së pari le të shprehim x2 sin x si seri fuqi. Ne dimë paraqitjen e sin x si seri fuqi. Duke shumëzuar me
x2 marrim
∞
x5 x7 x9 X x2n+3
x2 sin x = x2 − + − + ··· = (−1)n , for all x
3! 5! 7! n=0
(2n + 1)!
Duke integruar term pas termi marrim

Z Z Z 5 Z 7 Z 9
x x x
x sin x =
2 2
x dx − dx + dx − dx + · · ·
3! 5! 7!
∞ ∞
x2n+3 x2n+4
Z X X 1
= (−1)n dx = C + (−1)n ·
n=0
(2n + 1)! n=0
(2n + 1)! 2n + 4
an+1
Nga testi i raportit kjo seri konvergjon për çdo x, përderisa lim = 0.
n→∞ an
b) Nga më lart kemi
2
Z 2 ∞ 2n+4
X 1 x
x2 sin x dx = (−1)n ·

0 n=0
(2n + 1)! 2n + 4
0
" 4 6 8 10
#2
x x x x 24 26 28 210
= − + − + ··· = − + − + ···
4 3! · 6 5! · 8 7! · 10 0
4 3! · 6 5! · 8 7! · 10
390
Nga testi i serive alternative termi i gabimit është |Rn | = |s − sn | ≤ bn . Pra, termi i gjashtë është
4
= 6.677785356 · 10−7 ≤ 0.000001
6081075
Kështu që integrali mund të përafrohet me shumën e pesë termave të para
Z 2
x2 sin x dx 2.469482734
0

Shembull 388. Gjeni serinë Maclaurin për f (x) = ex sin x.
Zgjidhje: Duke përdorur seritë për ex dhe sin x kemi

! !
x x2 x3 x3 x5 x7
e sin x = 1 + +
x
+ + ··· x − + − + ···
1! 2! 3! 3! 5! 7!
!
x2 x3
= x + x2 + x− + ···
2! 3!
1
= x + x2 + x3 + · · ·
3

Shembull 389. Gjeni serinë Maclaurin për f (x) = tan x.
Zgjidhje: Duke përdorur seritë për sin x dhe cos x ne mund të përcaktojmë serinë për tan x duke pjestuar sin x me
cos x. Atëherë kemi 3
x5 7
x − x6 + 120 − x7! + · · · 1 2
tan x = x2 x4 x6
= x + x3 + x5 + · · ·
1 − + − + ···
2 24 6!
3 15
Pra,
1 2
tan x = x − x3 + x5 + · · ·
3 15

Ushtrime:
Gjeni në se seritë konvergjojnë ose divergjojnë Gjeni në se seritë konvergjojnë ose divergjojnë
∞ ∞
X n3 X n
1885. 3
1890. (−1)n
n −1 ln n
n=1 n=1
∞ ∞
X 3n + 2n X ln n
1886. 1891. (−1)n−1
6n n
n=1 n=1
∞ ∞
X 1 X 1
1887. 1892. Për çfarë vlere të p-së seria konvergjon (−1)n
e2n n+p
n=1 n=1
∞ ∞
X 4n+1 X 1
1888. 1893. Për çfarë vlere të p-së seria konvergjon (−1)n−1
5n np
n=1 n=1
∞ ∞
X ln n X (−1)n+1
1889. 1894. Vërtetoni që është konvergjencë e
n n
n=1 n=1
391
∞
kushtëzuar. X (−3)n xn
1900. √
n=1 n+1
Gjeni në se seria është konvergjente, konvergjencë e
kushtëzuar ose divergjente ∞
X xn
1901.
∞ n!
X 1 n=1
1895.
(2n)! ∞
n=1 X xn
1902.
∞ ln n
X 1 n=1
1896. (−1)n
5+n 1903. Gjeni serinë Maclauren për funksionet në vijim: ex ,
n=1
sin x, cos x, tan−1 x.
∞
X n
1897. (−1)n 1904. Gjeni serinë Taylor rreth x = 0 për funksionet në vijim:
5+n ex−1 , sin x2 , x2 sin x, ex sin x.
n=1
∞ Përdorni pjestimin e serive që të gjeni serinë Maclaurin

X sin 2n
1898. për funksionet që vijojnë.
n=1
n2
2
∞
1905. y = e−x cos x
X n(−3)n
1899. 1906. y = sec x
n=1
4n−1
1907. y = x
sin x
Gjeni rrezen e konvergjencës dhe intervalin e kon-
vergjencës 1908. y = ex ln(1 + x)
392
Pjesa III
Një vështrim tjetër mbi gjeometrinë

analitike
393
Kapitulli 11
Kurbat planare
Ne studiuam disa aplikime të integralit në Kap. 7 si sipërfaqet, vëllimet, puna, vlerat mesatare, etj. Këtu do të
studiojmë disa nga aplikimet gjeometrike të integrimit si gjatësia e kurbës, syprina e një sipërfaqeje, dhe aplikime
në Fizikë, Inxhinieri, Biologji, Ekonomi dhe Statistikë.
11.1 Gjatësia e harkut

Çfarë kuptojmë ne me gjatësi të harkut? Ne na nevojitet një përkufizim i saktë për gjatësinë e harkut të një
kurbe, në të njëjtën frymë sikurse u punua për përkufizimin e nxjerrë për konceptin e Syprinës dhe të vëllimit.
Në qoftë se një kurbë është një shumëkëndësh, ne mund ta gjejmë lehtë gjatësinë e tij; ne thjesht mbledhim
gjatësitë e brinjëve të tij, ku mund të përdorim formulën e distancës ndërmjet dy skajeve të një segmenti. Do ta
gjejmë gjatësinë e një kurbe duke e përafruar fillimisht me gjatësinë e një shumëkëndëshi dhe më pas duke kaluar
në limit kur numri i brinjëve të tij rritet. Ky proces është i njohur për rastin e një rrethi, ku perimetri është limiti i
gjatësive të shumkëndëshave të brendashkruar.
Tani supozojmë se një kurbë C është përkufizuar nga ekuacioni y = f (x),

ku f (x) është i vazhdueshëm dhe a ≤ x ≤ b. Ne kemi një përafrim prej
shumkëndëshash duke e ndarë intervalin [a, b] në n nën-intervale me skaje
x0 , x1 , x2 , x3 , · · · , xn , dhe me gjatësi të barabartë me ∆x. Në qoftë se yi = f (xi ),
atëherë pika Pi (xi , yi ) shtrihet në C dhe shumkëndëshi me kulme P0 , P1 , P2 ,
· · · , Pn , është një përafrim i C-së. Gjatësia L e C-së është përafërsisht sa
gjatësia e shumëkëndëshit dhe përafrimi bëhet gjithnjë e më i mirë kur
n rritet. Prej këtej ne përkufizojmë gjatësinë L të kurbës C me ekuacion
y = f (x), a ≤ x ≤ b, si limit të gjatësive të këtyre shumëkëndëshave të
brendashkruar(në qoftë se ky limit ekziston.
n
X Figura 11.1
L = lim |Pi−1 Pi | (11.1)
n→∞
i=1
Vërejmë se procedura për përcaktimin e gjatësisë së harkut është shumë e ngjashme me procedurën e përdorur
për përcaktimin e syprinës dhe të vëllimit. Ne e ndamë kurbën në një numër të madh pjesësh të vogla dhe prej
këtej gjetëm me përafërsi gjatësitë e këtyre pjesëve dhe i mblodhëm ato. Në fund kaluam në limit kur n → ∞.
Përkufizimi i gjatësisë së harkut të dhënë nga Ek. (11.1) nuk është shumë i përshtatshëm për llogaritje, por ne
mund të nxjerrim një formulë integrale për L në rastin kur f (x) ka derivat të vazhdueshëm. Një funksion i tillë
quhet i lëmuar sepse ndryshime të vogla në x prodhojnë ndryshime të vogla në f 0 (x).
Në qoftë se ∆yi = yi − yi−1 , atëherë
q q
2
|Pi−1 Pi | = (xi − xi−1 )2 + yi − yi−1 = (∆x)2 + (∆y)2
395
Duke zbatuar Teoremën e vlerës së mesme të f (x) në intervalin [xi−1 , xi ], ne gjejmë se ka një numër x∗i ndërmjet xi−1
dhe xi të tillë që
f (xi ) − f (xi−1 ) = f 0 (x∗i )(xi − xi−1 )
pra
∆yi = f 0 (x∗i )∆x
Prandaj kemi
q r r r
h i2 h i2 p h i2
|Pi−1 Pi | = (∆x)2 + (∆y)2 = (∆x)2 + f 0 (x∗i )∆x = 1 + f 0 (x∗i ) (∆x)2 = 1 + f 0 (x∗i ) ∆x
meqënëse ∆x > 0. Prej këtej nga përkufizimi,

n
X n q
X Z b q
L = lim |Pi−1 Pi | = lim 1 + [ f 0 (x∗i )]2 ∆x = 1 + [ f 0 (x)]2 dx
n→∞ n→∞ a
i=1 i=1
q
2
Ky integral ekziston sepse funksioni g(x) = 1 + f 0 (x) është i vazhdueshëm. Kështu kemi vërtetuar teoremën

në vazhdim:
Teorema 57 (Formula e gjatësisë së harkut). Në qoftë se f 0 është i vazhdueshëm në [a, b], atëherë gjatësia e kurbës
y = f (x), a ≤ x ≤ b,
është Z b q
2
L= 1 + f 0 (x) dx

(11.2)
a
Në qoftë se përdorim shënimin e Lajbnicit për derivatin, mund ta shkruajmë formulën e gjatësisë së harkut si
më poshtë:
s
Z b " #2
dy
L= 1+ dx (11.3)
a dx
Shembull 390. Gjeni gjatësinë e harkut të parabolës gjysmëkubike y2 = x3 ndërmjet pikave (1, 1) dhe (4, 8).
Zgjidhje: Për gjysmën e sipërme të parabolës kemi

dy 3 1/2
y = x3/2 , dhe = x
dx 2
dhe formula e gjatësisë së harkut jep
s
Z 4 " #2 Z 4
r
dy 9
L= 1+ dx = 1 + x dx.
1 dx 1 4
Në qoftë se bëjmë zëvendësimin u = 1 + 9x

4 , atëherë du = 9
4 dx. Kur x = 1, u = 13
4 ; kur x = 4, u = 10. Atëherë
10
4 2 3/2 10 1 √ √
Z
√
" 3/2 #
4 8 13

L= u du = · u = 103/2 − = 80 10 − 13 13
9 13/4 9 3 13/4 27 4 27

Në qoftë se një kurbë ka ekuacion x = g(y), c ≤ x ≤ d, dhe g0 (y) është i vazhdueshëm, atëherë duke ndryshuar
rolin e x me y kemi formulën në vazhdim për gjatësinë e tij:
s
Z d q Z d " #2
0 2 dx
L= 1 + g (y) dy = 1+ dy
c c dy
396
Shembull 391. Gjeni gjatësinë e harkut të parabolës y2 = x nga (0, 0) në (1, 1).
Zgjidhje: Meqënëse x = y2 , ne kemi dx/ dy = 2y, dhe

s
Z 1 " #2 Z 1
dx
q
L= 1+ dy = 1 + 4y2 dy
0 dy 0
√
Ne bëjmë zëvendësimin trigonometrik y = 12 tan θ, i cili jep dy = 12 sec2 θ dθ dhe 1 + 4y2 = 1 + tan2 θ = sec θ.
p
Kur y = 0, tan θ = 0, kështu që θ = 0; kur y = 1, tan θ = 2, kështu që θ = tan−1 2 = α. Prandaj

Z α Z
1 1
L= sec θ · sec θ dθ =
2
α sec3 θ dθ
0 2 2 0
α
1 1

= · sec θ tan θ + ln |sec θ + tan θ|
2 2 0
1

= sec α tan α + ln |sec α + tan α|
4
√
Meqënëse tan α = 2, kemi sec2 α = 1 + tan2 α = 5, kështu që sec α = 5 dhe
√ √
5 ln( 5 + 2)
L= +
2 4

Për arsye të prezencës së shenjës së rrënjës katrore llogaritja e gjatësisë së harkut shpesh çon në një integral
që mund të jetë shumë e vështirë apo edhe e pamundur të llogaritet në mënyrë eksplicite. Prandaj ndonjëherë
mjaftohemi të gjejmë një përafrim të gjatësisë së një kurbe si në shembullin në vazhdim.
Shembull 392. (a) Ndërtoni një integral për gjatësinë e harkut të hiperbolës
xy = 1,
nga pika (1, 1) në pikën (2, 21 ).

(b) Përdorni Rregullin e Simpsonit me n = 10 për të vlerësuar gjatësinë e harkut.
Zgjidhje: (a) Kemi

1 dy 1
y= dhe =− 2
x dx x
dhe kështu gjatësia e harkut është
2
s
!2 2
√ 2
r
x4 + 1
Z Z Z
dy 1
L= 1+ dx = dx = 1+ dx
1 dx 1 x2 1 x4
q
(b) Duke përdorur Rregullin e Simpsonit me n = 10 me a = 1, b = 2, ∆x = 0.1, dhe f (x) = 1+ 1
x4
, kemi
2
r
∆x
Z
1
L= 1+ f (1) + 4 f (1.1) + 2 f (1.2) + 4 f (1.3) + · · · + 2 f (1.8) + 4 f (1.9) + f (2) ≈ 1.1321

4
dx ≈
1 x 3
397
11.1.1 Funksioni gjatësi e harkut

Do të jetë me vend që të kemi një funksion që të masë gjatësinë e një kurbe nga një pikë nisje e veçantë tek një
pikë tjetër e çfarëdoshme e kurbës. Prandaj, në qoftë se një kurbë e lëmuar C ka ekuacion y = f (x), a ≤ x ≤ b, le të
jetë s(x) distanca përgjatë C nga pika e nisjes P0 (a, f (a)) tek pika Q(x, f (x)). Atëherë s është një funksion, i cili quhet
funksioni i gjatësisë së harkut:
Z xq
2
s(x) = 1 + f 0 (t) dt

a
Kemi zëvendësuar variablin e integrimit me t kështu që x nuk ka dy kuptime. Mund të përdorim pjesën e parë
të Teoremës Themelore të Kalkulusit për të derivuar ekuacionin e mësipërm meqë funksioni nën integral është i
vazhdueshëm. s
!2
ds
q dy
= 1 + [ f (x)] = 1 +
0 2 (11.4)
dx dx
Ky ekuacion tregon se raporti i ndryshimit të s në lidhja me x është gjithmonë të paktën 1 dhe është i barabartë
me 1 kur f 0 (x), kefiçenti këndor i tangentes ndaj kurbës, është 0. Diferenciali i gjatësisë së harkut është
s
!2
dy
ds = 1+ (11.5)
dx
Dhe ky ekuacion ndonjëherë shkruhet në formën simetrike
(ds)2 = ( dx)2 + ( dy)2 (11.6)
Interpretimi gjeometric jepet në Fig. 11.2.

2
Shembull 393. Gjeni gjatësinë e harkut për funksionin f (x) = x 3 në intervalin
[0, 2].
Zgjidhje: Gjatësia e harkut jepet nga formula

2 2
1 √ 22 √
Z q Z
2 8
L= 1 + f 0 (x) dx = 9x + 4 dx = − + 22
0 0 2 27 27 Figura 11.2: Interpretimi gjeometrik i
diferencialeve
Shembull 394. Gjeni funksionin gjatësi e harkut për kurbën y = x2 − 1

8 ln x, duke marrë si pikë nisje P0 (1, 1).
Zgjidhje: Në qoftë se f (x) = x2 − 81 ln x, atëherë
1
f 0 (x) = 2x −
8x
Gjithashtu,
1 2 1 1 1 1 1 2

2
1 + f 0 (x) = 1 + 2x − = 1 + 4x2 − + = 2
+ + = +

4x 2x
8x 2 64x2 2 64x2 8x
Kështu që,
q
2 1
1 + f 0 (x) = 2x +

8x
Prandaj, funksioni gjatësi e harkut jepet nga
Z xq Z x x
1 1 1

0 2
s(x) = 1 + f (t) dt = 2t + dt = t2 + ln t = x2 + ln x − 1

1 1 8t 8 1 8
398
Për shembull, gjatësia e harkut përgjatë kurbës nga (1, 1) tek (3, f (3)) është
1 ln 3
s(3) = 32 + ln 3 − 1 = 8 + ≈ 8.1373
8 8
Ushtrime:
2
Shkruani integralet e mëposhtme por mos i llogarisni 1919. y = xe−x , 0≤x≤1
ato.
1920. y = ln(sec x), 0 ≤ x ≤ π/4
1909. y = cos x, 0 ≤ x ≤ 2π
1921. y = ln(1 − x2 ), 0≤x≤ 1
2
−x2
1910. y = xe , 0≤x≤1 √ √
1922. y = x − x2 + sin−1 ( x)
1911. x = y + y3 , 1≤y≤4
1923. y = ex , 0≤x≤1
2 y2
1912. x
a2
+ b2
=1 x
+1

1924. y = ln eex −1 , a ≤ x ≤ b, a>0
Gjeni gjatësinë e kurbës.
Gjeni gjatësinë e harkut nga pika P në pikën Q.
1913. y = 1 + 6x3/2 , 0≤x≤1
1925. y = 21 x2 , P(−1, 12 ), Q(1, 12 )
1914. y2 = 4(x + 4)3 , 0 ≤ x ≤ 2, y>0
1926. x2 = (y − 4)3 , P(1, 5), Q(8, 8)
x5 1
1915. y = 6 10x3 , 1≤x≤2
Ndërtoni grafikun e kurbës dhe vlerësoni vizualisht
y4 1
1916. x = 8 4y2 , 1≤y≤2 gjatësinë e saj, pastaj njehsoni saktësisht gjatësinë e saj.
√ 1927. y = 23 (x2 − 1)3/2 , 1≤x≤3
1917. x = 1
3 y(y − 3), 1≤y≤9
x3
1918. y = ln(cos x), 0 ≤ x ≤ π/3 1928. y = 6 + 2x ,
1 1
2 ≤x≤1
11.2 Kalkulusi i kurbave parametrike

Në këtë seksion do të aplikojmë metodat e kalkulusit për kurbat parametrike, kur tashmë dimë sesi mund ta
paraqesim një kurbë me ekuacione parametrike. Këtu do të zgjidhim probleme që kanë të bëjnë me tangenten,
sipërfaqen, dhe gjatësinë e harkut.
11.2.1 Tangentet
Në leksionin e mëparshëm pamë sesi paraqitet një kurbë me ekuacione parametrike x = f (t) dhe y = g(t), si dhe
sesi mund të eleminonim parametrin për të kaluar në ekuacionin kartezian, të trajtës y = F(x). Le të zëvendësojmë
në këtë të fundit x = f (t) dhe y = g(t), kështu do të kemi
g(t) = f ( f (t))
dhe kur f dhe g janë të derivueshëm, në bazë të rregullit zinxhir për derivimin e funksionit të përbërë, duke derivuar
anë për anë ekuacionin e mësipërm në lidhje me t, kemi:
g0 (t) = F0 ( f (t)) f 0 (t) = F0 (x) f 0 (t)
Në qoftë se f 0 (t) , 0, mund ta shkruajmë ekuacionin në trajtën:
g0 (t)
F0 (x) = (11.7)
f 0 (t)
399
Duke qenë se koefiçenti këndor i tangentes së hequr ndaj kurbës y = F(x) në pikën (x, F(x)) është F0 (x), atëherë
ekuacioni i mësipërm na lejon ta gjejmë këtë koefiçent pa pasur nevojë të eleminojmë parametrin. Duke patur
parasysh shënimin e Leibnicit, atëherë ekuacioni i mësipërm merr trajtën:
dy
dy dx
= dt në qoftë se ,0 (11.8)
dx dx dt
dt
Shembull 395. Gjeni ekuacionin e tangentes ndaj kurbës parametrike me ekua-

cione parametrike
x = t5 − 4t3 dhe y = t2
në pikën (0, 4).
10
y
Zgjidhje: Fillimisht gjejmë derivatin i cili është edhe koefiçenti këndor i
tangentes.
dy
dy 2t 2 −15 −10 −5 x5 10 15
= dt = 4 2
= 3
dx dx 5t − 12t 5t − 12t
dt
−10
Por duke qenë se derivati jepet në varësi të t, atëherë na duhet të shohim
për pikën e dhënë (0, 4) në koordinata karteziane, se për çfarë vlere të t
merret kjo pikë.
Figura 11.3: Kurba x = t5 − 4t3 , y = t2
t5 − 4t3 = t3 · (t2 − 4) = 0 =⇒ t = 0 ose t = ±2
t =4
2
=⇒ t = ±2
Çdo vlerë e t që është në të dy barazimet na jep pikën (0, 4). Kështu që do të kemi dy tangente. Le t’i gjejmë ato.
Kur t = −2 kemi:
dy 2 1
= =−
dx 5(−2)3 − 12(−2) 8
Ekuacioni i tangentes në (0, 4) për t = −2 do të jetë:
1
y = 4 − x.
8
Ndërsa kur t = 2 kemi:

dy 2 1
= 3
=
dx 5(2) − 12(2) 8
Ekuacioni i tangentes në (0, 4) për t = 2 do të jetë:
1
y=4+ x
8
Paraqitja grafike e kurbës parametrike shpjegon edhe arsyen e të pasurit të dy tangenteve në (0, 4), shih Fig. 11.3

dy dx dy
Kur = 0 duke nënkuptuar që , 0, themi se kurba ka tangente horizontale ndërsa kur derivati nuk
dt dt dx
dx dy
ka kuptim, pra kur = 0 me kusht që , 0 kurba ka tangente vertikale. Le të shohim një shembull.
dt dt
400
Shembull 396. Përcaktoni koordinatat e pikave të tagenteve horizontale dhe ver-

tikale të kurbës parametrike: 
 x = t − 3t
 3
10

 y = 3t2 − 9


y 5
Zgjidhje: Fillimisht gjejmë derivatet e pjesshme
dx dy
= 3t2 − 3 = 3(t2 − 1), = 6t. −10 −5 x 5 10
dt dt
Kur −5
dy
= 6t = 0 kemi t = 0
dt
dhe tangentja është horizontale. Për t = 0 kemi pikën (0, −9). −10
Në qoftë se
dx Figura 11.4: Grafi i kurbës x = t3 −
= 3(t2 − 1) = 0 pra t = ±1 3t, y = 3t2 − 9
dt
tagentja është vertikale. Duke vepruar në të njëjtën mënyrë marrim pikat
(2, −6) dhe (−2, −6). Grafiku i kurbës jepet në Fig. 11.4.
Derivati i dytë për kurbat parametrike mund të gjendet duke derivuar Ek. (11.8)
!
d dy
2
!
d y d dy dt dx
2
= =
dx dx dx dx
dt
Shembull 397. Përcaktoni vlerat e parametrit t për të cilat kurba parametrike e

dhënë me ekuacione parametrike
5

x=1−t
 2

 y = t7 + t5 y


është e lugët, e mysët. −4 −2 2 4

x
Zgjidhje: Le të njësojmë fillimisht derivatet e pjesshme të rendit të parë:
−5
dy dx
= 7t6 + 5t4 , = −2t
dt dt
Pra kemi Figura 11.5: Grafi i kurbes x = 1 −
dy 7t6 + 5t4 1 t2 , y = t7 + t5
= = − (7t5 + 5t3 )
dx −2t 2
Duke parë derivatin e parë mund të nxjerrim një informacion në lidhje me natyrën rritëse dhe zbritëse të kurbës.
Kështu për t < 0 kurba është rritëse dhe për t > 0 kurba është zbritëse. Llogarisim derivatin e dytë për të marrë
informacionin e kërkuar për përkulshmërinë e kurbës së dhënë.
1
d2 y − (35t4 + 15t2 ) 1
= 2 = (35t3 + 15t)
dx2 −2t 4
Shohim se derivati i dytë bëhet zero për t = 0 dhe është pozitiv për t > 0 dhe negativ për t < 0. Pra, për t > 0 kurba
është e lugët dhe për t < 0 kurba është e mysët, shih Fig. Fig. 11.5
401
11.2.2 Syprina
Le të gjejmë një formulë për syprinën e zonës nën grafikun e kurbës parametrike me ekuacione parametrike
x = f (t) dhe y = g(t) për α ≤ t ≤ β, kur tashmë ne njohim një formulë për syprinën nën kurbën y = F(x) nga a në b
Z b
pra, A = F(x) dx. Duke u nisur nga rregulli i zëvendësimit tek integrali i caktuar marrim
a
Z b Z β
A= F(x) dx = g(t) f 0 (t) dt
a α
Shembull 398. Gjeni syprinën e zonës nën një hark të cikloidës
x = r(θ − sin θ)
y = r(1 − cos θ)
Zgjidhje: Një hark i cikloidës jepet për 0 ≤ θ ≤ 2π. Duke përdorur rregullin
e zëvendësimit për y = r(1 − cos θ) dhe dx = r(1 − cos θ) dθ, kemi:
Z 2πr Z 2π
A= y dx = r(1 − cos θ)r(1 − cos θ) dθ
0 0
Z 2π Z 2π
= r2 (1 − cos2 θ) dθ = r2 (1 − 2 cos θ + cos2 θ) dθ
0 0
Z 2π
1

= r2 1 − 2 cos θ + (1 + cos 2θ) dθ Figura 11.6
0 2
2π
2 3 1

=r θ − 2 sin θ + sin 2θ

2 4 0
3

= r2 · 2π = 3πr2
2

Vërejtje 35. Formula e mësipërme thotë se syprina nën një hark të cikloidës është tre herë më shumë se syprina e rrethit që
rrotullohet për të përftuar cikloidën. Kjo formulë u zbulua nga Galileo, por Galileo nuk mundi ta vërtetonte. U vërtetua më
vonë nga Torricelli.
11.2.3 Gjatësia e harkut

Tashmë njohim formulën e llogaritjes së gjatësisë së harkut të një kurbe me ekuacion y = F(x), për a ≤ x ≤ b.
Duke u nisur nga fakti se F0 është i vazhdueshëm kemi
s
Z b !2
dy
L= 1+ dx (11.9)
a dx
Supozojmë se kurba e mësipërme përshkruhet edhe nga ekuacionet parametrike x = f (t) dhe y = g(t) për
dx
α ≤ t ≤ β, ku = f 0 (t) > 0. Kjo do të thotë se kurba përshkohet një herë nga e majta në të djathtë, kur t rritet
dt
nga α në β ku a = f (α) dhe b = f (β). Duke zëvendësuar Ek. (11.8) tek Ek. (11.9) dhe duke përdorur rregullin e
zëvendësimit, kemi v
u
u
u  dy 2
s u
u
Z b !2 Z βuu  
dy
u
 dt  dx
u
t  
L= 1+ dx = 1 +   dt
 dx  dt

a dx α  
dt
402
dx
Meqënëse > 0, kemi:
dt
s
Z β 2 !2

dx dy
L= + dt (11.10)
α dt dt
Teorema 58. Në qoftë se një kurbë C jepet me ekuacione parametrike x = f (t) dhe y = g(t) për α ≤ t ≤ β, ku f 0 dhe g0 janë
funksione të vazhdueshëm në [α, β] dhe C përshkohet vetëm një herë kur t rritet nga α në β, atëherë gjatësia e kurbës C është:
s
Z β 2 !2

dx dy
L= + dt
α dt dt
Vërtetim: Nisemi nga përafrimi i shumëkëndëshave, për të vërtetuar formulën. Sikurse gjetëm formulën e gjatësië
së kurbës C si limit të shumës së gjatësive të shumëkëndëshave kur n → ∞:
n
X
L = lim |Pi−1 Pi |
n→∞
j=1
Pra, ndajmë segmentin [α, β] në n intervale me gjatësi të barabartë ∆t = (β − α)/n. Duke i shënuar t0 , t1 , t2 , · · · , tn ,
skajet e këtyre intervaleve, koordinatat e pikave Pi do jenë përkatësisht xi = f (ti ) dhe yi = g(ti ). Pikat Pi janë pika të
kurbës C dhe kulme të shumëkëndëshit përafrues.
Teorema mbi të mesmen (Teorema e Lagranzhit), duke e zbatuar për f në intervalin [ti−1 , ti ] na jep një numër t0i
në intervalin (ti−1 , ti ) të tillë që:
f (ti ) − f (ti−1 ) = f 0 (t0i )(ti − ti−1 )
Duke bërë shënimin ∆xi = xi − xi−1 dhe ∆yi = yi − yi−1 , ekuacioni merr trajtën
∆xi = f 0 (t0i )∆t
Duke vepruar po njëlloj, në lidhje me g kemi nga Teorema mbi të mesmen ekzistencën e një numri ti ” në intervalin
(ti , ti−1 ) të tillë që:
∆yi = g0 (ti ”)∆t
Dhe prej këtej
q q q
|Pi−1 Pi | = (∆xi )2 + (∆yi )2 = [ f 0 (t0i )∆t]2 + [g0 (ti ”)∆t]2 = [ f 0 (t0i )]2 + [g0 (ti ”)]2 · ∆t
Kështu që
n q
X
L = lim [ f 0 (t0i )]2 + [g0 (ti ”)]2 · ∆t (11.11)
n→∞
i=1
Shuma tek Ek. (11.11) ngjan me shumën e Riemannit për funksionin [ f 0 (t)]2 + [g0 (t)]2 por nuk është tamam
p
ajo sepse në përgjithësi t0i , ti ”. Megjithatë f 0 dhe g0 janë funksione të vazhdueshëm dhe mund të tregohet se limiti
në Ek. (11.11) është i njëjtë sikurse t0i dhe ti ”të jenë të njëjtë. Pra
Z β q
L= [ f 0 (t)]2 + [g0 (t)]2 dt
α
Dhe duke përdorur shënimin e Leibnicit marrim Ek. (11.10).
Shembull 399. Gjeni gjatësinë e kurbës parametrike të dhëne me ekuacione:
x = 2 cos t and y = 2 sin t
kur 0 ≤ t ≤ 2π,
403
Zgjidhje: Njehsojmë fillimisht f 0 (t) = −2 sin t dhe g0 (t) = 2 cos t. Nga Teor. 58 kemi:
Z 2π q Z 2π p Z 2π
L= [ f (t)] + [g (t)] · dt =
0 2 0 2 4 sin t + 4 cos t · dt =
2 2 2 dt = 4π
0 0 0

Shembull 400. Gjeni gjatësinë e një harku të cikloidës me ekuacion x = r(θ −
sin θ), y = r(1 − cos θ).
Zgjidhje: Çdo hark përshkruhet kur 0 ≥ θ ≥ 2π. Meqënëse
dx dy
= r(1 − cos θ) dhe = r sin θ,
dθ dθ
atëherë kemi
s
Z 2π 2 !2

dx dy
L= + dθ
0 dθ dθ
Z 2π q
= r2 (1 − cos θ)2 + r2 sin2 θ dθ
0
Z 2π Figura 11.7
p
=r 2(1 − cos θ) dθ
0
f rm−epi
θ θ 2π
Z
= 2r sin dθ = 2r −2 cos = 2r(2 + 2) = 8r
0 2 2 0

11.2.4 Sipërfaqet e rrotullimit

Njëlloj sikurse vepruam për gjatësinë e kurbës do të veprojmë edhe për syprinën e sipërfaqes së rrotullimit. Në
qoftë se na jepet kurba parametrike me ekuacione parametrike x = f (t) dhe y = g(t), α ≤ t ≤ β, e cila rrotullohet
rreth boshtit të x-ve, dhe f 0 dhe g0 janë funksione të vazhdueshëm të tillë që g0 (t) ≥ 0, atëherë syprina e figurës së
përftuar nga rrotullimi jepet nga ekuacioni:
s
Z β !2
dx 2 dy

S= 2πy + dt (11.12)
α dt dt
Z Z
Në përgjithësi formulat S = 2πyds dhe S = 2πxds janë të vlefshme por për kurbat parametrike duhet patur
parasysh se
s
2 !2

dx dy
ds = + dt
dt dt
Shembull 401. Vërtetoni se syprina e sferës me rreze r është 4πr2 .
Zgjidhje: Sfera përftohet nga rrotullimi i gjysmërrethit

x = r cos t y = r sin t
rreth boshtit të x-ve kur 0 ≤ t ≤ π. Nga Ek. (11.12) marrim:
Z π p Z π q
S= 2πr sin t (−r sin t) + (r cos t) · dt = 2π
2 2 r sin t r2 (sin2 t + cos2 t) · dt
0 0
Z π Z π h iπ
= 2π r sin t · r dt = 2πr2 sin t dt = 2πr2 (− cos t) = 4πr2
0 0 0
404
Ushtrime:
dy 1949. Në çfarë pikash të kurbës x = 2t3 , y = 1 + 4t − t2

Gjeni .
dx tangentja ka koefiçent këndor të barabartë me 1?
1929. x = t sin t y = t2 + t 1950. Gjeni syprinën e zonës së kufizuar nga elipsi x =
1 √ a cos t, y = b sin t 0 ≤ t ≤ 2π
1930. x = y = te−t
t 1951. Gjeni syprinën e zonës së kufizuar nga kurba x =
√
Gjeni ekuacionin e tangentes në pikën korresponduese t − 2t, y = t dhe boshti i y-ve.
2
ndaj vlerës së dhënë të parametrit. 1952. Gjeni syprinën e zonës së kufizuar nga kurba x =
1931. x = t + 1 4
y=t +t3
t = −1 1 + et , y = t − t2 dhe boshti i x-ve.
1932. x = t − t −1
y=1+t 2
t=1 Gjeni gjatësinë e kurbës.
√
1933. x = e t
y = t − ln t 2
t=1 4 3/2
1953. x = 1 + 3t2 , y= t , 0≤t≤2
1934. x = cos θ + sin 2θ y = sin θ + cos 2θ θ=0 3
1954. x = 1 + et , y = t2 , 0≤t≤3
Gjeni ekuacionin e tangentes ndaj kurbës në pikën e
t
dhënë me dy mënyra: 1955. x = , y = ln(t + 1), 0 ≤ t ≤ 2
a) pa e eleminuar parametrin t+1
b) duke eleminuar fillimisht parametrin. 1956. x = 3 cos t − cos 3t, y = 3 sin t − sin 3t, 0≤t≤π
1935. x = 1 + ln t, y = t2 + 2; (1, 3) Ndërtoni grafikun e kurbës dhe gjeni gjatësinë e saj.
√
1936. x = tan t, y = sec t; (1, 2) 1957. x = et cos t y = et sin t 0 ≤ t ≤ π
Gjeni ekuacionin e tangentes ndaj kurbës në pikën e 1 π 3π

1958. x = cos t + ln(tan t) y = sin t ≤t≤
dhënë. Më pas ndërtoni grafikun e kurbës dhe tangentet. 2 4 4
1937. x = 6 sin t, y = t2 + t; (0, 0) 1959. x = et − t y = 4et/2 −8≤t≤3
1938. x = cos t + cos 2t, y = sin t + sin 2t; (−1, 1) Gjeni syprinën e sipërfaqes së përftuar prej rrotullimit të
kurbës së dhënë rreth boshtit të x-ve.
dy d2 y
Gjeni dhe . Për çfarë vlere të t kurba është e 1960. x = t3 y = t2 0≤t≤1
dx dx2
lugët? 1961. x = 3t − t3 y = 3t2 0≤t≤1
1939. x = 4 + t 2
y=t +t2 3
1962. x = t 3
y=t 2
0≤t≤1
1940. x = t + ln t y = t − ln t
1963. x = a cos3 t y = a sin3 t 0 ≤ t ≤ π/2
1941. x = cos 2t y = cos t 0 < t < π
1964. Ndërtoni grafikun e kurbës
1942. x = t3 − 12t y = t2 − 1
x = 2 cos t − cos 2t y = 2 sin t − sin 2t
1943. x = 2 sin t y = 3 cos t 0 < t < 2π
Në qoftë se kurba rrotullohet rreth boshtit të x-ve, gjeni
Gjeni pikat e kurbës ku tangentja është horizontale ose syprinën e sipërfaqes së përftuar prej rrotullimit.
vertikale.
Gjeni syprinën e sipërfaqes së përftuar prej rrotullimit të
1944. x = 10 − t2 y = t3 − 12t kurbës së dhënë rreth boshtit të y-ve.
1945. x = 2t3 + 3t2 − 12t y = 2t3 + 3t2 + 1
1965. x = 3t2 y = 2t3 0≤t≤5
1946. x = 2 cos t y = sin 2t
1966. x = et − t y = 4et/2 0≤t≤1
1947. x = cos 3t y = 2 sin t
1967. Vërtetoni se kurba parametrike x = f (t) y =
1948. Vërtetoni se kurba x = cos t, y = sin t cos t ka g(t), a ≤ t ≤ b, mund të sillet në formën y = F(x) kur f 0
dy tangente në (0, 0) dhe gjeni ekuacionet e tyre. Ndërtoni është i vazhdueshëm dhe f 0 (t) , 0 për a ≤ t ≤ b. (Vërtetoni
grafikun e kurbës. se ekziston f −1 .)
405
11.3 Tangentet ndaj kurbave polare

Për të gjetur tangenten ndaj kurbës polare r = f (θ) e shikojmë θ si parametër dhe shkruajmë ekuacionet
parametrike të saj si:
x = r cos θ = f (θ) cos θ dhe y = r sin θ = f (θ) sin θ
Duke përdorur metodën e gjetjes së koefiçentëve këndorë për kurbat parametrike Ek. (11.8) dhe rregullin e
prodhimit, kemi:
dy dr
dy sin θ + r cos θ
= dθ = dθ (11.13)
dx dx dr
cos θ − r sin θ
dθ dθ
dy dx
Tangentet horizontale i lokalizojmë aty ku = 0, duke nënkuptuar që , 0. Ndërsa tangentet vertikale i
dθ dθ
dx dy
lokalizojmë aty ku = 0, duke nënkuptuar që , 0.
dθ dθ
Vini re se kur kërkojmë tangentet në pol, atëherë r = 0 dhe Ek. (11.13)
thjeshtohet në
dy dr
= tan θ në qoftë se ,0
dx dθ
Shembull 402. Gjeni koefiçentin këndor të tangentes ndaj kardioidës
r = 1 + sin θ
në pikën ku θ = π/3. Gjeni pikat e kardioidës ku tangentja është horizontale,

vertikale.
Zgjidhje: Duke përdorur Ek. (11.13) me r = 1 + sin θ, kemi
dr
dy sin θ + r cos θ cos θ sin θ + (1 + sin θ) cos θ
= dθ =
dx dr cos θ cos θ − (1 + sin θ) sin θ
cos θ − r sin θ
dθ Figura 11.8
cos θ(1 + 2 sin θ) cos θ(1 + 2 sin θ)
= =
1 − 2 sin2 θ − sin θ (1 + sin θ)(1 − 2 sin θ)
Atëherë koefiçenti këndor në pikën ku θ = π/3 është
1 √ √ √
dy

cos(π/3)(1 + 2 sin(π/3)) (1 + 3) 1+ 3 1+ 3
= = 2
√ √ = √ √ = √ = −1
dx θ=π/3 (1 + sin(π/3))(1 − 2 sin(π/3)) (1 +

3/2)(1 − 3) (2 + 3)(1 − 3) −1 − 3
Përsa i përket tangenteve horizontale dhe vertikale vëmë re se
dy π 3π 7π 11π
= cos θ (1 + 2 sin θ) = 0 për θ= , , ,
dθ 2 2 6 6
dx 3π π 5π
= (1 + sin θ)(1 − 2 sin θ) = 0 për θ= , ,
dθ 2 6 6
Prej nga del se pikat ku ka tangente horizontale janë
π 1 7π 1 11π

2, , , , , ,
2 2 6 2 6
3 π 3 5π

dhe pikat ku ka tangente vertikale janë , , , .
2 6 2 6
406
3π dy dx
Ndërsa kur θ = , të dyja dhe janë zero, kështu që duhet të jemi të kujdesshëm. Duke përdorur
2 dθ dθ
rregullat e L’Hospitalit, kemi
1 + 2 sin θ cos θ cos θ − cos θ

! !
dy 1 1
lim = lim lim =− lim =− lim =∞
θ→(3π/2)− dx θ→(3π/2)− 1 − 2 sin θ θ→(3π/2)− 1 + sin θ 3 θ→(3π/2)− 1 + sin θ 3 θ→(3π/2)− cos θ
π
Për analogji nga simetria në lidhje me boshtin vertikal θ = , kemi
2
dy
lim = −∞
θ→(3π/2)− dx
Kështu që ka tangente vertikale në pol, shih Fig. 11.8
Ushtrime:
Shënoni në sistemin koordinativ polar pikat e dhëna me 1980. Gjeni një formulë për distancën ndërmjet pikave me
koordinata polare dhe më pas jepni një tjetër çift koordi- koordinata polare (r1 , θ1 ) dhe (r2 , θ2 ).
natash polare për pikën, një me r > 0 dhe një me r < 0.
Identifikoni kurbën duke gjetur ekuacionin kartezian të
1968. (a)(2, π/3) (b)(1, π/4) (c)(1, −π/3) saj.
1969. (a)(−1, π/4) (b)(−3, π/6) (c)(1, −π/6) 1981. r = 2
Shënoni në sistemin koordinativ polar pikat e dhëna 1982. r = 3sinθ

me koordinata polare dhe më pas jepni koordinatat 1983. r cos θ = 1
karteziane për secilën pikë.
1984. r = 2 sin θ + 2 cos θ
1970. (a)(−1, π) (b)(2, −2π/3) (c)(−2, −π/4)
√ 1985. r = tan θ sec θ
1971. (a)(− 2, 5π/4) (b)(1, 5π/2) (c)(2, −7π/6)
1986. r = csc θ
Janë dhënë pikat në koordinata polare.
Ndërtoni kurbën e dhënë me ekuacion polar.
i Gjeni koordinatat polare (r, θ) të pikës, kur r > 0 dhe
1987. θ = −π/6
0 ≤ θ < 2π
1988. r = sin θ
ii Gjeni koordinatat polare (r, θ) të pikës, kur r < 0 dhe
0 ≤ θ < 2π 1989. r = 2(1 − sin θ), θ ≥ 0
√
1972. (a)(2, −2) (b)(−1, 3) 1990. r = θ, θ ≥ 0
√ 1991. r = 4 sin 2θ
1973. (a)(1, −2) (b)(3 3, 3)
1992. r = 2 cos 3θ
Ndërtoni zonën në plan, koordinatat e pikave të së cilës
plotësojnë kushtet e dhëna. 1993. r = 1 − 2 cos θ
1974. 1 ≤ r ≤ 2 1994. r2 − 3r + 2 = 0
1975. r ≥ 0, π/3 ≤ θ ≤ 2π/3 1995. r = −3 cos θ

1996. r = 1 − 3 sin θ
1976. 0 ≤ r < 4 − π/2 ≤ θ ≤ 2π
1997. r = sin 3θ
1977. 2 < r ≤ 5 3π/4 < θ < 5π/4
1998. r = 2 + sin θ
1978. r ≥ 1 π ≤ θ ≤ 2π
1999. r = ln θ, θ ≥ 1
1979. Gjeni distancën ndërmjet pikave me koordinata polare
(2, π/3) dhe (4, 2π/3). 2000. r = 7 sin 2θ
407
2001. r = 2 cos 5θ/2 2010. r = cos(θ/3), θ=π

2002. Vërtetoni se kurba polare me ekuacion r = 4 = 2 sec θ
(e emërtuar konkoidë) e ka drejtëzën x = 2 asimptotë ver- Gjeni pikat e kurbës së dhënë me ekuacion polar, ku
tikale, duke treguar se lim x = 2. Më pas skiconi garfikun e tangentja është horizontale, vertikale.
r→±∞
konkoidës.
2011. r = 3 sin θ
2003. Vërtetoni se kurba r = 2 − csc θ ka drejtëzën y = −1
asimptotë horizontale, duke treguar se lim y = −1. Më pas 2012. r = 1 − cos θ
r→±∞
skiconi grafikun e saj. 2013. r = 1 + cos θ
2004. Ndërtoni kurbën (x + y ) = 4x y .
2 2 3 2 2
2014. r = 2 + sin θ
Gjeni koefiçentin këndor të tangentes ndaj kurbës polare 2015. r = eθ
në pikën e përcaktuar nga vlera e θ.
2016. r = sin 2θ
2005. r = 2 sin θ, θ = π/6
2006. r = 2 − sin θ, θ = π/3 2017. Vërtetoni se si janë të lidhur grafikët e
2007. r = 1 + 2 cos θ, θ = π/3 r = 1 − sin(θ − π/6) dhe r = 1 + sin(θ − π/3)

2008. r = 1/θ, θ = π/4
me grafikun e r = 1 = sin θ? Në përgjithësi si janë të lidhur
2009. r = cos 2θ, θ = π/4 grafikët e r = f (θ − α) me grafikun e r = f (θ)?
11.4 Gjatësitë dhe syprinat në koordinata polare

Në këtë seksion do të shohim formulat për sipërfaqet e zonave të kufizuara
nga kurba polare. Na duhet të përdorim formulën e syprinës së sektorit
1
të qarkut A = r2 θ, ku r është rrezja e sektorit dhe θ masa në radianë e
2
këndit qëndror.
Formula del si rezultat i faktit se syprina e një sektori qarku është në

përpjestim të drejtë me këndin qëndror:
θ 1

A= πr2 = r2 θ. (11.14)
2π 2
Le të jetë R zona e kufizuar nga kurba polare r = f (θ) dhe nga rrezet θ = a
dhe θ = b, ku f është funksion i vazhdueshëshëm pozitiv dhe 0 < b−a ≤ 2π. Figura 11.9: Sektori i qarkut
E ndajmë intervalin [a, b] në n nënintervale me skaje θ0 , θ1 , θ2 , θ3 , · · · , θn me
gjatësi të barabartë ∆θ.
Rrezet θi e ndajnë R në zona elementare me kënd qëndror ∆θ = θi −θi−1 . Në qoftë se zgjedhim θ∗i në nënintervalin
e it , [θi−1 , θi ], atëherë syprina ∆Ai e zonës së it përafrohet nga syprina e sektorit të qarkut me kënd qëndror ∆θ dhe
rreze f (θ∗i ).
Kështu që nga Ek. (11.14) kemi:
1
∆Ai ≈ [ f (θ∗i )]2 ∆θ.
2
Një përafrim total A i R është

n
X 1
A≈ [ f (θ∗i )]2 ∆θ (11.15)
2
i=1
408
Ky përafrim bëhet gjithnjë e më i mirë kur n → ∞. Por shuma Ek. (11.15)

1
është shuma e Riemannit për funksionin g(θ) = [ f (θ)]2 , kështu që
2
n Z b
X 1 1
lim [ f (θ∗i )]2 ∆θ = [ f (θ)]2 dθ
n→∞ 2 a 2
i=1
Pra, duket e arsyeshme që formula për syprinën A të zonës polare R të jetë

Z b
1
A= [ f (θ)]2 dθ (11.16)
a 2
Ek. (11.16) shpesh shkruhet si

Z b
1 2
A= r dθ (11.17)
a 2
duke nënkuptuar se r = f (θ).

Figura 11.10
Shembull 403. Gjeni syprinën e zonës së kufizuar nën një nga katër fletët e r = cos 2θ.
Zgjidhje: Duke përdorur formulën kemi

Z π/4 Z π/4 Z π/4
1 2 1
A= r dθ = cos2 θ dθ = cos2 θ dθ
−π/4 2 2 −π/4 0
Z π/4 π/4
1 1 1 π

= (1 + cos 4θ) dθ = θ + sin 4θ =
0 2 2 4 0 8

Le të shënojmë me R zonën e kufizuar ndërmjet dy kurbave polare me
ekuacione r = f (θ), r = g(θ), θ = a, θ = b, ku f (θ) ≥ g(θ) ≥ 0 dhe 0 <
b − a ≤ 2π. Sipërfaqja A e R gjendet duke zbritur syprinën brenda r = g(θ)
nga syprina brenda r = f (θ), pra duke u nisur nga formula Ek. (11.17)
kemi:
Z b Z b Z b
Figura 11.11
1 1 1
A= [ f (θ)]2 dθ − [g(θ)]2 dθ = 2
[ f (θ)] − [g(θ)] 2
dθ
a 2 a 2 2 a
Le të shohim një shembull që ilustron gjetjen e syprinës së një zone të

kufizuar ndërmjet dy kurbave polare.
Shembull 404. Gjeni syprinën e zonës që shtrihet brenda rrethit r = 3 sin θ dhe jashtë kardioidës r = 1 + sin θ.
Zgjidhje: Kardioida dhe rrethi janë skicuar në Kreun 11.4. Kufijtë e integrimit janë përcaktuar nga pikëprerjet e dy
1 π 5
kurbave. Ato priten kur 3 sin θ = 1 + sin θ, prej nga sin θ = , kështu që θ = dhe θ = 6. Sipërfaqja e kërkuar
2 6 π
gjendet si
1 5π/6 1 5π/6
Z Z
A= (3 sin θ) dθ −
2
(1 + sin θ)2 dθ
2 π/6 2 π/6
409
π
Meqënëse zona është simetrike në lidhje me boshtin vertikal θ = , mund
2
të shkruajmë
" Z π/2
1 π/2
Z #
1
A=2 9 sin θ dθ −
2
(1 + 2 sin θ + sin θ) dθ
2
2 π/6 2 π/6
Z π/2
= (8 sin2 θ − 1 − 2 sin θ) dθ
π/6
Z π/2
= (3 − 4 cos 2θ − 2 sin θ) dθ
π/6
π/2
= 3θ − 2 sin θ + 2 cos θ =π
π/6

Duhet bërë kujdes me faktin se pika në koordinata polare ka disa mënyra paraqitjeje, sepse bën të vështirë
gjetjen e të gjitha pikave të prerjes ndërmjet dy kurbave polare.
Për shembull nga Kreun 11.4 duket qartë se rrethi dhe kardioida priten në tre pika edhe pse nga zgjidhja e
ekuacionit 3 sin θ = 1 + sin θ ne gjetëm vetëm dy pika të tilla. Origjina është gjithashtu pikë prerjeje, por ne nuk
mund ta gjejmë nga zgjidhja e ekuacionit sepse ajo nuk ka një prezantim të vetëm në koordinata polare që të kënaqë
të dy ekuacionet e kurbave. Vërejmë se kur paraqitet si (0, 0) ose (0, π) ajo kënaq ekuacionin r = 3 sin θ, pra i përket
rrethit. Ndërsa kur paraqitet si (0, 3π/2) ajo kënaq r = 1 + sin θ, pra i përket kardioidës. Mendoni dy pika që lëvizin
përgjatë dy kurbave me rritjen e θ nga 0 në 2π. Në njërën kurbë e arrin origjinën për θ = 0 dhe θ = π, ndërsa në
tjetrën kur θ = 3π/2. Pikat nuk përputhen në origjinë sepse e arrijnë atë në kohë të ndryshme, e megjithatë kurbat
priten në origjinë.
Kështu që duhet patur parasysh se për gjetjen e të gjitha pikave të prerjes së dy kurbave polare, ëshë e domos-
doshme të vizatohen grafikët e të dy kurbave.
11.4.1 Gjatësia e harkut për kurbat polare

Për të gjetur gjatësinë e kurbës polare me ekuacion r = f (θ), a ≤ θ ≤ b, e shohim θ si parametër dhe i shkruajmë
ekuacionet parametrike të kurbës si:
x = r cos θ = f (θ) cos θ dhe y = r sin θ = f (θ) sin θ
Duke derivuar anë për anë dhe duke përdorur rregullin e prodhimit të derivimit në lidhje me θ, kemi
dx dr dy dr
= · cos θ − r sin θ dhe = · sin θ + r cos θ
dθ dθ dθ dθ
Duke patur parasysh se sin2 θ + cos2 θ = 1 kemi:
!2 !2
dx 2 dy dr dr

+ = cos2 θ − 2r (cos θ sin θ + r2 sin2 θ)
dθ dθ dθ dθ
!2 !2
dr dr θ dr
+ sin θ + 2r
2
(sin θ cos θ + r cos ) =
2
+ r2
dθ dθ dθ
Duke e pranuar f 0 si funksion të vazhdueshëm, ne mund të përdorim Teor. 58 dhe ta shkruajmë gjatësinë e harkut
si s
Z b !2
dx 2 dy

L= + dθ
a dθ dθ
prej nga gjatësia e një kurbe polare me ekuacion r = f (θ), a ≤ θ ≤ b, është
s
Z b !2
dr
L= r +
2 dθ (11.18)
a dθ
410
Le ta ilustrojmë këtë me një shembull
Shembull 405. Gjeni gjatësinë e kardioidës r = 1 + sin θ.
Zgjidhje: Gjatësia e plotë e kardioidës merret për intervalin 0 ≤ θ ≤ 2π,

kështu që Ek. (11.18) na jep
s
Z 2π !2 Z 2π
dr p
L= r2 + dθ = (1 + sin θ)2 + cos2 θ dθ
0 dθ 0
Z 2π √
= 2 + 2 sin θ dθ
0
Ky integral mund të llogaritet në disa mënyra, një prej të cilave është

përdorimi i një sistemi kompjuterik algjebrik, prej nga del se gjatësia e
kësaj kardioide është L = 8.
Figura 11.12
Ushtrim 15. Gjeni syprinën e zonave të ngjyrosura
Ushtrime:
Ndërtoni kurbën dhe gjeni syprinën e zonës që ajo 2026. r = 2 cos θ dhe r=1
rrethon. 2027. r = 1 − sin θ dhe r=1
2018. r = 2 sin θ 2028. r = 3 cos θ dhe r = 1 + cos θ
2019. r = 3(1 + sin θ) 2029. r = 2 sin θ dhe r = 1 − sin θ
2030. r = 2 + cos θ dhe r = 3 cos θ
2020. r = 1 + cos θ
2031. r = 8 cos 2θ dhe r=2
2021. r = 2 − sin θ
Gjeni syprinën e zonës e cila shtrihet brenda të dy kur-
2022. r = 3 cos 2θ bave polare.
2023. r = 2 + cos θ 2032. r = 4 sin θ, r = 4 cos θ
2033. r = a sin θ, r = b cos θ, a > 0, b>0
Gjeni syprinën e zonës së kufizuar ndërmjet kurbave
2034. r = sin 2θ, r2 = cos 2θ
2024. r = 3 cos θ dhe r = 1 + cos θ 2035. r = 1 + cos θ, r = 1 − cos θ
√
2025. r = 4 sin θ dhe r = 2 sin θ 2036. r = 3 cos θ, r = sin θ
411
Gjeni të gjitha pikat e prerjes së kurbave. 2046. Vërtetoni se syprina e sipërfaqes së përftuar prej rrotul-
limit të kurbës polare
2037. r = 1 + cos θ, r = 3 cos θ
r = f (θ) a ≤ θ ≤ b
2038. r = 1 + sin θ, r = 3 sin θ
(ku f 0 është i vazhdueshëm dhe 0 ≤ a < b ≤ π) rreth boshtit
2039. r = 2 sin 2θ, r=1 polar është
2040. r = cos 2θ, r = sin 2θ s
!2
Z b
dr
2041. r = sin θ, r = sin 2θ S= 2πr sin θ r2 + dθ
a dθ
Gjeni gjatësinë e kurbës polare. 2047. Gjeni syprinën e sipërfaqes së përftuar nga rrotullimi i
r2 = cos 2θ rreth boshtit polar.
2042. r = 1 + cos θ
2048. Gjeni syprinën e sipërfaqes së përftuar nga rrotullimi
2043. r = 4 sin θ i kurbës polare r = f (θ), a ≤ θ ≤ b (ku f 0 është i vazh-
dueshëm dhe 0 ≤ a < b ≤ π), rreth drejtëzës θ = π/2.
2044. r = eθ , 0 ≤ θ ≤ 2π
2049. Gjeni syprinën e sipërfaqes së përftuar nga rrotullimi i
2045. r = θ2 , 0 ≤ θ ≤ π/3 r2 = cos 2θ rreth drejtëzës θ = π/2.
412
Kapitulli 12
Gjeometria analitike në hapësirë
Një hapësirë Euklidiane është bashkësia Rn ku mbledhja dhe shumëzimi

z
 u1 
 
skalar përkufizohen si më poshtë. Për çdo u, v ∈ R të tillë që u = . . .,
n  
un
 
 v1 
 
v = . . . përkufizojmë
 
vn plani-yz
 
z
x
i-
n
 u1 + v1  rv1 
   
la
 . . .   . . .  p
u + v :=  dhe r v :=   . (12.1)
y

un + vn rvn
   
plani-xy
Elementët e bashkësisë Rn quhen vektorë dhe elementët r ∈ R quhen
 
 0 
x
skalarë. Vektori 0 = . . . quhet vektor zero. Dy vektorë v dhe u quhen
 
0
 
Figura 12.1: Planet koordinative
vektorë paralelë në qoftë se ekziston një skalar r ∈ R i tillë që v = r u.
Për një përshkrim më të detajuar të vektorëve dhe algjebrës së tyre lexuesi mund të konsultojë [74, Kap. 1] ku
vektorët studjohen si elementë të hapësirave vektoriale. Në këtë kapitull ne na nevojiten njohuritë bazë të vektorëve
për të studjuar ekuacionet e drejtëzës e planit në hapësirë, sipërfaqet e ndryshme dhe planet tangente të tyre, etj.
Në kapitujt e tjerë do të përdorim vektorët për të studjuar funksionet vektoriale, fushat vektoriale, derivatet e
funksioneve me shumë ndryshore, etj.
12.1 Vektorët në R3
Gjeometria e hapësirave R2 dhe R3 është mjaft e rëndësishme në këtë libër, prandaj ne i sygjerojmë lexuesit që të
ketë njohuri të sakta të materialit në kapitujt 1-4 të [74]. Më poshtë do të fokusohemi tek hapësira R3 dhe gjeometria
e saj.
12.1.1 Sistemi koordinativ 3-dimesional

Për të përcaktuar gjendjen e një pike në drejtëz nevojitet një drejtëz e orientuar e emërtuar bosht koordinativ,
të cilin ne e quajmë boshti i x-ve (ose boshti i abshisave). Për të përcaktuar një pikë në plan nevojiten dy boshte
koordinative, të renditura, pingule me njëri tjetrin, të cilët i quajmë boshti i x-ve dhe y-ve (ose boshti i abshisave
dhe i ordinatave).
Është e natyrshme që për të përcaktuar pozicionin e një pike në hapësirë, nevojiten tre boshte koordinative të
renditura: i x-ve, y-ve, dhe z-ve (boshti i abshisave, i ordinatave, aplikatave) të cilët janë dy e nga dy pingulë.
Të qënit dy nga dy pingulë nuk është e nevojshme nga ana matematike. Sistemin e tre boshteve koordinative të
413
renditura dy e nga dy pingulë e emërojmë sistem koordinativ këndëdrejtë 3-dimensional. Paraqitja e këtij sistemi
jepet në Fig. 12.1.
Tre boshtet koordinative përcaktojnë tre plane koordinative të ilustruara në Fig. 12.1, planin xy, planin yz,
dhe planin yz. Tre planet koordinative e ndajnë hapësirën në tetë pjesë të cilat quhen oktante. Oktanti i parë
përkufizohet nga boshtet pozitive.
z
Le të jetë P një pikë e hapësirës. Në qoftë se x, y, z janë distancat e
P-së përkatësisht nga planet yz, xz dhe xy, atëherë pikës P i vemë në
korrespondencë treshen e renditur të numrave (x, y, z) të cilët i quajmë R
koordinata të P në sistemin koordinativ këndëdrejtë dhe përkatësisht
S
x-abshisa, y-ordinata, dhe z-aplikata e pikës P. Një pikë P të hapësirës me P z0
koordinata (x, y, z) do ta shënojmë me P(x, y, z).
Në qoftë se zbresim pingulen nga pika P mbi planin xy marrim pikën y

x0
Q e cila i përket planit xy. Në se veprojmë po njëlloj në lidhje me dy planet
e tjera koordinative marrim përkatësisht pikat S dhe R. Këto pika quhen y0 Q
x
projeksione të pikës P në planet koordinative xy, xz, dhe yz përkatësisht.
Figura 12.2: Koordinatat e P(x, y, z).
Projeksionet e P janë pikat me koordinata Q(x, y, 0), S(x, 0, z) dhe R(0, y, z). Pika P përcakton një paralelopiped
këndëdrejtë me faqe paralele me planet koordinative; shih Fig. 12.2. Prodhimi kartezian
R × R × R = (x, y, z) | x, y, z ∈ R

është bashkësia e të gjitha tresheve të renditura të numrave realë, e cila shënohet me R3 . Duke i vënë çdo pike të
hapësirës në korrespondencë një treshe të renditur numrash realë, të cilat i emërtuam kordinata të pikës në hapësirë,
kemi një korrespondencë një për një ndërmjet pikave të hapësirës dhe tresheve të renditura në R3 .
Distanca në R3
Le të jenë dhënë dy pika
z
P1 (x1 , y1 , z1 ) dhe P2 (x2 , y2 , z2 ),
në R3 . Ne do të vërtetojmë se distanca |P1 P2 | midis dy pikave P1 (x1 , y1 , z1 )

dhe P2 (x2 , y2 , z2 ) është
q
|P1 P2 | = (x2 − x1 )2 + (y2 − y1 )2 + (z2 − z1 )2 |z2 − z1 |
P1 P2
Për të verifikuar këtë formulë ndërtojmë një paralelopiped këndëdrejtë ku |x2 − x1 |

pikat P1 dhe P2 janë kulme të kundërta të tij, dhe faqet e tij janë paralele me
planet koordinative. Në qoftë se A(x2 , y1 , z1 ) dhe B(x2 , y2 , z1 ) janë kulmet të y2 − y1
paralelopipedit të paraqitura si në Fig. 12.3, atëherë
y
|P1 A| = |x2 − x1 |, |AB| = |y2 − y1 |, |BP2 | = |z2 − z1 |
Meqënëse trekëndëshat P1 BP2 dhe P1 AB janë këndëdrejtë, nga zbatimi i x

Teoremës së Pitagorës kemi
Figura 12.3: Distanca midis dy pikave
|P1 B|2 = |P1 A|2 + |AB|2 |P1 P2 |2 = |P1 B|2 + |BP2 |2
Duke i kombinuar këto ekuacione marrim
|P1 P2 |2 = |P1 A|2 + |AB|2 + |BP2 |2 = |x2 − x1 |2 + |y2 − y1 |2 + |z2 − z1 |2 = (x2 − x1 )2 + (y2 − y1 )2 + (z2 − z1 )2
Prej nga rrjedh se

q
|P1 P2 | = (x2 − x1 )2 + (y2 − y1 )2 + (z2 − z1 )2
414
Shembull 406. Gjeni distancën midis dy pikave A(3, −1, 4) dhe B(5, 5, −3).
Zgjidhje: Distanca midis pikave A dhe B është

p √ √
|AB| = (5 − 3)2 + (5 + 1)2 + (−3 − 4)2 = 4 + 36 + 49 = 89

Distanca midis një pike P(x, y, z) dhe origjinës është
q
|OP| = x2 + y2 + z2
Vini re se përkufizimi i distancës mund të përgjithsohet për çdo hapësirë Rn . Për çdo dy pika P(x1 , . . . , xn ) dhe
Q(y1 , . . . , yn ) në Rn distanca midis tyre përkufizohet si
q
d= (x1 − y1 )2 + · · · + (xn − yn )2
Natyrisht për n > 3 ky përkufizim nuk korespondon më me konceptin fizik të distancës në hapësirë.
Ekuacioni i sferës
Ekuacioni i sferës me qendër në pikën me koordinata (x0 , y0 , z0 ) dhe me z

rreze r është (x, y, z)
(x − x0 )2 + (y − y0 )2 + (z − z0 )2 = r2
r
Për ta vërtetuar formulën nisemi nga përkufizimi i sferës, i cili thotë se sfera
është bashkësia e të gjitha pikave P(x, y, z) që janë të baraslarguara nga e (x0 , y0 , z0 )
njëta pikë Q(x0 , y0 , z0 ) në distancë r, prej saj. Pra, |PQ| = r. Duke ngritur në
katror të dyja anët, marrim |PQ|2 = r2 , ose
(x − x0 )2 + (y − y0 )2 + (z − z0 )2 = r2 y
0
Kur qendra e sferës është në origjinën e koordinatave, ekuacioni i sferës ka
x
formën
x2 + y2 + z2 = r2 Figura 12.4: Sfera në R3
Shembull 407. Vërtetoni se ekuacioni i mëposhtëm paraqet një sferë, dhe gjeni qendrën dhe rrezen e tij
4x2 + 4y2 + 4z2 − 8x + 16y = 1
Zgjidhje: Plotësojmë katrorët e binomeve dhe kemi
21
(x − 1)2 + (y + 2)2 + z2 =
4
q
21
Pra, ekuacioni paraqet një sferë me qendër (1, −2, 0) dhe me rreze 4 .
Shembulli i mësipërm bëhet më i ndërlikuar në se ekuacioni ka terma të përziera xy, xz, yz. Në [74] kjo temë
trajtohet në detaje nëpërmjet diagonalizimit të formave binare.
Duhet të kemi parasysh se në R2 , një ekuacion që lidh dy ndryshoret x, y, paraqet një kurbë, ndërsa në R3 , një
ekuacion që lidh x, y, z paraqet një sipërfaqe. Kur këto ekuacione janë polinome, atëherë ne flasim për kurba apo
sipërfaqe algjebrike. Le ta ilustrojmë këtë fakt me disa shembuj.
415
Shembull 408. Ndërtoni grafikun e x = 3 në R2 dhe R3 z
Zgjidhje: Në R2 ekuacioni x = 3, paraqet bashkësinë e të gjitha pikave

me koordinata (3, y), pra një drejtëz vertikale në sistemin koordinativ
2-dimensional.
Në R3 ekuacioni x = 3, paraqet bashkësinë e të gjitha pikave me

koordinata (3, y, z). Po ta krahasojmë me planin yz, pikat e të cilit janë me
koordinata (0, y, z), ndryshimi i bashkësisë së pikave të ekuacionit tonë x
ështe se në vend të x = 0 kemi x = 3. x=3
y
Kështu që në sistemin koordinativ me 3-dimensional ekuacioni paraqet
një plan paralel me planin koordinativ yz tre njësi larg tij. Ilustrimi grafik
jepet në Fig. 12.5

Ushtrim 16. Vërtetoni se ekuacioni i çdo drejtëze në R2 paraqet një plan në R3 . Figura 12.5
Shembull 409. Ndërtoni grafikun e
x2 + y2 = 4
në R2 dhe R3
Zgjidhje: Në R2 ekuacioni paraqet një rreth. Në R3 meqë nuk përfshihet z,

do të thotë se ai merr vlera reale të çfarëdoshme. Me fjalë të tjera, për çdo
vlerë të z ky ekuacion ka vend, dhe për çdo vlerë të z, kemi rreth me rreze
2, me qendër boshtin e z-ve. Kjo do të thotë se kemi një cilindër rrethor
me rreze 2 dhe me bosht qëndror boshtin e z-ve. Ilustrimi grafik jepet në
Fig. 12.6

Figura 12.6: x2 + y2 = 4 në R3
Ushtrim 17. Në Kap. 1 ne pamë se ekuacionet e tjera polinomiale të gradës sue
dytë f (x, y) = 0 u korrespondojnë konikeve në R2 . Çfarë paraqesin këto ekuacione
në R3 ?
12.1.2 Vektorët në R3
Supozojmë tani se na është dhënë një pikë P. Në mënyrë analoge me

2 −−→
R , kësaj pike i korespondon një vektor OP. Njësoj si në plan kemi që
Ekziston një korespondencë 1-1 midis pikave të R3 dhe vektorëve në R3 .

Eshtë pikërisht kjo korespondencë që ne përdorim termat "vektor"dhe
"pikë"në vend të njëra-tjetrës. Në këtë libër simboli (x, y, z) gjithmonë do të
x
 
paraqesë një pikë me koordinata P(x, y, z), kurse  y do të përdoret për të
 
z
 
−−→
shënuar vektorin OP.
Figura 12.7
416
Komponentët e vektorit
Duke ju referuar asaj që thamë tek barazimi i vektorëve, gjatë diskutimit për vektorët që kanë një gjatësi dhe
drejtim, fare mire si përfaqësues të vektorëve me të njëjtën gjatësi dhe drejtim, mund të nënkuptojmë një vektor që
fillimin e ka në origjinën e sistemit koordinativ. Duke e menduar në këtë mënyrë, mundësojmë një korrespondencë
të thjeshtë ndërmjet vektorit dhe fundit të tij. Në qoftë se e vendosim fillimin e vektorit në origjinën e koordinatave,
atëherë fundi i tij do jetë me koordinata të formës (u1 , u2 , u3 ) në varësi të sistemit koordinativ 2-dimensional apo
u1 
 
3-dimensional. Këto koordinata janë quajtur komponente të vektorit u dhe shënojmë u = u2 .
 
u3
 
Korrespondenca pika-vektorë na jep një mënyrë më të thjeshtë për të verifikuar barazimin e vektorëve, pa qenë
nevoja e përcaktimit të gjatësisë dhe drejtimit të tyre. Do me thënë për çdo vektor, mund ta zhvendosim atë në
mënyrë që fillimi të përputhet me origjinën, dhe për të verifkuar në se dy vektorë janë të barabartë, shohim fundet
e tyre, në se ata përputhen, përgjigja është pozitive. E ilustrojmë këtë fakt me një shembull.
−−→ −→
Shembull 410. Na janë dhënë vektorët PQ dhe RS, ku P(2, 1, 5), Q(3, 5, 7),
R(1, −3, −2) dhe S(2, 1, 0). A janë vektorët të barabartë?
−−→
Zgjidhje: Vektori PQ është i barabartë me vektorin v me fillim në origjinë
(0, 0, 0) dhe pikë fundore
3 − 2 1
    
3 2
  
−−→ −−→     
OQ − OP = 5 − 1 = 5 − 1 = 4 .
  
7 5 7−5 2
       
−→
Gjithashtu, vektori RS është i barabartë me vektorin w me fillim në (0, 0, 0)
dhe me fund në
2 − 1 1
    
2 1
  
−→ −−→      Figura 12.8
OS − OR = 1 − −3 = 1 + 3 = 4 .
  
0 −2 0+2 2
       
 
1
 
1
−−→   −→  
Pra, vektori PQ = v = 4 dhe RS = w = 4. Kini parasysh se veprimet kryhen si rezultat i zhvendosjes paralele
   
2 2
   
−−→ −→
të vektorëve PQ dhe RS tek v dhe w përkatësisht.

Shembulli i mësipërm na shërben edhe si ilustrim i faktit se në qoftë se vektori ka si fillim pikën me koordinata
(x1 , y1 , z1 ) dhe si fund pikën (x2 , y2 , z2 ), nga zhvendosja paralele e tij drejt vektorit të barabartë me të me fillim në
 x2 − x1 
 
origjinë, del se komponentet e tij janë  y2 − y1 . Teorema në vazhdim na jep mundësinë e llogaritjes së gjatësisë së
 
z2 − z1
 
vektorit duke u nisur nga komponentet e tij.
a
 
Lema 49. Vektori v = b në R3 ka gjatësi
 
c
 
√
kvk = a2 + b2 + c2
Vërtetimi i Lem. 49 bëhet duke u nisur nga formula e distancës midis dy pikave. Natyrshëm lind pyetja se si
mund të mblidhen algjebrikisht dy vektorë? Përgjigjen e kësaj pyetjeje e jep teorema e mëposhtme
u1  v1 
   
Teorema 59. Në qoftë se janë dhënë vektorët u =  2  dhe v = v2  në R3 , dhe r një skalar real i çfarëdoshëm, atëherë kanë
u   
u3 v3
   
vend barazimet.
417
ru1 
 
i) ru = ru2 
 
ru3
 
u1  v1  u1 + v1 

     
u  v  u + v 
ii)  2  +  2  =  2 2
u3 + v3

u3 v3
    
u1  v1  u1 − v1 

     
iii) u2  − v2  = u2 − v2 
     
u3 v3 u3 − v3
     
Vetitë e veprimeve me vektorë i përmbledhim në teoremën në vazhdim.
Teorema 60. Në qoftë se u, v, w janë tre vektorë të çfarëdoshëm, dhe c dhe d janë skalarë, atëherë kanë vend barazimet.
1. u + v = v + u 5. c(u + v) = cu + cv
2. u + (v + w) = (u + v) + w 6. (c + d)u = cu + du
3. u + 0 = u 7. (cd)u = c(du)
4. u + (−u) = 0 8. 1u = u
Këto veti mund të vërtetohen si gjeometrikisht, ashtu edhe algjebrikisht. Për shembull, vetia 1 mund të shihet
algjebrikisht si
u1  v1  u1 + v1  v1 + u1  v1  u1 

           
u  v  u + v  v + u  v  u 
u + v =  2  +  2  =  2 2 =  2 2 =  2  +  2  = v + u
u3 v3 u3 + v3 v3 + u3 v3 u3
    
Vektor njësi quhet vektori me gjatësi një njësi. Për shembull, vektorët i, j, k janë vektorë njësi sepse secili prej tyre
ka gjatësi një njësi. Vektori njësi që ka të njëjtin drejtim me vektorin w, w , 0 është vektori i paraqitur në formën:
1 w
u= w= (12.2)
kwk kwk
Figura 12.9: Baza standart
Le të shënojmë me V3 bashkësinë e të gjithë vektorëve në hapësirën 3-dimensionale. Tre vektorët që luajnë një
rol të veçantë në këtë bashkësi janë
 
1
 
0
 
0
i =   , j =   , k = 0
0 1  
0 0 1
     
418
Këta tre vektorë quhen vektorët e bazës standarte. Këta vektorë kanë gjatësi 1 njësi dhe drejtimet e tyre janë sipas
drejtimit pozitiv të xve , yve , zve përkatësisht; shih Fig. 12.9.
a
 
Në qoftë se v = b, atëherë mund të shkruajmë
c
 
a a 0 0

         
1
 
0
 
0
v = b = 0 + b + 0 = a 0 + b 1 + c 0 = a i + b j + c k
             
c 0 0 c 0 0 1
             
Kështu kemi një mënyrë të shprehuri të vektorëve në V3 në varësi të vektorëve bazë.
Ushtrime:
2050. Vërtetoni se trekëndëshi me kulme A(−2, 4, 0), 2065. Përshkruani zonën që paraqesin barazimet ose mos-
B(1, 2, −1) dhe C(−1, 1, 2) është barabrinjës. barazimet e dhëna në R3 .
a) x2 + y2 = 1
2051. Gjeni gjatësitë e brinjëve të trekëndëshit me kulme b) 1 ≤ x2 + y2 + z2 ≤ 25
A(3, −2, 1), B(1, 2, −3), C(3, 4, −2). Përcaktoni në se ky c) x < 5
trekëndësh është këndëdrejtë, barabrinjës, dybrinjënjëshëm. d) z = −4
e) y > −3
2052. Gjeni distancën e pikës (−5, 3, 4) nga secili plan koor- f) x2 = 4
dinativ. g) x = y
h) x2 + y2 + z2 ≤ 3
2053. Gjeni vlerën numerike të forcës, e cila e i ka projeksionet
e saj në boshtet koordinative: x = −6, y = −2, z = 9 2066. (a) Vërtetoni se mesi i segmentit që bashkon pikat
A(u1 , v1 , c1 ) dhe B(u2 , v2 , c2 ) është pika me koordinata
2054. Në oktantin e tretë gjeni pikën√ P largësitë e së cilës√nga
√
tri boshtet koordinative janë: dx = 10, d y = 5, dz = 13. u1 + u2 v1 + v2 c1 + c2

, ,
2 2 2
2055. Vërtetoni se trekëndëshi me kulme A(1, −2, 1),
B(3, −3, 1), dhe C(4, 0, 3) është këndëdrejtë. (b) Gjeni gjatësitë e mesoreve të trekëndëshit me kulme
A(4, 1, 5), B(1, 2, 3), dhe C(−2, 0, 5)
2056. Gjeni ekuacionin
√ e sferës me qendër në pikën (4, −2, 3)
Shkruani mosbarazimet që përcaktojnë sipërfaqet e më-
me rreze r = 3. poshtme.
2057. Gjeni ekuacionin
√ e sferës me qendër në pikën (−1, 3, 2) 2067. Zona ndërmjet planit xy dhe z = 5
me rreze r = 3.
2068. Zona që konsiston në të gjitha pikat që ndodhen ndër-
2058. Gjeni ekuacionin e sferës me qendër në pikën (2, 3, 4) mjet sferave me rreze r dhe R me qendër në origjinë, ku r < R.
me rreze 5. Ku pritet sfera me planet koordinative?
2069. Gjeni ekuacionin e sferës që ka të njëjtën qendër me
2059. Gjeni ekuacionin e sferës që kalon nga pika (4, , 3 − 1) x2 + y2 + z2 − 6x + 4z − 36 = 0 dhe që kalon nga pika (2, 5, −7)
dhe ka qendër pikën (3, 8, 1) 2070. Vërtetoni se bashkësia e të gjitha pikave të tilla që dis-
tanca nga pika A(−1, 5, 3) është dy herë me e madhe se distanca
Vërtetoni se ekuacionet e mëposhtëm paraqesin një sferë,
nga pika B(6, 2, −2), formon një sferë.
gjeni qendrën dhe rrezen.
2071. Gjeni bashkësinë e të gjitha pikave të baraslarguara nga
2060. x2 + y2 + z2 − 6x + 4y + 2z = −17 pikat A(−1, 5, 3) dhe B(6, 2, −2).
2061. x2 + y2 + z2 = 4x − 2y −→
2072. Ndërtoni grafikun e vektorin AB, kur jepen skajet e tij,
2062. x2 + y2 + z2 = x + y + z dhe më pas gjeni ekuivalentin e tij që fillimin e ka në origjinë;
i) A = (0, 3, 1), B = (2, 3, −1)
2063. x2 + y2 + z2 + 2x + 8y − 4z = 28 ii) A = (4, 0, −2), B = (4, 2, 1)
iii) A = (2, 0, 3), B = (3, 4, 5)
2064. 16x2 + 16y2 + 16z2 − 96x + 32y = 5 iv) A = (0, 3, −2), B = (2, 4, −1)
419
2073. Gjeni shumën e vektorëve, dhe ilustrojeni gjeometrik- 2081. Gjeni vektorin njësi i cili ka të njëjtin drejtim me vek-
isht " # " # torin 2 i − j + 3 k.
1 4
i) , 2082. Gjeni vektorin njësi i cili ka të njëjtin drejtim me vek-
−4 3  
 
 1 
 
2  2 
 3 
ii) −3 ,
  0
  torin  .
−2
 
5 1
   
" # " #
2 3  
3
iii) ,
1 −1 2083. Gjeni një vektor që ka të njëjtin drejtim me vektorin 2,
 
 
1
 
3 1
 
iv) 1 ,
2
por që ka gjatësi 3.
 
 
2 1
   
2084. Gjeni një vektor që ka të njëjtin drejtim me vektorin
2074." Gjeni u + b, 2u − 3b, kuk dhe |u − b|, në qoftë se −2
 
# " #  4 
5 3  , por që ka gjatësi 6.
u= dhe b = .
−12 6 2
 
−1
   
3
 
 1 
2075. Gjeni u−b, u+2b, kuk dhe |u−b|, në qoftë se u =  2  2085. Le të jenë dhënë vektorët v =  5  dhe w = 1. Gjeni
     
−3
  −2 1
−2
 
  vektorin u të tillë që u + v + w = i.
dhe b = −1.
 
2086. Për vektorët e dhënë në ushtrimin e mësipërm gjeni
5
 
vektorin u të tillë që u + v + w = 2 j + k.
2076. Gjeni u + b, 3u − 2b, kuk dhe |u − b|, në qoftë se 2087. Le të jenë x dhe y dy vektorë jozero dhe joparalelë në
 
 2 
 
 0  R2 . Vërtetoni se në qoftë se u është një vektor çfarëdo në R2 ,
u =   dhe b =  2 .
−4  
atëherë ekzistojnë dy skalarë s dhe t të tillë që: u = sx + ty.
4 −1
   
2088. A ka vend vetia e ushtrimit paraardhës për vektorët në
2077. Gjeni v +" w, # v − w, kvk" dhe# |v − w|, |v + w|, dhe −2v, hapësirën 3-dimensionale? Përse?
1 −1
në qoftë se v = dhe w = .
x x0 
   
3 −5
2089. Le të jenë dhënë u =   dhe u0 =  y0 . Përshkruani
 y  
2078. Gjeni v + w, v − w, kvk dhe |v − w|, |v + w|, dhe −2v, 
z

z0
 
−1
 
1
 
bashkësinë e të gjitha pikave (x, y, z) të cilat plotësojnë kushtin
në qoftë se v = 2 dhe w =  2 
   
3 −3 |u − u0 | = 1.
   
2079. Gjeni v + w, v − w, kvk dhe |v − w|, |v + w|, dhe −2v,

" # " # " #
x x1 x
2090. Le të jenë u = ,u = , dhe u2 = 2 . Përshkru-
−1 y 1
 
1
 
y1 y2
në qoftë se v = 0 dhe w = −2
   
ani bashkësinë e të gjitha pikave (x, y, z) të cilat plotësojnë
1 2
   
kushtin
|u − u1 | + |u − u2 | = k,
2080. Gjeni vektorin njësi i cili ka të njëjtin drejtim me vek-
torin −3 i + 7 j. ku k > |u1 − u2 |.
12.1.3 Prodhimi i brendshëm

Në leksionin e kaluar mësuam mbi veprimet me vektorë si shumëzimi me skalar, mbledhja, dhe zbritja e
vektorëve. Një veprim tjetër i vektorëve është edhe prodhimi i brendshëm i vektorëve. Në ndryshim nga shumëzimi
i një vektori me një skalar ku rezultati është përsëri vektor, prodhimi i brendshëm i dy vektorëve na jep një skalar.
Le të japim fillimisht përkufizimin dhe vetitë e këtij veprimi. " # " #
u1 v
Në hapësirën R , prodhimi i brendshëm i dy vektorëve u =
2
dhe v = 1 përkufizohet si më poshtë
u2 v2
u · v = u1 v1 + u2 v2
420
u1  v1 
   
Për dy vektorë të dhënë në R3 , u = u2  dhe v = v2 , prodhim i brendshëm i tyre quhet numri u · v i cili jepet si më
   
u3 v3
   
poshtë
u · v = u1 v1 + u2 v2 + u3 v3
Pra, prodhimi i brendshëm është shuma e prodhimeve dyshe të komponenteve përgjegjëse të dy vektorëve. Ne
 u1   v1 
   
mënyrë të ngjashme për dy vektorë u = . . . dhe v = . . . përkufizohet prodhimi i brendshëm në Rn si më poshtë
 
un vn
   
u · v = u1 v1 + · · · + un vn
Shembull 411. Llogarisni prodhimin skalar për secilin rast.

i) u = 3 i + 2 j, v = i − 2 j
 
 3 
 
2
ii) u =  0  , v = 1
   
−1 7
   
Zgjidhje: Atëherë për të njehsuar prodhimin skalar të këtyre vektorëve thjesht zbatojmë formulën e prodhimit
skalar.
i) u · v = 3 · 1 + 2 · (−2) = 3 − 4 = −1
ii) u · v = 3 · 2 + 0 · 1 + (−1) · 7 = 6 + 0 − 7 = −1.

Teorema në vazhdim përmbledh vetitë e prodhimit skalar
Teorema 61. Për çdo tre vektorë u, v, w në V3 dhe r ∈ R një skalar real i çfarëdoshëm, kemi
1. u · u = kuk2
2. u · v = v · u, vetia e ndërrimit
3. (ru) · v = u · (rv)
4. u · 0 = 0 = 0 · u
5. u · (v + w) = u · v + u · w
Këto veti vërtetohen lehtë direkt nga përkufizimi.

Përveç përkufizimit me ndihmën e komponenteve të prodhimit skalar të vektorëve, ka edhe një mënyrë tjetër
përcaktimi të prodhimit skalar të vektorëve duke u nisur nga këndi që formojnë vektorët ndërmjet tyre.
Përkufizim 56. Kënd ndërmejt dy vektorëve jo-zero u dhe v me të njëjtën origjinë quhet këndi më i vogël ndërmjet
vektorëve u dhe v.
Ndërmjet dy vektorëve jo-zero me të njëjtin fillim formohen dy kënde θ dhe 2π − θ, ne do zgjedhim më të voglin
midis tyre, të tillë që 0 ≤ θ ≤ π. Tani mund të shohim kuptimin gjeometrik të prodhimit skalar të dy vektorëve
nëpërmjet teoremës në vazhdim e cila njihet edhe si përkufizimi i prodhimit skalar nga fizikanët.
Teorema 62. Në qoftë se me θ shënojmë këndin midis vektorëve v dhe w, atëherë
a · b = kak · kbk · cos θ
421
Vërtetim: Duke zbatuar rregullin e kosinusit për trekëndëshin OAB marrim
kABk2 = kOAk2 + kOBk2 − 2 kOAk · kOBk · cos θ (12.3)

Duke qenë se kOAk = kak, kOBk = kbk, dhe kBAk = ka − bk, Ek. (12.3)
bëhet
ka − bk2 = kak2 + kbk2 − 2kakkbk cos θ (12.4)
Duke përdorur vetitë e prodhimit skalar të vektorëve, shprehjen kv − wk,
mund ta rishkruajmë në trajtën
ka − bk2 = (a − b) · (a − b)
=a·a−a·b−b·a+b·b Figura 12.10
= kak − 2a · b + kbk
2 2
Dhe duke e zëvendësuar këtë shprehje në Ek. (12.4), ai ekuacion merr trajtën
kvk2 − 2v · w + kwk2 = kvk2 + kwk2 − 2kvk · kwk cos θ
i cili na jep
−2v · w = −2kvk · kwk cos θ
dhe përfundimisht
v · w = kvk · kwk cos θ.

Rrjedhim 6. Këndi θ midis dy vektorëve v dhe w jepet nga barazimi
v·w
cos θ =
kvk · kwk
 
 1 
 
 2 
Shembull 412. Gjeni këndin ndërmjet vektorëve v =   dhe w = −2.
−2  
2 −1
   
Zgjidhje: Gjejmë fillimisht

√ √ √ √
kvk = 1+4+4= 9=3 dhe kwk = 4+4+1= 9 = 3,
si dhe
v · w = 1(2) + (−2)(−2) + 2(−1) = 2 + 4 − 2 = 4.
Dhe duke zbatuar rrjedhimin kemi
v·w 4 4
cos θ = = =
kvk · kwk 3 · 3 9

dhe këndi midis dy vektorëve është θ = cos−1 4
9 .

Dy vektorë janë pingulë (ortogonalë) në qoftë se këndi midis tyre është θ = π/2. Kështu që, marrim një tjetër
rrjedhim të Teor. 62, i cili na jep një mënyrë për të përkufizuar se kur dy vektorë janë pingulë.
Rrjedhim 7. Dy vektorë jozero v dhe w janë pingulë atëherë dhe vetëm atëherë
v·w=0
Për vektorët pingulë përdorim shënimin v ⊥ w. E ilustrojmë rrjedhimin me një shembull.

 
 1 
 
3
Shembull 413. Përcaktoni në qoftë se vektorët v =   dhe w = 1 janë pingulë.
−5  
2 1
   
422
Zgjidhje: Shohim se
v · w = 1 · 3 + (−5) · 1 + 2 · 1 = 5 − 5 = 0,
kështu që vektorët w, w janë pingulë.

Meqënëse
cos θ > 0, për 0 ≤ θ ≤ π/2
dhe cos θ < 0 për π/2 ≤ θ ≤ π, marrim një tjetër rrjedhim të Teor. 62
Rrjedhim 8. Në qoftë se θ është këndi midis dy vektorëve v dhe w, atëherë




 >0 për 0 ≤ θ < π/2
v·w= θ = π/2

0 për (12.5)


< 0 π/2 < θ ≤ π

për

12.1.4 Këndet drejtuese dhe kosinuset drejtuese

Tani ne do të përkufizojmë këndet drejtuese të vektorëve dhe kosinuset drejtuese të tyre. Kënde drejtuese të një
vektori jozero u, quhen këndet α, β, γ që ky vektor formon me boshtet pozitive të x, y, z përkatësisht; shih Fig. 12.11
Kosinuset e këtyre këndeve drejtuese, cos α, cos β, cos γ, quhen kosinuse drejtuese të vektorit u.
Duke përdorur Rrj. 6 marrim
u· i u1
cos α = = (12.6)
kuk · k ik kuk
dhe për dy këndet e tjera po njëlloj marrim
u· j u2 u· k u3
cos β = = cos γ = = (12.7)
kuk · k jk kuk kuk · k kk kuk
Duke përdorur barazimet në Ek. (12.6) dhe Ek. (12.7) të ngritura në katror,
kemi
cos2 α + cos2 β + cos2 γ = 1 (12.8)
u1 
 
Gjithashtu për vektorin u = u2  mund të shkruajmë Figura 12.11: Këndet drejtuese
 
u3
 
u1  kuk cos α cos α

     
u   kuk cos β   cos β 
u =  2  =   = kuk  
u3 kuk cos γ cos γ
     
Dhe prej këtej kemi
cos α
 
1  cos β 
u =  (12.9)
kuk

cos γ
 
Ky barazim na thotë se kosinuset drejtuese të vektorit u janë komponentet e vektorit njësi me drejtim të njëjtë me
vektorin u. Le të shohim një shembull.
 
 2 
Shembull 414. Përcaktoni kosinuset drejtuese dhe këndet drejtuese për vektorin u =  1 
 
−4
 
423
√ √
Zgjidhje: Gjejmë fillimisht kuk = 4 + 1 + 16 = 21 prej nga, duke e nisur nga Ek. (12.6) dhe Ek. (12.7), gjejmë se
kosinuset dhe këndet drejtuese janë:
2 1 −4
cos α = √ α = 1.119, cos β = √ β = 1.351, cos γ = √ γ = 2.632
21 21 21

12.1.5 Projeksionet e vektorëve

Një koncept i rëndësishëm është ai i projeksionit të një vektori në një vektor tjeter. Ky koncept e ka fillimin
në konceptin gjeometrik të projeksionit dhe është përgjithësuar për vektorët në Rn . Për të kuptuar projeksionet,
mjafton t’i drejtohemi figures Fig. 12.12, dhe japim përkufizimin e mëposhtëm
Përkufizim 57. Për vektorët e dhënë u dhe v, projeksion të vektorit v
mbi vektorin u, do të quajmë vektorin i cili shtrihet në të njëjtën drejtëz me
vektorin u, me fillim të njëjtë me vektorin u dhe me fund këmbën e pingules
së zbritur nga fundi i vektorit v mbi drejtëzën që përmban u. Projeksionin
e v mbi u e shënojmë me
proju (v).
Vini re se
u · v = kuk · kvk · cos θ = kuk · (kvk cos θ) .
Por, nga trekëndëshi në Fig. 12.12 shohim se
kproju (v)k = kvk cos θ.
Për të përftuar vektorin proju (v) ne duhet të shumëzojmë gjatësinë me

u
vektorin njësi kuk . Pra, për projeksionin e v mbi u ka vend formula
u·v u·v u u·v

proju (v) = = · = u
kuk kuk kuk kuk2
Pra,
u·v

proju (v) = u (12.10)
u·u
Njësoj përkufizohet projeksioni i u mbi v, dhe ka vend formula projv (u) =
u·v
kvk2
v.
Figura 12.12: Projeksioni i vektorëve
Le të shohim një shembull
 
 2 
 
 1 
Shembull 415. Gjeni projeksionin e vektorit v =  1  mbi vektorin u =  0 
   
−1 −2
   
Zgjidhje: Njehsojmë fillimisht u · v = 2(1) + 1(0) + (−1)(−2) = 4 dhe kuk2 = 1 + 0 + 4 = 5. Atëherë, projeksioni i v
mbi u do jetë
4
u·v 4  5 
proju (v) = u = u =  0  .
 
u·u 5 8
5

Ushtrime:
424
 
 5 
 
 4 
 
 4 
 
 8 
2091. Le të jenë v =  1  dhe w = −4. Njehsoni v · w. 8. v =  2  , w =  4 
       
−2 3 −1 −2
       
2092. Njehsoni u · v, kur u dhe v janë dhënë si më poshtë: 9. v = i + 2 j + k, w=− i+ j+3 k

" #
2
" #
5 10. v = i, w=3 i+2 j+4 k
1. u = , v=
3 3
−2
 
8
 
2096. Le të jenë u =   , v =  1 . A janë pingulë këta
4  
−1
   
 3  3
 
4
 
2. u =  5  , v = −3
   
vektorë? Pse?
3 1
   
  2097. Përcaktoni në se vektorët e dhënë janë pingulë, paralelë,

 6 
 
 0  apo thjesht priten.
3. u =  3  , v = −1
    " # " #
−1 2 4 −3
1. u = , v=
   
6 2
 
1
 
 7 
−3
  
 4 

4. u = 2 , v = −3
   
2. u =   , v = 
 9  −12
3 2
    
6 −8
   
5. u = i + 5 j − k, v=3 i−2 k  
 5 
 
 6 
2093. Njehsoni u · v kur kuk = 3, kvk = 4, dhe këndi midis 3. u =   , v = −8
−3  
vektorëve është θ = π/6 7 2
   
" # " #
2094. Njehsoni u · v kur kuk = 4, kvk = 10, dhe këndi midis 4. u =
4
, v=
−3
vektorëve është θ = π/4 6 2
2095. Gjeni këndin θ midis vektorëve v dhe w. 5. u = i + k, v= i− j

  2098. Vërtetoni ose jepni një kundërshembull: në qoftë se
 5 
 
 4  u · v = u · w, atëherë v = w
1. v =  1  , w = −4
   
−2
 
3
  2099. Vërtetoni ose jepni një kundërshembull: në qoftë se
  v · w = 0, për çdo v, atëherë w = 0
1
 
 4 
2100. Vërtetoni ose jepni një kundërshembull: në qoftë se
2. v = 2 , w =  0 
   
u · v = u · w, për çdo u, atëherë v = w
3 −1
   
  2101. Vërtetoni se |kvk − kwk| ≤ |v − w|, për çdo v, w

2
 
 1 
3. v = 1 ,
 
w = −2
  2102. Gjeni kosinuset drejtuese dhe këndet drejtuese të vek-
c
   
3  1 
 
4 0
   
torëve të dhënë 4, −2, 2 i − 6 j + 3 k, c, ku c ∈ R and
 
5 −1 c

 7 
  
2
     
4. v = 
 2 
 , w = 6
  c > 0.
−10 4
   
2103. Gjeni" projeksionin
# " #e vektorit v mbi vektorin u.
  3 5
4
 
1 i) u = , v=
5. v = 2 ,
 
w = 1
  −4 0
" # " #
0
 
1
  1 4
ii) u = , v=
  2 1
3
 
 1  −1
   
3
6. v = 3 , w =  1  iii) u =   , v = 3
    −2  
4 −2
   
−2 4
   
2104. Në qoftë se u dhe v janë dy vektorë jozero, përcaktoni se

 
 6 
 
 2 
7. v = −3 , w =  1  në cilat kushte
   
2
 
−2
  projv (u) = proju (v).
425
 
1
 
2105. Përdorni projeksionin për të treguar se distanca e një 2
pike P = (x1 , y1 ) nga një drejtëz me ekuacion ax + by + c = 0 2107. Le të jenë u = 1 dhe v = 4. Gjeni një vektor njësi i
   
0 2
   
është
cili të jetë pingul me të dy vektorët e dhënë.
ax1 + by1 + c
d= √ . 2108. Le të jenë u dhe v dy vektorë pingulë me njëri tjetrin.
a2 + b2 Vërtetoni se
kuk2 + kvk2 = ku + vk2 .
2106. Përdorni prodhimin skalar për të gjetur një vektor w
 
 1  2109. Vërtetoni se diagonalet e rombit janë pingule.
i cili të jetë pingul me të dy vektorët e dhënë u =  2  dhe
 
2110. Supozojmë se për vektorët jozero u, v, w është i vërtetë
−3
 
  identiteti
2 w = kuk v + kvk u.
v = 0
 
1
  Vërtetoni se w përgjysmon këndin midis u dhe v.
12.1.6 Prodhimi kryq

Në leksionin paraardhës ne pamë prodhimin skalar të dy vektorëve, që nuk është tjetër veçse një numër real.
Në këtë leksion do të shohim prodhimin vektorial të dy vektorëve ose sic quhet ndryshe prodhimi kryq. Prodhimi
vektorial i dy vektorëve ndryshe nga prodhimi i brendshëm, është një vektor. Prodhimi vektorial ka vend vetëm
për vektorët 3-dimensionalë. Le të shohim përkufizimin e prodhimit vektorial.
u1  v1 
   
Përkufizim 58. Në qoftë se janë dhënë vektorët u =  2  dhe v = v2 , atëherë prodhim vektorial ose prodhim
u   
u3 v3
   
kryq i tyre do të quhet vektori i dhënë nga barazimi
u2 v3 − u3 v2 
 
u × v = u3 v1 − u1 v3 
 
u1 v2 − u2 v1
 
Kjo formulë nuk është e lehtë për tu mbajtur mend. Për këtë arsye prodhimi kryq përkufizohet ndryshe si përcaktori
i matricës 3, ku në rreshtin e parë të saj janë vendosur vektorët bazë njësi, në rreshtin e dytë komponentet e vektorit
u dhe në rreshtin e tretë komponentet e vektorit v.

i j k
u u3 u u3 u u2
u × v = u1 u2 u3 = 2 i − 1 j + 1 k
v2 v3 v1 v3 v1 v2 (12.11)
v1 v2 v3

= (u2 v3 − u3 v2 ) i + (u3 v1 − u1 v3 ) j + (u1 v2 − u2 v1 ) k
Ek. (12.11) ndoshta është mënyra më e mirë për mbajtur mend dhe për të njehsuar prodhimin vektorial. Le ta
ilustrojmë me një shembull.
−3
 
 2 
 
Shembull 416. Për vektorët u =  1  dhe v =  4 , gjeni u × v dhe v × u.
   
−1 1
   
Zgjidhje: Duke zbatuar përkufizimin kemi

i j k
1 −1 2 −1 2 1
u × v = 2 1 −1 = i − j + k
4 1 −3 1 −3 4
−3 4 1

= (1 + 4) · i − (2 − 3) · j + (8 + 3) cot k = 5 · i + j + 11 · k
426
Le të gjejmë tani v × u

i j k
4 1 −3 1 −3 4
v × u = −3 4 1 = i − j + k = (−4 − 1) i − (3 − 2) j + (−3 − 8) k = −5 i − j − 11 k
1 −1 2 −1 2 1
2 1 −1

Nga ky shembull shohim se ndërrimi i vendeve të vektorëve në prodhimin vektorial, na çon thjesht në ndërrimin
e shenjës për secilin komponent. Pra, këto dy prodhime vektoriale janë të drejtuara në kahe të kundërt të njëri
tjetrit si vektorë. Le të shohim interpretimin gjeometrik të prodhimit vektorial, të cilin na e mundëson teorema në
vazhdim.
Teorema 63. Në qoftë se θ është këndi midis vektorëve u dhe v, (0 ≤ θ ≤ π), atëherë
ku × vk = kuk · kvk · sin θ. (12.12)
Vërtetim: Duke u nisur nga përkufizimi i prodhimit vektorial dhe gjatësia e vektorit kemi:
ku × vk2 = (u2 v3 − u3 v2 )2 + (u3 v1 − u1 v3 )2 + (u1 v2 − u2 v1 )2

= u22 v23 − 2u2 u3 v2 v3 + u23 v22 + u23 v21 − 2u1 u3 v1 v3 + u21 v23 + u21 v22 − 2u1 u2 v1 v2 + u22 v21
= (u21 + u22 + u23 )(v21 + v22 + v23 ) − (u1 v1 + u2 v2 + u3 v3 )2
= kuk2 kvk2 − kuk2 kvk2 cos2 θ = kuk2 kvk2 (1 − cos2 θ) = kuk2 kvk2 sin2 θ
√
Duke marrë rrënjën katrore anë për anë dhe duke patur parasysh se sin2 θ = sin θ sepse sin θ ≥ 0 kur 0 ≤ θ ≤ π,
kemi
ku × vk = kuk · kvk · sin θ

Rrjedhim 9. Dy vektorë jozero u dhe v janë paralelë atëherë dhe vetëm atëherë kur u × v = 0.
Vërtetim: Dy vektorë jozero janë paralelë atëherë dhe vetëm atëherë kur këndi midis tyre është θ = 0, ose π. Në
secilin nga këto raste sin θ = 0, prej nga ku × vk = 0, pra u × v = 0.

Interpretimi gjeometrik i Teor. 63 mund të shihet syprina e paralelogramit që përcaktohet nga vektorët u dhe v.
Në qoftë se u dhe v, paraqiten me të njëjtin pikë fillestare, atëherë ata përcaktojnë një paralelogram me bazë kuk
dhe lartësi kvk sin θ. Sipërfaqja e këtij paralelogrami do jetë
S = kuk · kvk · sin θ = ku × vk (12.13)
Pra, gjeometrikisht gjatësia e prodhimit vektorial të dy vektorëve u dhe v paraqet syprinën e paralelogramit të
përcaktuar nga vektorët u, v.
Shembull 417. Gjeni syprinën e paralelogramit që kalon nga pikat P = (1, 4, 6), Q = (−2, 5, −1) dhe R = (1, −1, 1).
Zgjidhje: Duke u nisur nga kuptimi gjeometrik i Teor. 63, syprina e paralelogramit që kalon nga këto tre pika është
gjatësia e prodhimit vektorial të vektorëve
−1 − 2 −3  1 − 1   0 
       
−−→  −
→
PQ =  5 − 4  =  1  dhe PR = −1 − 4 = −5 .
      
−1 − 6 −7 1−6 −5
       
Llogarisim fillimisht prodhimin vektorial të tyre e më pas gjatësinë e vektorit prodhim

i j k
−−→ −→
1 −7 −3 −7 −3 1
PQ × PR = −3 1 −7 = −5 −5 i − 0 −5 j + 0 −5 k

0 −5 −5

= (−5 − 35) i − (15 − 0) j + (15 − 0) k = −40 i − 15 j + 15 k
427
Dhe gjatësia e tij na jep syprinën e paralelogramit

−−→ −→ p √
kPQ × PRk = (−40)2 + (−15)2 + (152 ) = 5 82

Një nga teoremat më të rëndësishme të prodhimit vektorial është:
Teorema 64. Prodhimi kryq i dy vektorëve jozero u dhe v është pingul me të dy vektorët u dhe v.
Vërtetim: Për të treguar se u × v është pingul me u, mjafton të tregojmë se prodhimi i brendshëm i tyre është zero,
pra:
u2 v3 − u3 v2  u1 
   
(u × v) · u = u3 v1 − u1 v3  · u2  = u2 v3 u1 − u3 v2 u1 + u3 v1 u2 − u1 v3 u2 + u1 v2 u3 − u2 v1 u3 = 0
   
u1 v2 − u2 v1 u3
   
Në mënyrë të ngjashme tregohet se (u × v) · v = 0. Kështu që prodhimi kryq është pingul me të dy vektorët u dhe v.

Kur a dhe b janë me të njëjtin fillim si në Fig. 12.13, teorema thotë se
prodhimi kryq është në drejtimin pingul me planin që kalon nga vektorët u
dhe v. Kështu që kahu i vektorit prodhim përcaktohet me rregullin e dorës
së djathtë.
Shembull 418. Në qoftë se një plan përcaktohet nga pikat A(1, 0, 0), B(2, −1, 3)
dhe C = (1, 1, 1), gjeni një vektor pingul me planin.
Zgjidhje: Për të gjetur një vektor pingul me planin, mjafton të marrim

prodhimin vektorial të dy vektorëve që shtrihen në atë plan, sepse në
bazë të Teor. 64, prodhimi kryq është pingul me të dy vektorët. Atëherë,
përcaktojmë dy vektorë që kalojnë nga pikat e dhëna të planit,
2 − 1   1  1 − 1 0
       
−→  −−→  Figura 12.13: Prodhimi kryq
AB = −1 − 0 = −1 dhe AC = 1 − 0 = 1 .
     
3−0 3 1−0 1
       
Prodhimi kryq i tyre është

i j k
−→ −−→ −1 3 1 3 1 −1
AB × AC = 1 −1 3 = i − j + k

1 1 0 1 0 1
0 1 1

= (−1 − 3) i − (1 − 0) j + (1 + 0) k = −4 i − j + k
Pra, vektori −4 i − j + 2 k është vektori pingul me planin që kalon nga pikat A, B, C

Disa nga vetitë e zakonshme të veprimeve algjebrike kanë vend edhe për prodhimin vektorial, veti të cilat
përmblidhen në teoremën e mëposhtme.
Teorema 65. Për vektorët e çfarëdoshëm u, v, w në V 3 , dhe skalarin r, kanë vend barazimet e mëposhtme:
1. u × v = −v × u
2. u × (v + w) = u × v + u × w
3. (u + v) × w = u × w + v × w
4. (ru) × v = u × (rv) = r(u × v)
5. u × 0 = 0 × u = 0
6. u × u = 0
428
7. u · (v × w) = (u × v) · w
8. u × (v × w) = (u · w) v − (u · v) w
Secila prej këtyre vetive mund të vërtetohet duke i shkruar vektorët sipas komponenteve të tyre dhe duke u
nisur nga përkufizimi i prodhimit vektorial. Le të vërtetojmë njërën prej tyre, të tjerat i lihen lexuesit për vërtetim.
Vërtetim: Vetia 7.  
u1  v1  w1 
   
Në qoftë se u = u2 , v = v2  dhe w = w2 , atëherë
     
u3 v3 w3
     
u · (v × w) = u1 (v2 w3 − v3 w2 ) + u2 (v3 w1 − v1 w3 ) + u3 (v1 w2 − v2 w1 )

= u1 v2 w3 − u1 v3 w2 + u2 v3 w1 − u2 v1 w3 + u3 v1 w2 − u3 v2 w1 (12.14)
= (u2 v3 − u3 v2 )w1 + (u3 v1 − u1 v3 )w2 + (u1 v2 − u2 v1 )w3 = (u × v) · w

12.1.7 Prodhimi i përzier

Tani do të shohim një lloj tjetër prodhimi midis vektorëve, prodhimin e përzier. Jepen vectorët u, v, w ∈ R3 si
më poshtë:
u1  v1  w1 
     
u = u2  , v = v2  , w = w2  .
 
u3 v3 w3
     
Prodhim i përzier i tre vektorëve u, v, w quhet prodhimi u · (v × w). Nga Ek. (12.14) vërejmë se prodhimin e përzier
mund ta shkruajmë si përcaktorin:

u1 u2 u3
u · (v × w) = v1 v2 v3 (12.15)
w1 w2 w3

Kuptimi gjeometrik i prodhimit të përzier, mund të shihet duke shqyrtuar paralelopipedin e përcaktuar nga
vektorët u, v, w. Sipërfaqja e bazës së paralelopipedit është S = |v × w|. Po meqënëse këndi midis vektorëve u dhe
v × w, është θ, atëherë lartësia e paralelopipedit do jetë h = kuk · cos θ dhe prej këtej del se vëllimi i paralelopipedit
është:
V = S · h = |v × w| · kuk · cos θ.
Pra, interpretimi gjeometrik i prodhimit të përzier është: vëllimi i paralelopipedit të përcaktuar nga vektorët u, v, w
është moduli i prodhimit të përzier të këtyre vektorëve. Pra
V = |u · (v × w)| (12.16)
Vëllimin mund ta përdorim për të përcaktuar në se tre vektorë shtrihen në të njëjtin plan, ose jo. Në qoftë se
vëllimi i paralelopipedit të përcaktuar nga tre vektorët u, v, w është zero, atëherë vektorët duhet të shtrihen në një
plan. Kur vektorët shtrihen në të njëjtin plan thuhet se vektorët janë koplanarë.
−1
 
2
   
 1 
Shembull 419. Gjeni vëllimin e paralelopipedit të përcaktur nga vektorët u = 1, v =  3  dhe w =  1 .
     
3 2 −2
     
Zgjidhje: Duke u nisur nga formula e prodhimit të përzier, kemi

2 1 3
3 2 −1 2 −1 3
u · (v × w) = −1 3 2 = 2 − 1 + 3 1 1 = 2(−8) − 1(0) + 3(−4) = −28
1 −2 1 −2
1 1 −2

Dhe prej formulës për vëllimin, kemi V = |u · (v × w)| = | − 28| = 28.
429
 
 1 
 
 2 
 
 0 
Shembull 420. Vërtetoni në se vektorët u =  4 , v = −1 dhe w = −9 shtrihen në të njëjtin plan.
     
−7 4 18
     
Zgjidhje: Sikurse e përmendëm më sipër, na duhet të njehsojmë vëllimin e paralelopipedit të përcaktuar nga
këta tre vektorë. Në qoftë se vëllimi është zero, atëherë ata janë koplanarë, në të kundërt nuk janë. Pra, shohim
prodhimin e përzier u · (v × w).

1 4 −7
−1 4 2 4 2 −1
u · (v × w) = 2 −1 4 = 1 − 4 − 7

−9 18 0 18 0 −9

0 −9 18

= 1(−18 + 36) − 4(36) − 7(−18) = 18 − 144 + 126 = 144 − 144 = 0
Meqënëse vëllimi është zero, kështu që vektorët shtrihen në të njëjtin plan.
Ushtrime:
Për vektorët e dhënë gjeni prodhimin vektorial të tyre 2122. Vërtetoni se 0 × u = u × 0 për çdo vektor u në V3 .
dhe verifikoni në se është pingul me të dy vektorët.
  2123. Vërtetoni se (u × v) · v = 0 për të gjithë vektorët në V3 .
 5 

 7 

2111. u =  2  , v =  2  2124. Gjeni syprinën e paralelogramit me kulme
   
−1
  
−10
 A(2, 1, 3), B(1, 4, 5), C(2, 5, 3), D(3, 2, 1)
 
 4 
 
2 2125. Gjeni syprinën e paralelogramit me kulme
2112. u =   , v = 6
 4 
A(−2, 2), B(1, 4), C(6, 6), D(3, 0)
 
−3 4
   
  2126. Gjeni syprinën e paralelogramit me kulme
1
 
1 A(1, 2, 3), B(1, 3, 6), C(3, 7, 3), D(3, 8, 6)
2113. u = 2 , v = 0
   
 
0 3
  2127. Gjeni dhe shpjegoni vlerën e ( i × j) × k dhe ( i + j) ×
( i − j)
−1
 
 5 
 
2114. u =   , v =  0 
 1    2128. Vërtetoni se u × (v × w) = (u · w)v − (u · v)w
−1 2
   
2129. Këndi midis dy vektorëve u dhe v është π/6 dhe
2115. u = 3 i + 2 j + 4 k, v= i−2 j−3 k kuk = 2, kvk = 3. Gjeni |u × v|.
2116. u = − i + 2 j + k, v = −3 i + 6 j + 3 k Gjeni një vektor që është pingul me planin që kalon
 
0
 
1 nga pikat P, Q, R, dhe gjeni syprinën e trekëndëshit PQR.
2117. Gjeni u × v dhe v × u, për vektorët u =   dhe v = 1
1  
2130. P(3, 0, 6), Q(2, 1, 5), R(−1, 3, 4)
3 2
   
2131. P(1, 2, 3), Q(1, 0, 1), R(−1, 3, 1)

−1
 
3
   
 0 
2118. Për vektorët u =   , v =   dhe w =  0 ,
1  1   
2132. P(2, 0, −3), Q(5, 2, 2), R(3, 1, 0)
2 0 −4
     
vërtetoni se u × (v × w) , (u × v) × w. 2133. Gjeni vëllimin e paralelopipedit të përcaktuar nga vek-
 
1
 
2
 
2119. Njehsoni syprinën e trekëndëshit me kulme P =  5 
= , = , =
1 1  1 
(5, 1, −2), Q = (4, −4, 3), R = (2, 4, 0) torët u   v   w  
   
3 4 −2
 
2120. Njehsoni syprinën e trekëndëshit me kulme P =
(4, 0, 2), Q = (2, 1, 5), R = (−1, 0, −1) 2134. Gjeni vëllimin e paralelopipedit të përcaktuar nga vek-
 
1

 7 
  
1
2121. Gjeni vektorin njësi i cili është pingul me të dy vektorët torët u = 3 , v =  2  , w = 0
       
1
 
1 2 −10 1
0 3
  dhe  
1
 
5
  Për vektorët e dhënë njehsoni u·(v×w) dhe u×(v×w)
430
2140. Vërtetoni se: në qoftë se u × v = 0 për të gjithë v në

 
1
 
3
 
2
2135. u = 1 , v = 0 , w = 2 V3 , atëherë v = 0.
     
1 2 2
     
2141. Vërtetoni se për të gjithë vektorët v, w në V3 :
−1
 
1
   
 2 
2136. u = 0 ,
 
v =  0  , w =  0 
    |v × w| + |v · w| = kvk2 kwk2
2 3 −2
     
2142. Jepen u, v, x ∈ R3 të tillë që
2137. Kemi përkufizuar prodhimin e përzier të tre vektorëve
u, v, w si numrin u · (v × w). Argumentoni se në qoftë se tre u × x = v,
vektorët shtrihen në të njëjtin plan, atëherë prodhimi i përzier
 
 1 
 
4
 
 6  ku u , 0. Vërtetoni se
i tyre është zero. Verifikoni në se   ,   dhe   janë
 5  3  13  i) u · v = 0
−2
 
0
 
−4
  ii) x = kuk
v×u
2 + ku është zgjidhje ekuacionit për çdo skalar k.
koplanarë.
2143. Vërtetoni identitetin e Jakobit
2138. Përdorni prodhimin e përzier për të treguar në se vek-
torët u = 2 i+3 j+ k, v = i− j, dhew = 7 i = 3 j+2 k, u × (v × w) + v × (w × u) + w × (u × v) = 0
janë koplanarë.
2144. Për të gjithë vektorët u, v, w, d~ në V3 , vërtetoni se
2139. Në qoftë se v dhe w janë vektorë njësi në V3 , në cilat
kushte vektori v × w do jetë gjithashtu vektor njësi? (u × v) × (w × d)~ = (d~ · (u × v))w − (w · (u × v))d~
12.2 Ekuacionet e drejtëzës dhe planit

Tashmë ne dimë të kryejmë veprime me vektorë, kështu që mund të jemi në gjendje të trajtojmë objekte
gjeometrike të njohura për ne, siç janë drejtëzat dhe planet me gjuhën e vektorëve. Ky trajtim na e bën më të lehtë
studimin e objekteve në hapësirën 3-dimensionale. Le të shqyrtojmë fillimisht drejtëzat.
12.2.1 Ekuacionet e drejtëzës

Një drejtëz në planin koordinativ përcaktohej nga një pikë dhe koefiçenti këndor i saj. Në hapësirën 3-
dimensionale, një drejtëz L përcaktohet kur dimë një pikë të saj dhe drejtimin e L.
a
 
Le të jetë P = (x0 , y0 , z0 ) një pikë në R , dhe v = b le të jetë një vektor
3  
c
 
jozero. Shënojmë me L drejtëzen e cila kalon nga pika P dhe është paralel
x0 
 
me vektorin v; Fig. 12.14. Shënojmë me r0 =  y0  vektorin me fillim në
z0
 
origjinë dhe me fund pikën P. Duke qenë se rezultati i prodhimit të vektorit
v me një skalar t, jep një vektor i cili ka të njëjtin drejtim me v kur t > 0 dhe
drejtim të kundërt me të kur t < 0, atëherë siç shihet edhe nga Fig. 12.14,
çdo pikë e drejtëzës L mund të përftohet duke i shtuar vektorit r0 , vektorin
tv për vlera të ndryshme të t-së. Duke qenë se t i merr vlerat në R, atëherë
vektori
r(t) := r0 + t · v, për t ∈ R (12.17)
Figura 12.14: Ekuacioni i drejtëzes.
përcakton çdo pikë të drejtëzes L. E përmbledhim paraqitjen vektoriale të
drejtëzës në këtë mënyrë:
Lema 50. Për një pikë të dhënë P = (x0 , y0 , z0 ) dhe një vektor jozero v ∈ R3 , drejtëza L që kalon nga pika P dhe është paralele
431
me vektorin v përcaktohet nga
x0 
 
r(t) = r0 + t · v, për r0 =  y0  dhe t ∈ (−∞, ∞) (12.18)
 
z0
 
a
 
Po të vërejmë korrespondencën midis një vektori dhe pikës së tij të fundit, duke qenë se v = b, atëherë fundi i
 
c
 
vektorit r(t) = r0 + tv është pika
x0 + at, y0 + bt, z0 + ct .

Prej këtej kemi paraqitjen parametrike të drejtëzës L me parametër t:

a
 
Për një pikë P(x0 , y0 , z0 ) dhe një vektor jozero v = b, drejtëza L që kalon nga P dhe është paralele me v, konsiston
 
c
 
në të gjitha pikat (x, y, z) të tilla që
x = x0 + at, y = y0 + bt, z = z0 + ct, për − ∞<t< ∞ (12.19)
Vërejmë se në të dy interpretimet e mësipërme, pika P përftohet për t = 0. Koordinatat a, b, c quhen numrat

a
 
drejtues dhe vektori v = b quhet vektori drejtues i drejtëzës L. Në qoftë se në Ek. (12.19), kemi që a , 0, atëherë
 
c
 
duke e zgjidhur në lidhje me parametrin t, kemi: t = x−x 0
a , gjithashtu ne mund ta zgjidhim në varësi të y ose të z me
y−y
kushtin që b ose c të jenë të ndryshëm nga zero dhe kemi t = b 0 ose t = z−z 0
c . Këto tre shprehje janë të barabarta
për të njëjtën vlerë të t, kështu që na lind e drejta të shkruajmë sistemin e barazimeve të mëposhtëm, që merr emrin
ekuacioni simetrik i drejtëzës:
x − x0 y − y0 z − z0
= = (12.20)
a b c
Lind pyetja se çfarë ndodh kur një prej numrave a, b, c është zero? P.sh. për a = 0 ne nuk mund të pjestojmë me
zero, por dimë se x = x0 + at, pra x = x0 + 0 · t = x0 . Atëherë, paraqitja simetrike e L mund të shkruhet si më poshtë
y − y0 z − z0
x = x0 = (12.21)
b c
Kjo nënkupton se drejtëza L shtrihet në planin x = x0 , i cili është paralel me planin yz. Ekuacione të ngjashme
mund të nxirren edhe për b = 0, ose c = 0. Le të shohim shembullin në vazhdim.
 
 4 
Shembull 421. Shkruani drejtëzën L që kalon nga pika P(2, 3, 5) dhe është paralel me vektorin v = −1, në formën vektoriale,
 
6
 
parametrike, dhe simetrike. Gjeni dy pika të L-së të ndryshme nga P.
 
2
Zgjidhje: Shënojmë me r0 = 3, dhe nga Ek. (12.18), drejtëza L jepet me ekuacionin
 
5
 
 
2
 
 4 
r(t) = r0 + t · v =   + t −1 , për − ∞ < t < ∞.
3  
5 6
   
Përsa i përket paraqitjes parametrike, L konsiston në të gjitha pikat (x, y, z) të tilla që
x = 2 + 4t, y = 3 − t, z = 5 + 6t, për − ∞ < t < ∞
432
Ndërsa paraqitja simetrike e L-së, konsiston nga të gjitha pikat (x, y, z) të tilla që
x−2 y−3 z−5

= =
4 −1 6
Duke i dhënë, vlerat t = 2 dhe t = 3 tek paraqitja parametrike marrim pikat (10, 1, 17) dhe (14, 0, 23) në L.
Drejtëza që kalon nëpër dy pika

Le të jenë P1 = (x1 , y1 , z1 ) dhe P2 = (x2 , y2 , z2 ) dy pika të ndryshme në
R3 dhe L le të jetë drejtëza që kalon nëpër këto dy pika. Shënojmë me
x1  x2 
   
r1 =  y1  dhe r2 =  y2 
   
z1 z2
   
dy vektorët me ekstreme përkatësisht P1 dhe P2 . Atëherë, siç shihet

edhe nga Fig. 12.15, r2 − r1 është vektori nga P1 në P2 . Pra,
−−−→
P1 P2 = r2 − r1 .
Në qoftë se shumëzojmë r2 − r1 me një skalar t, dhe ja shtojmë vektorit

r1 , do të kemi të gjithë drejtëzën L për të gjitha vlerat e t në R. Pra
pikat e drejtëzës jepen nga
r(t) = r1 + t( r2 − r1 ), Figura 12.15: Paraqitja gjemetrike e drejtëzës.
për t ∈ R.
Atëherë, paraqitja vektoriale, parametrike, ose simetrike e drejtëzës që kalon nga pikat P1 dhe P2 janë.
Paraqitja vektoriale:
r(t) = r1 + t( r2 − r1 ), për − ∞ < t < ∞ (12.22)
Paraqitja parametrike:
x = x1 + (x2 − x1 ) · t, y = y1 + (y2 − y1 ) · t, z = z1 + (z2 − z1 ) · t, për − ∞ < t < ∞ (12.23)
Paraqitja simetrike:
x − x1 y − y1 z − z1
= = për x1 , x2 , y1 , y2 , dhe z1 , z2 (12.24)
x2 − x1 y2 − y1 z2 − z1
Shembull 422. Paraqisni drejtëzën L që kalon nga pikat P1 (−3, 1, −4) dhe P2 (4, 4, −6) në trajtën parametrike.
Zgjidhje: Nga Ek. (12.23), L konsiston në të gjitha pikat (x, y, z) të tilla që
x = −3 + 7t, y = 1 + 3t, z = −4 − 2t, për − ∞<t< ∞

Ekuacioni vektorial i drejtëzës është rasti më i thjeshtë i funksioneve vektoriale të cilët do të studiohen në detaje
kapitullin në vijim. Këto funksione kanë si ndryshore parametrin real t ∈ R dhe si vlerë të funksionit vektorin r(t).
12.2.2 Planet
Në leksionin paraardhës pamë se drejtëza në hapësirë përcaktohet nga një pikë dhe një drejtim, ndërsa një plan
në hapësirë është më i vështirë për t’u përshkruar. Një vektor paralel me planin nuk mjafton për të përcaktuar
drejtimin e planit, por një vektor pingul me planin e përcakton plotësisht drejtimin e planit në hapësirë. Atëherë,
le të jetë P një plan në hapësirën 3-dimensionale, dhe le të supozojmë se ai përmban një pikë P0 = (x0 , y0 , z0 ).
433
a
 
Le të jetë n = b një vektor jozero i cili është pingul me planin P.
 
c
 
Një vektor i tillë quhet vektor normal ndaj planit. Le të jetë (x, y, z)
 x − x0 
 
një pikë çfarëdo e planit P. Atëherë, vektori r =  y − y0  shtrihet në
 
z − z0
 
planin P; shihni Fig. 12.16.
Kështu që në qoftë se r , 0, atëherë r ⊥ n, dhe prej këtej n · r = 0.

Dhe në qoftë r = 0 përsëri kemi r · n = 0. Anasjelltas, në qoftë se
 x − x0 
 
(x, y, z) është një pikë në R3 e tillë që r =  y − y0  , 0 dhe n · r = 0,
 
z − z0
 
atëherë r ⊥ n dhe prej këtej (x, y, z) i takon planit P. Gjithë sa thamë
Figura 12.16: Vektori normal me planin
më sipër përbën vërtetimin e Lemës:
a
 
Lema 51. Le të jetë P një plan në hapësirën 3-dimensionale, (x0 , y0 , z0 ) një pikë e planit, dhe n = b një vektor jozero pingul
 
c
 
me planin P. Atëherë, plani P konsiston në të gjitha pikat (x, y, z) të tilla që plotësojnë kushtin:
n· r=0 (12.25)
 x − x0 
 
ku r = 
 y − y 
0; ose kushtin
z − z0

a(x − x0 ) + b(y − y0 ) + c(z − z0 ) = 0 (12.26)
Ek. (12.25) quhet ekuacion vektorial i planit, ndërsa Ek. (12.26) quhet ekuacion skalar i planit që kalon nga
a
 
pika (x0 , y0 , z0 ) dhe është pingul me vektorin normal n = b.
 
c
 
 
1
Shembull 423. Gjeni ekuacionin e planit P që kalon nga pika (2, 1, 3) dhe është pingul me vektorin n = 2.
 
4
 
Zgjidhje: Nga Ek. (12.26), plani P konsiston në të gjitha pikat (x, y, z) të tilla që
1(x − 2) + 2(y − 1) + 3(z − 3) = 0

Në qoftë se zbërthejmë kllapat në Ek. (12.26) dhe kombinojmë termat konstantë, ne marrim një ekuacion të ri të
planit në formën
ax + by + cz + d = 0 (12.27)
ku d = −(ax0 + by0 + cz0 ). Ek. (12.27) quhet ekuacioni linear i planit. Le të shohim një shembull një shembull tjetër.
Shembull 424. Gjeni ekuacionin e planit që kalon nga pikat Q(1, 3, 2), R(3, −1, 6) dhe S(5, 2, 0).
−−→ −→
Zgjidhje: Vektorët QR dhe QS janë përkatësisht
 
2
 
4
−−→   −→  
QR =  
−4 QS =  
−1
4 −2
   
434
Duke qenë se këta dy vektorë i takojnë planit tonë, prodhimi kryq i tyre
është pingul me planin dhe mund të merret si vektori normal i planit. Pra

i j k
−−→ −→
n = QR × QS = 2 −4 4 = 12 i + 20 i + 14 k
4 −1 −2

Me pikën Q dhe me vektorin normal n, ekuacioni i planit është
12(x − 1) + 20(y − 3) + 14(z − 2) = 0
Pra përfundimisht ekuacioni i planit është
6x + 10y + 7z = 50.
Figura 12.17

Dy plane janë paralele në qoftë se vektorët e tyre normalë janë paralelë. Në qoftë se planet nuk janë paralelë,
atëherë ata priten përgjatë një drejtëze dhe këndi midis dy planëve quhet këndi midis vektorëve normalë.
Shembull 425. i) Gjeni këndin midis dy planeve x+ y+z = 1 dhe x−2y+3z = 1.
ii) Geni ekuacionin e prerjes së këtyre dy planeve.
 
"
11
#  1 
Zgjidhje: i) Vektorët normalë janë n1 = dhe n2 = −2 Atëherë këndi
 
1
3
 
midis tyre është
n1 · n2 2
cos θ = = √ .
k n1 k · k n2 k 42
Figura 12.18
Pra, θ = cos−1 √2 . Pjesa ii) i lihet si detyrë lexuesit.
42
Në pjesën që vijon të këtij leksioni do të shohim si të gjejmë distancën midis një pike dhe një plani dhe distancën
midis dy drejtëzave të kithta.
12.2.3 Distanca midis një pike dhe një plani

Distanca midis një pike dhe një plani është gjatësia e pingules së hequr nga pika e dhënë mbi planin e dhënë.
Lema në vazhdim na jep një formulë për këtë distancë.
Lema 52. Le të jetë P1 (x1 , y1 , z1 ) një pikë e çfarëdoshme, dhe P një plan me ekuacion linear ax + by + cz + d = 0, i cili nuk e
përmban P1 . Atëherë, distanca e P1 nga P është:
|ax1 + by1 + cz1 + d|

D= √ (12.28)
a2 + b2 + c2
Vërtetim: Le të jetë P0 (x0 , y0 , z0 ) një pikë e cfarëdoshme e planit

−−−→
P, dhe le të shënojmë me v vektorin korrespondues të P0 P1 .
Atëherë,
 x1 − x0 
 
v =  y1 − y0 
 
z1 − z0
 
Nga Fig. 12.19 mund të shohim se distanca D nga P1 tek plani P,

a
 
është gjatësia e projeksionit të v mbi vektorin normal n = b.
c Figura 12.19: Distanca nga pika në plan.
 
435
Kështu që

n · v a(x1 − x0 ) + b(y1 − y0 ) + c(z1 − z0 ) (ax1 + by1 + cz1 ) − (ax0 + by0 + cz0 )
d = kprojv ( n)k = = √ = √
k nk a2 + b2 + c2 a2 + b2 + c2
Duke qenë se P0 i përket planit, ajo kënaq ekuacionin e planit, pra ax0 +by0 +cz0 +d = 0, prej nga (ax0 +by0 +cz0 ) = −d.
Dhe kështu formula për D mund të shkruhet si
|ax1 + by1 + cz1 + d|

d= √
a2 + b2 + c2
Shembull 426. Gjeni distancën e pikës (2, 4, −5) nga plani 5x − 3y + z − 10 = 0.
Zgjidhje: Duke zbatuar formulën e mësipërme kemi
|5(2) − 3(4) + 1(−5) − 10| | − 17| 17

D= p = √ = √ ≈ 2.87
5 + (−3) + 1
2 2 2 35 35

Shembull 427. Gjeni distancën midis dy planeve 10x + 2y − 2z = 5 dhe 5x + y − z = 1

 
 10 
 
 5 
Zgjidhje: Vektorët normalë të këtyre planeve   dhe  1  janë paralelë, pra planet jane paralelë. Për të gjetur
 2   
−2 −1
   
distancën midis tyre mjafton të marrin një pikë në një prej ketyre planeve dhe të gjejmë distancën e kësaj pike nga
plani tjetër duke përdorur
formulën (12.28).
Marrim pikën 2 , 0, 0 në planin e parë. Atëherë kemi
1
√
5 · 12 + 1 · 0 − 1 3
2 3
D= p = √ =
5 + 1 + (−1)
2 2 2 3 3 6

Dy drejtëza të cilat nuk janë në një plan dhe nuk priten quhen drejtëza të kithëta.
Shembull 428. Jepen dy drejtëza me ekuacione parametrike si më poshtë
L1 : x = 1 + t, y = −2 + 3t, z=4−t
L2 : x = 2s, y = 3 = s, z = −3 + 4s
Vërtetoni se këto janë drejtëza të kithëta. Gjeni distancën midis tyre.
Zgjidhje: Drejtëzat nuk priten sepse vektorët e tyre drejtues

 
 1 
 
2
u =   dhe v = 1 ,
 3   
−1 4
   
nuk janë paralelë. Drejtëzat gjithashtu nuk priten sepse sistemi

1 + t = 2s




−2 + 3t = 3 + s




 4 − t = −3 + 4s


436
nuk ka zgjidhje. Pra, këto drejtëza janë të kithëta. Meqenëse këto drejtëza nuk priten atëherë ato mund të
konsiderohen në dy plane paralele P1 dhe P2 . Distanca midis L1 dhe L2 është njësoj sa distanca midis P1 dhe P2 e
cila mund të llogaritet si më poshtë.
Një vektor normal me këto dy plane duhet të jetë pingul me të dy vektorët u dhe v. Pra një vektor normal mund
të merret prodhimi kryq i këtyre vektorëve. Pra,

i j k
n = u × v = 1 3 −1 = 13 i − 6 j − 5 k
2 1 4

tashmë që njohim vektorin normal, mund të gjejmë ekuacionin për P2 .

Marrim një pikë në L2 duke zgjedhur s = 0. Pika (0, 3, −3) ndodhet në L2 dhe kështu edhe në P2 . Atëherë
ekuacioni për P2 është
13(x − 0) − 6(y − 3) − 5(z + 3) = 0
ose 13x − 6y − 5z + 3 = 0. Duke marrë t = 0 në ekuacionin për L1 gjejmë pikën (1, −2, 4) në P1 . Pra distanca midis
dy drejtëzave L1 dhe L2 jepet nga distanca midis pikës (1, −2, 4) dhe planit 13 − 6y − 5z + 3 = 0. Nga formula e
shembullit të mësipërm kemi
|13 · 1 − 6(−2) − 5 · 4 + 3| 8
D= = √ .
13 + (−6) + (−5)
2 2 2
230

Ushtrime:
Gjeni ekuacionet vektoriale, parametrike dhe simetrike 2153. Gjeni ekuacionin parametrik të drejtëzës që kalon nga
të drejtëzës L që kalon nga pika P dhe është paralele me pikat (4, 1, 5) dhe (−2, 1, 3)
vektorin v.
  2154. Gjeni ekuacionin parametrik dhe simetrik të drejtëzës
 5  që kalon nga (2, 1, 0) dhe është pingule me të dy vektorët
2145. P(2, 3, −2), v =  4 
 
−3 i + j dhe j + k.
 
 
 7  2155. Gjeni ekuacionin parametrik dhe simetrik të drejtëzës
2146. P(0, 0, 0), v =  3 
 
që kalon nga (1, −1, 1) dhe është paralele me drejtëzën
−5
 
y
x+2=1+ = z − 3.
 
0
2147. P(2, 3, 1), v = 1
  2
1
 
2156. Gjeni një ekuacion të drejtëzës që kalon nga origjina dhe
  është pingule me planin
2
2148. P(3, −1, 2), v = 8
 
x + y − z = 1.
1
 
  2157. Gjeni një ekuacion të drejtëzës që kalon nga (1, 0, 3) dhe
 2 
2149. P(1, 0, −3), v = −4
  është pingule me planin x + 2y − z = 1.
5
 
2158. Përcaktoni në se drejtëzat
2150. Gjeni ekuacionin vektorial dhe parametrik të drejtëzës  
 1 
 
që kalon nga origjina dhe është paralele me drejtëzën 1
L1 : u(t) =  3  + t 1
   
L : x = 2t, y = 1 − t, z = 4 + 3t. −1 0
   
2151. Gjeni ekuacionin vektorial dhe parametrik të drejtëzës dhe

që kalon nga pika (1, 0, 6) dhe është pingule me planin
 
0
 
1
x + 3y + z = 5 L2 : v(t) =   + t 4 ,
0  
0 5
   
2152. Gjeni ekuacionin parametrik të drejtëzës që kalon nga
pikat (1, −2, −3) dhe (3, 5, 5) janë paralele, prerëse, apo asnjë prej tyre.
437
2159. Përcaktoni në se drejtëzat 2174. Gjeni ekuacionin e planit që kalon nga origjina dhe është
pingul me planin
−1
 
1
 
x + y − z = 2.
L1 : u(t) =   + t · −1 ,
0  
2 2 2175. Gjeni ekuacionin e planit që kalon nga pika −1, 2, 1 dhe
   
dhe përmban drejtëzën e prerjes së planeve x = y − z = 2 dhe

 
4
 
 2  2x − y + 3z = 1.
L2 : v(t) = 4 + t ·  2  , 2176. Gjeni drejtëzën e prerjes së dy planeve x+3y−3z−6 = 0
   
2 −4
   
dhe 2x − y + z + 2 = 0.
janë paralele, prerëse, apo asnjë prej tyre.
2177. Gjeni drejtëzën e prerjes së dy planeve 3x + y − 5z = 0
2160. A është drejtëza që kalon nga pikat (−4, −6, 1) dhe dhe x + 2y + z + 4 = 0.
(−2, 0, −3) paralele me drejtëzën që kalon nga pikat (10, 18, 4)
dhe (5, 3, 14) 2178. Gjeni pikën e prerjes së drejtëzës x−6
4 = y + 3 = z me
planin x + 3y + 2z − 6 = 0.
2161. Gjeni a dhe c të tillë që pika (a, 1, c) të jetë në drejtëzën
që kalon nga pikat (0, 2, 3) dhe (2, 7, 5). 2179. Gjeni pikën e prerjes së drejtëzës x = y − 1 = 2z me
planin 4x − y + 3z = 8.
2162. Gjeni pikëprerjet e drejtëzave të dhëna: x = 7 + 3t, y =
−4 − 3t, z = −7 − 5t dhe x = 1 + 6s, y = 2 + s, z = 3 − 2s 2180. Gjeni pikën e prerjes së drejtëzës x = 1 + 2t, y = 4t, z =
2163. Gjeni pikëprerjet e drejtëzave të dhëna: 2 − 3t me planin x + 2y − z + 1 = 0.
x − 11 y − 14 z + 9 x−6 2181. Si mund ta gjejmë këndin midis dy planeve? Gjeni

= = dhe = y+3=z këndin midis planeve x + y + z = 2 dhe x + 2y + 3z = 8.
3 −6 2 4
2164. Përcaktoni në se drejtëzat e dhëna janë paralele, të kithta, 2182. Gjeni kosinusin e këndit midis planeve x + y + z = 0
apo prerëse. Në rast se priten, gjeni pikëprerjet e tyre. dhe x + 2y + 3z = 1.
x = −6t, y = 1 + 9t, z = −3t Përcaktoni në se planet e dhëna janë paralelë, pin-
x = 1 + 2s, y = 4 − 3s, z = s gulë. Në rast se nuk janë as paralelë, as pingulë, gjeni
këndin midis tyre.
2165. Gjeni ekuacionin e planit që përmban pikën (−1, 2, −3)
 
 4  2183. x + y + z = 1, x − y + z = 1
 5 
dhe është pingul me vektorin   2184. 2x − 3y + 4z = 5, x = 6y + 4z = 3
−1
 
2185. x + y − z = 2, 3x − 4y + 5z = 6
2166. Gjeni ekuacionin e planit që përmban pikën (6, 3, 2) dhe
−2
  2186. Gjeni ekuacionin e planit që konsiston në të gjitha pikat
 1 
është pingul me vektorin   që janë të baraslarguara nga pikat (1, 2, 1) dhe (3, 0, 1).
5
 
2187. Gjeni ekuacionin e planit që përmban drejtëzat x = 7 +
2167. Gjeni ekuacionin e planit që përmban pikën (4, 0, −3) 3s, y = −4−3s, z = −7−5s dhe x = 1+6t, y = 2+t, z = 3−2t.
dhe ka vektor normal vektorin j + 2 k
2188. Gjeni distancën e pikës nga plani i dhënë.
2168. Gjeni ekuacionin e planit që përmban pikën (5, 1, −2) (4, 1, 2), 3x − y − 5z = 8
 
 4 
2189. Gjeni distancën e pikës nga plani i dhënë.
dhe ka vektor normal vektorin −4
 
(0, 2, 0), −5x + 2y − 7z + 1 = 0
3
 
2169. Gjeni ekuacionin e planit që kalon nga pika (−2, 8, 10) 2190. Vërtetoni se distanca ndërmjet dy planeve paralele
dhe është pingul me drejtëzën x = 1 = t, y = 2t, z = 4 − 3t. ax = by + cz + d1 = 0 dhe ax + by + cz + d2 = 0 është:
2170. Gjeni ekuacionin e planit që kalon nga pika (4, −2, 3) |d1 − d2 |
D= √
dhe është paralel me planin 3x − 7z = 12. a 2 + b 2 + c2
2171. Gjeni ekuacionin e planit që kalon nga pikat 2191. Gjeni ekuacionet e planeve që janë paralelë me planin
(1, 1, 0), (1, 0, 1), dhe (0, 1, 1). 2x − y − z = 2 dhe tre njësi larg tij.
2172. Gjeni ekuacionin e planit që kalon nga pikat 2192. Vërtetoni se në qoftë se a, b, c nuk janë njëkohësisht zero,
(1, 0, 3), (2, 01), dhe (3, 3, 1). atëherë ekuacioni ax + by + cz + d = 0 paraqet një plan me
2173. Gjeni ekuacionin e planit që përmban pikën (1, 0, 0) dhe a
 
 
1
 
  3
  vektor normal vektorin b.
 
drejtëzën   + t  .
0 2
c
 
2 1
   
438
12.3 Kurbat dhe sipërfaqet në hapësirë

Ne do të vazhdojmë diskutimin e nisur në Kreun 1.6 mbi kurbat. Mendoni një objekt që lëviz në planin
koordinativ R2 ose në hapësirë R3 . Në përgjithësi le të mendojmë një objekt që lëviz në hapësiruen Euklidiane Rn .
Vendodhja e objektit në kohën t jepet nga pika
r(t) = x(t), y(t), z(t) ,

që gjithashtu mund të konsiderohet si vektor
r(t) = x(t) i + y(t) j + z(t) k,
dhe quhet vektori pozicion.

Shënojmë me I ⊂ R intervalin kohor gjatë së cilit ne do të studiojmë lëvizjen e objektit. Pra kemi γ : I → R3 .
Përkufizim 59. Bashkësia C e të gjitha pikave (x, y, z) ∈ R3 të hapësirës koordinatat e së cilës jepen nga
x = f (t), y = g(t), z = h(t) (12.29)
për vlera të t ∈ I, nga një interval i çfarëdoshëm I, quhet kurbë e hapësirës. Ek. (12.29) quhen ekuacionet
parametrike të C dhe t quhet parametër.
Objekte të tilla matematike do të studiohen në imtësi në kapitullin e ardhshëm. Po jo gjithmonë një kurbë jepet
nëpërmjet parametrizimit. Për shembull, prerja midis një sfere dhe një plani, ose prerje midis dy sferave është një
kurbë në hapësirë.
Ushtrim 18 (Kubikja e përdredhur). Kurba me vektorin pozicion
r(t) = t i + t2 j + t3 k,
quhet kubike e përdredhur. Ndërtoni grafikun e saj.

Mënyra e dhënies së një trajektoreje si më sipër quhet parametrizim i trajektores ose parametrizim i kurbës.
Kur x(t), y(t), z(t) janë polinome, atëherë ky parametrizim quhet parametrizim polinomial. Nëqoftëse x(t), y(t), z(t)
janë funksione racionalë ne themi se kemi një parametrizim racional. Kurbat që kanë parametrizim racional quhet
kurba racionale.
Në mënyrë më të përgjithshme kemi që një kurbë me parametrizim në Rn është funksioni
r : I → Rn ,
me komponentë të lëmuar, ku I ⊂ R është një interval. Kujtojmë që një funksion me vlera reale quhet i lëmuar kur
gjithë derivatet e rendeve të larta ekzistojnë. Një kurbë parametrike r : I → R3 quhet e rregullt kur shpejtësia e saj
q
k r (t)k =
0
(x0 (t))2 + y0 (t) 2 + (z0 (t))2 , 0,

për çdo t ∈ I.
12.3.1 Parimet e mekanikës

12.3.2 Parametrizimi racional
12.3.3 Kurbat algjebrike
Jo çdo kurbë mund të ketë një parametrizim racional
Ushtrime:
439
2193.
440
12.4 Koordinatat cilindrike dhe sferike

Në këtë leksion ne do të paraqesim disa mënyra të tjera për të paraqitur pikat në hapësirë, pra disa sisteme te
tjera koordinative. Sic do të shohim më vonë është mjaft e rëndësishme të njihen të gjitha mënyrat e mundshme të
paraqitjes së pikave në një sistem koordinativ. Për shembull, ne kemi parë në kapitullin e teknikave të integrimit
se shpesh konvertimi nga koordinata të rregullta në koordinata polare ndihmon në llogaritjen e integraleve të
ndryshme. Pikërisht koordinata cilindrike dhe sferike në këtë libër do të përdoren kryesisht për këtë qëllim, pra
për llogaritjen e integraleve të dyfishta dhe të trefishta.
12.4.1 Koordinatat cilindrike

Le të jetë P = (x, y, z) një pikë në sistemin koordinativ në R3 dhe
P = (x, y, 0) projeksioni i P-së në planin xy. Duke marrë (x, y) si një pikë
0
të R2 , le të jenë (r, θ) koordinatat polare të saj dhe ρ gjatësia e segmetit nga

origjina O tek P. Le të jetë φ këndi midis OP dhe aksit të z-së, φ quhet
ndonjëherë edhe këndi i zenithit.
Nga Kap. 1 dimë se pika P0 konvertohet në koordinata polare nga
x = r cos θ, y = r sin θ
dhe anasjelltas
y
r2 = x2 + y2 tan θ =
x
Figura 12.20: Koordinatat cilindrike
Atëherë treshja e renditur (r, θ, z) në mënyrë unike përcakton pikën P. Qua-
jmë koordinatat cilindrike të P(x, y, z) treshen e renditur (r, θ, z). Konver-
timi tek koordinatat Karteziane dhe anasjelltas bëhet si më poshtë:
Koordinatat Cilindrike për pikën P(r, θ, z):

q
x = r cos θ r= x2 + y2
y
y = r sin θ θ = tan−1
x
z=z z=z
ku 0 ≤ θ ≤ π në qoftë se y ≥ 0 dhe π < θ < 2π në qoftë se y < 0
Shembull 429. Përshkruani syprinën ekuacioni i së cilës në koordinata sferike

është z = r.
Zgjidhje: Përderisa θ nuk shfaqet ne ekuacion atëherë 0 ≤ 0 ≤ 2π. Po ta y

konvertojmë këtë ekuacion në koordinatat karteziane do të kemi 0
z2 = r2 = x2 + y2
Pra sipërfaqja është një kon rrethor si në Fig. 12.21. x
Figura 12.21
441
12.4.2 Kordinatat sferike

Një tjetër sistem koordinativ mjaft i përdorshëm është edhe sistemi i koordinatave sferike. Ky sistem thjeshton
llogaritjen e integraleve të trefishta në zona të kufizuara nga sfera ose kone.
Le të jetë dhënë një pikë P(x, y, z). Nga kjo pikë ulim pingulen mbi planin xy. Le të jetë P0 projeksioni i P-së mbi
planin xy. Këndi midis boshtit të x-it dhe vektorit OP0 shënohet me θ. Këndi midis boshtit të z dhe vektorit OP
shënohet me φ.
Atëherë
kOP0 k = r = x2 + y2
dhe
r = kOPk sinφ
ku ρ = kOPk është distanca nga origjina tek P, θ është i njëjti kënd si në
koordinatat cilindrike, dhe ϕ është këndi ndërmjet boshtit pozitiv të z dhe
segmentit OP. Vëreni se
ρ≥0 0≤ϕ≤π
Koordinatat sferike të një pike P në hapësirë, tregohen në Fig. 12.22.
Koordinatat sferike janë mjaft të përdorshme në probleme ku ka simetri

në lidhje me një pikë, dhe origjina mund të zhvendoset në atë pikë. Lidhja
ndërmjet koordinatave karteziane dhe sferike të një pike jepet nga ekua-
cionet Ek. (12.30) Figura 12.22: Koordinatat sferike
x = ρ sin ϕ cos θ y = ρ sin ϕ sin θ z = ρ cos ϕ (12.30)
Gjithashtu nga formula e distancës kemi:

ρ2 = x2 + y2 + z2 (12.31)
Ekuacionin Ek. (12.31) e përdorim për të kaluar nga koordinata karteziane në koordinatat sferike.
Kordinatat Sferike (ρ, θ, φ):

q
x = ρ sin φ cos θ ρ= x2 + y2 + z2
y
y = ρ sin φ sin θ θ = tan−1
x
 
z
z = ρ cos φ φ = cos  p
−1 
 
 
x2 + y2 + z2

ku 0 ≤ θ ≤ π në qoftë se y ≥ 0 dhe π < θ < 2π në qoftë se y < 0
Vërejtje 36. Vini re që r ≥ 0, 0 ≤ θ < 2π, ρ ≥ 0 dhe 0 ≤ φ ≤ π. Gjithashtu θ nuk është e përkufizuar kur (x, y) = (0, 0), dhe
φ nuk është e përkufizuar kur (x, y, z) = (0, 0, 0).
Le të shohim një shembull.
Shembull 430. Konvertoni pikën (−2, −2, 1) nga koordinata Karteziane në koordinata
i) cilindrike,
ii) sferike.
Zgjidhje: i) Nga formulat e mësipërme kemi:

p √
−2

5π
r= (−2)2 + (−2)2 = 2 2, dhe θ = tan−1 = tan−1 (1) = ,
−2 4
442
sepse y = −2 < 0. Kështu që,

√
5π

(r, θ, z) = 2 2, ,1 .
4
ii) Në këtë rast kemi
p √ 1

ρ= (−2)2 + (−2)2 + 12 = 9 = 3, dhe φ = cos−1 ≈ 1.23
3
Kështu që,
5π

(ρ, θ, φ) = 3, , 1.23
4

Ekuacioni i një sipërfaqe mund të thjeshtëzohet shumë kur transferohet nga një sistem koordinatash në një tjetër.
Shembull 431. Shkruani ekuacionin e cilindrit x2 + y2 = 4 në koordinata cilindrike.
Zgjidhje: Nga formulat për konvertimin e koordinatave kemi r = x2 + y2 . Atëherë, ekuacioni në koordinata
p
cilindrike është r = 2.

Nuk është e thënë që ekuacioni i një sfere të jetë më i thjeshtë në koordinata sferike.
Shembull 432. Konvertoni ekuacionin e sferës (x − 2)2 + (y − 1)2 + z2 = 9 në koordinata sferike
Zgjidhje: Ekuacioni i sferës bëhet

x2 + y2 + z2 − 4x − 2y + 5 = 9 .
Duke zëvendësuar për x, y, z kemi:
ρ2 − 4ρ sin φ cos θ − 2ρ sin φ sin θ − 4 = 0
ose
ρ2 − 2 sin φ (2 cos θ − sin θ ) ρ − 4 = 0

Lema 53. Formulat e mëposhtme japin distancën midis dy pikave në koordinata cilindrike dhe sferike:
i) Jepen pikat P1 dhe P2 me koordinata cilindrike (r1 , θ1 , z1 ) dhe (r2 , θ2 , z2 ). Atëherë, distanca midis tyre është
q
d= r21 + r22 − 2r1 r2 cos( θ2 − θ1 ) + (z2 − z1 )2
ii) Jepen pikat P1 dhe P2 me koordinata sferike (ρ1 , θ1 , φ1 ) dhe (ρ2 , θ2 , φ2 ). Atëherë, distanca midis tyre është
q h i
d= ρ21 + ρ22 − 2ρ1 ρ2 sin φ1 sin φ2 cos( θ2 − θ1 ) + cos φ1 cos φ2
Vërtetim: Deyrë lexuesit.

Koordinatat cilindrike dhe sferike japin parametrizime të sipërfaqeve kuadratike. Disa nga këto parametrizime
do ti përdorim në kapitujt që vijojnë.
Ushtrim 19. Jepen pikat P1 dhe P2 me koordinatat sferike (ρ1 , θ1 , φ1 ) dhe (ρ2 , θ2 , φ2 ). Le të jetë v1 vektori nga origjina tek
P1 , dhe v2 vektori nga origjina tek P2 . Për kendin γ midis v1 dhe v2 , vërtetoni që
cos γ = cos φ1 cos φ2 + sin φ1 sin φ2 cos(θ2 − θ1 )
Ushtrime:
443
Për ushtrimet 1-4, gjeni koordinatat cilindrike dhe sferike 2200. x2 + y2 + 9z2 = 36
te pikës së dhënë me koordinata Karteziane si më poshtë.
√ 2201. Përshkruaj prerjen e sipërfaqeve të mëposhtme dhënë në
2194. (2, 2 3, −1) koordinata sferike θ = π2 dhe φ = π4 .
2195. (−5, 5, 6)
√ √ 2202. Vërtetoni që a , 0 ekuacioni ρ = 2a sin φ cos θ në
2196. ( 21, − 7, 0) koordinata sferike përshkruan sferen me qendër në (a, 0, 0) dhe
√ rreze |a|.
2197. (0, 2, 2)
Shkruani ekuacionet e mëposhtme në koordinata cilin- 2203. Jepet P = (a, θ, φ) në koordinata sferike me a > 0 dhe
drike dhe sferike. 0 < φ < π. Pra P është në sferën ρ = a. Meqënëse 0 < φ < π
atëherë drejtëza nga origjina në P pret cilindrin r = a (në
2198. x2 + y2 + z2 = 25
koordinata cilindrike). Gjeni koordinatat cilindrike të pikës së
2199. x2 + y2 = 2y prerjes.
444
12.5 Sipërfaqet kuadratike

Tashmë jemi njohur me dy lloje sipërfaqesh, me sferën dhe me planin. Në këtë leksion do të studiojmë sipërfaqet
ekuacioni i të cilave jepet nga një polinom i gradës së dytë me tre ndryshore.
çdo sipërfaqe në R3 që jepet me një ekuacion polinomial të gradës së dytë f (x, y, z) = 0, quhet sipërfaqe
kuadratike. Forma e përgjithshme e një sipërfaqe kuadratike është
f (x, y, z) = ax2 + by2 + cz2 + dxy + exz + f yz + gx + hy + iz + j = 0 (12.32)
ku a, b, c, d, e, f, g, h, i, j ∈ R dhe a, b, c janë jo-zero. Ekuacionet e sferës dhe cilindrit që pamë më sipër janë shembuj
të sipërfaqeve kuadratike.
Klasifikimi i sipërfaqeve kuadratike është një problem klasik i matematikës së shekullit të XIX. Një trajtim mjaft
elegant i këtij klasifikimi mund të bëhet nëpërmjet algjebrës lineare. Më poshtë ne po japim klasifikimin e këtyre
sipërfaqeve në R3 .
Pa hipoteza shtesë mu mund të supozojmë se Ek. (12.32) jepet në formën
f (x, y, z) = ax2 + by2 + cz2 + 2 f yz + 2gzx + 2hxy + 2px + 2qy + 2rz + d = 0 (12.33)
Ky ekuacion përftohet duke plotësuar katrorët e plotë për x2 , y2 , dhe z2 .

Përkufizojmë matricat
 a h g p
 
 a h g
 
h b f q
E =  e = 
  h b f 
 g f c r 
 
g f c
 
p q r d
 
Shënojmë me x = (x, y, z, 1)T . Atëherë f (x, y, z) mund të shkruhet si
f (x, y, z) = xT · E · x
Me zhvendosje dhe rotacione të planit Ek. (12.33) mund te shkruhet ne dy format bazë
ax2 + by2 + cz2 + d = 0
dhe
ax2 + by2 + 2rz = 0
Shënojme me ρ3 , ρ4 perkatësisht rankun e matricave e dhe E dhe me ∆ = det (E). Janë gjithsej 17 lloje sipërfaqesh
kuadratike, nga të cilat pesë prej tyre janë imagjinare (përkufizohen mbi C). Klasifikimi i këtyre sipërfaqeve bëhet
në bazë te vlerave që marrin ρ3 , ρ4 dhe ∆.
Një parametrizim i një sipërfaqeje S është një pasqyrim φ : R2 → R3 i formës
φ(s, t) = φ x(s, t), y(s, t), z(s, t) ,

ku x, y, z janë funksione në s dhe t të tilla që kënaqin ekuacionin e sipërfaqes S. Një parametrizim racional i një
sipërfaqeje S është një pasqyrim φ : R2 → R3 i formës
φ(s, t) = φ x(s, t), y(s, t), z(s, t) ,

ku x, y, z janë funksione racionale në s dhe t të tilla që kënaqin ekuacionin e sipërfaqes S. Grada e një parametrizimi
racional është grada maksimale e funksioneve racionale x, y, z. Parametrizimi racional quhet besnik ose biracional
në qoftë se është 1-1 me përjashtim të një numri të fundëm pikash.
Një sipërfaqe me parametrizim racional të gradës 2 quhet sipërfaqe Steiner. Të gjitha sipërfaqet kuadratike
janë sipërfaqe Steiner.
Ushtrim 20. Gjeni një parametrizim racional të rrethit njësi x2 + y2 = 1.
445
12.5.1 Elipsoidi
z
Një prej tipeve të sipërfaqeve kuadratike është elipsoidi, i cili jepet me
ekuacionin c
x2 y2 z2
+ + =1
a 2 b 2 c2
y
Në rastin kur a2 = b2 = c2 ekuacioni i elipsoidit paraqet një sferë. Prerjet b
tërthore të tij me planet koordinative janë elipsa; Fig. 12.23. a0
Ne do të shohim në vijim se elipsoidi është një nga sipërfaqet më të
pergjithshme kuadratike, Sferoidi dhe sferat janë raste të veçanta të sfer-
x
oidit. Ekziston një tjetër elipsoid që quhet imagjinar dhe ka ekuacion Figura 12.23: Elipsoidi
x2 y2 z2
+ + = −1
a2 b2 c2
Një parametrizim i elipsoidit jepet nga
x = a cos u cos v,




y = b cos u sin v,




 z = c sin u


ku − π2 ≤ u ≤ π
2 dhe −π ≤ v ≤ π. Duke shfrytëzuar Ushtrim 20 vërtetoni se ky është një parametrizim racional.
Ushtrim 21. Prerja e një elipsoidi me një plan paralel me një nga planet xy, xz, ose yz është një elips. Kjo është e lehtë të
shihet. A është kjo e vërtetë për një plan çfarëdo? Vërtetoni pergjigjen tuaj.
12.5.2 Sferoidi
Sferoidi është një rast i veçantë i elipsoidit, kur a2 = b2 . Pra ekuacioni i
përgjithshëm i sferoidit është
x2 y2 z2
+ + =1 (12.34)
a2 a2 c2
1
Një grafik i një sferoidi paraqitet në Kreun 12.5. Sferoidi përftohet nga
rrotullimi i një elipsi rreth njërit prej akseve kryesore të tij. Forma e tokës
është si sferoid, pra e shtypur ne pole. Ekzistojnë dy lloje sferoidesh, në 0
varësi të rrotullimit të elipsit përreth boshtit të madh ose të vogël të elipsit.
Kur c < a atëherë sferoidi quhet oblate, ndërsa kur c > a sferoidi quhet
prolate. −1
Një parametrizim i sferoidit jepet nga x
x = a cos u cos v, y = a cos u sin v, z = c sin u,
ku − π2 ≤ u ≤ π2 dhe −π ≤ v ≤ π. Duke shfrytëzuar Ushtrim 20 vërtetoni se

ky është një parametrizim racional; shih Kreun 12.4.
Ushtrim 22. Diskutoni se çfarë kurbe mund të jetë prerja e një sferoidi me një plan. A është kjo gjithmonë një kurbë konike?
Ushtrim 23. Diskutoni se çfarë vëndi gjeometrik mund të jetë prerja e një sferoidi me një elipsoid. A është kjo gjithmonë një
kurbë konike?
446
12.5.3 Sferat z
Tani ne përkufizojmë sferat si një nga sipërfaqet më të thjeshta kuadratike.

Një sferë S është bashkësia e gjithë pikave (x, y, z) në R3 të cilat janë me kx − x0 k = r
distancë fikse r (që quhet rreze) nga një pikë fikse P0 = (x0 , y0 , z0 ), e cila
quhet qendër e sferës): x
x − x0
(x0 , y0 , z0 )
n o
S = (x, y, z) : (x − x0 )2 + (y − y0 )2 + (z − z0 )2 = r2 (12.35)
x0
Duke përdorur simbolikën e vektorëve kjo mund të shkruhet si
y
S = { x : kx − x0 k = r } (12.36) 0
x
ku x = (x, y, z) dhe x0 = (x0 , y0 , z0 ) jane vektorë. Pra sfera është një rast i
veçantë i sferoidit dhe i elipsoidit.
Figura Kreun 12.5 ilustron këtë këndvështrim për sferat. Vini re se në Figurën Kreun 12.5(a) prerja e sferës me
planin xy është një rreth me rreze r i cili jepet nga ekuacioni
x2 + y2 = r2
si një nënbashkësi e R2 . Në mënyrë të ngjashme prerja me planet xz dhe yz. Në përgjithësi një plan e pret sferën
ose në një rreth ose në një pikë.
Shembull 433. Gjeni prerjen e sferës
z
x2 + y2 + z2 = 169
z = 12
me planin z = 12.
√ y
Zgjidhje: Sfera ka qendër në origjinë dhe rreze 13 = 169, pra e pret planin 0
z = 12. Duke zëvendësuar z = 12 në ekuacionin e sferës kemi
x2 + y2 + 122 = 169 x
x2 + y2 = 169 − 144 = 25 = 52
Figura 12.24
i cili është rrethi me rreze 5 dhe qendër në (0, 0, 12), paralel me planin xy.
Në qoftë se ekuacioni në formulën Ek. (12.35) është zbërthyer, atëherë marrim një ekuacion të formës
x2 + y2 + z2 + ax + by + cz + d = 0 (12.37)
për disa konstante a, b, c, dhe d. Anasjelltas, një ekuacion i kësaj forme mund të përshkruaj një sferë. Kjo sferë
përcaktohet duke plotësuar katrorët për variablet x, y, dhe z.
Shembull 434. A është ekuacioni që vijon
2x2 + 2y2 + 2z2 − 8x + 4y − 16z + 10 = 0
ekuacioni i një sfere?
Zgjidhje: Duke pjestuar të dy anët e ekuacionit me 2 kemi

x2 + y2 + z2 − 4x + 2y − 8z + 5 = 0
Tani krijojmë katrorët e plotë
(x2 − 4x + 4) + (y2 + 2y + 1) + (z2 − 8z + 16) + 5 − 4 − 1 − 16 = 0
dhe kemi
(x − 2)2 + (y + 1)2 + (z − 4)2 = 16.
Pra, kemi nje sferë me rreze 4 dhe qendër në (2, −1, 4).
447
Shembull 435. Gjeni pikat e prerjes së sferës së dhënë në Shemb. 434 dhe drejtëzës
x = 3 + t, y = 1 + 2t, z = 3 − t.
Zgjidhje: Zëvendësojmë ekuacionin e drejtëzes në ekuacionin e sferës
(x − 2)2 + (y + 1)2 + (z − 4)2 = 16.
Nga kjo gjejmë t = −1 ± √4 . Duke i zëvendësuar këto vlera në ekuacionin e drejtëzës dhe kemi dy pikat që vijojnë
6
! !
4 8 4 4 8 4
2 + √ , −1 + √ , 4 − √ dhe 2 − √ , −1 − √ , 4 + √
6 6 6 6 6 6
Ushtrim 24. Vërtetoni se dy sfera priten në një pikë të vetme ose në një rreth.
Shembull 436. Gjeni prerjen e dy sferave x2 + y2 + z2 = 25 dhe x2 + y2 + (z − 2)2 = 16.
Zgjidhje: Zgjidhim sistemin e ekuacioneve dhe kemi

 x + y + z = 25
 2 2 2

 x2 + y2 + (z − 2)2 = 16


√
Kështu që, prerja është rrethi x2 + y2 = 231
16 me rreze 231
4 ≈ 3.8 dhe qendër 0, 0, 13
4 .

Projektimi stenografik
Jepet sfera S me rreze 1 dhe qender në (0, 0, 1) dhe S∗ është S pa polin (0, 0, 2)
e veriut (0, 0, 2). Pra,
n o z
S := (x, y, z) |x2 + y2 + (z − 1)2 = 2, z , 2 (a, b, c)
S
∗ 1
Le të jetë (a, b, c) një pikë në S . Atëherë drejtëza që kalon nga (0, 0, 2)
dhe (a, b, c) pret planin xy në të paktën një pikë (x, y, 0) si ne figurë.
Gjeni këtë pikë (x, y, 0) në varësi të a, b dhe c. Vini re se çdo pikë
y
në planin xy mund të vihet në një korespondencë me një pikë në S∗ ,
(x, y, 0) 0
dhe e anasjellta. Kjo korespondencë quhet projektimi stenografik.
Gjeometrikisht është e qarte se kjo është një korrespondence një me x
një. Vërtetoni këtë fakt nga ana algjebrike.
Figura 12.25: Projektimi stenografik
448
12.5.4 Paraboloidi eliptik:

z
Paraboloidi eliptik është një tjetër tip sipërfaqeje kuadratike, ekuacioni i së
cilës është i formës:
x2 y2 z
+ = (12.38)
a2 b2 c
Prerjet me planet paralele me planin xy janë elipse, ndërsa prerja me vetë
planin xy është një pikë e vetme.
Fig. 12.26 tregon rastin kur c > 0, ndërsa kur c < 0, sipërfaqja është e kthyer
me kokë poshtë. Në rastin kur a = b, sipërfaqja është një cilindër.
y
Shembull 437. Ndërtoni grafikun e sipërfaqes 0
x
z = x2 + 4y2
Figura 12.26: Paraboloidi eliptik
Zgjidhje: Prerja e kësaj sipërfaqeje me çdo plan z = z0 është një elips me ekuacion
1 x2 y2
!
z0 = + .
4 22 12
Për shembull, kur z = 1 ne kemi një elips me boshte me gjatësi 2 dhe 1. Në planin z = 0 ky paraboloid është një
pikë. Grafiku i kësaj sipërfaqeje është si në Fig. 12.26
Ushtrim 25. Gjeni një parametrizim racional të paraboloidid eliptik. çfarë është grada e këtij parametrizimi? A është kjo
grada më e vogël e mundshme?
12.5.5 Paraboloidi hiperbolik
Një tjetër sipërfaqe kuadratike është paraboloidi hiperbolik, që jepet me

ekuacionin
x2 y2 z
2
− 2 = (12.39)
a b c
Pra, një nga ndryshoret është e gradës së parë kurse pjesa tjetër është
diferenca e dy katrorëve të ndryshoreve të tjera. Paraboloidi hiperbolik jep
shembullin e parë të pikave shalë të cilat do ti studjojmë në kapitullin në
vazhdim.
Në Fig. 12.27 kemi ndërtuar grafikun e paraboloidit hiperbolic
z = y2 − x2 ,
i cili është rast i veçantë kur a = b = 1 dhe c = −1. Prerja e kësaj sipërfaqeje
me planin z = z0 është y2 = −x2 −z0 , pra një hiperbolë me dy fletë. Ndërkohë
që prerja me planit x = c është një kurbë me ekuacion z = y2 − c pra një
parabolë. Figura 12.27: Paraboloidi hiperbolik
Ushtrim 26. Gjeni një parametrizim racional të paraboloidid hiperbolik. çfarë

është grada e këtij parametrizimi? A është kjo grada më e vogël e mundshme?
Ushtrim 27. Diskutoni se çfarë vëndi gjeometrik mund të jetë prerja e një sferoidi me një paraboloidi hiperbolic. A është kjo
gjithmonë një kurbë konike?
449
12.5.6 Hiperboloidi me një fletë

z
Dy tipe të tjera sipërfaqesh kuadratike janë hiperboloidi me një fletë i cili
jepet me ekuacionin:
x2 y2 z2
+ − =1 (12.40)
a 2 b 2 c2
Për hiperboloidin me një fletë, prerja tërthore me çdo plan paralel me planin
xy është një elips, ndërsa prerjet tërthore me plane paralele me planet xz ose
y
yz janë hiperbola; Fig. 12.28. Përjashtim bëjnë rastet e veçanta kur x = ±a
0
dhe y = ±b; në këto plane prerjet janë çifte drejtëzash prerëse.
Ushtrim 28. Gjeni një parametrizim racional të hiperboloidid me një fletë. çfarë
është grada e këtij parametrizimi? A është kjo grada më e vogël e mundshme?
Hiperboloidi me një fletë ka aplikime të ndryshme në industri. P.sh. ox-
haqet e reaktorëve bërthamorë janë në formën e një hiperboloidi me një x
fletë sepse kane sipërfaqje maksimale e cila nevojitet për ftohjen e shpejtë.
Në vazhdim do të shohim një lloj tjetër hiperboloidi i cili ka vetëm një fletë. Figura 12.28: Hiperboloidi me një fletë
12.5.7 Hiperboloidi me dy fletë

Hiperboloidi me dy fletë, është sipërfaqja kuadratike ekuacioni i të cilit ka
trajtën:
x2 y2 z2
− − =1
a 2 b 2 c2
Për hiperboloidin me dy fletë, prerja tërthore me çdo plan paralel me planet
xy ose yz është një hiperbolë; Fig. 12.29. Me planin yz nuk ka prerje tërthore,
sepse për x = 0 ekuacioni
y2 z2 z
− 2 − 2 =1
b c
nuk ka zgjidhje. Me çdo plan paralel me planin yz për të cilin |x| > a, prerja
është elips.
Shembull 438. Identifikoni dhe ndërtoni grafikun e sipërfaqes

y
4x2 − y2 + 2z2 + 4 = 0. 0
Zgjidhje: E sjellim ekuacionin fillimisht në trajtën e vet standarte duke

pjestuar me −4 anë për anë
y2 z2
−x2 + − =1 x
4 2 Figura 12.29: Hiperboloidi me dy fletë
Shohim se ky ekuacion paraqet hiperbolid me dy fletë. Prerjet tërthore me
planet xy dhe yz janë hiperbolat
y2 y2 z2
−x2 + = 1, z=0 dhe − = 1, x=0
4 4 2
Sipërfaqja nuk ka gjurmë në planin xz, por me planin vertikal y = k për
2 2
|k| > 2 gjurmët janë elipset me ekuacione x2 + z2 = k4 − 1, për y = k; shih
Fig. 12.29.
450
Ushtrim 29. Gjeni një parametrizim racional të hiperboloidid me dy fletë. çfarë është grada e këtij parametrizimi? A është kjo
grada më e vogël e mundshme?
12.5.8 Koni eliptik

Koni eliptik është sipërfaqja me ekuacion:
z
2 2 2
x y z
+ − =0 (12.41)
a2 b2 c2
Prerjet tërthore me plane z = z0 paralele me planin xy janë elipse,
x2 y2
2
z0 y
+ =
a2 b2 c 0
me përjashtim të vetë planit xy, ku gjurma është një pikë e vetme. Prerjet
me planet paralele me planet xz ose yz, janë hiperbola, me përjashtim të
vetë planeve xz dhe yz ku prerjet janë çift drejtëzash prerëse. x
Vërejmë se çdo pikë e konit eliptik ndodhet në një drejtëz e cila shtrihet e
tëra në sipërfaqe. Nga Fig. 12.30 duket se këto drejtëza kalojnë të gjitha nga
origjina. Kjo e bën konin eliptik një sipërfaqe të rregullt. Cilindri gjithashtu Figura 12.30: Koni Eliptik
është një sipërfaqe e rregullt.
Shembull 439. Klasifikoni syprinën e dhënë me ekuacionin
x2 + 2z2 − 6x − y + 10 = 0
Zgjidhje: Duke plotësuar katrorin mund ta rishkruajmë ekuacionin si
y − 1 = (x − 3)2 + 2z2
Atëherë, shohim se ky ekuacion paraqet një paraboloid eliptik. Prerjet me

planin y = k(k > 1) janë elipsat
(x − 3)2 + 2z2 = k − 1 y=k
Gjurma në planin xy është parabola me ekuacion y = 1 + (x − 3)2 , z = 0

Fig. 12.31 tregon paraqitjen grafike të kësaj sipërfaqeje.
Figura 12.31: x + 2z − 6x − y + 10 = 0
2 2
Ushtrim 30. Gjeni një parametrizim racional të konit eliptik. çfarë është grada e këtij parametrizimi? A është kjo grada më e
vogël e mundshme?
12.5.9 Koni rrethor

Koni rrethor është një rast i veçantë i konit eliptik, kur a2 = b2 . Në këtë rast sipërfaqja ka ekuacion
x2 y2 z2
+ − =0 (12.42)
a2 a2 c2
Ushtrim 31. Gjeni një parametrizim racional të konit rrethor. çfarë është grada e këtij parametrizimi? A është kjo grada më e
vogël e mundshme?
12.5.10 Sipërfaqet cilindrike

Sipërfaqe cilindrike quhet sipërfaqja që konsiston në gjitha drejtëzat paralele me një drejtëz të dhënë dhe që
kalojnë nga një kurbë e dhënë. Në qoftë se një nga ndryshoret x, y, z mungon në ekuacionin e një sipërfaqeje, atëherë
sipërfaqja është cilindër.
451
Cilindrat rrethorë
Cilindrat që do të shqyrtojmë në vazhdim janë quajtur cilindra rrethorë të drejtë. Këta cilindra përftohen nga
lëvizja e një drejtëze L përgjatë një rrethi C në R3 , në mënyrë të tillë që L të jetë pingule me planin që përmban rrethin
C. Do shqyrtojmë vetëm rastin kur plani që përmban rrethin është paralel me një nga tre planet koordinative. Për
shembull, ekuacionin i cilindrit me bazë rrethin që shtrihet në planin xy me qendër në (a, b, 0) dhe me rreze r është
(x − a)2 + (y − b)2 = r2
Ekuacione të ngjashme mund të shkruhen kur rrethi bazë shtrihet në planet e tjera kordinative.
z z
r
z
r y
y r
y 0
0
0
x x x
(a) x2 + y2 = r2 , për z ∈ R (b) x2 + z2 = r2 , për y ∈ R (c) y2 + z2 = r2 , për x ∈ R
Figura 12.32: Cylinders in R3
Shembull 440. Identifikoni dhe skiconi kurbat

i) x2 + y2 = 1
ii) y2 + z2 = 1
Zgjidhje: i) Meqënëse z mungon atëherë sipërfaqja është një cilindër, ku ekuacionet x2 + y2 = 1, z = k paraqesin
rrathë me rreze 1 në planet z = k. Sipërfaqja është cilindër rrethor, me prerje tërthore rrathë me rreze 1 me qendër
në boshtin e z-ve.
ii) Tek ky ekuacion mungon x, sipërfaqja është cilindër rrethor, me prerje tërthore rrathë me rreze 1 me qendër
në boshtin e x-ve.
Cilindrat parabolikë
Një sipërfaqe e cila prerjet tërthore sipas planeve paralele janë e njëjta parabolë, quhet cilindër parabolik.
Shembulli më i thjeshtë i cilindrit parabolik është shembulli i mëposhtëm.
Shembull 441. Ndërtoni syprinën e dhënë me ekuacionin z = x2

y
Zgjidhje: Siç mund të shihet ekuacioni nuk e përmban y.
Kjo do të thotë se çdo plan vertikal me ekuacion y = k e pret
20
grafikun sipas një kurbe me ekuacion z = x2 . Pra, prerjet
tërthore janë parabola.
x
Fig. 12.33 tregon se si formohet grafiku, duke zhvendosur par- 0
alelisht sipas boshtit të y-ve parabolën z = x2 në planin xz.

Figura 12.33: Sipërfaqja z = x2 në R3
452
Ushtrime:
2204. (a) çfarë paraqet ekuacioni y = x2 si vijë në R2 ? 2224. Ndërtoni zonën e kufizuar nga sipërfaqet z = x2 + y2
p
(b) çfarë paraqet ekuacioni y = x2 si sipërfaqe në R3 ? dhe x2 + y2 = 1 për 1 ≤ z ≤ 2.

(c) çfarë paraqet ekuacioni z = y2 ?
2225. Ndërtoni zonën e kufizuar nga paraboloidët z = x2 + y2
Përshkruani dhe skiconi sipërfaqen. dhe z = 2 − x2 − y2 .
2205. x2 + 4z2 = 4 2226. Gjeni ekuacionin e sipërfaqes së përftuar nga rrotullimi

i parabolës y = x2 rreth boshtit të y-ve.
2206. y = 9 − x2
2227. Gjeni ekuacionin e sipërfaqes së përftuar nga rrotullimi
2207. z − y2 = 0 i drejtëzës x = 3y rreth boshtit të x-ve.
2208. z = sin y 2228. Gjeni ekuacionin e sipërfaqes që konsiston në të gjitha
pikat e baraslarguara nga pika (−1, 0, 0) dhe plani x = 1.
2209. xy = 9
Identifikoni sipërfaqen.
2210. x2 − z2 = 1
2229. Gjeni ekuacionin e sipërfaqes që konsiston në të gjitha
Gjeni gjurmën e sipërfaqes së dhënë në planet x = pikat P për të cilat distanca e P nga boshti i x-ve është sa dyfishi
k, y = k, z = k. Identifikoni syprinën dhe skicojeni atë. i distancës së P nga plani yz. Identifikoni sipërfaqen.
2211. x2 + y2 + z2 = 1 2230. Vërtetoni se kurba e prerjes së sipërfaqeve x2 + 2y2 −

z2 + 3x = 1 dhe 2x2 + 4y2 − 2z2 − 5y = 0 shtrihet në një plan.
2212. 4x = y2 + z2
Përcaktoni në se ekuacionet e mëposhtme përkufizojnë
2213. z2 = x2 + y2 një sferë. Në qoftë se është kështu atëherë gjeni rrezen
dhe qendrën.
2214. 25x2 + y2 = 100 + 4z2
2231. x2 + y2 + z2 − 4x − 6y − 10z + 37 = 0
2215. z = x2 − y2
2232. x2 + y2 + z2 + 2x − 2y − 8z + 19 = 0
2216. y = x2 + 16y2
2233. 2x2 + 2y2 + 2z2 + 4x + 4y + 4z − 44 = 0
2217. 4x2 + 36y2 + 16z2 = 25
2234. x2 + y2 − z2 + 12x + 2y − 4z + 32 = 0
Theshtoni ekuacionin në një nga format standarte,
klasifikoni syprinën dhe skicojeni atë. 2235. Gjeni pikat e prerjes së sferës
2218. x2 − y2 + 4z = 0 (x − 3)2 + (y + 1)2 + (z − 3)2 = 9
2219. z = 2x2 + 5y2 dhe drejtëzës me ekuacione parametrike x = −1 + 2t, y =
2220. 4x + y + 4z − 4y − 24z + 36 = 0
2 2 2 −2 − 3t, z = 3 + t.
2221. 4y2 + z2 − x − 16y − 4z + 20 = 0 2236. Gjeni prerjen e sferave x2 + y2 + z2 = 9 dhe (x − 4)2 +

(y + 2)2 + (z − 4)2 = 9.
2222. x2 − y2 + z2 − 4x − 2y − 2z + 4 = 0
2237. Gjeni prerjen e sferës x2 + y2 + z2 = 9 dhe cilindrit
2223. x − y + z − 2x + 2y + 4z + 2 = 0
2 2 2
x2 + y2 = 4.
453
454
Pjesa IV
Kalkulusi vektorial
455
Kapitulli 13
Funksionet vektoriale
13.1 Funksionet vektoriale dhe kurbat në hapësirë

Në pjesën e parë të Kalkulusit kemi studiuar funksionet me
vlera reale, pra funksionet f : R → R. Në këtë kapitull, për
herë të parë do të studiojmë funksione ku vlera e funksionit
nuk është një numër real, por një vektor. Pra do të studiojmë
funksionet e llojit
r : R → Rn ,
të cilët na shërbejnë për të përshkruar shumë fenomene të
fizikës.
Në Kap. 12 një vektor u ∈ Rn u shënua si vektor kolonë, pra

u1 
 
u = u2 . Ne gjithashtu pamë se një mënyrë ekuivalente për
 
ur
 
të shkruar vektorët në R3 ishte si kombinim linear i vektorëve
njësi i, j, k. Pra,
u = u1 i + u2 j + u3 k.
Për hir të traditës, në këtë kapitull, funksionet vektoriale do të

shënohen edhe me simbolin u = hu1 , u2 , u3 i .
Funsionet vektorialë do të përdoren për të studiuar kurbat në kapësirë, lëvizjen e një objekti në hapësirë, ligjet
e Keplerit, si edhe aplikime të tjera të Fizikës dhe inxhinjerisë.
Një funksion vektorial në R3 quhet rregulli sipas të cilit çdo numri real t ∈ D ⊂ R i vihet në korrespondencë
një dhe vetëm një vektor r(t) në R3 . Shkruajmë
r(t) : D → R3
 f (t)
 
 = f (t) i + g(t) j + h(t) k.
 g(t)
t → 
h(t)
 
ku f (t), g(t), janë funksione me vlera reale dhe quhen funksionet komponente të r. Ne zakonisht shkruajmë,
r(t) = f (t) i + g(t) j + h(t) k = f (t) · i + g(t) · j + h(t) · k
Lexuesi të vërtetojë pohimin e mëposhtëm.
Teorema 66. r(t) është funksion atëherë dhe vetëm atëherë kur f (t), g(t), h(t) janë funksione.
457
Më poshtë do të ndërtojmë kalkulusin e këtyre funksioneve në mënyrë analoge me atë të funksioneve me një
ndryshore.
Bashkësia e përkufizimit të r(t) është prerja e bashkësive të përkufizimit të komponentëve f (t), g(t), h(t). Më
poshtë shohim disa shembuj.
Shembull 442. Ekuacioni parametrik i drejtëzës përcakton një funksion vektorial.

P.sh. le të jetë dhënë një drejtëz me Ek. (12.19).
x = x0 + at, y = y0 + bt, z = z0 + ct, për − ∞ < t < ∞.
Natyrisht, ky është një funksion vektorial
r(t) = (x0 + at) i + (y0 + bt) j + (z0 + ct) k
Ushtrim 32. Jepet funksioni vektorial

r(t) = x(t) i + y(t) j + z(t) k,
ku x(t), y(t), z(t) janë funksione linearë. Çfarë paraqet grafiku i funksionit r(t)?
Shembull 443. Gjeni bashkësinë e përkufizimit të funksionit

√
r(t) = cos t i + ln(4 − t) j + t + 1 k.
Zgjidhje: Komponenti i parë është i përkufizuar për çdo vlerë reale të t. Komponenti i dytë është i përkufizuar
vetëm për t < 4. Komponenti i tretë është i përkufizuar vetëm për t ≥ −1. Prerja e këtyre tre bashkësive, përbën
bashkësinë e përkufizimit të funksionit tonë vektorial, pra [−1, 4).
Shembull 444. Le të jetë dhënë funksioni r : R → R3 si vijon
r(t) = cos t i + sin t j + t k),
për t ∈ R. Ndërtoni grafikun e funksionit.
Zgjidhje: Ky është ekuacioni i një heliksi; shih Fig. 17.7. Kur t rritet atëherë
vlerat e r(t) përshkruajnë një trajektore që ka formën e një spiraleje që rritet
në koordinatën z. Për çdo t, vlerat x(t) dhe y(t) janë x = cos t dhe y = sin t.
Pra,
x2 + y2 = cos2 t + sin2 t = 1.
Kështu që kurba shtrihet ne cilindrin x2 + y2 = 1.
Duke qenë se secili komponent i funksionit vektorial është një funksion me

vlera reale, atëherë koncepti i limitit mund të shtrihet fare natyrshëm edhe Figura 13.1: Heliksi
për funksionet vektoriale. Japim përkufizimin si më poshtë.
Përkufizim 60. Le të jetë dhënë një funksion vektorial
r(t) = f (t) i + g(t) j + h(t) ki
dhe a një numër real i çfarëdoshëm. Atëherë, thuhet se funksioni vektorial r(t) ka limit kur t → a dhe shkruajmë
lim r(t) = v
t→a
atëherë kur
v = lim f (t) i + lim g(t) j + lim h(t) k,
t→a t→a t→a
duke nënkuptuar se limitet e funksioneve komponentë ekzistojnë.
458
Shembull 445. Njehsoni limitin

lim r(t),
t→1
ku r(t) jepet si më poshtë

sin(3t − 3)
r(t) = t3 i + j + e2t k.
t−1
Zgjidhje: Nga përkufizimi kemi si më poshtë
sin(3t − 3)
lim r(t) = lim t3 i + lim j + lim e2t k = i + 3 j + e2 k.
t→1 t→1 t→1 t−1 t→1
Vini re që tek limiti i komponentit të dytë përdorëm rregullin e L’Hospital-it.

Gjatë kalimit në limit të funksionit vektorial, ne kalojmë në limitet e funksioneve komponentë të tij. Duke qenë
se ato janë funksione reale, atëherë kanë vend të gjitha rregullat e kalimit në limit për funksionet reale.
Përkufizimi i vazhdueshmërisë së funksionit vektorial përcaktohet gjithashtu në varësi të komponentëve të tij.
Përkufizim 61. Le të jetë dhënë
r(t) = f (t) i + g(t) j + h(t) k
një funksion vektorial dhe a një numër nga bashkësia e tij e përkufizimit. Atëherë, r(t) quhet i vazhdueshëm në a,
në qoftë se
lim r(t) = r(a).
t→a
Ose thuhet se r(t) quhet i vazhdueshëm në a në qoftë se secili prej komponentëve të tij f (t), g(t), dhe h(t) është i
vazhdueshëm në a.
Ekziston një lidhje e ngushtë ndërmjet funksioneve vektoriale të vazhdueshëm dhe kurbave në hapësirë.
Në qoftë se do ta mendonim trajektoren C si gjurmën e lëvizjes së një objekti,

pozicioni i të cilit në kohën t jepet nga pika me koordinata f (t), g(t), h(t) ,
atëherë funksioni vektorial
r(t) = f (t) i + g(t) j + h(t) k
nuk është tjetër veçse vektori pozicion i pikës P( f (t), g(t), h(t)) në C. Pra,
çdo funksion vektorial i vazhdueshëm, përcakton një kurbë në hapësirë.
Le ta ilustrojmë këtë fakt me disa shembuj.

Figura 13.2: Kurbat në hapësirë
Shembull 446. Gjeni funksionin vektorial që paraqet kurbën C që përkufizohet nga prerja e cilindrit x2 + y2 = 1 me planin
y + z = 2.
Zgjidhje: Prerja e cilindrit me planin jepet në Fig. 13.3, dhe siç duket prerja C është një elips. Projeksioni i elipsit
në planin xy është rrethi, me ekuacion x2 + y2 = 1 dhe z = 0. Ekuacionin x2 + y2 = 1 mund ta shkruajmë në trajtë
parametrike
x = cos t, y = sin t, 0 ≤ t ≤ 2π
Nga ekuacioni i planit mund të shkruajmë
z = 2 − y = 2 − sin t
dhe ekuacioni parametrik për C, merr trajtën:
x = cos t, y = sin t, z = 2 − sin t, 0 ≤ t ≤ 2π
Ekuacioni vektorial do jetë

r(t) = cos t i + sin t j + (2 − sin t) k për 0 ≤ t ≤ 2π.
Ky ekuacion quhet parametrizim i kurbës C.
459
Figura 13.3: Prerja e dy sipërfaqeve
Shembull 447. Gjeni funksionin vektorial të segmentit që bashkon pikat P(x1 , y1 , z1 ) dhe Q(x2 , y2 , z2 ).
Zgjidhje: Duhet të theksojmë se na kerkohet vetëm ajo pjesë e drejtëzës që bashkon këto dy pika. Për të përcaktuar
ekuacionin vektorial të një drejtëze, na duhet një pikë dhe një vektor drejtues. Duke qenë se na jepen dy pika
atëherë e kemi të thjeshtë të përcaktojmë ekuacionin vektorial të drejtëzës. Vektori drejtues i kësaj drejtëze është
 x2 − x1 
 
−−→ −−→
v =  2 . Shënojmë me v1 = OP dhe v2 = OQ Atëherë, duke pasur pikën P dhe vektorin drejtues v, ekuacioni i
 y − y 
1

z2 − z1

drejtëzës do jetë
r(t) = v1 + tv = v1 + tv2 − tv1 = (1 − t)v1 + tv2 .
Ky është ekuacioni vektorial i drejtëzës që kalon nga pikat P dhe Q. Duke qenë se duam vetëm segmentin që
bashkon P dhe Q, atëherë kufizojmë vlerat e t. Vërejmë që
r(0) = v1 dhe r(1) = v2 .
Pra, në qoftë se kufizojmë vlerat e t në t ∈ [0, 1], ne kemi pikërisht segmentin që bashkon pikat P dhe Q. Kështu që
ekuacioni i kërkuar është:
r(t) = (1 − t) v1 + t v2 ,
për 0 ≤ t ≤ 1.
Le të shohim tani një shembull klasik nga gjeometria algjebrike.
460
Shembull 448 (Twisted cubic). Consider the vector function
r(t) = t i + t2 j + t3 k.
Kjo kurbë në hapësirë quhet kubikja e përdredhur. Le të përpiqemi të ndërtojmë

grafikun e saj.
Zgjidhje: Po të konsiderojmë këtë kurbë në planin xy atëherë kordinatat e

nje pike të saj jepen nga
x = t dhe y = t2 .
Pra ekuacioni midis x dhe y është
y = x2 ,
i cili është ekuacioni i një parabole. Atëherë, kurba jonë e mësipërme

shtrihet në paraboloidën cilindrike y = x2 në R3 , siç tregohet në figurë.
Në planin xz kemi, në mënyrë të ngjashme,
x = t dhe z = t3 ,
pra
z = x3 .
Eshtë më interesante ajo çka ndodh në planin yz. Ne kemi
y = t2 dhe z = t3 .
Le të përpiqemi të eleminojmë parametrin t që të gjejmë një ekuacion midis

y dhe z. Përderisa t = yz , për t , 0, atëherë kemi
z2 = y3 .
Në figuren karshi jepet grafiku i plotë i kësaj kurbe në R3 .

Shembulli i mësipërm është mjaft interesant nga këndvështrimi i gjeometrisë algjebrike, por ne po e shtyjmë një
diskutim të plotë për të ardhmen.
Ushtrime:
Gjeni bashkësinë e përkufizimit të funksionit vekto- Ndërtoni grafikun e kurbës së dhënë me ekuacion
rial. vektorial. Tregoni me një shigjetë drejtimin e rritjes së t.
√
2238. r(t) = (t − 1) i + t + 2 j + t−1
t+2 k. 2246. r(t) = ht4 + 1, ti.
√
2239. r(t) = 1t i + 3t − 1 j + cos t k. 2247. r(t) = ht3 , t2 i.
2240. r(t) = ln(t − 1) i + t j + sin 2t k. 2248. r(t) = ht, cos 2t, sin 2ti.
2241. r(t) = t−2
t+2 i + sin t j + ln(4 − t2 ) k. 2249. r(t) = ht + 1, 3t, −ti.
Gjeni limitin e funksionit vektorial. 2250. r(t) = hsin t, 3, cos ti.
2242. limt→0+ cos t i + sin t j + ln t k 2251. r(t) = ht, t, cos ti.
√
t
2243. limt→0 e −1 i + 1+t−1
j + 3
k . 2252. r(t) = ht2 , t4 , t6 i.
t t 1+t
√
√ 2253. r(t) = hsin t, sin t, 2 cos ti.
2244. limt→1 t + 3 i + tt−1
2 −1 j +
tan t
t k .
Gjeni ekuacionin vektorial dhe ekuacionet
2245. limt→∞ arctan t i + e−2t j + lnt t k . parametrike të segmentit që bashkon pikat A dhe B.
461
2254. A(0, 0, 0), B(1, 2, 3). 2262. Gjeni

p ekuacionin vektorial të vijës sipas së cilës pritet
koni z = x2 + y2 me planin z = 1 + y.
2255. A(2, 3, 1), B(1, −1, 2).
2256. A(1, 2, 4), B(3, 1, 5). 2263. Gjeni ekuacionin vektorial të vijës, sipas së cilës pritet
paraboloidi z = 4x2 + y2 me cilindrin parabolik y = x2 .
2257. A(0, 4, −2), B(2, −1, 6).
2264. Supozojmë se u dhe v janë dy funksione vektoriale që
2258. Gjeni një funksion vektorial për drejtëzën, që kalon nga kanë limit kur t → a, dhe le të jetë c një konstante. Vërtetoni
pika (1, 4, 2) në drejtimin e vektorit u = i − j + 2 k. vetitë e mëposhtme të limiteve.
2259. Le të jetë L drejtëza që kalon nga pikat (1, 5, −2) dhe
(2, 2, 4); dhe le të jetë L1 drejtëza që kalon nga pikat (2, 4, 6) • limt→a [u(t) + v(t)] = limt→a u(t) + limt→a v(t)
dhe (−3, 1, −2). Gjeni vektorin që kalon nga pika (1, 1, 2) dhe
që është pingul me të dy drejtëzat L dhe L1 .
• limt→a [cu(t)] = c limt→a u(t)
2260. Vërtetoni se drejtëza me ekuacione parametrike
x = t2 , y = 1 − 3t, z = 1 + t2 • limt→a [u(t) · v(t)] = limt→a u(t) · limt→a v(t)
kalon nga pikat (1, 4, 0) dhe (9, −8, 28) por jo nga pika
(4, 7, −6). • limt→a [u(t) × v(t)] = limt→a u(t) × limt→a v(t)
2261. Gjeni ekuacionin vektorial të vijës sipas së cilës pritet
cilindri
2265. Vërtetoni se limt→a r(t) = v, atëherë dhe vetëm atëherë
x2 + y2 = 4
për çdo ε > 0 ekziston një numër δ > 0 i tillë që k r(t) − vk < ε
me syprinën z = xy. sa herë që 0 < |t − a| < δ.
13.2 Derivati dhe integrali i funksioneve vektoriale

Në këtë leksion do të studiojmë konceptet e derivatit dhe integralit për funksionet vektorialë. Këto koncepte do
të na shërbejnë për të kuptuar më mirë grafikun e një funksioni vektorial r(t), llogaritjen e gjatësisë së një kurbe,
gjetjen e sipërfaqeve, etj.
13.2.1 Derivatet
Derivati i funksionit vektorial përkufizohet në të njëjtën mënyrë si derivati i një funksioni real.
Përkufizim 62. Le të jetë dhënë

r(t) = f (t) i + g(t) j + h(t) k,
një funksion vektorial, dhe a një numër nga bashkësia e tij e përkufizimit. Atëherë, derivat i r(t) në a, që shënohet
me r0 (a), është limiti
r(a + h) − r(a)
r0 (a) = lim ,
h→0 h
në qoftë se ky limit ekziston. Themi se r(t) është i derivueshëm në a, nëqoftëse r0 (a) ekziston.
Kuptimi gjeometrik i Përk. 62 tregohet edhe në Fig. 13.4

−−→
Në qoftë se P dhe Q kanë pozicione që jepen përkatësisht nga r(t) dhe r(t + h), atëherë PQ paraqet vektorin
r(t + h) − r(t), i cili nuk është tjetër veçse vektori sekant. Vektori
r(t + h) − r(t)
h
ka të njëjtin drejtim me r(t + h) − r(t) kur h > 0. Dhe kur h → 0 ky vektor i afrohet vektorit tangent që shtrihet në
tangenten ndaj kurbës. Kjo përbën edhe arsyen që vektori r0 (t) quhet vektori tangent i kurbës së dhënë nga r(t),
në pikën P, duke nënkuptuar se r0 (t) ekziston dhe është i ndryshëm nga vektori zero.
462
Figura 13.4: Vektori sekant dhe tangent
Tangentja ndaj trajektores C në pikën P, përkufizohet si drejtëza që kalon nga P dhe është paralel me vektorin
r0 (t). Vektor tangent njësi do të quhet vektori:
r0 (t)
T(t) =
k r0 (t)k
Një mënyrë praktike të njehsimit të derivatit të funksiont vektorial na e mundëson teorema e mëposhtme.
Teorema 67. Në qoftë se r(t) është një funksion vektorial si më poshtë
r(t) = f (t) i + g(t) j + h(t) k,
ku f (t), g(t), h(t) janë funksione të derivueshme, atëherë
r0 (t) = f 0 (t) i + g0 (t) j + h0 (t) k
Vërtetim: Teorema vërtetohet duke u nisur direkt nga përkufizimi i limitit të funksionit vektorial.
r(t + ∆t) − r(t)

r0 (t) = lim
∆t→0 ∆t
f (t + ∆t) − f (t) g(t + ∆t) − g(t) h(t + ∆t) − h(t)
!
= lim i+ j+ k
∆t→0 ∆t ∆t ∆t
f (t + ∆t) − f (t) g(t + ∆t) − g(t) h(t + ∆t) − h(t)
= lim i + lim j + lim
∆t→0 ∆t ∆t→0 ∆t ∆t→0 ∆t
= f (t) i + g (t) j + h (t) k.
0 0 0

Shembull 449. Njehsoni r0 (t), kur r(t) jepet si më poshtë
r(t) = t3 i + cos(3t) j − ln(t − 1) k
Zgjidhje: Në bazë të Teor. 67, derivati i funksionit vektorial do të jetë vektori me komponentë derivatet e kompo-
nentëve të funksionit vektorial të dhënë, pra
1
r0 (t) = 3t2 · i − 3 sin(3t) · j − ·k
t−1

Ashtu si në kalkulusin e funksioneve me vlera reale, ne shumë rrallë do të gjejmë derivatin e një funksioni
duke u nisur nga përkufizimi i derivatit. Ne do të gjejmë rregullat e derivimit për funksionet vektorialë dhe do të
përdorim këto rregulla për gjetjen e derivateve.
463
Teorema 68. Në qoftë se u dhe v janë funksione vektoriale të derivueshëm, dhe c një skalar, dhe f (x, y) një funksion real.
Atëherë
1. d
dt [u(t) + v(t)] = u0 (t) + v0 (t)
2. d
dt [cu(t)] = cu0 (t)
3. d
dt [ f (t)u(t)] = f 0 (t)u(t) + f (t)u0 (t)
4. d
dt [u(t) · v(t)] = u0 (t) · v(t) + u(t) · v0 (t)
5. d
dt [u(t) × v(t)] = u0 (t) × v(t) + u(t) × v0 (t)
6. d
dt [u( f (t))] = r0 (t)u0 ( f (t))
Vërtetim: Vërtetimi i kësaj teoreme bëhet duke u nisur direkt nga përkufizimi i derivatit dhe nga rregullat e
derivimit për funksionet reale. Le të shohim vërtetimin e njërit prej rregullave, rregullin 4.
Le të jenë dhënë
u(t) = f1 (t) i + g1 (t) j + h1 (t) k dhe v(t) = f2 (t) i + g2 (t) j + h2 (t) k
Atëherë,
u(t) · v(t) = f1 (t) f2 (t) + g1 (t)g2 (t) + h1 (t)h2 (t)
dhe nga rregulli i zakonshëm i prodhimit të dy funksioneve kemi
d d d d
[u(t) · v(t)] = [ f1 (t) f2 (t)] + [g1 (t)g2 (t)] + [h1 (t)h2 (t)]
dt dt dt dt
= f10 (t) f2 (t) + f20 (t) f1 (t) + g01 (t)g2 (t) + g02 (t)g1 (t) + h01 (t)h2 (t) + h02 (t)h1 (t)
= [ f10 (t) f2 (t) + g01 (t)g2 (t) + h01 (t)h2 (t)] + [ f20 (t) f1 (t) + g02 (t)g1 (t) + h02 (t)h1 (t)]
= u0 (t) · v(t) + u(t) · v0 (t)

Shembull 450. i) Gjeni derivatin e funksionit vektorial
r(t) = (1 + t3 ) i + te−t j + sin 2t k.
ii) Gjeni vektorin tangent njësi në pikën t = 0.
Zgjidhje: i) Derivati i r(t) është

r0 (t) = 3t2 i + (1 − t)e−t j + 2 cos 2t k.
ii) Vektori njësi në pikën t = 0 jepet nga

r0 (0)
T(0) = .
k r0 (0)k
Meqënëse r(0) = i dhe r0 (0) = j + 2k, kemi
j + 2k 1 2
T(0) = √ = √ j + √ k.
1+4 5 5

Shembull 451. Supozojmë se r(t) është i derivueshëm. Gjeni derivatin e k r(t)k.
464
Zgjidhje: Meqënëse k r(t)k është funksion real i t-së atëherë nga rregulli zinxhir kemi
d d
k r(t)k2 = 2 · k r(t)k · k r(t)k (13.1)
dt dt
Gjithashtu k r(t)k2 = r(t) · r(t) dhe nga vetia 4) e teoremës së mësipërme kemi
d
kr(t)k2 = r0 (t) · r(t) + r(t) · r(t) = 2 r0 (t) · r(t) (13.2)
dt
Duke kombinuar Ek. (13.1) dhe Ek. (13.2) kemi
d r0 (t) · r(t)
k r(t)k = , (13.3)
dt k r(t)k
për k r(t)k , 0.
Dimë se një funksion real është konstant atëherë dhe vetëm
atëherë derivati i tij është zero. Kështu që k r(t)k është konstant
atëherë dhe vetëm atëherë dtd k r(t)k = 0 për çdo t. Gjithashtu r(t) ⊥
r0 (t), atëherë dhe vetëm atëherë r0 (t) · r(t) = 0. Pra, arrijmë kështu r(t)
në një përfundim mjaft të rëndësishëm se:
Lema 54. Supozojmë se k r(t)k , 0. Atëherë k r(t)k është konstant atëherë 0
dhe vetëm atëherë kur r(t) ⊥ r0 (t), për çdo t.
Kjo do të thotë se në qoftë se një kurbë shtrihet e tëra në një sferë
(ose rreth) me qendër në origjinën e koordinatave, atëherë vektor
tangenti r0 (t), është gjithmonë pingul me vektor pozicionin r(t).
Ushtrime:
2266. Në qoftë se një kurbë ka vetinë që vektori pozicion r(t) është gjithmonë pingul me vektor tangentin r0 (t), vërtetoni se
kurba ndodhet në sferën me qendër në origjinën e koordinatave.
2267. Le të jetë dhënë kurba në hapësirë
cos t sin t −at
r(t) = √ i√ j+ √ k,
1+a t 2 2 1+a t 2 2 1 + a2 t2
me a , 0.
(a) Vërtetoni se k r(t)k = 1, për të gjitha t ∈ R.
(b) Vërtetoni se r0 (t) · r(t) = 0, për të gjitha t ∈ R.
2268. Vërtetoni se në qoftë se funksioni vektorial r(t) ka derivat r0 (t) = 0 për të gjitha t ∈ (a, b), atëherë ai është vektor
konstant në (a, b).
Derivatet e rendeve më të larta

Për funksionet reale ne kemi shqyrtuar derivatet e rendeve të larta. Për analogji dhe për funksionet vektoriale
shqyrtohen derivatet e rendeve të larta. Derivat i rendit të dytë i një funksioni vektorial r, quhet derivati i r0 , pra
r00 = ( r0 )0 .
Shembull 452. Gjeni r00 (t), kur r(t) = sin t i + cos t j + t k, ku t ∈ R.
Zgjidhje: Nga derivimi i r(t) marrim r0 (t) = cos t i − sin t j + k dhe r00 (t) është r00 (t) = − sin t i − cos t j.
Një funksion vektorial r(t) quhet i lëmuar kur komponentët e tij janë të lëmuar (pra gjithë derivatet e rendeve
të larta ekzistojnë).
Ushtrime:
465
Gjeni derivatin e funksionit vektorial. 2284. Në qoftë se

2269. r(t) = cos t i + sin t j.
r(t) = t i + t2 j + t3 k,
2270. r(t) = cos 3t i + t j + sin 3t k.
2271. r(t) = i − j + e4t k. gjeni r0 (t), T(1), r00 (t), dhe r0 (t) × r00 (t).
√
2272. r(t) = sin−1 t i + 1 − t2 j + k. 2285. Në qoftë se
2
2273. r(t) = et i − j + ln(1 + 3t) k.
r(t) = e2t i + e−2t j + te2t k,
2274. r(t) = at cos 3t i + b sin t j + c cos t k.
3 3
gjeni T(0), r00 (0), dhe r0 (t) · r00 (t).

2275. r(t) = i + t j + t2 k.
2276. r(t) = t i × ( j + t k). Gjeni ekuacionet parametrike të tangentes ndaj kurbës
së dhënë me ekuacione parametrike në pikën e dhënë.
Njehsoni r0 (t) dhe gjeni tangenten në r(0).
2277. r(t) = sin 2t i + 2 sin2 t j + 2 cos t k. 2286. x = t5 , y = t4 , z = t3 ; P(1, 1, 1).

2
2278. r(t) = (et + 1) i + (e2t + 1) j + (et + 1) k.
2287. x = t2 − 1, y = t2 + 1, z = t + 1; P(−1, 1, 1).
2279. Gjeni vektorin tangent njësi T(t), ndaj kurbës
2288. x = e−t cos t, y = e−t sin t, z = e−t ; P(1, 0, 1).
r(t) = 6t5 i + 4t3 j + 2t k
√
në pikën ku parametri t = 1. 2289. x = ln t, y = 2 t, z = t2 ; P(0, 2, 1).
2280. Gjeni vektorin tangent njësi T(t), ndaj kurbës Përcaktoni në se vija është e lëmuar.
r(t) = cos t i + 3t j + 2 sin 2t k,
në pikën ku parametri t = 0. 2290. r(t) = t3 i + t4 j + t5 k
2281. Gjeni vektorin tangent njësi T(t), ndaj kurbës
√ 2291. r(t) = cos3 t i + sin3 t j
r(t) = 4 t i + t2 j + t k
2292. r(t) = (t3 + t) i + t4 j + t5 k
në pikën ku parametri t = 1.
2282. Gjeni vektorin tangent njësi T(t), ndaj kurbës 2293. Gjeni pikën e prerjes së dy tangenteve të hequra ndaj
kurbës
r(t) = 2 sin t i + 2 cos t j + tan t k
r(t) = sin πt i + 2 sin πt j + cos πt k
në pikën ku parametri t = π/4.
në pikat ku t = 0 dhe t = 21 .
2283. (a) Gjeni vektorin tangent ndaj kurbës
r(t) = t2 i + t3 j + (1 − t) k, 2294. Le të jetë L drejtëza që kalon nga pika P(1, 1, 3) dhe ka
si vektor drejtues vektorin u = 2 i + j − k dhe le të jetë L1
në pikën P(1, 1, 0). drejtëza që kalon nga pika Q(0, 1, 5) dhe ka si vektor drejtues
(b) Gjeni ekuacionin vektorial të drejtëzës tangente ndaj vektorin v = 3 i − j + 2 k. Gjeni distancën drejtëzave L1 dge
kësaj kurbe në pikën P(1, 1, 0). L2 .
13.2.2 Integralet
Integrali i caktuar i një funksioni vektorial r(t) mund të përkufizohet në të njëjtën mënyrë si për funksionin real
të një ndryshore, duke nënkuptuar se në këtë rast integrali është vektor. Integralin e funksionit vektorial e shprehim
466
në varësi të komponentëve f, g, h.
Z b n
X
r(t) dt = lim r(t∗i )∆t
a n→∞
i=1
 n   n   n 
X  X  X 
= lim  f (t∗i )∆t i +  g(t∗i )∆t j +  h(t∗i )∆t k

n→∞
i=1 i=1 i=1
Pra,
Z b Z b ! Z b ! Z b !
r(t) dt = f (t) dt i + g(t) dt j + h(t) dt k
a a a a
Kjo do të thotë se integralin e një funksioni vektorial, mund ta njehsojmë duke integruar secilin funksion komponent
të tij. Teorema Themelore e Kalkulusit është e vërtetë për funksionet vektoriale të vazhdueshëm.
Teorema 69. Jepet funksioni vektorial i vazhdueshëm r(t). Barazimi i mëposhtëm është i vërtetë
Z b
r(t) dt = R(t)|ba = R(b) − R(a).
a
ku R është një primitiv i r. Pra, R0 (t) = r(t).

R
Për integralet e pacaktuara do të përdorim shënimin r(t) dt.

r(t) dt
për r(t) = sin t i + 9 j + 5t k.
Zgjidhje: Kemi !
t2
Z
r(t) dt = − cos t i + 9t j + 5 k +c
2

R1
Shembull 454. Njehsoni 0
r(t) dt për r(t) = sin t i + 9 j + 5t k.
Zgjidhje: Në këtë rast thjesht zbatojmë Teoremën Themelore të Kalkulusit dhe kemi:
− cos 1 −1 1 − cos 1

     
1 1 !
t2
Z Z
r(t) dt = − cos t i + 9t j + 5 k dt =  9  −  0  =  9  .
     
0 0 2  5    
0 5 
2 2
Ushtrime:
Njehsoni integralet. 2299. Gjeni r(t) kur jepet
R1 r0 (t) = t2 i + 4t3 j − t2 k
2295. 0
(3t i − e j + sin t k) dt
5 t
dhe r(0) = j.
R5 √
2296. 3
−t
(e i − j + t k) dt
2t
t2 +1 2300. Gjeni r(t) kur jepet
R π/2
2297. 0 (3 sin t cos2 t i − sint cos t j + sin t k) dt r0 (t) = sin t i − cos t j + 2t k
R
2298. ( t24+1 i + et j + ln t k) dt dhe r(0) = i + j + 2 k.
467
d2 r
2301. Vërtetoni se d
dt ( r × dr
dt ) = r× dt2
. 2304. Gjeni d
dt [u(t) · v(t)], për
2302. Vërtetoni që
u(t) = t i − 2t3 j + t2 k
d du dv dw
(u · (v × w)) = · (v × w) + u · ( × w) + u · (v × ). dhe
dt dt dt dt
2303. Teorema e vlerave të ndërmjetme nuk ka vend për funk- v(t) = sin t i + t j + cos t k.
sionet vektoriale. Vërtetoni që për funksionin d
2305. Gjeni dt [u(t) × v(t)], për
r(t) = cos t i + sin t j + t k,
u(t) = t i − 2t3 j + t2 k
nuk ka asnjë vlerë të t ∈ (0, 2π) të tillë që
r(2π) − r(0) dhe
r0 (t) = v(t) = sin t i + t j + cos t k.
2π − 0
13.3 Gjatësia e harkut dhe kurbatura

Le të jetë dhënë funksioni vektorial
r(t) = f (t) i + g(t) j + h(t) k,
ku a ≤ t ≤ b. Supozojmë se funksionet x = f (t), y = g(t), z = h(t) janë me derivat të vazhdueshëm të paktën në

intervalin (a, b), dhe asnjë pjesë e kurbës nuk përsëritet (pra kurba përshkohet vetëm një herë). Në këto kushte
gjatësia e kurbës L nga t = a deri në t = b është:
Z b Z b q
2
L= k r0 (t)k dt = f 0 (t)]2 + [g0 (t) + [h0 (t)2 ] dt

(13.4)
a a
Të gjitha funksionet që do të shqyrtojmë në vazhdim do jenë funksione të lëmuara. Një funksion quhet i lëmuar
në qoftë se derivati i parë i nuk është vektor zero, dhe funksionet komponente të saj janë të lëmuara. Nga formulat
e mësipërme ne nxjerrim se
Z b
L= k r0 (t)k dt
a
Shembull 455. Përcaktoni gjatësinë e kurbes
r(t) = 2t i + 3 sin 2t j + 3 cos 2t k
në intervalin 0 ≤ t ≤ 2π.
Zgjidhje: Gjejmë fillimisht

r0 (t) = 2 i + 6 cos 2t i − 6 sin 2t k.
Pra
q √ √ √
k r0 (t)k = 4 + 36 cos2 (2t) + 36 sin2 (2t) = 4 + 36 = 40 = 2 10
Kështu që gjatësia e kurbës do jetë:

Z 2π Z 2π √ √
L= k r0 (t)k dt = 2 10 dt = 4π 10
0 0
468
Le të jetë C një kurbë e lëmuar në R3 , e dhënë nga një funksion vektorial
r(t) = f (t) i + g(t) j + h(t) k,
për t ∈ [a, b], ku r0 (t) është i vazhdueshëm në C dhe kryqëzohet vetëm

njëherë kur t shkon nga t = a në t = b.
Përkufizojmë funksionin gjatësi e harkut si më poshtë

s
Z b Z t !2 !2 !2
dx dy dz
s(t) = k r (u)k du =
0
+ + du
a a du du du
Vlera s(t) është gjatësia e harkut në C midis pikave r(a) dhe r(b); shih
Fig. 13.5. Pra, s(t) është gjatësia e asaj pjese të C ndërmjet r(a) dhe r(t).
Duke derivuar anë për anë ekuacionin e mësipërm dhe duke përdorur
pjesën e parë të Teoremës Themelore të Kalkulusit, kemi Figura 13.5: Gjatësia e harkut
ds
= k r0 (t)k (13.5)
dt
13.3.1 Parametrizimi me anë të gjatësisë së harkut

Në mjaft raste parametrizimi i një vije nëpërmjet gjatësisë së harkut është shumë i përdorshëm. Ideja është
zëvendësimi i parametrit t, për një parametrizim të lëmuar të dhënë r(t) në [a, b], me parametrin s nëpërmjet
barazimit: Z b
s = s(t) = k r0 (u)kdu (13.6)
a
Shembull 456. Funksionet e mëposhtëm janë parametrizime të të njëjtës kurbë:
r1 (t) = cos t i + sin t j + t k, për 0 ≤ t ≤ 2π

r2 (s) = cos 2s i + sin 2s j + 2s k, për 0≤s≤π
r3 (s) = cos 2πs i + sin 2πs j + 2πs k, për 0 ≤ s ≤ 1
Për të parë se r2 (s) është ekuivalent me r1 (t), përcaktojmë α : [0, π] −→ [0, 2π] si α(s) = 2s. Atëherë, α është një pasqyrim
një për një i lëmuar i [0, π] në [0, 2π], dhe monoton rritës (meqë α0 (s) = 2 > 0 për të gjitha s). Njëlloj përcaktojmë
α : [0, 1] −→ [0, 2π] si α(s) = 2πs, dhe po njëlloj tregohet se r3 (s) është ekuivalent me r1 (t).

Duke qenë se gjatësia e kurbës varet vetëm nga forma e kurbës dhe jo nga sistemi koordinativ, është mjaft
i përdorshëm parametrizimi i kurbës në lidhje me gjatësinë e saj. Në qoftë se kurba jepet si r(t), dhe s(t) është
funksioni i gjatësisë së saj, i dhënë me ekuacionin e mësipërm, atëherë mund të jemi në gjendje ta zgjidhim në lidhje
me t, si funksion i s : t = t(s). Atëherë, kurba mund të riparametrizohet në varësi të s, duke bërë zëvendësimin për
t : r = r(t(s)). Le ta ilustrojmë këtë me një shembull.
Shembull 457. Riparametrizoni vijën

r(t) = cos t i + sin t j + t k
për 0 ≤ t ≤ 2π, nëpërmjet gjatësisë së saj.
Zgjidhje: Kemi që
Z t Z t √ √
s= k r (u)kdu =
0
2du = 2t
0 0
469
Atëherë, mund të gjejmë t në varësi të s si vijon t = α(s) = √s . Pra, kemi parametrizimin

2
s s s
r(s) = cos √ i + sin √ j + √ k,
2 2 2
√
për të gjitha s ∈ [0, 2π]. Vini re që k r0 (s)k = 1.
Gjatësia e harkut luan një rol të rëndësishëm në shqyrtimin e kurbaturës në një fushë të rëndësishme të matem-
atikës, të njohur me emrin gjeometria diferenciale.
13.3.2 Kurbatura
Në qoftë se C është një kurbë e lëmuar, e përkufizuar nga funksioni vektorial r(t), atëherë r0 (t) , 0. Rikujtojmë
se vektori tangent njësi T(t) jepet nga barazimi:
r0 (t)
T(t) =
k r0 (t)k
dhe tregon drejtimin e kurbës. Mund të verifikohet lehtë se T(t) ndryshon ngadalë drejtimin kur vija është pothuajse
e drejtë, por e ndryshon drejtimin me shpejt kur C kthehet ose përkulet shumë më ashpër.
Kurbatura e C në një pikë është madhësia që tregon se sa shpejt kurba
ndryshon drejtim në atë pikë. Në mënyrë të veçantë e përcaktojmë këtë
madhësi si modulin e raportit të ndryshimit të vektorit tangent njësi, në
lidhje me gjatësinë e harkut.
Përkufizim 63. Kurbaturë e një kurbe quhet

d T
κ =
ds
ku T është vektori tangent njësi.
Kurbatura është më e thjeshtë për t’u njehsuar kur shprehet në varësi tëFigura 13.6: Vektorët tangentë njësi në
parametrit t, sesa në varësi të s, kështu që duke përdorur rregullin zinxhirpika të barazlarguara të kurbës
ne mund të shkruajmë
dT T ds
= ,
dt ds dt
Kështu që
T d T/dt
κ= =
ds ds/dt
dhe meqë ds/dt = k r0 (t)k, ne kemi
k T0 (t)k
κ(t) = (13.7)
k r0 (t)k
Shembull 458. Përcaktoni kurbaturën e kurbës
r(t) = t i + 3 sin t j + 3 cos t k.
Zgjidhje: Gjejmë fillimisht r0 (t) = h1, 3 cos t, −3 sin ti, dhe prej këtej
p √
k r0 (t)k = 1 + 9 cos2 t + 9 sin2 t = 10.
Ndërsa për vektorin tangent njësi kemi

1 3 3
T(t) = √ i + √ cos t j − √ sin t k.
10 10 10
470
Prej nga gjejmë derivatin

3 3
T0 (t) = − √ sin t j − √ cos t k.
10 10
dhe r r
9 9 9 3
k T (t)k =
0
0+ sin2 t + cos2 t = = √ .
10 10 10 10
Pra, kurbatura e vijës është
√ 3
k T0 (t)k 10 3
κ= 0
= √ = .
k r (t)k 10 10

Pra, siç duket në këtë rast kurbatura është konstante, që do të thotë se kurba ndryshon drejtim në të njëjtin
raport në çdo pikë të saj.
Ushtrim 33. Vërtetoni se kurbatura e një rrethi është konstante.
Teorema në vazhdim na jep një mënyrë më të përshtatshme në përdorim për njehsimin e kurbaturës së një kurbe.
Teorema 70. Kurbatura e një vije të dhënë me një funksion vektorial r(t) është
k r0 (t) × r00 (t)k

κ(t) = (13.8)
k r0 (t)k3
r0 (t)
Vërtetim: Meqënëse T = r(t) dhe k r0 (t)k = ds
dt , atëherë kemi
ds
r0 (t) = k rk · T = ·T
dt
dhe nga rregulli i prodhimit marrim
d2 s ds 0
r00 (t) = 2
T+ T
dt dt
Duke përdorur barazimin T × T = 0, kemi
!2
ds
r × r00 = ( T × T0 ).
dt
Duke qenë se T është vektor njësi, k T(t)k = 1 për të gjitha t, atëherë T dhe T0 janë vektorë ortogonalë. Pra kemi
!2 !2 !2
ds ds ds
k r × r00 k = k T × T0 k = k Tk · k T0 k = k T0 k.
dt dt dt
Prej nga
k r × r00 k k r × r00 k
k T0 k = =
(ds/dt) 2 k r0 k2
dhe
k T0 k k r × r00 k
κ= =
k r0 k k r0 k3
Le të shohim disa shembuj të llogaritjes së kurbaturës me formulën e mësipërme.
Shembull 459. Përcaktoni kurbaturën e kurbës në hapësirë me ekuacion
r(t) = t2 i + t k
471
Zgjidhje: Kemi
r0 (t) = 2t i + k dhe r00 (t) = 2 i.
Llogarisim prodhimin vektorial

i j k
0 1 2t 1 2t 0
r0 (t) × r00 (t) = 2t 0 1 = i − j + k = 2 j.
0 0 2 0 2 0
2 0 0

√
Prej nga k r0 (t) × r00 (t)k = 2 dhe k r0 (t)k = 4t2 + 1. Kurbatura për çdo vlerë të t-së është
2
κ= 3
.
(4t2 + 1) 2

Kurbatura e grafikut të funksioneve me një ndryshore

Në rastin e veçantë kur vija plane jepet me ekuacion y = f (x), ne mund të zgedhim x si parametër dhe të
shkruajmë
r(x) = x i + f (x) j.
Atëherë,
r0 (x) = i + f 0 (x) j dhe r00 (x) = f 00 (x) j.
Duke qenë se i × j = k dhe j × j = 0, kemi se
r0 (x) × r00 (x) = f 00 (x) k.
Gjithashtu kemi që
q
2
k r0 (x)k = 1 + f 0 (x)

dhe në bazë të Teor. 70 kemi

f 00 (x)
κ(x) = 32 (13.9)
1 + ( f 0 (x))2
Shembull 460. Gjeni kurbaturën e parabolës y = x2 në pikat (0, 0), (1, 1), dhe
(2, 4).
Zgjidhje: Derivati i parë dhe i dytë janë përkatësisht y0 = 2x dhe y00 = 2.

Formula Ek. (13.9) na jep
|y00 | 2
κ(x) = 3
= 3
[1 + (y0 )2 ] 2 (1 + 4x2 ) 2
3/2
Atëherë, kurbatura në (0, 0) është κ(0) = 2, në (1, 1) është κ(1) = 52 . Në
(2, 4) kemi
3/2
2
κ(2) = . Figura 13.7: Grafiku i y = x2 dhe y =
17 κ(x).
Siç shihet edhe nga figura, kurbatura arrin maksimumin atje ku kurba ka
kthesën më të fortë.
472
Ushtrim 34. Jepet rrethi me ekuacion

x2 + y2 = r2 .
Vërtetoni se kurbatura është konstante dhe jepet me formulën
1
κ= .
r
Pra kurbatura zvogëlohet me rritjen e rrezes së rrethit.
Një nga degët e reja dhe mjaft interesante të projektimit të autostradave është projektimi gjeometric i rrugëve
i cili kombinon gjithë elementët fizikë për ta bërë rrugën sa më të këndshme për shoferin, më të pranueshme
për ambjentin, dhe me kosto sa më të pranueshme. Kurbatura e një kthese është një nga parametrat kryesorë në
projektimin e rrugëve.
13.3.3 Vektorët normalë dhe binormalë

Në një pikë të një kurbe të lëmuar të dhënë, mund të përcaktohen disa vektorë pingulë me vektorin tangent
njësi T(t). Duke u nisur nga fakti se k T(t)k = 1 për të gjitha t, kemi që T(t) · T0 (t) = 0, pra T0 (t) është ortogonal
me T(t). Gjithashtu mund të shohim se edhe T0 (t) është përsëri vektor njësi. Dhe në qoftë se r0 është gjithashtu i
lëmuar, atëherë mund të përkufizojmë vektorin normal njësi si më poshtë.
Vektor normal njësi do të quhet vektori N(t) i cili përkufizohet nga barazimi
T0 (t)
N(t) =
k T0 (t)k
Vektor binormal quhet vektori
B(t) = T(t) × N(t).
Ky vektor është pingul me të dy vektorët T dhe N.

Figura 13.8: Vektorët normalë and Bi-
Shembull 461. Gjeni vektorin normal njësi dhe vektorin binormal të helikësnormalë
rrethore
r(t) = cos t i + sin t j + t k
Zgjidhje: Fillimisht njehsojmë
r0 (t) = − sin t i + cos t j + k,
√
dhe kemi k r0 (t)k = 2. Prej këtej gjejmë
r0 (t) 1
T(t) = = √ (− sin t i + cos t j + k)
k r0 (t)k 2
1 1
T (t) = √ (− cos t i − sin t j),
0
k T0 (t)k = √
2 2
T0 (t)
N(t) =
k T0 (t)k
Ky rezultat na tregon se vektori normal është horizontal. Vektori binormal është

i j k
1 1
B(t) = T(t) × N(t) = √ − sin t cos t 1 = √ hsin t, − cos t, 1i
2 − cos t − sin t 0 2
Përkufizim 64. Plani i përcaktuar nga vektori normal N dhe vektori binormal B në një pikë P të kurbës C, quhet
plani normal i C në P. Ai konsiston në të gjitha drejtëzat që janë ortogonale me vektorin tangent T.
473
Shembull 462. Gjeni ekuacionin e planit normal ndaj vijës
r(t) = cos t i + sin t j + t k,
në pikën P 0, 1, π2

Zgjidhje: Plani normal ka si vektor normal vektorin r0 (π/2) = − i + ki,

kështu që ekuacioni i tij është
π

−1(x − 0) + 0(y − 1) + 1 z − = 0,
2
ose z = x + π2 .
Ushtrime:
Gjeni gjatësinë e kurbës në intervalin e dhënë. 2320. Gjeni T, N, B dhe k në çdo pikë të r(t) = hcos t, sin t, ti.
2306. r(t) = 3 cos 2t i+3 sin 2t j+3t k, në intervalin [0, 2π]. 2321. Gjeni T, N, B dhe k në çdo pikë të r(t) =
h2 sin t, 5t, 2 cos ti.
2307. r(t) = 2 sin t i+5t j+2 cos t k, në intervalin [−10, 10].
√ 2322. Gjeni T, N, B dhe k në çdo pikë të r(t) = ht2 , sin t −
2308. r(t) = (t2 + 1) cos t i + (t2 + 1) sin t j + 2 2t k, në t cos t, cos t + t sin ti, t > 0.
intervalin [0, 1]. √
√ 2323. Gjeni T, N, B dhe k në çdo pikë të r(t) = h 2t, et , e−t i.
2309. r(t) = 2t i + e j + e k, në intervalin [0, 1].
t −t
2324. Ndërtoni grafikun e kurbës së dhënë me ekuacione
2310. r(t) = 2 cos 3t i + 2 sin 3t j + 2t3/2 k, në intervalin parametrike
[0, 1].
x = t, y = 4t3/2 , z = −t2
2311. r(t) = i + t2 j + t3 k, në intervalin [0, 1].
dhe gjeni kurbaturën në pikën (1, 4 − 1).
2312. r(t) = 3 cos t i+3 sin t j+4t k, ndërmjet pikave (3, 0, 0)
dhe (3, 0, 16π). 2325. Gjeni ekuacionin e një parabole që ka kurbaturën 4 në
origjinë.
2313. Përdorni rregullin e Simpsonit për të vlerësuar gjatës-
inë e x = t, y = t , z = t nga origjina tek pika (2, 4, 8) me 2326. Gjeni ekuacionin e planit normal ndaj kurbës në pikën
2 3
n = 10. e dhënë
Riparametrizoni kurbën në lidhje me gjatësinë e harkut x = 3 sin 2t, y = t, z = 3cos2t; (0, π, −2)
nga pika ku t = 0 në drejtimin e rritjes së t.
2327. Gjeni ekuacionin e planit normal ndaj kurbës
2314. r(t) = 2t i + (1 − 3t) j + (5 + 4t) k.
x = t, y = t2 , z = t3 ,
2315. r(t) = e2t cos 2t i + 2 j + e2t sin 2t k.
në pikën e dhënë P(1, 1, 1).
2316. r(t) = sin t i + 2t j + cos t k.
2328. Në çfarë pike të kurbës x = t3 , y = 3t, z = t4 plani
2317. Vërtetoni që për një kurbë r(t) në hapësirë
normal është paralel me planin 6x + 6y − 8z = 1?
r0 (t) × ( r00 (t) × r0 (t))
T0 (t) = 2329. Vërtetoni se kurbatura κ në lidhje me vektorin tangent
k r0 (t)k3 dhe vektorin normal kënaq barazimin
2318. Vërtetoni që për një kurbë r(t) në hapësirë dT
=κ·N
0 00
r (t) × ( r (t) × r (t)) 0 ds
N(t) = .
k r0 (t)k · k r00 (t) × r0 (t)k 2330. Vërtetoni se kurba
2319. Vërtetoni që për një kurbë r(t) në hapësirë 1+t 1 − t2
r(t) = t i + j+ k
t t
r0 (t) × r00 (t)
B(t) = shtrihet në një plan.
k r0 (t) × r00 (t)k
474
13.4 Lëvizja në hapësirë, shpejtësia dhe nxitimi

Në këtë leksion do të shqyrtojmë shpejtësinë dhe nxitimin e lëvizjes së një objekti në hapësirë. Nga kalkulus
i funksioneve me vlera reale dimë se për funksionin pozicion të dhënë të një objekti lëvizës në plan, shpejtësia e
lëvizjes është derivati i parë i funksionit dhe nxitimi është derivati i dytë.
Në qoftë se një objekt lëviz në hapësirë me funksion pozicion në kohën t

funksionin vektorial r(t), atëherë shpejtësia vektor është
r(t + h) − r(t)
v(t) = lim = r0 (t),
h→0 h
kurse shpejtësia si normë
ds
kv(t)k = k r0 (t)k = ,
dt
pra raporti i ndryshimit të distancës në lidhje me kohën.
Nxitimi ose vektori nxitim është vektori i mëposhtëm

Figura 13.9: Vektori i shpejtësisë
a(t) = v0 (t) = r00 (t). (13.10)
Në këtë kapitull kur i referohemi shpejtësisë dhe nxitimit ne do të kemi parasysh vektorët e shpejtësisë dhe
nxitimit. Më poshtë do të shohim disa shembuj.
Shembull 463. Pozicioni vektorial i një objekti në lëvizje, jepet nga
r(t) = t3 i + t2 j.
Gjeni shpejtësinë dhe nxitimin kur t = 1.
Zgjidhje: Duke u nisur nga ekuacionet e mësipërme kemi
v(t) = r0 (t) = 3t2 i + 2t j

a(t) = r00 (t) = 6t i + 2 j
Për t = 1, kemi
v(1) = 3 i + 2 j, a(1) = 6 i + 2 j.

Shembull 464. Në qoftë se nxitimi i një objekti jepet nga
a = i + 2 j + 6t k,
gjeni shpejtësinë e lëvizjes dhe funksionin pozicion, kur jepet që shpejtësia fillestare është v(0) = j − k dhe pozicioni fillestar
r(0) = i − 2 j + 3 k.
Zgjidhje: Gjejmë fillimisht shpejtësinë. Për këtë na duhet të integrojmë nxitimin

Z Z
v(t) = a(t) dt = i + 2 j + 6t k dt = t i + 2t j + 3t2 k + c
Na duhet të përcaktojmë konstanten e integrimit duke u nisur nga të dhënat fillestare për shpejtësinë
v(0) = c = j − k
475
Kështu që shpejtësia e objektit do jetë
v(t) = t i + 2t j + 3t2 k + j − k = t i + (2t + 1) j + (3t2 − 1) k
Për të gjetur funksionin pozicion duhet të integrojmë funksionin e shpejtësisë

Z Z
1 2
r(t) = v(t) dt = t i + (2t + 1) j + (3t2 − 1) k dt = t i + (t2 + t) j + (t3 − t) k + c
2
Përdorim përsëri të dhënat fillestare për funksionin pozicion për të gjetur vlerën e konstantes c
i − 2 j + 3 k = r(0) = c
Kështu që funksioni pozicion është
1 2

r(t) = t + 1 i + (t2 + t − 2) j + (t3 − t + 3) k
2

13.4.1 Ligji i dytë i Njutonit

Formulat e njohura të lëvizjes në plan janë të vërteta edhe në hapësirë. Pra në se një objekt lëviz sipas trajektores
r(t) me kohë fillestare t = t0 dhe nxitim a(t), atëherë
Z t
v(t) = v(t0 ) + a(u) du
t0
Z t
r(t) = r(t0 ) + v(u) du
t0
Në qoftë se një forcë që vepron mbi objektin është e dhënë, atëherë nxitimi gjendet nga Ligji i dytë i Njutonit
F(t) = m · a(t). (13.11)
Më poshtë shohim disa shembuj të aplikimit të këtij ligji në fizikë.
Shembull 465. Një objekt me masë m lëviz në një trajektore rrethore me shpejtësi
lëndore konstante w dhe me pozicionin
r(t) = a cos wt i + a sin wt j.
Gjeni forcën që vepron mbi objektin dhe vërtetoni se është e drejtuar drejt origjinës.
Zgjidhje: Të gjejmë forcën ne duhet të gjejmë fillimisht nxitimin. Atëherë,
v(t) = r0 (t) = aw sin wt i + aw cos wt j

a(t) = v0 (t) = −aw2 cos wt i − −aw2 sin wt j
Nga Ligji i dytë i Njutonit kemi
F(t) = m · a(t) = −mw2 (a cos wt i + a sin wt j).
Përderisa F(t) = mw2 r(t), atëherë forca vepron në drejtimin e kundërt me vectorin r(t) i cili drejtohet sipas rrezes së
rrethit. Një forcë e tillë quhet forca centripete meqënëse drejtohet drejt qendrës.
476
Shembull 466. Një predhë lë grykën e mortajës me kënd α dhe shpejtësi fillestare
v0 . Duke supozuar se rezistenca e ajrit është e papërfillshme dhe e vetmja forcë
tjetër që vepron mbi të është graviteti, gjeni funksionin vektorial r(t) që përcakton
pozicionin e predhës. Për çfarë vlere të α arrijmë një distancë maksimale të predhës?
Zgjidhje: Zgjedhim një sistem koordinativ që trajektorja e predhës fillon në

origjinë; shih Fig. 13.10. Përderisa graviteti është i drejtuar poshtë, atëherë
F = m · a = −m g j,
ku g = kak ≈ 9.8m/s2 . Pra

a = −g j
Figura 13.10: Trajektorja e predhës
dhe
v(t) = −gt j + c,
ku c = v(0) = v0 . Atëherë
r0 (t) = v(t) = −gt j + v0
dhe Z
1
r(t) = r0 (t) dt = − gt2 j + tv0 + d.
2
Meqënëse d = r(0) = 0, atëherë
1
r(t) = − gt2 j + tv0 .
2
Shënojmë kv0 k = v0 dhe kemi
v0 = v0 cos α i + v0 sin α j.
Atëherë,
1

r(t) = (v0 cos α)t i + (v0 sin α)t − gt2 j.
2
Pra, ekuacioni parametric i trajektores së predhës është
1 2
x = (v0 cos α)t, dhe y = (v0 sin α)t − gt .
2
Distanca horizontale d është vlera e x kur y = 0. Për y = 0 ne marrim t = 0 ose
2v0 sin α
t= ,
g
e cila na jep
v20 sin 2α
d=x= .
g
Kjo vlerë është maksimum kur sin 2α = 1, pra α = π4 .
Ushtrimi i mëposhtëm lihet si detyrë për lexuesin ambicioz.
Ushtrim 35. Një thërmijë me masë m lëviz me shpejtësi këndore konstante w
në një rreth me qendër në origjinë dhe rreze R. Kjo thërmijë thuhet se është në
lëvizje rrethore uniforme.
Supozojmë se lëvizja bëhet në drejtim të kundërt të akrepave të sahatit dhe se

thërmija është në pikën (R, 0) kur t = 0. Atëherë vektori i pozicionit të thërmijës
për t ≥ 0 jepet nga
r(t) = R cos wt i + R sin wt j.
Vërtetoni pohimet e mëposhtme:
477
a) Gjeni shpejtësinë v dhe vërtetoni se v · r = 0. Pra vektori i shpejtësisë është tangent me rrethin.
b) Vërtetoni se kvk = wR. Koha e një rrotullimi të plotë quhet periodë dhe shënohet me T. Vërtetoni se
2πR 2π
T= = .
kvk w
c) Gjeni nxitimin a(t). Vërtetoni se nxitimi është proporcional me r dhe ka drejtim drejt origjinës. Vërtetoni se
kak = Rw2 .
d) Vërtetoni se
m · kvk2
kFk = .
R
Le të shohim tani një tjetër aplikim konkret të kurbaturës në jetën e përditshme.
Ushtrim 36. Një kurbë rrethore me rreze R në një autostradë është

ngritur me një kënd θ që makinat të mos shkasin dhe të dalin nga
rruga kur fërkimi është i vogël midis rrugës dhe rrotave. Kjo mund
të ndodh për shembull në kushte të këqija atmosferike si akull, ujë,
derdhje vajrash apo solucione të ndryshme. Shpejtësia e e lejuar vR e
kurbës është maksimumi i shpejtësisë që një makinë mund të arrijë pa shkarë.
Supozojmë se makina ka masë m. Dy forca veprojnë mbi makinën: forca

vertikale mg dhe forca F e ushtruar nga rruga (dhe normale me rrugën);
shihni Fig. 13.11.
Komponenti vertikal i F-së balancon peshën e makinës, pra
kFk cos θ = mg.
Komponenti horizontal i F-së prodhon një forcë centripete tek makina, e cila
nga Ligji i dytë i Njutonit Figura 13.11
mv2R
kFk sin θ = .
R
a) Vërtetoni se v2R = Rg tan θ.
b) Gjeni shpejtësinë e lejuar për një kurbë rrethore me rreze 100m dhe kënd θ = 12◦ .
c) Supozojmë se inxhinjerët projektues duan të mbajnë këndin në 12◦ , por duan të rrisin shpejtësinë e lejuar me
50%. Sa duhet të jetë rrezja R?
13.4.2 Komponentet normale dhe tangente të nxitimit

Gjatë studimit të lëvizjes së një objekti, shpesh nxitimi zbërthehet sipas dy përbërësve, një sipas drejtimit të
tangentes dhe një tjetër sipas drejtimit të normales. Atëherë
r0 (t) v(t) v
T(t) = = =
k r0 (t)k kv(t)k kvk
Prej nga
v(t) = kv(t)k · T(t),
478
për çdo t. Në qoftë se derivojmë këtë barazim anë për anë në lidhje me t, marrim
a(t) = v0 (t) = kv(t)k0 · T(t) + kv(t)k · T0 (t) (13.12)
Duke përdorur formulën për kurbaturën kemi
k T0 (t)k k T0 (t)k
κ(t) = = (13.13)
k r0 (t)k kv(t)k
Pra,
k T0 (t)k = κ(t) · kv(t)k
Vektori njësi normal që përkufizuam në leksionin paraardhës është
T0 (t)
N(t) = ,
k T0 (t)k
kështu që nga ekuacioni Ek. (13.13) kemi
T0 (t) = k T0 (t)kN = κ(t) · kv(t)k · N(t)
dhe Ek. (13.12) bëhet
a = kv0 (t)k · T(t) + κkv(t)k2 · N(t) (13.14)
dhe duke bërë shënimet
aT (t) = kv0 (t)k dhe aN (t) = κ · kv(t)k2 (13.15)

Figura 13.12: Komponentët e nxitimit
për komponentet tangente dhe normale të nxitimit, atëherë ai do të shkruhej
në formën
a(t) = aT (t) · T(t) + aN (t) · N(t) (13.16)
Për të shprehur komponentet e nxitimit në varësi vetëm të r, r0 ,dhe r00 nisemi nga prodhimi skalar v me a dhe
kemi

v(t) · a(t) = (kv(t)k T(t)) · kv(t)k0 · T(t) + κ(t)kv(t)k2 N(t)
= kv(t)kkv(t)k0 T(t) · T(t) + κ(t)kv(t)k3 T(t) · N(t) = kv(t)k · kv(t)k0
duke qenë se T · T = 1 dhe T · N = 0. Atëherë
v(t) · a(t) r0 (t) · r00 (t)

aT = kv(t)k0 = = (13.17)
kv(t)k k r0 (t)k
dhe për aN përdorim formulën e kurbaturës dhe marrim
k r0 (t) × r00 (t)k 0 2 k r0 (t) × r00 (t)k

aN = κ · kv(t)k2 = k r (t)k = (13.18)
k r0 (t)k3 k r0 (t)k
Shembull 467. Për objektin e dhënë në Shemb. 464 e mësipërm gjeni komponentët tangjencial dhe normal të nxitimit.
Zgjidhje: Nga ekuacionet Ek. (13.17), Ek. (13.18) kemi
1 2

r(t) = t + 1 i + (t2 + t − 2) j + (t3 − t + 3) k
2
r (t) = t i + (2t + 1) j + (3t2 − 1) k
0
r00 (t) = i + 2 j + 6t k
479
Prej këtej gjejmë prodhimin skalar
r0 (t) · r00 (t) = t + 2(2t + 1) + 6t(3t2 − 1) = 18t3 − t + 2
dhe vektorial

i j k
r0 (t) × r00 (t) = t 2t + 1 3t2 − 1
1 2 6t

2t + 1 3t2 − 1 3t2 − 1 2t + 1

t t
= i − j + k
2 6t 1 6t 1 2
= (6t2 + 6t + 2) i − (3t2 + 1) j − k
Norma e secilit është

p √
k r0 (t)k = t2 + (2t2 + 1)2 + (3t2 − 1)2 = 9t4 − t2 + 4t + 2
p √
k r0 (t) × r00 (t)k = (6t2 + 6t + 2)2 + (3t2 + 1)2 + 1 = 45t4 + 72t3 + 66t2 + 24t + 6
Atëherë,
r0 (t) · r00 (t) 18t3 − t + 2
aT = = √
k r0 (t)k 9t4 − t2 + 4t + 2
dhe komponenti normal është
√
k r0 (t) × r00 (t)k 45t4 + 72t3 + 66t2 + 24t + 6
aN = = √
k r0 (t)k 9t4 − t2 + 4t + 2

Ushtrime:
Gjeni shpejtësinë dhe nxitimin e objektit lëvizës me 2342. Një forcë e dhënë me funksionit vektorial
funksion pozicion të dhënë.
r(t) = t2 i + (t − 1) j + k
2331. r(t) = (t2 − 1) i + t k
ushtrohet mbi një objekt me masë 2 kg. Në kohën t = 0, objekti
2332. r(t) = (2 − t) i + et k ndodhet në origjinë. Gjeni pozicionin e tij në kohën t.
2333. r(t) = sin t i + t j + cos t k 2343. Vërtetoni se në qoftë se një objekt lëviz me shpejtësi
2334. r(t) = (t2 + 2) i + (t2 − 1) j + t3 k konstante, atëherë shpejtësia dhe nxitimi janë pingulë.
2335. r(t) = t2 i + ln t j + t k Gjeni komponentet tangente dhe normale të nxitimit:

2344. r(t) = (3t − t3 ) i + 3t2 j.
2336. r(t) = t sin t i + t cos t j + t2 k
2345. r(t) = t i + sin t j + cos t k.
Gjeni shpejtësinë dhe funksionin pozicion të objektit
për të cilin është dhënë nxitimi, shpejtësia fillestare dhe 2346. r(t) = 3t i + t j + t2 k.
pozicioni fillestar. 2347. r(t) = t i + cos2 t j + sin2 t k
2337. a(t) = k, v(0) = i − j, r(0) = 0. 2348. Le të jetë një grimcë me masë m dhe pozicion vektorial
2338. a(t) = −10 k, v(0) = i + j − k, r(0) = 2 i + 3 j. r(t), shpejtësi v(t), nxitim a(t) dhe moment p(t) në kohën t.
Momenti këndor L(t) i grimcës në lidhje me origjinën në kohën
2339. a(t) = i + 2 j + 2t k, v(0) = 0, r(0) = i + k.
t, përkufizohet si
2340. a(t) = t i + t2 j + cos 2t k, v(0) = i + k, r(0) = j.
L(t) = r(t) × p(t).
2341. Çfarë force kërkohet që grimca me masë m të ketë funk-
Në qoftë se F(t) është forca që ushtrohet mbi grimcën në ko-
sion pozicion
hën t, përcaktoni momentin e rrotullimit N(t) = r(t) × F(t).
r(t) = t2 i + 5t j + (t2 − 16t) k Vërtetoni që L0 (t) = N(t).
480
Kapitulli 14
Funksionet me shumë ndryshore me vlera

reale
Në këtë kapitull do të studiojmë funksionet me disa ndryshore
të cilat marrin vlera reale. Pra funksionet e tipit
f : Rn → R.
Ne do të bëjmë një paralelizëm me funksionet me një ndryshore.

Pra si strategji do të jetë përgjithësimi i koncepteve të Kalkulusit
I si derivati, përdorimi i derivateve për studimin e vlerave
maksimum e minimum të funksionit, drejtëza tangjente me
grafikun e funksionit.
Gjetja e maksimumeve dhe minimumeve lokale të sipërfaqeve,

koncepti i gradientit dhe përdorimi i tij në aplikime, dhe disa
probleme optimizimi do të jenë pikat kryesore të këtij kapitulli.
14.1 Funksionet me disa ndryshore

Në Kapitullin parardhës shqyrtuam funksionet me vlera vektoriale me një ndryshore reale. Në këtë leksion do
të studiojmë funksionet me vlera reale të një pike (ose vektori) nga R2 ose R3 . Për shumicën e këtyre funksioneve
bashkësia e përkufizimit do të jetë një bashkësi pikash në R2 ose në R3 . Ndonjëherë është më e përshtatshme që t’i
mendojmë pikat si vektorë në R2 ose R3 .
14.1.1 Funksionet me dy ndryshore
Një funksion me vlera reale f (x, y) me dy ndryshore i përkufizuar në
një bashkësi D të R2 , quhet rregulli sipas të cilit çdo pikë (x, y) në D i
vihet në korrespondencë një numër real f (x, y) plotësisht i përcaktuar,
f : D ⊂ R2 → R
(x, y) → f (x, y).
Bashkësia më e madhe e mundshme D ⊂ R2 ku f (x, y) është përku-

fizuar quhet bashkësi e përkufizimit të f (x, y)-së dhe bashkësia e të
gjithë numrave realë f (x, y) për (x, y) ∈ D është bashkësia e vlerave
të f (x, y). Një përkufizim i ngjashëm ka vend për funksione f (x, y, z)
të përkufizuar në pikat (x, y, z) në R3 . Në këtë mënyrë përkufizohet
edhe funksioni me shumë ndryshore, ku numri i ndryshoreve është
> 3.
481
Në këtë kapitull ne do të studiojmë funksionet me shumë ndryshore, limitet dhe derivatet e tyre, dhe vazhduesh-
mërinë. Këto koncepte do të përdoren për të studjuar planet tangente me sipërfaqet, pikat singulare të sipërfaqeve,
si edhe shumë koncepte nga fizika.
Më poshtë shohim disa shembuj të funksioneve me disa ndryshore
dhe bashkësitë e përkufizimit e bashkësitë e vlerave për secilin funk-
sion. y
Shembull 468. Bashkësia e përkufizimit të funksionit
z = f (x, y) = x2 + y2
40
2
është R . Bashkësia e vlerave të f (x, y)-së është bashkësia e të gjithë numrave
20
realë z ≥ 0. Grafiku i funksionit jepet në Fig. 14.1.
x
Një funksion f (x, y) i përkufizuar në R shpesh shkruhet si z = f (x, y).
2 0
Pra, grafiku i funksionit f (x, y) është bashkësia
n o Figura 14.1: Funksioni z = x2 + y2
(x, y, z) ∈ R3 : z = f (x, y) .
Bashkësia e pikave (x, y, z) ∈ R3 te cilat kënaqin funksionin e mësipërm quhet sipërfaqe. Studimi i sipërfaqeve
dhe vetive të tyre gjeometrike nëpërmjet limiteve, derivatit, dhe vazhdueshmërisë së funksionit f (x, y) do të jetë
fokusi kryesor i këtij kapitulli.
Ja vlen të përmendet se funksionet me më shumë se dy ndryshore

nuk është e mundur të paraqiten grafikisht. Megjithatë terminologjia
dhe simbolika e funksioneve z = f (x, y) përdoret edhe për funksionet y
me më shumë ndryshore.
20
Shembull 469. Bashkësia e përkufizimit të funksionit x
0
f (x, y) = xy
−20
është R2 dhe bashkësia e vlerave të f (x, y)-së është R. Grafiku i këtij

funksioni jepet në Fig. 14.2.
Figura 14.2: Funksioni f (x, y) = xy.
Në shembujt e mësipërm bashkësia e përkufizimit ka qenë R2 . Në shembullin që vijon shohim se bashkësia e

përkufizimit është një nënbashkësi e R2 .

q
f (x, y) = 9 − x2 − y2
është bashkësia n o
D = (x, y) : x2 + y2 ≤ 3 .
Zgjidhje: Duke qenë se shprehja brenda rrënjës katrore është joneg-

ative atëherë dhe vetëm atëherë
9 − (x2 + y2 ) ≥ 0,
kemi që D përmban të gjitha pikat brenda qarkut dhe në rrethin me

qendër në origjinë dhe rreze r = 3 në R2 .
482
14.1.2 Grafikët e funksioneve me dy ndryshore

Ne do të vazhdojmë analogjinë me funksionet me një ndryshore.
Çështja e rradhës është grafiku i funksioneve.
Në qoftë se f (x, y) është një funksion me dy ndryshore dhe bashkësi

përkufizimi D ⊂ R2 , atëherë grafiku i funksionit f (x, y) është
bashkësia e gjithë pikave (x, y, z) ∈ R3 e tillë që z = f (x, y) dhe
(x, y) ∈ D.
Nga ana gjeometrike grafiku i funksionit z = f (x, y) janë pikat në R3

që ndodhen mbi bashkësinë e përkufizimit D ⊂ R2 siç tregohet në
Fig. 14.3.
Zakonisht grafiku i një funksioni z = f (x, y) na jep një sipërfaqe në

R3 . Por mendoni për një çast se bashkësia e përkufizimit D është
thjesht një drejtëz në planin xy. Në këtë rast grafiku është një kurbë
në hapësirë. Cili është ndryshimi midis sipërfaqeve dhe kurbave në Figura 14.3: Grafiku i z = f (x, y).
hapësirë?
Për përkufizimet e sakta të këtyre objekteve, të cilat janë pjesë e një fushe mjaft aktive të matematikës që quhet
gjeometria algjebrike, lexuesi mund të shohë [55]. Le të shohim tani disa shembuj të grafikëve të funksioneve me dy
ndryshore.
f (x, y) = 6 − 3x − 2y.
Zgjidhje: Grafiku ka ekuacion
z = 6 − 3x − 2y.
Me fjalë të tjera
3x + 2y + z = 6,
i cili është ekuacioni i një plani. Po të marrim y = z = 0, kemi x = 2, pra
pikën P1 (2, 0, 0). Në se x = z = 0, atëherë kemi piken P2 (0, 3, 0). Vlerat
x = y = 0 na japin z = 6, pra pikën P3 (0, 0, 6).
Përderisa plani përcaktohet në mënyrë të vetme nga tre pika, atëherë grafiku
i funksionit është plani që kalon nëpër këto pika. Figura 14.4
Në shmbullin që vazhdon ndërtojmë grafikun e funksionit, bashkësia e përkufizimit e të cilit u gjend në
Shemb. 470.
q
f (x, y) = 9 − x2 − y2 .
Zgjidhje: Në Shemb. 470 ne pamë se bashkësia e përkufizimit të

këtij funksioni ishte bashkësia e qarkut me rreze r = 3 dhe qendër në
origjinë. Pra grafiku i sipërfaqes do të jetë mbi këtë qark.
Përderisa grafiku i z = f (x, y) = 9 − x2 − y2 eshte pjesa me vlera
p
pozitive e ekuacionit
z2 = 9 − x2 − y2 ,
pra x2 + y2 + z2 = 9, atëherë grafiku është gjysma e sipërme e sferës
me rreze r = 3 dhe qendër në origjinë. Figura 14.5
483
14.1.3 Kurbat e nivelit, konturet

Grafi i një funksioni z = f (x, y) është një sipërfaqe në R3 , duke qenë
se kënaq një ekuacion të formës F(x, y, z) = 0 (pra, F(x, y, z) = f (x, y) − z).
Projeksioni i kësaj sipërfaqeje në planet horizontale z = c, ku c ∈ R, quhet
kurba e nivelit z = c ose kontur.
Në mënyrë ekuivalente, konturi z = c është bashkësia e zgjidhjeve të

ekuacioneve f (x, y) = c, për c ∈ R. Konturet z = c shpesh projektohen
në planin xy për të dhënë një ide të ndryshimit të nivelit të lartësisë së
sipërfaqes. Ato kanë aplikime të ndryshme në teknollogji.
Konturet apo kurbat e nivelit përdoren në hartat topografike.

Gjithashtu, konturet përdoren për hartat e motit për të paraqitur temper-
aturat ne këtë rast ato quhet izotermale dhe për të paraqitur presionin
atmosferik, në këtë rast ato quhen isobare. Figura 14.6
Më poshtë po shohim disa shembuj:
Shembull 473. Ndërtoni kurbat e nivelit për funksionin f (x, y) = 9 − x2 − y2 , për c = 0, 1, 2, 3.

p
Zgjidhje: Kurbat e nivelit janë

q
9 − x2 − y2 = c, ose x2 + y2 = 9 − c2 .
√
Pra kemi një familje rrathësh bashkëqëndrorë me qendër në (0, 0) dhe rreze 9 − c2 .
Figura 14.7: Kurbat e nivelit dhe shenja e tyre në grafikun z = 4x2 + y2 .
Le të shohim tani një shembull tjetër.

Shembull 474. Ndërtoni kurbat e nivelit të funksionit h(x, y) = 4x2 + y2 .
Zgjidhje: Kurbat e nivelit janë

x2 y2
4x2 + y2 = c ose + = 1,
c/4 k
√ √
të cilat për k > 0 na japin një familje elipsash me akse k/2 dhe k. Ne i paraqesim këto kurba të nivelit në
Fig. 14.7.
Një shembull i kurbave të nivelit në natyrë janë taracat tek Bregu i Madh, në Kocul të Vlorës. Projeksioni i
këtyre taracave në plan është pikërisht paraqitja grafike e kurbave të nivelit dhe në mënyrë ekuivalente një hartë
484
Figura 14.8: Pamje satelitore e Bregut të Madh, Kocul.
topografike e kodrës. Në leksionet që vijojnë ne do të mësojmë si të përcaktojmë shtegun më pak të pjerrët për tu
ngjitur në majë të kodrës.
14.1.4 Funksionet me tre ose më shumë ndryshore

Një funksion me tre ndryshore është një funksion
R3 7→ R
(14.1)
(x, y, z) 7→ f (x, y, z)
ku bashkësia e përkufizimit është një zonë (trup) D ⊂ R3 .

Grafikët e këtyre funksioneve janë të pamundura për tu paraqitur nga ana gjeometrike sepse ne nuk mund të
shohim objekte 4-dimensionale.
f (x, y, z) = ex+y−z
është e gjithë R3 , dhe bashkësia e vlerave të f (x, y) është gjithë bashkësia e numrave realë pozitivë.
Shembull 476. Gjeni bashkësinë e përkufizimit të funksionit
f (x, y, z) = ln(z − y) + xy sin z
Zgjidhje: Bashkësia e përkufizimit jepet nga z − y > 0. Pra
D = {(x, y, z) ∈ R3 | z > y}
Kjo është gjysma e hapësirës që konsiston nga gjithë pikat që shtrihen mbi planin z = y.

485
Për funksionet me tre ndryshore përkufizojmë sipërfaqet e nivelit të cilat janë sipërfaqe që përftohen nga
ekuacionet
f (x, y, z) = k,
ku k është një konstante. Le të shohim një shembull.
Shembull 477. Gjeni sipërfaqet e nivelit për funksionin
f (x, y, z) = x2 + y2 + z2 .
Zgjidhje: Sipërfaqet e nivelit jepen nga
x2 + y2 + z2 = k,
√
ku k ≥ 0. Ato formojnë një familje sferash bashkëqëndrore me rreze k.
Pra kur pika (x, y, z) lëviz në një nga këto sfera, vlera e funksionit është
konstante f (x, y, z) = k.

Funksionet me shumë ndryshore janë funksione
Rn 7→ R,
që zakonisht shënohen me y = f (x1 , x2 , . . . , xn ). Këto quhen funksione me

vlera reale, meqënëse vlerat e funksionit janë numra realë. Figura 14.9: Sipërfaqet e nivelit
Zakonisht ne përdorim një mënyrë më efikase për paraqitjen e këtyre funksioneve. Pikat e Rn shënohen me
x = (x1 , x2 , . . . , xn ). Atëherë në vend të f (x1 , x2 , . . . , xn ) përdorim f (x). Vini re se simboli x ështue përdorur për
vektorin x ∈ Rn . Këtu ne po abuzojmë disi me simbolikuen dhe po e perdorim x edhe për pikën (x1 , . . . , xn ).
Për çdo dy funksione f : Rn → R dhe g : Rn → R me bashësi përkufizimi X1 dhe X2 ne përkufizojmë f ± g dhe
f g, me bashkësi përkufizimi X = X1 ∩ X2 . Raporti f /g përkufizohet për të gjitha pikat në X = X1 ∩ X2 të tilla që
g , 0.
Ushtrime:
Gjeni bashkësinë e përkufizimit dhe bashkësinë e vlerave 2359. f (x, y) = x3 − y3

të funksioneve të dhëna. y
2360. f (x, y) = e x
2349. f (x, y) = x + y − 1
2 2
2361. f (x, y) = x sec y

2350. f (x, y) = 1
x2 +y2
2362. f (x, y) = x sin y + cos x
2351. f (x, y) = x2 + y2 − 4
p
2363. f (x, y) = sin x + cos y
x2 +1
2352. f (x, y) = y 2364. f (x, y) = x2 + y2 − 2xy
2353. f (x, y, z) = sin(xyz)
2365. f (x, y) = x3 − y3 − 2xy
2354. f (x, y, z) = (x − 1)(yz − 1)
p
2366. Formuloni testin e drejtëzës vertikale për funksionet me
Ndërtoni një hartë konturesh të funksionit dy ndryshore në mënyrë të ngjashme me funksionet me një
ndryshore. A është ky test i vërtetë në këtë rast? A ekziston
2355. f (x, y) = (y − 2x)2 një test i tillë për funksionet me tre ndryshore?
2356. f (x, y) = y + ln x 2367. A ekziston për funksionet me dy ndryshore një test i
2357. f (x, y) = yex ngjashëm me testin e drejtëzës horizontale të funksioneve me
një ndryshore? Në se po, formuloni saktë këtë test. Ne se jo,
2358. f (x, y) = y2 − x2
p
shpjegoni përse. Po për funksionet me tre ndryshore?
486
14.2 Limitet dhe vazhdueshmëria

Tani ne jemi gati të përkufizojmë limitin e funksioneve me disa ndryshore. Ashtu si më parë ne fillojmë me
funksionet me dy ndryshore dhe pastaj përgjithsojmë tek funksionet me shumë ndryshore.
14.2.1 Funksionet me dy ndryshore

Përkufizim 65. Le të jetë (a, b) një pikë në R2 , dhe le të jetë f (x, y) një funksion me vlera reale i përkufizuar në një
bashkësi që përmban (a, b), por jo domosdoshmërisht i përkufizuar në (a, b). Atëherë, themi se limiti i f (x, y) është
i barabartë me L kur (x, y) i afrohet (a, b) dhe shënojmë
lim f (x, y) = L , (14.2)

(x,y)→(a,b)
në qoftë se për çdo > 0, ekziston δ > 0 e tillë që për çdo (x, y) të tillë
q
0 < (x − a)2 + (y − b)2 < δ
kemi
f (x, y) − L < .
Një përkufizim i ngjashëm jepet edhe për limitin e funksionit të tre ndryshoreve. Ideja e përkufizimit të mësipërm
është se vlerat e f (x, y) mund të bëhen arbitrarisht shumë afër L-së (pra ndryshojnë nga L me më pak se në vlerë
absolute), kur marrim (x, y) mjaft afër (a, b) (pra brenda rrethit me qendër në (a, b) me rreze mjaft të vogël δ).
Figura 14.10: Përkufizimi i limitit të funksionit me dy ndryshore.
Në këtë libër ne kryesisht do të shmangim vërtetimet për limitet në bazë të përkufizimit të limiteve.
Shembull 478. Limiti i funksionit të mëposhtëm gjendet lehtë
xy 1·2 2
lim = 2 = ,
(x,y)→(1,2) x2 +y 2 1 +2 2 5
xy
sepse f (x, y) = x2 +y2
është i përkufizuar në pikën (1, 2).

Limitet e funksioneve me vlera reale të shumë ndryshoreve gëzojnë të njëjtat veti algjebrike si në rastin e
funksioneve të një ndryshore, siç tregohet në teoremën në vazhdim të cilën do ta japim pa vërtetim.
Teorema 71. Supozojmë se lim(x,y)→(a,b) f (x, y) dhe lim(x,y)→(a,b) g(x, y) ekzistojnë, dhe se k ∈ R është një konstante. Atëherë
pohimet e mëposhtme janë të vërteta
f (x, y) ± g(x, y) = lim f (x, y) ± lim g(x, y)

i) lim
(x,y)→(a,b) (x,y)→(a,b) (x,y)→(a,b)
ii) lim k f (x, y) = k · lim f (x, y)

(x,y)→(a,b) (x,y)→(a,b)
487
f (x, y)g(x, y) =

iii) lim lim f (x, y) · lim g(x, y)
(x,y)→(a,b) (x,y)→(a,b) (x,y)→(a,b)
iv) Në qoftë se lim(x,y)→(a,b) g(x, y) , 0, atëherë
f (x, y) lim(x,y)→(a,b) f (x, y)

lim =
(x,y)→(a,b) g(x, y) lim(x,y)→(a,b) g(x, y)
v) Në qoftë se | f (x, y) − L| ≤ g(x, y) për të gjitha (x, y) dhe lim g(x, y) = 0, atëherë
(x,y)→(a,b)
lim f (x, y) = L.
(x,y)→(a,b)
Vërejmë që në pikën v), mjafton të kemi | f (x, y) − L| ≤ g(x, y) për të gjitha (x, y) afër (a, b), duke përjashtuar vetë
pikën (a, b).
y4
lim = 0.
(x,y)→(0,0) x2 + y2
Zgjidhje: Duke zëvendësuar (x, y) = (0, 0) tek funksioni marrim formën e

pacaktuar 0/0, kështu që na nevojitet një tjetër metodë për të llogaritur këtë
p 4
limit. Do të përdorim Teor. 71. Fillimisht, vërejmë se y4 = y2 dhe prej
p 4 p 4
këtej 0 ≤ y4 ≤ x2 + y2 për te gjitha (x, y). Por x2 + y2 = (x2 + y2 )2 .
Prandaj, për të gjitha (x, y) , (0, 0) kemi
y4 (x2 + y2 )2

≤ 2 = x2 + y2 → 0 kur (x, y) → (0, 0).
x + y2 x + y2
2
Prej këtej
y4 y4
lim = 0. Figura 14.11: Grafiku i f (x, y) = x2 +y2
(x,y)→(0,0) x2 + y2

3x2 y
lim .
(x,y)→(0,0) x2 + y2
Zgjidhje: Marrim > 0. Duam të gjejmë δ > 0 të tillë që

3x2 y
q
0< + < δ =⇒ 2 − 0 < .

x2 y2
x + y2
Kemi
3x2 y 3x2 q
= y ≤ 3 y = 3 x2 + y2 .
x + y2 x2 + y2
2

Zgjedhim δ = 3 dhe kemi
3x2 y
q
x2 + y2 < 3δ = 3 = .

− 0 ≤ 3
x +y
2 2 3

Pra përfundimisht
3x2 y
lim =0
(x,y)→(0,0) x2 + y2
488

Ndryshimi më i madh ndërmjet limiteve të funksioneve të një ndryshore dhe funksioneve të dy ose më shumë
ndryshoreve ka të bëjë me faktin se si i afrohemi një pike. Në rastin e një ndryshore, shënimi x → a do të thotë
se x i afrohet vlerës a vetëm sipas dy drejtimeve të mundshme përgjatë drejtëzës reale. Ndërsa në hapësirën dy
dimensionale, (x, y) mund t’i afrohet pikës (a, b) nga një pafundësi drejtimesh.
Lema 55. Në qoftë se f (x, y) 7→ L1 kur (x, y) 7→ (a, b) përgjatë shtegut C1 dhe f (x, y) 7→ L2 kur (x, y) 7→ (a, b) përgjatë
shtegut C2 , atëherë lim f (x, y) nuk ekziston kur L1 , L2 .
(x,y)→(a,b)
Le të shohim tani disa shembuj që ilustrojnë Lemën.
Shembull 481. Limiti i mëposhtëm

xy
lim ,
(x,y)→(0,0) x2 + y2
nuk ekziston
Zgjidhje: Vërejmë se nuk mund të zëvendësojmë (x, y) = (0, 0) tek funk-

sioni, meqenëse kjo na çon në një formë të pacaktuar 0/0. Për të treguar
se ky limit nuk ekziston, do të tregojmë se shkon në vlera të ndryshme
kur (x, y) i afrohet (0, 0) sipas drejtimeve të ndryshme në R2 . Për këtë,
supozojmë se (x, y) → (0, 0) përgjatë boshtit pozitiv të x-ve, kështu që y = 0
përgjatë këtij drejtimi. Atëherë
xy x·0 Figura 14.12: I afrohemi pikës (0, 0) në
f (x, y) = = 2 =0
x2 + y2 x + 02 dy drejtime të ndryshme.
përgjatë këtij drejtimi (meqë x > 0 në emërues).

Por në qoftë se (x, y) → (0, 0) sipas drejtëzës y = x që kalon nga origjina, për x > 0, atëherë shohim që
xy x2 1
f (x, y) = = =
x2 + y2 x2 + x2 2
që do të thotë se f (x, y) i afrohet një vlere të ndryshme kur (x, y) → (0, 0) sipas një drejtimi tjetër. Kështu që limiti
nuk ekziston.
Shembull 482. Jewpet funksioni
xy2
f (x, y) = .
x2 + y4
Ekziston limiti lim f (x, y)?
(x,y)→(0,0)
Zgjidhje: Le të supozojmë se (x, y) i afrohet pikës (0, 0) përgjatë drejtëzës y = mx. Atëherë,
x(mx)2 m2 x3 m2 x
f (x, y) = f (x, mx) = = = .
x2 + (mx)4 x2 + m4 x4 1 + m4 x2
Pra kemi
lim f (x, y) = 0,
(x,y)→(0,0)
kur (x, y) afrohet to (0, 0) përgjatë drejtëzës y = mx.

Supozojmë tani se (x, y) → (0, 0) përgjatë parabolës x = y2 . Atëherë,
1
f (x, y) = f (y2 , y) = .
2
Pra në këtë rast limiti është 12 , pra jo i barabartë më 0. Kështu që limiti i f (x, y) kur (x, y) → (0, 0) nuk ekziston.
489
Vazhdueshmëria
Vazhdueshmëria mund të përkufizohet njësoj si në rastin e funksionit me një ndryshore.
Përkufizim 66. Një funksion me vlera reale f (x, y) me bashkësi përkufizimi D në R2 quhet i vazhdueshëm në pikën
(a, b) në D, në qoftë se
lim f (x, y) = f (a, b).
(x,y)→(a,b)
Themi se f (x, y) është një funksion i vazhdueshëm, në qoftë se është i vazhdueshëm në çdo pikë të bashkësisë së
tij të përkufizimit D.
Funksionet të cilat paraqesin më shumë interes për ne janë funksionet e vazhdueshëm. Ndonjëherë, në qoftë se
nuk janë të tillë ne mund t’i modifikojmë ato për ti bërë të vazhdueshëm. Për shembull, ne mund ta modifikojmër
funksionin e Shemb. 479 që ai të jetë i vazhdueshëm kudo në R2 .
Shembull 483. Përkufizojmë një funksion f (x, y) në të gjithë R2 si më poshtë:

0
 if (x, y) = (0, 0)
f (x, y) = 

4
 x2y+y2 if (x, y) , (0, 0)

Atëherë, f (x, y) është i përkufizuar për të gjitha (x, y) në R2 . Për më tepër shohim se
b4
lim f (x, y) = = f (a, b).
(x,y)→(a,b) a2 + b2
Kështu duke qenë se
lim f (x, y) = 0 = f (0, 0),
(x,y)→(0,0)
nga shembulli atëherë f (x, y) është i vazhdueshëm në të gjithë bashkësinë e përkufizimit R2 .

Lexuesi të vërtetojë lemën e mëposhtme.
Lema 56. Gjithë funksionet polinomiale f (x, y) janë të vazhdueshme.
Le të shohim tani se si mund të përgjithësohet koncepti i vazhdueshmërisë tek funksionet me më shumë se dy
ndryshore.
14.2.2 Funksionet me shumë ndryshore

Jepet funksioni
f : Rn → R
x1  a1 
   
i përkufizuar në bashkësinë D ⊂ Rn dhe (a0 , . . . , an ) ∈ Rn . Shënojmë me x =  ...  dhe a =  ... . Atëherë, limiti i f (x)

    
   
xn an
kur x → a përkufizohet si më poshtë.
Përkufizim 67. limx→a f (x) = L në qoftë se për çdo > 0, ekziston δ > 0 e tillë që

x ∈ D dhe 0 < kx − ak < δ =⇒ f (x) − L < .
Këtu ndoshta ja vlem ti kujtojmë lexuesit se norma kx − ak është

p
kx − ak = (x1 − a1 )2 + (x2 − a2 )2 + · · · + (xn − an )2 .
Tashmë vazhdueshmëria e funksioneve f : Rn → R mund të përkufizohet në mënyrë të ngjashme si funksionet

me dy ndryshore. Pra, një funksion f : Rn → R me shumë ndryshore është i vazhdueshëm në pikën a në qoftë se
lim f (x) = f (a).

x→a
490
Le të saktësojmë disa koncepte të mëtejshme për hapësirën Rn . Le të jetë dhënë një pikë x0 ∈ Rn dhe r > 0. Rruzulli
i hapur me qendër në x0 dhe rreze r quhet bashkësia
B(x0 , r) := {x ∈ Rn | kx − x0 k < r}
kurse rruzulli i mbyllur me qendër x0 dhe rreze r quhet bashkësia
B̄(x0 , r) := {x ∈ Rn | kx − x0 k < r}.
Jepet një nënbashkësi D ⊂ Rn . Pika x0 quhet pikë limite e D-së në qoftë se çdo bashkësi
B(x0 , r) \ {x0 },
pritet në munyrë jo-boshe me D, për çdo r > 0. Një pikë x0 ∈ D quhet pikë e brendshme e D-së në qoftë se ekziston
një rruzull B(x0 , r) i tillë që B(x0 , r) ⊂ D.
Vini re se një pikë limite nuk do të thotë se është pikë e brendshme, kurse një pikë e brendshme është gjithmonë
një pikë limite.
Përkufizim 68. Bashkësia S është e hapur në qoftë se gjithë pikat e saj janë pika të brendshme.
Brendësia e bashkësisë S është bashkësia e gjithë pikave të brendshme të S-së. Brendësia shënohet be S◦ . Një
pikë x0 quhet pikë kufiri e S-së në qoftë se çdo rruzull B(x0 , r) përmban pika nga S dhe pika jo në S.
Ushtrime:
x
2368. Njehsoni limitin. 11. lim
(x,y)→(0,0) y
1. lim cos(xy) !
(x,y)→(0,0) 1
12. lim cos
2. lim exy (x,y)→(0,0) xy
(x,y)→(0,0)
2369. Supozojmë se f (x, y) ≤ f (y, x) për të gjitha (x, y) në
x2 − y2 R2 . Vërtetoni se f (x, y) = f (y, x) për të gjitha (x, y) në R2 .
3. lim
(x,y)→(0,0) x2 + y2
2370. Përdorni koordinatat polare që të gjeni limitin.
2
xy
4. lim x3 + y3
(x,y)→(0,0) x2 + y4 1. lim
(x,y)→(0,0) x2 + y2
x2 − 2xy + y2
5. lim 2. lim (x2 + y2 ) ln(x2 + y2 )
(x,y)→(1,−1) x−y (x,y)→(0,0)
2 2
xy2 e−x −y − 1
6. lim 3. lim
(x,y)→(0,0) x2 + y2 (x,y)→(0,0) x2 + y2
x2 − y2 2371. Përcaktoni bashkësinë e pikave për të cilin funksioni

7. lim është i vazhdueshëm.
(x,y)→(1,1) x−y
sin(xy)
x2 − 2xy + y2 1. F(x, y) =
8. lim ex − y2
(x,y)→(0,0) x−y
x−y
y4 sin(xy) 2. F(x, y) =
9. lim 1 + x2 + y2
(x,y)→(0,0) x2 + y2
! 3. F(x, y) = ln(x2 + y2 − 4)
1
10. lim (x2 + y2 ) cos
(x,y)→(0,0) xy 4. F(x, y) = tan−1 (x + y)−2
491
14.3 Derivatet e pjesshme

Tashmë kemi përkufizuar funksionet e shumë ndryshoreve si dhe limitin e funksioneve të tilla, dhe mund ta
zgjerojmë idenë duke përkufizuar edhe derivatin e një funksioni të dy ose më shumë ndryshoreve. Do të nisim me
kuptimin e derivatit të pjesshëm.
Përkufizim 69. Le të jetë f (x, y) një funksion me vlera reale, me bashkësi përkufizimi D në R2 , dhe le të jetë (a, b)
∂f
një pikë në D. Atëherë, derivat i pjesshëm i f në (a,b) në lidhje me x, e shënojmë me ∂x (a, b), quhet
∂f f (a + h, b) − f (a, b)
(a, b) = lim (14.3)
∂x h→0 h
∂f
dhe derivat i pjesshëm i f në (a,b) në lidhje me y, e shënojmë me ∂y (a, b), quhet
∂f f (a, b + h) − f (a, b)
(a, b) = lim . (14.4)
∂y h→0 h
Rikujtojmë se derivati i një funksioni f (x) mund të interpretohet
si raport i ndryshimit të funksionit në drejtimin pozitiv të x-ve. Nga
përkufizimet e mësipërme, mund të shohim se derivati i pjesshëm i
një funksioni f (x, y) në lidhje me x ose y është raporti i ndryshimit të
f (x, y) në drejtimin (pozitiv)të x-ve ose y-ve, përkatësisht.
Kjo do të thotë se derivati i pjesshëm i një funksioni f (x, y) në lidhje me

x mund të llogaritet duke e konsideruar ndryshoren y si një konstante,
dhe pas kësaj e derivojmë f (x, y) sikur të ishte funksion vetëm i x,
duke përdorur rregullat e derivimit që njohim nga kalkulusi i një
ndryshore. Gjithashtu derivati i pjesshëm i f (x, y) në lidhje me y
përftohet duke e konsideruar ndryshoren x si një konstante dhe pas
kësaj duke e derivuar f (x, y) si të ishte funksion vetëm i y-it.
∂f ∂f
Shembull 484. Gjeni ∂x (x, y) dhe ∂y (x, y) për funksionin Figura 14.13: Derivatet e pjesshme janë koe-
fiçentët këndorë të tagenteve C1 dhe C2 .
f (x, y) = x2 y + y3 .
Zgjidhje: Konsiderojmë y si konstante dhe derivojmë f (x, y) në lidhje me x, dhe kemi

∂f
(x, y) = 2xy
∂x
dhe duke konsideruar x si një konstante dhe duke derivuar f (x, y) në lidhje me y marrim
∂f
(x, y) = x2 + 3y2 .
∂y

∂f ∂f ∂f ∂f
Shpesh do të shkruajmë thjesht ∂x dhe ∂y në vend të ∂x (x, y) dhe ∂y (x, y).
∂f ∂f sin(xy2 )
Shembull 485. Gjeni ∂x dhe ∂y për funksionin f (x, y) = x2 +1
.
Zgjidhje: Duke konsideruar y si një konstante dhe duke derivuar f (x, y) në lidhje me x marrim
∂f (x2 + 1)(y2 cos(xy2 )) − (2x) sin(xy2 )
=
∂x (x2 + 1)2
dhe duke konsideruar x si një konstante dhe duke derivuar f (x, y) në lidhje me y marrim
∂f 2xy cos(xy2 )
= .
∂y x2 + 1
492
14.3.1 Derivatet e pjesshme të rendeve të larta

∂f ∂f
Duke qenë se të dy derivatet ∂x dhe ∂y janë vetë funksione të x dhe y, mund të marrim derivatet e tyre të
pjesshme në lidhje me x dhe y. Kjo na çon në derivatet e pjesshme të rendeve të larta:
∂2 f ∂ ∂f ∂2 f ∂ ∂f
! !
= , =
∂x2 ∂x ∂x ∂y2 ∂y ∂y
∂2 f ∂ ∂f ∂2 f ∂ ∂f
! !
= , =
∂y ∂x ∂y ∂x ∂x ∂y ∂x ∂y
∂3 f ∂ ∂2 f ∂3 f ∂ ∂2 f
! !
= , =
∂x3 ∂x ∂x2 ∂y3 ∂y ∂y2
∂3 f ∂ ∂2 f ∂3 f ∂ ∂2 f
! !
= , =
∂y ∂x2 ∂y ∂x2 ∂x ∂y2 ∂x ∂y2
∂3 f ∂ ∂2 f ∂3 f ∂ ∂2 f
! !
= , =
∂y2 ∂x ∂y ∂y ∂x ∂x2 ∂y ∂x ∂x ∂y
∂3 f ∂ ∂2 f ∂3 f ∂ ∂2 f
! !
= , =
∂x ∂y ∂x ∂x ∂y ∂x ∂y ∂x ∂y ∂y ∂x ∂y
Shembull 486. Gjeni derivatet e pjesshme

∂ f ∂ f ∂2 f ∂2 f ∂2 f ∂2 f
, , 2, 2, ,
∂x ∂y ∂x ∂y ∂y ∂x ∂x ∂y
për funksionin
2
f (x, y) = ex y + xy3 .
Zgjidhje: Duke vepruar si më sipër, kemi

∂f 2
= 2xyex y + y3
∂x
∂f 2
= x2 ex y + 3xy2
∂y
∂2 f ∂ 2
= (2xyex y + y3 )
∂x 2 ∂x
∂2 f ∂ 2 x2 y 2 2 2
= (x e + 3xy2 ) = 2yex y + 4x2 y2 ex y = x4 ex y + 6xy
∂y 2 ∂y
∂2 f ∂ 2
= (2xyex y + y3 )
∂y ∂x ∂y
∂2 f ∂ 2 x2 y 2 2 2 2
= (x e + 3xy2 ) = 2xex y + 2x3 yex y + 3y2 = 2xex y + 2x3 yex y + 3y2
∂x ∂y ∂x

∂2 f ∂2 f
Derivatet e pjesshme të rendeve të larta që merren në lidhje me variabla të ndryshmëm, siç janë ∂y ∂x dhe ∂x ∂y ,
∂2 f ∂2 f
quhen derivate të pjesshme të përziera. Në shembullin e mësipërm shohim se ∂y ∂x = ∂x ∂y . Do të shohim se për
funksionet me derivate të pjesshme të vazhdueshme ka vend teorema:
∂2 f
Teorema 72 (Clairaut). Në qoftë se për funksionin f (x, y) të përcaktuar në një disk që përmban pikën (a, b), funksionet ∂x ∂y
∂2 f
dhe ∂y ∂x janë të vazhdueshëm në , atëherë ata janë të barabartë në atë pikë, pra
∂2 f ∂2 f
(a, b) = (a, b)
∂x ∂y ∂y ∂x
493
Vërtetim: Për vlera të vogla të h, h , 0 kemi
∆(h) = f (a + h, b + h) − f (a + h, b) − f (a, b + h) − f (a, b)

Shënojmë g(x) := f (x, b + h) − f (x, b) dhe kemi
∆(h) = g(a + h) − g(a).
Nga Teor. 18, ekziston një numër c ndërmjet a dhe (a + h) që
g(a + h) − g(a) = g0 (c) h = h fx (c, b + h) − fx (c, b)

Duke aplikuar përsëri Teor. 18 tani për funksionin fx kemi që ekziston një numër d ndërmjet b dhe (b + h) që
fx (c, b + h) − fx (c, b) = fxy (c, d) h.
Duke kombinuar këto rezultate marrim

∆(h) = h2 fxy (c, d).
Kur h → 0, atëherë (c, d) → (a, b) dhe nga vazhdushmëria e fxy në (a, b) kemi
∆(h)
lim = lim fxy (c, d) = fxy (a, b).
h→0 h2 (c,d)→(a,b)
Duke marrë
∆(h) = f (a + h, b + h) − f (a, b + h) − f (a + h, b) − f (a, b)

në mënyrë të ngjashme me më sipër vërtetojmë se
∆(h)
lim = f yx (a, b).
h→0 h2
Atëherë, fxy (a, b) = f yx (a, b).

Të gjithë funksionet që do të shqyrtojmë në vazhdim do të jenë me derivate të pjesshme të të gjitha rendeve të
vazhdueshëm, prandaj ne do të pranojmë se
∂2 f ∂2 f
= ,
∂y ∂x ∂x ∂y
për të gjitha (x, y) në bashkësinë e përkufizimit të f (x, y)-së. Me fjalë të tjera nuk ka rëndësi se sipas cilës renditjeje
merren derivatet e pjesshme. Kjo aplikohet edhe për derivatet e pjesshme të përziera të rendit të 3-te ose edhe të
rendeve më të larta.
Ka disa mënyra të shënimit të derivateve të pjesshme.
∂f
, fx (x, y), Dx (x, y)
∂x
∂f
, f y (x, y), D y (x, y)
∂y
∂2 f
, fxx (x, y), Dxx (x, y)
∂x2
∂2 f
, f yy (x, y), D yy (x, y)
∂y2
∂2 f
, fxy (x, y), Dxy (x, y)
∂y ∂x
∂2 f
, f yx (x, y), D yx (x, y)
∂x ∂y
494
Let të jetë f (x1 , . . . , xn ) një funksion me shumë ndryshore i dhënë si më poshtë

f :Rn → Rm
(x1 , . . . , xn ) → ( f1 (x1 , . . . , xn ), . . . , fm (x1 , . . . , xn ))
ku f1 (x1 , . . . , xn ), . . . , fm (x1 , . . . , xn ) quhen funksionet komponente të f (x1 , . . . , xn ). Jakobi i funksionit f (x1 , . . . , xn )
është matrica me përmasa m × n si më poshtë
 ∂ f1 ∂f 
 ∂x1 . . . ∂x1n 
 . ... . 
 
J( f ) := 
 . ... . 

 ∂ fm ∂ fm 
. . . ∂xn

∂x1
ne do të shohim më vonë lidhjet e Jakobit të një funksioni dhe gradientit.
14.3.2 Rregulli zinxhir

Funksionet me shumë ndryshore shpesh janë funksione të kompozuara. Si rrjedhim, derivimi i tyre duhet të
përfshijë një analog të rregullit zinxhir për funksionet me një ndryshore. Le të kujtojmë se në qoftë se y = f (x) dhe
x = g(t) atëherë
dy dy dx
=
dt dx dt
Supozojmë tani se kemi një funksion me dy ndryshore z = f (x, y), ku x = g(t) dhe y = h(t). Pra z është funksion i
ndryshores së vetme t via z = f g(t), h(t) . Supozojmë se f (x, y) është i derivueshëm, pra fx dhe f y ekzistojnë dhe
janë të vazhdueshëm.
Teorema 73 (Rregulli zinxhir). Në qoftë se z = f (x, y) është një funksion i derivueshëm në x dhe y dhe x = x(t) dhe y = y(t)
janë të të derivueshëm të t, atëherë z është një funksion i derivueshëm i t, dhe
dz ∂z dx ∂z dy
= + (14.5)
dt ∂x dt ∂y dt
në të gjitha pikat ku derivati në të djathtë ekziston.
Vërtetim: Ndryshimi ∆t në ndryshoren t na jep ndryshimet ∆x në x dhe ∆y në y. Atëherë ndryshimi në z është
∂f ∂f
∆z = ∆x + ∆y + ε1 ∆x + ε2 ∆y
∂x ∂y
ku ε1 → 0 and ε2 → 0, kur (∆x, ∆y) → (0, 0). Duke pjestuar të dy anët e ekuacionit të mësipërm me ∆t kemi
∂ f ∆x ∂ f ∆y ∆x ∆y
∆z = + + ε1 + ε2
∂x ∆t ∂y ∆t ∆t ∆t
Në qoftë se ∆t → 0, atëherë ∆x = g(t + ∆t) − g(t) → 0 sepse g(t) është i derivueshëm, pra i vazhdueshëm. Në mënyrë
të ngjashme ∆y → 0. Atëherë ε1 → 0 dhe ε2 → 0. Pra kemi,
dz ∆z
= lim
dt ∆t→0 ∆t
∂f ∆x ∂ f ∆y ∆x
∆y
= lim + lim + lim ε1 · lim + lim · lim ε2
∂x ∆t→0 ∆t ∂y ∆t→0 ∆t ∆t→0 ∆t→0 ∆t ∆t→0 ∆t→0 ∆t
∂ f dx ∂ f dy dx dy ∂ f dx ∂ f dy
= + +0· +0· = +
∂x dt ∂y dt dt dt ∂x dt ∂y dt
∂z ∂f
Duke përdorur ∂x në vend të ∂x , kemi
dz ∂z dx ∂z dy
= +
dt ∂x dt ∂y dt

495
Shembull 487. Jepet z = xy + y3 + y2 x3 , ku x = sin t dhe y = cos 2t. Gjeni dz

dt .
Zgjidhje: Nga rregulli zinxhir kemi

dz ∂z dx ∂z dy
= + = y + 3y2 x2 (cos t) + x + 2 x3 y (−2 sin 2t) .
dt ∂x dt ∂y dt

Në rastin kur z = f (x, y) dhe x, y janë secili funksione me dy ndryshore; të themi x = g(s, t) dhe y = h(s, t), atëherë
z është në mënyrë indirekte funksion i dy ndryshoreve s dhe t. Pra ne duhet të gjejmë ∂z ∂z
∂s dhe ∂t . Duke përdorur
Teor. 73 kemi
∂z ∂z ∂x ∂z ∂y ∂z ∂z ∂x ∂z ∂y
= + dhe = +
∂t ∂x ∂t ∂y ∂t ∂s ∂x ∂s ∂y ∂s
Atëherë kemi teoremën e mëposhtme.
Teorema 74. Jept një funksion i derivueshëm z = f (x, y), ku x = g(s, t) dhe y = h(s, t) janë funksione të derivueshëm në s dhe
t. Atëherë,
∂z ∂z ∂x ∂z ∂y ∂z ∂z ∂x ∂z ∂y
= + dhe = +
∂t ∂x ∂t ∂y ∂t ∂s ∂x ∂s ∂y ∂s
Vërtetimi është i ngjashëm me rastin e funksioneve me një parametër.
Shembull 488. Jepet
z = ex sin y,
∂z ∂z
ku x = st dhe y = st2 . Gjeni ∂s dhe ∂t .
Zgjidhje: Duke përdorur teoremën e mësipërme kemi

∂z ∂z ∂x ∂z ∂y
= + = ex sin y s + ex cos y 2ts = s ex (sin y + 2t cos y)

∂t ∂x ∂t ∂y ∂t
∂z ∂z ∂x ∂z ∂y
= + = ex sin y t + ex cos y t2 = t ex (sin y + t cos y)

∂s ∂x ∂s ∂y ∂s

Për të mbajtur mend formulën e mësipërme lexuesi mund të përdorë

diagramën karshi, ku variabëlat x dhe y degëzohen më tej sipas variableve
s dhe t. Nga rrënja e pemës ne ndjekim gjithë shtigjet e mundshme tek
variabli me të cilin po derivojmë.
Një teknikë e tillë mund të përdoret për çdo numër variablesh. Për
shembull, për një funksion me tre ndryshore atëherë teorema e mësipërme
merr formën e mëposhme.
Teorema 75. Në qoftë se w = f (x, y, z) është një funksion i derivueshëm dhe x = x(t), y = y(t) dhe z = z(t) janë funksione të
derivueshëm të t, atëherë w është një funksion i derivueshëm i t, dhe
dw ∂w dx ∂w dy ∂w dz
= + + . (14.6)
dt ∂x dt ∂y dt ∂z dt
Gjithashtu, në qoftë se x = x(t1 , t2 ), y = y(t1 , t2 ) dhe z = z(t1 , t2 ) janë funksione me derivate të vazhdueshëm të (t1 , t2 ), atëherë
∂w ∂w ∂x ∂w ∂y ∂w ∂z
= + + (14.7)
∂t1 ∂x ∂t1 ∂y ∂t1 ∂z ∂t1
dhe
∂w ∂w ∂x ∂w ∂y ∂w ∂z
= + + . (14.8)
∂t2 ∂x ∂t2 ∂y ∂t2 ∂z ∂t2
496
Vërtetimi është i ngjashëm me rastin e funksioneve me dy ndryshore. Ne mund ta përgjithsojmë këtë teoremë
si më poshtë.
Teorema 76. Jepet një funksion i derivueshëm u(x1 , . . . , xn ) ku çdo xi është i derivueshëm në ndryshoret t1 , . . . , tm . Atëherë u
është funksion i t1 , . . . , tm dhe
∂u ∂u ∂x1 ∂u ∂x2 ∂u ∂xn
= + + ··· ,
∂ti ∂x1 ∂ti ∂x2 ∂ti ∂xn ∂ti
për çdo i = 1, 2, . . . m.
Si ilustrim të teoremës së mësipërme shohim rastin e funksioneve me katër ndryshore.
Shembull 489. Përcaktoni rregullin zinxhir për rastin kur
w = f (x, y, z, t)
dhe x = x(u, v), y = y(u, v), z = z(u, v), t = t(u, v).
Zgjidhje: Figura e mëposhtme ilustron rastin e funksionit me

katër ndryshore. Pra
∂w ∂w ∂x ∂w ∂y ∂w ∂z ∂w ∂t
= + + +
∂u ∂x ∂u ∂y ∂u ∂z ∂u ∂t ∂u
∂w ∂w ∂x ∂w ∂y ∂w ∂z ∂w ∂t
= + + +
∂v ∂x ∂v ∂y ∂v ∂z ∂v ∂t ∂v

Ushtrim 37. Jepet

u = x4 y + y2 z3 ,
∂u
ku x = rset , y = rs2 e−t , dhe z = r2 s sin t. Gjeni vlerën ∂s kur r = 2,
s = −1, t = 0.
Ushtrime:
∂f ∂f
2382. f (x, y) = x2 + y + 4
p
3
Gjeni ∂x dhe ∂y .
xy+1
2372. f (x, y) = x2 + y2 2383. f (x, y) = x+y
2373. f (x, y) = cos(x + y) 2384. f (x, y) = e−(x

2
+y2 )
2374. f (x, y) = x2 + y + 4 2385. f (x, y) = ln(xy)

p
2375. f (x, y) = x+1

y+1
2386. f (x, y) = sin(xy)
2376. f (x, y) = exy + xy 2387. f (x, y) = tan(x + y)

∂2 f ∂2 f ∂2 f
2377. f (x, y) = x2 − y2 + 6xy + 4x − 8y + 2 Gjeni ,
∂x2 ∂y2
dhe ∂y ∂x .
2378. f (x, y) = x4 2388. f (x, y) = x2 + y2

2379. f (x, y) = x + 2y 2389. f (x, y) = cos(x + y)
2380. f (x, y) = x2 + y2
p
2390. f (x, y) = x2 + y + 4
p
2381. f (x, y) = sin(x + y) 2391. f (x, y) = x+1

y+1
497
2392. f (x, y) = exy + xy 2400. Një funksion f (x, y) quhet homogjen i gradës n në
2393. f (x, y) = x − y + 6xy + 4x − 8y + 2
2 2 qoftë se për çdo t dhe çdo numër të plotë n > 0
2394. f (x, y) = x4
f (tx, ty) = tn f (x, y),
2395. f (x, y) = x + 2y
2396. f (x, y) = ln(xy) dhe ka derivate të pjesshëm të rendit të dytë të vazhdueshëm.
2397. f (x, y) = sin(xy) Vërtetoni se për çdo funksion homogjen të gradës n,
2398. Vërtetoni që funksioni f (x, y) = sin(x + y) + cos(x − y)
kënaq ekuacionin valor ∂f ∂f
x +y = n f (x, y).
∂2 f ∂2 f ∂x ∂y
− = 0.
∂x2 ∂y2
2401. Vërtetoni se për çdo funksion homogjen të gradës n,
Ekuacioni valor është një shembull i ekuacioneve diferen-
ciale të pjesëshme.
∂2 f ∂2 f ∂2 f
2399. Le të jenë u dhe v dy funksione dy herë të derivueshëm x2 2 + 2xy + y2 2 = n(n − 1) f (x, y).
me një ndryshore, dhe le të jetë c , 0 një konstante. Vërtetoni ∂x ∂x∂y ∂y
që f (x, y) = u(x + cy) + v(x − cy) është zgjidhje e ekuacionit
valor të përgjithshëm 1- dimensional 2402. Vërtetoni se për çdo funksion homogjen të gradës n,
∂2 f 1 ∂2 f
− = 0. fx (tx, ty) = tn−1 fx (x, y).
∂x2 c2 ∂y2
14.4 Plani tangent ndaj një sipërfaqe

∂f ∂f
Në Kreun 14.3, përmendëm se derivatet e pjesshme ∂x dhe ∂y mund të konsiderohen si raporte të ndryshimit
dy
të një funksioni z = f (x, y) në drejtimin pozitiv të x dhe y, përkatësisht. Rikujtojmë se derivati dx i një funksioni
y = f (x) interpretohet gjeometrikisht si koefiçenti këndor i tangentes ndaj grafikut të f (x, y) në pikën x, f (x) në R2 .

∂f ∂f
Derivatet e pjesshme, ∂x dhe ∂y të një funksioni z = f (x, y) kanë një kuptim të ngjashëm gjeometrik:
për një pikë të dhënë (x0 , y0 ) nga bashkësia e përkufizimit D ⊂ R2 të f (x, y), gjurma e sipërfaqes të përshkruar
nga ekuacioni z = f (x, y) në planin y = y0 është një kurbë në R3 që kalon nga pika P = x0 , y0 , f (x0 , y0 ) , dhe

∂f ∂f
koefiçenti këndor i tangentes Lx ndaj kësaj kurbe në atë pikë është . Në mënyrë të ngjashme, ∂x (x ,y ) është ∂y (x ,y )
0 0 0 0
koefiçenti këndor i tangentes L y ndaj gjurmës së sipërfaqes z = f (x, y) në planin x = x0 ; shih Fig. 14.14.
z z
∂ f
z = f (x, y) slope = ∂y (x ,y )
0 0
∂ f
slope = z = f (x, y)
(x0 , y0 , f (x0 , y0 )) ∂x (x ,y )
0 0
(x0 , y0 , f (x0 , y0 ))
Ly
Lx
b y y
0 0
a
(x0 , y0 ) (x0 , y0 )
x x
D D
(a) Drejtëza tangente Lx në planin y = b (b) Drejtëza tangente L y në planin x = a
Figura 14.14: Derivatet e pjesshme si koefiçentë këndorë
498
dy
Duke qenë se derivati dx i një funksioni y = f (x) është përdorur për të gjetur tangenten ndaj grafikut të y = f (x),
e cila është një kurbë në R2 , ne presim që derivatet e pjesshme të përdoren për të përcaktuar një plan tangent ndaj
grafikut të një sipërfaqeje z = f (x, y).
Fillimisht, na nevojitet përkufizimi i një plani tangent. Ideja intuitive është që plani tangent “vetëm sa e prek”
një sipërfaqe në një pikë.
Përkufizim 70. Le të jetë z = f (x, y) ekuacioni i një sipërfaqeje S në R3 , dhe le të jetë P = (x0 , y0 , z0 ) një pikë në S, T
−−→
një plan që përmban pikën P, dhe Q = (x, y, z) një pikë e çfarëdoshme në S. Në qoftë se këndi ndërmjet vektorit PQ
dhe planit T i afrohet zeros kur pika Q i afrohet P përgjatë sipërfaqes S, atëherë T e quajmë plan tangent ndaj S në
P.
Vërejmë se duke qenë se dy drejtëzat prerëse në R3 përcaktojnë një plan, atëherë dy drejtëzat tangente ndaj
sipërfaqes z = f (x, y) në drejtimin e x dhe y të paraqitura në Fig. 14.15 përmbahen në planin tangent në atë pikë, në
qoftë se plani tangent ekziston në atë pikë. Ekzistenca e dy drejtëzave tangente nuk garanton ekzistencën e planit
tangent. Mund të ndodhë që në qoftë se marrim gjurmën e sipërfaqes në planin x − y = 0, që formon një kënd prej
45o në lidhje me boshtin pozitiv të x-ve, kurba rezultuese në atë plan mund të ketë tangente e cila mund të mos i
përkasë planit të përcaktuar nga dy tangentet e tjera, ose mund të mos ketë në atë pikë.
∂f ∂f
Për fat të mirë, del se në qoftë se ∂x dhe ∂y ekzistojnë në një zonë rrotull (x0 , y0 ) dhe janë të vazhdueshëm në
(x0 , y0 ) atëherë plani tangent ndaj sipërfaqes z = f (x, y) do të ekzistojë në pikën x0 , y0 , f (x0 , y0 ) . Në këtë tekst, këto

kushte do të qëndrojnë gjithmonë.
z
z = f (x, y)
z
∂ f
vx = (1, 0, ∂x (x ,y )
)
(x0 , y0 , f (x0 , y0 )) L 0 0
y
Lx

∂ f
∂x (x ,y )
T y 0 0
x
0
0 1
x
(a) (b)
Figura 14.15: Plani tangent
Supozojmë se duam të gjejmë një ekuacion të planit tangent T ndaj sipërfaqes z = f (x, y) në një pikë
P = x0 , y0 , f (x0 , y0 )

Le të jenë Lx dhe L y dy drejtëzat tangente ndaj gjurmëve të sipërfaqes në planet y = y0 dhe x = x0 , përkatësisht si
në Fig. 14.15 (a)), dhe supozojmë që kushtet për ekzistencën e planit tangent T plotësohen. Atëherë, ekuacioni për
planin T është
A(x − x0 ) + B(y − y0 ) + C (z − z0 ) = 0 (14.9)
A
 
ku n =  B  është një vektor normal ndaj planit T. Duke qenë se T përmban drejtëzat Lx dhe L y , atëherë ajo që na
 
C
 
nevojitet janë vektorët vx dhe v y të cilët janë paralel me Lx dhe L y , përkatësisht, dhe atëherë vektori normal do të
jetë n = vx × v y .
∂f
Meqënëse koefiçenti këndor i Lx është , atëherë vektori
∂x (x ,y )
0 0
 
 1 
vx =  0
 

 ∂ f


∂x (x0 ,y0 )
499
është paralel me Lx , meqënëse vx shtrihet në planin xz dhe shtrihet në një drejtëz me koefiçent këndor

∂ f
∂x (x ,y ) ∂ f

= ,
0 0
∂x (x0 ,y0 )

1−0
shih Fig. 14.15 (b)). Në mënyrë të ngjashme, vektori

 
 0 
v y =  1
 

 ∂ f


∂y
(x0 ,y0 )
është paralel me L y . Kështu që, vektori

i j k
∂ f

1 0 ∂ f ∂ f

∂x

(x0 ,y0 )
n = vx × v y = = − i− j+k
∂x (x0 ,y0 ) ∂y (x0 ,y0 )

∂f

0 1

∂y (x ,y )
0 0
është normal ndaj planit T. Kështu që ekuacioni i planit tangent T është
∂ f ∂ f

− (x − x0 ) − (y − y0 ) + z − f (x0 , y0 ) = 0 . (14.10)
∂x (x0 ,y0 ) ∂y (x0 ,y0 )

Duke shumëzuar të dy anët me −1, kemi rezultatin e mëposhtëm:
Ekuacioni i planit tangent ndaj sipërfaqes z = f (x, y) në pikën (x0 , y0 , f (x0 , y0 )) është
∂ f ∂ f

z − f (x0 , y0 ) = (x − x0 ) + (y − y0 ) (14.11)
∂x (x0 ,y0 ) ∂y (x0 ,y0 )

Në një formë tjetër ekuacioni i mësipërm shkruhet
z − f (x0 , y0 ) = fx (x0 , y0 )(x − x0 ) + f y (x0 , y0 )(y − y0 )
Pra përfundimisht kemi

Lema 57. Në qoftë se f (x, y) ka derivate të pjesshme të vazhdueshme rreth pikës (x0 , y0 ) atëherë ekuacioni i planit tangent për
syprinën z = f (x, y) në pikën P(x0 , y0 , z0 ) është
z − f (x0 , y0 ) = fx (x0 , y0 )(x − x0 ) + f y (x0 , y0 )(y − y0 ) (14.12)

Shembull 490. Gjeni ekuacionin e planit tangent ndaj sipërfaqes z = x2 + y2 në pikën (1, 2, 5).

∂f ∂f ∂ f ∂ f
Zgjidhje: Për funksionin f (x, y) = x2 + y2 , kemi ∂x = 2x dhe ∂y = 2y. Pra ∂x (1,2) = 2 dhe ∂y (1,2) = 4. Kështu që
ekuacioni i planit tangent në pikën (1, 2, 5) është
z − 5 = 2(x − 1) + 4(y − 2)
ose 2x + 4y − z − 5 = 0.
Shembull 491. Gjeni ekuacionit e planit tangent në pikën P(−1, 1, 0) për syprinën z = x sin(x + y).
500
Vërtetim: Derivatet e pjesshme janë
∂z

= sin(x + y) + x cos(x + y) = sin 0 + (−1) · cos 0 = −1

∂x (−1,1,0)

(−1,1,0)
dhe
∂z

= x cos(x + y) = (−1) · cos 0 = −1

∂x (−1,1,0)

(−1,1,0)
Atëherë ekuacioni i planit tangent është
z − 0 = −1(x + 1) − (y − 1) = −x − y
ose x + y + z = 0.
14.4.1 Planet tangente të sipërfaqeve

Në mënyrë të ngjashme, mund të tregohet se në qoftë se një sipërfaqe përkufizohet në mënyrë implicite nga një
ekuacion i formës F(x, y, z) = 0, atëherë plani tangent ndaj sipërfaqes në një pikë P(x0 , y0 , z0 ) jepet me ekuacionin
∂F ∂F ∂F

(x − a) + (y − b) + (z − c) = 0. (14.13)
∂x P ∂y P ∂z P
Vërejmë se formula (Ek. (14.11)) është rast i veçantë i formulës (Ek. (14.13)) ku F(x, y, z) = f (x, y) − z.
Shembull 492. Gjeni ekuacionin e planit tangent ndaj sipërfaqes x2 + y2 + z2 = 9 në pikën (2, 2, −1).
Zgjidhje: Për funksionin F(x, y, z) = x2 + y2 + z2 − 9, kemi
∂F ∂F ∂F
= 2x, = 2y, dhe = 2z,
∂x ∂y ∂z
kështu që ekuacioni i planit tangent në pikën (2, 2, −1) është
2(2)(x − 2) + 2(2)(y − 2) + 2(−1)(z + 1) = 0
ose 2x + 2y − z − 9 = 0.
14.4.2 Përafrimet lineare

Ne më sipër mësuam se ekuacioni i planit tangent të një funksioni z = f (x, y) në pikën a, b, f (a, b) është
z = f (a, b) + fx (a, b)(x − a) + f y (a, b)(y − b)
Funksioni linear
L(x, y) = f (a, b) + fx (a, b)(x − a) + f y (a, b)(y − b)
quhet linearizimi i f (x, y) në (a, b) dhe përafrimi
f (x, y) ≈ f (a, b) + fx (a, b)(x − a) + f y (a, b)(y − b)
quhet përafrim linear ose përafrimi me planin tangent i f (x, y) në (a, b).
501
Shembull 493. Gjeni planin tangent të funksionit

 xy
 x2 + y2 if (x, y) , (0, 0)


f (x, y) = 


0 if (x, y) = (0, 0)


Vërtetim: Shohim se derivatet e pjesshme ekzistojnë dhe janë
fx (0, 0) = 0 dhe f y (0, 0) = 0,
por nuk janë të vazhdueshme në (0, 0). Përfrimi linear është f (x, y) ≈
0, por f (x, y) = 21 në gjithë pikat e drejtëzës y = x.
Figura 14.16
Pra, funksionet me dy ndryshore mund të sillen në mënyrë të pa parashikuar rreth pikave ku derivatet e
pjesshme nuk janë të vazhdueshme. Për të shmangur situata të tilla prezantojmë idenë e funksionit të derivueshëm
për funksionet me dy ndryshore.
Ne do të vazhdojmë anallogjinë me funksionet me një ndryshore. Rikujtojmë se për funksionin y = f (x) në qoftë
se x ndryshon nga a në a + ∆x ne përkufizuam shtesën në y si
∆y = f (a + ∆x) − f (a)
Në Kap. 4 vërtetuam se f (x) është i derivueshëm në x = a në qoftë se
∆y = f 0 (a)∆x + ε∆x, ku ε → 0 kur ∆x → 0
Për funksionet me dy ndryshore z = f (x, y) supozojmë se x ndryshon nga a në a + ∆x dhe y nga b në b + ∆y.
Atëherë shtesa në z është
∆z = f (a + ∆x, b + ∆y) − f (a, b)
Kjo shtesë në z na jep ndryshimin në vlerë të f kur (x, y) ndryshon nga (a, b) në (a+∆x, b+∆y). Atëherë derivueshmëria
e funksionit f (x, y) përkufizohet si më poshtë.
Përkufizim 71. Një funksion z = f (x, y) quhet i derivueshëm në pikën (a, b) në qoftë se ∆z shprehet në formën
∆z = fx (a, b)∆x + f y (a, b)∆y + ε1 ∆x + ε2 ∆y
ku ε1 → 0, ε2 → 0, kur (∆x, ∆y) → (0, 0).
Eshtë e vështirë të kontrollohet një funksion për derivueshmërinë në bazë të përkufizimit të mësipërm. Ne dp
të pranojmë pa vërtetim teoremën e mëposhtme.
Teorema 77. Në qoftë se derivatet e pjesshme fx dhe f y ekzistojnë rreth pikës (a, b) dhe janë të vazhdueshëm në (a, b) atëherë
f është i derivueshëm në (a, b).
Vërtetim: Marrim
∆z = f (a + ∆x, b + ∆y) − f (a, b).
Nga Fig. 14.17, që të vërtetojmë se f është i derivueshëm në (a, b) ne duhet të vërtetojmë se
∆z = fx (a, b)∆x + f y (a, b)∆y + 1 ∆x + 2 ∆y,
ku 1 → 0 dhe 2 → 0 kur (∆x, ∆y) → (0, 0). Nga Fig. 14.17 shohim se
∆z = f (a + ∆x, b + ∆y) − f (a, b + ∆y) + f (a, b + Dy) − f (a, b)

(14.14)
502
Funksioni me një ndryshore
g(x) := f (x, b + ∆x),
është përkufizuar në intervalin [a, a + ∆x] dhe g0 (x) = fx (x, b + ∆y). Nga
Teor. 18 për g(x) kemi
f (a + ∆x, b + ∆y) − f (a, b + ∆y) = fx (u, b + ∆y)∆x.
Kjo na jep një shprehje mbi termin e parë të Ek. (14.14). Për të gjetur termin
e dytë veprojmë si vijon. Shënojmë h(y) := f (a, y). Atëherë, h(y) është
një funksion me një ndryshore i përkufizuar në intervalin [b, b + ∆y] dhe
h0 (y) = f y (a, y). Nga Teor. 18 kemi
h(b + ∆y) − h(b) = h0 (v)∆y,
ku v është një numër midis b dhe (b + ∆y). Duke zëvendësuar për h kemi
Figura 14.17
f (a, b + ∆y) − f (a, b) = f y (a, v)∆y.
Duke zëvendësuar në Ek. (14.14) kemi
∆z = fx (u, b + ∆y)∆x + f y (a, v)∆y

= fx (a, b)∆x + [ fx (u, b + ∆y) − fx (a, b)]∆x + f y (a, b)∆y + [ f y (a, v) − f y (a, b)]∆y
= fx (a, b)∆x + f y (a, b)∆y + 1 ∆x + 2 ∆y,
ku
e1 = fx (u, b + Dy) − fx (a, b) dhe 2 = f y (a, v) − f y (a, b).
Përderisa (u, b + ∆y) → (a, b) dhe (a, v) → (a, b) kur (∆x, ∆y) → (0, 0) dhe fx , f y janë tue vazhdueshëm në (a, b), atëherë
1 → 0 dhe 2 → 0 kur (∆x, ∆y) → (0, 0). Kjo përfundon vërtetimin.

Shembull 494. Vërtetoni se funksioni f (x, y) = xexy është i derivueshëm

në pikën (1, 0) dhe gjeni përafrimin linear në këtë pikë. Përafroni vlerën
f (1.1, −0.1).
Vërtetim: Derivatet e pjesshme janë
fx (x, y) = exy + xy exy , dhe f y (x, y) = x2 exy
dhe marrin vlera fx (1, 0) = 1 dhe f y (1, 0) = 1. Meqënëse fx dhe f y

janë të vazhdueshëm, atëherë f është i derivueshëm. Përafrimi linear
është
L(x, y) = f (1, 0) + fx (1, 0)(x − 1) + f y (1, 0)(y − 0) = 1 + (x − 1) + y = x + y
Pra, përreth pikës (1, 0) përafrimi i funksioni është
xexy ≈ x + y
Kështu që Figura 14.18

f (1.1, −0.1) ≈ 1.1 − 0.1 = 1,
kurse vlera reale është f (1.1, −0.1) = 1.1e−0.1 ≈ 0.98542.
503
14.4.3 Diferencialet
Fillimisht rikujtojmë konceptin e diferencialit për funksionin me
një ndryshore. Për një funksion y = f (x) ne përkufizojmë diferencialin
dx të jetë një ndryshore e pavarur. Atëherë diferenciali në y është
dy = f 0 (x) dx
Varësia midis shtesës ∆y dhe diferencialit dy shihet në Fig. 14.19. Kur

x ndryshon me një sasi dx = ∆x atëherë
• ∆y tregon ndryshimin në lartësi për kurbën y = f (x)
• dy tregon ndryshimin në lartësi për drejtëzën tangente
Për funksionet me dy ndryshore ne përkufizojmë dx dhe dy si

ndryshore të pavarura. Atëherë diferenciali δ f i funksionit f (x, y)
përkufizohet si
∂z ∂z Figura 14.19
δ f = fx (x, y) dx + f y (x, y) dy = dx + dy (14.15)
∂x ∂y
Në qoftë se marrim
dx = ∆x = x − a, and dy = ∆y = y − b
në Ek. (14.15) atëherë kemi
δ(a,b) f = fx (a, b)(x − a) + f y (a, b)(y − b) (14.16)
Pra, përafrimi linear shkruhet
f (x, y) ≈ f (a, b) + dz
Në Fig. 14.20 tregohet interpretimi gjeometrik i diferencialit dz dhe shtesës ∆z.
Kur (x, y) ndryshon nga (a, b) tek (a + ∆x, b + ∆y) atëherë
1) ∆z tregon ndryshimin në lartësi për syprinën z = f (x, y)

2) dz tregon ndryshimin në lartësi për planin tangent
Figura 14.20: Diferenciali dz
504
Shembull 495. i) Gjeni diferencialin dz për funksionin

z = f (x, y) = x2 + 3xy − y2
ii) Në qoftë se x ndryshon nga 2 në 2.05 dhe y ndryshon nga 3 në 2.96, krahasoni vlerat e ∆z me dz.
Vërtetim: i) Nga përkufizimi i mësipërm kemi
∂z ∂z
dz = dx + dy = (2x + 3) dx + (3x − 2) dy
∂x ∂y
ii) Duke zëvendësuar x = 2, dx = ∆x = 0.05, y = 3, dhe dy = ∆y = −0.04, marrim
dz = [2 · 2 + 3 · 3] 0.05 + [3 · 2 − 3 · 3] (−0.04) = 0.65
Shtesa e z-së është
h i h i
dz = f (2.05, 2, 96) − f (2, 3) = (2.05)2 + 3 · 2.05 · 2.96 − (2.96)2 − 22 + 3 · 2 · 3 − 32 = 0.6449
Vini re se ∆z ≈ dz, por dz është më e lehtë për tu llogaritur.

Shohim një tjetër shembull.
Shembull 496. Rrezja e bazës dhe lartësia e një koni të drejtë rrethor janë perkatësisht 10 dhe 25 cm, me një gabim të
mundshëm 0.1 cm për secilën. Duke përdorur diferencialet gjeni maksimumin e gabimit të mundshëm për volumin e konit.
Vërtetim: Shënojmë me r = 10 bazën dhe h = 25 lartësinë e konit. Volumi jepet nga formula V = 31 πr2 h. Kështu që
∂V ∂V 1 1
dV = dr + dh = 2πrh dr + πr2 dh
∂r ∂h 3 3
Derisa gabimi i rrezes dhe lartësisë janë jo më të medhenj se 0.01 atëherë kemi
|∆r| ≤ 1 dhe |∆h| ≤ 0.01
Për të gjetur gabimin më të madh në volum ne marrim gabimet me të mundshme të mëdha në r dhe h. Kështu që
kemi dr = 0.1 dhe dh = 0.1 kur r = 10, h = 25. Pra,
500π 100π
dV = · 0.1 + · 0.1 = 20π
3 3
Gabimi maksimal është 20π cm3 .
14.4.4 Funksionet me më shumë se dy ndryshore

Konceptet e mësipërme të përafrimit, derivueshmërisë, dhe diferencialeve mund të përgjithsohen në mënyrë të
ngjashme për funksionet me më shumë se dy ndryshore.
Funksionet e derivueshme përkufizohen në mënyre të ngjashme si funksionet me dy ndryshore. Për funksione
të tilla, përafrimi linear është
f (x, y, z) ≈ f (a, b, c) + fx (a, b, c)(x − a) + f y (a, b, c)(y − b) + fz (a, b, c)(z − c)
dhe linearizimi L(x, y, z) është
L(x, y, z) = f (a, b, c) + fx (a, b, c)(x − a) + f y (a, b, c)(y − b) + fz (a, b, c)(z − c)
Në qoftë se w = f (x, y, z), atëherë shtesa e w është
dw = f (x + ∆x, y + dy, z + ∆z) − f (x, y, z)
Diferenciali dw përkufizohet në termat e diferencialeve dx, dy, dhe dz. Pra,
∂w ∂w ∂w
dw = dx + dy + dz
∂x ∂y ∂z
Ushtrime:
505
√
Gjeni ekuacionin e planit tangent ndaj sipërfaqes 2410. f (x, y) = xy, P = (1, 1, 1)
z = f (x, y) 2411. f (x, y) = xexy , P = (2, 0, 2)
në pikën P. 2412. f (x, y) = ln(x − 2y), P = (3, 1, 0)

2403. f (x, y) = x2 + y3 , P = (1, 1, 2)
Gjeni ekuacionin e planit tangent ndaj sipërfaqes së
2404. f (x, y) = xy, P = (1, −1, −1) dhënë në pikën P.
√
2405. f (x, y) = x2 y, P = (−1, 1, 1)

2 y2 z2
2413. x4 + 9 + 16 = 1, dhe P = 1, 2, 2 311
2406. f (x, y) = xe y , P = (1, 0, 1)
2414. x2 + y2 + z2 = 9, dhe P = (0, 0, 3)
2407. f (x, y) = x + 2y, P = (2, 1, 4)
2408. f (x, y) = x2 + y2 , P = (3, 4, 5)

p 2415. x2 + y2 − z2 = 0 dhe P = (3, 4, 5)
√
2409. f (x, y) = 3(x − 1)2 + 2(y + 3)2 + 7, P = (2, −2, 12) 2416. x2 + y2 = 4, dhe P = ( 3, 1, 0)
506
14.5 Derivatet e drejtuara dhe gradienti si vektor

∂f ∂f
Për një funksion z = f (x, y), kemi mësuar se derivatet e pjesshme ∂x dhe ∂y paraqesin raportin e ndryshimit (të
çastit) të f (x, y) në drejtimin pozitiv të x dhe y, përkatësisht. Po për drejtimet e tjera? A mund të gjejmë raportin e
ndryshimit sipas çdo drejtimi duke përdorur një tip më të përgjithshëm derivati?
Përkufizim 72. Le të jetë f (x, y) një funksion i dy ndryshoreve me vlera reale, me bashkësi përkufizimi D nga R2 ,
dhe le të jetë (a, b) një pikë në D. Le të jetë v një vektor njësi në R2 . Atëherë, derivat i drejtuar i f në (a,b) sipas
drejtimit të v, që shënohet me Dv f (a, b), përkufizohet si
f ((a, b) + hv) − f (a, b)

Dv f (a, b) = lim (14.17)
h→0 h
Vërejmë se në përkufizimin e mësipërm mund ta trajtojmë pikën

(a, b) si një vektor. Pra ne po i shtojmë vektorin"hv#vektorit (a, b).
v
Në qoftë se do ta shkruanim vektorin v si v = 1 , atëherë
v2
f (a + hv1 , b + hv2 ) − f (a, b)

Dv f (a, b) = lim . (14.18)
h→0 h
∂f ∂f
Pra, derivatet e pjesshme dhe ∂y janë raste të veçanta të
∂x
" # " #
1 0
derivatit të drejtuar me u = i = dhe v = j = , përkatësisht.
0 1
Me fjalë të tjera
∂f ∂f
(a, b) = D i f (a, b) dhe = D i f (a, b).
∂x ∂y
Duke qenë se janë shumë vektorë me të njëjtin drejtim ne për-

dorim një vektor njësi në përkufizim, si vektor përfaqsues, ose
standart, për një drejtim të dhënë. Figura 14.21: Derivati i drejtuar
∂f
Në qoftë se f (x, y) ka derivate të pjesshme të vazhdueshme ∂x
∂f
dhe ∂y , atëherë ka një formulë të thjeshtë për të gjetur derivatin
e drejtuar:
∂f
Teorema 78. Le të jetë f (x, y) një funksion me vlera reale me bashkësi përkufizimi D në R2 i tillë që derivatet e pjesshme ∂x
" #
∂f v
dhe ∂y ekzistojnë dhe janë të vazhdueshëm në D. Le të jetë (a, b) një pikë në D, dhe le të jetë v = 1 një vektor njësi në R2 .
v2
Atëherë
∂ f ∂ f

Dv f (a, b) = v1 + v2 . (14.19)
∂x (a,b) ∂y (a,b)

" #
1
Vërtetim: Vërejmë që kur v = i = atëherë formula e mësipërme reduktohet në
0
∂ f

Dv f (a, b) = ,
∂x (a,b)
" #
∂f 0
e cila tashmë e dimë që është e vërtetë duke qenë se D i f = ∂x . Në mënyrë të ngjashme, për v = j = formula
1
reduktohet në
∂ f

Dv f (a, b) = ,
∂y (a,b)
507
∂f
që është e vërtetë meqë D j f = .
"∂y# " #
1 0
Prandaj duke qenë se i = dhe j = janë të vetmit vektorë njësi në R2 me një komponente zero, atëherë
0 1
" #
v
na duhet të tregojmë se formula ka vend për vektorët njësi v = 1 me v1 , 0 dhe v2 , 0. Kështu që fiksojmë një
v2
vektor të tillë v dhe një numër h , 0. Atëherë,
f (a + hv1 , b + hv2 ) − f (a, b) = f (a + hv1 , b + hv2 ) − f (a + hv1 , b) + f (a + hv1 , b) − f (a, b) . (14.20)
Duke qenë se h , 0 dhe v2 , 0, atëherë hv2 , 0. Kështu që çdo numër c ndërmjet b dhe b + hv2 mund të shkruhet si
c = b + αhv2 për një numër 0 < α < 1.
Prandaj duke qenë se funksioni f (a + hv1 , y) është një funksion me vlera reale i y-nit (meqënëse a + hv1 është një
numër i fiksuar), atëherë për funksionin g(y) = f (a + hv1 , y) mund të aplikohet Teorema e Lagranzhit për funksionet
me një ndryshore në intervalin [b, b + hv2 ] (ose [b + hv2 , b] në qoftë se një nga h ose v2 është negative) për të gjetur
një numër 0 < α < 1 të tillë që
∂f g(b + hv2 ) − g(b) f (a + hv1 , b + hv2 ) − f (a + hv1 , b)

(a + hv1 , b + αhv2 ) = g 0 (b + αhv2 ) = =
∂y b + hv2 − b hv2
Pra,
∂f
f (a + hv1 , b + hv2 ) − f (a + hv1 , b) = hv2 (a + hv1 , b + αhv2 ) .
∂y
Sipas një argumentimi të ngjashëm, ekziston një numër 0 < β < 1 i tillë që
∂f
f (a + hv1 , b) − f (a, b) = hv1 (a + βhv1 , b) .
∂x
Prandaj, nga ekuacioni(Ek. (14.20)), kemi
∂f ∂f
f (a + hv1 , b + hv2 ) − f (a, b) hv2 ∂y (a + hv1 , b + αhv2 ) + hv1 ∂x (a + βhv1 , b)
=
h h
∂f ∂f
= v2 (a + hv1 , b + αhv2 ) + v1 (a + βhv1 , b)
∂y ∂x
Atëherë nga formula(Ek. (14.18)) kemi
f (a + hv1 , b + hv2 ) − f (a, b)

Dv f (a, b) = lim
h→0 h
∂f ∂f ∂ f ∂ f
" #
= lim v2 (a + hv1 , b + αhv2 ) + v1 (a + βhv1 , b) = v2 + v1
∂y ∂x ∂y (a,b) ∂x (a,b)

h→0
Pra
∂ f ∂ f

Dv f (a, b) = v1 + v2
∂x (a,b) ∂y (a,b)

Në qoftë se një vektor u merret me kënd θ në koordinata polare, atëherë ky vektor shkruhet
cos θ
"#
u=
sin θ
dhe
Du f (a, b) = fx (a, b) cos θ + f y (a, b) sin θ (14.21)
508
Shembull 497. Gjeni derivatin e drejtimit Du f (x, y) kur
f (x, y) = x3 − 3xy + 4y2
dhe u është vektori njësi i dhënë përgjatë këndit θ = π6 .
Zgjidhje: Nga formula e mësipërme kemi

π π
Du f (x, y) = fx (x, y) cos + f y (x, y) sin
6 6
√
3 1 1 √ 2 √
= (3x2 − 3y) + (−3x + 8y) = 3 3x − 3x + (8 − 3 3)y
2 2 2
Figura 14.22
14.5.1 Vektori gradient

Vërejmë që
∂ f ∂ f
*
+
Dv f (a, b) = v · , .
∂x (a,b) ∂y (a,b)

Vektori i dytë ka një emër të veçantë që do ta shohim më poshtë.
Përkufizim 73. Për një funksion me vlera reale f (x, y), gradient i f (x, y), shënohet me ∇ f , quhet vektori
∂f 
∂f ∂f
* +
 ∂x 
∇ f =  ∂ f  ose ∇ f =
  , (14.22)
∂y
∂x ∂y
në R2 . Me fjalë të tjera
∂f ∂f
∇ f (x, y) = i+ j.
∂x ∂y
Për një funksion me vlera reale f (x, y, z), gradienti është vektori
∂f 
 ∂x 
∂f ∂f ∂f
* +
 ∂ f 
∇ f =  ∂y  ose ∇ f =
  , , (14.23)
∂x ∂y ∂z
 
 ∂ f 
∂z
në R3 ose
∂f ∂f ∂f
∇ f (x, y) = i+ j+ k.
∂x ∂y ∂z
Simboli ∇ shqiptohet "del".
Rrjedhim 10. Dv f = v · ∇ f
 1 
 √ 
Shembull 498. Gjeni derivatin e drejtuar të f (x, y) = xy + x y në pikën (1, 2) në drejtimin e v =  12 .
2 3
√
2
Zgjidhje: Shohim se
y2 + 3x2 y
" #
∇f = ,
2xy + x3 )
509
kështu që
 1  "
 √2  (22 + 3(1)2 (2)
#
15
Dv f (1, 2) = v · ∇ f (1, 2) =  1  · = √
2(1)(2) + 13 )
 
√
2 2

∂f ∂f
Një funksion me vlera reale z = f (x, y) derivatet e pjesshme të të cilit ∂x dhe ∂y ekzistojnë dhe janë të vazh-
dueshëm, quhet i derivueshëm në mënyrë të vazhdueshme.
Teorema 79. Le të jetë f (x, y) një funksione me vlera reale i derivueshëm në mënyrë të vazhdueshme, me ∇ f , 0. Atëherë:
1. Gradienti ∇ f është normal ndaj çdo kurbe niveli f (x, y) = c.
2. Vlera e f (x, y) rritet më shpejt në drejtimin e ∇ f .
3. Vlera e f (x, y) zvogëlohet më shpejt në drejtimin e −∇ f .

Për më tepër maximumi i Du f (x, y) është ∇ f (x, y) dhe merret për u në drejtimin e vektorit gradient ∇ f (x, y).
Vërtetim: Supozojmë se f (x, y) është një funksion i tillë dhe se ∇ f , 0. Le të jetë c një numër real në bashkësinë
e vlerave të f (x, y) dhe le të jetë v vektori njësi në R2 i cili është tangent ndaj kurbës së nivelit f (x, y) = c; shih
Fig. 14.23.
y
v ∇f
f (x, y) = c
x
0
Figura 14.23: Gradienti si vektor normal për konturet
Vlera e f (x, y) është konstante përgjatë kurbës së nivelit, p.sh. f (x, y) = c. Duke qenë se v është një vektor
tangent ndaj kësaj kurbe, atëherë raporti i ndryshimit të f (x, y) në drejtimin e v është 0, pra
Dv f = 0.
Atëherë, Dv f = v · ∇ f = 0. Kështu që, ∇ f ⊥ v, që do të thotë se ∇ f është normal ndaj kurbës së nivelit.

Në përgjithësi, për një vektor njësi v në R2 , ne kemi
Dv f = v · ∇ f = |∇ f | cos θ,
ku θ është këndi ndërmjet v dhe ∇ f . Në një pikë fikse P(x, y) gjatësia e |∇ f | është fiksuar, dhe vlera e Dv f ndryshon
me ndryshimin e θ. Vlera më e madhe që mund të marrë Dv f është kur cos θ = 1, ndërsa vlera më e vogël merret
kur cos θ = −1. Me fjalë të tjera, vlera e funksionit f (x, y) rritet më shpejt në drejtimin e ∇ f , dhe vlera e f (x, y)
zvogëlohet më shpejt në drejtimin e −∇ f .
Shembull 499. Në cilin drejtim funksioni f (x, y) = xy2 + x3 y rritet më shpejt në pikën (1, 2)? Në cilin drejtim zvogëlohet
më shpejt?
Zgjidhje: Meqenëse
y2 + 3x2 y
" #
∇f = ,
2xy + x3
510

∇f
atëherë ∇ f (1, 2) = (10, 5) , 0. Një vektor njësi në atë drejtim është v = |∇ f | = √2 , √1 . Prandaj, f (x, y) rritet më
5 5

shpejt në drejtimin e √2 , √1 dhe zvogëlohet më shpejt në drejtimin e −2 √ , −1
√ .
5 5 5 5
Ne vërtetuam Teor. 79 për funksionet e dy ndryshoreve, dhe me një argumentim të ngjashëm mund të tregohet
gjithashtu se ka vend edhe për funksionet e tre ndryshoreve. Gjithashtu derivati i drejtuar në rastin tre-dimensional
mund të përkufizohet nëpërmjet formulës Dv f = v · ∇ f .
Shembull 500. Temperatura T e një trupi është dhënë nëpërmjet funksionit
T(x, y, z) = e−x + e−2y + e4z ,
ku x, y, z janë koordinatat e hapësirës në lidhje me qendrën e trupit. Në cilin drejtim duke filluar nga pika (1, 1, 1) do të ulet
më shpejt temperatura?
Zgjidhje: Meqënëse ∇ f = (−e−x , −2e−2y , 4e4z ), atëherë temperatura do të ulet më shpejt në drejtimin e
−∇ f (1, 1, 1) = (e−1 , 2e−2 , −4e4 ).
14.5.2 Interpretimi gjeometrik i gradientit
Nga Teorema e mësipërme ne pamë se vektori gradient është normal

me kurbën e nivelit dhe funksioni z = f (x, y) rritet më shpejt në drejtim të
vektorit gradient.
Pra, në një mal si në figurë, gradienti është i drejtuar në brendësi të malit

dhe ka vlerën më të madhe pikërisht atje ku pjerrësia e malit është më e
madhe.
Gradienti përdoret shpesh për të treguar pjerrësinë e malit, p.sh. një çiklist
mund të përballojë ngjitje me gradient deri në 12 %. Zakonisht trenat kanë
gradient shumë më të vogël, p.sh. vetëm me gradient 1 % një lokomotivë
mund të tërheqë gjysmën e ngarkesës që mund të tërheqë në nivel të sheshtë.
Në këto raste gradienti 100% i përket këndit të ngritjes me 45◦ .
Figura 14.24
Ushtrime:
Njehsoni gradientin ∇ f . 2425. f (x, y, z) = x2 + y2 + z2

2426. f (x, y, z) = x2 + y2 + z2
p
2417. f (x, y) = x2 + y2 − 1
Gjeni derivatin e drejtuar të f (x, y) në pikën P në drej-
2418. f (x, y) = 1
x2 +y2

timin e v = √ , √ .
1 1
2 2
2419. f (x, y) = x2 + y2 + 4
p
2427. f (x, y) = x2 + y2 − 1, P = (1, 1)
2420. f (x, y) = x e2 y
2428. f (x, y) = P = (1, 1)
1
x2 +y2
,
2421. f (x, y) = ln(xy)
2429. f (x, y) = x2 + y2 + 4, P = (1, 1)
p
2422. f (x, y) = 2x + 5y 2430. f (x, y) = x2 e y , P = (1, 1)

2423. f (x, y, z) = sin(xyz) Gjeni derivatin
të f (x, y) në pikën P në drej-
e drejtuar
2424. f (x, y, z) = x2 e yz timin e v = √1 , √1 , √1 .
3 3 3
511
2431. f (x, y, z) = sin(xyz), P = (1, 1, 1) 2437. ∇( f g) = f ∇g + g ∇ f

2432. f (x, y, z) = x2 e yz , P = (1, 1, 1) g ∇ f − f ∇g
2438. ∇( f /g) = g2
në qoftë se g(x, y) , 0
2433. Përsërisni Shemb. 499 në pikën (2, 3).
2439. D−v f = −Dv f
2434. Përsërisni Shemb. 500 në pikën (3, 1, 2).
2440. Dv (c f ) = c Dv f
Le të jenë f (x, y) dhe g(x, y) dy funksione me vlera reale të
derivueshëm në mënyrë të vazhdueshme, le të jetë c një 2441. Dv ( f + g) = Dv f + Dv g
konstante, dhe le të jetë v një vektor njësi në R2 . Tregoni
2442. Dv ( f g) = f Dv g + g Dv f
që:
2443. Funksioni r(x, y) = x2 + y2 është gjatësia e vektorit
p
2435. ∇(c f ) = c ∇ f
pozicion ~r = x i + y j për çdo pikë (x, y) në R2 . Vërtetoni që
2436. ∇( f + g) = ∇ f + ∇g ∇r = 1r ~r kur (x, y) , (0, 0), dhe se ∇(r2 ) = 2 ~r.
14.5.3 Gradienti i sipërfaqeve in R3

Le të jetë S një sipërfaqe me ekuacion
F(x, y, z) = k,
pra një sipërfaqe me nivel k e funksionit F(x, y, z). Marim pikën

P(x0 , y0 , z0 ) në S. Le të jetë C një kurbë në S që kalon nga pika P.
Nga Kreun 13.1, kurba C ka një parametrizim
r(t) = x(t) i + y(t) j + z(t) k.
Shënojmë me t0 vlerën e t-së që i korespondon P-së. Meqënëse C

shtrihet bi S, atëherë

F x(t), y(t), z(t) = k. Figura 14.25
Në qoftë se funksionet x(t), y(t), dhe z(t) janë të derivueshëm në t, atëherë F është i derivueshëm dhe nga rregulli
zinxhir kemi
∂F dx ∂F dy ∂F dz
+ + =0
∂x dt ∂y dt ∂z dt
ekuacion që mund të shkruhet si
∇F · r0 (t) = 0.
Kur t = t0 kemi
∇F(x0 , y0 , z0 ) · r0 (t0 ) = 0.
Pra ∇F është pingul me vektorin tangent r0 (t). Dhe kjo është e vërtetë për çdo kurbë C që shtrihet në S dhe kalon
nga P(x0 , y0 , z0 ). Por gjithë këta vektorë tangentë shtrihen në planin tangent të sipërfaqes F(x, y, z) = k në pikën P.
Pra ekuacioni i këtij plani është
Fx (x0 , y0 , z0 )(x − x0 ) + F y (x0 , y0 , z0 )(y − y0 ) + Fz (x0 , y0 , z0 )(z − z0 ) = 0
Pra, gradienti është vektori normal i sipërfaqeve në R3 .
Shembull 501. Gjeni ekuacionin e planit tangent dhe drejtëzës normale në pikën P(−2, 1, −3) për elipsoidin
x2 z2
+ y2 + = 3.
4 9
512
Zgjidhje: Konsiderojmë funksionin
x2 z2
f (x, y, z) = + y2 + .
4 9
Atëherë, elipsoidi i dhënë është sipërfaqja me nivel k = 3 e funksionit
f (x, y, z). Pra, f (x, y, z) = 3. Gradienti ∇ f është
 x/2 
 
∇ f =  2y 
 
2x/9
 
dhe në pikën P(−2, 1, −3) është
 −1 
 
∇ f (−2, 1, −3) =  2  .
 
−2/3
 
Ekuacioni i planit tangent është
2
−1 (x + 2) + 2(y − 1) − (z + 3) = 0 Figura 14.26
3

14.5.4 Rregulli zinxhir dhe gradienti

Një interpretim i përdorshëm i rregullit zinxhir jepet nëpërmjet gradientit. Le të jepet një funksion f (x) i
përkufizuar dhe i derivueshuem në një bashkuesi të hapur U të Rn , ku x jepet me një parametër t ∈ I ⊂ R e tillë që
x(t) shtrihen në U. Atëherue f (x(t) është një funksion i derivueshëm në t dhe ky derivat jepet nga
d f (x(t)) dx
= ∇ f (x(t)) · . (14.24)
dt dt
Ushtrime:
2444. Gjeni gradiantin e funksionit 2449. Gjeni derivatin e drejtimit për
f (x, y) = sin(2x + 3y). f (x, y, z) = xe y + yez + zex

 
2445. Gjeni gradiantin e funksionit  5 
në pikën (0, 0, 0) dhe vektorin  1 .
 
f (x, y) = y2 /x −2
 
2450. Gjeni ekuacionin e planit tangent për syprinën

2446. Gjeni gradiantin e funksionit
√ y = x2 − z3
f (x, y) = x + yz
në pikën (4, 7, 3).
2447. Gjeni gradiantin e funksionit
2451. Gjeni ekuacionin e planit tangent për syprinën
f (x, y) = xe2xz
2(x − 2)2 + (y − 1)2 + (z − 3)2 = 10
2448. Gjeni derivatin e drejtimit për në pikën (3, 3, 5).
f (x, y) = ln(x2 + y2 , 2452. Gjeni ekuacionin e planit tangent për syprinën

" # 2x2 + 3y2 + 4z2 = 1
−1
në pikën (2, 1) dhe vektorin .
2 në pikën (0, 0, 1/2).
513
2453. Në çfarë pike të paraboloidit y = x2 + z2 është plani 2454. Vërtetoni se çdo plan tangent me konin x2 + y2 = z2
tangent paralel me planin x + 2y + 3z = 1? kalon në origjinë.
14.6 Vlerat ekstreme, maximumet dhe minimumet.

Në këtë leksion ne do të studjojmë vlerat ekstreme të funk-
sioneve me disa ndryshore. Gradienti mund të përdoret për të
gjetur pikat kritike të një funksioni me shumë ndryshoreve,
pra pikat kandidate ku funksioni ka një maksimum lokal ose
minimum lokal. Ne do të përqëndrohemi tek funksionet me
dy ndryshore, funksionet me tre ose më shumë ndryshoreve
kërkojnë metoda disi më të sotisfikuara që përdorin algjebrën
lineare.
Ne do të ndjekim një anallogji të plotë me funksionet me

një variabël nga Kalkulusi I. Pra do të përkufizojmë fillim-
isht maksimumet dhe minimumet lokale të funksioneve me
dy ndryshore (sipërfaqeve) dhe pas tyre maksimumet dhe min-
imumet absolute në një zonë të mbyllur D ⊂ R2 . Figura 14.27: Bregu i Madh, Kocul
Le të jetë f (x, y) një funksion me vlera reale, dhe le të jetë (a, b) një pikë nga bashkësia e përkufizimit të f (x, y).
Themi se f (x, y) ka një maksimum lokal në (a, b) në qoftë se f (x, y) ≤ f (a, b) për të gjitha (x, y) brenda një rrethi me
qendër në (a, b), pra ekziston një r > 0 sado e vogël e tillë që
f (x, y) ≤ f (a, b)
për të gjitha (x, y) për të cilat

(x − a)2 + (y − b)2 < r2 .
Gjithashtu, themi që f (x, y) ka një minimum lokal në (a, b) në qoftë

se f (x, y) ≥ f (a, b) për të gjitha (x, y) brenda një rrethi me qendër në
(a, b).
Në qoftë se
f (x, y) ≤ f (a, b)
për të gjitha (x, y) nga bashkësia e përkufizimit të f (x, y), atëherë
f (x, y) ka një maksimum absolut në (a, b). Në qoftë se
f (x, y) ≥ f (a, b)
për të gjitha (x, y) nga bashkësia e përkufizimit të f (x, y), atëherë

f (x, y) ka një minimum absolut në (a, b).
Figura 14.28
Teorema 80. Në qoftë se f (x, y) ka maksimum ose minimum lokal ne një pikë (a, b) dhe derivatet e pjesëshme e rendit të parë
ekzistojnë, atëherë
fx (a, b) = 0 dhe f y (x, y) = 0.
Vërtetim: Supozojmë që (a, b) është një pikë maksimumi lokal për f (x, y), dhe derivatet e rendit të parë të pjesshme
të f (x, y) ekzistojnë në (a, b). Dimë se f (a, b) është vlera më e madhe e f (x, y) kur (x, y) shkon sipas të gjitha drejtimeve
tek pika (a, b), në një rreth mjaft të vogël me qendër në (a, b). Në veçanti, f (a, b) është vlera më e madhe e f (x, y)
sipas drejtimit të x-ve (rrotull pikës (a, b)). Pra, funksioni i një ndryshore g(x) = f (x, b) ka një maksimum lokal në
x = a. Kështu që, g 0 (a) = 0. Duke qenë se g 0 (x) = fx (a, b), atëherë fx (a, b) = 0.
Në mënyrë të ngjashme, f (a, b) është vlera më e madhe e f (x, y) pranë (a, b) në drejtimin e y-ve dhe prej këtej
f y (a, b) = 0.
514
Vërejtje 37. Teor. 80 mund të vërtetohet edhe për funksionet e tre ose më shumë ndryshoreve.
Vini re se në qoftë se funksioni ka ka maksimum ose minimum lokal ne një pikë (a, b) atëherë dhe vetëm atëherë
∇ f (a, b) = 0. Ky fakt motivon përkufizimin e mëposhtëm.
Jepet funksioni f (x, y). Një pikë (a, b) në bashkësinë e përkufizimit për të cilën
∇ f (a, b) = 0
quhet pikë kritike për funksionin f (x, y).

Për një funksion të dhënë f (x, y), për të gjetur pikat kritike të f (x, y) na duhet të zgjidhim njëkohësisht sistemin
∂f

(x, y) = 0


 ∂x




 ∂f
(x, y) = 0


∂y


ose ne mënyrë ekuivalente

∇ f (x, y) = 0.
Më poshtë po japim disa shembuj të disa funksioneve dhe pikave kritike të tyre si edhe në disa raste gjetjen e vlerave
më të mëdha dhe më të vogla me metoda direkte. Pas këtyre shembujve do të studiojmë kushtet e nevojshme dhe
të mjaftueshme për të përcaktuar vlerat më të mëdha dhe më të vogla.
Shembull 502. Gjeni pikat kritike të funksionit
f (x, y) = x2 + y2 − 2x − 6y + 14
Zgjidhje: Sipërfaqja e përftuar nga f (x, y) = x2 + y2 − 2x − 6y + 14

jepet ne Fig. 14.29. Derivatet e pjesshme janë
fx (x, y) = 2x − 2 f y (x, y) = 2y − 6
Këto derivate të pjesëshme janë njëkohësisht 0 kur x = 1 dhe y = 3.

Pra e vetmja pikë kritike është (1, 3). Duke plotësuar katrorin kemi
f (x, y) = 4 + (x − 1)2 + (y − 3)2 .
Meqënëse (x − 1)2 ≥ 0 dhe (y − 3)2 ≥ 0, kemi f (x, y) ≥ 4 për të

gjitha vlerat x dhe y. Pra, f (1, 3) = 4 është minimum lokal dhe në
fakt është edhe minimum absolut. Nga ana gjeometrike kjo mund
të konfirmohet lehtë pasi grafiku i f (x, y) është një paraboloid eliptik Figura 14.29
me kulm në pikën (1, 3, 4).

Shembull 503. Gjeni pikat kritike të funksionit f (x, y) = xy.
Zgjidhje: Funksioni f (x, y) = xy ka një pikë kritike në (0, 0) sepse sistemi
fx = y = 0
(
fy = x = 0
ka si zgjidhje të vetme pikën (0, 0). Kështu që, (0, 0) është e vetmja pikë kritike.
Megjithatë funksioni f (x, y) nuk ka as maksimum as minimum lokal në (0, 0). Çdo disk me qender (0, 0) përmban
pikat (x, y) ku vlerat e x dhe y kanë shenjë të njëjtë (pra f (x, y) = xy > 0 = f (0, 0)) dhe pika me vlera me shënjë të
kundërt (pra f (x, y) = xy < 0 = f (0, 0)).
Në fakt, përgjatë drejtimit y = x në R2 , f (x, y) = x2 , ka një minimum lokal në (0, 0), ndërsa përgjatë drejtimit
y = −x kemi f (x, y) = −x2 , pra ka një maksimum lokal në (0, 0). Kështu që, (0, 0) është një shembull i një pike ku
nuk ka as minimum as maksimum lokal.
515
Shembull 504. Gjeni pikat kritike të funksionit f (x, y) = y2 − x2 .
Zgjidhje: Bashkësia e përkufizimit të funksionit është R2 . Gradienti

është " #
−2x
∇f =
2y
Pra pika e vetme kritike është (0, 0).
Nga Fig. 14.30 shihet se kjo pikë nuk është as maksimum dhe as
minimum lokal. Në leksionet në vazhdim do tu japim pikave të tilla
një emër të veçantë.
Figura 14.30: Funksioni f (x, y) = y2 − x2
Në mënyrë të ngjashme me rastin e funksionit me një ndryshore, kushti i nevojshëm që
∇ f (a, b) = 0
nuk është gjithmonë edhe i mjaftueshëm për të garantuar që pika kritike është një maksimum ose minimum lokal.
Teorema në vazhdim na jep kushte të mjaftueshme që pikat kritike të jenë maksimume lokale ose minimume lokale
të një funksioni.
Let të jetë f (x, y) një funksion i cili ka derivatet e pjesshme të rendit të dytë të vazhdueshëm në një disk me
qendër (a, b). Shënojmë me
!2
∂2 f ∂2 f ∂2 f
D := D(x, y) = 2 · 2 −
∂x ∂y ∂y ∂x
Vini re se formula për D mbahet mend më lehtë si determinanti i një matrice 2 me 2 si më poshtë
∂2 f ∂2 f

∂y ∂x
D = ∂∂x2 f
2
∂ f ,
2
∂x ∂y ∂y2

Kjo matricë quhet edhe Hessian e një funksioni f (x, y), Në fakt Hessian mund të përkufizohet për çdo funksion
f (x1 , . . . , xn ) me n-ndryshore.
 ∂2 f ∂2 f ∂2 f 
 ∂x2
 1 ∂x 1 ∂x 2
. . . ∂x 1 ∂xn 


 ∂2 f ∂ f2
∂ f 
2
. . .

 ∂x2 ∂x1 ∂x2 ∂xn 

∂x2 2 
H( f ) :=  . . ... . 
 
 . . ... . 

 . . ... . 
 
 2
 ∂ f ∂2 f ∂2 f 
∂xn ∂x1 ∂xn ∂x2 ...
∂x2n

Kjo matricë lidhet me matricën e Jakobit si më poshtë
H( f ) = J(∇ f )(x)
Në disa rsate me Hessian ne kuptojmë determinantin e matricës H( f ). Në rastet kur funksioni në fjalë ka gjithë
derivatet e pjeshme të vazhdueshme atëherë nga Teorema Clairaut radha e derivimit nuk ka rëndësi. Pra, në këtë
rast Hessian është një matricë simetrike. Kur numri i ndryshoreve është dy atëherë
!2
∂2 f ∂2 f ∂2 f ∂2 f ∂2 f ∂2 f ∂2 f
H( f ) = 2 · 2 − · = 2 · 2−
∂x ∂y ∂y ∂x ∂x ∂y ∂x ∂y ∂y ∂x
Më poshtë japim kushte të nevojshme dhe të mjaftueshme për funksionet me dy ndryshore që një pike (a, b) të
jetë pikë kritike, maksimim ose minimum lokal.
Teorema 81 (Testi i derivatit të rendit të dytë). Le të jetë f (x, y) një funksion me vlera reale dhe (a, b) një pikë kritike e tij.
Atëherë,
516
∂2 f
i) D(a, b) > 0 dhe ∂x2
(a, b) > 0, atëherë f (a, b) është një minimum lokal
∂2 f
ii) D(a, b) > 0 dhe ∂x2
(a, b) < 0, atëherë f (a, b) është një maksimum lokal
iii) D(a, b) < 0, atëherë f (a, b) nuk është as minimum as maksimum lokal
Vërtetim: Ne vërtetojmë i), pjeset e tjera të" teoremës

# kanë vërtetim të ngjashëm. llogarisim derivatin e drejtuar të
h
~=
rendit të dytë të f (x, y) sipas drejtimit u . Derivati i drejtuar i rendit të parë është
k
Du f = fx h + f y k
Derivati i rendit të dytë është
∂ ∂
D2u f = Du (Du f ) = (Du f ) h + (Du f ) k
∂x ∂y
(14.25)
= ( fxx h + f yy k)h + ( fxy h + f yy k) k
= fxx h2 + 2 fxy hk + f yy k2
Duke plotësuar katrorin kemi

!2
fxy k2
D2u f = fxx h + k + 2
fxx f yy − fxy
fxx fxx
Ne dimë se fxx (a, b) > 0 dhe D(a, b) > 0. Por fxx dhe D = fxx f yy − f xy2 janë funksione të vazhdueshëm, pra ekziston
një disk B me qendër (a, b) dhe rreze δ > 0 i tillë që fxx (x, y) > 0 dhe D(x, y) > 0 për çdo (x, y) ∈ B. Nga Ek. (14.25)
kemi që D2u f (x, y) > 0 për çdo (x, y) ∈ B.
Pra, në qoftë se C është kurba e përftuar nga prerja e grafit të f (x, y) me planin vertikal i cili kalon në pikën
~, atëherë C është e lugët (shih Kap. 5) në një interval me gjatësi 2δ. Kjo është

P a, b, f (a, b) në drejtimin e vektorit u
~
e vërtetë në drejtimin e çdo vektori u. Pra në qoftë se e kushtëzojmë pikën (x, y) të jetë në B atëherë grafiku i f (x, y)
shtrihet mbi planin tangent hoorizontal që kalon nga P. Kështu që, f (x, y) ≥ f (a, b) për çdo (x, y) ∈ B. Pra f (a, b)
është një minimum lokal.
Gjithashtu, në qoftë se D > 0 atëherë

!2
∂2 f ∂2 f ∂2 f
(a, b) 2 (a, b) = D + (a, b) > 0,
∂x2 ∂y ∂y ∂x
∂2 f ∂2 f
dhe prej këtej ∂x2
(a, b) dhe ∂y2
(a, b) kanë të njëjtën shenjë. Kjo do të thotë
∂2 f ∂2 f
se në pikat i) dhe ii) të teoremës mund të zëvendësojmë ∂x2
(a, b) me ∂y2 (a, b).
Në qoftë se kënaqet kushti iii) i teoremës, atëherë pika (a, b) quhet pikë
shalë për ngjashmëri me shalën e kalit. Pikat shalë i ngjasojnë gjithashtu
shtegut në një qafë mali, pra një pjesë e sipërfaqes lakohet poshtë dhe
një pjesë tjetër lakohet sipër. Ne mund ti dallojmë pikat shalë edhe nga
konturet e tyre. Në qoftë se ndërtojmë konturin me nivel lartësinë e pikës
shalë atëherë ky kontur i ngjan një figure me formën e numrit tetë sic shihet
Figura 14.31: Kurbat e nivelit në një pikë
në Fig. 14.31.
shalë.
Le të shohim disa shembuj:
517
Shembull 505. Gjeni gjithë minimumet dhe maksimumet lokale të funksionit
f (x, y) = x4 + y4 − 4xy + 1.
Zgjidhje: Gjejmë së pari pikat kritike
fx = 4x3 − 4y dhe f y = 4y3 − 4x.
Nga zgjidhja e sistemit kemi pikat (0, 0), (1, 1), dhe (−1, −1).
Derivatet e dyta janë
fxx = 12x2 , fxy = −4, f yy = 12y2 .
Atëherë,
D(x, y) = fxx f yy − ( fxy )2 = 144x2 y2 − 16.
Pra kemi D(0, 0) = −16 < 0, pra pika (0, 0) është pikë shalë.
Për pikat e tjera kritike kemi D(1, 1) = 128 > 0 dhe D(−1, −1) = 128 > 0. Pra
Figura 14.32: z = x4 + y4 − 4xy + 1
në këto pika kemi minimume lokale. Grafiku i kurbave të nivelit jepet në
Fig. 14.31.
f (x, y) = x2 + xy + y2 − 3x.
Zgjidhje: Fillimisht gjejmë të gjitha pikat kritike, pra pikat ku ∇ f = 0. Meqë
∂f ∂f
= 2x + y − 3 dhe = x + 2y
∂x ∂y
atëherë pikat kritike (x, y) janë zgjidhjet e përbashkëta të ekuacioneve
2x + y − 3 = 0
x + 2y =0
që kanë një zgjidhje të vetme (x, y) = (2, −1). Pra, (2, −1) është e vetmja pikë kritike.
Për të përdorur Teor. 81, na duhen derivatet e pjesshme të rendit të dytë:
∂2 f ∂2 f ∂2 f
=2, =2, =1
∂x2 ∂y2 ∂y ∂x
dhe prej këtej

!2
∂2 f ∂2 f ∂2 f
D = 2 (2, −1) 2 (2, −1) − (2, −1) = (2)(2) − 12 = 3 > 0
∂x ∂y ∂y ∂x
∂2 f
dhe ∂x2
(2, −1) = 2 > 0. Prandaj, (2, −1) është një minimum lokal.

f (x, y) = xy − x3 − y2 .
∂f ∂f
= y − 3x2 dhe = x − 2y
∂x ∂y
518
y − 3x2 = 0
(
x − 2y = 0
Ekuacioni i parë bëhet y = 3x2 , dhe duke zëvendësuar këtë shprehje tek ekuacioni i dytë marrim x − 6x2 = 0, prej
2
nga zgjidhjet e tij janë x = 0 dhe x = 61 . Kështu që x = 0 ⇒ y = 3(0) = 0 dhe x = 61 ⇒ y = 3 61 = 12
1
.

Pra, pikat kritike janë (x, y) = (0, 0) dhe (x, y) = 6 , 12 .
1 1
∂2 f ∂2 f ∂2 f
= −6x , = −2 , =1
∂x2 ∂y2 ∂y ∂x
Kështu që,
!2
∂2 f ∂2 f ∂2 f
D = 2 (0, 0) 2 (0, 0) − (0, 0) = (−6(0))(−2) − 12 = −1 < 0
∂x ∂y ∂y ∂x
dhe (0, 0) është një pikë shalë. Gjithashtu,
!2
∂2 f 1 1 ∂2 f 1 1 ∂2 f 1 1 1

D= , , − , = −6 (−2) − 12 = 1 > 0
∂x2 6 12 ∂y2 6 12 ∂y ∂x 6 12 6
∂2 f

6 , 12 = −1 < 0. Prandaj, 6 , 12
1 1 1 1
dhe ∂x2
është një maksimum lokal.

Shembull 508. Gjeni të gjithë minimumet dhe maksimumet lokale të funksionit
f (x, y) = (x − 2)4 + (x − 2y)2 .
∂f ∂f
= 4(x − 2)3 + 2(x − 2y) and = −4(x − 2y)
∂x ∂y
4(x − 2)3 + 2(x − 2y) = 0

(
−4(x − 2y) = 0
Pika (2, 1) është e vetmja pikë kritike. Për të përdorur Teor. 81, na duhen derivatet e pjesshme të rendit të dytë:
∂2 f ∂2 f ∂2 f
= 12(x − 2)2 + 2 , =8, = −4
∂x2 ∂y2 ∂y ∂x
Kështu që,
!2
∂2 f ∂2 f ∂2 f
D= (2, 1) (2, 1) − (2, 1) = (2)(8) − (−4)2 = 0
∂x2 ∂y2 ∂y ∂x
Pra testi i derivatit të dytë nuk mund të përdoret.
Shembull 509. Gjeni të gjithë minimumet dhe maksimumet lokale të funksionit

2
+y2 )
f (x, y) = (x2 + y2 ) e−(x .
519
Zgjidhje: Fillimisht gjejmë të gjitha pikat kritike, domethënë pikat ku ∇ f = 0. Meqë

∂f
= 2x(1 − (x2 + y2 ))e−(x +y )
2 2
∂x
∂f
= 2y(1 − (x2 + y2 ))e−(x +y )
2 2
∂y
atëherë pikat kritike janë (0, 0) dhe të gjitha pikat (x, y) në rrethin njësi x2 + y2 = 1.
∂2 f
e−(x +y )
h i 2 2
= 2 1 − (x 2
+ y2
) − 2x 2
− 2x2
(1 − (x 2
+ y2
))
∂x2
∂2 f
= 2 1 − (x2 + y2 ) − 2y2 − 2y2 (1 − (x2 + y2 )) e−(x +y )
h i 2 2
∂y 2
∂2 f
= −4xy 2 − (x2 + y2 ) e−(x +y )
h i 2 2
∂y ∂x
∂2 f
Në (0, 0), kemi D = 4 > 0 dhe ∂x2
(0, 0) = 2 > 0, prandaj (0, 0) është një minimum lokal. Ndërsa, për pikat (x, y) në
0.4
0.35
0.3
0.25
0.2
0.15 -3
z 0.1 -2
0.05
-1
0 -3
-2 0
-1 x
1
0
1 2
y 2
3 3
2
+y2 )
Figura 14.33: Funksioni f (x, y) = (x2 + y2 ) e−(x
rrethin njësi x2 + y2 = 1, kemi

D = (−4x2 e−1 )(−4y2 e−1 ) − (−4xye−1 )2 = 0
pra testi nuk mund të zbatohet. Në qoftë se shohim grafikun e f (x, y), në Fig. 14.33, duket se mund të kemi një
maksimum lokal për (x, y) në rrethin njësi x2 + y2 = 1.
Në qoftë se përdorim koordinatat polare (r, θ) në vend të (x, y) në R2 , ku r2 = x2 + y2 , atëherë shohim që mund
2 2
ta shkruajmë f (x, y) si një funksion g(r) vetëm të një ndryshore r: g(r) = r2 e−r . Atëherë, g 0 (r) = 2r(1 − r2 )e−r , pra ka
një pikë kritike në r = 1, dhe mund të shohim se g 00 (1) = −4e−1 < 0, pra nga Testi i Derivatit të Dytë në Kalkulusin e
një ndryshore themi se r = 1 është një maksimum lokal. Por r = 1 i korrespondon rrethit njësi x2 + y2 = 1. Prandaj,
pikat (x, y) në rrethin njësi x2 + y2 = 1 janë pika maksimumi lokal për f (x, y).
Shembull 510. Gjeni distancen më të shkurtër nga pika (1, 1, 1, ) tek plani 3x + 2y − z = 4.
Zgjidhje: Distanca nga çdo pike me koordinata (x, y, z) tek pika (1, 1, 1) është
q
d = (x − 1)2 + (y − 1)2 + (z − 1)2
520
Në qoftë se pika (x, y, z) shtrihet në planin 3x + 2y − z = 4, atëherë z = 3x + 2y − 4. Kështu që kemi

q
d = (x − 1)2 + (y − 1)2 + (3x + 2y − 5)2
Për të gjetur minimumin e d-së mjafton të minimizojmë
d2 = f (x, y) = 10x2 + 5y2 + 12xy − 32x − 22y + 27
Pikat kritike të këtij funksioni janë zgjidhjet e sistemit
fx = 20x + 12y − 32 = 0
(
f y = 10y − 22 + 12x = 0
Pra, pikat kritike janë (1, 1). Përderisa, fxx = 20, fxy = 12, f yy = 10 atëherë
D(x, y) = fxx f yy − f yy
2
= 20 · 10 − (12)2 = 200 − 144 > 0
Nga Testi i Derivatit të Dytë f (x, y) ka minimum lokal në pikën (1, 1).
Nga ana intuitive, ky minimum lokal është një minimum absolut sepse ekziston një pikë e vetme që është më
afër një plani të dhënë. Kjo pikë është pingulja nga pika (1, 1, 1) mbi planin 3x + 2y − z = 4. Kjo distance minimum
është q p
d = (x − 1)2 + (y − 1)2 + (3x + 2y − 5)2 = (3 · 1 + 2 · 1 − 5)2 = 0
Kjo nuk është surprizë sepse pika (1, 1, 1) ndodhet në planin 3x + 2y − z = 4.
Shembull 511. Duam të ndërtojmë një kuti kartoni pa kapak dhe me 12 m2 material. Gjeni maksimumin e mundshëm të
volumit të kësaj kutije.
2
x2 + y
p
Figura 14.34: Një paralelpiped me sipërfaqe 12 m2 .
Zgjidhje: Shënojmë me x, y, z përmasat e kutisë. Atëherë volumi jepet nga
V = xyz
Duke përdorur faktin që sipërfaqja (pa kapakun) është 12 m2 kemi që
2xz + 2yz + xy = 12
12−xy
Pra, z = 2(x+y) dhe
12 − xy 12xy − x2 y2
V = xy =
2(x + y) 2(x + y)
521
Pikat kritike jepen nga zgjidhja e sistemit
∂V y2 (12 − 2xy − x2

= =0



 ∂x 2(x + y)2



∂V x2 (12 − 2xy − y2



 ∂y = =0


2(x + y)2

Duke mbajtur mend se x, y, z janë pozitivë sepse përshkruajnë përmasat e kutisë, kemi si zgjidhje piken (2, 2). Për
këto vlera të x, y koordinata z = 1. Duke përdorur Testin e Dytë të Derivatit lexuesi të vërtetojë se kjo pikë është një
maksimum lokal. Vlera e funksionit në këtë pikë është
V = 2 · 2 · 1 = 4.
Nga këndvështrimi gjeometrik është e qartë se kjo është vlera me e madhe e funksionit.

Në vijim ne do të shohim se si të gjejmë vlerën më të madhe dhe më të vogël të funksioneve.
14.6.1 Maksimumi dhe minimumi absolut

Le të kujtojmë shkurtimisht se si kemi gjetur vlerat ekstreme të funksioneve me një ndryshore. Teorema e
vlerave ekstreme thotë se në qoftë se funksioni f (x) është i vazhdueshëm në një interval të mbyllur [a, b] atëherë f (x)
ka një minimum absolut dhe nje maksimum absolut. Për më tepër, këto vlera ekstreme përftohen duke kontrolluar
vlerat e funksionit në pikat kritike si edhe në skajet e segmentit [a, b]. Për funksionet me dy ndryshore situata është
e ngjashme.
Jepet një bashkësi S ⊂ R2 . Një pikë P(a, b) quhet pikë kufiri e bashkësisë S në qoftë se çdo disk me qendër (a, b)
përmban pika në S dhe pika në plotësuesin Sc = R2 \ S të bashkësisë S. Një bashkësi e mbyllur D në R2 është një
bashkësi që përmban gjithë pikat e saj të kufirit. Shembulli më i thjshtë i një bashkësie të mbyllur është një disk i
mbyllur me qendër në pikën (a, b) dhe rreze r > 0 i përkufizuar si më poshtë
q
D(a,b) := (x, y) : (x − a)2 + (y − b)2 ≤ r
Teorema 82. Në qoftë se f (x, y) është i vazhdueshëm në një bashkësi të mbyllur dhe të kufizuar D ⊂ R2 , atëherë f (x, y) merr
një vlerë maksimum f (x1 , x2 ) dhe një vlerë minimum f (x2 , y2 ) në ndonjë pikë (x1 , y2 ) dhe (x2 , y2 ) në D.
Për të gjetur këto vlera ekstreme që garantohen nga teorema e mësipërme ndiqet procedura si më poshtë
Lema 58. Për të gjetur vlerat më të mëdha dhe më të vogla të një funksioni të vazhdueshëm në një bashkësi të mbyllur D ⊂ R2 :
1) Gjejmë gjithë pikat kritike të funksioni f (x, y)
2) Gjemë vlerat ekstreme të funksionit në kufirin e bashkësisë D
3) Vlera më e madhe nga 1) dhe 2) është maksimumi absolut i funksionit f (x, y) në D; vlera më e vogël nga 1) dhe 2) është
minimumi absolut i funksionit f (x, y) në D
Shembull 512. Gjeni vlerën më të madhe dhe më të vogel të funksionit
f (x, y) = x2 − 2xy + 2y ne drejtëkëndëshin y
D = (x, y) | 0 ≤ x ≤ 3, 0 ≤ y ≤ 2

L3 (3, 2)
(0, 2)
Zgjidhje: Meqënëse f (x, y) është polinom, atëherë është i vazh-
dueshëm në bashkësinë e mbyllur D të dhënë si më sipër. Pra nga
Teor. 82 f (x, y) ka një maksimum dhe një minimum absolut në D. L4 L2
Pikat kritike janë zgjidhja e sistemit
x
2x − 2y = 0 (0, 0) L1 (3, 0)
(
−2x + 2 = 0
Figura 14.35
Pra, pika e vetme kritike është (1, 1) dhe vlera f (1, 1) = 1.
522
Tani duhet gjendur vlerat e funksionit në kufirin e bashkësisë së mbyllur D. Kufiri i D-së përmban sigmentet
L1 , L2 , L3 , L4 si në figurë.
Në segmentin L1 kemi y = 0 dhe
f (x, 0) = x2 , 0≤x≤3
Ky është një funksion rritës dhe vlera minimum është për x = 0. Pra,
f (0, 0) = 0, ndërsa vlera maksimum është f (3, 0) = 9.
Në segmentin L2 kemi x = 3 dhe
f (3, y) = 9 − 4y, 0≤y≤2
Ky është një funksion zbritës dhe vlera maksimum është për y = 0.

Pra, f (3, 0) = 9, ndërsa vlera minimum është f (3, 2) = 1.
Në segmentin L3 kemi y = 2 dhe
f (x, 2) = x2 − 4x − 4, 0 ≤ x ≤ 3.
Pra, f (x, 2) = (x − 2)2 i cili merr vleren minimum në f (2, 2) = 0 dhe

maksimum në f (0, 2) = 4.
Përfundimisht, në segmentin L4 kemi x = 0 dhe
f (0, y) = 2y, 0≤y≤2

Figura 14.36
me vlerë minimum f (0, 0) = 0 dhe vlerë maksimum f (0, 2) = 4.
Duke krahasuar vlerën e funksionit ne pikën kritike si dhe vlerat
e funksionit në kufirin e D-së kemi që maksimumi absolut është
f (3, 0) = 9 dhe minimumi absolut është f (0, 0) = f (2, 2) = 0; shih
Fig. 14.36.

Shembull 513. Një pllakë metalike ka formën D të dhënë nga ekuacioni x2 + y2 = 16. Temperatura në çdo pikë të diskut jepet
nga funksioni
T(x, y) = x2 + 2y2 − x
Gjeni pikat ku temperatura merr vlerën më të madhe dhe më të vogël. Cilat janë këto vlera?
Zgjidhje: Së pari ndërtojmë grafikun e kurbave të nivelit z = c për vlera të ndryshme të z = c. Pikat kritike jane
sgjidhjet e sistemit
∂f

= 2x − 1 = 0


 ∂x




 ∂f
= 4y = 0


∂y



Pra, pikë kritike e vetme është 21 , 0 dhe T 12 , 0 = − 41 .
Kufiri i bashkësisë D është përkufizuar në mënyrë parametrike nga ekuacionet
x = 4 cos t, y = 4 sin t,
për 0 ≤ t ≤ 2π. Kështu që,

g(t) := T(4 cos t, 4 sin t) = 16 cos2 t + 32 sin2 t − 4 cos t
Pikat kritike të këtij funksioni jepen nga
g0 (t) = 32 cos t sin t + 4 sin t = 4 sin t(8 cos t + 1) = 0
Pra, këto pika kritike janë

1 1

t = 0, π, arccos − , π + arccos ,
8 8
523
ose p
t = 0, π, π ± arctan 3 (7).
Vlerat në këto pika janë
p 129
g(0) = 12, g(π) = 20, g π ± arctan 3 (7) = = 32.25
4
Kështu që vlera më e nxehtë e pllakës është 32.25 dhe më e ftohta − 14 .

Ushtrime:
Gjeni të gjithë minimumet dhe maksimumet lokale të 2463. f (x, y) = 4x2 − 4xy + 2y2 + 10x − 6y
funksionit f (x, y).
2464. f (x, y) = −4x2 + 4xy − 2y2 + 16x − 12y
2455. f (x, y) = x − 3x + y
3 2
2465. Për një trup drejtkëndor me vëllim 1000 metër kub,
2456. f (x, y) = x3 − 12x + y2 + 8y gjeni përmasat që minimizojnë sipërfaqen.
Udhëzim: Përdorni të dhënën për vëllimin në mënyrë që të
2457. f (x, y) = x3 − 3x + y3 − 3y shprehni syprinën si funksion të vetëm dy ndryshoreve.
2458. f (x, y) = x3 + 3x2 + y3 − 3y2 2466. Vërtetoni që në qoftë se (a, b) është një pikë maksimumi
lokal ose minimumi lokal për një funksion të lëmuar f (x, y),
2459. f (x, y) = 2x + 6xy + 3y
3 2
atëherë plani tangent ndaj sipërfaqes z = f (x, y) në pikën
2460. f (x, y) = 2x3 − 6xy + y2 (a, b, f (a, b)) është paralel me planin xy.
Udhëzim: Përdorni Teor. 80.
2461. f (x, y) = x2 + y2
p
2467. Gjeni tre numra pozitivë x, y, z shuma e të cilëve është
2462. f (x, y) = x + 2y 10 të tillë që x2 y2 z është një maksimum.
14.7 Gjetja e maksimumit dhe minimumit në kufi, shumëzuesit e Lagranzhit.

Në këtë leksion ne do të shohim disa aplikime të funksioneve me dy ndryshore ne mënyrë të ngjashme me
funksionet me një ndryshore.
Le të konsiderojmë një shembull nga Kalkulusi i funksioneve me një ndryshore.
Shembull 514. Jepet funksioni

x3
f (x) = − 2x2 + 3x + 1.
3
Gjeni vlerën më të madhe dhe më të vogël të f (x) në bashkësinë e mbyllur [0, 4].
Strategjia jonë nga Kap. 5 është të gjejmë gjithë pikat kritike në intervalin e hapur (0, 4) dhe të krahasojmë vlerat
e funksionit në këto pika me f (0) dhe f (4).
Ne do të përpiqemi të përgjithsojmë këtë resultat nga Kalkulusi I (shih Teor. 14) për funksionet me 2 ndryshore.
Ne tashmë dimë se si të gjejmë pikat kritike në një bashkësi të hapur. Sfida kryesore është kufiri, sepse tashmë
kufiri ka një numër të pafundëm pikash. Metoda e shumëzuesve të Lagranzhit i jep zgjidhje këtij problemi.
Në Kreun 14.6 dhe Kreun 14.7.3 u përqëndruam në gjetjen e maksimumeve dhe minimumeve të funksioneve pa
asnjë kusht kundrejt ndryshoreve, përveç të qenurit në bashkësinë e përkufizimit të funksionit. Si do të vepronim
në qoftë se do të kishte kushte shtesë për ndryshoret?
Le të kujtojmë një shembull nga Kap. 5.
Shembull 515. Perimetri i një drejtkëndëshi është 20 m, gjeni përmasat që maksimizojnë sipërfaqen.
Zgjidhje: Sipërfaqja A e drejtkëndëshit me bazë x dhe lartësi y është A = xy. Perimetri P i drejtkëndëshit jepet nga
formula P = 2x + 2y. Meqënëse kemi të dhënë P = 20, ky problem mund të shtrohet në këtë mënyrë:
524
Gjeni ku merr vlerën më të madhe funksioni : f (x, y) = xy

me kushtin që : 2x + 2y = 20
Nga Kalkulusi I ne do të arsyetonim si më poshtë. Meqënëse duhet të kemi
2x + 2y = 20,
atëherë mund ta zgjedhim y në varësi të x-it si vijon
y = 10 − x.
Duke zëvendësuar tek f (x, y) kemi

f (x, y) = xy = x(10 − x) = 10x − x2 .
Ky është një funksion me një ndryshore x.
Pra ne duhet tëgjejme maksimumin absolut të funksionit
f (x) = 10x − x2
në intervalin e mbyllur [0, 10].

Meqënëse f 0 (x) = 10 − 2x, atëherë x = 5 është pika e vetme kritike në [0, 10]. Derivati i dytë është f 00 (x) = −2 < 0.
Nga Testi i Derivatit të Dytë, f (x) ka një maksimum lokal në pikën x = 5. Vlerat në skajet e intervalit të mbylluar
[0, 10] janë
f (0) = 10 · 0 − 02 = 0 dhe f (10 · 10 − 102 = 0.
Pra, x = 5 është pika ku përftohet edhe maksimumi absolut në intervalin [0, 10]. Kështu që syprina maksimale
përftohet për drejtkëndëshin me bazë dhe lartësi 5 m.
Vërejmë nga shebulli i mësipërm se gjetja lehtë e zgjidhjes sigurohet nga mundësia e paraqitjes së një ndryshore
në varësi të tjetrit në ekuacionin 2x + 2y = 20. Por çfarë do të ndodhte në qoftë se nuk e kemi një mundësi të tillë?
Në këtë leksion do të përdorim një metodë të përgjthshme, që quhet metoda e shumëzuesave të Lagranzhit, për
zgjidhjen e problemeve të optimizimit të kushtëzuar:
14.7.1 Shumëzuesat e Lagranzhit

Konsiderojmë problemin e mëposhtëm.
Maximizoni (ose minimizoni) : f (x, y) (ose f (x, y, z))

me kushtin që : g(x, y) = c (ose g(x, y, z) = c) për një konstante c
Ekuacioni g(x, y) = c quhet ekuacioni i kushtëzimit, dhe themi se x dhe y janë të kushtëzuar nga g(x, y) = c.
Pikat (x, y) që janë pika maksimumi ose minimumi të f (x, y) me kushtin që të kënaqin ekuacionin e kushtëzimit
g(x, y) = c quhen përkatësisht pika maksimumi i kushtëzuar ose minimumi i kushtëzuar. Përkufizime të ngjashme
kanë vend për funksionet me tre ndryshore.
Pra duam të gjejmë pikat ekztreme për funksionin f (x, y) kur plotësohen kushtet g(x, y) = k. Pra pika (x, y, z)
duhet të shtrihet në kurbën S me nivel k, me ekuacion g(x, y) = k. Në qoftë se se vlera kritike është f (x0 , y0 ) = c
atëherë kurba f (x, y) = c është tangente me skurbën g(x, y) = k. Pra, vektorët gradientë që u korespondojnë këtyre
kurbave janë paralelë.
Pra,
∇ f (x0 , y0 ) = λ ∇g(x, y) (14.26)
për ndonjë λ ∈ R të tillë që λ , 0. Numri λ quhet shumëzues i Lagranzhit. Zgjidhjet e sistemit Ek. (14.26) quhet
pika kritike të kufirit.
Metoda e shumëzuesave të Lagranzhit për zgjidhjen e problemeve të tila formulohet si më poshtë:
525
Teorema 83 (Lagrange). Le të jenë f (x, y) dhe g(x, y) dy funksione të lëmuara, dhe supozojmë se c është një konstante skalare
e tillë që ∇g(x, y) , 0 për të gjitha (x, y) që kënaqin ekuacionin g(x, y) = c. Atëherë, për të zgjidhur problemin e optimizimit
të kushtëzuar
Maksimizoni (ose minimizoni) : f (x, y)

me kushtin që : g(x, y) = c ,
veprojmë si vijon:
i) Gjejmë pikat (x, y) që kënaqin ekuacionin
∇ f (x, y) = λ∇g(x, y)
për një konstante λ ∈ R? .

ii) Përcaktojmë vlerat f (x, y) për të gjitha pikat (x, y) nga i). Vlera më e madhe (përkatësisht më e vogël) midis këtyre
vlerave është maksimumi (përkatësisht minimumi) i funksionit f (x, y) me kushtin g(x, y) = c.
Kjo Teoremë jepet pa vërtetim. Vërejmë se Teorema jep vetëm një kusht të nevojshëm që një pikë të jetë pikë
maksimumi apo minimumi e kushtëzuar.
Në Shemb. 515 ekuacioni i kushtëzimit 2x + 2y = 20 përshkruan një drejtëz në R2 , e cila nuk është e kufizuar.
Megjithatë, ka kushte “shtesë”, falë natyrës së problemit, pra 0 ≤ x, y ≤ 10, që e kufizojnë drejtëzën në një segment
në R2 , duke përfshirë skajet e segmentit, i cili është i kufizuar.
Shembull 516. Për një drejtkëndësh me perimetër 20 m, përdorni metodën e shumëfishit të Lagranzhit për të gjetur përmasat
që maksimizojnë sipërfaqen.
Zgjidhje: Sikurse e pamë në Shemb. 515, me x dhe y shënojmë bazën dhe lartësinë e drejtkëndëshit, dhe problemi
mund të formulohet si:
Maximizoni : f (x, y) = xy
me kushtin që : g(x, y) = 2x + 2y = 20
∂f ∂g
Atëherë, të zgjidhësh ekuacionin ∇ f (x, y) = λ∇g(x, y) për λ do të thotë të zgjidhësh ekuacionet ∂x = λ ∂x dhe
∂f ∂g
∂y = λ ∂y . Pra,
y = 2λ dhe x = 2λ.
Ideja e përgjithshme është që të zgjidhim të dy ekuacionet në lidhje me λ, do të thotë të barazojmë shprehjet (meqë
të dyja janë të barabarta me λ) dhe të zgjidhim pas kësaj në lidhje me x dhe y. Duke bërë këtë, marrim:
y x
=λ= ⇒ x= y,
2 2
Pra, zëvendësojmë shprehjet për x ose y në ekuacionin e kushtëzuar për të gjetur zgjidhjen në lidhje me x dhe y:
20 = g(x, y) = 2x + 2y = 2x + 2x = 4x ⇒ x=5 ⇒ y=5
Duhet të ketë një sipërfaqe maksimale, meqë syprina minimale është 0 dhe f (5, 5) = 25 > 0, prandaj pika (5, 5) që
gjetëm (e emërtuar pikë kritike e kushtëzuar) duhet të jetë pika e maksimumit të kushtëzuar. Kështu që, syprina
maksimale merret kur të dy përmasat e drejtkëndëshit janë 5 m.
Deri tani ne nuk i kemi bashkangjitur asnjë kuptim vlerës së shumëfishit të Lagranzhit λ, e cila na duhej vetëm
për të gjetur pikat kritike të kushtëzuara, por nuk përdorëm vlerën e saj. Del se λ jep një përafrim të ndryshimit
të vlerës së funksionit f (x, y) që ne duam të maksimizojmë ose minimizojmë, kur konstantja c në ekuacionin e
kushtëzuar g(x, y) = c është ndryshuar me 1.
Për shembull, në Shemb. 516 treguam se problemi i optimizimit të kushtëzuar
Maksimizoni : f (x, y) = xy
526
kishte si zgjidhje (x, y) = (5, 5), dhe se λ = x/2 = y/2. Prandaj, λ = 2.5. Në një mënyrë të ngjashme mund të tregojmë
që problemi i optimizimit të kushtëzuar
Maksimizoni : f (x, y) = xy
ka si zgjidhje (x, y) = (5.25, 5.25). Pra, shohim se vlera e f (x, y) në pikën e maksimumit të kushtëzuar rritet nga
f (5, 5) = 25 në f (5.25, 5.25) = 27.5625, pra rritet me 2.5625 kur ne rrisim vlerën e c në ekuacionin e kushtëzuar
g(x, y) = c nga c = 20 në c = 21. Vërejmë që λ = 2.5 është afërsisht 2.5625, pra,
λ ≈ ∆ f = f (M1 ) − f (M2 ) .
ku M1 dhe M2 janë vlerat e dy maksimumeve për g(x, y) = c + 1 dhe g(x, y) = c.

Përfundimisht, vërejmë se të zgjidhësh ekuacionin ∇ f (x, y) = λ∇g(x, y) do të thotë të mund të zgjidhësh një
sistem me dy ekuacione (ndoshta jolinearë) me tre të panjohura. Rasti i tre ndryshoreve ose më shumë ndryshoreve
na jep sisteme me më shumë ekuacione dhe më shumë ndryshore.
Vërejtje 38. Zgjidhja e sistemeve të ekuacioneve është një nga problemet kryesore të matematikës i cili mund të zgjidhet
plotësisht vetëm kur këto ekuacione janë lineare. Në këtë rast ne përdorim metodat e algjebrës lineare; shih [74]. Në rastin kur
ekuacionet janë polinome jo-lineare përdoret algoritmi i Buchberger që përdor bazat e Gröbner. Ky algoritm është zakonish i
ngadaltë.
Nga Vërejtje 38 është e natyrshme që për rastet kur sistemi i mësipërm nuk ka zgjidhje përdoren metodat e
përafrimit numerik, të cilat nuk do të trajtohen në leksionet tona.
Shembull 517. Gjeni pikat e rrethit x2 + y2 = 80 të cilat janë më afër (më larg)
nga pika (1, 2).
y
x2 + y2 = 80
Zgjidhje: Distanca d e çdo pike (x, y) nga pika (1, 2) është (4, 8)
q
d= (x − 1)2 + (y − 2)2 , (1, 2) x
0
dhe minimizimi i distancës është ekuivalent me minimizimin e katrorit të
distancës. Prandaj problemi mund të formulohet si:
(−4, −8)
Maximizoni (minimizoni) : f (x, y) = (x − 1)2 + (y − 2)2
me kushtin që : g(x, y) = x2 + y2 = 80
Figura 14.37: Pikat e rrethit me larg (afër)
Të zgjidhësh ekuacionin ∇ f (x, y) = λ∇g(x, y) do të thotë të zgjidhësh ekua-nga pika (1,2).
cionet:
2(x − 1) = 2λx dhe 2(y − 2) = 2λy.
Vërejmë që x , 0 në ekuacionin e parë, duke qenë se në të kundërt do të kishim −2 = 0. Në mënyrë të ngjashme,
y , 0. Pra, ne mund të zgjidhim të dy ekuacionet për λ si më poshtë:
x−1 y−2
=λ= ⇒ xy − y = xy − 2x ⇒ y = 2x
x y
Duke zëvendësuar këtë në g(x, y) = x2 + y2 = 80 del që 5x2 = 80, pra x = ±4. Pra, pikat kritike të kushtëzuara
janë (4, 8) dhe (−4, −8). Meqënëse f (4, 8) = 45 dhe f (−4, −8) = 125, dhe meqë duhen pikat e rrethit më afër dhe më
larg nga (1, 2), atëherë (4, 8) është pika e rrethit më afër (1, 2) dhe (−4, −8) është pika më larg (1, 2); shih Fig. 14.37.
Vërejmë që ekuacioni i kushtëzuar x2 + y2 = 80 përshkruan një rreth, që është një bashkësi e kufizuar në R2 ,
atëherë sigurojmë se pikat kritike të kushtëzuara janë pikat maksimum dhe minimum i kushtëzuar.
527
Metoda e Lagranzhit për funksionet me tre ndryshore.
Metoda e shumëfishit të Lagranzhit mund të shtrihet edhe për funksionet e tre ndryshoreve. Pra duam të gjejmë
pikat ekztreme për funksionin f (x, y, z) kur plotësohen kushtet g(x, y, z) = k. Pra pika (x, y, z) duhet të shtrihet në
syprinën S me nivel k, me ekuacion g(x, y, z) = k. Në qoftë se se vlera kritike është f (x0 , y0 , z0 ) = c atëherë sipërfaqja
f (x, y, z) = c është tangente me syprinën g(x, y, z) = k. Pra, vektorët gradientë që u korespondojnë këtyre sipërfaqeve
janë paralelë.
Pra,
∇ f (x0 , y0 , z0 ) = λ ∇g(x, y, z)
për ndonjë λ ∈ R të tillë që λ , 0.
Shembull 518. Maximizoni (dhe minimizoni) funksionin
f (x, y, z) = x + z
me kushtin që
g(x, y, z) = x2 + y2 + z2 = 1
Zgjidhje: Zgjidhim ekuacionin ∇ f (x, y, z) = λ∇g(x, y, z):
1 = 2λx




0 = 2λy




 1 = 2λz


Nga ekuacioni i parë kemi λ , 0 (në të kundërt mund të kemi 1 = 0), pra mund të pjestojmë me λ në ekuacionin
e dytë për të përftuar y = 0 dhe mund të pjestojmë me λ në ekuacionin e parë dhe të tretë për të përftuar x = 2λ
1
= z.
Duke zëvendësuar këto shprehje në ekuacionin e kushtëzimit g(x, y, z) = x + y + z = 1 del se pikat kritike të
2 2 2
kushtëzuara janë
! !
1 1 −1 −1
√ , 0, √ dhe √ , 0, √ .
2 2 2 2

Duke qenë se f √1 , 0, √1 > f , dhe duke qenë se ekuacioni i kushtëzimit x2 + y2 + z2 = 1 përshkruan një
√ , 0, −1
−1 √
2 2 2 2

sferë (e cila është e kufizuar) në R3 , del se √1 , 0, √1 është pika maksimum e kushtëzuar dhe −1 √ , 0, −1
√ është pikë
2 2 2 2
minimumi e kushtëzuar.
14.7.2 Vlerat ekstreme të funksionit në një bashkësi të mbyllur.
Le të shohim tani disa shembuj se si të gjejmë vlerat ekstreme të funksionit në një bashkësi të mbyllur.
528
Ushtrim 38. Gjeni vlerat ekstreme te funksionit f (x, y) = x2 + 2y2 në rrethin

x2 + y2 = 1.
Zgjidhje: Marrim g(x, y) = x2 + y2 dhe zgjidhim problemin me shumëzuesit

a Lagranzhit për g(x, y) = 1. Atëherë kemi
fx = λgx , f y = λg y , g(x, y) = 1.
Pra duhet të zgjidhim sistemin
2x = 2xλ




4y = 2yλ





 x2 + y2 = 1

Lexuesi të vërtetojë se marrim zgjidhjet (0, 1), (0, −1), (1, 0), dhe (−1, 0).
Duke gjetur vlerën e funksionit në këto pika kemi
f (0, 1) = 2, f (0, −1) = 2, f (1, 0) = 1, f (−1, 0) = 1.
Pra vlera maksimum e funksionit f (x, y) në rrethin x2 + y2 = 1 është

Figura 14.38
f (0, ±1) = 2 dhe vlera minimum f (±1, 0) = 1. Shihni këto pika të ilus-
truara në Fig. 14.38.

Le të shohim tani të njëjtin problemi optimizimi por tani jo më mbi rrethin x2 + y2 = 1 por mbi diskun x2 + y2 ≥ 1.
Ushtrim 39. Gjeni vlerat ekstreme te funksionit f (x, y) = x2 + 2y2 në diskun
x2 + y2 ≤ 1.
Zgjidhje: Meqënëse në shmbullin e mësipërm ne gjetëm maximumin dhe

minimumin përgjatë kufirit x2 + y2 = 1, atëherë mbetet për të kontrolluar
funksionin në pikat kritike në diskun e hapur x2 + y2 < 1.
Përderisa fx = 2x dhe f y = 4y, atëherë pika kritike e vetme është (0, 0).
Vlera e funksionit në këtë pikë është
f (0, 0) = 0.
Atëherë maksimumi i funksionit në diskun e mbyllur x2 + y2 ≤ 1 është

f (, ±1) = 2 kurse minimumi f (0, 0) = 0. Figura 14.39

14.7.3 Metodat numerike

Tipet e problemeve që zgjidhëm në Kreun 14.6 ishin shembuj problemesh të optimizimit të pakushtëzuar.
Në këto probleme ne përpiqemi të gjejmë pika maksimumi dhe minimumi lokale (ndoshta edhe absolute) të
funksioneve me vlera reale f (x, y), ku pikat (x, y) janë të çfarëdoshme nga bashkësia e përcatimit të f (x, y). Metoda
që përdorëm kërkon gjetjen e pikave kritike të f (x, y), që na çon në zgjidhjen e ekuacionit ∇ f = 0, që në përgjithësi
është një sistem prej dy ekuacionesh me dy të panjohura (x dhe y). Shembujt që pamë ishin relativisht të thjeshtë,
por në përgjithësi nuk ndodh kështu.
Në qoftë se ekuacionet përmbajnë polinome të x dhe y të gradës së tretë ose të një grade më të lartë, ose
shprehje të komplikuara që përmbajnë shprehje trigonometrike, ose eksponenciale, ose funksione logaritimike,
atëherë zgjidhja e këtyre ekuacioneve është më e vështirë.
Për shembull, në qoftë se një nga ekuacionet që duhen zgjidhur është
x3 + 9x − 2 = 0,
529
mund të harxhojmë shumë kohë për të përftuar zgjidhjen. Përpjekjet dhe gabimi nuk ndihmojnë shumë, veçanërisht
3 √ 3 √
p p
kur zgjidhja e vetme reale është 28 + 1 − 28 − 1.
Në një situatë të tillë, e vetmja mundësi për të gjetur zgjidhjen mbetet përdorimi i ndonjë metode numerike
që jep një varg numrash që konvergjojnë tek zgjidhja aktuale, për shembull, metoda e Njutonit për zgjidhjen e
ekuacionit f (x) = 0, që ju e keni mësuar në Kalkulusin e një ndryshore. Në këtë leksion do të përshkruajmë një
metodë tjetër të Njutonit për gjetjen e pikave kritike të një funksioni me vlera relae të dy variblave.
Le të jetë f (x, y) një funksion i lëmuar me vlera reale, dhe përkufizojmë
!2
∂2 f ∂2 f ∂2 f
D(x, y) = 2 (x, y) 2 (x, y) − (x, y) (14.27)
∂x ∂y ∂y ∂x
Algoritmi i Njutonit për funksionet me dy ndryshore

Zgjedhim një pikë fillestare (x0 , y0 ). Për n = 0, 1, 2, 3, . . . , përcaktojmë:
∂ 2f (xn , yn ) ∂2 f
2
∂x ∂y (xn , yn )

∂y
∂f ∂f

∂y (xn , yn ) ∂x (xn , yn )

xn+1 = xn − ,
D(xn , yn )
(14.28)
∂ 2f (xn , yn ) ∂2 f
2
∂x ∂y (xn , yn )

∂x
∂f ∂f

∂x (xn , yn ) ∂y (xn , yn )

yn+1 = yn −
D(xn , yn )
Atëherë, vargu i pikave (xn , yn )∞

n=1
konvergjon tek pika kritike. Në qoftë se ka disa pika kritike, atëherë duhet të
përdorim pika fillestare të ndryshme për të gjetur të gjitha pikat kritike.
Shembull 519. Gjeni të gjithë minimumet dhe maksimumet lokale të f (x, y) = x3 − xy − x + xy3 − y4 .
Zgjidhje: Fillimisht llogarisim derivatet e pjesshme qe na nevojiten:
∂f ∂f
= 3x2 − y − 1 + y3 , = −x + 3xy2 − 4y3
∂x ∂y
dhe derivatet e dyta,

∂2 f ∂2 f ∂2 f
= 6x , = 6xy − 12y2 , = −1 + 3y2 .
∂x 2 ∂y 2 ∂y ∂x
Vërejmë se për të zgjidhur ∇ f = 0 na duhet të zgjidhim dy ekuacione polinomiale të gradës së tretë në lidhje me x
dhe y, që në këtë rast nuk mund të zgjidhen lehtë.
Na duhet të zgjedhim një pikë fillestare (x0 , y0 ) për algoritimin tomë. Duke parë bashkësinë e përkufizimit të
z = f (x, y) që është gjithë R2 duket se është e vështirë të themi se ku mund të jenë pikat kritike.
Vërejmë nga Ek. (14.28) se pjestohet me D, pra ne mund të zgjedhim një pikë fillestare aty ku D nuk është zero.
Për shembull, shohim se D(0, 0) = (0)(0) − (−1)2 = −1 , 0, kështu që marrim (0, 0) si pikë fillestare dhe vazhdojmë
proçedurën si më sipër.

Metoda e mësipërme mund të përgjithsohet tek funksionet me shumë ndryshore.
Ushtrime:
Duke përdorur shumëzuesat e Lagranzhit gjeni vlerat 2468. f (x, y) = x2 + y2 , xy = 1

më të mëdha dhe më të vogla të funksionit në lidhje me
kushtet e dhëna.
2469. f (x, y) = 2x + 3y, x2 + y2 = 16
530
2470. f (x, y) = x2 y, x2 + y2 = 6 2480. Gjeni pikat e rrethit x2 + y2 = 100 të cilat janë me afër
dhe më larg nga pika (2, 3).
2471. f (x, y) = exy , x3 + y3 = 16
2472. f (x, y, z) = xyz, x2 + 2y2 + 3z2 = 6 2481. Gjeni maksimumin dhe minimumin e kushtëzuar për
f (x, y, z) = x + y2 + 2z me kushtin që
2473. f (x, y, z) = x2 + y2 + z2 , x4 + y4 + z4 = 1
2474. f (x, y, z) = x4 + y4 + z4 , x2 + y2 + z2 = 1 4x2 + 9y2 − 36z2 = 36.
2475. f (x, y, z) = x + 2y, x + y + z = 1, y2 + z2 = 4
2482. Gjeni vëllimin e paralelopipedit këndëdrejtë më të madh
2476. f (x, y, z) = 3x − y − 3z, x + y − z = 0, x2 + 2z2 = 1 që i brendashkruhet elipsoidit
2477. f (x, y, z) = yz + xy, xy = 1, y2 + z2 = 1
x2 y2 z2
2478. Gjeni maksimumin dhe minimumin e kushtëzuar për + + = 1.
f (x, y) = 2x + y me kushtin që a2 b2 c2
x2 + y2 = 4. 2483. Në sferën me ekuacion

2479. Gjeni maksimumin dhe minimumin e kushtëzuar për
x2 + y2 + z2 = 4
f (x, y) = xy me kushtin që
x2 + 3y2 = 6 gjeni pikat qe jane me afër dhe më larg pikës (3, 1, −1).
531
14.8 Seritë Taylor për funksionet me dy ndryshore

Në Kreun 10.4 ne pamë se si mund të gjejmë shprehjen e një funksioni me një ndryshore si seri fuqi. Këto u
quajtën seri Taylor. Në këtë leksion do të shohim se si mund të shprehim funksionet me dy ose më shumë ndryshore
se seri fuqi, pra se si të gjejmë serinë Taylor të një funksioni me dy ose më shumë ndryshore.
Le të jetë f (x1 , . . . , xn ) një funksion i dhënë i përkufizuar në një bashkësi të hapur U. Jepet p ∈ U dhe v një vektor
jozero. Për një vlerë të vogël t ∈ R, vektori tv është i vogël dhe p + tv është në U. Kështu që t në një interval të
vogël, nga rregulli zinxhir Ek. (14.24), kemi
d
f (p + tv) = ∇ f (p + tv) · v

dt
Teorema e mëposhtme na jep formulën se si të llogarisim derivatet e rendeve të larta për f (p + tv).
Teorema 84. Le të jetë r një numër i plotë pozitiv, f një funksion i përkufizuar në një bashkësi të hapur U në Rn i cili ka
derivate të pjesshme të vazhdueshëm për gjithë rendet ≤ r. Për çdo p ∈ U, një vektor v dhe t ∈ R të tillë që p + tv është në U
kemi !r
d
f (p + tv) = (v · ∇)r f (p + tv)

dt
Ne nuk po japim vërtetimin e kësaj teoreme i cili mund të gjendet në [?lang-2, Thm. 2, pg. 71].
Teorema 85 (Formula Taylor). Le të jetë f (x1 , . . . , xn ) një funksion i dhënë i përkufizuar në një bashkësi të hapur U i cili ka
derivate të pjesshme të vazhdueshëm deri tek rendi s. Jepet p ∈ U dhe v një vektor i tillë që segmenti
p + tv, 0 ≤ t ≤ 1,
është në U. Shënojmë me D operatorin diferencial v · ∇ si më sipër. Atëherë ekziston një numër τ ∈ R, i tillë që 0 < τ < 1 dhe
D f (p) D2 f (p) Ds−1 f (p) Ds f (p + τv)

f (p + v) = f (p) + + + ··· + + .
1! 2! (s − 1)! s!
Vërtetim: Marrim g(t) = f (p+tv). Atëherë g(t) është një funksion i derivueshëm në t, duke e konsideruar si funksion
me një ndryshore t. Ne mund të aplikojmë formulën e Taylorit për funksionet me një ndryshore Teor. 56 ndërmjet
vlerave t = 0 dhe t = 1. Atëherë gjithë fuqitë e (1 − 0) = 1 janë 1. Pra formula e Taylorit bëhet
g0 (0) g00 (0) g(s−1) (0) g(s) (τ)

g(1) = g(0) + + + ··· + + ,
1! 2! (s − 1)! s!
për ndonjë numër τ ∈ (0, 1).

Nga teorema e mësipërme marrim gjithe vlerat e derivateve të g-së. Duke zëvendësuar në to t = 0 për termat
me rend deri tek s − 1 dhe me t = τ në termin e s-të, marrim formulën e mësipërme.

Formula Taylor për funksionet me dy ndryshore në pikën p = (a, b) bëhet
∞ n
∂n f
!
X 1 X n
f (x, y) = j
(x − a) (y − b)
n− j
i! j ∂x j ∂yn− j p
i=0 j=0
∂ f ∂ f  1 ∂2 f ∂2 f 1 ∂2 f
" #  
2
= f (p) + (x − a) + (y − b) +  · (x − a) + ·
2
(x − a)(y − b) + ·
2

 (x − b) 
∂x p ∂y p 2! ∂x2
p
2! ∂x∂y p
2! ∂y2 p
+ ···
(14.29)
Në përgjithësi ne shkruajmë
n−1 !
X n
f (x, y) = bi,n−i xi yn−i + Rn
i
i=0
532
n
ku Rn është mbetja e termave, i koefiçenti binomial, dhe bi,n−i numri i dhënë nga formula
∂n f
bi,n−i = (0, 0)
∂xi ∂yn−i
Kur f (x, y) është polinom, atëherë kjo seri ka një numër të fundëm termash.
Shembull 520. Gjeni një shprehje polinomiale të përafruar për funksionin
f (x, y) = log(1 + x + 2y),
deri tek grada e dytë.
Zgjidhje: Ne do të marrim pikën p = (0, 0) dhe do te gjejmë serinë e f (x, y) rreth kësaj pike. Shohim se f (p) = 0 dhe
1
D1 f (x, y) = , D1 f (p) = 1
(1 + x + 2y)
2
D2 f (x, y) = , D2 f (p) = 2
(1 + x + 2y)
1
D21 f (x, y) = − , D21 f (p) = −1
(1 + x + 2y)2
4
D22 f (x, y) = − , D22 f (p) = −4
(1 + x + 2y)2
2
D1 D2 f (x, y) = − , D1 D2 f (p) = −2
(1 + x + 2y)2
Pra kemi,
1 2
f (x, y) ≈ x + 2y − x + 4xy + 4y2
2

Në disa raste ne mund të shmangim derivatet e pjesshme.
Lema 59. Në qoftë se ϕ(x, y) është një funksion me dy ndryshore i tillë që g(ϕ(x, y)) është i përkufizuar, atëherë ne mund të
zëvendësojmë ϕ(x, y) në Ek. (10.3).
Shembull 521. Gjeni serinë Taylor për funksionin f (x, y) = exy .
Zgjidhje: Meqënëse nga formula Ek. (10.3) ne kemi
t2 t3
et = 1 + t + + + ···
2! 3!
atëherë,
(xy)2 (xy)3
exy = 1 + xy + + + ···
2! 3!

14.8.1 Parashikimi i gabimit

Në mënyrë të ngjashme me funksionet me një ndryshore ne duam të parashikojmë një kufi të sipërm për
gabimim kur përdorim një seri taylor për të përafruar vlerat e funksioneve.
Në formulën e Taylorit marrim p = 0 dhe v = x. Atëherë kemi
(x · ∇) f (0) (x · ∇)2 f (0) (x · ∇)s−1 f (0) (x · ∇)s f (0)

f (x) = f (0) + + + ··· + +
1! 2! (s − 1)! s!
Ne duam të përafrojmë mbetjen e kësaj shume. Teorema e mëposhtme është e ngjashme me Teor. 56 që parashikon
gabimin për funksionet me një ndryshore.
533
Teorema 86. Jepet r > 0 i tillë që rruzulli i mbyllur me qendër në origjinë përmbahet në bashkësinë e përkufizimit të f -së.
Atëherë, ekziston një konstante k e tillë që për çdo x të tillë që kxk ≤ r kemi

(x · ∇)s f (τx) ≤ k kxks
Ne po shmangim vërtetimin e teoremës. Lexuesi i interesuar mund ta gjejë atë në [?lang-2, Thm. 3., pg. 76].
Ushtrime:
2484. Gjeni termat deri tek grada 3 në formulën Taylor për 9. x + xy + 2y2
funksionet.
2485. Cili termi i gradës 7-të në formulën Taylor për funk-
1. sin(xy) sionin
2. cos(xy) x3 − 2xy4 + (x − 1)2 y10 ?
3. log(1 + xy) 2486. Vërtetoni se në qoftë se f (x, y, z) është një polinom në
4. sin(x2 + y2 ) x, y, z, atëherë është i barabartë me serinë e vet të Taylor-it,
pra ekziston një n e tillë që Rn = 0.
5. ex+y
2487. Gjeni përafrimin polinomial të funksionit
6. cos(x2 + y2 )
7. sin x cos y f (x, y) = log(1 + x + 2y),
8. ex sin y deri tek grada 3.
14.9 Edhe njëherë mbi kurbat planare

Jepen dy polinome f dhe g me koefiçentë në R. Themi që f dhe gjanë ekuivalentë në qoftë se f = λg, për ndonjë
konstant λ ∈ R \ {0}.
Ushtrim 40. Vërtetoni se relacioni i mësipërm është një relacion ekuivalence.
Klasat e ekuivalencës së këtij relacioni quhen kurba algjebrike planare afine.

Jepet kurba C me ekuacion f (x, y) = 0. Grada e C-së është grada e përgjithshme deg ( f ) e polinomit f (x, y). Kur
f shkruhet si prodhim i polinomeve të pafaktorizueshëm
f = f1e1 · f2e2 · · · fnen ,
atëherë fi janë komponentët e pathjeshtueshëm të C-së me shumëfishmëri ei . Atje ku nuk ka rrezik konfuzioni ne
do të përdorim simbolet C ose f për klasën e ekuivalencës së një kurbe.
Jepet kurba afine planare
C : f (x, y) = 0,
dhe p = (a, b) ∈ C. Nga formula e Taylorit kemi
∞ n
∂n f
!
X 1 X n
f (x, y) = j
(x − a) (y − b)
n− j
i! j ∂x j ∂yn− j p
i=0 j=0
∂ f ∂ f

= f (p) + (x − a) + (y − b)
∂x p ∂y p

(14.30)
1 ∂2 f ∂2 f 1 ∂2 f

2
+ · (x − a) + ·
2
(x − a)(y − b) + · (x − b)
2
2! ∂x2 p 2! ∂x∂y p 2! ∂y2 p
+ ···
534
Kur f (x, y) është polinom, atëherë kjo seri është e fundme. Përkufizojmë shumëfishmërinë multp (C) e pikës p në C
si numrin e plotë pozitiv më të vogël m të tillë që
∂m f

, 0.
∂xi ∂ym−i p
Shembull 522. Gjeni serinë e Taylorit për

g(x, y) = 2x3 + 5xy − y2
rreth pikës p = (2, 3) dhe shumëfishmërinë në këtë pikë.
Supozojmë se shumëfishmëria e p është multp (C) = m. Atëherë termi

m
∂m f
!
X m j m− j
(x − a) (y − b)
j ∂x j ∂ym− j p
j=0
në serinë e Taylorit është jozero. Ky term është një polinom homogjen me gradë m në ndryshoret X = (x − a) dhe
Y = (y − b). Kështu që faktorizohet si
m m
∂m f
!
m
X Y
(x − a) j
(y − b)m−j
= a j (x − a) + b j (y − b) (14.31)
j ∂x j ∂ym− j p

j=0 j=1
ku (a j , b j ) ∈ k2 \ {(0, 0)}. Drejtëzat e përkufizuara nga
a j (x − a) + b j (y − b) = 0
quhen tangente të C-së në p = (a, b). Pika p ∈ C quhet pikë e thjeshtë e C-së në qoftë se multp (C) = 1.
Shembull 523. Let C : f (x, y) = 0. Vërtetoni se një pikë p ∈ C është pikë e thjeshtë atëherë dhe vetëm atëherë kur
∂ f ∂ f

, 0 or , 0.
∂x p ∂y p
Për më tepër, drejtëza tangente në p = (a, b) ka ekuacion
∂ f ∂ f

(x − a) + (y − b) = 0
∂x p ∂y p
Figura 14.40: A cusp (y2 = x3 ) and a node (y2 = x3 + x2 ).
535
Një pikë p ∈ C quhet singulare në qoftë se multp (C) > 1.

Ushtrim 41. Një pikë p ∈ C është singulare atëherë dhe vetëm atëherë kur gradienti në pikën p është zero. Pra
∂ f ∂ f
!
∇ f |p = , = 0.
∂x p ∂y p
Një pikë singulare p = (a, b) quhet e zakonshme në qoftë se polinomi në Ek. (14.31) nuk ka faktorë që përsëriten,
pra në qoftë se C ka multp (C) = m tangente të ndryshme në p = (a, b). Një pikë që ka dy tangente të ndryshme
quhet nodë, shihni Kreun 14.9. Një pikë singulare që ka një tangente të vetme quhet kusp, shihni Kreun 14.9. Në
rastin kur kurba nuk ka tangente quhet pikë e izoluar. Një kurbë që nuk ka pika singulare quhet kurbë e lëmuar.
Ushtrim 42. Jepen polinomet f (x, y) dhe g(x, y) të tillë që f = gT , ku T është një transformim afin. Me fjalë të tjera,
f (x, y) = g(ax + b, cx + d),
për disa konstante a, b, c, d ∈ R. Vertetoni se për çdo p ∈ k2 të tillë që f (p) = 0 kemi
∇ f |p = 0 ⇐⇒ ∇g|pT = 0
Pra fakti që gradienti është zero në një pikë të dhënë është invariant në transformimet afine. Kjo do të thotë se singulariteti i
një pike është invariant nën transformimet afine
Më poshtë do të përkufizojmë shumëfishmërinë në një metodë më algjebrike.
14.9.1 Shumëfishmëria në origjinë

Konsiderojmë fillimisht rastin e thjeshtë kur kurba kalon në origjinë. Pra jepet kurba C : f (x, y) = 0 dhe pika
p = (0, 0) ∈ C. Ne mund të shkruajmë
f = fm + fm+1 + · · · + fn ,
ku fi ka gradë të përgjithshme i si polinom.
Shembull 524. Për shembull jepet
f = x5 y + xy + xy3 + x2 y2 .
Shkruajmë f si
f = xy + xy3 + x2 y2 + x5 y = f2 + f4 + f6 .
Përkufizojmë shumëfishmërinë e pikës p = (0, 0) në C si gradën më të vogël m të formave fi dhe e shënojmë me
mult(0,0) (C) := m.
Vini re faktet e mëposhtme elementare.

Lema 60. Jepet p = (0, 0). Atëherë,
i) p ∈ C atëherë dhe vetëm atëherë kur multp (C) ≥ 1.
ii) p është pikë e thjeshtë në C atëherë dhe vetëm atëherë kur multp (C) = 1. Në këtë rast f1 është drejtëza tangente e C-së
në p.
Themi se p është pikë e dyfishtë në qoftë se multp = 2, pikë e trefishtë në qoftë se multp = 3 e kështu me rradhë.
Shembull 525. Në Fig. 14.41 tregohen grafikët mbi R të kurbave
X : y3 = (x2 + y2 )2 + 3x2 y
dhe
Y : (x2 + y2 )3 − 4x2 y2 = 0
Të dy kurbat kanë një pikë singulare në p = (0, 0).
536
Figura 14.41: A petaled rose
Ushtrim 43. Jepet f (x, y) si prodhim i faktorëve të pathjeshtueshëm

n
Y
f (x, y) = fiei .
i=1
Vërtetoni se
n
X
multp (f) = ei · multp (fi ).
i=1
14.9.2 Shumëfishmëria në një pikë p = (a, b)

Le të përgjithsojmë tani konceptin e shumëfishmërisë në një pikë çfarëdo p. Ideja është fare e thjeshtë. Me një
transformim afin ne lëvizim pikën p në origjinë. Më sipër pamë se shumëfishmëria nuk ndryshon nga transformimet
afine. Atëherë shumëfishmëria e pikës do të përkufizohet si shumëfishmëria kur kjo pikë është transformuar tek
(0, 0).
Kepet p = (a, b) konsideroni transformimin afin
T : R2 → R2
(14.32)
(x, y) → (x + a, y + b)
Atëherë, T(0, 0) = (a, b) dhe CT jepet me polinomin
CT : f (x + a, x + b) = 0.
Define the multiplicity of p in C to be the multiplicity of (0, 0) in CT ,
multp (C) := mult(0,0) CT .
If multp (f) = 2, 3, . . . then p is called double point, triple point, etc.

For example, CT can be written as
CT : gm + gm+1 · · · + gn = 0
for gm , . . . , gn ∈ k[x, y] and then multp (C) = m.
Shembull 526. Jepet kurba

C : y2 = x3 + 1
dhe p = (2, 3) ∈ C. Marrim,
T(x, y) = (x + 2, y + 3).
537
Atëherë, CT jepet me ekuacionin

0 = (y + 3)2 − (x + 2)3 + 1
= y2 + 6y − x3 − 6x2 − 12x
= (6y − 12x) + (y2 − 6x2 ) − x3 = F1 + F2 + F3 .
Kështu që mult(0,0) CT = 1. Pra, mult(2,3) C = 1.
Ushtrime:
2488. Vërtetoni se një pikë p është e thjeshtë në C atëherë dhe vetëm atëherë kur multp (C) = 1.
2489. Jepet pika e dyfishtë p në kurbën C : f (x, y) = 0. Vërtetoni se p është nodë atëherë dhe vetëm atëherë kur
2
 ∂ f 2 ∂ f ∂ f



 ∂x ∂y
 , ×
∂2 x p ∂2 y p

p
2490. Kurbat e llojit

n
Y
y2 = (x − ai ),
i=1
në R2 , ku a1 , . . . , an janë të gjitha të ndryshme quhen kurba eliptike kur n = 3, 4 dhe kurba hipereliptike kur n > 4.
Ndërtoni grafikun e këtyre kurbave kur n = 3, 4, 5, 6. Gjeni një formulë mbi numrin e ovaleve në varësi të n-së, për n > 6
2491. Supozojmue se p = (x0 , y0 ) është një pikë e dyfishtë për kurbën f (x, y) = 0. Shënojmë me
!2
∂2 f ∂2 f ∂2 f
∆= −
∂x ∂y ∂x2 ∂x2
Vërtetoni se pika p është nodë, kusp, ose pikë e izoluar kur ∆ > 0, ∆ = 0, ose ∆ < 0 në p.
2492. Vërtetoni se kurba
y2 = ax2 + x3 ,
ka një nodë në qoftë se a > 0, një pikë të izoluar në qoftë se a < 0, një kusp në qoftë se a = 0.
538
Kapitulli 15
Integralet e funksioneve me disa ndryshore

me vlera reale
Në këtë kapitull do të studiojmë integralet e funksioneve me
disa ndryshore. Ne do të përgjithsojmë konceptin e integralit
të funksioneve me një ndryshore, fillimisht tek funsionet me
dy ndryshore z = f (x, y) dhe me tre ndryshore w = f (x, y, z).
Për shembull, në se funsioni z = f (x, y) paraqet syprinën e

një mali, a mund të gjejmë vëllimin e këtij mali duke përdorur
integralet, ashtu siç gjetëm syprinën nën grafikun e një funsioni
y = f (x) në Kap. 5.
Ne do të vazhdojmë analogjinë tonë me analizën e funk-

sioneve me një ndryshore dhe do të përgjithsojmë konceptin e
integralit tek integralet e dyfishta dhe të trefishta si edhe do të
shohim disa aplikime ku këto integrale përdoren për llogaritjen
e vëllimeve, sipërfaqeve, masës, qendrës së masës, etj.
Në funksionet me një ndryshore derivimi dhe integrimi u studiuan si veprime të anasjellta të njëra-tjetrës. Për
shembull, për të integruar një funksion f (x) është e nevojshme të gjejmë një primitiv (antiderivat) të f (x), me fjalë
të tjera një funksion F(x) derivati i të cilit të jetë f (x). Lind pyetja; a ka një mënyrë të ngjashme për të përkufizuar
integralin e një funksioni të dy ose më shumë ndryshoreve?
15.1 Integralet e dyfishta

Rb
Rikujtojmë që integrali i caktuar f (x) dx i një funksioni f (x) në një interval të mbyllur [a, b], ku f (x) ≥ 0, është
a Rb
syprina e zonës plane që shtrihet nën grafikun e funksionit y = f (x) nga x = a në x = b. Përkufizimi i a f (x) dx u
bë nëpërmjet shumës së Riemanit.
Në qoftë se f x) është i përkufizuar për a ≤ x ≤ b ne ndajmë intervalin [a, b] në n nënintervale [xi−1 , xi ], i = 1, . . . , n,
me gjatësi ∆x = b−a
n dhe zgjedhim xi në [xi−1 , xi ].
∗
Rb
Pastaj formojmë shumën e Riemannit ni=1 f (x∗i )∆x dhe marrim limitin e kësaj shume kur n → ∞. Pra a f (x) dx
P
përkufizohet si
Z b Xn
f (x) dx = lim f (x∗i )∆x.
a n→∞
i=1
Në rastet kur f (x) ≥ 0 në intervalin [a, b] shuma e Rimannit mund të interpretohet si shuma e sipërfaqeve të
drejtëkëndëshave si në Fig. 15.1. Ne do të përgjithsojmë këtë koncept për funksionet me dy ndryshore.
539
Figura 15.1: Shuma e Riemanit
15.1.1 Vëllimi dhe integrali i dyfishtë
Siç shqyrtuam integralin e funksionit të një ndryshore në një segment

[a, b], do të shqyrtojmë funksionin e dy ndryshoreve në një zonë të R2 .
Jepet funksioni z = f (x, y) i përkufizuar në një zonë drejtëkëndëshe të
mbyllur R, pra

R = [a, b] × [c, d] = (x, y) ∈ R2 | a ≤ x ≤ b, c ≤ y ≤ d
dhe supozojmë fillimisht se f (x, y) ≥ 0 për çdo vlerë (x, y) ∈ R.
Grafiku i z = f (x, y) të përkufizuar në R është një sipërfaqe S; shih

Fig. 15.2. Duam të njehsojmë vëllimin e trupit që ndodhet nën
syprinën S dhe mbi zonën R.
Le të jetë T ky trup që shtrihet midis drejtëkëndëshit R dhe poshtë

funksionit z = f (x, y), pra Figura 15.2: Projeksioni në planin xy.
3 2
T := {(x, y, z) ∈ R | 0 ≤ z ≤ f (x, y), (x, y) ∈ R }
Vëllimin e këtij trupi fillimisht do ta përafrojmë siç vepruam me syprinën nën grafikun e funksionit me një
ndryshore. Ndajmë segmentin [a, b] në n nën-intervale të formës [xi−1 , xi ] me gjatësi të barabartë me ∆x = b−an , dhe
segmentin [c, d] e ndajmë në m nën-intervale të formës [y j−1 , y j ] me gjatësi të barabartë me ∆y = d−c
m . Duke hequr
drejtëza paralele me boshtet koordinative në pikat e ndarjes së këtyre segmenteve kemi drejtkëndëshat
Ri j = [xi−1 , xi ] × [y j−1 , y j ]
Sipërfaqet e tyre janë ∆A = ∆x∆y.

Në qoftë se zgjedhim në secilin prej këtyre drejtëkëndëshave Ri j pikat (x∗i j , y∗i j ), ne mund të përafrojmë secilën
pjesë që ndodhet ndërmjet S dhe Ri j me një paralelopiped këndëdrejtë me bazë Ri j dhe me lartësi f (x∗ij , y∗ij ); shih
Fig. 15.2. Vëllimi i secilit prej tyre do jetë i formës
Vi j = f (x∗i j , y∗i j ) ∆A.
Duke vepruar në të njëjtën mënyrë për secilën pjesë, i mbledhim vëllimet e tyre për të përftuar një përafrim të
vëllimit total:
Xn X m
V≈ f (x∗i j , y∗i j )∆A (15.1)
i=1 j=1
540
Figura 15.3
Intuitivisht mund të bindemi se përafrimi në Ek. (15.1) bëhet gjithnjë e më i mirë kur m dhe n rriten dhe ne presim
që
Xn X m
V = lim f (x∗i j , y∗i j )∆A. (15.2)
m,n→∞
i=1 j=1
Shrehjen në Ek. (15.2) e përdorim për të përkufizuar vëllimin e trupit që ndodhet nën grafikun e f (x, y) dhe mbi
drejtkëndëshin R. Siç do ta shohim në vazhdim ky limit ka vend edhe për funksione me vlera të çfarëdoshme.
Përkufizim 74. Integral i dyfishtë i funksionit f (x, y) në drejtkëndëshin R quhet
" n X
X m
f (x, y) dA = lim f (x∗i j , y∗i j )∆A (15.3)
m,n→∞
R i=1 j=1
në rastin kur ky limit ekziston.
Atëherë përkufizimi i saktë matematik i integralit të funksioneve me dy ndryshore mbi një drejtëkëndësh të
mbyllur R jepet në vijim.
Për çdo > 0, ekziston një numër i plotë N i tillë që për çdo m, n ∈ Z, m > N, n > N dhe për çdo pikë (x∗i j , y∗ij ) ∈ Rij
kemi
"

X n Xm
f (x, y) dA − lim f (x∗i j , y∗i j )∆A <
m,n→∞
R i=1 j=1
Një funksion f (x, y) quhet funksion me dy ndryshore i integrueshëm në qoftë se limiti në Ek. (15.3) ekziston.
Mund të vërtetohet se ky limit ekziston në qoftë se f (x, y) është i vazhdueshëm në R. Pika (x∗i j , y∗i j ) është zgjedhur
e çfarëdoshme në nëndrejtkëndëshin Ri j , por në qoftë se do ta zgjidhnim të ishte kulmi i sipërm i djathtë i Rij , pra
(xi , y j ), kjo na lehtëson paraqitjen e shprehjes për integralin e dyfishtë si më poshtë
" n X
X m
f (x, y) dA = lim f (xi , y j )∆A (15.4)
m,n→∞
R i=1 j=1
Duke krahasuar përkufizimet në Ek. (15.2) dhe Ek. (15.3) kemi se
Lema 61. Në qoftë se f (x, y) ≥ 0, atëherë vëllimi V i trupit të formuar mbi drejtëkëndëshin R dhe poshtë sipërfaqes z = f (x, y)
është "
V= f (x, y) dA (15.5)
R
541
Shuma në Përk. 74 quhet shuma e dyfishtë e Riemannit dhe ajo mund

të përdoret si përafrim i integralit të dyfishtë. Le të shohim disa shembuj.
Shembull 527. Gjeni me përafërsi vëllimin e trupit që shtrihet midis katrorit

R = [0, 2] × [0, 2] dhe parabolidid eliptik
z = f (x, y) = 16 − x2 − 2y2 ,
duke e ndarë R në katër katrorë të barabartë dhe duke marre si pikë xi j pikat e
sipërme në të djathtë të çdo katrori.
Figura 15.4
Zgjidhje: Në Ek. (15.4) marrim m = 2 dhe n = 2. Pra, ndajmë katrorin R si

në Fig. 15.5. Atëherë vëllimi është
2 X
X 2
V= f (xi , y j )∆A
i=1 j=1
(15.6)
= ∆A f (1, 1) + f (2, 1) + f (1, 2) + f (2, 2)

= 1 · (13 + 7 + 10 + 4) = 34,
i cili përafron vëllimin e trupit të përkufizuar më sipër.

Sa i saktë është ky përafrim? Shihni në figurën e mëposhtme në se ne
shtojmë numrin e katrorëve. Shuma e Riemannit bëhet më e saktë. Më
vonë do të shohim se kjo shumë eshtë 48.
Figura 15.5
542

" √
1 − x2 dx
R
kur
R = (x, y) | − 1 ≤ x ≤ 1, −2 ≤ y ≤ 2

Zgjidhje: Në fakt ky është një integral i vështirë për tu llogaritur direkt nga
përkufizimi, por duke pasur parasysh se trupi është një gjysmë cilindri me
rreze 1 dhe lartësi 4 ne kemi
" √
1
1 − x2 dx = π · 12 × 4 = 2π
2 Figura 15.6
R

Lexuesi ambicioz le të provojë të llogarisë integralin e mësipërm më mënyra
direkte.
Rregulli i pikës së mesit

Për përafrimin e integralit të caktuar ne pamë disa rregulla, ndër të cilët Rregulli i pikës së mesit, Rregulli i
Trapezave, Rregulli i Simpsonit. Për analogji ne mund të përafrojmë integralin e dyfishtë duke përdorur një prej
këtyre rregullave. Këtu do të shohim Rregullin e pikës së mesit. Në qoftë se si pika (x∗i j , y∗i j ) do të zgjedhim qendrën
(x̄i , ȳ j ) të Rij , pra x̄i është mesi i segmentit [xi−1 , xi ] dhe ȳ j mesi i segmentit [y j−1 , y j ], atëherë rregulli i pikës së mesit
pohon se:
" X n X m
f (x, y) dA = lim f (x̄i , ȳ j )∆A. (15.7)
m,n→∞
R i=1 j=1
Shembull 529. Duke përdorur rregullin e vlerës së mesit me m = n = 2

përafroni integralin "
(x − 3y2 ) dA,
R
ku R jepet nga
R = {(x, y) | 0 ≤ x ≤ 2, 1 ≤ y ≤ 2}
Zgjidhje: Duke përdorur rregullin e pikës së mesit ne duhet të gjejmë

vlerat e f (x, y) në qendrat e katrorëve siç paraqitet në Fig. 15.7. Këto
pika janë
1 5 1 7 3 5 3 7

, , , , , , , .
2 4 2 4 2 4 2 4
Sipërfaqja e çdo katrori është ∆A = . Pra,
1 Figura 15.7: Katrori R dhe përafrimi i vëllimit.
2
" 2 X
X 2
(x − 3y2 ) dA ≈ f (x̄i , ȳ j ) ∆A
R i=1 j=1
= f (x̄1 , ȳ1 )∆A + f (x̄1 , ȳ2 )∆A + f (x̄2 , ȳ1 )∆A + f (x̄2 , ȳ2 )∆A
1 5 1 7 3 5 3 7

= f , ∆A + f , ∆A + f , ∆A + f , ∆A
2 4 2 4 2 4 2 4
67 1 139 1 51 1 123 1 95
=− · − · − · − · =− = −11.875
16 2 16 2 16 2 16 2 8

543
15.1.2 Integralet e renditura

Llogaritja e integralit të dyfishtë duke u nisur nga përkufizimi i tij është i vështirë në shumicën e rasteve dhe jo
praktik. Ashtu siç nëpërmjet Teoremës Themelore të Kalkulusit ne përftuam një metodë praktike të llogaritjes së
integralit të caktuar, këtu do të gjejmë përsëri një metodë praktike të njehsimit të integralit të dyfishtë. Kë të na e
mundëson një teoremë mjaft e rendësishme që njihet me emrin Teorema e Fubinit. Para se të japim këtë teoremë
le të shohim fillimisht se ç’janë integralet e renditura.
Le të jetë z = f (x, y) një funksion i vazhdueshëm në një drejtkëndësh R = [a, b] × [c, d]. Le të integrojmë këtë
Rb
funksion në lidhje me x nga a në b duke konsideruar y konstant, dhe shënojmë a f (x, y) dx. Ky integrim quhet
integrim i pjesshëm në lidhje me x. Duke qenë se këtë proces e mendojmë të vazhduar për çdo vlerë të y, atëherë
kemi përkufizuar një funksion
Z b
A(y) = f (x, y) dx
a
Këtë funksion të ri mund ta integrojmë në lidhje me y nga c në d dhe kemi
Z d Z d "Z b #
A(y) dy = f (x, y) dx dy (15.8)
c c a
Integrali në të djathtë të barazimit Ek. (15.8) quhet integral i renditur. Zakonisht kllapat nuk kanë rëndësi, kështu
që mund të shkruajmë
Z dZ b Z d "Z b #
f (x, y) dx dy = f (x, y) dx dy (15.9)
c a c a
Ky integral do të thotë se fillimisht integrojmë ne lidhje me x nga a në b, dhe më pas në lidhje me y nga c në d. Në
mënyrë të ngjashme integrali i renditur
Z bZ d Z b "Z d #
f (x, y) dy dx = f (x, y) dy dx (15.10)
a c a c
do të thotë se fillimisht integrojmë në lidhje me y nga c në d, dhe më pas në lidhje me x nga a në b. Integrali brenda
kllapave quhet integral i brendshëm, dhe siç shihet në të dy formulat veprimet kryhen duke njehsuar fillimisht
integralin e brendshëm e më pas integrohet funksioni rezultues.
Z2π Z2π
sin(x + y) dx dy
0 0
Zgjidhje: Do të njehsojmë integralin duke njehsuar fillimisht integralin e brendshëm të f (x, y) = sin(x + y) në lidhje
me x duke konsideruar y konstant, e më pas rezultatin e dale prej integrimit të parë do ta integrojmë në lidhje me y.
Z2π Z2π Z2π Z2π
 

sin(x + y) dx dy =  sin(x + y) dx dy
 
 
0 0 0 0
Z2π 2π !
= − cos(x + y) dy

0
0
Z2π
= (− cos(y + π) + cos y) dy
0
2π
= (− sin(y + π) + sin y) = − sin 3π + sin 2π − (− sin π + sin 0) = 0

0
544
Teorema 87 (Fubini). Në qoftë se f (x, y) është i vazhdueshëm në një drejtkëndësh
R = {(x, y) | a ≤ x ≤ b, c ≤ y ≤ d},
atëherë
" Zb Zd Zd Zb
f (x, y) dA = f (x, y) dy dx = f (x, y) dx dy (15.11)
R a c c a
Vërejtje 39. Në fakt teorema është e vërtetë kur f (x, y) është i kufizuar në R dhe f është jo i vazhdueshëm vetëm në një numër
të fundëm kurbash të lëmuara, dhe integralet e renditur ekzistojnë.
Vërtetimi i kësaj teoreme është i vështirë, ndaj ne po japim këtu kuptimin intuitiv të vërtetimit të saj. Rikujtojmë
se për funksionin f (x, y) ≥ 0, integrali i dyfishtë interpretohet gjeometrikisht si vëllimi V i trupit të kufizuar nga
grafiku i z = f (x, y) dhe R. Por njëkohësisht ne njohim një tjetër formulë për llogaritjen e vëllimit:
Zb
V= A(x) dx
a
ku A(x) është syprina e prerjes tërthore të trupit me një plan që kalon nga x pingul me boshtin e x-ve.
(a) (b)
Figura 15.8: Ilustrimi gjeometrik i Teoremës së Fubinit
Nga Fig. 15.8 mund të shikojmë se A(x) është syprina nën kurbën me ekuacion z = f (x, y), ku x është konstant
dhe c ≤ y ≤ d. Kështu që
Zd
A(x) = f (x, y) dy
c
dhe prej këtej kemi

" Zb Zb Zd
f (x, y) dA = V = A(x) dx = f (x, y) dx dy
R a a c
Duke arsyetuar po njëlloj në lidhje me prerjen tërthore pingule me boshtin e y-ve, mund të tregojmë gjithashtu se:
" Zd Zb
f (x, y) dA = V = f (x, y) dy dx
R c a
Shembull 531. Gjeni vëllimin V të trupit nën z = ex+y dhe mbi drejtkëndëshin R = [2, 3] × [1, 2]
545
Zgjidhje: Dimë se f (x, y) = ex+y > 0 për të gjitha (x, y) ∈ R, kështu që:
Z 2 Z 3 3 ! Z 2
V= e dx dy = e dy x+y x+y
1 2 1 2
Z 2 2
= e y+3 − e y+2 dy = e y+3 − e y+2 = (e5 − e4 ) − (e4 − e3 ) = e5 − 2e4 + e3
1 1

Ushtrim 44. Gjeni integralin
"
y sin(xy) dA,
R
ku R = [1, 2] × [0, π].
Zgjidhje: Ne mund ta zgjidhim këtë integral në dy mënyra të

ndryshme. Së pari, ne mund të integrojmë fillimisht me x dhe kemi
" Z π Z 2
y sin(xy) dA = y sin(xy) dx dy
0 1
R
Z π x=2
= cos(xy) dy Figura 15.9: Grafiku i z = y sin(xy).
0 x=1
Z π
1
= (− cos 2y + cos y) dy = − sin 2y + sin y |π0 = 0
0 2
Mënyra e dytë është të fillojmë integrimin me y. Atëherë kemi
" Z 2 Z π
y sin(xy) dA = y sin(xy) dy dx
1 0
R
Ky është një integral me pjesë duke lënë

u = y, du = dy
dhe
cos(xy)
dv = sin(xy) dy, v = − .
x
Atëherë,
Z π
1 π
y=π Z y=π
1 1 1 1 1

y sin(xy) dy = − y cos(xy) + cos(xy) dy = − cos πx + 2 sin(xy) = − cos πx + 2 sin πx.
0 x y=0 x 0 x x y=0 x x
Vini re që termi i parë mund të integrohet me pjesë për u = −1/x dhe dv = π cos πx, dhe kemi du = dx/x2 , v = sin πx.
Kështu që
π
Z Z
1 1

− cos πx dx = − sin πx − sin pix dx.
x x x2
e cila na jep
π
Z
1 1

− cos πx + 2 sin πx dx = − sin πx.
x x x
Më në fund,
Z 2 Z π 2
1 1

y sin(xy) dy dx = − sin πx = − sin 2π + sin π = 0.
1 0 x 1 2

546
Në rastin e veçantë ku f (x, y) mund të shprehet si prodhim i dy funksioneve në formën f (x, y) = g(x) · h(y),
integrali i dyfishtë mund të shkruhet akoma më thjeshtë. Pra, le të jetë f (x, y) = g(x)h(y) dhe R = [a, b] × [c, d],
atëherë nga Teor. 87 kemi
" Z d Z b Z d Z b
f (x, y) dA = g(x) · h(y) dx dy = g(x) dx h(y) dy (15.12)
c a c a
R
Në integralin e brendshëm y është konstant dhe po i tillë është edhe h(y), kështu që mund të shkruajmë
Z d "Z b # Z d " Z b !# Z b Z d
g(x)h(y) dx dy = h(y) g(x) dx dy = g(x) dx h(y) dy (15.13)
c a c a a c
!
Shembull 532. Njehsoni integralin x cos2 y dA ku R = [−2, 3] × [0, π2 ].
R
Zgjidhje: Jemi në kushtet kur funksioni nën integral është prodhim i dy funksioneve të ndara të x dhe y, kështu që
integralin e dyfishtë do ta njehsojmë duke shfry të zuar barazimin e mësipërm:
  π2
"
 3 
Z  Z 
x cos y dA =  x dx  sin y dy
2 2
   
 
   
R −2 0
 π 
3 Z2  π2
1 2 1   5 1 1 5π

= x ·  (1 − cos 2y) dy = (y − sin 2y) =

2 −2 2 
 
 2 2 2 0 8
0
Vlera mesatare e funksionit

Për integralin e caktuar ne kemi përcaktuar vlerën mesatare të f (x, y) të përkufizuar në [a, b] si
Z b
1
fave = f (x) dx
b−a a
Për analogji përkufizojmë vlerën mesatare të funksionit të dy ndryshoreve.
Në qoftë se z = f (x, y) është i përkufizuar në një drejtkëndësh R,

atëherë vlera mesatare e f (x, y) në R është
"
1
fave = f (x, y) dA,
S(R)
R
ku S(R) është syprina e R. Në qoftë se f (x, y) ≥ 0, kuptimi gjeometrik

i barazimit "
S(R) × fave = f (x, y) dA
R
është se paralelopipedi këndëdrejtë me bazë R dhe lar të si fave ,

ka të njëjtin vëllim me trupin që ndodhet nën grafikun e funsionit
z = f (x, y) mbi R.
Në figurën karshi, ne kemi paraqitur grafikisht vlerën mesatare për

funksionin z = 1 − x2 − y2 në kuadratin [−1, 1] × [−1, 1].
p
Figura 15.10: Vlera mesatare e funksionit.
547
Vetitë e integralit të dyfishtë
Për analogji me veti të e integralit të caktuar, po japim tre nga veti të e integralit të dyfishtë, të cilat vërtetohen
po njëlloj si veti të e integralit të caktuar duke u nisur direkt nga përkufizimi.
" " "
f (x, y) + g(x, y) dA = f (x, y) dA +

g(x, y) dA (15.14)
R R R
" "
c f (x, y) dA = c

f (x, y) dA (15.15)
R R
Në qoftë se f (x, y) ≥ g(x, y) për të gjitha (x, y) ∈ R, atëherë

" "
f (x, y) dA ≥ g(x, y) dA (15.16)
R R
Këto veti janë të ngjashme me vetitë e integraleve të funksioneve me një ndryshore. Përdorimi i këtyre vetive
është mjaft i nevojshëm në llogaritjen e integraleve të ndryshëm.
Ushtrime:
R 1R 1
Llogarisni integralin e dyfishtë duke identifikuar më 2504. (u − v)5 du dv
0 0
parë volumin e trupit që paraqet.
!
R 3R 1
2505. (1 + 4xy) dx dy
2493. 3 dA, R = {(x, y) | − 1 ≤ x ≤ 2, 1 ≤ y ≤ 6} 1 0
R R 2 R π/2
! 2506. 0 0
x sin y dy dx
2494. (5 − x) dA, R = {(x, y) |0 ≤ x ≤ 5, 0 ≤ y ≤ 3}
R 2507. Gjeni volumin e trupit që shtrihet poshtë planit 3x +
! 2y + z = 12 dhe sipër zonës
2495. (4 − 2y) dA, R = {(x, y) |0 ≤ x ≤ 1, 0 ≤ y ≤ 1}
R R = {(x, y) | 0 ≤ x ≤ 1, −2 ≤ y ≤ 3}.
!
2496. xy dA, R = {(x, y) | − 1 ≤ x ≤ 2, 1 ≤ y ≤ 6} Gjeni integralet e dyfishta.
R
!
! x
R = [0, 1] × [0, 1]
2497. (x − 2)(y3 ) dA, R = {(x, y) | − 1 ≤ x ≤ 2, 1 ≤ y ≤ 6}
2508. 1+xy dA,
R
R
!
! 2509. cos(x + 2y) dA, R = {(x, y) | 0 ≤ x ≤ π, 0 ≤ y ≤
2498. (x2 + y2 ) dA, R = {(x, y) | − 1 ≤ x ≤ 2, 1 ≤ y ≤ 6} R
R π/2}
! !
2499. (x − y ) dA, R = {(x, y) | − 1 ≤ x ≤ 2, 1 ≤ y ≤ 6}
3 2
2510. x sin(x + y) dA, R = [0, π/6] × [0, π/3]
R R
Gjeni integralet e renditura. !

2511. (6x2 y3 − 5y4 ) dA, R = {(x, y) | 0 ≤ x ≤ 3, 0 ≤ y ≤
R 1R 2 R
2500. 0 1 (4x3 − 9x3 y2 ) dy dx 1}.
R 1R 2 2512. Gjeni volumin e trupit që shtrihet midis sipërfaqes
1
2501. xex dy dx
0 1 y z = 2 + x2 + (y − 2)2 dhe planeve z = 1, x = 1, x = −1,
R 1R 1 √ y = 0, dhe y = 4.
2502. 0 0
x + y dx dy
R 2R π 2513. A ka ndonjë ngjashmëri midis teoremës së Clairaut dhe
2503. 0 0
r sin2 θ dθ dr teoremës së Fubinit?
548
15.2 Integrali i dyfishtë mbi një zonë të çfarëdoshme

Deri tani pamë integralin e dyfishtë të një funksioni në një zonë plane drejtkëndëshe. Le të shohim tani rastin
kur zona e integrimit është e çfarëdoshme. Do të shohim dy tipe zonash plane që do t’i emërtojmë zona plane të
llojit I dhe zona plane të llojit II. Supozojmë se është dhënë një zonë D si në figurë. Pra një zonë e kufizuar D ⊂ R2 .
Përkufizimi i saktë i një zone të mbyllur bëhet në një kurs të Analizës. Për këtu ne kënaqemi me një përkufizim më
intuitiv. Një zonë D quhet e mbyllur në qoftë se mund të kufizohet nga një drejtëkëndësh i mbyllur R si në figurë.
Figura 15.11: Një zonë e kufizuar D.
Le të përkufizojmë tani një funksion të ri F(x, y) si më poshtë

(
f (x, y) në qoftë se (x, y) ∈ D
F(x, y) =
0 në qoftë se (x, y)R \ D
Grafikët e funksioneve f (x, y) dhe F(x, y) jepen në figurën që vijon.
Figura 15.12: Grafikët e f (x, y) dhe F(x, y).
Në qoftë se F(x, y) është i integrueshëm mbi R atëherë në përkufizojmë integralin e dyfishtë të f -së mbi D si
" "
f (x, y) dA = F(x, y) dA
D R
Tani kemi të zgjidhur problemin e llogaritjes së integralit të dyfishtë të f (x, y) mbi D sepse thjesht mund të llogarisim
integralin e renditur të F(x, y) mbi R. Natyrisht vlera është e njëjtë sepse F(x, y) = 0 për gjithë pikat (x, y) që janë në
R por jashtë D-së.
Natyrisht që F(x, y) mund të ketë pika jo të vazhdueshme në kufirin e D-së. ! Kur kurba që përcakton kufirin e
D-së plotëson disa kushte (të cilat dalin jashtë qëllimit të këtij libri) atëherë F(x, y) dA ekziston dhe kështu që
! R
f (x, y) dA ekziston. Në vazhdim shohin disa zona për të cilat ky integral ekziston.
D
549
15.2.1 Zona të llojit I

Një zonë e llojit I jepet si më poshtë
R = (x, y) | a ≤ x ≤ b, g1 (x) ≤ y ≤ g2 (x)

(15.17)
Grafikisht këto zona janë paraqitur në Fig. 15.13. Integrali i dyfishtë në këtë rast jepet si më poshtë.
Figura 15.13: Zona të llojit I
Lema 62. Në qoftë se f (x, y) është i vazhdueshëm në një zonë R të llojit I, të dhënë me Ek. (15.17), atëherë
" Z b Z g2 (x)
f (x, y) dA = f (x, y) dy dx (15.18)
a g1 (x)
R

R 3R x
Shembull 533. Gjeni integralin 0 x2
(1 + 2y) dA.
Zgjidhje: Meqënëse kjo është zonë e llojit të parë kemi

3 x 3 x 3 3 ! 3
x2 x5
Z Z Z Z Z x Z
441
(1 + 2y) dA = (1 + 2y) dy dx = y + y 2 dx =
2 4
dx = = −

x−x −
0 x2 0 x2 0 x 0 2 5 0
10

Ushtrim 45. Gjeni integralet " "
2
i) x dA, dhe ii) y dA,
D D
ku D është zona e dhënë në Fig. 15.14.
(a) (b)
Figura 15.14
550
15.2.2 Zona të llojit II

Një zonë e llojit II jepet si më poshtë
R2 = {(x, y) | c ≤ y ≤ d, h1 (y) ≤ x ≤ h2 (y)} (15.19)
Grafikisht këto zona janë paraqitur në Fig. 15.15. Integrali i dyfishtë në këtë rast jepet si më poshtë.
(a) (b)
Figura 15.15: Zona të llojit II
Lema 63. Në qoftë se f (x, y) është i vazhdueshëm në një zonë R të tipit 2, të dhënë me Ek. (15.19), atëherë
" Z d Z h2 (y)
f (x, y) dA = f (x, y) dx dy (15.20)
c h1 (y)
R
Le të shohim tani një shembull.

"
(x + 2y) dA,
D
kur zona D është zona e kufizuar nga dy parabolat y = 2x2 dhe y = 1 + x2 .
Zgjidhje:
" Z 1 Z 1+x2
(x + 2y) dA = (x + 2y) dA
−1 2x2
D
Z 1 y=1+x2
= xy + y2 dx
2y=2x
−1
Z 1
= −3x4 − x3 + 2x2 + x + 1 dx
−1
Figura 15.16
1
3 1 2 1 32

= − x5 − x4 + x3 + x2 + x = .
5 4 3 2 −1 15

Në vazhdim në do të përpiqemi të mësojmë si të integrojmë mbi zona më të përgjithshme se zonat e llojit I ose
II.
551
15.2.3 Zona të çfardoshme

Për rastin kur zona e integrimit është e çfarëdoshme, po supozojmë se është e kufizuar, që do të thotë se ekziston
një drejtkëndësh R që e përmban a të. Atëherë, përcaktojmë një funksion të ri F me zonë përcaktimi R si:
(
f (x, y), për (x, y) ∈ D
F(x, y) =
0, për (x, y) ∈ R \ D
Në qoftë se integrali i F në R ekziston, atëherë integralin e dyfishtë të f (x, y) në D e përcaktojmë si

" "
f (x, y) dA = F(x, y) dA (15.21)
D R
!
Përcaktimi Ek. (15.21) ka kuptim sepse R është një drejtkëndësh dhe integrali F(x, y) dA është përkufizuar në
R
Përk. 74. Dhe procedura e përdorur ka kuptim sepse vlerat e F në D përputhen me vlerat e f (x, y), dhe jashtë D
vlera e F është zero. Interpretimi gjeometrik është i njëj të për rastin kur f (x, y) ≥ 0.
Le të shohim më poshtë një shembull ku zona mund të konsiderohet si zonë e llojit I dhe si zonë e llojit II.
Shembull 535. Gjeni volumin e një trupi që shtrihet midis paraboloidit z = x2 +y2
dhe mbi zonën D në planin xy që kufizohet nga y = 2x dhe parabola y = x2 .
Zgjidhje: Prerja e drejtëzës y = 2x dhe parabolës y = x2 ndodh në pikat

(0, 0) dhe (2, 4).
Fillimisht e konsiderojmë zonën D si zonë e llojit I. Pra,

n o
D = (x, y) | 0 ≤ x ≤ 2, x2 ≤ y ≤ 2x
Atëherë volumi jepet nga

" Z 2 Z 2x
V= (x2 + y2 ) dA = (x2 + y2 ) dy dx
0 x2
D
2 # y=2x Z 2
y3
" !
x6 x3
Z
x y+
2
dx = − − x + 14
4
dx
3 y=x2 3 3

0 0
!2
x7 x5 7x6 216
= − − + =
21 5 6 0 35
E konsiderojmë tani zonën D si zonë të llojit të II. Pra
1 √

D = (x, y) | 0 ≤ y ≤ 4, y ≤ x ≤ y
2
Atëherë volumi jepet nga
" Z 4 Z √
y
V= (x + y ) dA =
2 2
(x2 + y2 ) dx dy
1
0 2 y
D
4 #x= √ y Z 4 3/2
y3 y3
" !
x3
Z
y
= +y x
2
dy = +y −
5/2
− dy
0 3 1
x= 2 y 0 3 24 2 Figura 15.17
2 5/2 2 7/2 13 4 4 216

= y + y − y = .
15 7 96 0 35

552
Shembull 536. Gjeni "

xy dA,
D
ku D është zona e kufizuar nga drejtëza y = x − 1 dhe parabola y2 = 2x + 6.
Figura 15.18: Zona D si zonë e llojit I dhe zonë e llojit II
Zgjidhje: Prerja e y = x − 1 dhe y2 = 2x + 6 bëhet në pikat (−1, −2) dhe (5, 4). Zona e kufizuar jepet në Fig. 15.18.
Edhe në këtë rast kjo zonë mund të konsiderohet si zonë e llojit I dhe zonë e llojit II.
Duke e shprehur D si zonë të llojit II kemi
1
D = {(x, y) | − 2 ≤ y ≤ 4, y2 − 3 ≤ x ≤ y + 1}
2
Atëherë,
" 4 y+1 4 !x=y+1
x2
Z Z Z
V= xy dA = xy dx dy =

y dy
2
1

−2 2 y2 −3 −2 1 2
x= 2 y −3
D
4 !4
y5 y6 y3
Z !
1 1
= − + 4y + 2y − 8y dy =
3 2
− + y + 2 − 4y = 36.
4 2
2 −2 4 2 24 3
−2
Në se lexuesi do ta llogariste këtë integral duke e konsideruar D si zonë të llojit I, atëherë do të kishim
" Z 3 Z √
2x+6 Z 5 Z √
2x+6
V= xy dA = √ xy dy dx + xy dy dx,
−3 − 2x+6 −1 x−1
D
një integral që është më i vështirë nga i mësipërmi.

Shembull 537. Gjeni volumin e tetrahedronit të kufizuar nga planet x + 2y + z = 2, x = 2y, x = 0, dhe z = 0.
Zgjidhje: Ekuacioni i planit mund të shkruhet si x = 2 − x − 2y. Pra tetrahedroni jepet si volumi i trupit në këtë
sipërfaqe dhe mbi zonën
x x

D = (x, y) | 0 ≤ x ≤ 1, ≤ y ≤ 1 −
2 2
553
(a) (b)
Figura 15.19
Pra volumi është

" Z 1 Z 1−x/2
V= (2 − x − 2y) dA = (2 − x − 2y) dy dx
0 x/2
D
Lexuesi të vërtetojë se ky integral është 31 .
Shembull 538. Gjeni vëllimin e trupit të kufizuar nga tre planet koordinative dhe plani 2x + y + 4z = 4.
Zgjidhje: Trupi është treguar në Fig. 15.20. Vëllimi V jepet nga

"
V= f (x, y) dA,
R
ku f (x, y) = z = 41 (4 − 2x − y), dhe zona R tregohet në të djathtë të Fig. 15.20. Ekuacioni i saj është
z 4
(0, 0, 1) 2x + y + 4z = 4
y = −2x + 4
0
(0, 4, 0) y
(2, 0, 0) x
x 2
Figura 15.20: Vëllimi i trupit në Shemb. 538

R = (x, y) | 0 ≤ x ≤ 2, 0 ≤ y ≤ −2x + 4
554
Atëherë, vëllimi do të jetë

" Z 2 "Z −2x+4 #
1 1
V= (4 − 2x − y) dA = (4 − 2x − y) dy dx
4 0 0 4
R
Z 2 −2x+4 ! Z 2 2
1 1 1 64 4
= 2
− (4 − 2x − y) dx = (4 − 2x) dx = − (4 − 2x) =
2 3
=
0 8 0 0 8 48 0 48 3

15.2.4 Veti të e integraleve të dyfishta

Nënkuptojmë se integralet e mëposhtëm ekzistojnë. Tre prej vetive i përmendëm më sipër. Tani po permendim
veti të e tjera të integraleve të dyfishta.
Në qoftë se D = D1 ∪ D2 ku D1 dhe D2 nuk priten me përjashtim të pikave të kufirit, dhe nuk e mbulojnë njëra
tjetrën, atëherë " " "
f (x, y) dA = f (x, y) dA + f (x, y) dA (15.22)
D D1 D2
Kjo veti përdoret për ta ndarë një zonë të çfarëdoshme në zona të tipit 1 dhe 2, ku integrimi është më i thjeshtë.
Në qoftë se f (x, y) = 1 në një zonë D, atëherë

"
1 dA = A(D) (15.23)
D
Pra, ky integral jep syprinën e zonës D.
Në qoftë se m ≤ f (x, y) ≤ M për të gjitha (x, y) ∈ D, atëherë

"
mA(D) ≤ f (x, y) dA ≤ MA(D) (15.24)
D
Figura 15.21: Cilindri me bazë D dhe lartësi 1
Ushtrime:
2514. Gjeni vëllimin e trupit që shtrihet nën syprinën z = xy 2519. f (x, y) = x4 + xy + y3 , R = [1, 2] × [1, 2].
dhe mbi drejtkëndëshin R = [0, 6] × [0, 4], duke përdorur
shumën dyfishe të Riemannit për m = 4 dhe n = 4. 2520. f (x, y) = ex+y , R = [0, 1] × [−1, 1].
2521. Vërtetoni se në qoftë se f (x, y) është funksion konstant
2515. Përdorni rregullin e pikës së mesit për të vlerësuar vël-
f (x, y) = k dhe R = [a, b] × [c, d], atëherë
limin e trupit të dhënë në ushtrimin me sipër.
"
2516. Gjeni vëllimin e trupit që shtrihet nën syprinën z = k dA = k(b − a)(d − c)
y2 − 2x2 dhe mbi drejtkëndëshin R = [−1, 3] × [0, 2], duke
R
përdorur shumën dyfishe të Riemannit për m = 2 dhe n = 4.
2522. Vërtetoni se në qoftë seR = [0, 1] × [0, 1], atëherë
Gjeni vëllimin e trupit që shtrihet nën syprinën z = "
f (x, y) dhe mbi drejtkëndëshin R.
0≤ sin(x + y) dA ≤ 1
2517. f (x, y) = 4xy, R = [0, 1] × [0, 1]. R
2518. f (x, y) = x3 + y2 , R = [0, 1] × [0, 1]. Njehsoni integralet e pjesshme.
555
√
Rx R +y )
x(x 2 2
R2 R2y
2523. (2x − y) dy 2526. dy 2543. e2y dx dy
0 0 0
x2
R2y y R3 R∞ R∞ 2
+y2 )
2524. dx 2527. √
xy
dx 2544. xe−(x dx dy
x
1 x2 +1 0 0
y
√ Njehsoni integralet e dyfishta.
R4−x2 Rey !
2
2525. x y dy 2528. y dx 2545. cos(x + 2y) dA, R = {(x, y)| 0 ≤ x ≤ 3, 0 ≤ y ≤
0 0 R
1}
Njehsoni integralet e renditura.
! xy2
R3 R1 2546. x2 +1
dA, R = {(x, y)| 0 ≤ x ≤ 1, −3 ≤ y ≤ 3}
2529. (1 + 4xy) dx dy R
1 0
!
2547. xy dA, ku R është drejtkëndëshi me kulme
R1 R2 R
2530. (x + y) dy dx (0, 0), (0, 5), (3, 5), (3, 0).
0 0 !
2548. x dA, ku R është gjysmërrethi i kufizuar nga y =
R3 R4 √ R
2531. (xy) dx dy 25 − x2 dhe y = 0.
0 0 ! y
R2 R2 2549. x2 +y2
dA, ku R është trekëndëshi i kufizuar nga
2532. (6 − x2 ) dy dx R
y = x, y = 2x, x = 2.
0 0
! y
R4 R 2 2550. 1+x2
dA, ku R është zona ekufizuar nga y = 0, y =
2533. 1
x
y + x
y dy dx √ R
1 x, x = 4.
R1 R2 2551. Gjeni vëllimin e trupit të kufizuar nga tre planet koor-
xex
2534. y dy dx dinative dhe plani x + y + z = 1.
0 1
R2 R4 2552. Gjeni vëllimin e trupit të kufizuar nga tre planet koor-

2535. (3x2 − 2y2 + 1) dx dy dinative dhe plani 3x + 2y + 5z = 6.
1 0
2553. Gjeni vëllimin e trupit që ndodhet nën planin 3x + 3y +
R1 R2y z = 12 dhe mbi drejtkëndëshin R = {(x, y) | 0 ≤ x ≤ 1, −2 ≤
2536. (1 + 2x2 + 2y2 ) dx dy y ≤ 3}.
0 y
2554. Gjeni vëllimin e trupit që ndodhet nën paraboloidin
R4 Rx
2537. 2
dy dx hiperbolik z = 4 + x2 − y2 dhe mbi drejtkëndëshin R =
x2 +1
0 0 [−1, 1] × [0, 2].
R2
R2 6x 2555. Gjeni vëllimin e trupit që ndodhet nën paraboloidin
2538. x3 dy dx eliptik z = x4 +
2 y2
+ z = 1 dhe mbi drejtkëndëshin R =
0 0 9
[−1, 1] × [−2, 2].
R1 R2
2539. (x2 − y2 ) dy dx 2556. Gjeni vëllimin e trupit që ndodhet në oktantin e parë
−1 −2 dhe i kufizuar nga cilindri z = 9 − y2 dhe plani x = 2.
R1 R1 2557. Gjeni vlerën mesatare të f (x, y) = x2 y, ku R është
2540. 24x2 y dy dx
√ drejtkëndëshi me kulme (−1, 0), (−1, 5), (1, 5), (1, 0).
0 x
√
Rx
R2 ln 2558. Gjeni vlerën mesatare të f (x, y) = e y x + e y , ku
2541. 4x dy dx R = [0, 4] × [0, 1].
1 0
Njehsoni integralin e dyfishtë.
π/2
R Ry !
2542. cos x sin y dx dy 2559. x2 y3 dA, D = {(x, y)| 0 ≤ y ≤ 2, −y ≤ x ≤ y}
0 0 D
556
! 4y
2560. x3 +2
dA, D = {(x, y)| 1 ≤ x ≤ 2, 0 ≤ y ≤ 2x} Ndërtoni zonën e integrimin dhe njehsoni integralin.
D
! 2y √ R0 R−y
2561. x2 +1
dA, D = {(x, y)| 0 ≤ x ≤ 1, 0 ≤ y ≤ x} 2572. 2 dx dy
D −2 y
! √ 2
2562. ex/y dA, D = {(x, y)| 1 ≤ y ≤ 2, y ≤ x ≤ y3 }
D
R1 R1−y
! 2573. 8x dx dy
D = {(x, y)| 0 ≤ y ≤ 12, 0 ≤ x ≤
p
2563. x y2 − x2 dA, 0 0
D π/3
y} R t
R sec
2574. 3 cos t du dt
!
−π/3 0
2564. x3 dA, ku D është trekëndësh me
D
kulme(0, 2), (1, 1), (3, 2). R3 4−2x
R
4−2x
! 2575. y2
dy dx
2565. (2x − y) dA, ku D është zona e kufizuar nga rrethi 0 1
D
me qendër në origjinë dhe me rreze 2. Njehsoni integralin duke ndryshuar renditjen.
2566. Gjeni vëllimin e trupit që shtrihet nën planin x+2y−z = R1 4−2x

R
2576. dy dx
0 dhe mbi zonën e kufizuar nga y = x dhe y = x4 . 0 2
2567. Gjeni vëllimin e trupit që shtrihet nën syprinën z = √

R1 R y
2x + y2 dhe mbi zonën e kufizuar nga x = y2 dhe x = y3 . 2577. dx dy
0 y
2568. Gjeni vëllimin e trupit që kufizohet nga cilindrat z = x 2
dhe y = x2 dhe planet z = 0 dhe y = 4. R2 R0

2578. dx dy
2569. Gjeni vëllimin e trupit që kufizohet nga cilindrat 0 y−2
x2 + y2 = r2 dhe y2 + z2 = r2 .
2
2570. Gjeni vëllimin e trupit që kufizohet nga cilindrat parabo- R2 4−y

R
2579. y dx dy
likë y = 1 − x2 dhe y = x2 − 1 dhe planet x + y + z = 2, 0 0
2x + 2y − z + 10 = 0. √
R2 R4−x2
2571. Gjeni vëllimin e trupit që kufizohet nga cilindi parabolik 2580. 6x dy dx
y = x2 dhe planet z = 3y, z = 2y. √
0 − 4−x2
15.3 Integralet e dyfishta në koordinata polare

Do të shohim në këtë leksion integralet e dyfishta në zona, të cilat shprehen më thjeshtë në koordinata polare
sesa në koordinata karteziane. Për shembull, në qoftë se zona e integrimit është një qark, ose një unazë, apo një pjesë
qarku, unaze, atëherë integrimi në koordinata karteziane do ! të ishte i vështirë. Për shembull, duam të integrojmë
funksionin f (x, y) në një qark me rreze 2. Pra, të njehsohet f (x, y) dA ku
D
√ √
D = {(x, y)| − 2 ≤ x ≤ 2, − 4 − x2 ≤ y ≤ 4 − x2 }
Atëherë, integrali do të jetë i formës
" Z 2 Z √
4−x2
f (x, y) dA = √ f (x, y) dy dx
−2 − 4−x2
D
Siç duket nga shprehja e mësipërme llogaritja e integralit të brendshëm nuk është e lehtë. Qarku me rreze 2 në
koordinata polare paraqitet si
{(r, θ)|0 ≤ r ≤ 2, 0 ≤ θ ≤ 2π}
557
Këtu kufijtë janë shumë më të thjeshtë, dhe integrimi në njëfarë mënyre është më i thjeshtë. Rikujtojmë lidhjen që
ekziston ndërmjet koordinatave karteziane dhe polare:
x = r cos θ y = r cos θ r2 = x2 + y2
Për të kaluar nga integrimi në koordinata polare duhet të dimë se si të kalojmë dA në koordinata polare. Në qoftë
se zona e integrimit paraqitet në koordinata polare si
R = {(r, θ)|a ≤ r ≤ b, α ≤ θ ≤ β},
atëherë për të llogaritur integralin e dyfishtë në këtë zonë, veprojmë në të njëjtën mënyrë siç për një zonë
drejtkëndëshe në koordinata karteziane.
Figura 15.22: Drejtëkëndëshi në koordinata polare
Pra, ndajmë segmentin [a, b] në n nënsegmente [ri−1 , ri ] me të njëjtën gjatësi ∆r = b−a

n , gjithashtu ndajmë segmentin
β−α
[α, β] në m nënsegmente me gjatësi të njëj të ∆θ = m . Atëherë, rrathët r = ri dhe rrezet θ = θ j e ndajnë
drejtkëndëshin polar R në nëndrejtkëndësha polarë të vegjël të formës:
Ri j = {(r, θ) | ri−1 ≤ r ≤ ri , θ j−1 ≤ θ ≤ θ j }
Qendra e një drejtkëndëshi të tillë, është me koordinata polare:
1 1
(ri−1 + ri )
r∗i = θ∗j = (θ j−1 + θ j )
2 2
Për të llogaritur syprinën e Ri j , nisemi nga syprina e sektorit të qarkut, dhe duke qenë se syprina e Rij del si
rezultat i diferencës së sipërfaqeve të dy sektorëve me kënd qëndror ∆θ = θ j − θ j−1 , pra
1 2 1 1
∆Ai = r ∆θ − r2i−1 ∆θ = (ri + ri−1 )(ri − ri−1 )∆θ = r∗i ∆r∆θ
2 i 2 2
Duke konsideruar funksionin f (x, y) si funksion të vazhdueshëm, dhe duke patur parasysh lidhjen ndërmjet
koordinatave karteziane dhe polare, shuma e Riemannit transformohet në formën
n X
X m n X
X m
f (r∗i cos θ∗j , r∗i sin θ∗j )∆Ai = f (r∗i cos θ∗j , r∗i sin θ∗j )r∗i ∆r∆θ (15.25)
i=1 j=1 i=1 j=1
Kjo e fundit përbën shumën e Riemannit për funksionin f (r cos θ, r sin θ)r në drejtkëndëshin
R = {(r, θ)| 0 ≤ a ≤ r ≤ b, α ≤ θ ≤ β},
kështu që arrijmë në përfundimin e mëposhtëm.
558
Teorema 88. Në qoftë se f (x, y) është funksion i vazhdueshëm në drejtkëndëshin polar
R = {(r, θ)| 0 ≤ a ≤ r ≤ b, α ≤ θ ≤ β},
atëherë
" Z β Z b
f (x, y) dA = f (r cos θ, r sin θ) r dr dθ (15.26)
α a
R
Kjo teoremë njihet si kalimi i integralit të dyfishtë në koordinata polare,

dhe pohon pikërisht faktin se gjatë kalimit në koordinata polare bëhen
zëvendësimet x = r cos θ, y = r sin θ dhe ndryshimi i kufijve të integrimit
duke patur gjithashtu parasysh se dA zëvendësohet me r dr dθ.
Interpretimi gjeometrik që dA = r dr dθ jepet ne Fig. 15.23.

"
2
+y2
ex dA,
R Figura 15.23
ku R është rrethi njësi me qendër në origjinë.
Zgjidhje: Fillimisht kalojmë zonën e integrimit në koordinata polare
R = {(r, θ)|0 ≤ r ≤ 1, 0 ≤ θ ≤ 2π}
Gjithashtu x2 + y2 = r2 , dhe prej këtej integrali vjen në formën

" Z 2π Z 1
2
+y2 2
ex dA = rer dr dθ
0 0
R
2π Z 2π
1 r2 1
Z
1
= e dθ = (e − 1) dθ = π(e − 1)
0 2 0 0 2

Shembull 540. Gjeni volumin e trupit të kufizuar nga plani z = 0 dhe paraboloidi
z = 1 − x2 − y2 .
Zgjidhje: Vërejmë se për z = 0 kemi x2 + y2 = 1. Pra prerja e paraboloidit

me planin xy është rrethi njësi. Atëherë, trupi gjendet poshtë paraboloidit
dhe sipër diskut D me ekuacion x2 + y2 ≤ 1.
Në koordinata polare zona D jepet nga
D = {(r, θ) | 0 ≤ r ≤ 1, 0 ≤ θ ≤ 2π} .
Atëherë, volumi është

" Z 2π Z 1
V= (1 − x2 − y2 ) dA = (1 − r2 )r dr dθ
0 0 Figura 15.24: Trupi i kufizuar nga plani
D
#1 xy dhe paraboloidi z = 1 − x2 − y2 .
2θ 1
π
"
r2 r4
Z Z
θ (r − r ) dr = 2π
3
− = .
0 0 2 4 0
2
559
Le të shohim tani rastin kur kufijtë r = h1 (θ) dhe r = h2 (θ) nuk janë konstantë.
Lema 64. Në qoftë se f është i vazhduar në një zonë polare si më poshtë

D = (r, θ) | α ≤ β, h1 (θ) ≤ r ≤ h2 (θ) ,
atëherë
" Z β Z h2 (θ)
f (x, y) dA = f (r cos θ, r sin θ)r dr dθ
α h1 (θ)
D
Le të marrim tani rastin e veçantë kur f (x, y) = 1, h1 (θ) = 0, dhe h2 (θ) = h(θ).
Atëherë,
" Z β Z h(θ)
A(D) = 1 dA = r dr dθ
α 0
D
Figura 15.25: Një zonë polare D
β " #h(θ) β
r2
Z Z
1
= dθ = [h(θ)]2 dθ
α 2 0 α 2
Pra
Z β
1
A(D) = [h(θ)]2 dθ,
α 2
formulë që e kemi parë edhe më parë.

E ilustrojmë këtë formulë me shembullin e mëposhtëm.
Shembull 541. Gjeni syprinën që kufizohet nga një gjethe e kurbës r = cos 2θ.
Zgjidhje: Nga Fig. 15.26 shohim se një gjethe jepet nga zona

D = (r, θ) | − π/4 ≤ θ ≤ π/4, 0 ≤ r ≤ cos 2θ
Pra syprina është

" Z π/4 Z cos 2θ
A(D) = dA = r dr dθ
−π/4 0
D
Z π/4 cos 2θ Z π/4
1 2 1

= r = cos2 2θ dθ
−π/4 2 0 2 −π/4
1
Z π/4
1

1
π/4
π Figura 15.26: Grafiku i funksionit r =
= (1 + cos 4θ) dθ = θ + sin 4θ = cos 2θ.
4 −π/4 4 4 −π/4 8

Ushtrime:
√ 2
Njehsoni integralin duke kaluar në koordinata po- R1 R1−y
lare. 2583. (x2 + y2 ) dy dx
√ −1 −
√
R1 R1−x2 1−y2
2581. dy dx
−1 0
√
R1 R1−x2 R6 Ry
2582. dy dx 2584. x dx dy
√
−1 − 1−x2 0 0
560
√ √
R1 R1−x2 R1 1−(x−1)2
2
+y )
2
2585. e−(x dy dx
R
2
2592. (1+x2 +y2 )2
dy dx
0 0 −1
√
1−(x−1)2
√
R2 1−(x−1)2 !
x+y 2593. yex dA, ku D është zona e kuadrantit të parë brenda
R
2586. x2 +y2
dy dx
D
0 0
rrethit x2 + y2 = 25.
√ 2
!
R1 R1−y 2594. x dA, ku D është zona e kuadrantit të parë ndërmjet
2
+y2 )
2587. e(x dx dy D
0 0
rrathëve x2 + y2 = 4, dhe x2 + y2 = 2x.
√2 2
Ra Ra −y 2595. Gjeni vëllimin e trupit nën paraboloidin z = x2 + y2
2588. (x2 + y2 )3/2 dx dy dhe mbi qarkun x2 + y2 ≤ 9.
−a 0
√ 2 2596. Gjeni vëllimin e trupit që ndodhet brenda sferës
R2 R4−y x2 + y2 + z2 = 16 dhe jashtë cilindrit x2 + y2 = 4.
2589. x2 y2 dx dy
0 −
√
4−y2 2597. Gjeni vëllimin e trupit të kufizuar nga paraboloidet
√
z = 3x2 + 3y2 dhe z = 4 − x
R2 R 2
2x−x
x2 + y2 dy dx 2598. Gjeni syprinën e kufizuar nga vija r = 4 + 3 cos θ.
p
2590.
0 0
2599. Gjeni syprinën brenda rrethit r = a cos θ dhe jashtë
R2 R0 kardioidës r = a(1 − cos θ).
2591. xy2 dx dy
√
0 − 1−(y−1)2 2600. Gjeni syprinën brenda të rrathëve r = 4 sin θ dhe r = 2.
15.4 Aplikime të integraleve të dyfishta

Ne studiuam vëllimin si një prej aplikimeve të integraleve të dyfishta. Një tjetër aplikim është llogaritja e
syprinës së sipërfaqeve, aplikim që do ta shohim në këtë leksion. Të dyja këto aplikime dhe të tjera përbëjnë
zbatime gjeometrike të integralit të dyfishtë.
Si aplikime nga fizika ne do të shohim llogaritjen e masës së një pllake të sheshtë, gjetjen e qendrës së masës,
llogaritjet e momentit të inercisë, apo gjetjen e ngarkesës elektrike të një pllake metalike të sheshtë.
Në teorinë e probabilitetit inetgrali i dyfishtë gjen zbatim në përcaktimin dhe llogaritjen e densitetit të shpërn-
darjes së një vektori të rastit, apo në përcaktimin e karakteristikave numerike të një vektori të rastit.
Le të shohim me radhë disa prej këtyre aplikimeve.
15.4.1 Syprina e sipërfaqeve

Le të shohim se si mund të njehsojmë syprinën e sipërfaqes së dhënë S me ekuacion z = f (x, y) mbi një zonë
drejtëkëndore D. Supozojmë se f (x, y) ka derivate të pjesshëm të vazhdueshëm në D dhe për thjeshtësi supozojmë
se f (x, y) ≥ 0.
Ndajmë drejtkëndëshin D në drejtkëndësha të vegjël Ri j me përmasa të barabarta. Këta drejtëkëndësha kanë
sipërfaqe ∆A = ∆x∆y. Duke marrë në secilin drejtkëndësh pikat (xi , y j ) ∈ Ri j , atëherë shënojmë me Pi j (xi , y j , f (xi , y j ))
pikën që ndodhet direkt mbi (xi , y j ) si në Fig. 15.27.
Plani tangent ndaj S në Pi j është një përafrim linear i S rreth Pi j . Kështu që syprina e pjesës së këtij plani tangent
që ndodhet direkt mbi Ri j , të cilën po e shënojmë me ∆Ti j , përbën një përafrim linear të syprinës së sipërfaqes ∆Sij , të
pjesës së S që ndodhet direkt mbi Ri j . Kështu shuma e të gjitha ∆Ti j jep një përafrim të gjithë syprinës së sipërfaqes
S, dhe ky përafrim bëhet gjithnjë e më i saktë kur numri i ndarjeve në nëndrejtkëndësha rritet pambarimisht. Pra,
syprina S përkufizohet si
Xm X m
S = lim ∆Ti j (15.27)
m,n→∞
i=1 j=1
561
Figura 15.27: Sipërfaqja e trupave
Për të përftuar një formulë më të përshtatshme nga ekuacioni Ek. (15.27), po shënojmë me u dhe v vektorët që
nisin nga Pij dhe janë në drejtimin e brinjëve të paralelogramit me sipërfaqe ∆Ti j . Në këtë mënyrë ∆Tij = ku × vk.
Duke patur parasysh kuptimin gjeometrik të derivateve të pjesshme mund të shkruajmë
u = ∆x i + fx (xi , y j )∆x k
v = ∆y j + f y (xi , y j )∆y k
h i
u × v = − fx (xi , y j ) i − f y (xi , y j ) j + k ∆A
Atëherë,
q
∆Ti j = ku × vk = [ fx (xi , y j )]2 + [ f y (xi , y j )]2 + 1 ∆A.
Duke zëvendësuar ∆Ti j tek ekuacioni Ek. (15.27), marrim:
m X
X m q
S = lim [ fx (xi , y j )]2 + [ f y (xi , y j )]2 + 1∆A
m,n→∞
i=1 j=1
Dhe në bazë të përkufizimit të integralit të dyfishtë kemi vërtetuar Lemën në vijim.
Lema 65. Syprina e sipërfaqes me ekuacion z = f (x, y), për (x, y) ∈ D, kur fx dhe f y janë funksione të vazhdueshëm, jepet nga
formula
" r i2
2 h
S= fx (x, y) + f y (x, y) + 1 dA

(15.28)
D
Në qoftë se do të përdornim shënimin alternativ për derivatet e pjesshme, formula Ek. (15.28) merr trajtën
"
s
!2 !2
∂z ∂z
S= 1+ + dA (15.29)
∂x ∂y
D
562
Shembull 542. Gjeni syprinën e pjesës së paraboloidit
z = 25 − x2 − y2
që shtrihet mbi planin xy.
Zgjidhje: Llogarisim fillimisht derivatet e pjesshme
fx (x, y) = −2x f y(x, y) = −2y
dhe prej këtej

1 + fx2 + f y2 = 1 + 4x2 + 4y2
Prerja e paraboloidit me planin xy është rrethi x2 + y2 = 25. Pra, zona
e integrimit është
D = {(x, y) : x2 + y2 = 25} Figura 15.28: Sipërfaqja z = 25 − x2 − y2
Dhe syprina e sipërfaqes do të jetë
" q
S= 1 + 4x2 + 4y2 dA
D
Për të njehsuar më lehtë këtë integral kalojmë në koordinata polare: x = r cos θ, y = r sin θ, dhe zona D do të
shkruhet si
D = {(r, θ) : 0 ≤ r ≤ 5, 0 ≤ θ ≤ 2π}.
Atëherë
Z 2π Z 5 √ Z 2π Z 101 √ 1 2π 2
101
π
S= 1 + 4r r dr dθ =
2 dθ u du = · · (u) = · 1013/2
3/2
0 0 0 0 8 8 3 0 6

Më poshtë, dy rezultate klasike nga gjeometria e shkollës së mesme tani ne mund ti vërtetojmë duke përdorur
formulën për syprinën.
Ushtrim 46. Gjeni një formulë për syprinën e sferës me reze r.
Ushtrim 47. Gjeni një formulë për syprinën e ellipsoidit me ekuacion
x2 y2 z2
+ + =1
a2 b2 c2
15.4.2 Densiteti dhe masa

Le të considerojmë tani një problem të rëndësishëm nga fizika. Supozojmë se kemi një sipërfaqe metalike D të
cilën e konsiderojmë në planin xy. Në çdo pikë (x, y) ∈ ∆ densiteti i materialit jepet nga një funksion ρ(x, y). Atëherë
kemi
∆m
ρ(x, y) = lim
∆→0 ∆A
ku ∆m është masa e një drejtëkëndëshi të vogël që përmban (x, y) dhe ∆A syprina e tij si në Fig. 15.29.
Masa e përgjithshme e pllakës D jepet nga
k X
X l
m≈ ρ(x?i j , y?i j )∆A.
i=1 j=1
Në se rrisim numrin e drejtkëndëshave, pra k → ∞ and l → ∞ atëherë kemi

k X
X l "
m = lim ρ(x?i j , y?i j )∆A = ρ(x, y) dA
k,l→∞
i=1 j=1 D
563
Figura 15.29
Natyrisht, një diskutim i plotë i këtij problemi mund të bëhet kur trashësia e pllakës metalike merret gjithashtu në
konsideratë. Ne do ta bëjmë këtë kur të flasim për integralet e trefishta.
Ngarkesat elektrike
Në mënyrë të ngjashme me masën e një pllake metalike D ne mund të

konsiderojmë ngarkesën elektrike në D kur në çdo pikë (x, y) ∈ D ngarkesa
jepet nga një funksion σ(x, y). Atëherë ngarkesa e përgjithshme Q jepet me
formulën "
Q= σ(x, y) dA.
D

Shembull 543. Gjeni ngarkesën e përgjithshme elektrike të zonës D si në figurë,
kur shpërndarja e ngarkesës jepet nga
σ(x, y) = xy.

" Z 1 Z 1
Q= σ(x, y) dA = xy dy dx
0 1−x
D Figura 15.30
1 " 2 # y=1 " #
1 2x2 x4
Z
y 5
x dx = − =
0 2 y=1−x 2 3 4 24
15.4.3 Momentet dhe qendra e masës

Si zbatim i integralit të caktuar, për një zonë plane
R = {(x, y) : a ≤ x ≤ b, 0 ≤ y ≤ f (x)}
në R2 e cila paraqet një fletë të hollë të sheshtë, ku f (x) është funksion i vazhdueshëm në [a, b], qendra e masës së
zonës R, është pika me koordinata (x̄, ȳ) ku
My Mx
x̄ = dhe ȳ = (15.30)
M M
564
dhe Z b Z b Z b
1
M= f (x) dx, Mx = [ f (x)]2 dx, M y = x f (x) dx (15.31)
a a 2 a
duke pranuar se R ka densitet të njëjtë. Në këtë rast M përbën masën e zonës R, kur densiteti është konstant dhe
Mx , M y janë momentet sipas boshtit të x-ve dhe y-ve përkatësisht.
Në rastin e përgjithshëm kur densiteti është një funksion i vazhdueshëm ρ(x, y) në R, duke e ndarë zonën R në
nëndrejtkëndësha me përmasa të njëjta dhe duke zgjedhur brenda secilit prej tyre pikat (x∗i j , y∗i j ), masa e fletë s do të
jepet si përafrim:
X k Xl
M≈ ρ(x∗i j , y∗i j )∆A
i=1 j=1
Prej këtej me rritjen e ndarjeve të R, kalimi në limit na jep masën totale të fletës:
k X
X l "
M = lim ρ(x∗i j , y∗i j )∆A = ρ(x, y) dA (15.32)
k,l→∞
i=1 j=1 R
Në qoftë se për një nëndrejtkëndësh të R, masa ishte përafërsisht

ρ(x∗i j , y∗ij )∆A, atëherë momenti në lidhje me x do të përafrohej si
[ρ(x∗i j , y∗i j )∆A]y∗i j .
Duke mbledhur dhe duke kaluar në limit, gjejmë momentin e të gjithë

fletë s R, sipas boshtit të x-ve si:
k X
X l "
Mx = lim y∗i j ρ(x∗i j , y∗i j )∆A = yρ(x, y) dA (15.33) Figura 15.31: Qendra e masës
k,l→∞
i=1 j=1 R
Dhe duke vepruar në të njëjtën mënyrë gjejmë momentin sipas boshti të y-ve:
k X
X l "
M y = lim y∗i j ρ(x∗i j , x∗i j )∆A = xρ(x, y) dA (15.34)
k,l→∞
i=1 j=1 R
Koordinatat e qendrës së masës jepen me ekuacionet:
My Mx
x̄ = dhe ȳ = (15.35)
M M
Ku M, Mx , M y jepen nga ekuacionet Ek. (15.32), Ek. (15.33), Ek. (15.34) përkatësisht.
Shembull 544. Gjeni masën dhe qendrën e masës së fletë s R =

{(x, y) : 0 ≤ x ≤ 1, 0 ≤ y ≤ 2x2 }, kur densiteti në (x, y) jepet si
ρ(x, y) = x + y.
Zgjidhje: Grafikisht zona R jepet në figuren karshi.

" 1 2x2 1
 2
y2 y=2x 
Z Z Z
M= ρ(x, y) dA = (x + y) dy dx = xy +

 dx
0 0 0
 2 
y=0
R
1
x2 2x5 1
Z
9
= (2x + 2x ) dx =
3 4
+ =
0 2 5 0 10
565
Atëherë kemi,
" 1 2x2 1
 2 2 Z 1
y3 y=2x  8x6 x6 8x7 1 5
Z Z Z
 xy

Mx = yρ(x, y) dA = y(x + y) dy dx =  2 + 3
  dx =
 (2x +
5
) dx = + =
0 0 0 y=0 0 3 3 21 0 7
R
dhe
" 1 2x2 1
 2 Z 1
xy2 y=2x  2x5 x6 1 11
Z Z Z
My = xρ(x, y) dA = x(x + y) dy dx = x y +  dx = (2x + 2x ) dx = + =
 2 4 5

0 0 0
 2 y=0  0 5 3 0 15
R
Pra koordinatat e qendrës së masës (x̄, ȳ) janë
My 11/15 22 Mx 5/7 50
x̄ = = = , ȳ = = = .
M 9/10 27 M 9/10 63

15.4.4 Momentet e inercisë

Momenti i inercisë së një grimce me masë m, në lidhje me boshtin e x-ve, është përkufizuar si mr2 ku r është
distanca e grimcës nga boshti. E zgjerojmë këtë koncept për një fletë me densitet ρ(x, y) dhe veprojmë në të njëjtën
mënyrë siç vepruam për momentet e zakonshëm.
Supozojmë se fleta R rrotullohet, me shpejtësi këndore w, rreth një drejtëze me ekuacion
x y
= .
A B
Atëherë, energjia kinetike e kësaj flete jepet nga
1
E= IL w2
2
ku
A2 Ix + B2 I y − 2ABIxy
IL =
A2 + B2
IL quhet momenti i inercisë në lidhje me L. Komponentët Ix , I y , Ixy në formulën e mësipërme jepen nga
" " "
Ix = y ρ(x, y) dA I y =
2
x ρ(x, y) dA Ixy =
2
x2 xy ρ(x, y) dA (15.36)
R R R
Ix quhet momenti i inercisë në lidhje me boshtin e x-ve, I y quhet momenti i inercisë në lidhje me boshtin e y-ve,
dhe Ixy quhet prodhimi i inercisë.
Në qoftë se plani xy rrotullohet rreth një drejtëze paralele me të, atëherë energjia kinetile jepet nga
1
E= I0 w2 ,
2
ku "
I0 = (x2 + y2 )ρ(x, y) dA (15.37)
R
I0 quhet momenti polar i inercisë i R-së në lidhje me origjinën. Vërejmë se I0 = Ix + I y .
Shembull 545. Gjeni momentet e inercisë I0 , Ix , I y të një qarku homogjen R, me densitet ρ(x, y) = ρ, me qendër në origjinë
dhe me rreze a.
566
Figura 15.32: Momentet e inercisë
Zgjidhje: Kufiri i R është rrethi x2 + y2 = a2 , i cili në koordinata polare R jepet si: R = {(r, θ) : 0 ≤ r ≤ a, 0 ≤ θ ≤ 2π}.
Gjejmë I0 :
" 2π a 2π a
r4 a πρa4
Z Z Z Z
I0 = (x + y )ρ dA = ρ
2 2
r r dr dθ = ρ
2
dθ r dr = 2πρ =
3
0 0 0 0 4 0 2
R
Për të njehsuar Ix dhe I y shfry të zojmë faktin që Ix + I y = I0 dhe Ix = I y . Atëherë
I0 πρa4
Ix = I y = =
2 4

Shembull 546. Gjeni momentet e inercisë kur zona e kufizuar nga y = x2 dhe y = 2x, me densitet proporcional me distancën
nga boshti i x-ve, pra
ρ(x, y) = ky,
kur kjo zonë rrotullohet rreth drejtëzës L : y = 2x.

" Z 2 Z 2x
32
Ix = kxy dA = k
2
x dx y2 dy = k,
R 0 x2 5
" Z 2 Z 2x
32
Iy = kx3 dA = k x3 dx dy = k,
R 0 x2 15
dhe
" Z 2 Z 2x
128
Ixy = x2 y dA = k x2 dx y dy = k.
R 0 x2 35
Pra,
12 · 32
5 k + 22 32 128
15 k − 2 · 1 · 2 35 k 32
IL = = k.
12 + 22 525
Momenti polar i inercisë është
32 32 128
I0 = Ix + I y = k+ k= k.
5 15 15

567
15.4.5 Probabiliteti
Si zbatim i integraleve është densiteti i shërndarjes së një ndryshoreje të rastit, të vazhdueshme x, dhe një
funksioni f (x) i cili gëzon veti të që f (x) ≥ 0 për të gjitha x ∈ R, dhe
Z ∞
f (x) dx = 1,
−∞
si dhe probabiliteti që ndryshorja e rastit x të jetë në segmentin [a, b] është:

Z b
P(a ≤ x ≤ b) = f (x) dx
a
" #
x
Në qoftë se do të shqyrtojmë një vektor të rastit të vazhdueshëm v = , funksioni i densitetit të shpërndarjes së
y
vektorit të rastit f (x, y) do të jetë funksion i dy ndryshoreve. Ky funksion gëzon vetinë që probabiliteti që pika (x, y)
të jetë në një zonë D është "
P{(x, y) ∈ D} = f (x, y) dA
D
Në rastin e veçantë kur D = [a, b] × [c, d] kemi

Z b Z d
P(a ≤ x ≤ b, c ≤ y ≤ d) = f (x, y) dy dx
a c
Duke qenë se densiteti i shpërndarjes përbën një probabilitet i cili i

merr vlerat nga 0 në 1, atëherë ai gezon vetinë:
"
f (x, y) ≥ 0, f (x, y) dA = 1
R2
Gjithashtu mund të shkruajmë se

" Z ∞Z ∞
f (x, y) dA = f (x, y) dx dy = 1 Figura 15.33
−∞ −∞
R2
Shembull 547. Gjeni vlerën e A, për të cilën funksioni
A x + 2y
(
për 0 ≤ x ≤ 10, 0 ≤ y ≤ 10
f (x, y) =
0 për x kudo tjetër
përbën densitet shpërndarjeje të një vektori të rastit (X, Y). Më pas gjeni P(X ≥ 2, Y ≤ 7).
Zgjidhje: Që f (x, y) të jetë densitet shpërndarjeje duhet që:

Z ∞Z ∞
f (x, y) dx dy = 1
−∞ −∞
Atëherë
Z ∞ Z ∞ Z 10 Z 10 Z 10 10
f (x, y) dx dy = A(x + 2y) dy dx = A (xy + y ) dx
2
−∞ −∞ 0 0 0 0
Z 10
=A (10x + 100) dx = 1500A = 1
0
568
Kështu që, A = 1
1500 . Pra, për A = 1
1500 , funksioni f (x, y) është distribution i densitetit për një vektori rastësor.
Z ∞ Z 7 Z 10 Z 7
1
P (X ≥ 2, Y ≤ 7) = f (x, y) dy dx = (x + 2y) dy dx
2 −∞ 2 0 1500
Z 10 7 Z 10
1 1
= (xy + y2 ) dx = (7x + 49) dx

1500 2 0 1500 2
! 10
1 7x2 868
= + 49x = ≈ 0.5787
1500 2 2 1500
Ushtrime:
√
2601. Njehsoni syprinën e pjesës së planit z = 2 + 3x + 4y që 2615. D është kufizuar nga y = x, y = 0, x = 1;
ndodhet mbi drejtkëndëshin R = [0, 5] × [1, 4]. ρ(x, y) = x.
2602. Njehsoni syprinën e pjesës së planit 2x + 5y + z = 10 2616. Gjeni momentet e inercisë Ix , I y , I0 të fletë s së kufizuar
që ndodhet brenda cilindrit x2 + y2 = 9. nga parabola x = y2 dhe drejtëza y = x − 2; ρ(x, y) = 3
2603. Njehsoni syprinën e pjesës së planit 3x + 2y + z = 6 që 2617. Jepet funksioni
ndodhet në oktantin e parë.
Ax(1 + y)
(
2604. Njehsoni syprinën e pjesës së z = 1+3x+2y2 që ndodhet për 0 ≤ x ≤ 1, 0 ≤ y ≤ 2
f (x, y) =
mbi trekëndëshin me kulme (2, 1), (0, 0), (0, 1). 0 në të kundërt
2605. Njehsoni syprinën e pjesës së paraboloidit z = 4−x2 −y2 a) Gjeni vlerën e A për të cilën funksioni përbën densitet sh-
që ndodhet mbi planin xy. përndarjeje të një vektori rasti (X, Y).
2606. Njehsoni syprinën e pjesës së paraboloidit hiperbolik b) Njehsoni P{X ≤ 1, Y ≤ 1}.
z = y2 − x2 që ndodhet ndërmjet cilindrave x2 + y2 = 1 dhe
x2 + y2 = 4. c) Njehsoni P{X + Y ≤ 1}.
2607. Njehsoni syprinën e z = 2 3/2
3 (x − y3/2 ), 0 ≤ x ≤ 2618. a) Vërtetoni se funksioni
1, 0 ≤ y ≤ 1.
(
4xy për 0 ≤ x ≤ 1, 0 ≤ y ≤ 1
2608. Njehsoni syprinën e pjesës së sferës x2 + y2 + z2 = 4, që f (x, y) =
ndodhet mbi planin z = 1. 0 në të kundërt
2609. Njehsoni syprinën e pjesës së sferës x2 + y2 + z2 = 4z, është densitet shpërndarjeje i një vektori rasti (X, Y).
që ndodhet brenda paraboloidit z = x2 + y2 .
b) Gjeni P(X ≥ 21 ), P{X ≥ 12 , Y ≤ 12 }
Gjeni masën dhe qendrën e masës së fletë s që shtrihet
në c) Gjeni pritjen matematike të (X, Y).
2610. D = {(x, y)| 0 ≤ x ≤ 2, −1 ≤ y ≤ 1}; ρ(x, y) = xy2 . 2619. a) Vërtetoni se funksioni

2611. D = {(x, y)| 0 ≤ x ≤ a, 0 ≤ y ≤ b}; ρ(x, y) = cxy. 
 1 −(0.5x+0.2y)
 e për x ≥ 0, y ≥ 0

f (x, y) = 

2612. D është zona trekëndore me kulme (0, 0), (2, 1), (0, 3);  10
ρ(x, y) = x + y. në të kundërt
0

2613. D është zona trekëndore me kulme (0, 0), (1, 1), (4, 0); është densitet shpërndarjeje i një vektori rasti (X, Y).
ρ(x, y) = x.
b) Gjeni P(Y ≥ 1), P{X ≤ 2, Y ≤ 4}
2614. D është kufizuar nga y = ex , y = 0, x = 0, dhe x = 1;
ρ(x, y) = y. c) Gjeni pritjen matematike të (X, Y).
569
15.5 Integralet e trefishta

Ashtu siç përkufizuam integralet e caktuara të funksioneve me një ndryshore dhe integralet e dyfishta të
funksioneve me dy ndryshore, ne mund të përkufizojmë edhe integralet e trefishta të funksioneve të tre ndryshoreve.
Fillimisht le të shqyrtojmë rastin kur zona e përkufizimit të funksionit
f (x, y) është një paralelopiped këndëdrejtë
B = {(x, y, z) | a ≤ x ≤ b, c ≤ y ≤ d, r ≤ z ≤ s} (15.38)
Hapi i parë është të ndajmë segmentin [a, b] në l nënsegmente me

gjatësi të barabartë me ∆x. Ndajmë segmentin [c, d] në m nënsegmente
me gjatësi të barabartë me ∆y dhe segmentin [r, s] në n nënsegmente
me gjatësi të barabartë me ∆z. Planet që kalojnë nga pikat e ndarjes e
ndajnë paralelopipedin në lmn nënparalelpipedë
Bi jk = [a, b] × [c, d] × [r, s]
Sikurse është treguar në Fig. 15.34, secili prej tyre ka vëllim
∆V = ∆x∆y∆z.
Formojmë shumën treshe të Riemannit

l X
X m X
n
f (x∗i jk , y∗i jk , z∗i jk )∆V (15.39)
i=1 j=1 k=1
Ku pika (x∗ijk , y∗i jk , z∗i jk ) i takon Bi jk .
Në mënyrë analoge me përkufizimin e integralit të dyfishtë, ne japim

përkufizimin e integralin të trefishtë si limit i shumave treshe të
Riemannit në Ek. (15.39).
Integral i trefishtë i f (x, y) në B quhet integrali i përkufizuar nga

barazimi:
$ l X
X m X
n
f (x, y, z) dV = lim f (x∗i jk , y∗i jk , z∗i jk )∆V (15.40)
l,m,n→∞
B i=1 j=1 k=1 Figura 15.34: Ndarja në paralelpipede
në qoftë se ky limit ekziston.

Përsëri integrali i trefishtë ekziston në qoftë se f (x, y, z) është i vazhdueshëm. Pikat (x∗i jk , y∗i jk , z∗ijk ) mund t’i
zgjedhim të çfarëdoshme në secilin nënparalelopiped, por në qoftë se i shënojmë thjesht (xi , y j , zk ) shprehja për
integralin e trefishtë bëhet më e thjeshtë
$ l X
X m X
n
f (x, y, z) dV = lim f (xi , y j , zk )∆V
l,m,n→∞
B i=1 j=1 k=1
Një metodë praktike të llogaritjes së integralit të trefishtë është shprehja e tyre si integrale të renditura.
Teorema 89 (Teorema e Fubinit). Në qoftë se f (x, y) është funksion i vazhdueshëm në paralelopipedin këndëdrejtë
B = [a, b] × [c, d] × [r, s],
atëherë $ Z sZ d Z b
f (x, y, z) dV = f (x, y, z) dx dy dz
r c a
B
570
Integrali i renditur në të djathtë të barazimit të mësipërm do të thotë se fillimisht ne integrojmë në lidhje me x

(duke mbajtur y dhe z të fiksuar), pastaj integrojmë në lidhje me y (duke mbajtur x dhe z të fiksuar) dhe në fund
integrojmë në lidhje me z. Ka edhe pesë mënyra të tjera për të renditur integralet dhe të gjitha japin të njëjtën vlerë.
P.sh. në qoftë se integrojmë në lidhje me y, pastaj në lidhje me z e më pas në lidhje me x, kemi:
$ Z b Z rZ d
f (x, y, z) dV = f (x, y, z) dy dz dx
a s c
B

$
8xyz dV,
B
në zonën B = [2, 3] × [1, 2] × [0, 1]
Zgjidhje: Duke qenë se nuk ka rëndësi renditja e integraleve, atëherë ne kemi zgjedhur ta integrojmë sipas kësaj
renditje:
$ Z 2 Z 3 Z 1 Z 2 Z 3
1
8xyz dV = 8xyz dz dx dy = 2
4xyz dx dy
1 2 0 1 2
0
B
Z 2Z 3 Z 2 3 Z 2
= 4xy dx dy = 2x y dy =
2
10y dy = 15
1 2 1 1 2

Le të përkufizojmë integralin e trefishtë në një zonë të përgjithshme të kufizuar E në hapësirën 3-dimensionale
(një trup), sipas të njëjtës procedurë që përdorëm për integralet e dyfishta. E rrethojmë E me një paralelopiped
këndëdrejtë B të tipit të dhënë në Ek. (15.38). Atëherë, përcaktojmë funksionin F(x, y, z) i cili përputhet me f (x, y, z)
në E dhe është zero në pikat e B që nuk i përkasin E. Nga përkufizimi
$ $
f (x, y, z) dV = F(x, y, z) dV
E B
Ky integral ekziston në qoftë se f (x, y, z) është i vazhdueshëm dhe kufiri i E është i lëmuar. Integralet e trefishta
gëzojnë të njëjtat veti si edhe integralet e dyfishta.
Ushtrim 48. Ekzistojnë gjashtë integrale të renditura

"
V= f (x, y, z) dV,
E
për një solid të dhënë. Supozojmë se E kufizohet nga planet koordinative dhe plani
x + 2y + 3z = 1.
Vërtetoni se këto gjashtë integrale janë të barabarta dhe i shprehni secilën prej tyre në varësi të kufijve në x, y, z.
Le t’i kushtojmë më tepër vëmendje funksioneve të vazhdueshëm në trup lidhur.
571
Trupat e llojit I
Një trup E thuhet se është i llojit I në qoftë se shtrihet ndërmjet

grafikëve të dy funksioneve të vazhdueshëm u1 (x, y) dhe u2 (x, y), pra
E = {(x, y, z)|(x, y) ∈ D, u1 (x, y) ≤ z ≤ u2 (x, y)} (15.41)

ku D është projeksioni i E në planin xy, siç tregohet edhe në Fig. 15.35.
Vërejmë se kufiri i sipërm i trupit E, është një sipërfaqe me ekuacion
z = u2 (x, y), ndërsa kufiri i poshtëm është një sipërfaqe me ekuacion
z = u1 (x, y).
Duke përdorur të njëjtin arsyetim si për integralet e dyfishta mund

të tregohet se në qoftë se E është e llojit I, e dhënë nga Ek. (15.41),
atëherë
$ " "Z u2 (x,y) #
f (x, y, z) dV = f (x, y, z) dz dA (15.42) Figura 15.35: Një trup i llojit I
u1 (x,y)
E D
Kuptimi i integralit të brendshëm në ekuacionin Ek. (15.42), është

që x dhe y mbahen të fiksuar dhe u1 (x, y) dhe u2 (x, y) shihen si
konstante, ndërsa f (x, y, z) integrohet në lidhje me z.
Në veçanti, në qoftë se projeksioni D i E-së është zonë plane e llojit I

(si në Fig. 15.36), atëherë
E = {(x, y, z) | a ≤ x ≤ b, g1 (x) ≤ y ≤ g2 (x), u1 (x, y) ≤ z ≤ u2 (x, y)}
dhe ekuacioni Ek. (15.42) bëhet
$ Z b Z g2 (x) Z u2 (x,y)
f (x, y, z) dV = f (x, y, z) dz dy dx (15.43)
a g1 (x) u1 (x,y)
E Figura 15.36: D është zonë e llojit I
Në qoftë se projeksioni D i E-së është një zonë e llojit II (si në Fig. 15.37),
atëherë
E = {(x, y, z)|c ≤ x ≤ d, h1 (y) ≤ x ≤ h2 (y), u1 (x, y) ≤ z ≤ u2 (x, y)}
dhe ekuacioni Ek. (15.42) bëhet

$ Z d Z h2 (y) Z u2 (x,y)
f (x, y, z) dV = f (x, y, z) dz dx dy (15.44)
c h1 (yx) u1 (x,y)
E

$
2x dV,
E
Figura 15.37: D është zonë e llojit II
ku E është trupi që ndodhet nën planin 2x + 3y + z = 6 dhe që shtrihet në
oktantin e parë.
572
Zgjidhje: Oktanti i parë është oktanti në të cilin të tre koordinatat janë

pozitive. Na duhet të përcaktojmë zonën plane D në planin xy. Ne mund
ta përfytyrojmë zonën duke e parë trupin e dhënë nga sipër, dhe prej
këtej shohim se D është trekëndëshi me kulme (0, 0), (3, 0), dhe (0, 2); shih
Fig. 15.38.
Për të përcaktuar kufijtë e integrimit nisemi nga fakti që jemi mbi planin
z = 0 dhe kufijtë për z do të përcaktohen si
0 ≤ z ≤ 6 − 2x − 3y.
Mund të integrojmë integralin e dyfishtë në D duke përdorur një prej çifteve

të mosbarazimeve Figura 15.38: Projeksioni E-së në planin
xy
0 ≤x ≤ 3 3
0 ≤x ≤ − y + 3
2 2
0 ≤y ≤ x + 2 0 ≤y ≤ 2
3
Le të njehsojmë tani integralin
$ " "Z 6−2x−3y # " 6−2x−3y
2x dV = 2x dz dA = 2xz dA

0 0
E D D
2 2 x+2
3Z 3 x+2 3
Z Z
3
= 2x(6 − 2x − 3y) dy dx = 2 2
(12xy − 4x y − 3xy ) dx
0 0 0 0
Z 3 3
4 3 1 8

= x − 8x2 + 12x dx = x4 − x3 + 6x2 = 9

0 3 3 3 0

Ne do të shohim dy lloje të tjerë trupash dhe se si të integrojmë mbi ta.
Trupat e llojit II
Një trup E quhet i llojit II, në qoftë se paraqitet si
E = {(x, y, z)|(y, z) ∈ D, u1 (y, z) ≤ x ≤ u2 (y, z)} (15.45)
ku D në këtë rast është projeksioni i E në planin (y, z).(Fig. 15.39)

Sipërfaqja e pasme është x = u1 (y, z), ndërsa sipërfaqja e përparme
është x = u2 (y, z) dhe kështu do të kemi:
$ " "Z u2 (y,z) #
f (x, y, z) dV = f (x, y, z) dx dA (15.46)
u1 (y,z)
E D
Edhe në këtë rast kemi dy lloj projeksionesh në planin yz, zona të

llojit të parë dhe zona të llojit të dytë.
Figura 15.39: Një trup E i llojit II.
Ushtrim 49. Gjeni integralin $

z
dV,
E x2 + y2
ku
E = (x, y, z) | 1 ≤ y ≤ 4, y ≤ z ≤ 4, 0 ≤ x ≤ z .

Le të shohim tani një lloj tjetër trupash.
573
Trupat e llojit III
Dhe në fund një trup është i llojit III, në qoftë se paraqitet në trajtën
E = {(x, y, z) | (x, z) ∈ D, u1 (x, z) ≤ y ≤ u2 (x, z)} (15.47)
ku D në këtë rast është projeksioni i E në planin (x, z); shihni Fig. 15.40.
Për këta lloj trupash kemi

$ " "Z u2 (x,z) #
f (x, y, z) dV = f (x, y, z) dy dA (15.48)
u1 (x,z)
E D
Në secilin nga ekuacionet Ek. (15.46) dhe Ek. (15.48), mund të ketë dy
mënyra të të shprehurit të integralit në varësi të faktit se zona D është
e llojit I ose II. Figura 15.40: Një trup E i tipit III.
Shembull 550. Njehsoni

$ √
3x2 + 3z2 dV,
E
ku E është trupi që kufizohet nga y = 2x2 + 2z2 dhe plani y = 8.
Zgjidhje: Grafiku e këtij trupi është paraqitur në Fig. 15.41
Figura 15.41: Grafiku i trupit që kufizohet nga y = 2x2 + 2z2 dhe plani y = 8.
Zona D në planin xz është një rreth me ekuacion 2x2 + 2y2 = 8 ose x2 + y2 = 4. Atëherë, mund të kalojmë nga
plani xz në koordinata polare
x = r cos θ z = r sin θ
Pra, x2 + z2 = r2 . Atëherë, kufijtë e integrimit do të përcaktohen nga mosbarazimet:
2x2 + 2z2 ≤ y ≤ 8
0≤r≤2
0 ≤ θ ≤ 2π
574
Atëherë integrali është

$ √ " "Z 8 √
#
3x2 + 3z2 dV = 3x2 + 3z2 dy dA
2x2 +2z2
E D
" √ 8
= y 3x + 3z
2 2 dA

2x2 +2z2
D
" p
= 3(x2 + z2 )(8 − (2x2 + 2z2 )) dA
D
Meqënëse do të integrojmë në koordinata polare, atëherë

p √ √ √
3(x2 + z2 )(8 − (2x2 + 2z2 )) = 3r2 (8 − 2r2 ) = 3r(8 − 2r2 ) = 3(8r − 2r3 )
Prej nga,
$ √ " 2π 2
√ √
Z Z
3x2 + 3z2 dV = 3(8r − 2r3 ) dA = 3 (8r − 2r3 )rdr dθ
0 0
E D
2π Z 2π √
√ 8 3 2 5 2 √
Z
128 256 3π

= 3 r − r dθ = 3 dθ =
0 3 5 0 0 15 15

15.5.1 Aplikime të integralit të trefishtë

Deri tani ne njohim kuptimin gjeometrik të integralit të caktuar të një funksioni me vlera jonegative. Për
shembull, syprinën e zonës plane të kufizuar nga grafiku i funksionit y = f (x) nga a në b ose për integralin e dyfishtë
kuptimi gjeometrik përbën vëllimin e trupit nën syprinën z = f (x, y) dhe mbi zonën D.
Interpretimi gjeometrik i integralit të trefishtë është më i vështirë sepse është e vështirë të përfytyrohet vëllimi
i një objekti në hapësirën 4-dimensionale. Megjithatë integrali i trefishtë mund të interpretohet në mënyra të
ndryshme në situata të ndryshme fizike, në varësi të interpetimit të x, y, z dhe f (x, y, z).
Shohim fillimisht rastin kur f (x, y, z) = 1 në E. Atëherë, integrali i trefishtë paraqet vëllimin e E-së,
$
V(E) = dV (15.49)
E
Të gjitha aplikimet e integraleve të dyfishta që studiuam në leksionin paraardhës mund të shtrihen edhe për
integralet e trefishta. Për shembull, në qoftë se funksioni i densitetit të një objekti solid që zë një zonë E është
ρ(x, y, z) në çdo pikë (x, y, z), atëherë masa e tij është
$
m= ρ(x, y, z) dV (15.50)
E
dhe momentet i tij sipas planeve koordinative janë

$ $ $
M yz = xρ(x, y, z) dV, Mxz = yρ(x, y, z) dV, Mxy = zρ(x, y, z) dV. (15.51)
E E E
Qendra e masës gjendet në pikën (x̄, ȳ, z̄), ku
M yz Mxz Mxy
x̄ = , ȳ = , z̄ = (15.52)
m m m
575
Momentet e inercisë në lidhje me tre boshtet koordinative, ashtu siç kemi parë edhe më sipër, janë
$ $ $
Ix = (y + z )ρ(x, y, z) dV, I y =
2 2
(x + z )ρ(x, y, z) dV, Iz =
2 2
(x2 + y2 )ρ(x, y, z) dV. (15.53)
E E E
X
 
Në qoftë se kemi një vektor rasti Y , densiteti i shpërndarjes së tij, është një funksion i tre ndryshoreve f (x, y, z), i
 
Z
 
tillë që probabiliteti që (X, Y, Z) të jetë në E, është
$
P({(X, Y, Z) ∈ E}) = f (x, y, z) dV
E
Në veçanti
Z b Z d Z s
P {a ≤ X ≤ b, c ≤ Y ≤ d, r ≤ Z ≤ s} = f (x, y, z) dz dy dx
a c r
Densiteti i shpërndarjes plotëson kushtet
Z ∞ Z ∞ Z ∞
f (x, y, z) ≥ 0, f (x, y, z) dz dy dx = 1.
−∞ −∞ −∞
Shembull 551. Gjeni qendrën e masës të një trupi me densitet konstant që kufi-
zohet nga cilindri parabolik x = y2 dhe planet x = z, z = 0, dhe x = 1.
Zgjidhje: Projeksioni i trupit në planin xy tregohet në Fig. 15.42. Atëherë

ky trup mund të jepet si
n o
E = (x, y, z) | − 1 ≤ y ≤ 1, y2 ≤ x ≤ 1, 0 ≤ z ≤ x
Marrim ρ(x, y, z) = ρ. Atëherë,

$ Z 1 Z 1 Z x
m= ρ dV = ρ dz dx dy
E −1 y2 0
1 1 1 " #x=1
x2
Z Z Z
=ρ x dx dy = ρ dy
−1 y2 −1 2 x=y2
ρ 1 1
Z Z
= (1 − y ) dy = ρ
4
(1 − y4 ) dy
2 −1 0
#1
y5
"
4ρ
=ρ y− = .
5 0
5
Meqënëse trupi është simmetrik në lidhje me planin xz, atëherë kemi që

Mxz = 0. Pra, ȳ = 0. Gjemë dy momentet e tjerë.
$ Z 1 Z 2 Z x
4ρ
M yz = xρ dV = xρ dz dx dy =
E −1 y2 0 7
$ Z 1 Z 2 Z x
2ρ
Mxy = zρ dV = zρ dz dx dy = . Figura 15.42
E −1 y2 0 7
Pra qendra e masës ka koordinata

!
M yz Mxz Mxy 5 5

(x̄, ȳ, z̄) = , , = , 0, .
m m m 7 14
576
Ushtrime:
R 1 R 2−y R 4−y2
Njehsoni integralet. 2637. 6xz dx dz dy.
0 0 0
R1 Rz x+z
R Gjeni qendrën e masës së trupit S me funksionin e
2620. 6xz dy dx dz
0 0 0
densitetit të dhënë.
R1 R2xRy 2638. S = {(x, y, z) : 0 ≤ x ≤ 1, 0 ≤ y ≤ 1, 0 ≤ z ≤
2621. 2xyz dz dy dx 1; ρ(x, y, z) = xyz.}
0 0 0
R3 Rx Rxy 2639. S = {(x, y, z) : 0 ≤ x ≤ 1, 0 ≤ y ≤ 1, 0 ≤ z ≤
2622. 24xy dz dy dx 1; ρ(x, y, z) = x2 + y2 + z2 .}
1 1 2
√ 2640. S = {(x, y, z) : 0 ≤ x ≤ 1, 0 ≤ y ≤ 1, 0 ≤ z ≤
R Ry
R1 1−x 1 − x − y; ρ(x, y, z) = 1.}
2623. 4x2 z3 dz dy dx
0 0 0 2641. S = {(x, y, z) : z ≥ 0, x2 + y2 + z2 ≤ a2 ; ρ(x, y, z) =
π/2 2 x2 + y2 + z2 .}
R Ry Ry
2624. cos( xy ) dz dx dy 2642. S = {(x, y, z) : x ≥ 0, y ≥ 0, z ≥ 0, x2 + y2 + z2 ≤
0 0 0
√
a2 ; ρ(x, y, z) = 1.}
2
R 2 R2 Rex 2643. Gjeni masën dhe qendrën e masës së trupit të kufizuar
2625. x dz dx dy
0 y 0
√ nga plani z = 4 dhe paraboloidi z = x2 + y2 me densitet
√ ρ(x, y, z) = 3 + x.
R3 R1 R1−z2
2626. ze y dx dz dy 2644. Gjeni masën dhe qendrën e masës së kubit të dhënë nga
0 0 0 0 ≤ x ≤ a, 0 ≤ y ≤ a, 0 ≤ z ≤ a; ρ(x, y, z) = x2 + y2 + z2 .
R1 R1 R1 2 2645. Gjeni momentet e inercisë së kubit me densitet konstant
2627. 12xzezy dy dx dz
k, dhe brinjë L, në qoftë se një kulm i tij ndodhet në origjinë
0 0 x2
dhe tre brinjë shtrihen sipas boshteve koordinative.
R 2 Rx
R1 4−x
2628. sin 2x
4−x dy dz dx 2646. Cila është vlera mesatare e g(x, y, z) = xe y sin z në ku-
0 0 0 bin 0 ≤ x ≤ 2, 0 ≤ y ≤ 2, 0 ≤ z ≤ 2?
R x R+y
2 2 2
R1 1−y 2647. Gjeni vlerën mesatare të F(x, y) = x + y − z në
2629. dz dx dy {0 ≤ x ≤ 1, 0 ≤ y ≤ 1, 0 ≤ z ≤ 2}.
−1 0 0
Njehsoni integralin e trefishtë. 2648. Gjeni vlerën mesatare të F(x, y) = xyz në {0 ≤ x ≤
# 1, 0 ≤ y ≤ 1, 0 ≤ z ≤ 2}.
2630. y2 z2 dV, ku E është e kufizuar nga parabloloidi
E 2649. Për vektorin e rastit (X, Y, Z) jepet densiteti i shpërn-
x = 1 − y2 − z2 dhe plani x = 0. darjes
#
2631. y dV, ku E është e kufizuar nga planet x = 0, z = 0 (
Axyz për (x, y, z) ∈ [0, 2] × [0, 2] × [0, 2]
E f (x, y, z) =
dhe plani 2x + y + z = 2. 0 në të kundërt
#
2632. (xy + z) dV, ku B = [0, 1] × [0, 1] × [1−, 1]. a) Gjeni vlerën e A.
B
# b) Njehsoni P{X ≤ 1, Y ≤ 1, Z ≤ 1}.
2633. 6xy dV, ku E ndodhet ndërmjet planit z = 1+x+ y
E √ c) Njehsoni P{X + Y + Z ≤ 1}.
dhe zonës plane në xy të kufizuar nga vijat z = x dhe x = 1.
! 2650. Për vektorin e rastit (X, Y, Z) jepet densiteti i shpërn-
2634. y2 z2 dV, ku E është e kufizuar nga parabloloidi darjes
E
x = 4y2 + 4z2 dhe plani x = 4.
( −(0,5x+0.2y+0.1z)
Ce për (x, y, z) ∈ R3+
f (x, y, z) =
2635. Gjeni vëllimin e trupit të kufizuar nga sipërfaqja y = x2 0 në të kundërt
dhe planet z = 0, z = 4, dhe y = 9.
a) Gjeni vlerën e C.
Ndërtoni trupin vëllimi i të cilit jepet me anë të inte-
graleve të renditur. b) Njehsoni P{X ≤ 1, Y ≤ 1}.
R 1 R 1−x R 2−2z
2636. 0 0 dy dx dz c) Njehsoni P{X ≤ 1, Y ≤ 1, Z ≤ 1}.
0
577
15.6 Integralet e trefishta në koordinatat cilindrike
Në gjeometrinë plane sistemi polar i koordinatave u përdor për

të shprehur në një mëmyrë më të përshtatshme një kategori të
caktuar kurbash dhe sipërfaqesh. Koordinatat cilindrike nuk
janë tjetër veçse një zgjerim i koordinatave polare në hapësirën
3-dimensionale. Për analogji sistemi i koordinatave cilindrike në
hapësirën 3-dimensionale na shërben për të shprehur në një mënyrë
më të përshtatshme një kategori të caktuar sipërfaqesh dhe trupash.
Formulat për koordinatat cilindrike janë
x = r cos θ, y = r sin θ, z=z (15.54)
Pra, një pikë P në hapësirën 3-dimensionale paraqitet nga një treshe

e renditur (r, θ, z), ku r dhe θ janë koordinatat polare të projeksionit
P në planin xy dhe z është distanca e drejtpërdrejtë e pikës nga plani Figura 15.43: Koordinatat cilindrike
xy (Fig. 15.43).
Supozojmë se f (x, y) është një funksion i vazhdueshëm dhe
E = (x, y, z) | (x, y) ∈ D, u1 (x, y) ≤ z ≤ u2 (x, y)

ku D jepet në koordinata polare:
D = {(r, θ) | α ≤ θ ≤ β, h1 (θ) ≤ r ≤ h2 (θ)}
Nga ekuacioni Ek. (15.42), dimë se

$ " "Z u2 (x,y) #
f (x, y, z) dV = f (x, y, z) dz dA (15.55)
u1 (x,y)
E D
dhe gjithashtu tashme jemi në gjendje të llogarisim integralin e dy- Figura 15.44
fishtë në koordinata polare, kështu që kemi integralin
$ Z β Z h2 (θ) Z u2 (r cos θ, r sin θ)

f (x, y, z) dV = f (r cos θ, r sin θ, z) r dz dr dθ (15.56)
α h1 (θ) u1 (r cos θ,r sin θ)
E
Formula Ek. (15.56) quhet formula e integralit të trefishtë në koordinata cilindrike.
Konvertimit të një integrali nga kordinata Karteziane në koordinata polare

bëhet me zëvendësimet
dhe z = z. Atëherë
dV = r dz dr dθ.
Në figurën karshi jepet interpretimi gjeometrik i njësisë në koordinata
polare.
Le të shohim tani disa shembuj. Figura 15.45
578

√
Z 2 Z 4−x2 Z 2
√ √ (x2 + y2 ) dz dy dx.
−2 − 4−x2 x2 +y2
Zgjidhje: Trupi që përcaktohet nga kufijtë e këtij integrali është

√ √ q
E = (x, y, z) | − 2 ≤ x ≤ 2, − 4 − x ≤ y ≤ 4 − x , x2 + y2 ≤ z ≤ 2
2 2
me projeksion në planin xy diskun x2 + y2 ≤ 4.
Në koordinata cilindrike ky trup shprehet

Figura 15.46
E = {(r, θ, z) | 0 ≤ θ ≤ 2π, 0 ≤ r ≤ 2, r ≤ z ≤ 2}
Atëherë kemi
Z 2 Z √
4−x2 Z 2 " Z 2π Z 2 Z 2
√ √ (x2 + y2 ) dz dy dx = (x2 + y2 ) dV = r2 · r dz dr dθ
−2 − 4−x2 x2 +y2 E 0 0 r
Z 2π Z 2 2
1 4 1 5 16

= dθ r3 (2 − r) dr = 2π r − r = π.
0 0 2 5 0 5

#
Shembull 553. Njehsoni integralin y dV ku E është zona që shtrihet ndërmjet planit z = x + 2 dhe planit xy, dhe ndërmjet
E
cilindrave x2 + y2 = 1 dhe x2 + y2 = 4.
Zgjidhje: Thjesht ne na duhet të bëjmë kalimin në koordinata cilindrike dhe të njehsojmë integralin. E nisim me
përcaktimin e kufijve të z në koordinata cilindrike
0 ≤ z ≤ x + 2 =⇒ 0 ≤ z ≤ r cos θ + 2
Duhet të kemi parasysh se jemi mbi planin xy, pra mbi planin z = 0. Nga ana tjetër kemi që D ndodhet ndërmjet
rrathëve x2 + y2 = 1 dhe x2 + y2 = 4 në planin xy, kështu që kufijtë e saj përcatohen si 0 ≤ θ ≤ 2π dhe 1 ≤ r ≤ 2.
Atëherë, integrali që duam të njehsojmë do të marrë trajtën
$ Z 2π Z 2 Z r cos θ+2 Z 2π Z 2
y dV = (r sin θ) r dz dr dθ = r2 sin θ (r cos θ + 2) dr dθ
0 1 0 0 1
E
Z 2π Z 2 Z 2π 2
1 3 1 4 2 3

= r sin(2θ) + 2r sin θ dr dθ =
2
r sin(2θ) + r sin θ dθ

0 1 2 0 8 3 1
Z 2π 2π
15 14 15 14

= sin(2θ) + sin θ dθ = − cos(2θ) − cos θ = 0

0 8 3 6 3 0

Ashtu siç vepruam për konvertimin e integraleve të dyfishta nga koordinata karteziane në koordinata polare,
ashtu mund të konvertojmë integralet e trefishta nga koordinata karteziane në koordinata cilindrike.

Z 1 Z √1−y2 Z √x2 +y2
xyz dz dx dy
−1 0 x2 +y2
579
Zgjidhje: Kufij të e integrimit për ndryshoret janë

−1 ≤ y ≤ 1
q
0 ≤ x ≤ 1 − y2
q
x2 + y2 ≤ z ≤ x2 + y2
p
Dy mosbarazimet e para përcaktojnë zonën D. Duke qenë se kufijtë për x janë nga 0 në 1 − y2 , atëherë kjo zonë
ndodhet në gjysmën e djathtë të rrethit me rreze 1 me qendër në origjinë. Ndërsa duke qenë se kufijtë për y janë
nga -1 në 1, kjo përbën gjysmën e qarkut me rreze 1 dhe me qendër origjinën. Atëherë, kufijtë e D në koordinata
cilindrike do të shprehen si
π π
− ≤θ≤
2 2
0≤r≤1
Prej këtej kufijtë për z, janë r2 ≤ z ≤ r. Pra përfundimisht integrali në koordinata cilindrike bëhet
Z 1 Z √1−y2 Z √x2 +y2 Z π/2 Z 1 Z r
xyz dz dx dy = r(r cos θ)(r sin θ)z dz dr dθ
−1 0 x2 +y2 −π/2 0 r2
Z π/2 Z 1 Z r r Z π/2 Z 1
1 2 3

= zr cos θ sin θ dzdr dθ =
3
z r cos θ sin θ dr dθ

−π/2 0 r2 −π/2 0 2 r2
Z π/2 Z 1 Z π/2 Z 1
1

= cos θ sin θr3 (r2 − r4 ) dr dθ = cos θ sin θ(r5 − r7 ) dr dθ
−π/2 0 2 −π/2 0
1 π/2
Z π/2
1 1 1

= cos θ sin θ − dθ = sin2 θ = 0

2 −π/2 6 8 48 −π/2

Shembull 555. Jepet trupi E që shtrihet brenda cilindrit x2 + y2 = 1, poshtë

planit z = 4, dhe sipër paraboloidit z = 1 − x2 − y2 . Funksioni i densitetit ρ(x, y, z)
është në proporcion të drejtë me distancën e pikës (x, y, z) nga aksi i cilindrit, ku
konstantja e proporcionalitetit është K. Gjeni masën e trupit në varësi të K-së.
Zgjidhje: Trupi E në koordinata cilindrike jepet nga
E = {(r, θ, z) | 0 ≤ θ ≤ 2π, 0 ≤ r ≤ 1, 1 − r2 ≤ z ≤ 4}
Distanca e pikës (x, y, z) nga boshti i cilindrit është njësoj sa distanca e pikës
(x, y) nga origjina, pra x2 + y2 . Atëherë kemi
p
q
ρ(x, y, z) = K x2 + y2 = Kr
Figura 15.47
Masa jepet nga
" q Z 2π Z 1 Z 4
m= K x + y dV =
2 2 Kr · r dz dr dθ
E 0 0 1−r2
2π 1 2π 1 " #1
r5
Z Z Z Z
12πK
= Kr 4 − (1 − r ) dr dθ = K
2 2
dθ (3r + r ) dr = 2πK r +
2 4 3
= .
0 0 0 0 5 0 5

Ushtrime:
580
Përdorni koordinatat cilindrike për të njehsuar inte- 2659. Gjeni vëllimin e trupit që ndodhet brenda cilindrit
gralet: x2 + y2 = 1 dhe sferës x2 + y2 + z2 = 4.
√
R3 R9−x2 9−xR2 −y2
2660. Gjeni vëllimin e trupit që ndodhet brenda cilindrit
2651. x2 dz dy dx x2 + y2 = 1 dhe jashtë konit z2 = x2 + y2 .
√
−3 − 9−x2 0
√ 2√2 2 2661. Gjeni vëllimin e trupit që përfohet nga prerja e sferës
R1 R1−y Rx +y x2 + y2 + z2 me cilindrin r = 2 sin θ.
2652. xyz dz dx dy
0 0 x2 +y2
# 2662. Gjeni vëllimin e trupiut të kufizuar nga x2 + y2 =
2653. (x + xy ) dV ku E është trupi në oktantin e parë 3, x2 + y2 + z2 = 16 dhe z = 0.
3 2
E
nën paraboloidin z − 1 − x2 − y2 . 2663.pGjeni qendrën e masës së trupit të kufizuar nga koni
# z = x2 + y2 dhe planet z = 1, x = 0, y = 0, kur densiteti
2654. 2z dV ku E është trupi ndërmjet dy gjysmësferave
E jepet si ρ(r, θ, z) = r.
të sipërme x2 + y2 + z2 = 1 dhe x2 + y2 + z2 = 4.
# p 2664. Përdorni koordinatat cilindrike për të treguar se vëllimi
2655. Njehsoni x2 + y2 dV, ku E është zona që shtrihet i trupit të kufizuar nga sipër nga sfera r2 + z2 dhe nga poshtë
E nga koni z = r cot ϕ0 , ku 0 < ϕ0 < π/2, është
brenda cilindrit x2 + y2 = 16 dhe ndërmjet planeve z = −5
dhe z = 4. 2πa3
# V = (1 − cos ϕ0 )
2656. Njehsoni (x3 + xy2 ) dV, ku E është trupi që shtri- 3
E
het në oktantin e parë x2 + y2 = 16 dhe nën paraboloidin 2665. Gjeni qendrën e masës së katërkëndorit D, në oktantin e
x = 1 − x2 − y2 . parë i formuar nga planet koordinative dhe plani x + y + z = 1,
# pranojmë se ρ = 1.
2657. Njehsoni ez dV, ku E është trupi që kufizohet nga
E
2666. Gjeni momentin e inercisë së gjysmësferës D, me rreze
paraboloidi x = 1 + x2 + y2 dhe cilindri x2 + y2 = 5, dhe plani
a në lidhje me boshtin qëndror pingul me bazën e D.
xy.
#
x dV, ku E është trupi që kufizohet nga 2667. Paraboloidi z = x + y është në formën e një gote vere,
2 2
2658. Njehsoni
E dhe plani z = 2x pret një pjesë të fundme sipër paraboloidit.
planet z = 0 dhe z = x + y + 3, dhe nga cilindrat x2 + y2 = 4 Gjeni momentin e inercisë në lidhje me boshtin e z-ve, duke
dhe x2 + y2 = 9. pranuar se ρ = 1.
15.7 Integralet e trefishta në koordinatat sferike
Për integralet e trefishta ne fillimisht konsiderojmë të ashtuquajturat

pyka sferike. Kjo do të thotë se kufijtë e variableve do jenë të formës:
a ≤ ρ ≤ b, α ≤ θ ≤ β, c ≤ ϕ ≤ d
Në përkufizimin e integralit të trefishtë me kordinatat Karteziane

x, y, z ne u nisëm nga ndarja e trupit në paralelpipedë të vegjël
këndëdrejtë. Në kordinatat sferike, këta paralelpipedë kthehen
pikërisht në pyka sferike. Pjesa tjetër e argumentit është pothuajse
njësoj me kordinatat Karteziane.
Pra, ne e ndajmë trupin E,
E = {(ρ, θ, ϕ) | a ≤ ρ ≤ b, α ≤ θ ≤ β, c ≤ ϕ ≤ d}
në pyka sferike të vogla Ei jk , të cilat siç mund të shihet nga Fig. 15.53
kanë përmasa ∆ρ, ρi ∆ϕ, dhe ρi sin ϕk ∆θ. Figura 15.48
581
Përafrim i vëllimit të Ei jk jepet si më poshtë

∆Vi jk ≈ (∆ρ) · (ρi ∆ϕ) · (ρi sin ϕk ∆θ) = ρ2i sin ϕk ∆ρ∆θ∆ϕ
Në qoftë se përdorim Teoremën mbi Vlerat e Ndërmjetme, gjejmë se

vëllimi i tyre është saktësisht
∆Vi jk = ρ̃i 2 sin ϕ̃k ∆ρ∆θ∆ϕ

ku ρ̃i , θ̃ j , ϕ̃k është një pikë në Ei jk . Në qoftë se koordinatat Karteziane
të kësaj pike janë (x∗i jk , y∗i jk , z∗i jk ), atëherë
$ l X
X m X
n
f (x, y, z) dV = lim f (x∗i jk , y∗i jk , z∗i jk ) ∆Vi jk
l,m,n→∞
E i=1 j=1 k=1
l X
X m X
n
= lim f (ρ̃i 2 sin ϕ̃k cos θ̃ j , ρ̃i 2 sin ϕ̃k sin θ̃ j , ρ̃i 2 cos ϕ̃k )ρ̃i 2 sin ϕ̃k ∆ρ∆θ∆ϕ
l,m,n→∞
i=1 j=1 k=1
Kjo e fundit përbën shumën integrale të Riemannit për funksionin
F(ρ, θ, ϕ) = f ρ sin ϕ cos θ, ρ sin ϕ sin θ, ρ cos ϕ · ρ2 sin ϕ. Figura 15.49: Ndarja e një trupi në pyka sferike

Kështu që përfundimisht integrali i trefishtë në koordinata sferike ka trajtën

$ Z dZ βZ b
f (x, y, z) dV = f ρ sin ϕ cos θ, ρ sin ϕ sin θ, ρ cos ϕ · ρ2 sin ϕ dρ dθ dϕ

(15.57)
c α a
E
ku E përkufizohet nga:
E = (ρ, θ, ϕ) | a ≤ ρ ≤ b, α ≤ θ ≤ β, c ≤ ϕ ≤ d

Formula Ek. (15.57) ka vend edhe për zona sferike më të përgjithshme si

E = (ρ, θ, ϕ) | α ≤ θ ≤ β, c ≤ ϕ ≤ d, g1 (θ, ϕ) ≤ ρ ≤ g2 (θ, ϕ)

Në këtë rast formula do është njësoj me Ek. (15.57), me përjashtim të kufijve të ρ që janë g1 (θ, ϕ) dhe g2 (θ, ϕ). Më
poshtë shohim disa shembuj.
Shembull 556. Njehsoni integralin $
16z dV,
S
ku S është gjysma e sipërme e sferës
x2 + y2 + z2 = 1.
Zgjidhje: Meqënëse kemi gjysmën e sipërme të sferës, atëherë kufijtë për ndryshoret janë
π
0 ≤ ρ ≤ 1, 0 ≤ θ ≤ 2π, 0 ≤ ϕ ≤
2
Pra integrali është
$ Z π/2 Z 2π Z 1
16z dV = ρ2 sin ϕ(16ρ cos ϕ) dρ dθ dϕ
0 0 0
E
Z π/2 Z 2π Z 1
= 8ρ3 sin(2ϕ) dρ dθ dϕ
0 0 0
Z π/2 Z 2π Z π/2 π/2
= 2 sin(2ϕ) dθ dϕ = 4π sin(2ϕ) dϕ = −2π cos(2ϕ) = 4π

0 0 0 0
582
Shembull 557. Ktheni në koordinata sferike dhe njehsoni integralin e mëposhtëm

Z 3 Z √9−y2 Z √18−x2 −y2
√ (x2 + y2 + z2 ) dz dx dy
0 0 x2 +y2
Zgjidhje: Nisemi nga kufijtë e integrimit, të cilët janë

q
0 ≤ y ≤ 3, 0 ≤ x ≤ 9 − y2
dhe q q
x + y ≤ x ≤ 18 − x2 − y2 .
2 2
Bashkësia e vlerave të x-it, është gjysma e djathtë e qarkut me rreze 3 dhe me qendër në origjinë. Duke qenë se
vlerat e y janë pozitive atëherë zona e vlerave D në planin xy është një e katërta e rrethit që gjendet në kuadrantin
e parë. Meqenëse D i përket kuadrantit të parë, atëherë E duhet t’i përkasë oktantit të parë. Kështu që kufijtë për θ
do të jenë 0 ≤ θ ≤ π2 .
Përsa i përket z, kufiri i poshtëm z = x2 + y2 është gjysma e sipërme e një koni. Kufiri i sipërm z = 18 − x2 − y2
p p
është gjysma e sipërme e sferës x2 + y2 + z2 = 18. Prej këtej nxjerrim se kufijtë e ρ janë
√ √
0≤ρ≤ 18 = 3 2
Për të përcaktuar kufijtë e vlerave të ϕ gjejmë prerjen e konit me sferën

q 2
x2 + y2 + z2 = 18
π π
Pra kemi z = 3. Prej këtej ρ cos ϕ = 3 e cila na jep cos ϕ = √1 dhe ϕ = 4. Pra, 0 ≤ ϕ ≤ 4 dhe përfundimisht duke
2
patur parasysh se ρ = x + y + z , integrali kthehet në formën
2 2 2 2
Z 3 Z √9−y2 Z √18−x2 −y2 Z π/4 Z π/2 Z √

3 2
√ (x + y + z ) dz dx dy =
2 2 2
ρ4 sin ϕdρ dθ dϕ
0 0 x2 +y2 0 0 0

Shembull 558. Duke ppërdorur koordinatat sferike gjeni volumin e trupit që
shtrihet mbi konin z = x2 + y2 dhe poshtë sferës x2 + y2 + z2 = z.
Zgjidhje: Së pari vërejmë që sfera x2 + y2 + z2 = z shkruhet si
1 2 1

x2 + y2 + z − = ,
2 2

pra ka qendër në ( 0, 0, 21 dhe rreze r = 12 . Ekuacioni i sferës në koordinata
sferike është ρ = cos φ dhe ekuacioni i konit
q
ρ cos φ = ρ2 sin2 φ cos2 φ + ρ2 sin2 φ sin2 φ = ρ sin φ
Këto dy sipërfaqe priten kur

Figura 15.50
sin φ = cos φ
ose për φ = π4 . Pra trupi në fjalë në koordinata sferike jepet nga
583
n o
E = (ρ, θ, φ) | 0 ≤ θ ≤ 2π, 0 ≤ φ ≤ π/4, 0 ≤ ρ ≤ cos φ .
Atëherë,
$ Z 2π Z π/4 Z cos φ
V(E) = dV = ρ2 sin φ dρ dφ dθ
E 0 0 0
π/4 #ρ=cos φ π/4 #π/4
2π
ρ3 2π cos4 φ π
Z Z " Z "
2π
= dθ sin φ dφ = sin φ cos φ dφ =
3
− =
0 0 3 ρ=0
3 0 3 4 0
8
Ushtrime:
Përdorni koordinatat sferike për të njehsuar inte- 2676. Gjeni vëllimin e pjesës së sferës me qendër në origjinë
gralet: dhe me rreze 2 që ndodhet mbi planin z = 1.
√
4−xR2 −y2
R2 R4−x2 2677. Gjeni
√ vëllimin e trupit të kufizuar nga x2 + y2 + z2 =
z2 x2 + y2 + z2 dz dy dx
p
2668.
√
−2 − 4−x2 0
4, y = 3, dhe z = 0.
√
R2 R4−x2 16−x
2
−y2 2678. Gjeni vëllimin e trupit mbi konin z2 = x2 + y2 dhe nën
planin z = 1.
R
x2 + y2 dz dy dx
p
2669.
−2 0 0
√ 2 2679. Gjeni vëllimin e trupit mbi konin ϕ = π/3 dhe në sferën
R3 R9−y 18−x
2
R −y
2
ρ = 4 cos ϕ.
2670. (x2 + y2 + z2 ) dz dx dy
0 0
√ 2680. Le të jetë H një hemisferë me rreze a densiteti i së cilës në
2 2 x +y
# √2 2 2 çdo pikë është proporcional me distancën nga qendra e bazës.

2671. e x +y +z dV, ku E është trupi brenda sferës
E a) Gjeni masën e H.
x + y + z = 9 në oktantin e parë.
2 2 2
# b) Gjeni qendrën e masës.

3e(x +y +z ) dV, ku R është trupi brenda sferës
2 2 2 3/2
2672.
R c) Gjeni momentin e inercisë së H në lidhje me boshtin e x-ve.
x2 + y2 + z2 = 9 në oktantin e parë.
# 2681. Gjeni momentin e inercisë në lidhje me boshtin e z-ve, të
xe(x +y +z ) dV, ku E është trupi ndërmjet sferave trupit ndërmjet sferave x2 + y2 + z2 = a2 dhe x2 + y2 + z2 = b2 ,
2 2 2 2
2673.
E
x2 + y2 + z2 = 1 dhe x2 + y2 + z2 = 4, në oktantin e parë. a < b.
2674. Gjeni vëllimin e trupit që shtrihet ndërmjet sferës 2682. Vërtetoni se

x2 + y2 + z2 = 9 dhe konit z2 = x2 + y2 .
Z∞ Z∞ Z∞ q
x2 + y2 + z2 e−(x +y +z ) dx dy dz = 2π
2 2 2
2675. Gjeni vëllimin e trupit që përftohet nga prerja e sferës
r ≤ 2 dhe konit z = 3x + 3y .
2 2 2
−∞ −∞ −∞
584
15.8 Ndryshimi i koordinatave dhe integralet e shumëfishta

Në kapitujt e mëparshëm ne kemi përdorur konvertimin e ndryshoreve për të thjeshtuar integralin. Për shembull,
nëpërmjet metodës së zëvendësimit
Z b Z d
f g(x) g0 (x) dx =

f (u) du, (15.58)
a c
ku u = g(x). Tani ne duam të kemi një teknikë të ngjashme në lidhje me integralet e dyfishta dhe të trefishta. Në fakt
tashmë një gjë të tillë, ne e kemi aplikuar kur konvertuam integralin e dyfishtë në koordinata polare dhe integralin
e trefishtë në koordinata cilindrike dhe sferike. Për këto konvertime ne përdorëm formula për dA dhe dV, pa
dhënë vërtetime për to. Në këtë leksion ne do studiojmë një mënyrë të përgjithshme se çfarë ndodh me integralet
kur kemi konvertim të ndryshoreve. Si aplikime të kësaj metode ne do të vërtetojmë rezultatet për dA dhe dV të
përdorura më parë.
Shumë herë në aplikime ne na duhet të ndryshojmë koordinatat, për shembull nga një sistem koordinativ xy
në një tjetër sistem koordinativ uv. Nga pikëpamja e integrimit ka dy arsye kryesore përse ne mund të bëjmë një
ndryshim të tillë. Një arsye e transformimit në koordinata të tjera është ajo e thjeshtimit të integrimit, ndërsa një
tjetër arsye është thjeshtimi i zonës së integrimit.
Ka një botë të tërë të teorisë së transformimeve që ne nuk do ti shohim në këtë leksion. Për shembull, trans-
formimet lineare të planit R2 ose të hapësirave Euklidiane studiohen me imtësi në [74]. Transformimet luajnë një
rol themelor në gjeometrinë algjebrike; shihni [55] për më shumë detaje.
Le të ndajmë tani zonën S në planin uv në drejtëkëndësha Si j dhe shënojmë me Ri j := T(Si j ) si në Fig. 15.51.
Atëherë " m Xn m X
n
∂(x, y)
X X
f (x, y) dA ≈ f (xi , y j )∆A ≈ f (g(ui , v j ), h(ui , v j )) ∆u ∆v
R ∂(u, v)
i=1 j=1 i=1 j=1
Figura 15.51: Ndryshimi i koordinatave
Meqënëse shuma e dyfishtë e mësipërme është një shumë e Riemanit, atëherë kur m, n → ∞ bëhet
"
∂(x, y)

f (g(u, v), h(u, v)) du dv
S ∂(u, v)
Pra kemi teoremën e mëposhtme.
Teorema 90. Supozojmë se T është një C1 transformim me Jakob jozero, i cili transformon zonën S të planit uv në zonën R në
planin xy. Supozojmë se f (x, y) është një funksion i vazhdueshëm në R, dhe S dhe R janë zona plane të llojit I ose II. Supozojmë
se T është gjithashtu funksion injektiv, me përjashtim ndoshta të kufirit të S-së. Atëherë
" "
∂(x, y)

f (x, y) dA = f x(u, v), y(u, v) du dv
∂(u, v)
R S
585
Teor. 90 na thotë se ne kalojmë nga një integral në x, y në një integral në u, v, duke shprehur x dhe y në varësi të
u dhe v dhe duke shkruar
∂(x, y)

dA = du dv
∂(u, v)
Ushtrim 50. Duke përdorur ndryshimin e koordinatave x = u2 − v2 dhe y = 2uv gjeni integralin
"
y dA,
R
ku R është zona e kufizuar nga boshti i x-it, parabolat y = 4 − 4x dhe y2 = 4 + 4x, dhe y ≥ 0.
2
Zgjidhje: Shihni se zona R e kufizuar nga boshti i x-it, parabolat y2 = 4 − 4x dhe y2 = 4 + 4x, dhe y ≥ 0 është
pikërisht zona R në Fig. 16.5. Duke zbatuar teoremën e mësipërme kemi
" "
∂(x, y)

y dA = (2uv) du dv

∂(u, v)
R S
Meqënëse në Shemb. 586 ne vërtetuam se S = [01, ] × [0, 1], atëherë

" "
∂(x, y)
Z 1Z 1
y dA = (2uv) du dv = 2 uv 4(u2 + v2 ) du dv

∂(u, v) 0 0
R S
1 1 1
1 2 1 4 1 1
Z Z
1 4 1 1 1

= u v + u2 v3 dv = v + v3 dv = v + v =

0 4 2 0

0 4 2 8 8 0 4

Në vazhdim do të vërtetojmë një formulën e konvertimit të një integrali të dyfishtë nga koordinata karteziane
në koordinata polare të përdorur në leksionet e mëparshme.
Shembull 559. Vërtetoni se kur transformojmë koordinatat
karteziane në koordinata polare kemi
dA = r dr dθ.
Zgjidhje: Për të treguar këtë barazim mjafton të përdorim for-

mulën e mësipërme për dA. Transformimi ynë në këtë rast
është
Atëherë, Jakobi për këtë transformim është
∂(x, y) ∂x ∂x

cos θ −r sin θ

∂r ∂θ
= ∂y ∂y = =
∂(r, θ) ∂ru ∂θ sin θ r cos θ
= r cos2 θ − (−r sin2 θ) = r(cos2 θ + sin2 θ) = r
Atëherë, për dA kemi
∂(x, y)

dA = dr dθ = |r| dr dθ = r dr dθ
∂(r, θ)

!
Shembull 560. Njehsoni integralin (x − xy + y ) dA, ku R është elipsi i dhënë me ekuacion x2 − xy + y2 = 2, duke
2 2
R
përdorur transformimin r r
√ 2 √ 2
x = 2u − v, y = 2u + v.
3 3
586
Zgjidhje: E para gjë që duhet të bëjmë është transformimi i elipsit. Pra kemi
 r 2  r  r   r 2
 √ 2  √ 2   √ 2   √ 2 
2 = x − xy + y =  2u −
2 2
v  2u + v +  2u +

v −  2u − v
3 3 3 3 
4 2 2 4 2

= 2u2 − √ uv + v2 − 2u2 − v2 + 2u2 + √ uv + v2 = 2u2 + 2v2
3 3 3 3 3
Po të pjestojmë me 2 anë për anë, nxjerrim që ekuacioni që përshkruan R, transformohet në u2 + v2 = 1, që është

rrethi njësi. Funksioni nën integral është
x2 − xy + y2 = 2(u2 + v2 ).
Le të gjejmë Jakobin e këtij transformimi
√ q
∂(x, y) 2 − 23 2 2 4
= q = √ + √ = √
∂(u, v) √2 2 3 3 3
3

Atëherë, integrali merr formën
" "

4
(x − xy + y ) dA =
2 2
2 u + v √ du dv.
2 2

3
R S
Tani transformojmë ndryshoret u dhe v në koordinata polare. Pra kemi
" "

4
(x − xy + y ) dA =
2 2
2 u + v √ du dv
2 2
3
R S
Z 2π Z 1 Z 2π Z 2π √
1 4 1

8 8 8 1 4π 4π 3
= √ (r ) r dr dθ = √
2
r dθ = √
dθ = √ = .
3 0 0 3 0 4 0 3 0 4 3 3
587
! x+y
Shembull 561. Gjeni integralin R e x−y dA, ku R është trapezoidi me
kulme (1, 0), (2, 0), (0, −2), dhe (0, −1).
Zgjidhje: Ne e paraqesim këtë trapezoid në figurë. Integrali nuk

duket si diçka që ne kemi mësuar se si të zgjidhim. Atëherë ndoshta
duhet ta transformojmë. Transformimi më i natyrshëm do të ishte
u = x + y dhe v = x − y.
Pra ne kemi një transformim nga plani xy tek plani uv. Teorema e
mësipërme na tregon si të konvertojmë nga plani uv tek xy. Atëherë
u+v u−v
x= dhe y =
2 2
Jakobi është
∂(x, y) 1/2

1/2 1
= = − .
∂(u, v) 1/2 −1/2 2
Atëherë,
" " "
∂(x, y)

x+y u 1 u
e x−y dA = e v du dv = e v du dv
R S ∂(u, v) 2 S
Le të gjejmë tani zonën S. Përcaktojmë fillimisht ekuacionet e

drejtëzave të brinjëve të R-së. Kemi,
y = 0, x − y = 2, x = 0, x − y = 1.
Atëherë, zona S jepet nga

Figura 15.52
u = v, v = 2, v = −v, v = 1.
Pra S është trapezoidi me kulme (1, 1), (2, 2), (−2, 2), dhe (−1, 1) si në Fig. 15.52. Integrali bëhet
Z 2 Z v Z 2 Z 2
1 1 h iu=v 1 3
eu/v du dv = veu/v dv = (e − e−1 )v dv = (e − e−1 )
2 1 −v 2 1
u=−v 2 1 4
15.8.1 Transformimet në R3
Le të shohim transformimin e ndryshoreve për integralin e trefishtë. Le të jetë T një transformim i zonës S të
hapësirës uvw, në zonën R të hapësirës xyz i dhënë me ekuacionet
x = g(u, v, w), y = h(u, v, w), z = k(u, v, w)
Për anallogji me Teor. 90, kemi formulën për integralin e trefishtë
$ $
∂(x, y, z)

f (x, y, z) dV = f x(u, v, w), y(u, v, w), z(u, v, w) du dv dw (15.59)
∂(u, v, w)

R S
Le të shohim tani disa ilustrime të këtij rezultati.
588
Në vijim vërtetojmë një rezultat që është përdorur në leksionet

e mëparshme.
dV = ρ2 sin ϕdρ dθ dϕ,
kur përdorim koordinatat sferike.
Zgjidhje: Në këtë rast transformimi është
x = ρ sin ϕ cos θ, y = ρ sin ϕ sin θ, z = ρ cos ϕ.
Jakobi i këtij transformimi është

Figura 15.53: Volumi në koordinata sferike
∂(x, y, z) sin ϕ cos θ −ρ sin ϕ sin θ ρ cos ϕ cos θ

= sin ϕ sin θ ρ sin ϕ cos θ ρ cos ϕ sin θ

∂(ρ, θ, ϕ) cos ϕ 0 −ρ sin ϕ

= −ρ2 sin3 ϕ cos2 θ − ρ2 sin ϕ cos2 ϕ sin2 θ + 0 − ρ2 sin3 ϕ sin2 θ − 0 − ρ2 sin ϕ cos2 ϕ cos2 θ

= −ρ2 sin3 ϕ cos2 θ + sin2 θ − ρ2 sin ϕ cos2 ϕ sin2 θ + cos2 θ = −ρ2 sin3 ϕ − ρ2 sin ϕ cos2 ϕ = −ρ2 sin ϕ
Atëherë, dV është
dV = −ρ2 sin ϕ dρ dθ dϕ = ρ2 sin ϕdρ dθ dϕ
Rikujtojmë se 0 ≤ ϕ ≤ π për koordinatat sferike, kështu që sin ϕ ≥ 0.

Ushtrime:
Gjeni Jakobin e transformimeve: 2692. S = [0, 1] × [0, 2π] dhe

2683. x = u + 4v, y = 3u − 2v T(u, v) = (4u cos v, 3u sin v).
2684. x = u2 − v2 , y = u2 + v2 2693. S = [0, 1] × [0, 1] dhe
2685. x = u+v ,
u
y= v
u−v T(u, v) = (u2 − v2 , 2uv).
2686. x = α sin β, y = α cos β Përdorni transformimin e dhënë për të njehsuar inte-
2687. x = uv, y = vw, z = uw gralin:
2688. x = eu−v , y = eu+v , z = eu+v+w Z2 Zx+3

dy dx
Gjeni dhe përshkruani imazhin e zonës së dhënë 2694. p ; T(u, v) = (u, u + v)
nëpërmjet transformimit të dhënë, dhe më pas njehsoni xy − x2
1 x+2
syprinën e imazhit. √
Z1 Z x √
2689. S = {(u, v)|0 ≤ u ≤ 3, 0 ≤ v ≤ 2} dhe 2695. ye x
dy dx; T(u, v) = (u2 , v)
T(u, v) = (2u + 3v, u − v). 0 0
Z1 Z2
2690. S = [0, 1] × [0, 1] dhe 2xy √
2696. dy dx; T(u, v) = ( u, v)
x2 + 1
T(u, v) = (2u, 4v) 0 0
2691. S = [0, 1] × [0, 1] dhe Z1 Z1

2697. ex cos(ex ) dx dy; T(u, v) = (ln u, v)
T(u, v) = (u + 3, 2v). 0 0
589
Z1 Z1 soidi
√
2698. xy sin(y2 ) dy dx; T(u, v) = (u, v) x2 y2 z2
+ + = 1.
0 0 a2 b2 c2
Përdorni transformimin x = au, y = bv, z = cw.
Z1 Z1 #
2699. cos(y2 ) dy dx; T(u, v) = (v, u) 2706. Njehsoni x2 y dV ku E është trupi i kufizuar nga
E
0 x
elipsoidi
"
√ x2 y2 z2
2700. xy dA, ku R është zona e kufizuar nga xy = + + = 1.
a2 b2 c2
R
1, xy = 9, y = x, y = 4x; T(u, v) = ( uv , uv). Përdorni transformimin x = au, y = bv, z = cw.
" q Njehsoni integralin duke bërë ndryshimin e përshtat-
2701. xy3 dA, ku R është zona e kufizuar nga xy = shëm të ndryshoreve.
R "
x − 2y
1, xy = 9, y = x, y = 4x; T(u, v) = ( uv , uv). 2707. dA, ku R është paralelogrami i kufizuar
" 3x − y
R
2702. (x − 3y) dA, ku R është trekëndëshi me kulme nga drejtëzat x − 2y = 0, x − 2y = 4, 3x − y = 1, 3x − y = 8.
R
"
(0, 0), (2, 1) dhe (1, 2); T(u, v) = (2u + v, u + 2v).
2 2
2708. (x+y)ex −y dA, ku R është drejtkëndëshi i kufizuar
" R
2703. (4x + 8y) dA, ku R është paralelogrami me kulme nga drejtëzat x − y = 0, x − y = 2, x + y = 0, x + y = 3.
R
"
(−1, 3), (3, −1), (1, 5) dhe (1, −3); T(u, v) = ( 41 (u+v), 14 (v− 2709. ex+y dA, ku R jepet nga mozbarazimi |x| + |y| ≤ 1
3u). R
"
2710. Le të jetë f (x, y) një funksion i vazhdueshëm në [0, 1]
2704. x2 dA, ku R është zona e kufizuar nga elipsi
dhe R një zonë trekëndore me kulme (0, 0), (1, 0), 0, 1. Vërte-
R toni se
9x2 + 4y2 = 36; T(u, v) = (2u, 3v). " Z1
# f (x + y) dA = u f (u) du
2705. Njehsoni dV ku E është trupi i kufizuar nga elip-
E R 0
590
Kapitulli 16
Funksionet me disa ndryshore dhe vlera

vektoriale
Në këtë kapitull japim një përshkrim të shpejtë të asaj

pjese të matematikës që quhet kalkulusi vektorial. Kalku-
lusi vektorial është studimi i fushave vektoriale, të cilat janë
funksione që çdo pikë në hapësirë e dërgojnë tek një vek-
tor. Fushat vektoriale përdoren për studimin e mekanikës
së fluideve, elektricitetit, rrymave oqeanike, studimin e erës,
etj. Aplikimet klasike të fushave vektoriale janë fusha grav-
itacionale, fushat elektromagnetike, fushat potenciale, fushat
konservative, etj. Ne do të shohim aplikime të këtyre fushave
në fizike dhe inxhinieri. Derivimi dhe integrimi i fushave
vektoriale është objektivi kryesor i kalkulusit vektorial.
Kalkulusi vektorial erdhi si rezultat i analizës së quateri-
oneve nga puna e Josiah Willard Gibbs dhe Oliver Heaviside
në gjysmën e dytë te shekullit të XIX. Shumica e terminol-
logjisë që përdoret sot u prezantua për herë të parë në librin
Vector Analysis, nga Gibbs dhe Wilson në 1901.
Konceptet bazë të kalkulusit vektorial janë fushat skalare
dhe fushat vektoriale. Veprimet algjebrike bazë në kalkulusin
vektorial janë studiuar në algjebrën e vektorëve; shihni [74]
për më shumë detaje. Koncepte të tjera bazë janë edhe opera-
torët diferencialë si gradienti, rotori, divergjenca, dhe Laplasi
të cilët do të prezantohen në këtë kapitull. Gjithashtu ne do
të shohim sërish konceptin e Jakobit të një funksioni.
Gjatë këtij kapitulli ne do të përkufizojmë integralet
Gibbs considerohet si një nga pionierët e vijëpërkulur, integralet sipërfaqsore dhe do të shpje-
kalkulusit vektorial. Gibbs ishte studenti i parë gojmë lidhjet me integralet e dyfishta dhe të trefishta.
i diplomuar me PhD (1863) ne inxhinieri në USA. Objektivi kryesor i këtij kapitulli është të zhvillojë ter-
minollogjinë e nevojshme për të prezantuar katër teore-
Figura 16.1: Josiah Williard Gibbs (1839-1903) mat kryesore të kalkulusit vektorial të cilat janë si më
poshtë:
- Teorema e gradientit ose teorema themelore a kalkulusit vektorial

- Teorema Green
- Teorema Stoke
- Teorema e Divergjencës
Anallogjia me Teoremën Themelore të Kalkulusit do të na çojë tek disa rezultate mjaft interesante të Kalkulusit
591
Vektorial si Teorema Green, Teorema Stoke, dhe Teorema e Divergjencës. Gjatë gjithë kapitullit ne do të përpiqemi
të ilustrojmë me shembuj të ndryshëm aplikimet e kalkulusit vektorial në fizikë dhe inxhinieri.
16.1 Funksionet me vlera vektoriale

Një funksion me vlera vektoriale, është një funksion F : Rn → Rm , i cili merr vlera si vektorë në Rm . Pra, për
çdo pikë x = (x1 , . . . , xn ) ∈ Rn , kemi
f : D ⊂ Rn → Rm
 f1 (x) 
 
 .  (16.1)
x →  .. 
 
fm (x)
Lexuesi të vërtetojë se:
Lema 66. f(x) është funksion atëherë dhe vetëm atëherë kur f1 (x), . . . , fm (x) janë funksione. Për më tepër, bashkësia e
përkufizimit të f(x) është prerja e bashkësive të përkufizimit të komponetëve f1 (x), . . . , f (x).
Funksionet f1 (x), . . . , fm (x) quhen komponentët e f(x) ose funksionet koordinata. Lexuesi duhet të ketë kuptuar se
funksionet vektoriale të studjuara në Kap. 12 janë raste speciale të funksioneve me vlera vektoriale të përkufizuara
më lart, kur bashkësia e përkufizimit ishte një nënbashkësi D ⊂ R. Tani ne po lejojmë që D ⊂ Rn .
Shpesh elementët e bashkësisë së përkufizimit në D ⊂ Rn merren jo si vektorë x ∈ Rn , por si pika (x1 , . . . , xn ) ∈ Rn .
Ne do ti përdorim të dyja simbolikat. Pra x do të kosiderohet si pikë në Rn ose si vektor në Rn në varësi të kontekstit.
Për shembull, bashkësia e përkufizimit të funksionit
 1 
 
 x − y 
f(x, y) =   .
 
 
x + y2
 2 
është prerja e bashkësive të përkufizimit të komponentëve. Pra është bashkësia
A = {(x, y) ∈ R2 | x , y}
Jepen dy funksioneve me vlera vektoriale f : Rn → Rm dhe γ : Rm → Rr . Supozojmë se D është nënbashkësia e

bashkësisë së përkufizimit të f(x) që përmban elementët x për të cilët f(x) është në bashkësinë e përkufizimit të γ.
Atëherë kompozimi γ ◦ f përkufizohet si
γ ◦ f : D ⊂ Rn → Rr ,
i tillë që
(γ ◦ f)(x) = γ(f(x)).
Konceptet e limitit dhe vazhdueshmërisë mund të përgjithsohen tek funksionet me vlera vektoriale në mënyrë të
ngjashme me funksionet me vlera reale në Kap. 12 siç do të shohim në vijim, por më parë një shembull klasik të
funksioneve me shumë ndryshore dhe vlera vektoriale.
16.1.1 Transformimet lineare

Një shembull klasik që ne kemi parë nga algjebra lineare është pikërisht rasti i funksioneve (ose transformimeve)
lineare. Një transformim linear
f : Rn → Rm ,
është pikërisht një funksion me vlera vektoriale ku të gjithë komponentët janë transformime lineare. Le të rikujtojmë
shkurtimisht disa fakte nga algjebra lineare (shih [74, Kap. 4].
592
Një transformin linear nga Rn tek Rm është një funksion f : Rn → Rm i tillë që komponentët janë funksione
lineare fi : Rn → R. Pra,
n
X
fr (x) = ar, j x j ,
j=1
ku 1 ≤ r ≤ m dhe ar, j janë konstante (skalarë) në r. Supozojmë tani se
γ : Rm → Rp ,
e tillë që për çdo u = (u1 , . . . , um ) ∈ Rm kemi

 g1 (u)
 
 g (u)
 2 
γ(u) =  .  .
 .. 
 
gp (u)
Atëherë,
m
X
gi (u) = bi,s us ,
s=1
për 1 ≤ i ≤ p. Përderisa bashkësia e vlerave të f-së është një nënbashkësi e bashkësisë së përkufizimit të γ-së, atëherë
ne formojmë funksionin (γ ◦ f) dhe kemi
m Xn
 m
n X

X X 
(γ ◦ γ)i (x) = (gi ◦ f)(x) = as, j x j = bi,s as, j  x j .


s=1 j=1 j=1 s=1
Kështu që, (γ ◦ f) është një transformin linear nga Rn tek Rp i dhënë si vijon
n
X
(γ ◦ γ)i (x) = ci,j x j ,
j=1
për 1 ≤ i ≤ p dhe
m
X
ci,j = bis as j , 1 ≤ i ≤ p, 1 ≤ j ≤ m.
s=1
Në [74] ne kemi parë se çdo transformimi linear f : Rn → Rm i korrespondon një matricë Mf me përmasa m × n.
Funksionit kompozim γ ◦ f i korespondon matrica
Mγ◦f = Mγ Mf .
16.1.2 Limiti i funksioneve me vlera vektoriale

Ashtu si për funksionet me shumë ndryshore me vlera reale Kap. 14 le të shohim tani konceptin e limitit për
funksionet me vlera vektoriale.
Jepet funksion f : Rn → Rm si në Ek. (16.1) dhe një pikat a ∈ Rn dhe b ∈ Rn . Ne themi se limiti i funksionit me
vlera vektoriale f(x) është b, dhe e shënojmë me
lim f(x) = b,
x→a
kur limx→a fi (x) = bi , për i = 1, . . . , m.

Shembull 563. Jepet f : R2 → R3 nga formula
 x + y 
 
f(x, y) =   .
 x2 − y2 
 2
x − 2xy

593
Atëherë,
lim (x + y)   
 

 (x,y)→(1,2)   3 
2 2 
lim (x − y )

lim f(x, y) =  (x,y)→(1,2)  = −3
   
(x,y)→(1,2)   
 lim (x2 − 2xy)
 −3
(x,y)→(1,2)
Shembull 564. Let x0 = (0, 0) dhe

x+y
" #
f(x, y) = 2xy
x2 +y2
Atëherë,
lim f1 (x, y) = lim (x + y) = 0.
x→x0 x→x0
2xy
Por ne kemi treguar më parë se funksioni f2 (x, y) = x2 +y2
nuk ka limit kur (x, y) → (0, 0). Pra, limx→x0 f(x, y) nuk ekziston.
Teorema 91. limx→a f(x) = b atëherë dhe vetëm atëherë kur
lim kf(x) − bk = 0.
x→a
Vërtetim: Kemi q
kf(x) − bk = ( f1 (x) − b1 )2 + · · · ( fm (x) − bm )2 .
Shuma a katrorëve në të djathtë i afrohet zeros, kur x → a, atëherë dhe vetëm atëherë kur çdo term i shumës i
afrohet zeros. Kjo ndodh kur
lim fi (x) = bi ,
x→a
për çdo i = 1, . . . , m.
Rrjedhimi i mëposhtëm jep një interpretim më intuitiv të limitit.
Rrjedhim 11. Në qoftë se f : Rn → Rm , atëherë limx→a f(x) = b atëherë dhe vetëm atëherë kur për çdo > 0, ekziston δ > 0
e tillë që
0 < kx − ak < δ =⇒ kf(x) − ak < .
Vetitë e limiteve të funksioneve me një ndryshore janë edhe në këtë rast të vlefshme. Vertetimin e tyre ne e lemë
si ushtrim për lexuesin.
Teorema 92. Le të jetë a një pikë limit në bashkësinë e përkufizimit të f(x) dhe γ(x). Në qoftë se limx→a f(x) dhe limx→a γ(x)
ekzistojnë atëherë
i) limx→a (f ± γ)(x) = limx→a f(x) ± limx→a γ(x)
ii) limx→a (cf)(x) = c · limx→a f(x), për çdo konstante c ∈ R.
16.1.3 Vazhdueshmëria e funksioneve me vlera vektoriale

Një funksion me vlera vektoriale quhet i vazhdueshëm në pikën a në qoftë se çdo komponent i tij është i
vazhdueshëm në a.
Lexuesi të vërtetojë se shuma, diferenca, dhe shumëfishi e funksioneve të vazhdueshëm janë të vazhdueshëm.
Lema 67. Kompozimi i funksioneve të vazhdueshëm është i vazhdueshëm.
594
Ushtrim 51. Jepet funksioni me vlera vekctoriale

  x2 −y2 

  


  x+y  kur x , −y
x−y
  
f(x, y) = 



 " x−y #
x+y kur x = −y



x−y


Gjeni në cilat pika është funksioni i vazhdueshëm në bashkësinë e përkufizimit.
Shembull 565. Një transformim linear L : Rn → Rm ,

h i
L = L1 , . . . , Ln
është i vazhdueshëm në Rn , sepse gjithë transformimet lineare me vlera reale L1 , . . . , Ln janë të vazhdueshme.
Ushtrime:
2711. Gjeni bashkësinë e përkufizimit të funksionit ii) Gjeni (γ ◦ f)(x, y).

√  iii) Verifikoni në se matricat e f dhe g kënaqin
 p4 − x2 
f(x, y) =  4 − y2  . Mγ◦f = Mγ Mf .
 
x+y
 
iv) A është (f ◦ γ) i përkufizuar?
2712. Gjeni bashkësinë e përkufizimit të funksionit
2716. A ekziston limiti lim f(x) kur
x→x0
x + 1z
" #
f(x, y, z) = z .  x2 −y2 
y2 −9
f(x) =  x+y 
 
x−y
2713. Gjeni bashkësinë e përkufizimit të funksionit
dhe x0 = (1, −1).
x + y + z 
 2 2 2
f(x, y, z) =  x2
 .
 
2717. A ekziston limiti lim f(x) kur
2 x→x0
−y
 
 x2 −y2 
2714. Gjeni bashkësinë e përkufizimit të funksionit  
f(x) =  x+y
x−y 


" # 2
x −y 2
log(x − y)
f(x, y) = .
ex−y dhe x0 = (1, −1).
2715. Jepen 2718. A ekziston limiti lim f (x) kur
x→x0
 2x + y   u − v + w 
   
" p #
f(x, y, z) =   dhe γ(u, v, w) = 
 3x − 2y  2u + v + 2w
 . log 1 − x2 − y2 − z2
f(x) =
ex +y +z
2 2 2
−2x + 3y 3u − v
   
i) Gjeni (γ ◦ f)(2, −1). dhe x0 = (0, 0, 0)?
16.2 Funksionet e derivueshëm

Deri tani duket se përgjithsimet e koncepteve nga funksionet me vlera reale tek funksionet me vlera vektoriale
bëhen shumë kollaj, mjafton të kenaqim kushtin për gjithë komponentët e funksionit. Pikërisht kjo ndodh edhe për
derivueshmërinë siç do të shohim më poshtë.
595
Përkufizim 75. Një funksion f : Rn → Rm me vlera vektoriale
 f1 (x1 , . . . , xn )
 
f = 
 .. 
.

 
fn (x1 , . . . , xn )

quhet i derivueshëm në pikën xo në qoftë se komponentët e tij janë të derivueshëm në x0 , si funksione me shumë
ndryshore me vlera reale. Funksioni f quhet i derivueshëm në një bashkësi S kur është i derivueshëm në çdo pikë
të saj.
Rikujtojmë se për funksionet me shumë ndryshore me vlera reale fi (x), përkufizimi i diferencialit δx0 fi (x1 , . . . , xn ),
i dhënë në Ek. (14.15), është
∂ fi ∂ fi ∂ fi
δx0 fi = (x0 ) + (x0 ) + · · · + (x0 ).
∂x1 ∂x2 ∂xn
Kështu që, δx0 f : Rn → Rm përkufizon një funksion linear
 ∂ f1 ∂ f1 ∂f 
 ∂x (x0 )y1 + ∂x (x0 )y2 + · · · + ∂x1n (x0 )yn 
 1 2

 

   ∂ f2 ∂ f2 ∂ f2 
u1   ∂x1 (x0 )y1 + ∂x2 (x0 )y2 + · · · + ∂xn (x0 )yn 

 y   
 2  
δx0 f  .  = 

 ..   .

   .. 


yn 




 ∂ fm ∂ fm ∂ fm
 ∂x (x0 )y1 + ∂x (x0 )y2 + · · · + ∂x (x0 )yn 

 1 2 n 
Përkufizim 76. Në qoftë se

f : Rn → Rm
është i derivueshëm, atëherë diferenciali i f-së në x0 quhet transformim linear δx0 (f) : Rn → Rm , që jepet nga
 δx0 f1 
 
δx0 (f) =  ...  .

 
 
δx0 fm
Matrica e këtij transformimi linear është
 ∂ f1 (x ) ∂ f1 ∂ f1
 
 ∂x1 0 (x0 ) ··· (x0 ) 
∂x2 ∂xn 
 ∂ f2 ∂ f2 ∂ f2
 
(x0 ) (x0 ) ··· (x0 ) 
 
Jx0 (f) :=  ∂x1 ∂x2 ∂xn

.. .. ..


. . .
 
 
 ∂ fm ∂ fm ∂ fm
 

(x0 ) (x0 ) · · · (x0 )
∂x1 ∂x2 ∂xn

dhe quhet matrica e Jakobit e f-së në x0 . Shpesh ne do të përdorim simbolet δ(f) dhe J(f) në vend të δxo f dhe Jx0 f.
Shembull 566. Një kurbë në hapësirë jepet me funksionin vektorial r : R → R3 , i dhënë si
r(t) = f (t) i + g(t) j + h(t) k,
ku a ≤ t ≤ b.
Atëherë matrica e Jakobit është  0 
 f (t)
J( r) =  g0 (t)
 
 0 
h (t)
596
dhe diferenciali i r-së

 0
 f (t) dt

δ( r) = 
 g0 (t) dt

 0
h (t) dt

Teorema e mëposhtme është një ushtrim i mirë për studentin e vëmendshëm.

Teorema 93. Në qoftë se f është i derivueshëm në x0 , atëherë është i vazhdueshëm në x0 . Për më tepër, për çdo dy funksione
me vlera vektoriale f dhe γ të derivueshme në x0 dhe konstante λ ∈ R kemi
i) δx0 (f + γ) = δx0 (f) + δx0 (γ)
ii) δx0 (f − γ) = δx0 (f) − δx0 (γ)
iii) δx0 (λf) = λ · δx0 (f)
Teorema e mëposhtme na jep një kusht të mjaftueshëm që një funksion me vlera vektoriale të jetë i derivueshëm
në një pikë x0 .
Teorema 94. Një funksion me vlera vektoriale është i derivueshëm në një pikë x0 në qoftë se gjithë derivatet e pjeshsme të
rendit të parë të komponentëve ekzistojnë dhe janë të vazhdueshëm në ndonjë rruzull B(x0 , r).
Ushtrime:
2719. Gjeni δx0 f dhe Jx0 f për 2724. Gjeni δx0 f dhe (δx0 f)(x1 − x0 ) për
" p #
x2 + y2 + z2
 x 
f(x) =  e 
3x + 2y + 4z + 1 f(x) =  x2 
 
x+1
 
dhe x0 = (1, 2, −2).
2720. Gjeni δx0 f dhe Jx0 f për dhe x0 = 0, x1 = 1.
log(x − y) 2725. Për f si më poshtë, gjeni një transformim afin γ të tillë
 
 x3 + y2 
f(x) =   që
2x2 + y f(x) − γ(x)
 
lim .
x→x0 kx − x0 k
dhe x0 = (2, 1).
" p #
2721. Gjeni δx0 f dhe Jx0 f për x2 + y2 + z2
i) f(x) = dhe x0 = (1, 2, −2).
3x + 2y + 4z + 1
 x+y 
 √ze log(x − y)
 

f(x) =  x + y  ii) f(x) = 
 x3 + y2 
 dhe x0 = (2, 1).
 
(xyz) 3/2 
2x2 + y
  
 x+y 
dhe x0 = (1, 1, 1).  √ze 
iii) f(x) =  x + y  dhe x0 = (1, 1, 1).
 
2722. Gjeni δx0 f dhe (δx0 f)(x1 − x0 ) për (xyz) 3/2 

x+y+z
" #
2726. Në qofte se f është një funksion me shumë ndryshore me
f(x) = 2
x + y2 + z2 vlera reale, vërtetoni se gradienti ∇x0 f është matrica transposë
e Jx0 f , pra
dhe x0 = (1, 1, 2), x1 = (1, 2, 3). t
∇x0 f = Jx0 f .

2723. Gjeni δx0 f dhe (δx0 f)(x1 − x0 ) për
2727. Vërtetoni se
 sin(x + y)  J(λf) = λJ(f)
 
tan(x + y)
f(x) =  
cos(x + y) 2728. Vërtetoni se
 
dhe x0 = π8 , π8 , x1 = π4 , − π4 .

J(f + γ) = λJ(f) + J(γ)
597
16.3 Rregulli zinxhir i funksioneve me vlera vektoriale

Le të përpiqemi tani të përgjithsojmë rregullin zinxhir të funksioneve me vlera reale. Fillojmë me lemën e
mëposhtme.
Lema 68. Jepet f : Rn → Rm i derivueshëm në x0 dhe γ : Rm → Rp i derivueshëm në u0 = f(x0 ). Atëherë, x0 është një pikë e
brendshme në bashkësinë e përkufizimit të γ ◦ f.
Vërtetim: Ushtrim për lexuesin
Teorema 95. Jepet f : Rn → Rm i derivueshëm në x0 dhe γ : Rm → Rp i derivueshëm në u0 = f(x0 ). Atëherë, h = γ ◦ f është

i derivueshëm në x0 dhe
δx0 (h) = δu0 (γ) ◦ δx0 (f). (16.2)
Pra diferenciali of funksionit kompozim është kompozimi i diferencialeve.
Vërtetim: Nga lemma e mësipërme kemi që x0 është pikë e brendshme e bashkësisë së funksionit h. Pra ka kuptim
pyetja në se h është funksion i derivueshëm në x0 .
Nga derivueshmëria e γ dhe f kemi
γ(u) − γ(u0 ) = (δu0 γ)(u − u0 ) + ku − u0 k · E1 (u) (16.3)
dhe
f(x) − f(x0 ) = (δx0 f)(x − x0 ) + kx − x0 k · E2 (x) (16.4)
për E1 dhe E2 të tilla që
lim E1 (u) = 0 ∈ Rp dhe lim E2 (x) = 0 ∈ Rm .
u→u0 x→x0
Duke zëvedësuar në Ek. (16.3) me u = f(x) dhe u0 = f(x0 ) kemi
γ(f(x)) − γ(f(x0 )) = (δx0 f)(f(x) − f(x0 )) + k f (x) − f(x0 )k E1 (f(x0 ))
dhe duke zëvendësuar Ek. (16.4) në këtë ekuacion kemi
γ(f(x)) − γ(f(x0 )) = (δx0 f) (δx0 f)(x − x0 ) + kx − x0 k · E2 (x) + k(δx0 f)(x − x0 ) + kx − x0 k · E2 (x)k · E1 (f(x))

Përkufizojmë
E3 (x) := γ(f(x)) − γ(f(x0 )) − (δu0 γ) (δx0 f)(x − x0 ) .

Nga fakti që δu0 γ është transformim linear kemi
E3 (x) = kx − x0 k(δu0 γ) (E2 (x)) + k(δx0 f)(x − x0 ) + kx − x0 k · E2 (x)k · E1 (f(x)).
Ekziston një konstante M (shih 2729) e tillë që
k(δx0 f)(x − x0 )k < Mkx − x0 k.
Atëherë nga ekuacioni i mësipërm kemi
kE3 (x)k
≤ k(δu0 γ) (E2 (x))k + M + kE2 (x)k · kE1 (f(x))k. (16.5)
kx − x0 k
Ana e djathtë i afrohet zeros kur x → x0 ; shih 2730. Kështu që,
kE3 (x)k (γ ◦ f)(x) − (γ ◦ f)(x0 ) − (δu0 g ◦ δx0 f)(x − x0 )

limx→x0 = limx→x0 = 0.
kx − x0 k kx − x0 k
Meqënëse (δu0 γ◦δx0 f) është transformim linear, atëherë h është i derivueshëm në x0 dhe Ek. (16.2) është i vërtetë.
598
Shembull 567. Jepet x0 = (1, 0, −1) dhe

2
 u 
 
xp2 + y2 + z2
" # "p #
u u2 + v2 
f= = dhe γ(u, v) =   .
v x2 − y2 v2
 
Gjeni matricën e Jakobit për h = γ ◦ f.
Zgjidhje: Ne do ta gjejmë matricën e Jakobit së pari duke llogaritur h në mënyrë eksplicite dhe së dyti duke
përdorur rregullin zinxhir dhe pastaj do të krahasojmë rezultatet.
Kemi
U g
R3 −−−−−−−−−−−−−→ R2 −−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−→ R3
 x  2
(u(x, y, z))

 
  u(x, y, z)
 
7→(u(x, y, z))2 + (v(x, y, z))2 
 
 y7→
     
   v(x, y, z) 
 2 
z (v(x, y, z))
 
Pra,
x + y + z 
 2 2 2
h(x, y, z) = γ(u(x, y, z), v(x, y, z)) =  2x2 + z2 

 
 2 2 
x −y
Atëherë
 ∂h1 ∂h1 ∂h1 
 
 ∂x ∂y ∂z  
 
2x 2y 2z

 ∂h ∂h2 ∂h2  
 2
J(h) =   = 4x 0 2z
 ∂x ∂y ∂z  
2x −2y 0

 ∂h3 ∂h3 ∂h3 

∂x ∂y ∂z

dhe në x0 kemi
−2

2 0

Jx0 (h) = 4 0 −2 .

2 0 0
 
Nga rregulli zinxhir kemi

Jx0 (h) = Jx0 (γ ◦ f) = Ju0 (γ) · Jx0 (f).
Atëherë,
x y z
 √ 2 2 2 √ √
 ∂u  
∂u ∂u

 x +y +z x2 +y2 +z2 x2 +y2 +z2 

J(f) =  ∂x ∂y ∂z 
= 
  
∂v ∂v ∂v  y
 √ x2 2 √ 0
 
∂x ∂y ∂z

x +y x2 +y2
dhe  ∂g
 1 ∂g1 
 ∂u ∂v  2u
 
0 

 ∂g ∂g2  
J(γ) =  2  = 2u 2v

 ∂u ∂v   0 2v

 ∂g ∂g3 
 3
∂u ∂v
√
Atëherë, meqënëse u0 = f(x0 ) = ( 2, 1) kemi
 √ 
2 √ 2 0 " √1 # 2 0 −2

0 − √1
Jx0 (h) = Ju0 (γ) · Jx0 (f) =  s 2 2 2 2 =

4 0 −2
 
 1 0 0 
2 0 0

0 2

e cila është njësoj si matrica e përftuar nga metoda direkte.

Diferenciali δ(h) është
2x dx + 2y dy + 2z dz
 
δ(h) = 
 4x dx + 2z dz 

2x dx − 2y dy
 
599
dhe në pikën x0 = (1, 0, −1) kemi
2 dx − 2 dz
 
δ(h) = 
4 dx − 2 dz

2 dx
 

Natyright, teorema e mësipërme është më e përgjithshme se rregulli zinxhir i përdorur për funksionet me vlera
reale në kapitullin paraardhës. Lexuesi të vërtetojë gjithë rezultatet e rregullit zinxhir për funksionet me vlera reale
duke përdorur Teor. 95
Ushtrime:
n o
2729. Në qoftë se L është një transformim linear ku K = max ai, j .
 a1,1 x1 + · · · + a1,n xn  2730. Vërtetoni se ana e djathtë e Ek. (16.5) i afrohet zeros
 
L(x) = 
 ..  ,
 kur x → x0 .
. 

am,1 x1 + · · · + am,n xn

2731. Vërtetoni Teor. 74 duke përdorur Teor. 95.
atëherë vërtetoni se 2732. Vërtetoni Teor. 75 duke përdorur Teor. 95.
kL(x)k < mn K kxk, 2733. Vërtetoni Teor. 76 duke përdorur Teor. 95.
16.4 Fushat vektoriale
Një fushë vektoriale është një funksion me vlera vektoriale
F : Rn −−−− −−−−→ Rn ,
 f1 (x)
 
 . 
 
x7→ . 
 . 
 
 
fn (x)
 
pra dimensioni i bashkesisë së përkufizimit dhe bashkësisë së vlerave, si hapësira vektoriale, është i njëjtë. Ne do
ti shënojmë fushat vektoriale me gërma të mëdha F, G në ndryshim me funksionet mwe vlera vektoriale f, γ.
Një fushë skalare është një funksion me vlera reale
f : Rn → R.
Në leksionin e ardhshëm do të shohim disa shembuj mjaft të rëndësishëm të fushave skalare si divergjencën dhe
Laplasin.
Shohim më poshtë disa nga rastet më të thjeshta të fushave vektoriale.
600
16.4.1 Fushat vektoriale në R2
Një fushë vektoriale në R2 quhet një funksion
F : D → R2
ku D ⊂ R2 , i tillë që
(x, y) → P(x, y) i + Q(x, y) j
ku P(x, y) dhe Q(x, y) janë funksione me dy ndryshore, të cilat i quajmë

funksionet komponente të F-së. Me fjalë të tjera,
F(x, y) = P(x, y) i + Q(x, y) j
Një funksion f (x, y) teknikisht është fushë vektoriale sepse ne mund

ta mendojmë si F(x, y) = f (x, y) i. Funksione të tilla quhen fusha
skalare. Nga ana grafike ne i paraqesim fushat vektoriale me vektorin
përkatës në çdo pikë (x, y) si në figurën karshi.
Lexuesi ka parë shembuj grafikësh të fushave vektoriale në R2 si për shembuj grafikët e stuhive, cikloneve ku
vektorët paraqesin drejtimin dhe shpejtësinë e erës. Le të shohim tani disa shembuj konkretë.
y y
x x
(a) Fusha vektoriale F(x, y) = x i + (b) Fusha vektoriale F(x, y) = −x i −

yj yj
Figura 16.2: Fusha vektoriale në R2 .
Shembull 568. Marrim si shembull fushën vektoriale
F(x, y) = x i + y j
Një grafik i kësaj fushe mund të paraqitet si në figurën në vijim. Pra çdo pike (x, y) në R2 i korrespondon një vektor x i + y j.
Shohim se vektorët p
që janë më larg nga origjina kanë gjatësi më të madhe. Kjo ndodh sepse ata i përkasin pikës me koordinata
(x, y) dhe kanë gjatësi x2 + y2 .
Në Fig. 16.2b paraqitet fusha vektoriale
F(x, y) = −x i − y j
Vini re se vektorët janë të orientuar drejt qendrës.
601
16.4.2 Fushat vektoriale në R3

Në mënyrë të ngjashme me R2 , për D ⊂ R3 ne përkufizojmë një
fushë vektoriale në R3 si një funksion
F : D → R3
(16.6)
(x, y, z) → P(x, y, z) i + Q(x, y, z) j + R(x, y, z) k
ku P(x, y, z), Q(x, y, z), dhe R(x, y, z) janë funksione, të cilat i

quajmë funksionet komponente të F-së. Me fjalë të tjera,
F(x, y, z) = P(x, y, z) i + Q(x, y, z) j + R(x, y, z) k
Edhe në këtë rast, ashtu si në R2 , funksionet e zakonshme me

tre ndryshore f (x, y, z) do të quhen fusha skalare. Më poshtë
shohim disa shembuj të fushave vektoriale në R3 .
Fusha gravitacionale
Përderisa forca gravitacionale është një vektor, atëherë shprehja
e kësaj force si fushë vektoriale është diçka e natyrshme Nga
Ligji i dytë i Njutonit ne dimë një trup me masë m bashkëvepron
me tokën sipas forcës
m·M·G
F= ,
r2
ku M është masa e tokës, G konstantja gravitacionale, dhe r
distanca midis qendrës së tokës dhe trupit me masë m.
Supozojmë tani se qendra e tokës është origjina e sistemit
koordinativ R3 dhe trupi me masë m ndodhet në pozicionin me
x
 
koordinata (x, y, z). Shënojmë me v vektorin v =  y. Atëherë
 
z
 
forca F(x, y, z) që ushtrohet nga graviteti në pikën P = (x, y, z)
mund të shkruhet si vijon:
m·M·G v mMG mMG mMG

F(x, y, z) = 2
· − =− 3/2
i− 3/2
j− 3/2 k (16.7)
||v|| ||v|| x2 + y2 + z2

x2 + y2 + z2

x2 + y2 + z2
Pra, funksioni F(x, y, z) është një fushë vektoriale dhe quhet fusha gravitacionale. Ne do ti kthehemi përsëri këtij
shembulli në leksionet në vazhdim.
Fusha elektrike
Më poshtë shohim një shembull tjetër, gjithashtu të rëndësishëm në fizikë dhe inxhinjerinë elektrike.
Shembull 569. Le të jetë Q një ngarkesë elektrike që ndodhet në origjinën e sistemit koordinativ. Nga Ligji i Coulomb-it,
x
 
forca elektrike F(x) e kësaj ngarkese që vepron në një tjetër ngarkesë q e cila ndodhet në pikën (x, y, z) me vektor x =  y është
 
z
 
·q·Q
F(x) = x,
||x||3
ku është një konstante. Për ngarkesat me të njëjtën shenjë ne kemi qQ > 0 dhe forca është shtytëse, për ngarkesat me shenja
të kundërta kemi qQ < 0 dhe forca është tërheqëse. Forca F quhet fushë vektoriale forcë ose thjesht fushë forcë.
602
Në fizikë, në vend të forcës F shpesh konsiderohet forca për njësi të ngarkesës. Pra,
1 ·Q
E(x) = F(x) = x
q ||x||3
Fusha vektoriale E në R3 quhet fushë elektrike e Q-së.
16.4.3 Gradienti si fushë vektoriale

Le të jepet një funksion f (x, y) me dy ndryshore. Atëherë gradienti i tij, i përkufizuar si më parë
∇ f = fx (x, y) i + f y (x, y) j
është një fushë vektoriale e cila quhet fushë vektoriale gradient. Në mënyrë të ngjashme gradienti i funksioneve
me tre ndryshore
∇ f = fx (x, y, z) i + f y (x, y, z) j + fz (x, y, z) k
është fushë vektoriale gradient.
Shembull 570. Gjeni fushën vektoriale gradient të funksionit
f (x, y) = x2 y − y3
Ndërtoni grafikun e kësaj fushe vektoriale sëbashku me konturet e funksionit f (x, y).
Zgjidhje: Fusha vektoriale gradient jepet nga
∇ f (x, y) = 2xy i + (x2 − 3y2 ) j
Fig. 16.3 na tregon funksionet kontur sëbashku me një grafik të këtij gra-
dienti. Vini re se vektorët e gradientit janë pingulë me konturet, ashtu sic
pritet; shih Kap. 14.
Figura 16.3
Shembull 571. Le të shohim tani një shembull për funksionin
f (x, y) = xy
dhe gradientit të saj ∇ f . Funksioni f (x, y) jepet në Fig. 16.4a. Gradienti i f (x, y) është
∇f = yi + xj
Grafiku i tij jepet në Fig. 16.4b
Një fushë vektoriale F(x) quhet fushë vektoriale konservative në qoftë se ekziston funksioni me vlera reale f (x)
i tillë që
F = ∇f
Në këtë rast ne e quajmë funksionin f funksion potencial për F-në. Në leksionet në vijim ne do të shohim pikërisht
kushte të nevojshme dhe të mjaftueshme se kur një fushë vektoriale është konservative, pra ka ose jo funksion
potencial. Termi potencial vjen pikërisht nga fusha vektoriale elektrike.
I kthehemi përsëri fushës gravitacionale. A është kjo fushë konservative?
Ushtrim 52. Jepet funksioni

mMG
f (x, y, z) = p
x + y2 + z2
2
603
y
4 y
−4 2
−2
2
−2 x 4 x
−4
(a) Funksioni f (x, y) = xy (b) Gradienti ∇ f (x, y) = y i + x j
Figura 16.4
Vërtetoni se gradienti i f (x, y, z) është
∂f ∂f ∂f
∇f = i+ j+ k = F(x, y, z)
∂x ∂y ∂z
ku F(x, y, z) është fusha vektoriale gravitacionale.

Pra, funksioni f (x, y, z) është një funksion potencial për F(x, y, z). Për më tepër, fusha gravitacionale F(x, y, z) është fushë
vektoriale konservative.
Ushtrim 53. Gjeni për secilën fushë vektoriale grafikun përkatës.

Shpjegoni përgjigjet tuaja.
I) F(x, y, z) = i + 2 j + 3 k
II) F(x, y, z) = i + 2 j + z k
III) F(x, y, z) = x i + y j + 3 k
IV) F(x, y, z) = x i + y j + z k
Ushtrime:
Ndërtoni grafikun e fushës vektoriale F 2740. f (x, y) = xexy

2734. F(x, y) = xy i + y j 2741. f (x, y) = tan(3x − y)
y i+x j
2735. F(x, y) = √
2742. f (x, y, z) = x2 + y2 + z2
p
x2 +y2
2736. F(x, y) = k 2743. f (x, y) = x2 − y

2737. F(x, y) = x k
2744. Në kohën t = 1, një thërmijë është në pozicionin (1, 3).
2738. F(x, y) = j − k Në qoftë se thërrmija lëviz sipas fushës së shpejtësisë
2739. F(x, y) = i + j + k
F(x, y) = xy − 2 i + y2 − 10 j

Gjeni gradientin e funksioneve dhe ndërtoni grafikun e

tij. gjeni afërsisht pozicionin në kohën t = 2.
604
16.5 Rotori, divergjenca, dhe Laplasi

Rezultatet e këtij leksioni vijnë nga studimi i rrjedhjes së fluideve ose fushave elektrike dhe magnetike. Për çdo
fushë vektoriale F ne do të përkufizojmë dy operatorë që i ngjajnë derivimit, por që rezultati i njërit është një fushë
vektoriale dhe i tjetrit një fushë skalare. Këto dy koncepte janë rotori curl F dhe divergjenca div F ose siç quhen në
Anglisht curl dhe divergence.
16.5.1 Rotori
Jepet fusha vektoriale
F = P(x, y, z) i + Q(x, y, z) j + R(x, y, z) k
ku derivatet e pjesshme të P, Q, dhe R të gjitha ekzistojnë në bashkësinë e përkufizimit. Rotori i F-së quhet fusha
vektoriale e cila jepet si më poshtë
∂R ∂Q ∂P ∂R ∂Q ∂P
! ! !
curl F = − i+ − j+ − k (16.8)
∂y ∂z ∂z ∂x ∂x ∂y
Pra përkufizimi i rotorit mund të shprehet si

i j k

∂ ∂ ∂

curl F = ∇ × F = ∂x ∂x ∂x

P Q R
Meqenëse për një fushë vektoriale
F(x, y, z) = P(x, y, z) i + Q(x, y, z) j + R(x, y, z) k,
kemi

i j k
∂R ∂Q ∂R ∂P ∂Q ∂P
! ! !
∂ ∂ ∂
∇ × F = ∂x ∂y ∂z = − i − − j + − k = curl F
∂y ∂z ∂x ∂z ∂x ∂y
P Q R
Pra,
curl F = ∇ × F (16.9)
Nga përkufizimi kemi se curl F është një fushë vektoriale. Cili është
interpretimi gjeometrik i kësaj fushe?
Nga ana gjeometrike rotori apo curl i një fushe vektoriale paraqitet në
figurën karshi. Eshtë një vektor pingul me planin e kurbës, drejtimi i të
cilit varet nga orientimi i kurbës. Për këtë arsye vorbulla apo drethka e ujit
në një lum është e rrezikshme, sepse vektori i rotorit në këtë rast e tërheq
notarin në thellësi.
Shembull 572. Jepet fusha vektoriale
F(x, y, z) = xy i + xyz j − y2 k,
gjeni rotorin curl F.
605
Zgjidhje: Nga formula Ek. (16.9) kemi

i j k
∂ ∂ ∂
curl F = ∇ × F = ∂x ∂y ∂z =
xy xyz −y2

∂ ∂ ∂ ∂ ∂ ∂
! ! !
= (−y ) − (xyz) i +
2
(−y ) − (xz) j +
2
(xyz) − (xz) k
∂y ∂z ∂x ∂z ∂x ∂y
= (−2y − xy) i − (0 − x) j + (yz − 0) k
= −y(x + 2) i + x j + yz k .

Shembull 573. Jepet funksioni
f (x, y, z) = x2 + y2 + z2
Atëherë gradienti ∇ f është një fushë vektoriale. Gjeni rotorin e gradientit, pra curl ∇ f .
Zgjidhje: Gradienti jepet nga

∇ f = 2x i + 2y j + 2z k
Atëherë rotori i ∇ f është

i j k
∂ ∂ ∂
curl ∇ f = ∂x ∂y ∂z =

2x 2y 2z
∂ ∂ ∂ ∂ ∂ ∂
! ! !
= (2z) − (2y) i + (2z) − (2x) j + 2y) − (2x) k = 0
∂y ∂z ∂x ∂z ∂x ∂y

Teorema e mëposhtme na thotë se ky rezultat nuk është rastësi.
Teorema 96. Në qoftë se funksioni f (x, y, z) ka derivatet e pjesshme të rendit të dytë të vazhdueshëm, atëherë
curl ∇ f = 0

Vërtetim: Nga përkufizimi kemi se

i j k

∂2 f ∂2 f ∂2 f ∂2 f ∂2 f ∂2 f
! ! !
∂ ∂ ∂

curl ∇ f = ∂x ∂y ∂z == − i+ − j+ − k=0
∂y∂z ∂z∂y ∂x∂z ∂z∂x ∂y∂x ∂x∂y
∂ f ∂ f ∂ f
∂x ∂y ∂z

Secila koordinatë është zero nga Teorema Clairaut; shih Teor. 72.

Në qoftë se F është një fushë konservative, atëherë ekziston një fushë skalare f e tillë që ∇ f = F. Por nga teorema
e mësipërme kemi
curl ∇ f = curl F = 0.
Pra kemi rrjedhimin e mëposhtëm.
Rrjedhim 12. Në qoftë se F është një fushë konservative, atëherë
curl F = 0
Pyetja e natyrshme është në se e anasjellta e këtij pohimi është e vërtetë. Përgjigja në përgjithësi është "Jo".
Por e anasjellta është e vërtetë në se fusha vektoriale F ka si bashkësi përkufizimi gjithë hapësirën Rn . Teorema e
mëposhtme i jep përgjigje kësaj pyetje në rastin R3 .
606
Teorema 97. Në qoftë se F është një fushë vektoriale me bashkësi përkufizimi gjithë R3 , funksionet komponentë të F kanë
derivate të pjesshme të vazhdueshëm, dhe curl F = 0, atëherë F është një fushë vektoriale konservative.
Vërtetimi i kësaj teoreme përdor Teoremën Stoke që bëhet në leksionet e ardhshëm prandaj ne do të kthehemi
përsëri tek ky vërtetim.
16.5.2 Divergjenca
Në vijim do të shohim një koncept tjetër të rëndësishëm, atë të divergjencës së një fushe vektoriale. Ne
përqendrohemi kryesisht tek fushat vektoriale në R3 . Jepet fusha vektoriale
F = P i + Q j + R k,
në R3 , ku derivatet e pjesshme të P, Q, dhe R të gjitha ekzistojnë. Atëherë divergjenca e F-së është funksioni në tre
ndryshore i përkufizuar si më poshtë:
∂P ∂Q ∂R
div F = + + (16.10)
∂x ∂y ∂z
Lema 69. Formula e mëposhtme është e vërtetë

div F = ∇ · F (16.11)
Vërtetim: Marrim fushën vektoriale
F(x, y, z) = P(x, y, z) i + Q(x, y, z) j + R(x, y, z) k,

∂ ∂ ∂
h i
prodhimi skalar i F-së me ∇ = ∂x ∂y ∂z (i menduar si vektor) ka kuptim:
∂ ∂ ∂
!
∇·F= i+ j+ P(x, y, z) i + Q(x, y, z) j + R(x, y, z) k

k ·
∂x ∂y ∂z
∂ ∂ ∂
! ! !
= (P) + (Q) + (R)
∂x ∂y ∂z
∂P ∂Q ∂R
= + + = div F
∂x ∂y ∂z

Le të shohim tani një shembull se si të llogarisim div F për një fushë vektoriale F.
Shembull 574. Gjeni divergjencën div F, kur
F = xz i + xyz j − y2 k.
Zgjidhje: Nga përkufizimi i divergjencës kemi
∂ ∂ ∂
div F = ∇ · F = (xz) + (xyz) + (−y2 ) = z + xz
∂x ∂ ∂z

Për një fushë vektoriale F, ne dimë se curl F është gjithashtu një fushë vektoriale. Pra ka kuptim të pyesim se
çfarë është divergjenca e kesaj fushe vektoriale curl F.

F = Pi + Qj + Rk
është një fushë vektoriale në R3 dhe P, Q, dhe R kanë derivative të pjesëshme të rendit të dytë të vazhdueshëm, atëherë
div curl F = 0
607
Vërtetim: Nga përkufizimi i divergjencës dhe rotorit kemi
div curl F = ∇ · (∇ × F)
∂2 R ∂2 Q ∂2 P ∂2 R ∂2 Q ∂2 P
= − + − + −
∂x∂y ∂x∂z ∂y∂z ∂y∂x ∂z∂x ∂z∂y
∂2 R ∂2 R ∂2 Q ∂2 Q ∂2 P ∂2 P
! ! !
= − − − + − =0
∂x∂y ∂y∂x ∂x∂z ∂z∂x ∂y∂z ∂z∂y
nga Teorema Clairaut.
Shembull 575. Vërtetoni se fusha vektoriale
F = xz i + xyz j − y2 k.
nuk mund të shkruhet si rotor i ndonjë fushe tjetër vektoriale. Pra F , curl G për asnjë fushë vektoriale G.
Zgjidhje: Në Shemb. 574 ne vërtetuam se div F = z + xz. Pra div F , 0. Në qoftë se do të ishte F = curl G, për
ndonjë G, atëherë
div F = div curl G = 0,
nga teorema e mësipërme. Pra F nuk mund të jetë rotori i ndonjë fushe tjetër vektoriale.
16.5.3 Ekuacioni i Laplasit dhe Laplasi si operator

Për një funksion me vlera reale f (x, y, z), gradienti
∂f ∂f ∂f
∇ f (x, y, z) = i+ j+ k
∂x ∂y ∂z
është një fushë vektoriale, kështu që mund të marrim divergjencën e saj:
div ∇ f = ∇ · ∇ f

∂ ∂ ∂ ∂f ∂f ∂f
! !
= i+ j+ k · i+ j+ k
∂x ∂y ∂z ∂x ∂y ∂z
∂ ∂f ∂ ∂f ∂ ∂f
! ! !
= + +
∂x ∂x ∂y ∂y ∂z ∂z
∂2 f ∂2 f ∂2 f
= + +
∂x2 ∂y2 ∂z2
Vërejmë që div (∇ f ) është një fushë skalare të cilin do ta emërtojmë me një emër të veçantë.
Përkufizim 77. Për një funksion me vlera reale f (x, y, z), Laplasi i f (x, y), i shënuar me ∆ f , përkufizohet si
∂2 f ∂2 f ∂2 f
∆ f (x, y, z) = ∇ · ∇ f = + + . (16.12)
∂x2 ∂y2 ∂z2
Shpesh përdoret edhe shënimi ∇2 f në vend të ∆ f , duke u nisur nga barazimi
∇2 = ∇ · ∇.
608

r(x, y, z) = x i + y j + z k,
fusha vektor pozicion në R3 . Atëherë,
| r(x, y, z)|2 = r · r = x2 + y2 + z2 ,
është është një fushë skalare. Gjeni:
a) gradientin e fushës skalare | r|2 ,
b) divergjencën e fushës vektoriale r
c) rotorin e fushës vektoriale r,
d) Laplasin e fushës skalare | r|2 .
Zgjidhje: (a) ∇| r|2 = 2x i + 2y j + 2z k = 2 r

∂ ∂ ∂
(b) ∇ · r = ∂x (x) + ∂y (y) + ∂z (z) = 1 + 1 + 1 = 3
(c)
i j k
∂ ∂ ∂
∇ × r = ∂x ∂y ∂z = (0 − 0) i − (0 − 0) j + (0 − 0) k = 0

x y z
∂2 ∂2 ∂2
(d) ∆| r|2 = ∂x2
(x2 + y2 + z2 ) + ∂y2
(x2 + y2 + z2 ) + ∂z2
(x2 + y2 + z2 ) = 2 + 2 + 2 = 6
Një tjetër mënyrë e llogaritjes së ∆| r|2 është:
∆| r|2 = ∇ · ∇| r|2 = ∇ · 2 r = 2 ∇ · r = 2(3) = 6

Nga Shemb. 576 vërejmë se në qoftë se marrim rotorin e gradientit të | r|2 kemi:
∇ × (∇| r|2 ) = ∇ × 2 r = 2 ∇ × r = 2 0 = 0 .
Ekuacion i Laplasit quhet ekuacioni

∂2 f ∂2 f ∂2 f
∇2 f = + + =0
∂x2 ∂y2 ∂z2
the operator i Laplasit quhet
∇2 ( f ) = ∇ · ∇
16.5.4 Rotori, divergjenca dhe Laplasi në kordinata cilindrike dhe sferike

Në këtë leksion do të paraqesim formulat se si shprehen gradienti, rotori, divergjenca, dhe Laplasi në koordinata
cilindrike dhe sferike.
Rikujtojmë se një pikë (x, y, z) mund të paraqitet në kordinata cilindrike (r, θ, z), ku
x = r cos θ, y = r sin θ, z = z.
Në çdo pikë (r, θ, z), le të jenë er , eθ , ez vektorët njësi në drejtimin rritës të r, θ, z përkatësisht. Atëherë er , eθ , ez
formojnë një sistem ortonormal vektorësh. Vërejmë se nga rregulli i dorës së djathtë,
ez × er = eθ .
Në mënyrë të ngjashme pika (x, y, z) mund të paraqitet në kordinata sferike (ρ, θ, φ), ku
x = ρ sin φ cos θ, y = ρ sin φ sin θ, z = ρ cos φ.
Në çdo pikë (ρ, θ, φ), le të jenë eρ , eθ , eφ vektorët njësi në drejtimin rritës të ρ, θ, φ, përkatësisht. Atëherë vektorët
eρ , eθ , eφ janë ortonormalë. Nga rregulli i dorës së djathtë, shohim që
eθ × eρ = eφ .
Le të shohim tani një shembull konkret.
609
Shembull 577. Vërtetoni që gradienti i një funksioni me vlera reale f (ρ, θ, φ) në koordinata sferike jepet nga formula
∂f 1 ∂f 1 ∂f
∇f = eρ + eθ + eφ
∂ρ ρ sin φ ∂θ ρ ∂φ
Vërtetim: Në formulën Karteziane të gradientit
∂f ∂f ∂f
∇ f (x, y, z) = i+ j+ k,
∂x ∂y ∂z
shprehim vektorët e bazës standarte i, j, k në varësi të vektorëve të koordinatave sferike eρ , eθ , eφ dhe funksioneve
∂f ∂f ∂f ∂f ∂f ∂f
të ρ, θ dhe φ. Pastaj do të shprehim edhe derivatet e pjesshme ∂x , ∂y , ∂z në varësi të ∂ρ , ∂θ , ∂φ dhe funksioneve të
ρ, θ dhe φ dhe do të zëvendësojmë gjithshka në formulën e gradientit.
Vektori njësi eρ në drejtimin e ρ në pikën e çfarëdoshme (ρ, θ, φ) është eρ = k rrk , ku r = x i + y j + z k është vektori
pozicion i pikës në koordinata Karteziane. Kështu që,
r x i+y j+z k
eρ = = p ,
| r| x2 + y2 + z2
duke përdorur x = ρ sin φ cos θ, y = ρ sin φ sin θ, z = ρ cos φ, dhe ρ = x2 + y2 + z2 , kemi

p
eρ = sin φ cos θ i + sin φ sin θ j + cos φ k
Tani duke qenë se këndi θ është matur në planin xy, atëherë vektorin njësi eθ në drejtimin e θ duhet të jetë
paralel me planin xy. Pra, eθ është i formës a i + b j + 0 k. Për gjetur se çfarë janë a dhe b, vërejmë se përderisa
eθ prpeρ , atëherë në veçanti eθ prpeρ kur eρ është në planin xy. Kjo ndodh kur këndi φ është π/2. Duke zëvendësuar
φ = π/2 në eρ kemi
eρ = cos θ i + sin θ j + 0 k.
Pra një vektor pingul me të është − sin θ i + cos θ j + 0 k. Meqenëse ky vektor është gjithashtu një vektor njësi në
drejtimin pozitiv të θ, ai duhet të jetë eθ :
eθ = − sin θ i + cos θ j + 0 k
Përfundimisht, duke qenë se eφ = eθ × eρ , kemi
eφ = cos φ cos θ i + cos φ sin θ j − sin φ k
Le të gjejmë tani i, j, k në varësi të eρ , eθ , eφ . Fillimisht, vërejmë që
sin φ eρ + cos φ eφ = cos θ i + sin θ j .
Kështu që,
sin θ (sin φ eρ + cos φ eφ ) + cos θ eθ = (sin2 θ + cos2 θ) j = j ,
dhe prej këtej
j = sin φ sin θ eρ + cos θ eθ + cos φ sin θ eφ .
Gjithashtu,
cos θ (sin φ eρ + cos φ eφ ) − sin θ eθ = (cos2 θ + sin2 θ) i = i ,
prej nga marrim
i = sin φ cos θ eρ − sin θ eθ + cos φ cos θ eφ .
Përfundimisht, shohim që:

k = cos φ eρ − sin φ eφ
610
∂f ∂f ∂f ∂f ∂f ∂f
Le të gjemë tani formulat për ∂ρ , ∂θ , ∂φ në varësi të ∂x , ∂y , ∂z . Nga Rregulli zinxhir kemi
∂f ∂ f ∂x ∂ f ∂y ∂ f ∂z

= + + ,


∂ρ ∂x ∂ρ ∂y ∂ρ ∂z ∂ρ






∂f ∂ f ∂x ∂ f ∂y ∂ f ∂z


= + + ,


∂θ ∂x ∂θ ∂y ∂θ ∂z ∂θ





∂f ∂ f ∂x ∂ f ∂y ∂ f ∂z


= + + ,



∂φ ∂x ∂φ ∂y ∂φ ∂z ∂φ


që na jep
∂f ∂f ∂f ∂f

= sin φ cos θ + sin φ sin θ + cos φ


∂ρ ∂x ∂y ∂z






∂f ∂f ∂f


= −ρ sin φ sin θ + ρ sin φ cos θ


∂θ ∂x ∂y





∂f ∂f ∂f ∂f


= ρ cos φ cos θ + ρ cos φ sin θ − ρ sin φ



∂φ ∂x ∂y ∂z


Duke zgjidhur sistemin e mësipërm marrim

∂f ∂f ∂f ∂f
!
1
= ρ sin2 φ cos θ − sin θ + sin φ cos φ cos θ
∂x ρ sin φ ∂ρ ∂θ ∂φ
∂f ∂f ∂f ∂f
!
1
= ρ sin2 φ sin θ + cos θ + sin φ cos φ sin θ
∂y ρ sin φ ∂ρ ∂θ ∂φ
∂f ∂f ∂f
!
1
= ρ cos φ − sin φ
∂z ρ ∂ρ ∂φ
Zëvendësojmë në formulën e gradientit dhe kemi
∂f ∂f ∂f
!
1
∇f = ρ sin φ cos θ
2
− sin θ + sin φ cos φ cos θ (sin φ cos θ eρ − sin θ eθ + cos φ cos θ eφ )
ρ sin φ ∂ρ ∂θ ∂φ
∂f ∂f ∂f
!
1
+ ρ sin2 φ sin θ + cos θ + sin φ cos φ sin θ (sin φ sin θ eρ + cos θ eθ + cos φ sin θ eφ )
ρ sin φ ∂ρ ∂θ ∂φ
∂f ∂f
!
1
+ ρ cos φ − sin φ (cos φ eρ − sin φ eφ )
ρ ∂ρ ∂φ
∂f 1 ∂f 1 ∂f
= eρ + eθ + eφ .

Në tabelën më poshtë përmbledhim këto formulat për gradientin, divergjencën, rotorin dhe Laplasin në koor-
dinata Karteziane, cilindrike dhe sferike:
Koordinatat Karteziane (x, y, z): Fusha skalare f ; Fusha vektoriale F = P i + Q j + R k
∂f ∂f ∂f
gradienti : ∇f =
i+ j+ k
∂x ∂y ∂z
∂P ∂Q ∂R
divergjenca : div F = ∇ · F = + +
∂x ∂y ∂z
∂R ∂Q ∂P ∂R ∂Q ∂P
! ! !
rotori : curl F = ∇ × F = − i+ − j+ − k
∂y ∂z ∂z ∂x ∂x ∂y
∂2 f ∂2 f ∂2 f
Laplasi : ∆f = + +
∂x2 ∂y2 ∂z2
611
Koordinatat Cilindrike (r, θ, z): Fusha skalare f ; Fusha vektoriale F = fr er + fθ eθ + fz ez
∂f 1 ∂f ∂f
gradienti : ∇f = er + eθ + ez
∂r r ∂θ ∂z
1 ∂ 1 ∂ fθ ∂ fz
divergjenca : ∇ · F = (r fr ) + +
r ∂r r ! ∂θ ∂z
1 ∂ fz ∂ fθ ∂ fr ∂ fz 1 ∂ ∂ fr
! !
rotori : ∇ × F = − er + − eθ + (r fθ ) − ez
r ∂θ ∂z ∂z ∂r r ∂r ∂θ
1 ∂ ∂f 1 ∂2 f ∂2 f
!
Laplasi : ∆ f = r + 2 2+ 2
r ∂r ∂r r ∂θ ∂z
Koordinatat Sferike (ρ, θ, φ): Fusha skalare f ; Fusha vektoriale F = fρ eρ + fθ eθ + fφ eφ
∂f 1 ∂f 1 ∂f
gradienti : ∇f = eρ + eθ + eφ
1 ∂ 2 1 ∂ fθ 1 ∂
divergjenca : ∇ · F = 2 (ρ fρ ) + + (sin φ fθ )
ρ ∂ρ ρ sin φ ∂θ ρ sin φ ∂φ
∂ ∂ fφ 1 ∂ ∂ fρ ∂ fρ 1 ∂
! ! !
1 1
rotori : ∇ × F = (sin φ fθ ) − eρ + (ρ fφ ) − eθ + − (ρ fθ ) eφ
ρ sin φ ∂φ ∂θ ρ ∂ρ ∂φ ρ sin φ ∂θ ρ ∂ρ
1 ∂ ∂f ∂2 f ∂ ∂f
! !
1 1
Laplasi : ∆ f = 2 ρ2 + + sin φ
ρ ∂ρ ∂ρ ρ2 sin2 φ ∂θ2 ρ2 sin φ ∂φ ∂φ
Shembull 578. Në Shemb. 576 treguam që ∇| r|2 = 2 r dhe ∆| r|2 = 6, ku
r(x, y, z) = x i + y j + z k
në koordinata Karteziane. Verifikoni në qoftë se marrim të njëjtat përgjigje kur përdorim koordinatat sferike.
Zgjidhje: Meqenëse në koordinata sferike | r|2 = x2 + y2 + z2 = ρ2 , le të jetë f (ρ, θ, φ) = ρ2 (pra i tillë që F(ρ, θ, φ) = | r|2 ).
Gradienti i f në koordinata sferike është
∂f 1 ∂f 1 ∂f
∇f = eρ + eθ + eφ
1 1 r r
= 2ρ eρ + (0) eθ + (0) eφ = 2ρ eρ = 2ρ = 2ρ = 2 r
ρ sin φ ρ | r| ρ
Për Laplasin kemi
1 ∂ 2 ∂f ∂2 f ∂ ∂f
! !
1 1
∆f = 2 ρ + + sin φ
ρ ∂ρ ∂ρ ρ2 sin2 φ ∂θ2 ρ2 sin φ ∂φ ∂φ
1 ∂ 2 1 1 ∂
= 2 (ρ 2ρ) + 2 (0) + 2 sin φ (0)
ρ ∂ρ ρ sin φ ρ sin φ ∂φ
1 ∂ 1
= 2 (2ρ3 ) + 0 + 0 = 2 (6ρ2 ) = 6 .
ρ ∂ρ ρ

Ushtrime:
612
Gjeni Laplasin për funksionin f (x, y, z) në koordinata 2759. ∇ (ln r) = r/r2

Karteziane.
2760. div (F + G) = div F + div G
2745. f (x, y, z) = x + y + z
2761. curl (F + G) = curl F + curl G
2746. f (x, y, z) = x5
2762. div ( f F) = f div F + F · ∇ f
2747. f (x, y, z) = (x2 + y2 + z2 )3/2
2748. f (x, y, z) = ex+y+z 2763. div (F × G) = G · curl F − F · curl G
2749. f (x, y, z) = x3 + y3 + z3 2764. div (∇ f × ∇g) = 0
2750. f (x, y, z) = e−x

2
−y2 −z2 2765. curl ( f F) = f curl F + (∇ f ) × F
2751. Gjeni Laplasin për funksionin f (x, y, z) = (x2 + y2 + 2766. curl (curl F) = ∇( div F) − ∆ F
z2 )3/2 në koordinata sferike.
2
2767. ∆ ( f g) = f ∆ g + g ∆ f + 2(∇ f · ∇g)
−y2 −z2
2752. Gjeni Laplasin për funksionin f (x, y, z) = e−x në
koordinata sferike. 2768. Gjeni formulën e gradientit në koordinata cilindrike:
2753. Le të jetë f (x, y, z) = x2 +y

z
2 në koordinata Karteziane. ∂f 1 ∂f ∂f
∇F = er + eθ + ez
Gjeni ∇ f në koordinata cilindrike. ∂r r ∂θ ∂z
2754. Për f(r, θ, z) = r er + z sin θ eθ + rz ez të dhënë në 2769. Përdorni Teoremën Green për fushat vektoriale për të
koordinata cilindrike, gjeni div f dhe curl F. vërtetuar identitetin e parë të Green-it
2755. Për f(ρ, θ, φ) = eρ + ρ cos θ eθ + ρ eφ te dhënë në $ I "
koordinata sferike, gjeni div f dhe curl F. f ∇ g dA =
2
f (∇g) · n ds − ∇ f · ∇g dA
C
Vërtetoni barazimet (r = | r| është gjatësia e fushës vek- D D
toriale pozicion r(x, y, z) = x i + y j + z k). 2770. Përdorni identitetin e parë të Green-it për të vërtetuar
2756. ∇ (1/r) = − r/r3 identitetin e dytë të Green-it:
$ "
2757. ∆ (1/r) = 0
(u ∆ v − v ∆ u) dV = (u ∇v − v ∇u) · dA
2758. ∇ · ( r/r3 ) = 0 S S
16.6 Funksionet implicite

Në këtë leksion ne do të studiojmë funksionet e dhëna në mënyrë implicite për funksionet me vlera vektoriale.
Le të supozojmë se kemi një funksion me vlera vektoriale
F : Rn+m → Rm .
Ne do ti mendojmë pikat në Rn+m të dhëna në formën
(x1 , . . . xn , u1 , . . . um ) ∈ Rn+m .
Shënojmë me x = (x1 , . . . , xn ) dhe u = (u1 , . . . , um ). Për një x të dhënë, ekuacioni
F(x, u) = 0, (16.13)
është ekuivalent me sistemin

f1 (x, u1 , . . . , um ) = 0
...
fn (x, u1 , . . . , um ) = 0
i cili mund të ketë një zgjidhje të vetme, asnjë zgjidhje, ose shumë zgjidhje për ndryshoret u1 , . . . , um .
613
Përkufizim 78. Korespondenca f : Rn → Rm midis pikave x = (x1 , . . . , xn ) ∈ D dhe u = (u1 , . . . , un ) sipas Ek. (16.13)
quhet funksion implicit kur për çdo x në bashkësinë e përkufizimit korespondon një u e vetme, e tillë që
F(x, f(x)) = 0,
për çdo x ∈ D.
Ne themi se F(x, u) = 0 përkufizon f-në në mënyrë implicite.
Ushtrim 54. Jepet 
x + y + z − u − v = 0
 2 2 2 2 2

 (x − y)2 + u + v = 0


Vërtetoni se ky është një funksion implicit.

Të shohim një tjetër shembull.
Shembull 579 (Transformimet lineare). Jepet transformimi linear F
 a1,1 x1 + . . . a1,n xn + b1,1 u1 + · · · + b1,m um 

 
 a x + . . . a x + b u + · · · + b u 
 2,1 1 2,n n 2,1 1 2,m m 
F(x, u) =  ..  = Ax + Bu


 . 

am,1 x1 + . . . am,n xn + bm,1 u1 + · · · + bm,m,m um
për matricat A dhe B. Atëherë, Ax + Bu = 0 na jep
u = −B−1 Ax,
kur matrica B ka të anasjelltë. Pra në këtë rast F përkufizon një funksion implicit.
Let të kemi F : Rn+m → Rm dhe ndajmë matricën e Jakobit si më poshtë
 ∂F1 ∂F1 .. ∂F1 ∂F1 

 
 ∂x ... . ...
∂xn ∂u1 ∂um 

 1
JF =  ... .. .. .. ..
 
. . . . 

 ∂Fm

∂Fm .. ∂Fm ∂Fm 

... . ...
∂x1 ∂xn ∂u1 ∂um
 
Bllokun në të majtë e shënojmë me Fx dhe bllokun në të djathtë me Fu .

Në rastin e Shemb. 579 kemi Fx = A dhe Fu = B janë matrica terma në R. Ekuacioni F(x, u) = 0 përkufizon
u = f(x) në qoftë se Fu ka të anasjelltë. Për transformimet jo-lineare nuk është kaq e thjeshtë. Teorema që vijon është
një rezultat mjaft i rëndësishëm që na tregon kur kur funksioni f ekziston.
Teorema 99 (Teorema e funksionit implicit). Jepet funksioni F : Rn+m → Rm i (x1 , . . . , xn , u1 , . . . , um ) me derivate të
pjesshme të vazhdueshme Fx1 , . . . , Fxn , Fu1 , . . . , Fum në një rruzull me qendër (x0 , u0 ) në Rn+m . Supozojmë se F(x0 , u0 ) = 0 dhe
Fu (x0 , u0 ) ka të anasjelltë.
Atëherë, ekziston një bashkësi D ⊂ Rn , me x0 si pikë të brendshme, dhe një funksion i vetëm i vazhdueshëm
f : D ⊂ Rn → Rm
i përkufizuar në D i tillë që
f(x0 ) = u0 dhe F(x, f(x)) = 0.
Për më tepër, Fu (x, f(x)) ka të anasjelltë, f ka derivate të pjesshëm të vazhdueshëm, dhe
Jx f = − [Fu (x, f(x))]−1 Fx (x, f(x)).
Vërtetimi bëhet në kurse më të avancuara të analizës. Le të shohim disa shembuj.
614
Shembull 580. Jepet F : R5 → R2 si më poshtë
x2 + y2 + z2 − u2 − v2
" #
F(x, u) = .
(x − y)2 + u + v
Pra ne kemi marrë n = 3 dhe m = 2. Matrica a Jakobit është

..
 
 2x 2y 2z . −2u −2v
 
J(F) =  ..

.

2x − 2y 2y − 2x 0 1 1

Pra " # " #

2x 2y 2z −2u −2v
Fx (u) = dhe Fu (x, u) =
2x − 2y 2y − 2x 0 1 1
Marrim pikën !
1 1 1 1 1
(x0 , u0 ) = √ , √ , − √ , √ , − √ .
3 3 3 2 2
Atëherë, √ √
− −2 2 √
det (Fu (x0 , u0 )) = = −2 2 , 0.
1 1
Atëherë ekziston një bashkësi D ⊂ R3 e tillë që ekziston një funksion i vetëm dhe i vazhdueshëm f : D → R2 . Për më tepër,
" √ √ #−1 " 2 #  1
√1 − √1 

− −2 2 √ √1 − √1  √6
−1
Jx (f) = − [Fu (x, f(x))] Fx (x, f(x)) = − 3 3 3 =  1
− √ − √1
6 6
1 1 √1 

0 0 0 6 6 6
Ushtrime:
2771. Jepet 2772. Jepet
x + 2y − u + v 3x + 2y − 3u + 2v
" # " #
F(x, y, u, v) = . F(x, y, u, v) = .
−2x + y + 2u + 2v 5x − 2y + u − 2v
" # " #
u u
Atëherë, F(x, y, u, v) = 0 përkufizon funksionin = f(x, y), Atëherë, F(x, y, u, v) = 0 përkufizon funksionin = f(x, y),
v v
2 2
në R . Gjeni f dhe J(f). në R . Gjeni f dhe J(f).
16.7 Funksionet e anasjellta dhe ndryshimi i koordinatave

Le të na jetë dhënë një funksion f : Rn → Rm i cili është injektiv në një bashkësi S ⊂ Rn . Shënojmë me f(S)
imazhin e S në Rm . Për çdo u ∈ f(S), shënojmë me f−1 S
(u) elementin e vetëm x ∈ S të tillë që f(x) = u. Atëherë f−1
S
është një funksion me bashkësi përkufizimi f(S) dhe ne e quajmë i anasjellti i f-së në S. Ne themi se f−1 S
është i
anasjellti i f pranë x0 në qoftë se x0 është pikë e brendshme e S.
Teorema 100 (Teorema e funksionit të anasjelltë). Le të jetë dhënë funksioni f : Rn → Rn i tillë që ka derivate të pjesshme
të rendit të parë të vazhdueshëm në D dhe x0 një pikë e brendshme e D-së. Në qoftë se Jx0 f është jo-singulare, atëherë ekziston
një rruzull C := B(x0 , r) i tillë që:
i) Jx0 f është jo-singular për çdo x ∈ C
ii) f është injektiv në C dhe fC−1 existon në f(C).
iii) çdo pikë e f (C) është një pikë e brendshme dhe fC−1 ha derivate të pjesshëm të rendit të parë të vazhdueshëm në f(C)
iv) në qoftë se u ∈ f(C), atëherë
Ju fC−1 = (Jx f)−1 ,
ku x është pika e vetme në C e tillë që u = f(x).
615
Vërtetimi i teoremës së funksionit të anasjelltë është diçka që del jashtë kornizës së këtij libri. Megjithatë, për të
kuptuar më mirë teoremën ne japim disa shembuj.
Shembull 581. Supozojmë se jepet një transformim linear f si më poshtë
 a1,1 x1 + a1,2 x2 + · · · + a1,n xn 

 
f(x) = 
 ..  = Ax,

. 

an,1 x1 + an,2 x2 + · · · + an,n xn

ku A është një matricë me të anasjelltë A−1 .

Përderisa Jx0 (f) = A për çdo x, atëherë nga teorema e mësipërme f ka një të anasjelltë përrreth çdo pike x0 . Nga algjebra
lineare ne dimë se
f −1 (u) = A−1 u.
Pra, në qoftë se u = f(x) atëherë
Ju (f−1 ) = A−1 = (Jx ( f ))−1 ,
që konfirmon teoremën.
Shohim një shembull tjetër.
Shembull 582. Marrim x0 = (1, 2) dhe
x + y2
" 2 #
f(x, y) .
x2 − y2
Atëherë, " #
2x 2y
J(f) =
2x −2y
dhe " #
2 2
Jx0 f = ,
2 −4
ka të anasjelltë. Teorema na thotë se f ka të anasjelltë rreth x0 dhe se
"1 1
#
Ju fS = (Jx f) = 4x
−1 −1
1
4x
1 ,
4y − 4y
për çdo x in ndonjë bashkësi S që përmban x0 .

Përkufizim 79. Jepet f : Rn → Rn një funksion i derivueshëm në një bashkësi S. Përcaktori i J(f) quhet Jakobi i f-së
dhe shënohet me
∂( f1 , . . . , fn )

∂(x1 , . . . , xn )
Vlera e Jakobit në një pikë x0 shënohet me
∂( f1 , . . . , fn )

.
∂(x1 , . . . , xn ) x0
Shembull 583. Gjeni Jakobin e transformimit f : R2 → R2 të koordinatave polare në koordinata karteziane, pra
r cos θ
" #
f(r, θ) = .
r sin θ
Zgjidhje: Transformimi ynë në këtë rast është

Atëherë, Jakobi për këtë transformim është
∂(x, y) ∂x ∂x

cos θ −r sin θ

∂r ∂θ
= ∂y ∂y = == r cos2 θ − (−r sin2 θ) = r(cos2 θ + sin2 θ) = r
∂(r, θ) sin θ r cos θ
∂ru ∂θ

616
Teorema 101. Në qoftë se f : Rn → Rn ka derivate të pjesshme të rendit të parë të vazhdueshëm rreth x0 dhe
∂(u1 , . . . , un )

, 0,
∂(x1 , . . . , xn ) x0
atëherë u = f(x) përkufizon një transformin koordinatash rreth u0 = f(x0 ). Për më tepër,
∂(u1 , . . . , un ) ∂(x1 , . . . , xn )
=1
∂(x1 , . . . , xn ) ∂(u1 , . . . , un )
për x pranë x0 .
Vërtetim: Vërtetimi është rrjdhim i teoremës së mësipërme dhe i lihet si detyre lexuesit.
Shembull 584. Jepet γ : R2 → R2 transformimi nga koordinata të drejta në koordinata polare
" #
r(x, y)
γ(x, y) = ,
θ(x, y)
ku
x
q
r(x, y) = x2 + y2 dhe θ = cos−1 p .
x + y2
2
Zgjidhje: Nga teorema e mësipërme kemi

∂(r, θ) 1
= .
∂(x, y) r
Lexuesi t’a vërtetojë këtë edhe në mënyrën direkte.
Shembull 585. Jepet transformimi
T : R2 → R2
u

(u, v) → , 3v
2
Gjeni zonën imazhi i të cilës sipas këtij transformimi është elipsi
y2
x2 + = 1,
36
ku T(u, v) = (x, y).
Zgjidhje: Duke u nisur nga transformimi i dhënë kemi:
(3v)2
2
u
+ =1
2 36
e cila na jep
u2 + v2 = 4
Pra, kemi të bëjmë me një qark me rreze 2 dhe me qendër në origjinë.
Shembull 586. Jepet transformimi
T : R2 → R2

(u, v) → u2 − v2 , 2uv
Gjeni imazhin e zonës

S = {(u, v) | 0 ≤ u ≤ 1, 0 ≤ v ≤ 1}.
617
Zgjidhje: Shënojmë me (x, y) := T(u, v). Në planin uv zona S paraqet një

katror si në Fig. 16.5. Duke qenë se transformimi zonën e kufizuar S e
pasqyron në një zonë të kufizuar, atëherë fillimisht po përcaktojmë imazhet
e kufijve të S.
Kufiri i parë jepet nga v = 0. Atëherë, nga ekuacionet kemi x = u2 , y = 0
dhe 0 ≤ x ≤ 1. Pra, pjesa e parë pasqyrohet në segmentin nga (0, 0) në (1, 0)
në planin xy.
Pjesa e dytë është u = 1(0 ≤ v ≤ 1), dhe duke zëvendësuar u = 1 tek
ekuacionet e dhëna, marrim
x = 1 − v2 , y = 2v
dhe duke eleminuar v kemi

y2
x=1− , 0≤x≤1
4
që është një pjesë e një parabole.
Në mënyrë të ngjashme për v = 1, (0 ≤ u ≤ 1), kemi harkun parabolik
y2
x= − 1, −1 ≤ x ≤ 0.
4
Dhe në fund për
u = 0, (0 ≤ v ≤ 1),
imazhi është x = −v , y = 0. Pra imazhi i zonës S është zona R e treguar në
2
Fig. 16.5.
Figura 16.5
Diçka evidente nga shembulli i mësipërm është se format e figurave gjeometrike nuk ruhen gjatë një trans-
formimi. Ne kemi një emër të veçantë për ato transformime që ruajnë format gjeometrike; shih [74].
Shembull 587. Le të jetë f : R3 → R3 funksioni që konverton kordinatat sferike në koordinata karteziane. Gjeni J(f).
Zgjidhje: Në këtë rast transformimi është
x = ρ sin ϕ cos θ, y = ρ sin ϕ sin θ, z = ρ cos ϕ.
Jakobi i këtij transformimi është
∂(x, y, z) sin ϕ cos θ −ρ sin ϕ sin θ ρ cos ϕ cos θ

= sin ϕ sin θ ρ sin ϕ cos θ ρ cos ϕ sin θ

∂(ρ, θ, ϕ) cos ϕ 0 −ρ sin ϕ

= −ρ2 sin3 ϕ cos2 θ − ρ2 sin ϕ cos2 ϕ sin2 θ + 0 − ρ2 sin3 ϕ sin2 θ − 0 − ρ2 sin ϕ cos2 ϕ cos2 θ

= −ρ2 sin3 ϕ cos2 θ + sin2 θ − ρ2 sin ϕ cos2 ϕ sin2 θ + cos2 θ
= −ρ2 sin3 ϕ − ρ2 sin ϕ cos2 ϕ = −ρ2 sin ϕ

Ushtrime:
618
Gjeni Jakobin e transformimeve. 2780. S = [0, 1] × [0, 1] dhe

2773. x = u + 4v, y = 3u − 2v
T(u, v) = (2u, 4v)
2774. x = u2 − v2 , y = u2 + v2
2775. x = 2781. S = [0, 1] × [0, 1] dhe
u+v , y=
u v
u−v
2776. x = α sin β, y = α cos β T(u, v) = (u + 3, 2v).

2777. x = uv, y = vw, z = uw
2782. S = [0, 1] × [0, 2π] dhe
2778. x = eu−v , y = eu+v , z = eu+v+w
Gjeni dhe përshkruani imazhin e zonës së dhënë T(u, v) = (4u cos v, 3u sin v).
nëpërmjet transformimit të dhënë.
2779. S = {(u, v)|0 ≤ u ≤ 3, 0 ≤ v ≤ 2} dhe 2783. S = [0, 1] × [0, 1] dhe
T(u, v) = (2u + 3v, u − v). T(u, v) = (u2 − v2 , 2uv).
619
620
Kapitulli 17
Integralet e funksioneve me vlera vektoriale
17.1 Integralet vijë përkulur të funksioneve me vlera reale

Në kalkulusin me një ndryshore mësuam se si të integronim një funksion me vlera reale f (x), në një segment
[a, b] në R. Ky integral (zakonisht quhet integral i Riemann-it) mund të mendohet si një integral sipas një rruge
apo shtegu në R, duke qenë se një segment (ose një koleksion segmentesh) është realisht e vetmja rrugë në R.
Gjithashtu, në qoftë se f (x) paraqet një forcë të ushtruar përgjatë boshtit të x-ve, ndaj një objekti në pozicionin x
në [a, b], atëherë puna W e kryer në lëvizjen e objektit nga pozicioni x = a në x = b është përcaktuar si:
Z b
W= f (x) dx.
a
Në këtë leksion ne do të shohim se si mund të përcaktojmë integralin e një funksioni (me vlera reale ose me
vlera vektoriale) të dy ose tre ndryshoreve, përgjatë një shtegu të përgjithshëm (pra një kurbe) në R2 ose R3 . Ky
përkufizim vjen si rezultat i kuptimit fizik të punës.
17.1.1 Integralet vijëpërkulur mbi kurbat në R2

Le ta nisim me funksionin me vlera reale me dy ndryshoreve. Në fizikë, ideja intuitive e punës është që
Puna = Forcë × Distancë .
Supozojmë se duam të gjejmë punën totale W, të kryer në lëvizjen e një objekti, përgjatë një kurbe të lëmuar C në
R2 , të parametrizuar nga
C : x = x(t), y = y(t), a ≤ t ≤ b, (17.1)
me një forcë f (x, y) e cila ndryshon në lidhje me pozicionin (x, y) të objektit, dhe aplikohet në drejtimin e lëvizjes
përgjatë C.
Supozojmë se funksioni f (x, y) është i vazhdueshëm dhe me vlera reale. Ndajmë segmentin [a, b] si më poshtë
a = t0 < t1 < t2 < · · · < tn−1 < tn = b , për n ≥ 2.
Përgjatë një nënsegmenti [ti , ti+1 ] distanca ∆si e përshkuar përgjatë kurbës, është përafërsisht
q
∆si ≈ ∆x2i + ∆y2i .
Kështu që, në qoftë se segmenti është mjaft i vogël, atëherë puna e kryer në lëvizjen e objektit përgjatë pjesës së
kurbës është përafërsisht
q
Forcë × Distancë ≈ f (xi , yi ) ∆xi 2 + ∆yi 2 ,
∗ ∗
(17.2)

ku x∗i , y∗i = x(t∗i ), y(t∗i ) për t∗i ∈ [ti , ti+1 ]. Pra,
621
n−1
X q
W≈ f (x∗i , y∗i ) ∆xi 2 + ∆yi 2 (17.3)
i=0
është përafërsisht totali i punës së kryer përgjatë të gjithë kurbës. Por duke
qenë se
s
!2
∆xi 2 ∆yi
q
∆xi 2 + ∆yi 2 = + ∆ti ,
∆ti ∆ti
ku ∆ti = ti+1 − ti , atëherë
s
n−1 !2
X
∆xi
2 ∆yi
W≈ f (x∗i , y∗i ) + ∆ti . (17.4)
∆ti ∆ti
i=0
Duke kaluar në limit të shumës kur gjerësia e çdo ndarjeje shkon në 0, kemi
n−1
Figura 17.1
X q
W = lim f (xi∗ , yi∗ ) ∆xi 2 + ∆yi 2 (17.5)
n→∞
i=0
∆y
Ky limit është një integrali i caktuar me kufijë t = a dhe t = b, ku ∆x i i 0 0
∆ti dhe ∆ti shkojnë në x (t) dhe y (t),
përkatësisht, dhe f xi∗ , yi∗ bëhet f x(t), y(t) . Kështu që kemi tani formulën për punën si më poshtë

n−1
X q Z b q
W = lim f (xi∗ , yi∗ ) ∆xi 2 + ∆yi 2 = x 0 (t)2 + y 0 (t)2 dt .

f x(t), y(t) (17.6)
n→∞ a
i=0
Integrali në të djathtë të ekuacionit të mësipërm, na jep idenë e përkufizimit të integralit të një funksioni me vlera
reale f (x, y) përgjatë kurbës C, i cili quhet integral vijëpërkulur.
Përkufizim 80. Për një funksion f (x, y) dhe një kurbë C në R2 , të parametrizuar nga
C : x = x(t), y = y(t), a ≤ t ≤ b,
integral vijëpërkulur i f (x, y) përgjatë C përkufizohet si

s
Z n−1 Z b 2 !2
dx dy
X q
f (x, y) ds = lim f (x∗i , y∗i ) ∆xi + ∆yi =
2 2
f (x(t), y(t)) + dt .
C n→∞ a dt dt
i=0
Simboli ds është diferenciali i funksionit të gjatësisë së harkut

s
Z t 2 !2

dx dy
s = s(t) = + du ,
a du du
Pra, ne mund ta shprehim gjatësinë e kurbës C në segmentin [a, t], për të gjitha t në [a, b]. Kështu që,
s
2 !2

dx dy
ds = s (t) dt = 0
+ dt,
dt dt
nga Teorema Themelore e Kalkulusit; shih Teor. 44. Pra edhe njëherë
s
Z Z b 2 !2

dx dy
f (x, y) ds = f (x(t), y(t)) + dt . (17.7)
C a dt dt
622
RPër një funksion të çfarëdoshëm f (x, y), çfarë paraqet integrali vijëpërkulur
C
f (x, y) ds? Në qoftë se e mendojmë f (x, y) si lartësinë e një gardhi përgjatë
C-së, atëherë
Z n−1
X
f (x, y) ds := lim f (x∗i , y∗i ) ∆si (17.8)
C n→∞
i=0
është syprina e këtij gardhi mbi C; shihni figurën në të djathtë. Integrali

në Ek. (17.8) quhet integrali i f -se përgjatë C-së. Më poshtë shohim disa
shembuj të integraleve vijëpërkulur.
Shembull 588. Llogarisni integralin
Z
(2 + x2 y) ds
C
ku C është gjysma e sipërme e rrethit njësi.

Zgjidhje: Ne dimë se parametrizimi i rrethit njësi është
x = cos t, dhe y = sin t,
dhe 0 ≤ t ≤ π për gjysmërrethin a sipërm. Pra, kemi

s
π 2 !2 π " #π
cos3 t
Z Z Z

dx dy 2
(2 + x y) ds =
2
2 + cos t · sin t
2
+ dt = 2 + cos t sin t dt = 2t −
2
= 2π +
C 0 dt dt 0 3 0 3

Le të shohim një shembull nga gjeometria.
Shembull 589. Përdorni integralin vijëpërkulur për të treguar se syprina anësore
A e një cilindri rrethor të drejtë, me rreze r dhe lartësi h është 2πrh.
Zgjidhje: Do të përdorim cilindrin rrethor të drejtë me bazë rrethin C me

ekuacion z
x2 + y2 = r2
r
dhe lartësi h në drejtimin pozitiv të z. Parametrizojmë C si më poshtë
x = x(t) = r cos t , y = y(t) = r sin t , 0 ≤ t ≤ 2π h = f (x, y)
Le të jetë f (x, y) = h për të gjitha (x, y). Atëherë, y

0
Z Z b q
A= f (x, y) ds = f (x(t), y(t)) x 0 (t)2 + y 0 (t)2 dt x C : x2 + y2 = r2
C a
Z 2π p Figura 17.2: Sipërfaqja anësore e cilindrit
= h (−r sin t)2 + (r cos t)2 dt si integral vijëpërkulur
0
Z 2π p Z 2π
=h r sin t + cos t dt = rh
2 2 1 dt = 2π r h
0 0

Më sipër përkufizuam integralin vijëpërkulur përgjatë një kurbe të lëmuar C. Supozojmë tani se C është bashkimi
i një numri të fundëm kurbash të lëmuara C1 , C2 , C3 , . . . , Cn të tilla që pika e fillimit e Ci+1 është pika e mbarimit e
Ci . Kurba të tilla ne i quajmë kurba pjesë – pjesë të lëmuara. Zakonisht ky fakt shënohet me
C = C1 ∪ C2 ∪ . . . ∪ Cn
623
Përkufizojmë integralin e f (x, y) përgjatë C-së si shumën e integraleve përgjatë çdo pjese të C-së. Pra,
Z Z Z Z
f (x, y) ds = f (x, y) ds + f (x, y) ds + . . . + f (x, y) ds
C C1 C2 Cn
Vërejmë se në Shemb. 589 në qoftë se e përshkojmë rrethin C dy herë, p.sh. në qoftë se t ndryshon nga 0 në 4π,
atëherë do të përftonim një syprinë prej 4πrh, domethënë dyfishin e syprinës së dëshiruar edhe pse kurba është e
njëjta (pra, rrethi me rreze r).
Gjithashtu, vërejmë se e përshkuam rrethin në kahun kundërorar. Në qoftë se do të përshkonim rrethin në
drejtimin orar, duke përdorur parametrizimin
x = x(t) = r cos(2π − t) , y = y(t) = r sin(2π − t) , 0 ≤ t ≤ 2π , (17.9)
atëherë është e lehtë të verifikojmë se vlera e integralit vijëpërkulur mbetet e pandryshuar.
Kjo natyrshëm ngre pyetjen: a ndryshon vlera e integralit nga ndryshimi
i drejtimit të përshkrimit të kurbës?
Zakonisht ne themi se një kurbë e caktuar ka orientim apo drejtim
pozitiv kur është në drejtimin kundërorar ose kur parametri t ∈ [a, b] për-
shkruan kurbën C.
Në përgjithësi mund
R të vërtetohet se mund të zgjidhet orientimi apo
drejtimi i C-së, që C f (x, y) ds të mbetet i pandryshuar, për një f (x, y) të
dhënë. Në qoftë se një kurbë C ka një parametrizim
x = x(t), y = y(t), a ≤ t ≤ b,
atëherë shënojmë me −C të njëjtën kurbë me C, por të përshkuar në drejtimin

e kundërt. Atëherë −C parametrizohet nga
x = x(a + b − t) , y = y(a + b − t) , a≤t≤b, (17.10)

Figura 17.3: Kurbë pjesë–pjesë e lëmuar
dhe kemi Z Z
f (x, y) ds = f (x, y) ds . (17.11)
C −C
R
Shembull 590. Gjeni C 2x dx, kur C është kurba që përftohet nga harku C1 i
parabolës y = x2 nga pika (0, 0) tek pika (1, 1) e vazhduar nga drejtëza vertikale C2
nga pika (1, 1) tek pika (1, 2).
Zgjidhje: Për pjesën C1 marrim x si parametër dhe kemi
x = x, y = x2 , 0 ≤ x ≤ 1.
Pra, mbi C1 kemi

s
Z Z 1 2 !2

dx dy
2x ds = 2x + dx
C1 0 dx dx
√
Z 1 √ 1 2h i1 5 5 − 1
= 2x 1 + 4x dx = · (1 + 4x )
2 2 3/2
=
0 4 3 0 6
Mbi C2 zgjedhim y si parametër dhe kemi Figura 17.4
x = 1, y = y,
1 ≤ y ≤ 2.
Atëherë, s
Z Z 2 !2 !2 Z 2
dx dy
2x ds = 2·1 + dy = 2 dy = 2
C2 1 dy dy 1
624
Pra Z Z Z √
5 5−1
2x ds = 2x ds + 2x ds = + 2.
C C1 C2 6

Le të shohim tani një aplikim nga inxhinjeria. Supozojmë se ρ(x, y) paraqet densitetin linear në një pikë (x, y) të
një teli të hollë në formën e një kurbe C. Atëherë masa e këtij teli është
Z
m= ρ(x, y) ds.
C
Qendra e masës (ose qendra e rëndesës) është pika (x̄, ȳ) ku

Z Z
1 1
x̄ = x ρ(x, y) ds, ȳ = y ρ(x, y) ds.
m C m C
Le të shohim një shembull konkret.
Shembull 591. Një tel ka formën e një gjysmërrethi me ekuacion x2 + y2 = 1,
y ≥ 0 dhe është më i trashë afër bazës se sa në lartësi. Gjeni qendrën e rëndesës së
telit në qoftë se densiteti në çdo pikë është proporcional me distancën nga drejtëza
y = 1.
Zgjidhje: Parametrizojmë gjysmërrethin si vijon,
x = cos t, y = sin t, 0 ≤ t ≤ π.
Meqënëse densiteti ρ(x, y) është proporcional me distancën nga drejtëza

y = 1 kemi
ρ(x, y) = k(1 − y),
për ndonjë konstante k. Atëherë masa është
Z Z π
Figura 17.5
m= k(1 − y) ds = k(1 − sin t) dt = k [t + cos t]π0 = k(π − 2).
C 0
Nga formulat e qendrës së masës kemi x̄ = 0 dhe
Z Z
1 1
ȳ = yρ(x, y) ds = yk(1 − y) ds
m C k(π − 2) C
Z π π
1 1 1 1 4−π

= (sin t − sin2 t) dt = − cos t − t + sin 2t =
π−2 0 π−2 2 4 0 2(π − 2)

Atëherë, qendra e rëndesës ka koordinata 0, 2(π−2)4−π
.
Pra siç shihet nga shembulli i mësipërm, qendra e rëndesës së një trupi nuk është e thënë që të jetë brenda trupit.

Supozojmë se në Përk. 80 zëvendësojmë ∆si me ∆xi = xi − xi−1 dhe ∆yi = yi − yi−1 . Atëherë marrim dy integrale
Z n
X Z n
X
f (x, y) dx = lim f (x?i , y?i )∆xi , f (x, y) dy = lim f (x?i , y?i )∆yi
C n→∞ C n→∞
i=1 i=1
që quhen
R integralet vijëpërkuluar përgjatë C-së në lidhje me x dhe y, përkatësisht. Për të dalluar këto integrale
nga C f (x, y) ds ne do ta quajmë këtë integral si integrali vijëpërkuluar përgjatë C-së në lidhje me gjatësinë e
harkut.
Meqënëse nga parametrizimi i C-së në t: x = x(t), y = y(t) kemi dx = x0 (t) dt dhe dy = y0 (t) dt, atëherë
Z Z b Z Z b
f (x, y) dx = 0
f (x, y) dy = f x(t), y(t) y0 (t) dt

f x(t), y(t) x (t) dt, (17.12)
C a C a
625
Ndodh shpesh që integrale të tilla përdoren në të njëjtën kohë. Ne do të përdorim simbolikën

Z Z Z
P(x, y) dx + Q(x, y) dy =: P(x, y) dx + Q(x, y) dy .
C C
R
Shembull 592. Gjeni integralin C y2 dx + x dy, ku (a) C = C1 është segmenti
nga pika (−5, −3) tek pika (0, 2) dhe (b) C = C2 është harku i parabolës x = 4 − y2
nga pika (−5, −3) tek pika (0, 2).
Zgjidhje: (a) Nga Ek. (1.21) një parametrizim i segmentit nga pika (−5, −3)
tek pika (0, 2) është
x = 5t − 5, y = 5t − 3,
për 0 ≤ t ≤ 1. Atëherë dx = 5 dt dhe dy = 5 dt. Kështu që
Z Z 1
y dx + x dy =
2
(57 − 3)2 (5 dt) + (5 − 5t)(5 dt)
C1 0
Z 1 1
25 3 25 2 5

=5 (25t2 − 25t + 4) dt = 5 t − t + 4t =− .
0 3 2 0 6
(b) Meqënëse parabola jepet si funksion në y, atëherë parametrizojmë C2 si

më poshtë Figura 17.6
x = 4 − y2 , y = y,
për −3 ≤ y ≤ 2. Kështu që dx = −2y dy dhe
Z 2 Z 2 " 4 #2
y3
Z
y 245
y2 dx + x dy = y2 (−2y) dy + (4 − y2 ) dy = (−2y3 − y2 + 4) dy = − − + 4t = .
C2 −3 −3 2 3 −3
6

17.1.2 Integralet vijëpërkulur mbi kurbat në R3

Supozojmë se C është një kurbë e lëmuar në hapësirë e dhënë në mënyrë parametrike si më poshtë
x = x(t)




y = y(t)




 z = z(t)


për a ≤ t ≤ b ose në mënyrë ekuivalente nga
C : r(t) = x(t) i + y(t) j + z(t) k
Në qoftë se f (x, y, z) është një funksion i vazhdueshën në një zonë që përmban C-në, atëherë ne përkufizojmë
integralin vijëpërkulur të f përgjatë C-së si
Z n
X
f (x, y, z) ds = lim f (x∗i , y∗i , z∗i ) δsi
C n→∞
i=1
Në mënyrë të ngjashme me funksionet me dy ndryshore, vërtetojmë se

s
Z Z b 2 !2 2

dx dy
dz
f (x, y, z) ds = + +

f x(t), y(t), z(t) dt
C a dt dt dt
626
Formula mund të shkruhet gjithashtu si

Z b
f ( r(t)) k r0 (t)k dt
a
Shembull 593. Jepet heliksi rrethor C me parametrizimin
x = cos t,
y = sin t, z = t
R z
për 0 ≤ t ≤ 2π. Llogarisni integralin C y sin z ds.
Zgjidhje: Atëherë integrali i mësipërm llogaritet si më poshtë

y
f(2π)
s
2π 2 !2 2 0
Z Z
dx dy
dz
y sin z ds = sin t · sin t + + dt
C 0 dt dt dt f(0)
Z 2πp
x
= sin2 t sin2 t + cos2 t + 1 dt
0
Z 2π √ Figura 17.7: Heliksi
√ 1 2 1
2π √
= 2 (1 − cos 2t) dt = t − sin 2t =2 2
0 2 2 2 0

2
Për anallogji me integralet vijëpërkulur në r , ne kemi integrale të llojit
Z
P(x, y, z) dx + Q(x, y, z) dy + R(x, y, z) dz,
C
të cilët gjenden duke shprehur gjithë x, y, z, dx, dy, dz në parametrin t. Le të shohim një shembull.
Z
y dx + z dy + x dz,
C
ku C është kurba drejtëvizore që bashkon pikat (2, 0, 0), (3, 4, 5), dhe (3, 4, 0).
Zgjidhje: Marrim C1 segmetin që bashkon pikat (2, 0, 0), (3, 4, 5) dhe C2

segmetin që bashkon pikat (3, 4, 5), (3, 4, 0). Nga Ek. (1.21) kemi
3 2 + t

 
2
   
r(t) = (1 − t)   + t   =   ,
0 4  4t 
0 5 5t
     
ose në formë parametrike
x = 2 + t, y = 4t, z = 5t,
për 0 ≤ t ≤ 1. Atëherë,
Z Z 1
y dx + z dy + x dz = (4t) dt + (5t) · 4 dt + (2 + t) · 5 dt Figura 17.8
C1 0
1
29 1 49
Z
= (10 + 29t) dt = 10t + t2 =
0 2 0 2
Në mënyrë të ngjashme, mbi C2 kemi
627
 
3
  
3  3 

r(t) = (1 − t)   + t   = 
4 4  4 

5 0 5 − 5t
     
dhe parametrizimi është

x = 3, y = 4, z = 5 − 5t,
për 0 ≤ t ≤ 1. Atëherë, dx = dy = 0, dz = −5 dt dhe
Z Z 1
y dx + z dy + x dz = 3(−5) dt = −15.
C1 0
Kështu që Z Z Z
49 19
y dx + z dy + x dz = y dx + z dy + x dz + y dx + z dy + x dz = − 15 =
C C1 C2 2 2

Ushtrime:
R R
Njehsoni C f (x, y) ds për funksionin e dhënë f (x, y) dhe 2794. C (2x + 9) ds
kurbën C. C: x = t, y = t2 , z = t3 , 0 ≤ t ≤ 1
√
2784. f (x, y) = xy;
R
2795. C x2 y z dz
C : x = cos t, y = sin t, 0 ≤ t ≤ π/2 C: x = t3 , y = t, z = t2 , 0 ≤ t ≤ 1
2785. f (x, y) = x2x+1 ; C : x = t, y = 0, 0 ≤ t ≤ 1
R
2796. C z dx + x dy + y dz:
2786. f (x, y) = 2x + y; C: x = t2 , y = t3 , z = t2 , 0 ≤ t ≤ 1
C: shumëkëndëshi i përcaktuar nga pikat (0, 0), (3, 0), dhe R
2797. C (x + yz) dx + 2x dy + xyz dz,
(3, 2).
C: segmenti i theyr që bashkon pikat (1, 0, 1), (2, 3, 1), dhe
2787. f (x, y) = x + y2 ; (2, 5, 2)
C: rruga nga (2, 0) në drejtimin kundërorar përgjatë rrethit
Përdorni një makinë llogaritëse tue gjeni integralin vijë
x2 + y2 = 4 në pikën (−2, 0) dhe më pas kthehet nga (2, 0) në
përkulur me saktëse katër shifra pas presjes dhjetore.
drejtim të boshtit të x-ve. R
R 2798. C x sin(y + z) ds,
2788. C x sin y ds:
C: ka ekuacion parametrik x = t2 , y = t3 , z = t4 , 0 ≤ t ≤ 5.
C është segmenti nga (0, 3) në (4, 6). R
R
2 3
√ 2799. C ze−xy ds,
2789. C (x y − x) dy:
√ C: ka ekuacion parametrik x = t, y = t2 , z = e−t , 0 ≤ t ≤ 1.
C është harku i kurbës y = x nga (1, 1) në (4, 2).
R 2800. Një tel i hollë është përkulur nue formën e një gjysmër-
2790. C xe y dx: rethi me ekuacion x2 + y2 = 4 dhe x ≥ 0. Në qoftë se densiteti
C është harku i kurbës x = e y nga (1, 0) në (e, 1). është konstant, themi k, gjeni masën dhe qendrën e rëndesës së
2791. Përdorni integralin vijëpërkulur për të gjetur syprinën telit.
anësore të pjesës së cilindrit 2801. Gjeni vlerën ekzakte të
x2 + y2 = 4
Z
x3 y2 z ds,
C
nën planin x + 2y + z = 6 dhe mbi planin xy.
R ku C është kurba me ekuacion parametrik x = e−t cos 4t,
2792. C sin dx + cos y dy: y = e−t sin 4t, z = e−t , 0 ≤ t ≤ 2π.
C konsiston nga gjysma e sipërme e rrethit x2 + y2 = 1 nga
(1, 0) tek (−1, 0) dhe segmenti nga (−1, 0) tek (−2, 3). 2802. Një tel i hollë ka formën e një rrethi me rreze a dhe
R qendër në origjinë në quadrantin e parë. Në qoftë se densiteti
2793. C xyz2 ds jepet nga funksioni ρ(x, y) = kxy, ku k është një konstante,
C është segmenti nga (−1, 5, 0) tek (1, 6, 4) gjeni masën dhe qendrën e rëndesës së telit.
628
2803. Gjeni formulat për qendrën e rëndesës (x̄, ȳ, z̄) për një 2804. Gjeni qendrën e rëndesës së një teli në formën e heliksit
tel në formën e një kurbe C në hapësirë dhe densitet ρ(x, y, z). x = 2 sin t, y = 2 cos t, z = 3t, 0 ≤ t ≤ 2π, kur densiteti eshtë
konstantja k.
17.2 Integralet vijëpërkulur të fushave vektoriale

Për të gjetur formulën e integralit vijëpërkulur, përdorëm idenë e punës si prodhim i forcës me distancën.
Megjithatë ne dimë se forca është një vektor. Kështu që do të na ndihmonte shqyrtimi i një forme vektoriale për një
integral vijëpërkulur.
17.2.1 Integralet vijëpërkulura të fushave vektoriale në R2
Për këtë supozojmë se kemi F(x, y) të përcaktuar në R2 si
F(x, y) = P(x, y) i + Q(x, y) j
ku P(x, y) dhe Q(x, y), janë funksione me vlera reale të vazhdueshëm në R2 .

Për një kurbë të lëmuar C me një parametrizim
x = x(t), y = y(t), a ≤ t ≤ b,
le të jetë
r(t) = x(t) i + y(t) j

vektori pozicion për një pikë x(t), y(t) ∈ C. Atëherë,
r0 (t) = x0 (t) i + y0 (t) j

Figura 17.9
dhe prej këtej
Z Z Z b Z b
P(x, y) dx + Q(x, y) dy = P x(t), y(t) x0 (t) dt + Q x(t), y(t) y0 (t) dt

C C a a
Z b Z b
= P x(t), y(t) x0 (t) + Q x(t), y(t) y0 (t) dt = F x(t), y(t) · r 0 (t) dt

a a
Vërejmë se funksioni
F x(t), y(t) · r 0 (t)

është një funksion me vlera reale i përkufizuar në [a, b], kështu që integrali i fundit në të djathtë ngjan me përku-
fizimin fillestar të integralit vijëpërkulur. Kjo na lejon të japim përkufizimin e mëposhtëm:
Përkufizim 81. Për një fushë vektoriale F dhe një kurbë C të lëmuar me një parametrizim r(t), a ≤ t ≤ b, integrali
vijëpërkulur i F-së përgjatë C, quhet pikërisht integrali
Z Z b
F · dr = F ( r(t)) · r 0 (t) dt (17.13)
C a
0
Vërejtje 40. Vini re se F ( r(t)) · r (t) është prodhimi skalar i dy vektorëve.
Në vazhdim shohim disa shembuj që ilustrojnë llogaritjen e këtyre integraleve.
Shembull 595. Gjeni punën e kryer nga forca
F(x, y) = x2 i − xy j
kur një objekt lëviz një të katërtën e rrethit sipas ekuacionit
r(t) = cos t i + sin t j
për 0 ≤ t ≤ π2 .
629
Zgjidhje: Përderisa x = cos t dhe y = sin t atëherë kemi
F( r(t)) = cos2 t i − cos t sin t j
dhe
r0 (t) = − sin t i + cos t j
Pra puna e kryer është
π π π
3 2
Z Z Z
2 2 cos t = − 2
F · dr = F( r(t)) · r0 (t) dt = −2 cos2 t sin t dt = 2
C 0 0 3 0 3

Ne do të përdorim shënimin
dr = r 0 (t) dt = dx i + dy j Figura 17.10
për të treguar diferencialin e funksionit me vlera vektoriale r. Integrali vijëpërkulur në Përk. 81 shpesh quhet
integral vijëpërkulur i një fushe vektoriale, për ta dalluar nga integrali vijëpërkulur në Përk. 80 i cili quhet integral
vijëpërkulur i një fushe skalare. Shpesh do të shkruajmë
Z Z
F · dr = P(x, y) dx + Q(x, y) dy
C C
ku nënkuptohet se integrali vijëpërkulur aplikohet përgjatë C për të dyja P dhe Q. Madhësia
P(x, y) dx + Q(x, y) dy
njihet me emrin formë diferenciale.

Rikujtojmë se në qoftë se pikat e një kurbe C kanë pozicionin të dhënë nga vektori
r(t) = x(t) i + y(t) j,
atëherë r 0 (t) është vektori tangent ndaj C në pikën (x(t), y(t)) në drejtimin rritës të t (që do ta quajmë drejtim i C).
Meqënëse C është një kurbë e lëmuar, atëherë r 0 (t) = 0 në [a, b] dhe kështu që
r 0 (t)
T(t) =
| r 0 (t)|
është vektori tangent, njësi, i C në pikën (x(t), y(t)). Duke bashkuar Përk. 80 dhe Përk. 81 kemi
Z Z
F · dr = F · T ds , (17.14)
C C
Në qoftë se fusha vektoriale F(x, y) paraqet forcën që lëviz një objekt përgjatë një kurbe C, atëherë puna W e
kryer nga kjo forcë është
Z Z
W= F · T ds = F · dr . (17.15)
C C
Le të jetë C një kurbë e dhënë nga funksioni vektorial r(t) për a ≤ t ≤ b dhe F një fushë e vazhdueshme integrale
e përkufizuar në një zone e cila përmban C-në. Duke përmbledhur kemi: integrali vijëpërkulur të F-së mbi C është
Z Z b Z
F · dr = F ( r(t)) · r0 (t) dt = F · T ds
C a C
630

Z
(x2 + y2 ) dx + 2xy dy, y
C
2 (1, 2)
ku C është vija që bashkon kulmet (0, 0), (0, 2), në (1, 2). C2
C1
Zgjidhje: Shkruajmë C = C1 ∪ C2 , ku C1 është kurba e dhënë nga
x
x = 0, y = t, 0≤t≤2
0 1
dhe C2 është kurba e dhënë nga
Figura 17.11: Kurba C = C1 ∪ C2
x = t, y = 2, 0 ≤ t ≤ 1.
Kujtojmë që
Z Z Z b
P(x, y) dx + Q(x, y) dy = P x(t), y(t) x0 (t) + Q x(t), y(t) y0 (t) dt

C C a
Atëherë,
Z Z Z
(x2 + y2 ) dx + 2xy dy = (x2 + y2 ) dx + 2xy dy + (x2 + y2 ) dx + 2xy dy
C C1 C2
Z 2 Z 1
= 02 + t2 · 0 + 2 · t · 1 dt + (t2 + 4) · 1 + 2t · 2 · 0 dt
0 0
Z 2 Z 1 " 3
#1
t 1 13
= 0 dt + t + 4 dt =
2
+ 4t = +4=
0 0 3 0
3 3

R
Shembull 597. Njehsoni integralin C (x2 + y2 ) dx + 2xy dy, ku C është kurba
që jepet si më poshtë:
y
a) C1 : x = t , y = 2t , 0 ≤ t ≤ 1 (1, 2)
b) C2 : x = t , y = 2t2 , 0 ≤ t ≤ 1 2
Zgjidhje: (a) Meqënëse x 0 (t) = 1 dhe y 0 (t) = 2, atëherë
x
Z Z 1 Z 1
0

1
x +y
2 2
dx + 2xy dy = [x(t)] + [y(t)] x (t) dt +
2 2 0 0
2x(t)y(t) y (t) dt
C 0 0
1 1
1 Figura 17.12: Kurbat C1 dhe C2
13t3
Z Z
13
= (t + 4t ) + 2t · 2t · 2 dt =
2 2
13t dt =
2
=

0 0 3 0
3
(b) Meqënëse x 0 (t) = 1 dhe y 0 (t) = 4t, atëherë
Z Z 1
(x + y ) dx + 2xy dy =
2 2
x(t)2 + y(t)2 x 0 (t) + 2x(t)y(t) y 0 (t) dt

C 0
1 Z 1 1
t3
Z 1 13
= (t + 4t )(1) + 2t(2t )(4t) dt =
2 4
(t + 20t ) dt = + 4t = + 4 =
2 2
4 5
0 0 3
0
3 3

Kështu që në të dy rastet e shembullit të mësipërm, në qoftë se fusha vektoriale
F(x, y) = (x2 + y2 ) i + 2xy j
631
paraqet forcën që lëviz një objekt nga (0, 0) në (1, 2) përgjatë kurbës C, atëherë puna e kryer, është 13
3 . Kjo na jep
përshtypjen se puna (dhe, në rastin e përgjithshëm integrali i një fushe vektoriale) është e pavarur nga rruga e
përshkuar. Megjithatë, siç do të shohim në leksionin që vjen, jo gjithmonë është kështu.
Kurbat e orientuara
Në Kreun 17.1 mësuam që për integralet vijëpërkulur të funksioneve me vlera reale (fusha skalare), kur ndrysho-
jmë drejtimin sipas të cilit merret integrali përgjatë një kurbe, vlera e integralit nuk ndryshon:
Z Z
f (x, y) ds = f (x, y) ds (17.16)
C −C
Por për integralet vijëpërkulur të fushave vektoriale vlera e integralit ndryshon. Për të parë këtë le të marrim
F(x, y) = P(x, y) i + Q(x, y) j
si një fushë vektoriale, me P dhe Q me derivate të vazhdueshëm. Le të jetë C një kurbë e lëmuar me parametrizim
x = x(t), y = y(t), për a ≤ t ≤ b,

me vektor pozicion
r(t) = x(t) i + y(t) j.
Shkurt themi se
C : r(t) = x(t) i + y(t) j
është një kurbë e lëmuar.
Dimë që kurba −C e përshkuar në drejtim të kundërt është parametrizuar nga
x = x(a + b − t), y = y(a + b − t), për a ≤ t ≤ b.
Atëherë,
Z Z b
d
P(x, y) dx = P(x(a + b − t), y(a + b − t)) (x(a + b − t)) dt
−C a dt
Z b
= P(x(a + b − t), y(a + b − t)) (−x 0 (a + b − t)) dt (nga Rregulli zinxhir)
a
Z a
= P(x(u), y(u)) (−x 0 (u)) (−du) (me zëvendësimin u = a + b − t)
b
Z a Z b
= P(x(u), y(u)) x 0 (u) du = − P(x(u), y(u)) x 0 (u) du .
b a
Kështu që, Z Z
P(x, y) dx = − P(x, y) dx.
−C C
Duke arsyetuar po njëlloj del se Z Z
Q(x, y) dy = − Q(x, y) dy ,
−C C
dhe prej këtej
Z Z Z
F · dr = P(x, y) dx +
Q(x, y) dy (17.17)
−C −C −C
Z Z Z Z !
=− P(x, y) dx + − Q(x, y) dy = − P(x, y) dx + Q(x, y) dy (17.18)
C C C C
Pra, kemi:
632
Lema 70. Integralet vijëpërkulur të funksioneve me vlera vektoriale ndryshojnë shenjë, kur ndryshon orientimi i kurbës mbi
të cilën integrohet. Me fjalë të tjera Z Z
F · dr = − F · dr . (17.19)
−C C
Formula e mësipërme mund të intepretohet si puna e kryer nga forca F(x, y) (e parë si një vektor) që lëviz një
objekt përgjatë një kurbe C. Puna totale e kryer në lëvizjen e objektit përgjatë C nga pika e fillimit në pikën e fundit,
dhe kthimi mbrapsht në pikën e fillimit përgjatë të njëjtës rrugë është zero. Kjo ndodh sepse kur forca trajtohet si
vektor drejtimi ka rëndësi.
Rikujtojmë që përkufizimi i një integrali vijëpërkulur kërkon një parametrizim
x = x(t), y = y(t), për a≤t≤b
të kurbës C. Por sikurse e dimë një kurbë mund të ketë një pafundësi parametrizimesh. Lind pyetja; a ndryshon
vlera e integralit vijëpërkulur kur përdorim një parametrizim tjetër për C?
Le të kemi x = x̃(u), y = ỹ(u), c ≤ u ≤ d. Në qoftë se po, kjo do të thotë se përkufizimi ynë nuk është përcaktuar
saktë. Për fat të mirë del se vlera e integralit vijëpërkulur është e pandryshueshme përderisa orientimi i kurbës C
nuk ndryshon, pavarësisht nga parametrizimi i zgjedhur:
Teorema 102. Le të jetë

F(x, y) = P(x, y) i + Q(x, y) j
një fushë vektoriale dhe C një kurbë e lëmuar me parametrizim
x = x(t), y = y(t), a ≤ t ≤ b.
Supozojmë që t = α(u) për c ≤ u ≤ d, të tillë që a = α(c), b = α(d), dhe α 0 (u) > 0 në intervalin e hapur (c, d) (pra α(u) është
monoton rritës në [c, d]). Atëherë, Z
F · dr
C
ka të njëjtën vlerë për parametrizimet

x = x(t), y = y(t), a≤t≤b
dhe
x = x̃(u) = x(α(u)), y = ỹ(u) = y(α(u)), c ≤ u ≤ d.
Vërtetim: Duke qenë se α(u) është monoton rritës dhe pasqyron [c, d] në [a, b], dimë që t = α(u) ka funksion të
anasjelltë u = α−1 (t) të përcaktuar në [a, b] të tillë që c = α−1 (a), d = α−1 (b), dhe du
dt = α 0 (u) . Gjithashtu, dt = α (u) du,
1 0
dhe nga rregulli zinxhir kemi
dx̃ d dx dt x̃ 0 (u)
x̃ 0 (u) = = (x(α(u))) = = x 0 (t) α 0 (u) ⇒ x 0 (t) =
du du dt du α 0 (u)
kështu duke bërë zëvendësimin t = α(u) marrim

b α−1 (b)
x̃ 0 (u) 0
Z Z
P(x(t), y(t)) x 0 (t) dt = P(x(α(u)), y(α(u))) (α (u) du)
a α−1 (a) α 0 (u)
Z d
= P(x̃(u), ỹ(u)) x̃ 0 (u) du ,
c
R
që tregon se C P(x, y) dx ka të njëjtën vlerë për të dy parametrizimet. Një argumentim i ngjashëm tregon që
R R
C
Q(x, y) dy ka të njëjtën vlerë për të dy parametrizimet, dhe prej këtej C F · dr ka të njëjtën vlerë.

Vërejmë që kushti α 0 (u) > 0 në Teor. 102 do të thotë se dy parametrizimet lëvizin përgjatë C në të njëjtin drejtim.
Këtu nuk përfshihet rasti i parametrizimit të "kundërt"për −C: për u = a + b − t, kemi t = α(u) = a + b − u ⇒ α 0 (u) =
−1 < 0.
633
R
Shembull 598. Njehsoni integralin C (x2 + y2 ) dx + 2xy dy, duke u nisur nga Shemb. 597, përgjatë kurbës C : x = t, y = 2t2 ,
0 ≤ t ≤ 1, ku t = sin u për 0 ≤ u ≤ π/2.
Zgjidhje: Fillimisht vërejmë që 0 = sin 0, 1 = sin(π/2), dhe dt

du = cos u > 0 në (0, π/2). Kështu që nga Teor. 102 dimë
se në qoftë se C është parametrizuar nga
x = sin u , y = 2 sin2 u , 0 ≤ u ≤ π/2

R
Atëherë C (x2 + y2 ) dx + 2xy dy duhet të ketë të njëjtën vlerë që ne gjetëm në Shemb. 597, pra 13
3 . Dhe ne mund ta
verifikojmë këtë:
Z Z π/2
(x + y ) dx + 2xy dy =
2 2
(sin2 u + (2 sin2 u)2 ) cos u + 2(sin u)(2 sin2 u)4 sin u cos u du
C 0
π/2
π/2
sin3 u
Z 1 13
= sin u + 20 sin u cos u du =
2 4
+ 4 sin u = + 4 =
5
0 3
0
3 3
Me fjalë të tjera, integrali vijëpërkulur nuk ndryshon kur t ose u është parametri për C.
17.2.2 Integralet vijëpërkulura të fushave vektoriale në R3

Në mënyrë të ngjashme me më sipër, kur jepet fusha vektoriale
integrali vijëpërkulur i F-së përgjatë C, quhet pikërisht integrali

Z Z Z Z Z b
F · dr = P(x, y, z) dx + Q(x, y, z) dy + R(x, y, z) dz = F x(t), y(t), z(t) · r 0 (t) dt,

(17.20)
C C C C a
ku r(t) = x(t) i + y(t) j + z(t) k është vektori pozicion i pikave në C. Ne zakonisht a shkruajmë këtë formulë si
Z
F( r(t)) · r(t) dt
C
Ashtu si më parë, në formulë kemi prodhimin skalar të dy vektorëve. Në shembullin e mëposhtëm do të llogarisim
një integral mbi një kurbë në hapësirë.
R
Shembull 599. Llogarisni integralin C F · dr, ku F = xy i + yz j + zx k dhe C
ka parametrizimin r(t) = t i + t2 j + t3 k, for 0 ≤ t ≤ 1.
Zgjidhje: Atëherë duhet të gjejmë F( r(t)) dhe r0 (t), të cilat janë si më poshtë:
F( r(t)) = t3 i + t5 j + t4 k,
kurse r(t) = t i + t2 j + t3 k dhe
r0 (t) = i + 2t j + 3t2 k.
Pra,
1 1
1 4 5 7 1 27
Z Z Z
F · dr = F ( r(t)) · r (t) dt =
0
t + 2t + 3t
3 6 6
dt = t + t =
C 0 0 4 7 0 28
Figura 17.13

634
Në mënyrë të ngjashme me rastin e dy ndryshoreve,R në qoftë se F(x, y, z) paraqet një forcë të zbatuar në një
objekt në një pikë (x, y, z), atëherë integrali vijëpërkulur C F · r paraqet punën e kryer nga kjo forcë në lëvizjen e
objektit përgjatë kurbës C në R3 .
Disa nga rezultatet më të rëndësishme që do të na nevojiten për integralet vijëpërkulur në R3 i kemi renditur
më poshtë pa vërtetim (vërtetimet janë të ngjashme me ekuivalentet e tyre në R2 ).
Teorema 103. Për një fushë vektoriale
dhe një kurbë C me një parametrizim të lëmuar x = x(t), y = y(t), z = z(t), a ≤ t ≤ b dhe vektor pozicion
r(t) = x(t) i + y(t) j + z(t) k.
Atëherë, Z Z
F · dr = F · T ds , (17.21)
C C
r 0 (t)
ku T(t) = k r 0 (t)|k është vektori tangent njësi ndaj C.
Shembull 600. Le të jetë f (x, y, z) = z dhe le të jetë C një kurbë në R3 e parametrizuar nga
x = t sin t , y = t cos t , z=t, 0 ≤ t ≤ 8π .

R
Njehsoni C
f (x, y, z) ds. C quhet helikë konike, shih Fig. 17.14.
30
25 t = 8/
20
15
z
10
5 -25
-20
t=0 -15
-10
0-25 -5
-20 -15 0
-10 -5 5 x
0 5 10
10 15 15
y 20 25 20
30 25
Figura 17.14: Heliksi konik C
Zgjidhje: Meqënëse x 0 (t) = sin t + t cos t, y 0 (t) = cos t − t sin t, dhe z 0 (t) = 1, kemi
x 0 (t)2 + y 0 (t)2 + z 0 (t)2 = (sin2 t + 2t sin t cos t + t2 cos2 t) + (cos2 t − 2t sin t cos t + t2 sin2 t) + 1
= t2 (sin2 t + cos2 t) + sin2 t + cos2 t + 1 = t2 + 2 ,
prej nga, meqë f (x(t), y(t), z(t)) = z(t) = t përgjatë C, atëherë

Z Z 8π q
f (x, y, z) ds = f (x(t), y(t), z(t)) x 0 (t)2 + y 0 (t)2 + z 0 (t)2 dt
C 0
Z 8π √ 8π √
1 = 1 (64π2 + 2)3/2 − 2 2 .

= t t2 + 2 dt = (t2 + 2)3/2
0 3
0
3
635

F(x, y, z) = x i + y j + 2z k
një fushë vektoriale në R3 . Duke përdorur të njëjtën kurbë C nga shembulli Shemb. 600, njehsoni
Z
F · dr.
C
2 y2
Zgjidhje: Është e lehtë të shihet që f (x, y, z) = x2 + 2 + z2 është një potencial për F(x, y, z) (i.e. ∇ f = F). Kështu që,
Z
F · dr = f (B) − f (A) = f (8π sin 8π, 8π cos 8π, 8π) − f (0 sin 0, 0 cos 0, 0)
C
(8π)2
= f (0, 8π, 8π) − f (0, 0, 0) = 0 + + (8π)2 − (0 + 0 + 0) = 96π2 .
2
Ushtrime:
R
Njehsoni C
F · dr për fushën vektoriale F(x, y) dhe 2814. Vërtetoni që
kurbën C. Z Z
f (x, y) ds = f (x, y) ds.
2805. F(x, y) = i − j; C : x = 3t, y = 2t, 0 ≤ t ≤ 1 C −C
2806. F(x, y) = y i − x j; C : x = cos t, y = sin t, Udhëzim: Përdorni formulat Ek. (17.10).

0 ≤ t ≤ 2π
2815. Le të jetë C një kurbë e lëmuar me gjatësi L, dhe supo-
2807. F(x, y) = x i + y j; C : x = cos t, y = sin t,
zojmë që
0 ≤ t ≤ 2π
F(x, y) = P(x, y) i + Q(x, y) j
2808. F(x, y) = (x2 − y) i + (x − y2 ) j; C : x = cos t,
y = sin t, 0 ≤ t ≤ 2π. është një fushë vektoriale e tillë që |F(x, y)| ≤ M për të gjitha
pikat (x, y) në C. Vërtetoni që
2809. F(x, y) = xy i + xy j;
2 3
C : shumëkëndëshi nga (0, 0)
në (1, 0) në (0, 1) to (0, 0). Z
F · dr ≤ ML.

2810. F(x, y) = (x + y ) i;
2 2
C : x = 2 + cos t, y = sin t,
C
0 ≤ t ≤ 2π
2811. Verifikoni që vlera e integralit vijëpërkulur në Udhëzim: Rikujtojmë që
Shemb. 589 nuk ndryshon duke përdorur parametrizimin e Z b Z b
rrethit C të dhënë nga ( Ek. (17.9)).
g(x) dx ≤ g(x) dx,
a a
r 0 (t) në çdo pikë r(t) përg-

2812. Vërtetoni se në qoftë se Fprp
R
jatë vijës së lëmuar C, atëherë C F · dr = 0. për integralet e Riemannit.
2813. Vërtetoni se në qoftë se F është në të njëjtin drej- Rb
0
tim
R me r (t) R në çdo pikë r(t) përgjatë kurbës C, atëherë 2816. Vërtetoni që integrali i Riemannit a f (x) dx është një
C
F · dr = C |F| ds. rast i veçantë i integralit vijëpërkulur.
636
17.3 Teorema themelore e integraleve vijëpërkulur

Le të kujtojmë nga Teor. 46 Teoremën Themelore të Kalkulusit e cila thotë
Z b
F0 (x) dx = F(b) − F(a),
a
ku F0 është i vazhdueshëm në [a, b]. Ashtu si edhe më parë, ne do të shohim se ∇ f luan rolin e derivatit për
funksionet me dy ose tre ndryshore dhe kjo na lejon që të kemi një version të Teoremës Themelore të Kalkulusit për
këto funksione.
Teorema 104 (Teorema themelore). Le të jetë C një kurbë e lëmuar me parametrizim
C : r(t) = x(t) i + y(t) j + z(t) k, a≤t≤b
dhe f (x, y, z) një funksion i derivueshëm gradienti ∇ f i të cilit është i vazhdueshëm në C. Atëherë,
Z
∇ f · dr = f ( r(b)) − f ( r(a))
C
Vërtetim: Supozojmë
R se f është një funksion me tre ndryshore. Rasti me dy ndryshore vertetohet njësoj. Nga
përkufizimi i C ∇ f · dr, kemi
b b
∂ f dx ∂ f dy ∂ f dz
Z Z Z !
∇ f · dr = ∇ f ( r(t)) · r0 (t) dt = + ++ dt
C a a ∂x dt ∂y dt ∂z dt
Z b Z b
= f 0 x(t), y(t), z(t) dt = f 0 ( r(t)) dt = f r(b)) − f ( r(a) = f (B) − f (A),

a a
nga Teorema Themelore e Kalkulusit.

Teor. 104, mund të mendohet si varianti i Teoremës Themelore të Kalkulusit për integralet vijëpërkulur. Një
funksion me vlera reale f (x, y) i tillë që ∇ f (x, y) = F(x, y) quhet funksion potencial për F. Një fushë vektoriale quhet
konservative në qoftë se ka një funksion potencial.
Shembull 602. Gjeni punën e kryer nga fusha gravitacionale
mMG
F(x) = − x
||x||3
kur një therrmijë me masë m që lëviz nga pika (3, 4, 12) tek pika (2, 2, 0) përgjatë një kurbe C që është e lëmuar pjesë – pjesë.
Zgjidhje: Nga Kreun 16.4.2 ne dimë se funksioni
mMG
f (x, y, z) = p
x + y2 + z2
2
është funksion potencial i F. Pra, F = ∇ f . Atëherë

Z Z !
1 1
W= F · dr = ∇ f · dr = f (2, 2, 0) − f (3, 4, 12) = mMG √ −
C C 2 2 13

637
17.3.1 Pavarsia nga shtegu i zgjedhur

Me një shteg të mbyllur, do të kuptojmë një kurbë C ku pika e fillimit dhe e fundit përputhen, pra për
C: x = x(t), y = y(t), a ≤ t ≤ b,
kemi
x(a), y(a) = x(b), y(b) .

Një shteg i thjeshtë i mbyllur është një shteg i mbyllur e cila nuk e pret vetveten. Vërejmë që një shteg i mbyllur
mund të shihet si një bashkim kurbash thjesht të mbyllura. Përdorim shënimin e veçantë
Z Z
f (x, y) ds dhe F · dr
C C
për të dalluar integralet e fushave skalare dhe vektoriale, përkatësisht, përgjatë kurbave të mbyllura.
Deri tani, nga shembujt që kemi parë për integralet vijëpërkulur (p.sh. Shemb. 597) këto integrale kanë të njëjtën
vlerë për kurba të ndryshme që përputhen në skaje. Pra, integrali vijëpërkulur nuk varet nga kurba që bashkon dy
pika. Sikurse e kemi përmendur edhe më parë, jo gjithmonë ndodh kështu. Teorema në vazhdim na jep një kusht
të nevojshëm dhe të mjaftueshëm për këtë pavarësi nga rruga e përshkuar:
R
Teorema 105. Në një zonë R, integrali vijëpërkulur C F · dr është i pavarur nga shtegu që lidh dy pika të R atëherë dhe vetëm
atëherë Z
F · dr = 0
C
për çdo shteg të mbyllur C në R.

R
Vërtetim: Supozojmë që C F · dr = 0 për çdo shteg të mbyllur C e cila përmbahet në R. Le të jenë P1 dhe P2 dy pika
të ndryshme në R. Le të jetë C1 një kurbë në R që shkon nga P1 në P2 , dhe le të jetë C2 një tjetër kurbë në R që shkon
nga P1 në P2 , si në Fig. 17.16 R
atëherë C = C1 ∪ C2 është a një shteg i mbyllur në R (nga P1 në P1 ), dhe C F · dr = 0. Kështu që,
Z Z Z Z Z
0= F · dr = F · dr + F · dr = F · dr − F · dr,
C C1 −C2 C1 C2
prej nga
Z Z
F · dr = F · dr.
C1 C2
Kjo vërteton se rezultati i integrimit nuk varet nga shtegu

R që zgjedhim.
Anasjelltas, supozojmë që integrali vijëpërkulur C F · dr është i pavarur nga rruga që lidh dy pika të R. Le të
jetë C një shteg i mbyllur e cila përmbahet R. Le të jenë P1 dhe P2 dy pika të ndryshme në C. Le të jetë C1 pjesa
I I
t=a t=b t=a
t=b
J J
C C
(a) Shteg i mbyllur (b) Shteg jo i mbyllur
Figura 17.15: Shteg i mbyllur dhe jo i mbyllur
638
C1
I
P1 P2
I
C2
Figura 17.16: Integrali i pavaruar nga shtegu që zgjidhet.
e kurbës C që shkon nga P1 në P2 , dhe le të jetë C2 pjesa tjetër e C që shkon nga P1 to P2 , përsëri si në Fig. 17.16.
Atëherë nga pavarësia kemi,
Z Z
F · dr = F · dr
C C
Z 1 Z 2
F · dr − F · dr = 0
C C
Z 1 Z 2
F · dr + F · dr = 0 , pra
C −C2
Z 1
F · dr = 0
C
meqë C = C1 ∪ −C2 .
Është e qartë, se teorema e mësipërme nuk na jep një rrugë praktike për të përcaktuar pavarësinë, duke qenë
se është e pamundur të gjenden të gjitha integralet rrotull të gjitha kurbave të mbyllura të mundshme në një zonë.
Ajo të shumtën na jep një ide të mënyrës se si sillen integralet vijëpërkulur, dhe se si vija që nuk kanë asnjë lidhje
mund të kombinohen, (në këtë rast, një integral i veçantë vijëpërkulur ndërmjet dy pikave dhe të gjitha integralet
vijëpërkulur rreth kurbave të mbyllura).
Shembull 603. Rikujtojmë nga Shemb. 597 dhe Shemb. 596 në Kreun 17.1 që integrali vijëpërkulur
Z
(x2 + y2 ) dx + 2xy dy
C
e ka vlerën 13
3 për tre kurba të ndryshme C që shkojnë nga pika (0, 0) në pikën (1, 2). Përdorim Teor. 104 për të treguar që ky
integral drejvizor është i pavarur nga vija që bashkon pikat (0, 0) dhe (1, 2).
F(x, y) = (x2 + y2 ) i + 2xy j
Na duhet të gjemë një funksion f (x, y) të tillë që ∇ f = F. Pra,
∂f ∂f
= x2 + y2 dhe = 2xy .
∂x ∂y
Supozojmë që
∂f
= x2 + y2 ,
∂x
atëherë duhet të kemi
1 3
f (x, y) = x + xy2 + g(y)
3
për ndonjë funksion g(y). Pra,
∂f
= 2xy + g 0 (y)
∂y
639
∂f
plotëson kushtin ∂y = 2xy në qoftë se g 0 (y) = 0, domethënë g(y) = K, ku K është një kontstante e çfarëdoshme.
Zgjedhim K = 0, duke qenë se ky barazim ka vend për çdo K. Atëherë, për F(x, y) existon një potencial f (x, y),
pikërisht
1
f (x, y) = x3 + xy2 .
3
Prandaj integrali vijëpërkulur Z
(x2 + y2 ) dx + 2xy dy
C
është i pavarur nga vija bashkëse e pikave. Vërejme se mund të verifikojmë gjithashtu që vlera e integralit
vijëpërkulur të F(x, y) përgjatë çdo kurbe C që shkon nga (0, 0) në (1, 2) gjithmonë do të jetë 133 , kështu që nga
Teor. 104 Z
1 1 13
F · dr = f (1, 2) − f (0, 0) = (1)3 + (1)(2)2 − (0 + 0) = + 4 = .
C 3 3 3

Si rrjedhim i Teor. 104 vjen rasti i veçantë kur C është një vijë e mbyllur, pra kur skajet A dhe B përputhen:
Rrjedhim 13. Në qoftë se një fushë vektoriale F ka një potencial f në një zonë R, atëherë
Z
F · dr = 0
C
për çdo vijë të mbyllur C në R. Pra, Z

∇ f · dr = 0,
C
për çdo funksion me vlera reale f (x, y).
Në shembullin në vazhdim ne shohim një ilustrim të rrjedhimit të mësipërm.

x dx + y dy
C
për
C: x = 2 cos t, y = 3 sin t, 0 ≤ t ≤ 2π.
Zgjidhje: Fusha vektoriale

F(x, y) = x i + y j
ka një potencial f (x, y) të tillë që
∂f 1 2
=x ⇒ f (x, y) = x + g(y)
∂x 2
Prej nga,
∂f 1 2
=y ⇒ g 0 (y) = y ⇒ g(y) = y +K
∂y 2
për një konstante K. Pra,
1 2 1 2
f (x, y) = x + y
2 2
është një potencial për F(x, y). Kështu që
Z Z Z
x dx + y dy = F · dr = ∇ f · dr = 0
C C C
x2 y2
nga Rrj. 13, meqenëse kurba C është e mbyllur ( është elipsi 4 + 9 = 1).
640
Teorema 106. Supozojmë se F është një fushë vektoriale e vazhdueshme në një bashkësi të hapur dhe të lidhur D. Në qoftë se
Z
F · dr
C
është i pavarur nga shtegu në D, atëherë F është fushë vektoriale konservative në D. Pra, ekziston një funksion i vazhdueshëm
f i tillë që ∇ f = F.
R (x,y)
Figura 17.17: Funksioni potencial f (x, y) = (a,b)
F · dr.
Pyetja që tani lind natyrshëm është : Si mund të verifikojmë që një fushë vektoriale F është apo jo konservative?
17.3.2 Fushat konservative, gjetja e potencialit

Let të konsiderojmë tani në se mund të gjemë kushtë të nevojshme dhe të mjaftueshme që një fushë vektoriale të
jetë konservative dhe kur është e tillë të gjejmë funksionin potencial të saj. Ashtu si edhe më parë ne përqëndrohemi
kryesisht tek fushat vektoriale në R2 dhe R3 .

F(x, y) = P(x, y) i + Q(x, y) j
është një fushë vektoriale konservative, ku P, Q kanë derivate të pjesëshme të vazhdueshëm në një bashkësi përkufizimi D,
atëherë në D ne kemi
∂P ∂Q
=
∂y ∂x
Vërtetim: Supozojmë se F është një fushë vektoriale që jepet si më poshtë
F = P(x, y) i + Q(x, y) j
ku P dhe Q kanë derivativë të vazhdueshëm në D. Atëherë ekziston një funksion potencial f i tillë që
∂f ∂f
P= dhe Q=
∂x ∂y
Nga Teor. 72 kemi që

∂P ∂2 f ∂2 f ∂Q
= = =
∂y ∂x∂y ∂y∂x ∂x
E anasjellta e teoremës së mësipërme është e vërtetë për disa zona të veçanta. Për këtë na duhen konceptet
kurbë e thjeshtë dhe zonë e lidhur thjeshtë.
641
Një kurbë apo trajektore C : r(t), a ≤ t ≤ b, do të quhet kurbë e thjeshtë në qoftë se nuk e pret veten në asnjë
pikë midis r(a) dhe r(b). Në rastin kur r(a) = r(b) atëherë C quhet kurbë e mbyllur apo shteg i mbyllur.
Një zonë R në plan quhet zonë e lidhur thjeshtë ose e lidhur direkt kur çdo kurbë e thjeshtë dhe e mbyllur C
kufizon vetëm pika që janë në R. Pra një zonë e lidhur thjesht nuk përmban vrima brenda saj. Ne ilustrojmë këto
zona në figurën që vijon.
Në vijim shohim se çfarë kushtesh duhet të plotësojë një fushë vektoriale për të qenë konservative në një zonë
të lidhur thjesht.
Teorema 108. Jepet fusha vektoriale
F(x, y) = P(x, y) i + Q(x, y) j
e përkufizuar në një bashkësi të hapur D të lidhur thjesht. Supozojmë se P, Q kanë derivate të pjesëshme të rendit të parë të
vazhdueshëm në D dhe
∂P ∂Q
= ,
∂y ∂x
në çdo pikë të D-së. Atëherë F është fushë vektoriale konservative.
Vërtetim: Vërtetimi do të jepet në leksionin në vijim si rrjedhim i Teoremës Green.
Më poshtë do të shohim dy shembuj fushash vektoriale prej të cilave një është konservative dhe tjetra
jo-konservative dhe do të përpiqemi të kuptojmë se çfarë do të thotë kjo nga ana grafike.
Shembull 605. Përcaktoni në se fusha vektoriale
F(x, y) = (x − y) i + (x − 2) j
është konservative.
Zgjidhje: Shënojmë me P(x, y) = x − y dhe Q(x, y) = x − 2.

Atëherë,
∂P ∂Q
= −1, dhe =1
∂x ∂x
Meqënëse
∂P ∂Q
, ,
∂x ∂x
atëherë F nuk është fushë konservative.
642
Shihni se grafiku i fushës vektoriale në të djathtë i ka gjithë shigjetat të drejtuara në të njëjtin drejtim. Pra shuma
e këtyre shigjetave nuk ka se si të japi zero. Le të shohim tani një shembull të një fushe konservative.
Shembull 606. a) Përcaktoni në se fusha vektoriale
F(x, y) = (3 + 2xy) i + (x2 − 3y2 ) j
është apo jo konservative.

b) Gjeni një funksion potencial
R f të tillë që F = ∇ f .
c) Njehsoni integralin C F · dr, ku C është kurba e dhënë nga
r(t) = et sin t i + et cos t j, për 0≤t≤π
Zgjidhje: a) Shënojmë me
P(x, y) = 3 + 2xy, dhe Q(x, y) = x2 − 3y2 .

Atëherë
∂P ∂Q
= = 2x
∂y ∂x
Bashkësia e përkufizimit të F është D = R2 , pra e hapur dhe e lidhur-thjesht. Pra ne mund të përdorim teoremën e
mësipërme që të konkludojmë se F është konservative.
Vini re se jo të gjithë vektorët në figurë janë në të njëjtin drejtim. Pra, nga ana grafike, kjo fushë vektoriale ka më
shumë mundësi të jetë konservative se sa shembuli i mëparshëm.
b) Nga a) ne dimë se F është konservative. Pra ekziston një funksion f i tillë që ∇ f = F. Pra
fx (x, y) = 3 + 2xy dhe f y (x, y) = x2 − 3y2 .
Atëherë Z Z
f (x, y) = fx (x, y) dx = 3 + 2xy dx = 3x + x2 y + g(y)

për ndonjë funksion g(y). Duke derivuar f (x, y) = 3x + x2 y + g(y) në lidhje me y kemi që
f y (x, y) = x2 + g0 (y)
Pra g0 (y) = −3y2 . Atëherë Z Z

g(y) = g (y) dy =
0
−3y2 dy = −y3 + k,
për ndonjë konstante k. Pra funksioni potencial f është
f (x, y) = 3x + x2 y − y3 + k.
c) Nga parametrizimi i kurbës C kemi se
r(0) = (0, 1), dhe r(π) = (0, −eπ )
Atëherë Z Z
F · dr = ∇ f · dr = f (0, −eπ ) − f (0, 1) = e3π − (−1) = e3π + 1
C C
Vini re se kjo mënyrë është shumë më e shkurtër se llogaritja direkt e këtij integrali nga leksioni i kaluar.
Shembull 607. Në qoftë se

F(x, y, z) = y2 i + (2xy + e3z ) j + 3ye3z k,
gjeni funksionin f të tillë që ∇ f = F.
643
Zgjidhje: Në qoftë se f është një funksion i tillë atëherë
fx (x, y, z) = y2




f y (x, y, z) = 2xy + e3z





 f (x, y, z) = 3ye3z

z
Atëherë Z
f (x, y, z) = fx (x, y, z) dx = xy2 + g(y, z),
ku g(y, z) është konstant në lidhje me x. Duke marrë derivatin në lidhje me y kemi
f y (x, y, z) = 2xy + g y (x, z).
Pra
g y (y, z) = e3z
Kështu që Z Z
g(y, z) = g y (y, z)dy = e3z dy = ye3z + h(z),
ku h(z) është konstant në lidhje me x dhe y. Pra,
f (x, y, z) = xy2 + ye3z + h(z)
Duke derivuar të dy anët në lidhje me z kemi që h0 (z) = 0. Pra, h(z) = k, për ndonjë konstante k. Atëherë funksioni
është
f (x, y, z) = xy2 + ye3z + k
Lexuesi mund të verifikojë që ∇ f = F.
Ligji i konservimit të energjisë

Supozojmë se jepet një fushë vektoriale F që vepron mbi një objekt i cili lëviz sipas një shtegu C që jepet nga r(t),
për a ≤ t ≤ b, ku r(a) = A dhe r(b) = B. Nga ligji i dytë i Njutonit, forca F në një pikë të kurbës C jepet nga
00
F ( r(t)) = m · a(t) = m · r (t).
Pra, puna e kryer nga kjo forcë është

Z Z b Z b
00
W= F · dr = F( r(t)) · r0 (t) dt = m r (t) · r0 (t) dt
C a a
Z b Z b
m d 0 m d 0 2 m h 0 2 ib m 0 2
= [ r (t) · r0 (t)] = | r (t)| dt = | r (t)| = | r (b)| − | r0 (a)|2
2 a dt 2 a dt 2 a 2
Pra
1
W= m |v(b)|2 − |v(a)|2 ,
2
ku v(t) = r0 (t) është shpejtësia. Shënojmë me
1
K(t) = m |v(t)|2
2
shpejtësinë kinetike në momentin t. Atëherë
W = K(B) − K(A)
Pra, puna e kryer nga fusha F gjatë kurbës C është ndryshimi në energjinë kinetike në skajet e C-së.
644
Supozojmë tani se F është një fushë vektoriale konservative. Pra, ekziston një f e tillë që F = ∇ f . Nga fizika,
energji potenciale e një objekti në pikën (x, y, z) quhet
P(x, y, z) := − f (x, y, z)
Pra, kemi
F = −∇P
Atëherë Z Z
W= F · dr = − ∇P · dr = − P( r(b)) − P( r(a)) = P(A) − P(B)
C C
Duke barazuar këto dy shprehje për punën kemi
P(A) + K(A) = P(B) + K(B)
Pra, kemi konkluzionin e mëposhtëm.
Pohim 4 (Ligji i Konservimit të Energjisë). Për një trup që lëviz nën veprimin e një force konservative nga një pikë A tek
një pikë B, shuma e energjisë potenciale me energjinë kinetike mbetet konstante.
Ky quhet Ligji i Ruajtjes dhe Shndërrimit të Energjisë ose thjesht Ligji i Konservimit të Energjisë. Për këtë
arsye nga termi konservim kemi dhe termin fushë konservative.
Ushtrime:
Z
2817. Njehsoni integralin (x2 + y2 ) dx + 2xy dy, për 2824. Le të jenë f (x, y) dhe g(x, y) dy funksione me vlera reale
C dhe të derivueshëm në një zonë R. Vërtetoni që
C : x = cos t, y = sin t, 0 ≤ t ≤ 2π.
Z Z Z
2818. Njehsoni integralin (x2 + y2 ) dx + 2xy dy, për f ∇g · dr = − g ∇ f · dr
C C C
C : x = cos t, y = sin t, 0 ≤ t ≤ π.
2819. A ekziston një funksion potencial f (x, y) për F(x, y) = për çdo shteg të mbyllur C në R.
y i − x j? Në qoftë se po, gjeni këtë funksion.
−y
2820. A ekziston një potencial f (x, y) për F(x, y) = x i − y j? 2825. Le të jetë F(x, y) = x2 +y2 i + x2 +y x
2 j për të gjitha
Në qoftë se po gjeni këtë funksion. (x, y) , (0, 0), dhe C : x = cos t, y = sin t, 0 ≤ t ≤ 2π.
2821. A ekziston një potencial f (x, y) për F(x, y) = xy2 i +
x3 y j? Në qoftë se po, atëherë gjeni këtë funksion 1. Vërtetoni që F = ∇ f , për f (x, y) = tan−1 (y/x).
2822. Le të jenë F(x, y) dhe G(x, y) fusha vektoriale, le të jenë
a dhe b konstante, dhe le të jetë C një kurbë në R2 . Vërtetoni
Z
2. Vërtetoni që F · dr = 2π. A bie kjo në kundërshtim
që C
Z Z Z me Rrj. 13? Shpjegojeni.
(a F ± b G) · dr = a F · dr ± b G · dr .
C C C
2826. Le të jenë g(x) dhe h(y) dy funksione të derivueshëm,
2823. Le të jetë C një kurbë me gjatësi L. Vërtetoni që dhe le të jetë F(x, y) = h(y) i + g(x) j një fushë vektoriale. A
Z
ka F një potencial f (x, y)? Në qoftë se po, gjejeni. Mund të
1 ds = L. pranoni që f të jetë e lëmuar.
C
17.4 Teorema Green

Në këtë leksion do të shohim një mënyrë të gjetjes së integralit të një fushë vektoriale të lëmuar përgjatë një
shtegu të thjeshtë, të mbyllur duke e transformuar atë në një integral të dyfishtë mbi zonën që kufizon shtegu i
dhënë. Së pari na duhet të sqarojmë disi konceptin e kurbave apo shtigjeve të orientuara.
645
Figura 17.18: Nga e majta në të djathtë, një kurbë me orientim pozitiv dhe një kurbë me orientim negativ.
Një kurbë e thjeshtë dhe e mbyllur C ka orientim pozitiv kur lëvizja mbi kurbë bëhet në drejtimin e kundër-orar.
Në të kundërt themi se kurba ka orientim negativ. Në figurë jepen dy kurba me orientim pozitiv dhe negativ.
Një fushë vektoriale
F(x, y) = P(x, y) i + Q(x, y) j
është e lëmuar në qoftë se funksionet komponentë P(x, y) dhe Q(x, y) janë të lëmuar. Do të përdorim Teoremën
Green (ndonjëherë quhet Teorema Green në plan) për të lidhur një integral vijëpërkulur mbi një shteg të mbyllur,
me një integral të dyfishtë në zonën që shtrihet brenda kurbës:
Teorema 109 (Teorema Green). Le të jetë R një zonë në R2 kufiri i të cilës është një shteg i mbyllur e thjeshtë C e cila është
pjesë – pjesë e lëmuar. Le të jetë F(x, y) = P(x, y) i + Q(x, y) j një fushë vektoriale e përcaktuar në të dyja R dhe C. Atëherë
"
∂Q ∂P
Z !
F · dr = − dA , (17.22)
C ∂x ∂y
R
ku C është përshkuar në mënyrë të tillë që R është gjithmonë në të majtë të C.
Vërtetim: Do ta vërtetojmë teoremën në rastin kur zona R është e thjeshtë, pra, kur kurba e kufirit C mund të
shkruhet si C = C1 ∪ C2 në dy mënyra të ndryshme:
C1 = kurba y = y1 (x) nga pika X1 në pikën X2 (17.23)

C2 = kurba y = y2 (x) nga pika X2 në pikën X1 , (17.24)
ku X1 dhe X2 janë pikat skajore në të majtë dhe në të djathtë të C përkatësisht; dhe
C1 = kurba x = x1 (y) nga pika Y2 në pikën Y1 (17.25)

C2 = kurba x = x2 (y) nga pika Y1 në pikën Y2 , (17.26)
ku Y1 dhe Y2 janë pika më e ulët dhe më e lartë përkatësisht në C.

Integrojmë P(x, y) në C duke përdorur paraqitjen C = C1 ∪ C2 si më sipër. Meqenëse y = y1 (x) përgjatë C1 (kur x
shkon nga a në b) dhe y = y2 (x) përgjatë C2 (kur x shkon nga b në a). Pra, kemi
Z Z Z Z b Z a
P(x, y) dx = P(x, y) dx + P(x, y) dx = P(x, y1 (x)) dx + P(x, y2 (x)) dx
C C1 C2 a b
Z b Z b Z b
= P(x, y2 (x)) dx = −

P(x, y1 (x)) dx − P(x, y2 (x)) − P(x, y1 (x)) dx
a a a
"
b b y2 (x)
∂P(x, y) ∂P
Z y=y2 (x) Z Z
=− P(x, y) dx = − dy dx = − dA .
a y=y1 (x) a y1 (x) ∂y ∂y
R
646
y = y2 (x)
d
Y2
J
X2 x = x2 (y)
x = x1 (y) X1 R
IC
Y1
c
y = y1 (x)
x
a b
Figura 17.19: Ilustrimi i Teoremës Green
Njëlloj, integrojmë Q(x, y) rrotull C duke përdorur paraqitjen e C = C1 ∪ C2 të dhënë nga (16.24) dhe (4.25).
Meqenëse x = x1 (y) përgjatë C1 (kur y shkon nga d në c) dhe x = x2 (y) përgjatë C2 (kur y shkon nga c në d).
Z Z Z Z c Z d
Q(x, y) dy = Q(x, y) dy + Q(x, y) dy = Q(x1 (y), y) dy + Q(x2 (y), y) dy
C C1 C2 d c
Z d Z d Z d
=− Q(x1 (y), y) dy + Q(x2 (y), y) dy =

Q(x2 (y), y) − Q(x1 (y), y) dy
c c c
"
d d x2 (y)
∂Q(x, y) ∂Q
Z x=x2 (y) Z Z
= Q(x, y) dy = dx dy = dA
c x=x1 (y) c x1 (y) ∂x ∂x
R
dhe prej këtej

" " "
∂P ∂Q ∂Q ∂P
Z Z Z !
F · dr = P(x, y) dx + Q(x, y) dy = − dA + dA = − dA .
C C C ∂y ∂x ∂x ∂y
R R R

Ne vërtetuam teoremën Green vetëm për një zonë të thjeshtë R, por Teorema mund të vërtetohet edhe për zona
të çfarëdoshme (le të themi, bashkimin e zonave të thjeshta).
Shpesh simbolika I
P dx + q dy
C
përdoret për të treguar se ne po integrojmë në orientimin pozitiv të kurbës C. Gjithashtu simboli
"
P dx + Q dy
∂D
përdoret për të treguar se po integrojmë në krahun pozitiv të kufirit të zonës D.

(x2 + y2 ) dx + 2xy dy,
C
ku C është kufiri (i përshkuar në kahun kundër-orar) i zonës
n o
R = (x, y) : 0 ≤ x ≤ 1, 2x2 ≤ y ≤ 2x .
647
Zgjidhje: R është zona e treguar në Fig. 17.20. Nga Teorema e

Green-it, për P(x, y) = x2 + y2 dhe Q(x, y) = 2xy, kemi
(1, 2)
Z 2
(x2 + y2 ) dx + 2xy dy y
C
"
∂Q ∂P
!
= − dA C
∂x ∂y
R
" "
= (2y − 2y) dA = 0 dA = 0. x
R R 0 1
Tashmë ne e dimë se përgjigja është zero. Rikujtojmë nga

Figura 17.20: Integrimi sipas shtegut C
Shemb. 603 në Kreun 17.3, që fusha vektoriale
F(x, y) = (x2 + y2 ) i + 2xy j
ka një funksion potencial f (x, y) = 13 x3 + xy2 , dhe prej këtej

Z
F · dr = 0,
C
nga Rrj. 13.

Shembull 609. Jepet fusha vektoriale
F(x, y) = P(x, y) i + Q(x, y) j,
ku
−y x
P(x, y) = dhe Q(x, y) = ,
x2 + y2 x2 + y2
dhe le të jetë n o
R = (x, y) : 0 < x2 + y2 ≤ 1 .
R
Për kurbën e kufirit C : x2 + y2 = 1, të përshkuar në kahun kundërorar, mund të vërtetohet që C
F · dr = 2π. Por
" "
∂Q y2 − x2 ∂P ∂Q ∂P
!
= 2 = ⇒ − dA = 0 dA = 0 .
∂x (x + y )2 2 ∂y ∂x ∂y
R R
Kjo mund të duket sikur bie në kundërshtim me Teoremën e Green-it. Megjithatë, vërejmë që R nuk kufizohet
plotësisht nga C, duke qenë se pika (0, 0) nuk përmbahet në R. Pra, R ka vrimë në origjinë, pra Teorema Green nuk
mund të aplikohet.
Zona unazë R
Në qoftë se ne modifikojmë zonën R që të jetë unaza
y
n o
R = (x, y) : 1/4 ≤ x2 + y2 ≤ 1
1
dhe të marrim si kufi të R, C = C1 ∪ C2 , ku C1 është rrethi njësi
C1
x2 + y2 = 1 i përshkuar në kahun kundërorar dhe C2 është
J
rrethi x2 + y2 = 1/4 i përshkuar në kahun orar, atëherë mund R

të tregohet që 1/2
Z
C2
I
F · dr = 0 . x
C 0 1/2 1
648
Përsëri do të kishim
"
∂Q ∂P
!
− dA = 0,
∂x ∂y
R
kështu që për këtë R do të kemi

"
∂Q ∂P
Z !
F · dr = − dA ,
C ∂x ∂y
R
që tregon se teorema Green ka vend edhe për zonën unazë R.

Prej këtej del se që Teorema Green mund të zbatohet edhe për zona shumëfish të lidhura, pra, zona të tilla si
unaza në Shemb. 609, që kanë një ose më shumë zona të prera nga brendësia Për të tilla zona kufiri i jashtëm dhe
kufiri i brendshëm përshkohen në mënyrë të tillë që R është gjithmonë në krahun e majtë.
C1 J C1
R1 R1
J
C2 C3 C2
I
I
J
J
R2 R2
I
I
(a) Zona R me një vrimë (b) Zona R me dy vrima
Figura 17.22: Zonat shumëfish të lidhura
Ideja intuitive se përse ka vend teorema Green për zonat shumëfish të lidhura, tregohet në Fig. 17.22. Ideja është
të priten “vrimat” ndërmjet kufijve të zonës shumëfish të lidhur R në mënyrë të tillë që, R të ndahet në nënzona që
nuk kanë “vrima”. Për shembull, në Fig. 17.22(a) zona R është bashkimi i zonave R1 dhe R2 , të cilat kufizohen nga
vrima e shënuar me shigjeta. Ky boshllëk është pjesë e kufirit për të dyja zonat R1 dhe R2 , dhe ne e përshkojmë atë
sipas shigjetave të treguara në figurë. Vërejmë që përgjatë boshllëkut, kufiri i R1 përshkohet në drejtimin e kundërt
të R2 , që do të thotë se integralet vijëpërkulur të F përgjatë kësaj vrime thjeshtojnë njëri tjetrin. Meqenëse R1 dhe R2
nuk kanë vrima, atëherë teorema Green ka vend në secilën prej tyre, kështu që
"
∂Q ∂P
Z !
F · dr = − dA
kufiri ∂x ∂y
i R1 R1
dhe "
∂Q ∂P
Z !
F · d r == − dA .
kufiri ∂x ∂y
i R2 R2
Dhe duke qenë se integralet vijëpërkulur përgjatë vrimës thjeshtohen, kemi

Z Z Z
F · dr = F · dr + F · dr
C1 ∪C2 kufiri kufiri
i R1 i R2
dhe prej këtej

" " "
∂Q ∂P ∂Q ∂P ∂Q ∂P
Z ! ! !
F · dr = − dA + − dA = − dA ,
C1 ∪C2 ∂x ∂y ∂x ∂y ∂x ∂y
R1 R2 R
649
që tregon se teorema Green ka vend në zonën R. Një argument i ngjashëm tregon se Teorema ka vend edhe për
zonën e treguar në Fig. 17.22(b).
Nga Rrj. 13 dimë që kur një fushë vektoriale
F(x, y) = P(x, y) i + Q(x, y) j
në një zonë R (kufiri i të cilës është një shteg i mbyllur e thjeshtë, pjesë – pjesë e lëmuar C) ka një potencial, atëherë
Z
F · dr = 0 .
C
∂f ∂f
Dhe në qoftë se potenciali f (x, y) është i lëmuar në R, atëherë ∂x = P dhe ∂y = Q, dhe prej këtej kemi që
∂2 f ∂2 f ∂P ∂Q
= ⇒ = ,
∂y ∂x ∂x ∂y ∂y ∂x
në zonën R.
∂P ∂Q
Anasjelltas, në qoftë se ∂y = ∂x në R, atëherë
" "
∂Q ∂P
Z !
F· r= − dA = 0 dA = 0 .
C ∂x ∂y
R R
Për një zonë të lidhur thjeshtë R (pra një zonë që nuk ka vrima), mund të vërtetohet se:
Vërejtje 41. Formulimet e mëposhtme janë ekuivalente për një zonë thjesht të lidhur R në R2 :
1. Fusha vektoriale F(x, y) = P(x, y) i + Q(x, y) j ka një funksion potencial f (x, y) në R

Z
2. Integrali F · dr është i pavarur nga shtegu, për çdo kurbë C në R
C
Z
3. Integrali F · dr = 0 për çdo kurbë të thjeshtë e të mbyllur C në R
C
∂P ∂Q
4. Derivatet e pjesëshme të funksioneve komponentë kënaqin ∂y = ∂x në R (në këtë rast, forma diferenciale P dx + Q dy
është ekzakt)
17.4.1 Format vektoriale të Teoremës Green

Cili është qëllimi apo roli i rotori dhe divergjencës së një fushe vektoriale. Ne kemi parë disi interpretime të tyre
në aplikime dhe fizikë, por është kjo e gjitha?
Në këtë leksion ne do të shohim dy interpretime të Teoremës Green ku ana e djathtë e barazimit tek Teor. 109
shprehet si integral i një fushe vektoriale. Këto do të quhen format vektoriale të Teoremës Green dhe rotori dhe
divergjenca do të shfaqen pikërisht në këto forma.
Lema 71. Le të jetë dhënë një zonë D në R2 dhe C kurba që kufizon D. Jepet fusha vektoriale F = P i + Q j, ku funksionet
komponentë kenaqin kushtet e Teoremës Green. Atëherë,
I "
F · dr = curl F · k dA, (17.27)
C
D
ku curl F gjendet duke konsideruar F si një fushë vektoriale në R3 .
650
Vërtetim: Konsiderojmë F si një fushë vektoriale në r3 dhe kemi

i j k
∂Q ∂P
!
∂ ∂ ∂
curl F = ∂x ∂y ∂z = − k
∂x ∂y
P(x, y) Q(x, y) 0
Atëherë, kemi
∂Q ∂P ∂Q ∂P
! !
curl F · k = − k· k= − .
∂x ∂y ∂x ∂y
Pra nga Teorema Green I "
F · dr = curl F · k dA,
C
D

Le të shohim tani formën tjetër vektoriale të Teoremës Green.
Lema 72. Le të jetë dhënë një zonë D në R2 dhe C kurba që kufizon D. Jepet fusha vektoriale F = P i + Q j, ku funksionet
komponentë kenaqin kushtet e Teoremës Green dhe n vektori normal i C-së. Atëherë, barazimi që vijon është i vërtetë
I "
F · n ds = div F(x, y) dA, (17.28)
C
D
Vërtetim: Marrim kurbën C me ekuacion parametrik
C : r(t) = x(t) i + y(t) j, a ≤ t ≤ b
Vektori tangent njësi është

x0 (t) y0 (t)
T(t) = i + j
| r0 (t)| | r0 (t)|
Vectori normal njësi n(t) është vektori pingul me T(t), pra i tillë që n(t) · T(t) = 0. Kështu që
y0 (t) x0 (t)
n(t) = i − j
| r0 (t)| | r0 (t)|
Atëherë,
b b
P x(t), y(t) y0 (t) Q x(t), y(t) x0 (t)
I Z Z " #
F · n ds = (F · n) (t) k r (t)k dt =
0
− k r0 (t)k dt
C a a k r0 (t)k k r0 (t)k
Z b
∂P ∂Q
Z Z !
= P x(t), y(t) y (t) dt − Q x(t), y(t) x (t) dt = P dy − Q dx = +
0 0
dA
a C ∂x ∂y
D
"
= div F(x, y) dA
D
Kjo përfundon vërtetimin e Lemës.
Ushtrime:
n o
Përdorni Teoremën e Green-it për të njehsuar integralet (x, y) : 0 ≤ x ≤ 1, 2x2 ≤ y ≤ 2x .
vijëpërkulur rrotull kurbës C të përshkuar në kahun
kundërorar. Z
Z 2828. x2 y dx + 2xy dy; C është kufiri i R =
C
2827. (x2 − y2 ) dx + 2xy dy; C është kufiri i R = (x, y) : 0 ≤ x ≤ 1, x2 ≤ y ≤ x .
n o
C
651
Z n o
2829. 2y dx − 3x dy; C është rrethi x2 + y2 = 1. R = (x, y) : 1/4 ≤ x2 + y2 ≤ 1 të përshukuar në mënyrë të
C tillë që R është gjithmonë në të majtë.
Z
2 2
2830. (ex + y2 ) dx + (e y + x2 ) dy; C është kufiri i Z
C 2836. Njehsoni ex sin y dx+(y3 +ex cos y) dy, ku C është
trekëndëshit me kulme (0, 0), (4, 0) dhe (0, 4). C
kufiri i drejtkëndëshit me kulme (1, −1), (1, 1), (−1, 1) dhe
2831. A ka një potencial për f(x, y) = (y2 + 3x2 ) i + 2xy j?
(−1, −1), i përshkuar në kahun kundërorar.
Në qoftë se po, gjenjeni.
2832. A ka një potencial për f(x, y) = (x3 cos(xy) + 2837. Për një zonë R të kufizuar nga një kurbë e thjeshtë e
2x sin(xy)) i + x2 y cos(xy) j? Në qoftë se po, gjejeni. mbyllur C, tregoni që syprina A e R është
2833. A ka një potencial për f(x, y) = (8xy+3) i+4(x2 + y) j?
Z Z Z
Në qoftë se po, gjejeni. 1
A=− y dx = x dy = x dy − y dx ,
2834. Vërtetoni që për 2
Z dy konstante a, b dhe një kurbë të C C C
thjeshtë të mbyllur C, a dx + b dy = 0. ku C përshkohet në mënyrë të tillë që R është gjithmonë në

C
të majtë. (Udhëzim:
! Përdorni Teoremën e Green-it dhe
2835. Për një fushë
R vektoriale F si në Shemb. 609, tregoni faktin që A = 1 dA.)
drejtpërdrejt që C f · r = 0, ku C është kufiri i unazës R
17.5 Sipërfaqet parametrike

Në Kreun 17.1 të këtij kapitulli, mësuam se si të integrojmë përgjatë një kurbe. Në këtë leksion do të mësojmë se
si të integrojmë përgjatë një sipërfaqeje, si sfera, ose paraboloidi në R3 . Rikujtojmë se si identifikuam pikat (x, y, z)
në një kurbë C në R3 , të parametrizuar nga x = x(t), y = y(t), z = z(t), a ≤ t ≤ b, si pikat e mbarimit të vektorit
pozicion
r(t) = x(t) i + y(t) j + z(t) k,
për t ∈ [a, b].
Ideja e parametrizimit të një kurbe është që të “transformojë” një nënbashkësi të R (normalisht një interval [a, b])
në një kurbë në R2 ose R3 (shih Fig. 17.23).
z
(x(t), y(t), z(t))
(x(a), y(a), z(a))
x = x(t) C
y = y(t) r(t) (x(b), y(b), z(b))
z = z(t)
R y
a t b 0
x
Figura 17.23: Parametrizimi i kurbës C në R3
Sikurse përdorëm parametrizimin e një kurbe për të përcaktuar integralin vijëpërkulur përgjatë një kurbe, në
mënyrë të ngjashme do të përdorim parametrizimin e një sipërfaqeje për të përcaktuar një integral sipërfaqsor. Do
të përdorim dy variabla, u dhe v, për të parametrizuar një sipërfaqe S në R3 : x = x(u, v), y = y(u, v), z = z(u, v), për
(u, v) në një zonë R të R2 (shih Fig. 17.24).
Në këtë rast, vektori pozicion i një pike në një sipërfaqe S jepet me një funksion me vlera vektoriale
r(u, v) = x(u, v) i + y(u, v) j + z(u, v) k, (17.29)
për u, v ∈ R.
Formula e mësipërme na jep një parametrizim të sipërfaqes me parametrat u dhe v. Ashtu si edhe në rastin e
kurbave, një sipërfaqe ka parametrizime të ndryshme.
652
v R2
z
S
R x = x(u, v)
y = y(u, v)
(u, v) z = z(u, v) r(u, v)
y
0
u x
Figura 17.24: Parametrizimi i një sipërfaqeje S në R3
Përkufizim 82. Një sipërfaqe S in R3 quhet e sipërfaqe e lëmuar në qoftë se është bashkësia e vlerave të funksionit
parametrik
Φ(u, v) = φ1 (u, v) i + φ2 (u, v) j + φ3 (u, v) k,
që kënaq vetitë e mëposhtme:

i) Φ është i vashdueshëm në një bashkësi D ⊂ R2 që ka brendësinë D◦ dhe kufirin B(D) i cili përbëhet nga një
numër i fundëm kurbash pjesë-pjesë të lëmuara.
ii) Φ është injektiv në D◦ .
iii) Derivatet e pjesëshme ∂Φ/∂u dhe ∂Φ/∂v janë të vazhdueshëm dhe
∂Φ ∂Φ
N(u, v) = (u, v) × (u, v),
∂u ∂v
është jo-zero në D◦ .
iv) Në qoftë se (u0 , v0 ) ∈ B(D), atëherë
N(u, v)
lim
(u,v)→(u0 ,v0 ) kN(u, v)k
ekziston.
Në këtë rast ne themi se S përkufizohet nga X = Φ(u, v) dhe Φ është një parametrizim i lëmuar.
Shembull 610. Ndërtoni grafikun e sipërfaqes
r(u, v) = 2 cos u i + v j + 2 sin u k
Zgjidhje: Marim ekuacionet parametrike si më poshtë
x = 2 cos u, y = v, z = 2 sin u.
Pra një pikë (x, y, z) kënaq ekuacionin
x2 + z2 = 4 cos2 u + 4 sin2 u = 4.
Kështu që kemi cilindrin përgjatë boshtit të y-it si në Fig. 17.25. Figura 17.25
A është ky një parametrizim i lëmuar?
Ashtu si edhe për kurbat, një parametrizim që përdor funksione racionale (p.sh. raporte polinomesh) quhet
parametrizim racional. Sipërfaqet algjebrike që kanë parametrizime racionale janë nga objektet më të thjeshta midis
sipërfaqeve.
653
Shembull 611. Gjeni funksionin vektorial që paraqet planin që kalon nga pika P0
me vektorin e vendosjes r0 dhe përmban dy vektorët paralelë a dhe b.
Zgjidhje: Në qoftë se pika P është në plan, atëherë
P~0 P = ua + vb,
për skalarë u, v ∈ R. Shënojmë me r pozicionin vektor të pikës P, pra

~ Atëherë,
r = 0P.
~ 0 + P~0 P = r0 + ua + vb.
r = OP
Pra,
r(u, v) = r0 + ua + b, Figura 17.26
ku u dhe v janë numra realë.

Për disa sipërfaqe gjetja e nje parametrizimi është mjaft e thjeshtë.
Shembull 612. Gjeni një parametrizim të paraboloidid eliptik
z = x2 + 2y2 .
Zgjidhje: Duke marrë
x = x, y = y, z = x2 + 2y2
ne kemi
r(x, y) = x i + y j + (x2 + 2y2 ) k.

Le t’i kthehemi tani një shembulli të njohur, atij të sferës, dhe të shohim në
se mund të gjejmë një parametrizim për të.
Shembull 613. Gjeni një parametrizim të sferës
x2 + y2 + z2 = a2
Zgjidhje: Natyrisht, ky është një problem që ne e kemi konsideruar më

parë. Në koordinata sferike, sfera jepet nga
ρ = a, 0 ≤ φ ≤ π, 0 ≤ θ ≤ 2π
dhe
x = a sin φ cos θ, y = a sin φ sin θ, z = a cos φ.
Pra, një parametrizim është
Figura 17.27
r(φ, θ) = a sin φ cos θ i + a sin φ sin θ j + a cos φ k.

Përkufizim 83. Dy parametrizime r1 (u, v) ( (u, v) ∈ D1 ) dhe r2 (r, s) ( (r, s) ∈ D2 ) quhen ekuivalente kur
r2 (g1 (u, v), g2 (u, v)) = r1 (u, v),
të tillë që "# " #
r g1 (u, v)
= ,
s g2 (u, v)
654
është i derivueshëm në mënyrë të vazhdueshme dhe injektiv nga D1 tek D2 ku
∂(g1 , g2
, 0,
∂(u, v)
në qoftë se (u, v) ∈ D◦1 .
Shembull 614. Jepen dy parametrizimet e hemisferës pozitive
r1 (φ, θ) = a sin φ cos θ i + a sin φ sin θ j + a cos φ k,
për
π

D1 = (φ, θ) | 0 ≤ φ ≤ , 0 ≤ θ ≤ 2π
2
dhe q
r2 (x, y) = x i + y j + a2 − x2 − y2 k,
për
n o
D2 = (x, y) | 0 ≤ x2 + y2 ≤ a2 .
Vërtetoni se këto janë dy parametrizime ekuivalente.
17.5.1 Parametrizimi i sipërfaqeve të rrotullimit

Disa sipërfaqe përftohen nga rrotullimi i një kurbe rreth njërit prej akseve.
Marrim për shembull një kurbë që jepet nga y = f (x), për a ≤ x ≤ b dhe e
rotullojmë rreth boshtit të x-it. Le të jetë θ këndi i rotullimit, si në figurë. E
shënojmë këtë sipërfaqe me S.
Për një pikë (x, y, z) ∈ S kemi
x = x, y = f (x) cos θ, z = f (x) sin θ.
Marim x dhe θ si parametra dhe e konsiderojmë ekuacionin e mësipërm si

ekuacion parametril të sipeurfaqes S, për
a ≤ x ≤ b, 0 ≤ θ ≤ 2π.
Le të shohim një shembull. Figura 17.28
Shembull 615. Gjeni ekuacionin parametrik të sipërfaqes që gjenerohet nga

rotullimi i kurbës
y = sin x, 0 ≤ x ≤ 2π,
rreth boshtit të x-it. Ndërtoni grafikun e kësaj sipërfaqeje.
x = x, y = sin x cos θ, z = sin x sin θ,
për vlerat
0 ≤ x ≤ 2π, 0 ≤ θ ≤ 2π. Figura 17.29
Grafiku i kësaj sipërfaqe është paraqitur në Fig. 17.29.

655
17.5.2 Planet tangente
Jepet sipërfaqja e lëmuar S nga funksioni vektorial
r(u, v) = x(u, v) i + y(u, v) j + z(u, v) k
dhe një pikë P0 (u0 , v0 ) në S.
vektorët tangentë sipas u-së dhe v-së jepen nga ru dhe rv , që janë derivatet e pjesshme në lidhje me u dhe v. Pra
kemi
∂x ∂y ∂z
ru = (u0 , v0 ) i + (u0 , v0 ) j + (u0 , v0 ) k.
∂u ∂u ∂u
Gjithashtu,
∂x ∂y ∂z
rv = (u0 , v0 ) i + (u0 , v0 ) j + (u0 , v0 ) k.
∂v ∂v ∂v
Në qoftë se ru × rv , 0, atëherë sipërfaqja është e lëmuar. Lexuesi të vërtetojë se kjo është ekuivalente me
përkufizimin e sipërfaqes.
Kur sipërfaqja është e lëmuar, atëherë vektori ru × rv është vektori normal i planit tangent.
Figura 17.30
656
Shembull 616. Gjeni ekuacionin e planit tangent me syprinën
r(u, v) = u2 i + v2 j + (u + 2v) k,
në pikën (1, 1, 3).
ru = 2u i + k dhe rv = 2v j + 2k.
Vektori normal me planin tangent është

i j k
r y × rv = 2u 0 1 = −2v j − 4u j + 4uv k.
0 2v 2

Meqënëse pika (1, 1, 3) korespondon me parametrat u = 1 dhe v = 1, atëherë

kemi
ru × rv = −2 i − 4 j + 4 k.
Atëherë, ekuacini i planit tangent është
Figura 17.31
−2(x − 1) − 4(y − 1) + 4(z − 3) = 0.
Pra
x + 2y − 2z + 3 = 0.

17.5.3 Syprina e sipërfaqeve

Në qoftë se një sipërfaqe e lëmuar S ështe dhënë me parametrizimin
r(u, v) = x(u, v) iy(u, v) j + z(u, v) k, për (u, v) ∈ D
dhe S mbulohet vetëm njëherë kur (u, v) lëviz në D, atëherë syprina e sipërfaqes së S-së është
"
A(S) = k ru × rv k dA.
D
ku
∂x ∂y ∂z
ru = i+ j+ k,
∂u ∂u ∂u
∂x ∂y ∂z
rv = i+ j+ k.
∂v ∂v ∂v
17.5.4 Syprina e grafikëve të funksioneve me dy ndryshore

Konsiderojmë tani një funksion z = f (x, y) i përkufizuar mbi një zonë D ⊂ R2 , i cili ka derivate të pjesshme të
vazhduara. Marrim x dhe y si parametra dhe kemi parametrizimin
x = x, y = y, z = f (x, y).
Atëherë,
∂f ∂f
! !
rx = i + k, ru = j + k.
∂x ∂y
657
dhe
i j k
∂ f ∂f ∂f
rx × r y = 1 0 ∂x = − i− j + k.

0 1 ∂f ∂x ∂y
∂y

Pra kemi, s s
!2 !2 !2 !2
∂f ∂f ∂z ∂z
k rx × r y k = + +1= 1+ +
∂x ∂y ∂x ∂y
Pra formula bëhet
"
s
!2 !2
∂z ∂z
A(S) = 1+ + dA.
D ∂x ∂y
Shembull 617. Gjeni syprinën e paraboloidit z = x2 + y2 që shtrihet poshtë planit

z = 9.
Zgjidhje: Plani e pret paraboloidin në rrethin
x2 + y2 = 9, z = 9.
Pra zona D në planin xy është disku me qendër në origjinë dhe rreze r = 3. Atëherë
kemi
"
s
!2 !2
∂z ∂z
A(S) = 1+ + dA
D ∂x ∂y
" q
= 1 + (2x)2 + (2y)2 dA
" q
= 1 + 4(x2 + y2 )
d
Z 2π Z 3 √
= 1 + 4r2 r dr dθ
0 0
Z 2π Z 3 √
= dθ r 1 + 4r2 dr
0 0
1 2
3
π √ Figura 17.32
= 2 i · · · (1 + 4r2 )2/3 = (37 37 − 1).

8 3 0 6

Ushtrime:
Gjeni ekuacionet parametrike për sipërfaqen. 2842. Pjesa e sferës x2 + y2 + z2 = 16 që shtrihet midis planeve
z = −2 dhe z = 2.
2838. Plani që kalon nga pika (1, 2, −3) dhe përmban vektorët
i + j − k dhe i − j + k. 2843. Pjesa e cilindrit që shtrihet midis planeve x = 0 dhe
2839. Gjysmën e poshtme të elipsoidid x = 5.
2x2 + 4y2 + z2 = 1. Gjeni syprinën e sipërfaqes
2840. Pjesa e hiperboloidid x2 + y2 − z2 = 1 që shtrihet në të 2844. Pjesën e planit 3x + 2y + z = 6 që shtrihet në oktantin

djathtë të planit xy. e parë.
2841.p Pjesa e sferës x2 + y2 + z2 = 4 që shtrihet sipër konit 2845. Pjesën e planit 2x + 5y + z = 10që shtrihet brenda
z = x2 + y2 . cilindrit x2 + y2 = 9.
658
2846. Sipërfaqen 2848. Sipërfaqen me funksion vektorial
2 3/2 r(u, v) = u cos v i + u sin v j + v k,

z= (x + y3/2
3
për 0 ≤ x ≤ 1, 0 ≤ y ≤ 1. për 0 ≤ u ≤ 1, 0 ≤ v ≤ π.
2847. Pjesën e sipërfaqes x = xy që shtrihet brenda cilindrit 2849. Sipërfaqen me ekuacion parametrik x = u2 , y = uv,
x2 + y2 = 1. z = 21 v2 , për 0 ≤ u ≤ 1, 0 ≤ v ≤ 2.
17.6 Integralet sipërfaqsore

17.6.1 Integralet sipërfaqsore të funksioneve me vlera reale
Parametrizimi i S mund të mendohet si "transformimi"i një zone në R2 (në planin uv) në një sipërfaqe 2-
dimensionale në R3 . Ky parametrizim i sipërfaqes quhet ndonjëherë patch, bazuar në idenë e të arnuarit zonën R
në S në formën e një rrjete të treguar në Fig. 17.24.
Në fakt, këto rrjeta në R na japin mundësinë e përcaktimit të integralit sipërfaqsor përgjatë S. Përgjatë drejtëzave
vertikale në R, ndryshorja u është konstante. Prandaj këto drejtëza paqyrohen në kurba në S, dhe ndryshorja u
është konstant përgjatë vektorit pozicion r(u, v). Ndaj, vektori tangent ndaj këtyre kurbave në një pikë (u, v) është
∂r
∂v . Në mënyrë të ngjashme, drejtëzat horizontale në R pasqyrohen në kurba në S vektorët tangent të të cilave janë
∂r
∂u .
Marrim një pikë (u, v) në R si p.sh. kulmi i poshtëm i majtë i një drejtkëndëshi në rrjetën në R, si në Fig. 17.24.
Supozojmë që ky drejtkëndësh i ka brinjët me gjatësi ∆u dhe ∆v. Kulmet e këtij drejtkëndëshi janë
(u, v), (u + ∆u, v), (u + ∆u, v + ∆v), (u, v + ∆v).
Kështu që syprina e drejtkëndëshit është A = ∆u ∆v. Atëherë drejtkëndëshi pasqyrohet nëpërmjet parametrizimit
në një pjesë të sipërfaqes S që për ∆u dhe ∆v mjaft të vogla, do të kemi një syprinë (le ta shënojmë dS) të tillë që është
shumë afër syprinës së paralelogramit me brinjë r(u + ∆u, v) − r(u, v) (që i korrespondon segmentit vijëpërkulur nga
(u, v) në (u + ∆u, v) në R) dhe r(u, v + ∆v) − r(u, v) (që i korrespondon segmentit vijëpërkulur nga (u, v) në (u, v + ∆v)
në R).
Duke kombinuar shënimin e derivatit të pjesshëm me shënimin e derivatit të një funksioni vektorial, të zbatuar
për një funksion të dy ndryshoreve, kemi:
∂r r(u + ∆u, v) − r(u, v)
≈ , dhe
∂u ∆u
∂r r(u, v + ∆v) − r(u, v)
≈ ,
∂v ∆v
dhe kështu dS (nga kuptimi gjeometrik i prodhimit vektorial) është afërsisht
∂r ∂ r ∂ r ∂ r

( r(u + ∆u, v) − r(u, v)) × ( r(u, v + ∆v) − r(u, v)) ≈ (∆u ) × (∆v ) = × ∆u ∆v

∂u ∂v ∂u ∂v

659

∂r
Ndaj, sipërfaqja totale S e S është afërsisht shuma e të gjitha madhësive: ∂u × ∂∂vr ∆u ∆v,shumuar sipas

drejtkëndëshave në R. Duke kaluar në limit të shumës kur diagonalja e drejtkëndëshit më të madh shkon në
0 marrim "
∂ r ∂ r

S= ∂u ∂v du dv .
× (17.30)
R
Integralin e dyfishtë në te djathtë do ta shkruajmë duke përdorur shënimin e veçantë:

" "
∂ r ∂ r

dS = ∂u × ∂v du dv . (17.31)
S R
Ky është rasti i veçantë i një integrali sipërfaqsor përgjatë një sipërfaqeje S, ku elementi i sipërfaqes dS mund të
mendohet si 1 dS. Duke zëvendësuar 1 me nje funksion të çfarëdoshëm me vlera reale f (x, y, z) të përcaktuar në
R3 , kemi:
Le të jetë S një sipërfaqe në R3 e parametrizuar nga
x = x(u, v), y = y(u, v), z = z(u, v),
për (u, v) në një zonë R në R2 dhe

ekuacioni vektorial i kësaj sipërfaqeje. Jepet f (x, y, z) një funksion me vlera reale i përcaktuar në një nënbashkësi të
R3 që përmban S. Integral sipërfaqsor i f (x, y, z) përgjatë S quhet integali:
" "
f (x, y, z) dS = f ( r(u, v)) k ru × rv k du dv . (17.32)
S R
Në veçanti, syprina S e sipërfaqes S është

" "
A(S) = 1 dS = k ru × rv k dA (17.33)
D
S
Shembull 618. Gjeni syprinën e sferës me rreze r.
Zgjidhje: Nga diskutimi i mësipërm kemi që syprina është

"
A= 1 dS,
S
ku S është sipërfaqja x2 + y2 + z2 = r2 . Ne përdorim parametrizimin
x = r sin φ cos θ, y = r sin φ cos θ, z = cos φ,
for 0 ≤ φ ≤ π, 0 ≤ θ ≤ 2π. Pra,
r(φ, θ) = r sin φ, cos θ i + r sin φ sin θ j + cos φ k .
Kështu që,
rφ = r cos φ cos θ i + r cos φ sin θ j − sin φ k

rθ = −r sin φ sin θ i + r cos φ cos θ j − 0 k
Pra
rφ × rθ = r sin φ
660
Atëherë kemi
" " Z 2π Z π π
A(S) = 1 dS = k ru × rv k dA = r sin φ · r · dφ dθ = 2π · r2 · − cos φ = 4πr2 .
D 0 0 0
S

Le të shohim disa shembuj të tjerë.

"
y dS,
S
ku S është sipërfaqja z = x + y2 , 0 ≤ x ≤ 1, 0 ≤ y ≤ 2.

" " q
y dS = 1 + 1 + 4y2 dy dx
S D
Z 1Z 2 q
= y 2 + 4y2 dy dx
0 0
Z 1 √
Z 2 q
= dx · 2 y 1 + 2y2 dy Figura 17.33
0 0
√
√ 1 2 2 13 2
= 2 · · · (1 + 2y2 )3/2 0 = .
4 3 3

Në qoftë se S jepet si një bashkim i një numri të fundëm sipërfaqesh të lëmuara S1 , . . . , Sn , atëherë ne themi se S
është e lëmuar pjesë-pjesë. Në këtë rast
" " "
f (x, y, z) dS = f (x, y, z) dS + · · · + f (x, y, z) dS.
S S1 Sn

"
z dS,
S
ku S është sipërfaqja njëra anë S1 e së cilës jepet nga cilindri x2 + y2 = 1,

dyshemeja S2 nga disku x2 + y2 ≤ 1 në planin z = 0, dhe mbulesa S3 është
pjesa e planit z = 1 + x, që shtrihet mbi S2 .
Zgjidhje: Sipërfaqja S = S1 ∪ S2 ∪ S3 paraqitet në Fig. 17.34.

Për S1 marim parametrat θ dhe z dhe kemi ekuacionet parametrike
x = cos θ, y = sin θ, z = z,
për
0 ≤ θ ≤ 2π, dhe 0 ≤ z ≤ 1 + x = 1 + cos θ.
Atëherë,
Figura 17.34

i j
rθ × rz = − sin θ cos θ 0 = cos θ i + sin θ j
0 0 1

dhe
661
k rθ × rz k = 1.
Atëherë integrali sipërfaqsor jepet nga
" " Z 2π Z 1+cos θ Z 2π
1
z dS = z k rθ × rz k dA = z dz dθ = (1 + cos θ)2 dθ
S1 D 0 0 0 2
Z 2π
1 1

= 1 + 2 cos θ + (1 + cos 2θ) ] dθ
2 0 2
2π
1 3 1 3π

= θ + 2 sin θ + sin 2θ = .
2 2 4 0 2

Shembull 621. Torus T është një sipërfaqe e përftuar nga rrotullimi i një rrethi me rreze a në planin yz rrotull boshtit të
z-ve, ku qendra e rrethit është në një distance b nga boshti i z-ve (0 < a < b), si në Fig. 17.35. Gjeni syprinën e T.
z
(y − b)2 + z2 = a2
a
u y
0
b
(a) Rrethi ne planin yz (b) Torus T
Figura 17.35: Rrethi ne planin yz dhe torusi
Zgjidhje: Për një pikë të rrethit, segmenti vijëpërkulur nga qendra e rrethit te ajo pikë formon një kënd u me boshtin e y-ve
në drejtimin pozitiv të y. Dhe kur rrethi rrotullohet rreth boshtit të z-ve, segmenti nga origjina te pika formon një kënd v me
gjysmëboshtin pozitiv të x-ve. Kështu që, torus mund të parametrizohet si:
x = (b + a cos u) cos v , y = (b + a cos u) sin v , z = a sin u , 0 ≤ u ≤ 2π , 0 ≤ v ≤ 2π
Kështu për vektor pozicionin

= (b + a cos u) cos v i + (b + a cos u) sin v j + a sin u k
shohim që
ru = −a sin u cos v i − a sin u sin v j + a cos u k

rv = −(b + a cos u) sin v i + (b + a cos u) cos v j + 0 k
dhe duke llogaritur prodhimin vektorial, kemi
ru × rv = −a(b + a cos u) cos v cos u i − a(b + a cos u) sin v cos u j − a(b + a cos u) sin u k ,
me vlerë
k ru × rv k = a(b + a cos u) .
662
Kështu që syprina e T është
" Z 2π Z 2π Z 2π Z 2π
S= 1 dS = k ru × rv k du dv = a(b + a cos u) du dv
0 0 0 0
S
Z 2π u=2π Z 2π
= abu + a2 sin u dv = 2πab dv = 4π2 ab
0 u=0 0
17.6.2 Sipërfaqet e orientuara
Ne pamë se për integralet vijëpërkulur të fushave vektoriale, orientimi i kurbës kishte rëndësi. A do të na dalë
ndonjë problem i ngjashëm për integralet sipërfaqsore. Me fjalë të tjera, a është e nevojshme të kemi nje "orientim"të
sipërfaqeve.
Le të marrim një sipërfaqe S. Meqenëse ru dhe rv janë tangente ndaj sipërfaqes S (pra shtrihen në planin tangent
ndaj S në çdo pikë të S), atëherë prodhimi i tyre vektorial ru × rv është pingul me planin tangent ndaj sipërfaqes
në çdo pikë të S. Ne zakonisht shënojmë me
n = ru × rv
dhe e quajmë vektori normal ndaj S, meqënëse është pingul me planin tangent. Natyrisht, përderisa parametrizimi
r(u, v) nuk ?shtë unik, atëherë edhe zgjedhja e vektorëve ru dhe rv nuk është unike dhe për rrjedhojë edhe vektori
n nuk është unik.
Le të shënojmë vektorin normal njësi me n1 dhe të kundërtin e tij me n2 := − n1 si në Fig. 17.36. Le të supozojmë
se tani e tutje kur flasim për vektor normal do të kemi parasysh gjithmonë vektorë njësi. Atëherë, në çdo pikë të
sipërfaqes S ne kemi dy vektorë njësi normalë, vektorët n dhe − n. Zgjedhja e njërit prej tyre si vektor normal
përcakton për shumicën e sipërfaqeve një orientim të saj, ku me orientim kemi parasysh nje "anë"të sipërfaqes.
Figura 17.36: Dy orientimet e një sipërfaqeje.
663
Shembull 622. Për shembull, sfera
x2 + y2 + z2 = a2
është e orientuar.
Zgjidhje: Në të vërtetë një parametrizim i sferës është
r(φ, θ) = a sin φ cos θ i + a sin φ sin θ j + a cos θ k.
Atëherë,
rφ × rθ = a2 sin2 φ cos θ i + a2 sin2 φ sin θ j + a2 sin φ cos φ k,
e cila na jep
k rφ × rθ k = a2 sin φ.
Kështu që orientimi i sferës nga ky parametrizim r(φ, θ) përkufizohet nga
vektori njësi
rφ × rθ 1
n= = sin φ cos θ i + sin φ sin θ j + cos φ k = r(φ, θ).
k rφ × rθ k a
Vini re se ky është një orientim nga jashtë. Orientimi − n është orentim i

brendshëm dhe do të përftohej në se ne do të kishim ndërruar rradhën e
parametrave, pra do të kishim marrë r(θ, φ).
Zakonisht, për ato sipërfaqe që janë të mbyllura orientimi nga jashtë

quhet orientimi pozitiv dhe orientimi i brendshëm quhet orientimi neg-
ativ. Sipërfaqe të tilla quhen sipërfaqe dy-faqëshe. Sipërfaqet 2-faqëshe Figura 17.37
janë sipërfaqe të orientuara.
A mund të orientojmë çdo sipërfaqe? Ose ne mënyrë ekuivalente, a ka çdo sipërfaqe dy faqe? Përgjigja e kësaj
pyetje është negative.
Në qoftë se do të pyesnim se cilat lloje sipërfaqesh nuk janë të orientuara, si shembull do të na shërbente shiriti
i Möbius-it, i cili ndërtohet duke marrë një drejtkëndësh dhe duke bashkuar skajet e tij në të kundërt, duke marrë
kështu një shirit të përdredhur (shih Fig. 17.38). Shiriti i Möbius është një shembull klasik i topollogjisë.
→
A B
−→
B A
Figura 17.38: Shiriti Möbius
Imagjinoni sikur ecni përgjatë vijës së mesit të shiritit të Möbius-it, si në Fig. 17.38, atëherë kur ktheheni në të
njëjtin vend nga i cili u nisët do të gjendeni me kokëposhtë! Pra, orientimi juaj ndryshoi edhe pse lëvizja ishte e
vazhduar. Duke e menduar drejtimin tuaj vertikal si një fushë vektoriale normale, atëherë ka një shkëputje në pikën
e nisjes (dhe, në fakt në çdo pikë), duke qenë se drejtimi juaj vertikal merr dy vlera të ndryshme në atë pikë. Pra,
shiriti i Möbius-it ka vetëm një faqe, pra nuk është i orientuar.
Për një sipërfaqe te orientuar S e cila ka si kurbë kufiri kurbën C, marrim një vektor njësi normal n të tillë që, në
qoftë se ecni përgjatë C me kokën e drejtuar sipas drejtimit të n , atëherë sipërfaqja duhet të jetë në të majtën tuaj.
664
Në këto kushte themi që n është një vektor normal njësi pozitiv dhe se C është përshkuar n-pozitivisht.
17.6.3 Integralet sipërfaqsore të fushave vektoriale

Përkufizim 84. Le të jetë F një fushë vektoriale e përkufizuar në një sipërfaqe të orientuar S me vektor normal n.
Atëherë, integrali sipërfaqsor i F-së mbi S është
" "
F · dS = (F · n) dS , (17.34)
S S
Ky integral gjithashtu quhet fluks i F-së.
Vërejmë se në përkufizimin e mësipërm prodhimi skalar brenda integralit në të djathtë është një funksion me
vlera reale, dhe prej këtej mund ta përdorim Kreun 17.6.1 për të njehsuar integralin.
Lema 73. i) Jepet S sipërfaqja e dhënë nga r(u, v) dhe D bashkësia e vlerave të parametrave u dhe v mbi D. Atëherë,
" "
F · dS = F · ( ru × rv ) dA
S D
ii) Për syprinën S të dhënë me ekuacionin z = g(x, y) dhe F = P i + Q j + R k kemi

" "
∂g ∂g
!
F · dS = −P −Q + R dA
S D ∂x ∂y
Vërtetim: i) Nga përkufizimi kemi

" " "
ru × rv
F · dS = (F · n) dS = F· dS
k ru × rv k
S
"S S
ru × rv

= F( r(u, v)) · k ru × rv k dA
k ru × rv k
"S
= F · (k ru × rv k) dA
S
ii) Një parametrizim i sipërfaqes është
r(x, y) = x i + y j + g(x, y) k
dhe
∂g ∂g
rx × r y = − i− j + k.
∂x ∂y
Atëherë,
∂g ∂g
F · ( rx × r y ) = −P −Q + R,
∂x ∂y
nga kemi konkluzionin e Lemës.

665
Shembull 623. Gjeni fluksin e fushës vektoriale
F(x, y, z) = z i + y j + x k,
mbi sferën njësi x2 + y2 + z2 = 1.
Zgjidhje: Marim parametrizimin e sferës
r(φ, θ) = sin φ cos θ i + sin φ sin θ j + cos k,
për 0 ≤ φ ≤ π dhe 0 ≤ θ ≤ 2π.
Atëherë,
F( r(φ, θ)) = cos φ i + sin φ sin θ j + sin φ cos θ k
dhe
rφ × rθ = sin2 φ cos θ i + sin2 φ sin θ j + sin φ cos θ k.
Kështu që,
" "
F · dS = F · ( rφ × rθ ) dA
S S
Z 2π Z π
= 2 sin2 φ cos φ cos θ + sin3 φ sin2 θ dφ dθ
0 0
Z π Z 2π Z π Z 2π
=2 sin φ cos φ dφ
2
cos θ dθ + sin φ dφ
3
sin2 θ dθ
0 0 0 0
Z π Z 2π
4π
=0+ sin3 φ dφ sin2 θ dθ = .
0 0 3
!
Shembull 624. Njehsoni integralin sipërfaqsor F · dS, ku
S
F(x, y, z) = yz i + xz j + xy k z
1
dhe S është pjesa e planit x + y + z = 1 me x ≥ 0, y ≥ 0, dhe z ≥ 0, me vektor njësi n
të jashtëm n të drejtuar në kahun positiv të z; shih. Fig. 17.39.
S
y
  0
1 1
Zgjidhje: Meqënëse vektori v = 1 është normal ndaj planit x + y + z = 1, x+y+z=1
 
1
1 x
 
atëherë duke pjestuar v me gjatësinë e vetë, marrim vektorin normal njësi
 1  Figura 17.39
 √3 
 1 
n =  √3 .
 1 
√
3
Na duhet të parametrizojmë S. Siç mund të shohim nga Fig. 17.39, duke projektuar S në planin xy rezultati
është një zonë trekëndëshe
R = (x, y) : 0 ≤ x ≤ 1, 0 ≤ y ≤ 1 − x .

Ndaj, duke përdorur (u, v) në vend të (x, y), shohim që
x = u, y = v, z = 1 − (u + v), for 0 ≤ u ≤ 1, 0 ≤ v ≤ 1 − u
666
është një parametrizim i S në R (meqënëse z = 1 − (x + y) në S). Kështu që në S,

   √1 
 yz  3  1
1
F · n =  xz  ·  √3  = √ (yz + xz + xy)
 
xy
   1 
√ 3
3
1 1
= √ (x + y)z + xy = √ ((u + v)(1 − (u + v)) + uv)

3 3
1
= √ (u + v) − (u + v)2 + uv
3
për (u, v) në R, dhe për
r(u, v) = x(u, v) i + y(u, v) j + z(u, v) k = u i + v j + (1 − (u + v)) k
kemi
i j k
ru × rv = 1 0 −1 = i + j + k.
0 1 −1

Pra, √
k ru × rv k = 3.
ndaj, duke integruar në R marrim
" "
F · dA = F · n dS
S S
"
=

F(x(u, v), y(u, v), z(u, v)) · n k ru × rv k dv du
R
Z 1 Z 1−u √
1
= √ (u + v) − (u + v)2 + uv 3 dv du
0 0 3
Z 1  v=1−u 
 (u + v)2 (u + v)3 uv2 
= 
 2 − +  du
3 2 v=0 

0
Z 1 !
1 u 3u2 5u3
= + − + du
0 6 2 2 6
1
u u2 u3 5u4 1
= + − + = .
6 4 2 24 0 8
!
Shembull 625. Gjeni S
F · dS, kur
F(x, y, z) = y i + x j + z k
dhe S është kufiri i trupit të kufizuar nga paraboloidi z = 1 − x2 − y2 dhe plani

z = 0.
Zgjidhje: E ndajmë syprinën S në dy pjese, S1 është pjesa e paraboloidid

dhe S2 pjesa rrethore e bazës siç tregohet në Fig. 17.40. Meqënëse S është
një sipërfaqe e mbyllur ne marrim orientimin positiv (të drejtuar jashtë) si
në figurë. Për S1 marrim parametrizimin
r(x, y) = x i + y j + (1 − x2 − y2 ) k,
Figura 17.40
për vlerat e parametrave në diskun D := {(x, y) | x2 + y2 ≤ 1}.
667
Atëherë kemi
" "
∂g ∂g
!
F · dS = −P −Q + R dA
S1 D ∂x ∂y
" h i
= −y(−2x) − x(−2y) + 1 − x2 − y2 dA
"D
= (1 + 4xy − x2 − y2 ) dA
D
Z 2π Z 1
= (1 + 4r2 cos θ sin θ − r2 )r dr dθ
0 0
Z 2π Z 1
= (r − r3 − 4r3 cos θ sin θ) dr dθ
0 0
2π
π
Z
1

= + cos θ sin θ dθ =
0 4 2
Disku S2 është i orientuar poshtë, pra vektori normal është n = − k. Atëherë kemi
" " "
F · dS = F · (− k) dS = (−z) dA = 0 dA = 0.
S2 D D
Pra, " " "

π π
F · dS = F · dS + F · dS = +0= .
S S1 S2 2 2

Fluksi elektrik
Le të shohim tani një tjetër aplikim të integraleve sipërfaqsorë. Le të jetë E një fushë elektrike si në Shemb. 569.
Atëherë, integrali "
E · dS
S
quhet fluksi elektrik in E-së nëpërmjet sipërfaqes S. Një nga ligjet e elektrostatikës është ligji i Gausit:
Lema 74 (Ligji i Gausit). Ngarkesa neto e mbyllur nga një sipërfaqe e kufizuar S është
"
Q = 0 E · dS,
S
ku 0 është konstante.
Përçimi i energjisë
Supozojmë se temperatura e një trupi në pikën (x, y, z) jepet nga funksioni u(x, y, z). Atëherë përçimi i energjisë
përkufizohet si fusha vektoriale
F = −K∇u,
ku K është një konstante e gjetur në mënyrë eksperimentale dhe quhet konduktiviteti i materialit. Sasia e përçimit
të nxehtësisë nëpër syprinën S të një trupi jepet nga integrali sipërfaqsor
" "
F · dS = −K ∇u · dS
S S
Le t’a ilustrojmë këtë me një shembull.
668
Shembull 626. Temperatura u(x, y, z) në një rruzull metalik është proporcionale me katrorin e distancës nga qendra e rruzullit.
Gjeni raportin e kalimit të nxehtësisë në sferën S me rreze a dhe qendër në qendrën e rruzullit.
Zgjidhje: Marrim qendrën e rruzullit në origjinë dhe kemi
u(x, y, z) = C(x2 + y2 + z2 ),
ku C është konstantja e proporcionalitetit. Atëherë përçimi i energjisë jepet nga
F(x, y, z) = −K∇u = −KC(2x i + 2y j + 2z k),
ku K është konstantja e konduktivitetit të metalit. Vektori normal me sferën me ekuacion x2 + y2 + z2 = a2 është

1
n= xi + yj + zk .

a
Pra,
2KC 2
F· n=− (x + y2 + z2 ) = −2aKC
a
Keshtu që sasia e nxehtësisë që kalon nëpër S është
" " "
F · dS = F · n dS = −2aKC dS = −2aKC · A(S) = −2aKC · (4πa2 ) = −8KCπa3 .
S S S
Ushtrime:
! p
Gjeni integralin sipërfaqsor. 2854. S
1 + x2 + y2 dS, ku S është
! !
2850. S x2 yz dS, ku S është pjesa e planit z = 1 + 2x + 3y 2855. S dS, ku S është helikoidi me ekuacion vektorial
që shtrihet mbi zonën [0, 3] × [0, 2].
! r(u, v) = u cos v i + u sin v j + v k,
2851. S xy dS, ku S është trekëndëshi me kulme (1, 0, 0),
(0, 2, 0), dhe (0, 0, 2). për 0 ≤ u ≤ 1 dhe 0 ≤ v ≤ π.
! !
2852. S yz dS, ku S është pjesa e planit x + y + z = 1 që 2856. S y2 dS, ku S është pjesa e sferës x2 + y2 + z2 = 4 që
shtrihet në octantin e parë. shtrihet brenda cilindrit x2 + y2 = 1 dhe sipër planit xy.
! !
2853. S y dS, ku S është sipërfaqja z = 32 (x3/2 + y3/2 ), 2857. S (x2 z + y2 z) dS, ku S është hemisfera x2 + y2 + z2 = 4,
0 ≤ x ≤ 1 dhe 0 ≤ y ≤ 1. për z ≥ 0.
17.7 Teorema Stoke

Në këtë leksion do të studiojmë Teoremën Stoke e cila është një përgjith-
sim i Teoremës Green për dimensione më të larta. Le të kujtojmë se
Teorema Green transformon një integral të dyfishtë mbi një zonë D
në një integral mbi kurbën C që është kufiri i D-së. Teorema Stoke
transformon një integral sipërfaqsor mbi një sipërfaqe S në një integral mbi
kurbën C që është kufiri i S-së (në këtë rast kurba C është kurbë në hapësirë).
Jepet një sipërfaqe e orientuar S me vektor normal njësi n. Le të jetë C

kurba e kufirit të S-së. Orientimi i S-së përcakton edhe një orientim të C-së.
Për shembull, kur ne lëvizim mbi C me kokën në drejtimin e n-së, atëherë
sipërfaqja S është gjithmonë në të majtë.
Le të shohim tani Teoremën Stoke: Figura 17.41
669
Teorema 110 (Stoke). Le të jetë S një sipërfaqe e orientuar, e lëmuar në kufiri i së cilës është kurba e thjeshtë e mbyllur C me
orientim pozitiv. Për çdo fushë vektoriale F komponentët e së cilës kanë derivate të pjesshme të vazhdueshme në një zonë të
hapur që përmban S, kemi
Z "
F · dr = curl F · dS , (17.35)
C
S
Teorema Stoke është analoge me Teoremën Green dhe me Teoremën Themelore të Kalkulusit për faktin se na
thotë që të gjejmë integralin e një derivati në një sipërfaqe është njësoj si të gjejmë vlerat e këtij funksionit në kufirin
e kësaj sipërfaqe. Siç e kemi parë më sipër curl F është njëfarë derivati për F.
Vërtetim: Ne do ta vërtetojmë teoremën vetëm për rastin e veçantë ku S është grafiku i një funksioni të lëmuar me
vlera reale, me (x, y) nga një zonë D në R2 .
z
S : z = z(x, y)
n
C
y
0
D (x, y)
x
CD
Figura 17.42: Projeksioni i sipërfaqes S në planin xy
Projektojmë S në planin xy, dhe shohim që kurba e mbyllur C (kurba e kufirit të S) projektohet në një shteg të
mbyllur CD e cila është kurba e kufirit të D. Në se pranojmë që C ka një parametrizim të lëmuar, atëherë projeksioni
i saj CD në planin xy ka gjithashtu një parametrizim të lëmuar, le të themi:
CD : x = x(t) , y = y(t) , a ≤ t ≤ b ,
dhe C mund të parametrizohet (në R3 ) si:
C : x = x(t) , y = y(t) , z = z(x(t), y(t)) , a ≤ t ≤ b ,
duke qenë se C është pjesë e sipërfaqes z = z(x, y). Tani, duke zbatuar Rregullin zinxhir për z = z(x, y) si funksion i
t, marrim
∂z 0 ∂z 0
z 0 (t) = x (t) + y (t) ,
∂x ∂y
dhe prej këtej
Z Z
F· r= P(x, y, z) dx + Q(x, y, z) dy + R(x, y, z) dz
C C
b
∂z 0 ∂z 0
Z !!
= P x (t) + Q y (t) + R
0 0
x (t) + y (t) dt
a ∂x ∂y
b
∂z 0 ∂z 0
Z ! ! !
= P+R x (t) + Q + R y (t) dt
∂x ∂y
Za
= P̃(x, y) dx + Q̃(x, y) dy ,
CD
670
ku
∂z
P̃(x, y) = P(x, y, z(x, y)) + R(x, y, z(x, y)) (x, y) , dhe
∂x
∂z
Q̃(x, y) = Q(x, y, z(x, y)) + R(x, y, z(x, y)) (x, y)
∂y
për (x, y) në D. Kështu që, duke zbatuar Teoremën Green për zonën D, kemi
"
∂Q̃ ∂P̃
Z !
F· r= − dA . (17.36)
C ∂x ∂y
D
Prandaj,
∂Q̃ ∂ ∂z
!
= Q(x, y, z(x, y)) + R(x, y, z(x, y)) (x, y)
∂x ∂x ∂y
∂ ∂ ∂z ∂ ∂z
! !
= Q(x, y, z(x, y)) + (x, y) + R(x, y, z(x, y)) (x, y) .

R(x, y, z(x, y))
∂x ∂x ∂y ∂x ∂y
Tani, nga Ek. (14.7) kemi
∂ ∂Q ∂x ∂Q ∂y ∂Q ∂z ∂Q ∂Q ∂Q ∂z ∂Q ∂Q ∂z
Q(x, y, z(x, y)) = + + = ·1+ ·0+ = + .
∂x ∂x ∂x ∂y ∂x ∂z ∂x ∂x ∂y ∂z ∂x ∂x ∂z ∂x
∂ ∂R ∂R ∂z
R(x, y, z(x, y)) = + .
∂x ∂x ∂z ∂x
Prandaj,
∂Q̃ ∂Q ∂Q ∂z ∂R ∂R ∂z ∂z ∂2 z ∂Q ∂Q ∂z ∂R ∂z ∂R ∂z ∂z ∂2 z
!
= + + + + R(x, y, z(x, y)) = + + + +R .
∂x ∂x ∂z ∂x ∂x ∂z ∂x ∂y ∂x ∂y ∂x ∂z ∂x ∂x ∂y ∂z ∂x ∂y ∂x ∂y
Në mënyrë të ngjashme, mund të llogarisim
∂P̃ ∂P ∂P ∂z ∂R ∂z ∂R ∂z ∂z ∂2 z
= + + + +R .
∂y ∂y ∂z ∂y ∂y ∂x ∂z ∂y ∂x ∂y ∂x
Dhe duke bërë diferencën kemi
∂Q̃ ∂P̃ ∂Q ∂R ∂z ∂R ∂P ∂z ∂Q ∂P
! ! !
− = − + − + − (17.37)
∂x ∂y ∂z ∂y ∂x ∂x ∂z ∂y ∂x ∂y
∂2 z ∂2 z
duke qenë se ∂x ∂y = ∂y ∂x nga fakti që z = z(x, y) është i lëmuar. Prandaj nga Ek. (17.36),
"
∂R ∂Q ∂z ∂P ∂R ∂z ∂Q ∂P
Z ! ! !!
F· r= − − − − + − dA (17.38)
C ∂y ∂z ∂x ∂z ∂x ∂y ∂x ∂y
D
pasi kemi faktorizuar−1 nga termat e dy prodhimeve të para në Ek. (17.37).

Rikujtojmë nga kapitulli i kaluar se vektori
∂z ∂z
N=− i− j+ k
∂x ∂y
671
është normal ndaj planit tangent të sipërfaqes z = z(x, y) në çdo pikë të S. Prandaj,
∂z ∂z
N − ∂x i − ∂y j+ k
n = = r (17.39)
2 2
N ∂z
1 + ∂x ∂z
+ ∂y

është në fakt një vektor normal pozitiv njësi ndaj S (shih Fig. 4.5.4). Atëherë për syprinën S, duke përdorur
parametrizimin
r(x, y) = x i + y j + z(x, y) k,
për (x, y) në D, kemi
∂z ∂z
rx = i + k, ry = j + k,
∂x ∂y
dhe prej këtej
s
!2 !2
∂z ∂z
k rx × r y k = 1+ + .
∂x ∂y
Pra, shohim që duke përdorur formulën Ek. (16.9) për curl F, kemi
" "
(curl F) · n dS = (curl F ) · n k rx × r y k dA
S D
"
∂R ∂Q ∂P ∂R ∂Q ∂P ∂z ∂z
! ! ! ! !
= − i+ − j+ − k · − i− j + k dA
∂y ∂z ∂z ∂x ∂x ∂y ∂x ∂y
D
"
∂R ∂Q ∂z ∂P ∂R ∂z ∂Q ∂P
! ! !!
= − − − − + − dA ,
∂y ∂z ∂x ∂z ∂x ∂y ∂x ∂y
D
duke e krahasuar me Ek. (17.38), arrijmë në vërtetimin e teoremës.

Vërejtje 42. Kushti që sipërfaqja S në Teoremën Stoke, të ketë një vektor normal njësi pozitiv n dhe një kurbë kufiri C të
përshkuar n -pozitivisht, më saktë mund të shprehet si: në qoftë se r(t) është vektori pozicion për C dhe T(t) = r 0 (t)/| r 0 (t)|
është vektori tangent njësi i C, atëherë vektorët T, n , T × n formojnë një sistem të rregullit të dorës së djathtë.
Gjithashtu mund të vërehet se Teorema Stoke ka vend edhe kur kurba e kufirit C, është pjesë – pjesë e lëmuar.
672
R
Shembull 627. Gjeni integralin C
F · dr, ky
F(x, y, z) = −y2 i + x j + z2 k,
dhe C është kurba a dhënë nga prerja e planit y + z = 2 dhe cilindrit x2 + y2 = 1, e

orientuar në drejtimin kundër-orar.
Zgjidhje: Kurba C e prerjes së planit

R me cilindrin është një elips, siç tregohet
në figurë. Ne do ta llogarisim C F · dr duke përdorur Teoremën Stoke.
Llogarisim

i j k
∂ ∂ ∂
curl F = ∂x = (1 + 2y) k.
2 ∂y ∂z2
−y x z
Projeksioni i zonës S, që kufizohet nga C, është rrethi njësi D me qendër në
origjinë. Atëherë kemi
Z " " "
F · dr = curl F · dS = curl F · n dS = (1 + 2y) dA
C S D D
2π 1 2π " #1
r2 r3
Z Z Z
= (1 + 2r sin θ)r dr dθ = + 2 sin θ dθ
0 0 0 2 3 0 Figura 17.43
Z 2π
1 2 1

= + sin θ dθ = · 2π = π
0 2 3 2

Le të shohim tani një shembull tjetër.
Shembull 628. Duke përdoruar Teoremën Stoke, gjeni integralin

"
curl F · dS,
S
ku
F(x, y, z) = xz i + yz j + xy k,
dhe S është pjesa e sferës x2 + y2 + z2 = 4 që shtrihet brenda cilindrit x2 + y2 = 1
dhe sipër planit xy.
Zgjidhje: Për të gjetur kurbën e kufirit C ne zgjidhim sistemin


x + y + z = 4
 2 2 2

 x2 + y2 = 1

Figura 17.44

dhe kemi √
C : x2 + y2 = 1, z = 3.
Një ekuacion parametrik për këtë kurbë është
√
r(t) = cos t i + sin t j + 3 k,
për 0 ≤ t ≤ 2π. Atëherë, r0 (t) = − sin t i + cos t j. Gjithashtu,
√ √
F( r(t)) = 3 cos t i + 3 sin t j + cos t sin t k.
673
Nga Teorema Stoke kemi

" Z Z 2π
curl F · dS = F · dr = F( r(t)) · r0 (t) dt
S C 0
Z 2π √ √ √
Z 2π
= − 3 cos t sin t + 3 sin t cos t dt = 3 0 dt = 0
0 0

Shembull 629. Verifikoni Teoremën Stoke për
F(x, y, z) = z i + x j + y k,
kur S është paraboloidi z = x2 + y2 i tillë që z ≤ 1. z

C
1 n
Zgjidhje: Teorema Stoke thotë
Z "
F · dr = curl F · dS.
C S
Fillojmë me anën e majtë. Kurba e kufirit C është rrethi njësi x2 + y2 = 1

që shtrihet në planin z = 1 që mund të parametrizohet si S
y
r(t) = cos t i + sin t j + k, 0
x
për 0 ≤ t ≤ 2π. Atëherë,
Figura 17.45
Z Z 2π
F · dr = 0
F( r(t)) · r (t) dt,
C 0
ku F( r(t)) = i + cos t j + sin t k dhe r0 (t) = − sin t i + cos t j + 0 k. Kështu që

Z Z 2π
F · dr = (1 · (− sin t) + (cos t) · (cos t) + (sin t) · 0) dt
C 0
2π
1 + cos 2t
Z
t sin 2t 2π

= − sin t + dt = cos t + + =π.
0 2 2 4 0
Llogarisim tani anën e djathtë. Nga përkufizimi i integraleve sipërfaqsore Përk. 84 kemi
" "
curl F · dS = curl F · n dS,
S S
ku n është vektori normal njësi në drejtimin pozitiv. Nga Ek. (17.39) vektori normal njësi pozitiv ndaj sipërfaqes
z = x2 + y2 është
∂z ∂z
− ∂x i − ∂y j+ k −2x i − 2y j + k
n= r = p .
2 2
∂z ∂z
1 + 4x2 + 4y2
1 + ∂x + ∂y
Kurse nga përkufizimi kemi curl F = i + j + k. Atëherë,
1
(curl F ) · n = p −2x − 2y + 1 .

1 + 4x2 + 4y2
Pra, na duhet të llogarisim integralin

"
1
−2x − 2y + 1 dS.

1 + 4x + 4y
p
S 2 2
674
n o
Përderisa S mund të parametrizohet si r(x, y) = x i + y j + (x2 + y2 ) k për (x, y) në zonën D = (x, y) : x2 + y2 ≤ 1 ,
atëherë
" "
−2x − 2y + 1
 
1
dS = −2x − 2y + 1  k rx × r y k dA
 
 p
1 + 4x2 + 4y2 1 + 4x2 + 4y2
p 
S
D
" "
−2x − 2y + 1
q
= 1 + 4x + 4y dA =
2 2 (−2x − 2y + 1) dA
1 + 4x2 + 4y2
p
D D
Z 2π Z 1
= (−2r cos θ − 2r sin θ + 1)r dr dθ
0 0
Z 2π Z 1
= (−2r2 cos θ − 2r2 sin θ + r) dr dθ
0 0
Z 2π !
2r3 2r3 r2 r=1
= − cos θ − sin θ + dθ
0 3 3 2 r=0
Z 2π
2 2 1

= − cos θ − sin θ + dθ
0 3 3 2
2 2 1 2π

= − sin θ + cos θ + θ = π .
3 3 2 0
R !
Përfundimisht, C
F· r= (curl F ) · n dS, sikurse pohon edhe Teorema Stoke.
S

Integrali vijëpërkulur në këtë shembull ishte më i thjeshtë për t’u llograritur, se sa integrali sipërfaqsor, por nuk
ndodh gjithmonë kështu.
Shembull 630. Le të jetë S paraboloidi eliptik
x2 y2
z= + ,
4 9
R
për z ≤ 1, dhe le të jetë C kurba tij e kufirit. Njehsoni C
F · dr për
F(x, y, z) = (9xz + 2y) i + (2x + y2 ) j + (−2y2 + 2z) k,
ku C përshkohet në drejtimin kundërorar.
Zgjidhje: Sipërfaqja është e ngjashme me syprinën e Shemb. 629, me përjashtimin që kurba e kufirit C është elipsi
x2 y2
+ =1
4 9
që shtrihet në planin z = 1. Në këtë rast, duke përdorur Teoremën Stoke është më e thjeshtë të llogaritet integrali
x2 y2
vijëpërkulur drejtpërdrejt. Si në Shemb. 629, në çdo pikë të z = 4 + 9 vektori
∂z ∂z
− ∂x i − ∂y j+ k 2y
− x2 i − 9 j + k
n= r = q ,
2 2 2 4y2
∂z
1 + ∂x ∂z
+ ∂y 1+ 4 + 9
x
është vektori normal njësi pozitiv ndaj S. Llogarisim curl F dhe kemi
curl F = (−4y − 0) i + (9x − 0) j + (2 − 2) k = −4y i + 9x j + 0 k .
Prej nga nxjerim

2y
(−4y)(− 2x ) + (9x)(− 9 ) + (0)(1) 2xy − 2xy + 0
(curl F ) · n = q = q =0,
2 4y 2 2 4y2
1 + x4 + 9 1 + x4 + 9
675
dhe nga Teorema Stoke:

Z " " "
F · dr = curl F dS = curl F · n dS = 0 dS = 0 .
C
S S S
Ushtrime:
Njehsoni integralin Përcaktoni në se fusha vektoriale F(x, y, z) ka një poten-

Z cial në R3 (pa qenë nevoja ta gjeni atë).
f (x, y, z) ds,
C 2867. F(x, y, z) = y i − x j + z k
për funksionin e dhënë f (x, y, z) mbi kurbën C. 2868. F(x, y, z) = a i + b j + c k, ku a, b, c janë konstante në
2858. f (x, y, z) = z; R.
C : x = cos t, y = sin t, z = t, 0 ≤ t ≤ 2π 2869. F(x, y, z) = (x + y) i + x j + z2 k
2859. f (x, y, z) = + y + 2yz;
x
y
2870. F(x, y, z) = xy i − (x − yz2 ) j + y2 z k
C : x = t2 , y = t, z = 1, 1 ≤ t ≤ 2
2860. f (x, y, z) = z2 ; Verifikoni Teoremën Stoke për fushën vektoriale të dhënë
√ F(x, y, z) dhe syprinën S.
C : x = t sin t, y = t cos t, z = 2 2 3/2
3 t , 0≤t≤1
2871. F(x, y, z) = 2y i − x j + z k;
Njehsoni integralin
S : x2 + y2 + z2 = 1, z ≥ 0
Z
F · dr 2872. F(x, y, z) = xy i + xz j + yz k;
C
S : z = x2 + y2 , z ≤ 1
fushën vektoriale të dhënë F(x, y, z) dhe kurbën C.
2873. Ndërtoni shiritin e Möbius-it të parametrizuar nga:
2861. F(x, y, z) = i − j + k;
C : x = 3t, y = 2t, z = t, 0 ≤ t ≤ 1 u u u

r(u, v) = cos u 1 + v cos i+sin u 1 + v cos j+v sin k ,
2 2 2
2862. F(x, y, z) = y i − x j + z k;
C : x = cos t, y = sin t, z = t, 0 ≤ t ≤ 2π për 0 ≤ u ≤ 2π , − 12 ≤ v ≤ 12 .
2863. F(x, y, z) = x i + y j + z k;
2874. Le të jetë S një sipërfaqes e mbyllur dhe F(x, y, z) një
C : x = cos t, y = sin t, z = 2, 0 ≤ t ≤ 2π
fushë vektoriale e lëmuar. Vërtetoni që
2864. F(x, y, z) = (y − 2z) i + xy j + (2xz + y) k; "
C : x = t, y = 2t, z = t2 − 1, 0 ≤ t ≤ 1 (curl F ) · n dS = 0.
2865. F(x, y, z) = yz i + xz j + xy k; S
C : rruga shumëkëndëshe nga (0, 0, 0) në (1, 0, 0) në (1, 2, 0).
(Udhëzim: Ndani S përgjysmë.)
2866. F(x, y, z) = xy i + (z − x) j + 2yz k;
C : rruga shumëkëndëshe nga (0, 0, 0) në (1, 0, 0) në (1, 2, 0) 2875. Vërtetoni që Teorema Green është rast i veçantë i Teo-
në (1, 2, −2). remës Stoke.
17.8 Teorema e Divergjences

Në këtë leksion ne do të përgjithsojmë Teoremën Green për fushat vektoriale në R3 . Teorema e Divergjencës
thotë se fluksi i një fushe vektoriale F në syprinën kufi të një trupi E është i barabartë me integralin e trefishtë
të div F mbi E.
Ne do të quajmë një trup të thjeshtë, të lidhur një nga trupat e llojit 1, II, III. Vertetimi i teoremës do të bëhet
vetëm për trupat e llojit I. Rastet e tjera janë të ngjashme.
676
Teorema 111 (Teorema e Divergjencës). Le të jetë S një sipërfaqe e mbyllur në me orientim pozitiv që kufizon një trup të
thjeshtë të lidhur E dhe le të jetë F një fushë vektoriale e komponentët e të cilit kanë derivativë të pjesshëm të vazhdueshëm në
një bashkësi të hapur që përmban E. Atëherë,
" $
F · dS = div F dV, (17.40)
S E
Vërtetim: Marrim F = P i + Q j + R k. Atëherë,
∂P ∂Q ∂R
div F = + +
∂x ∂y ∂z
pra $ " " "
∂P ∂Q ∂R
div F dV = dV + dV + dV
∂x E ∂y E ∂z
E
Në qoftë se n është vektori normal i drejtuar jashtë trupit, atëherë

" " "
F · dS = F · n dS = (P i + Q j + R k) · n dS
S
"S "S "
= P · i dS + Q · j dS + R · k dS
S S S
Pra mjafton të vërtetojmë se

" $ " $ " $
∂P ∂Q ∂R
P · i dS = dV, Q · j dS = dV, R · k dS = dV (17.41)
S E ∂x S E ∂y S E ∂z
Le të vërtetojmë të fundit nga tre ekuacionet e mësipërme. Dy të tjerat vërtetohen në mënyrë të ngjashme.
Supozojmë që E është një trup i llojit të parë, pra jepet nga
E = (x, y, z) | (x, y) ∈ D, u1 (x, y) ≤ z ≤ u2 (x, y)

ku D është projeksioni i E në planin xy. Atëherë,

$ "
∂R
dV =

R(x, y, u2 (x, y)) − R(x, y, u1 (x, y)) dA (17.42)
E ∂z D
Sipërfaqja e kufirit përmban tre pjesë: dyshemenë S1 , pjesën e sipërme

S2 , dhe syprinën vertikale S3 e cila shtrihet mbi kurbën e kufirit D; shihni
Fig. 17.46.
Figura 17.46
Pra në S3 kemi k · n = 0 sepse k është vertikal dhe n horizontal. Pra kemi
" "
R k · n dS = 0 dS = 0.
S3 S3
Në pjesën tjetër të sipërfaqes kemi

" " "
R k · n dS = R k · n dS + R k · n dS
S S1 S2
Ekuacioni i S2 është z = u2 (x, y), për (x, y) ∈ D dhe vektori normal n është i drejtuar lart. Duke zëvendësuar F me
R k kemi " "
R k · n dS =

R (x, y, u2 (x, y) dA.
S2 D
677
Në S1 kemi z = u1 (x, y), por vektori normal n është i drejtuar poshtë, pra na duhet të shumëzojmë me (−1). Pra
kemi
" "
R k · n dS = − R(x, y, u1 (x, y)) dA
S1 D
Përfundimisht,
" "
R k · n dS =

R(x, y, u2 (x, y)) − R(x, y, u1 (x, y)) dA.
S D
Duke e krahasuar me Ek. (17.42) kemi

" $
∂R
R k · n dS = dV.
S E ∂z

Shembull 631. Gjeni fluksin e fushës vektoriale
F(x, y, z) = z i + y j + x k
mbi sferën njësi x2 + y2 + z2 = 1.
Zgjidhje: Divergjenca e F-së është

∂ ∂ ∂
div F = (z) + (y) + (x) = 1
∂x ∂x ∂x
Sfera njësi është kufiri i globit njësi B i cili jepet nga x2 + y2 + z2 ≤ 1. Pra nga Teorema e Divergjencës kemi
" $ $
4π
F · dS = div F dV = 1 dV = Vol (B) =
3
S B B
!
Shembull 632. Njehsoni integralin F · dS, ku
S
2
F = xy i + (y2 + exz ) j + (sin xy) k
dhe S është sipërfaqja e trupit E që kufizohet nga cilindri parabolik

z = 1 − x2 dhe planet z = 0, y = 0, dhe y + z = 2; si në figurën karshi.
Zgjidhje: Llogaritja në mënyrë direkte kërkon ndarjen e kësaj

sipërfaqeje në katër pjesë të lëmuara dhe llogaritjen e secilës
prej tyre. Nga ana tjetër
∂ ∂ 2 2 ∂
div F = (xy) + (y + exz ) + (sin xy) = y + 2y = 3y.
∂x ∂y ∂z
Ne do të përdorim Teoremën e Divergjencës si integral i trefishtë

mbi trupin
n o
E = (x, y, z) | − 1 ≤ x ≤ 1, 0 ≤ z ≤ 1 − x2 , 0 ≤ y ≤ 2 − z
678
Atëherë,
" $ $
F · dS = div F dV = 3y dV
S E E
Z 1 Z 1−x2 Z 2−z Z 1 Z 1−x2
1
=3 y dy dz dx = 3 (2 − z)2 dz dx
−1 0 0 −1 0 2
1 1−x2
1 1h 2
Z Z
3 1 i
= − (2 − z)3 dx = − (x + 1)3 − 8 dx
2 −1 3 0 2 −1
Z 1
184
=− (x6 + 3x4 + 3x2 − 7) dx =
0 35

Le të konsiderojmë tani një trup E i cili ndodhet midis dy sipërfaqeve të mbyllura S1 dhe S2 si në Kreun 17.8.
Shënojmë me n1 dhe n2 vektorët normalë që janë të drejtuar jashtë sipërfaqeve. Atëherë sipërfaqja kufi S = S1 ∪ S2
ka vektor normal n = − n1 në S1 dhe n = n2 në S2 .
Nga Teorema e Divergjencës kemi

$ " "
div F dV = F · dS = F · n dS
E
" S S
" " " (17.43)
= F · (− n1 ) dS + F · n2 dS = − F · dS + F · dS
S1 S2 S1 S2
Fluksi elektrik për një ngarkesë të vetme

Marrim tani fushën elektrike
Q
x E(x) =
kxk
ku S1 një sferë e vogël me qendër në origjinë. Lehtësisht mund të vërtetohet se div E = 0. Atëherë Ek. (17.43) bëhet
" " $ " "
E · dS = E · dS + div E dV = E · dS = E · dS
S2 S1 E S1 S1
x
Ne mund të gjejmë integralin mbi S1 pasi S1 është sferë. Vektori normal në x është kxk . Pra
Q x Q Q Q

E· n= 3
x · = 4
x·x= 2
= 2,
kxk kxk kxk kxk a
ku a është rrezja e sferës S1 . Kështu kemi
" " "
Q Q
E · n dS = E · n dS = 2 dS = 2 · 4πa2 = 4πQ.
S2 S1 a S1 a
Pra kemi
679
Lema 75. Fluksi elektrik i fushës elektrike mbi çdo sipërfaqe të mbyllur që përmban origjinën është 4πQ.
Vini re se ky rezultat është një rast i veçantë i Ligjit të Gausit.
Rrjedhja e lëngjeve
Le të jetë F fusha vektoriale që paraqet lëvizjen e një lëngu. Atëherë fluksi është sasia e lëngut që rrjedh përgjatë
sipërfaqes S për njësi të kohës. Me fluks pozitiv kuptojmë që rrjedhja është në drejtimin e vektorit njësi normal të
jashtëm n, ndërsa fluks negativ tregon rrjedhjen në drejtimin e kundërt të n-së.
Marrim v(x, y, z) si fushën vektoriale të shpejtësisë dhe densitetin e lëngut e shënojmë me ρ. Atëherë, F = ρv. Le të
jetë P0 (x0 , y0 , z0 ) një pikë e lëngut dhe Ba rruzulli me qendër në P0 dhe rreze të vogël a. Ateherë div F(P) ≈ div F(P0 )
për gjithë pikat P ∈ Ba , meqënëse F është i vazhdueshëm. Atëherë fluksi në sferën e kufirit Sa është
" " $
F · dS = div F dV = div F(P0 ) dV = div F(P0 ) · V(Ba ),
Sa Ba Ba
ku V(Ba ) është volumi i Ba . Kështu që kur a → 0 kemi

"
1
div F(P0 ) = lim F · dS.
a→0 V(Ba ) Sa
Çfarë na thotë kjo formulë? Duket se div F(P0 ) është sasia neto e fluksit të jashtën për çdo njësi vëllimi. Kur
div F(P) > 0 atëherë lengu largohet nga burimi P. Nga kjo vjen edhe termi divergjencë.
Në qoftë se div F(P) ≤ 0 atëherë sasia neto e lëngut shkon drejt P-së dhe P quhet hinkë.
Ushtrime:
Përdorni Teoremën e Divergjencës për të njehsuar in- 2882. Njehsoni integralin sipërfaqsor
tegralin sipërfaqsor "
" F · dA,
F · dS
S
S
ku
të fushës vektoriale të dhënë F(x, y, z) përgjatë sipërfaqes F(x, y, z) = x2 i + xy j + z k
S.
dhe S është pjesa e planit 6x + 3y + 2z = 6 me x ≥ 0, y ≥ 0,
2876.
dhe z ≥ 0, me vektor normal njësi të jashtëm n në drejtimin
F(x, y, z) = x i + 2y j + 3z k,
pozitiv të z.
ku S : x + y + z2 = 9.
2 2
2883. Përdorni integralin sipërfaqsor për të treguar që syp-
2877. rina e sferës me rreze r është 4πr2 .
F(x, y, z) = x i + y j + z k,
ku S është kufiri i kubit S = (x, y, z) : 0 ≤ x, y, z ≤ 1 .

Udhëzim: Përdorni koordinatat sferike për të parametrizuar
2878. sferën.
F(x, y, z) = x3 i + y3 j + z3 k, 2884. Përdorni integralin sipërfaqsor për të treguar që syp-
ku S : x2 + y2 + z2 = 1. rina√e konit rrethor të drejtë me rreze R dhe lartësi h është
2879. πR h2 + R2 .
F(x, y, z) = 2 i + 3 j + 5 k,
ku S : x + y + z2 = 1.
2 2 Udhëzim: Përdorni parametrizimin x = r cos θ, y = r sin θ,
z = Rh r, për 0 ≤ r ≤ R dhe 0 ≤ θ ≤ 2π.
2880. Vërtetoni që fluksi i një fushe vektoriale konstante përg-
jatë çdo sipërfaqe të mbyllur është zero. 2885. Përdorni Kreun 17.6.1 për të vërtetuar që syprina S e
z = f (x, y) në zonën R në R2 jepet nga formula
2881. Njehsoni integralin sipërfaqsor të 2877 pa përdorur Teo-
remën e Divergjencës, pra duke përdorur vetëm Kreun 17.6.1, "
s
!2 !2
∂f ∂f
si në Shemb. 624. Do të verejmë që do të ketë vektor normal S= 1+ + dA .
njësi të jashtëm të ndryshëm për secilën nga gjashtë faqet e ∂x ∂y
R
kubit.
680
Indeksi
Dv f , 505 Densiteti dhe masa, 561

∆, 607 derivat, 124
dr, 628 i r(t), 460
∂f
i drejtuar, 505
R∂x , 490
, 620, 627, 636 i pjesshëm, 490
C
∇, 508 i drejtuar, 505
∇2 , 607 i pjesshëm, 490
∂, 489 derivate
er , eθ , ez , eρ , eφ , 607 të pjesshme të përziera, 491
derivatet e pjesshme të rendeve të larta, 491
afelion, 44 derivimi implicit, 154
affine diferencial, 170, 628
planar curve, 532 Distanca midis një pike dhe një plani, 435
Algjebra e vektorëve, 23 Distanca në R3 , 414
algoritmi i Njutonit, 528 divergjencë, 605, 610
antiderivat, 214 drejtëza të kithëta, 436
argument, 39 drejtuese e parabolës, 28
asimptotë ekuacion
horizontale, 111 diferencial, 216
vertikale, 89 i sferës, 415
linear i planit, 434
bashkësi skalar i planit, 434
e mbyllur, 520 valor, 496
e përkufizimit të funksionit, 54 vektorial, 434
e vlerave të funksionit, 54 ekuacione
Bashkësia e numrave kompleksë C, 38 diferenciale të pjesshëm, 496
Bashkësia e përkufizimit të një funksioni vektorial, 455 parametrike, 46
bazë e cilindrit, 349 ekuacionet parametrike, 457
besnik, 444 ekuacioni
Bessel, 383 simetrik i drejtëzes, 432
Bolzano-Weierstrass, 226 ekuacionit valor të përgjithshëm 1- dimensional, 496
bosht i hiperbolës, 30 elips, 26
bosht i parabolës, 29 qendër, 26
boshti vatra, 26
i abshisave, 413 elipsoid, 445
i ordinatave, 413
boshti i madh i elipsit, 26 fillim i vektorit, 22
boshti polar, 34 fokus i parabolës, 28
formë diferenciale, 628
cikloidë, 48 ekzakt, 648
cilindër, 450 formë e pacaktuar, 193
cilindër i drejtë, 349 formë e pacaktuar diferencë, 197
cilindër parabolik, 451 formë e pacaktuar prodhim, 197
cilindra rrethorë të drejtë, 349, 451 Formula e De Muavrit , 39
cusp, 534 formula e Eulerit, 40
681
Formula e integralit të trefishtë në koordinata cilindrike, fushë konservative, 635

576 fushë vektoriale
formula e integrimit me pjesë, 291 e lëmuar, 644
Formula e Muavrit, 39
fund i vektorit, 22 gjatësia e kurbës L, 466
funksion, 54 grada, 309
çift, 59 gradient, 507, 610
algjebrik, 62
arksinus, 76 hapësira Euklidiane, 413
bijektiv, 57 helikë, 633
dysheme, 57 helikë konike, 633
eksponencial, 66 heliks, 456
i anasjelltë, 74 hiperbolë, 30
i derivueshëm në a, 127 Hiperboloidi, 449
i derivueshëm në një interval, 127
i derivueshëm në mënyrë të vazhdueshme, 508
i lëmuar, 463, 466
i konjuguar i numrit kompleks, 39
i pëkufizuar me pjesë, 57
identitetet e Green-it, 611
i vazhdueshëm, 104
integral
i vazhdueshëm nga e djathta, 105
i brendshëm, 542
i vazhdueshëm nga e majta, 105
i dyfishtë, 537
injektiv, 57
i dyfishtë , 539
invers, 74
i renditur, 542
kompozim, 69
i shumëfishtë, 537
kuadratik, 63
i trefishtë, 567
kubik, 63
i trefishtë , 568
limit, 92
i trefishtë në koordinatat cilindrike, 576
me një ndryshore, 54
i trefishtë në koordinatat sferike, 579
me një vlerë, 54
sipërfaqësor, 650
me shumë ndryshore
sipërfaqsor, 658
bashkësia e vlerave, 480
vijëpërkulur, 620, 627
bashkësi e përkufizimit, 480
integral jo i mirëfilltë, 334
monoton jorritës, 60 integrale divergjentë, 335
monoton jozvogëlues, 60 integrale konvergjentë, 335
monoton rritës, 60 integrali i caktuar, 257
monoton zbritës, 60 integrali i dyfishtë në një zonë të çfarëdoshme, 547
racional, 64 integrim, 258
syrjektiv, 57 integrim i pjesshëm, 542
tavan, 57 interval i konvergjencës, 379
tek, 59
vazhdueshëm në një interval, 105 Jakobi, 493
vektorial, 455
i vazhdueshëm, 488 kënd
linear, 62 i zenithit, 440
funksion me dy ndryshore, 479 ndërmejt dy vektorëve, 421
bashkësi e përkufizimit, 479 kënde drejtuese, 423
i integrueshëm, 539 komponentë të lëmuar, 439
funksion potencial, 635 komponentët e vektorit, 417
funksion vektorial i vazhdueshëm, 457 Koni eliptik, 450
funksione komponentë, 455 Koni rrethor, 450
funksioni i gjatësisë së harkut, 398 konstantja e sustës, 367
funksioni pozicion i objektit, 122 kontur, 482
funksioni racional i rregullt, 309 konvergjencë absolutisht, 242
funksionin gjatësi e harkut, 467 konvergjencë e kushtëzuar, 242
fushë e drejtimit, 217 koordinata polare, 34
682
koordinatat cilindrike, 440 numrat drejtues, 432

koplanarë, 429 numri natyror, 138
Kordinatat Sferike, 441
kosinuse drejtuese, 423 oktant, 413
krahë të hiperbolës, 30 oktante, 414
kulm i parabolës, 29 origjinë, 34
kulme të elipsit, 26
p-seri, 375
kulmet e hiperbolës, 31
përafrim linear, 168
kurbë
përafrim linear tangent, 168
në hapësirë, 457
parabolë, 28
pjesë – pjesë e lëmuar, 621
paraboloid
thjesht e mbyllur, 636
hiperbolik, 513
kurbë parametrike, 46
paraboloidi eliptik, 448
kurbë polare, 35
paraboloidi hiperbolik, 448
kurba
parametër, 46
të nivelit z = c, 482
parametrizim
Kurbaturë, 468
racional, 444
Laplasian, 607, 610 sipërfaqeje, 444
Ligjet e Keplerit, 44 parametrizim besnik, 444
limit parametrizim i C, 466
i djathtë i funksionit, 87, 93 paraqitja polare, 39
i funksionit, 87, 92 pasqyrimi konjugim komleks, 39
i majtë i funksionit, 87, 93 path independence, 648
funksione me shumë ndryshore, 485 pavarësi nga rruga e përshkuar, 636
linearizimi , 499 perihelion, 44
logaritëm natyror, 78 Pikë kritike, 177
pikë kufiri, 520
maksimum pikë samari, 513
absolut, 512 pikë shalë, 515
lokal, 512 pika kritike, 513
maksimum absolut, 175 pika kritike të kushtëzuara, 524
maksimum lokal, 176 pikat ekstreme, 512
Mbetja e serisë Taylor, 385 pike infleksioni, 189
mbledhja e vektorëve , 413 pjesa imagjinare, 39
metoda e tubave cilindrike, 357 pjesa reale, 39
minimum pjesa reale e numrit kompleks, 39
absolut, 512 plan tangent, 497
lokal, 512 plane koordinative, 413, 414
minimum absolut, 175 plani
minimum lokal, 176 tangent, 496
model matematik, 53 plani normal, 471
Moebius plani tangent, 496
shiriti i Möbius-it, 662 pol, 34
multiple point, 532 polinom, 63
multiplicity, 532–534 grada, 63
polinomi me gradë n i Taylorit, 385
nënvarg, 224 prerje tërthore, 350
ndryshore probabiliteti, 566
e pavarur, 54 prodhim kryq, 426
e varur, 54 prodhim vektorial, 426
node, 534 prodhimi i brendshëm, 420
normal ndaj një kurbe, 508 prodhimi i një vektori me skalar, 23
numër kompleks prodhimi i përzier, 429
imagjinar, 39 progresion arithmetik, 220
683
progresion arithmetik i fundëm, 220 sistem koordinativ këndëdrejtë 3-dimensional, 413

progresioni gjeometrik, 221 sistemi koordinativ 3-dimesional, 413
projeksion i vektorit, 424 skalarë, 413
projektimi stenografik, 447 syprina, 249
puna, 619, 633
të lidhur thjeshtë, 648
qendër e hiperbolës, 30 tangent line, 532
tangente, 119
raport i çastit i ndryshimit, 123 tangente horizontale, 400
raporti mesatar i ndryshimit, 123 tangente vertikale, 400
rigoroz monoton, 60 Teorema
rotori, 603, 606, 610 Green, 644
rrënja e n-të primitive e njëshit, 39 e Divergjencës, 674
rregulli fuqi, 163 e Fubinit, 542, 568
rregulli i fuqisë i derivimit, 134 Stoke, 667
rregulli i integrimit me pjesë, 291 Testi i derivatit të dytë, 514
Rregulli i pikës së mesit, 541 testi i krahasimit, 234
Rregulli zinxhir, 493 testi i serisë alternative, 238
rregulli zinxhir, 147 torus, 660
rrethi i mbyllur njësi, 480 transformim, 583
rreze e konvergjencës, 379
unazë, 646
seri, 229
seri alternative, 238 vëllimi, 350
seri e pafundme, 229 vëllimi dhe integrali i dyfishtë , 538
seri fuqi, 378 varg, 220
seria e Maclaurin, 384 divergjent, 222
Seria e Taylor, 384 i kufizuar, 225
seria gjeometrike, 230 konvergjent, 222
seria harmonike, 232 monoton rritës, 225
Seria harmonike alternative, 238 monoton zbritës, 225
sferë, 445 vargu i Fibonaçit, 220
sferoid vatra
oblate, 445 të hiperbolës, 30
prolate, 445 vazhdueshmëria, 488
shteg, 619 vectorë
i mbyllur, 636 paralelë, 413
shtesa, 500 vektor, 22, 413
shumë e pjesëshme, 229 binormal, 471
shumë e Riemanit, 258 drejtues, 432
shumëzimi skalar, 413 normal, 433
shumëzuesat e Lagranzhit, 523 normal njësi, 471
shuma dyfishe e Riemannit, 539 normal njësi pozitiv, 663
shuma e n-të e pjesëshme, 229 normal, 661
shume e dy vektorëve, 23 Vektor tangent njësi, 461
simple point, 532 vektorë
singular point, 532, 534 paralelë, 23
sipërfaqe, 480 vektorë bazë njësi, 419
cilindrike, 444 vektorë pingulë, 422
dy-faqëshe, 662 vektorët e bazës standarte, 419
Sipërfaqe cilindrike, 450 vektori zero, 413
sipërfaqe cilindrike, 349 vlera
sipërfaqe e drejtë cilindrike, 349 absolute, 58
sipërfaqe Steiner, 444 e funksionit, 54
sipërfaqja, 559 maksimum, 175
684
minimum, 175
vlera mesatare, 545
vlerat ekstreme, 175
zëvendësim i anasjelltë, 303

zonë shumëfish e lidhur, 647
zona plane të llojit I, 547
zona plane të llojit II, 547
685
686
Tabelat e integraleve
Formulat bazë:
R R
1. udv = uv − vdu
un+1
R
2. un du = n+1 + C, n , 1
R
3. du
u = ln |u| + C
R
4. eu du = eu + C
au
R
5. au du = ln a +C
R
6. sin udu = − cos u + C
R
7. cos udu = sin u + C
R
8. sec2 udu = tan u + C
R
9. csc2 udu = − cot u + C
R
10. sec u tan udu = sec u + C
R
11. csc u cot udu = − csc u + C
R
12. tan udu = ln | sec u| + C
R
13. cot udu = ln | sin u| + C
R
14. sec udu = ln | sec u + tan u| + C
R
15. csc udu = ln | csc u − cot u| + C
R
16. √ du = sin−1 ua + C
a2 −u2
R
17. du
a2 +u2
= 1a tan−1 ua + C
R
18. √du = 1a sec−1 ua + C
u u2 −a2
R
19. du
a2 −u2
= 2a
1
u−a | + C
ln | u+a
R
20. du
u2 −a2
= 2a
1
u+a | + C
ln | u−a
√
Formulat që përmbajnë a2 + u 2 , a > 0
R √ √ √
a2
21. a2 + u2 = u
2 a2 + u2 + 2 ln(u + a2 + u 2 ) + C
687
√ √ √
a4
R
22. u2 a2 + u2 = u8 (a2 + 2u2 ) a2 + u2 − 8 ln(u + a2 + u 2 ) + C
√ √ √
a2 +u2 a2 +u2
R
23. u = a2 + u2 − a ln | a+ u | +C
√ √ √
a2 +u2 a2 +u2
R
24. u2
=− u + ln(u + a2 + u2 ) + C
R 2
√ 2
25. √u du = u
2 a2 + u2 − a√
+C
a2 +u2 2 ln(u+ a2 +u2 )
R √
26. √ du = ln(u + a2 + u 2 ) + C
a2 +u2
√
a2 +u2 +a
R
27. √du = − 1a ln | u | +C
u a2 +u2
√
a2 +u2
R
28. √du =− a2 u
+C
u2 a2 +u2
R
29. du
3 = √u +C
(a2 +u2 ) 2 a2 a2 +u2
√
Formulat që përmbajnë a2 − u2 , a > 0
R √ √ 2
30. a2 − u2 du = u2 a2 − u2 + a2 sin−1 ua + C
R √ √ 4
31. u2 a2 − u2 du = u8 (2u2 − a2 ) a2 − u2 − a8 sin−1 u
a +C
R √ √ √
a2 −u2 2 2
32. u du = a2 − u2 − a ln | a+ ua −u | + C
R √ √
a2 −u2
33. u2
du = − u1 a2 − u2 − sin−1 ua + C
R 2
√ 2
34. √u du = − u2 a2 − u2 + a2 sin−1 ua + C
a2 −u2
R √
a2 −u2
35. √du = − 1a ln | a+ u | +C
u a2 −u2
R √
36. √du = − a21u a2 − u2 + C
u2 a2 −u2
√
3a4
R
37. (a2 − u2 )3/2 du = − u8 (2u2 − 5a2 ) a2 − u2 + 8 sin−1 u
a +C
R
38. du
(a2 −u2 )3/2
= √u +C
a2 a2 −u2
√
Formulat që përmbajnë u 2 − a2 , a > 0
R √ √ 2
√
39. u2 − a2 du = u2 u2 − a2 − a2 ln |u + u2 − a2 | + C
R √ √ 4
√
40. u2 u2 − a2 du = u8 (2u2 − a2 ) u2 − a2 − a8 ln |u + u2 − a2 | + C
R √ √
u2 −a2
41. u du = u2 − a2 − a cos−1 a
|u| +C
R √ √ √
u2 −a2 u2 −a2
42. u2
du =− u + ln |u + u2 − a2 | + C
R √
43. √ du = ln |u + u2 − a2 | + C
u2 −a2
2
√ √
a2
R
44. √u du = u
2 u2 − a2 + 2 ln |u + u2 − a2 | + C
u2 −a2
R √
u2 −a2
45. √du = a2 u
+C
u2 u2 −a2
688
R
46. du
(u2 −a2 )3/2
=− √u +C
a2 u2 −a2
Formulat që përmbajnë a + bu
R
47. udu
a+bu = 1
b2
(a + bu − a ln |a + bu|) + C
u2 du
R
48. a+bu = 1
2b3
[(a + bu)2 − 4a(a + bu) + 2a2 ln |a + bu|] + C
R
49. du
u(a+bu) = 1
a
u
ln | a+bu |+C
R
50. du
u2 (a+bu)
= − au
1
+ b
a2 u |+C
ln | a+bu
R
51. udu
(a+bu)2
= a
b2 (a+bu)
+ 1
b2
ln |a + bu| + C
R
52. du
u(a+bu)2
= 1
a(a+bu) − 1
a2 u |+C
ln | a+bu
u2 du a2
R
53. (a+bu)2
= 1
b3
(a + bu − a+bu − 2a ln |a + bu|) + C
R √
54. u a + budu = − 2a)(a + bu)3/2 + C
2
15b2
(3bu
R √
55. √udu = 3b22 (bu − 2a) a + bu + C
(a+bu)
R 2 √
56. √u du = 2
15b3
(8a2 + 3b2 u2 − 4abu) a + bu + C
(a+bu)
√ √
a+bu− a
R
57. √du = √1a ln | √ √ | + C, në qoftë se a > 0
u (a+bu) a+bu+ a
q
= √2−a tan−1 a+bu−a + C, në qoftë se a < 0
R √ √ R
58. a+bu
u du = 2 a + bu + a √du
u a+bu
R √ √ R
59. a+bu
u2
du =− a+bu
u + b
2
√du
u a+bu
R √ R √
60. un a + budu = 2 n
b(2n+3) [u (a + bu)3/2 − na un−1 a + budu]
√
n 2un a+bu u√n−1 du
R R
61. √u du = b(2n+1) − 2na
b(2n+1)
a+bu a+bu
√
b(2n−3)
R R
62. √du = − a(n−1)u
a+bu
n−1 − 2a(n−1)
du
√
un a+bu un−1 a+bu
R
63. sin2 udu = 12 u − 41 sin 2u + C
R
64. cos2 udu = 12 u + 41 sin 2u + C
R
65. tan2 udu = tan u − u + C
R
66. cot2 udu = − cot u − u + C
R
67. sin3 udu = − 13 (2 + sin2 u) cos u + C
R
68. cos3 udu = 13 (2 + cos2 u) sin u + C
R
69. tan3 udu = 1
2 tan2 u + ln | cos u| + C
R
70. cot3 udu = − 12 cot2 u − ln | sin u| + C
R
71. sec3 udu = 1
2 sec u tan u + 12 ln | sec u + tan u| + C
689
R
72. csc3 udu = − 12 csc u cot u + 12 ln | csc u − cot u| + C
R R
73. sinn udu = − n1 sinn−1 u cos u + n−1 n sinn−2 udu
R R
74. cosn udu = n1 cosn−1 u sin u + n−1 n cosn−2 udu
R R
75. tann udu = n−1
1
tann−1 u − tann−2 udu
R R
76. cotn udu = n−1
−1
cotn−1 u − cotn−2 udu
R R
77. secn udu = n−1
1
tan u secn−2 u + n−2
n−1 secn−2 udu
R R
78. cscn udu = n−1
−1
cot u cscn−2 u + n−2
n−1 cscn−2 udu
sin(a−b)u sin(a+b)u
R
79. sin au sin budu = 2(a−b) − 2(a+b) +C
sin(a−b)u sin(a+b)u
R
80. cos au cos budu = 2(a−b) + 2(a+b) +C
cos(a−b)u cos(a+b)u
R
81. sin au cos budu = − 2(a−b) + 2(a+b) +C
R
82. u sin udu = sin u − u cos u + C
R
83. u cos udu = cos u + u sin u + C
R R
84. un sin udu = −un cos u + n un−1 cos udu
R R
85. un cos udu = un sin u − n un−1 sin udu
n−1
u cosm+1 u
R R
86. sinn u cosm udu = sin n+m + n+m
n−1
sinn−2 u cosm udu
n+1
u cosm−1 u
R
= sin n+m + n+m
m−1
sinn u cosm−2 udu
Formulat trigonometrike të anasjellta

R √
87. sin−1 udu = u sin−1 u +
1 − u2 + C
R √
88. cos−1 udu = u cos−1 u − 1 − u2 + C
R
89. tan−1 udu = u tan−1 u − 12 ln(1 + u2 ) + C
√
2
R 2
90. u sin−1 udu = 2u4−1 sin−1 u + u 1−u4 +C
√
2
R 2
91. u cos−1 udu = 2u4−1 cos−1 u − u 1−u 4 +C
92. u tan−1 udu = u 2+1 tan−1 u − u2 + C

2
R
R R n+1
93. un sin−1 udu = n+1
1
[un+1 sin−1 u − u√ du2 ], n , −1
1−u
u√n+1 du
R R
94. un cos−1 udu = 1
n+1 [u
n+1
cos−1 u + ], n , −1
1−u2
un+1 du
R R
95. un tan−1 udu = 1
n+1 [u
n+1
tan−1 u − 1+u2
], n , −1
Formulat eksponenciale dhe logaritmike

R
96. ueau du = 1
− 1)eau + C
a2
(au
R R
97. un eau du = 1a un eau − na un−1 eau du
690
eau
R
98. eau sin budu = a2 +b2
(a sin bu − b cos bu) + C
au
R
99. eau cos budu = a2e+b2 (a cos bu + b sin bu) + C
R
100. ln udu = u ln u − u + C
un+1
R
101. un ln udu = (n+1) 2 [(n + 1) ln u − 1] + C
R
102. u ln1 u du = ln | ln u| + C
Formulat hiperbolike
R
103. sinh u du = cosh u + C
R
104. cosh udu = sinh u + C
R
105. tanh udu = ln cosh u + C
R
106. coth udu = ln | sinh u| + C
R
107. sec hudu = tan−1 | sinh u| + C
R
108. csc hudu = ln | tanh 12 u| + C
R
109. sec h2 udu = tanh u + C
R
110. csc h2 udu = − coth u + C
R
111. sec hu tanh udu = − sec hu + C
R
112. csc hu coth udu = − csc hu + C
√
Formulat që përmbajnë 2au − u2 , a > 0
R √ √ 2
113. 2au − u2 du = u−a 2 a )+C
2au − u2 + a2 cos−1 ( a−u
R √ 2 2
√ 3
114. u 2au − u2 du = 2u −au−3a 6 2au − u2 + a2 cos−1 ( a−u
a )+C
R √ √
2au−u2
115. u du = 2au − u2 + a cos−1 ( a−u a )+C
R √ √
2au−u2 2
116. u2
du = − 2 2au−u
u a )+C
− cos−1 ( a−u
R
117. √ du
2 a )+C
= cos−1 ( a−u
2au−u
R √
118. √ udu = − 2au − u2 + a cos−1 ( a−u
a )+C
2au−u2
2
√
3a2
R
119. √ u du = − u+3a
2 2au − u2 + 2 a )+C
cos−1 ( a−u
2au−u2
R √
2au−u2
120. √ du =− au +C
u 2au−u2
691
692
Bibliografia
[1] Shaban Baxhaku, Leksione të gjeometrisë së lartë, Universiteti i Tiranës, Fakulteti i Shkencave të Natyrës, Shtypshkronja e dispensave Tiranë,
1975.
[2] , Kursi i gjeometrisë analitike: Dispensa ii, Universiteti i Tiranës, Fakulteti i Shkencave të Natyrës, Shtypshkronja e dispensave Tiranë,
1984.
[3] , Kursi i gjeometrisë analitike: Dispensa i, Universiteti i Tiranës, Fakulteti i Shkencave të Natyrës, Shtypshkronja e dispensave Tiranë,
1987.
[4] L. Beshaj, R. Hidalgo, S. Kruk, A. Malmendier, S. Quispe, and T. Shaska, Rational points in the moduli space of genus two, Higher genus curves
in mathematical physics and arithmetic geometry, 2018, pp. 83–115. MR3782461
[5] L. Beshaj, T. Shaska, and C. Shor, On Jacobians of curves with superelliptic components, Riemann and Klein surfaces, automorphisms, symmetries
and moduli spaces, 2014, pp. 1–14. MR3289629
[6] L. Beshaj, T. Shaska, and E. Zhupa, The case for superelliptic curves, Advances on superelliptic curves and their applications, 2015, pp. 1–14.
MR3525570
[7] Lubjana Beshaj, Artur Elezi, and Tony Shaska, Theta functions of superelliptic curves, Advances on superelliptic curves and their applications,
2015, pp. 47–69. MR3525572
[8] , Isogenous elliptic subcovers of genus two curves (2017).
[9] Lubjana Beshaj, Valmira Hoxha, and Tony Shaska, On superelliptic curves of level n and their quotients, I, Albanian J. Math. 5 (2011), no. 3,
115–137. MR2846162
[10] Lubjana Beshaj, Tony Shaska, and Eustrat Zhupa (eds.), Advances on superelliptic curves and their applications, NATO Science for Peace and
Security Series D: Information and Communication Security, vol. 41, IOS Press, Amsterdam, 2015. Including papers based on the NATO
Advanced Study Institute (ASI) on Hyperelliptic Curve Cryptography held in Ohrid, August 25–September 5, 2014. MR3495135
[11] A. Bialostocki and T. Shaska, Galois groups of prime degree polynomials with nonreal roots, Computational aspects of algebraic curves, 2005,
pp. 243–255. MR2182043
[12] A Broughton, T Shaska, and A Wootton, On automorphisms of algebraic curves, arXiv preprint arXiv:1807.02742 (2018).
[13] Kristian Bukuroshi, Analiza matematike, Shtëpia botuese e librit shkollor, 1979.
[14] Adrian Clingher, Andreas Malmendier, and Tony Shaska, Six line configurations and string dualities, arXiv preprint arXiv:1806.07460 (2018).
[15] A. Elezi and T. Shaska, Special issue on algebra and computational algebraic geometry, Albanian J. Math. 1 (2007), no. 4, 175–177. MR2367211
[16] , Quantum codes from superelliptic curves, Albanian J. Math. 5 (2011), no. 4, 175–191. MR2945762
[17] , Baza të argumentimit matematik, AulonnaPress, 2015.
[18] Artur Elezi and Tony Shaska, Weight distributions, zeta functions and Riemann hypothesis for linear and algebraic geometry codes, Advances on
superelliptic curves and their applications, 2015, pp. 328–359. MR3525583
[19] , Reduction of binary forms via the hyperbolic center of mass, arXiv preprint arXiv:1705.02618 (2017).
[20] Gerhard Frey and Tony Shaska, Curves, jacobians, and cryptography, arXiv preprint arXiv:1807.05270 (2018).
[21] J. Gutierrez and T. Shaska, Hyperelliptic curves with extra involutions, LMS J. Comput. Math. 8 (2005), 102–115. MR2135032
[22] Jaime Gutierrez, D. Sevilla, and T. Shaska, Hyperelliptic curves of genus 3 with prescribed automorphism group, Computational aspects of
algebraic curves, 2005, pp. 109–123. MR2182037
[23] Ruben Hidalgo, Saul Quispe, and Tony Shaska, On generalized superelliptic Riemann surfaces, arXiv preprint arXiv:1609.09576 (2016).
[24] Ruben Hidalgo and Tony Shaska, On the field of moduli of superelliptic curves, Higher genus curves in mathematical physics and arithmetic
geometry, 2018, pp. 47–62. MR3782459
[25] M. Izquierdo and T. Shaska, Cyclic curves over the reals, Advances on superelliptic curves and their applications, 2015, pp. 70–83. MR3525573
[26] David Joyner and Tony Shaska, Self-inversive polynomials, curves, and codes, Higher genus curves in mathematical physics and arithmetic
geometry, 2018, pp. 189–208. MR3782467
[27] Vishwanath Krishnamoorthy, Tanush Shaska, and Helmut Völklein, Invariants of binary forms, Progress in Galois theory, 2005, pp. 101–122.
MR2148462
693
[28] K. Magaard, T. Shaska, S. Shpectorov, and H. Völklein, The locus of curves with prescribed automorphism group, Sūrikaisekikenkyūsho
KBokyūroku 1267 (2002), 112–141. Communications in arithmetic fundamental groups (Kyoto, 1999/2001). MR1954371
[29] Kay Magaard, Tanush Shaska, and Helmut Völklein, Genus 2 curves that admit a degree 5 map to an elliptic curve, Forum Math. 21 (2009), no. 3,
547–566. MR2526800
[30] A. Malmendier and T. Shaska, The Satake sextic in F-theory, J. Geom. Phys. 120 (2017), 290–305. MR3712162
[31] Andreas Malmendier and Tony Shaska, The satake sextic in elliptic fibrations on k3, arXiv preprint arXiv:1609.04341 (2016).
[32] , A universal genus-two curve from Siegel modular forms, SIGMA Symmetry Integrability Geom. Methods Appl. 13 (2017), Paper No.
089, 17. MR3731039
[33] , Higher genus curves in mathematical physics and arithmetic geometry, American Mathematical Soc., 2018.
[34] (ed.), Higher genus curves in mathematical physics and arithmetic geometry, Contemporary Mathematics, vol. 703, American Mathematical
Society, Providence, RI, 2018. AMS Special Session, Higher Genus Curves and Fibrations in Mathematical Physics and Arithmetic Geometry,
January 8, 2016, Seattle, Washington. MR3782455
[35] Jorgo Mandili and Tony Shaska, Computing heights on weighted projective spaces, arXiv preprint arXiv:1801.06250 (2018).
[36] Alfred Menezes, Paul C. van Oorshot, David Joyner, and Tony Shaska, Coding theory, Handbook of discrete and combinatorial mathematics,
2018.
[37] James S Milne, Fields and galois theory, Courses Notes, Version 4 (2003).
[38] Shuichi Otake and Tony Shaska, Bezoutians and the discriminant of a certain quadrinomials, arXiv preprint arXiv:1806.09008 (2018).
[39] , On the discriminant of a certain quartinomial and its totally complexness, http: (2018).
[40] , Some remarks on the non-real roots of polynomials, arXiv preprint arXiv:1802.02708 (2018).
[41] N. Pjero, M. Ramasaço, and T. Shaska, Degree even coverings of elliptic curves by genus 2 curves, Albanian J. Math. 2 (2008), no. 3, 241–248.
MR2492097
[42] E. Previato, T. Shaska, and G. S. Wijesiri, Thetanulls of cyclic curves of small genus, Albanian J. Math. 1 (2007), no. 4, 253–270. MR2367218
[43] R. Sanjeewa and T. Shaska, Determining equations of families of cyclic curves, Albanian J. Math. 2 (2008), no. 3, 199–213. MR2492096
[44] David Sevilla and Tanush Shaska, Hyperelliptic curves with reduced automorphism group A5 , Appl. Algebra Engrg. Comm. Comput. 18 (2007),
no. 1-2, 3–20. MR2280308
[45] Bedri Shaska and Tanush Shaska, Mësimdhënia e matematikës nëpërmjet problemeve klasike, Vol. 10, Albanian Journal of Mathematics, 2016.
[46] T. Shaska, Curves of genus 2 with (N, N) decomposable Jacobians, J. Symbolic Comput. 31 (2001), no. 5, 603–617. MR1828706
[47] , Computational aspects of hyperelliptic curves, Computer mathematics, 2003, pp. 248–257. MR2061839
[48] , Genus 2 fields with degree 3 elliptic subfields, Forum Math. 16 (2004), no. 2, 263–280. MR2039100
[49] , Genus two curves covering elliptic curves: a computational approach, Computational aspects of algebraic curves, 2005, pp. 206–231.
MR2182041
[50] , Subvarieties of the hyperelliptic moduli determined by group actions, Serdica Math. J. 32 (2006), no. 4, 355–374. MR2287373
[51] , Computational algebraic geometry and its applications [Foreword], Appl. Algebra Engrg. Comm. Comput. 24 (2013), no. 5, 309–311.
MR3183721
[52] , Computational algebraic geometry [Foreword], J. Symbolic Comput. 57 (2013), 1–2. MR3066447
[53] , Some remarks on the hyperelliptic moduli of genus 3, Comm. Algebra 42 (2014), no. 9, 4110–4130. MR3200084
[54] , Some remarks on the hyperelliptic moduli of genus 3, Comm. Algebra 42 (2014), no. 9, 4110–4130. MR3200084
[55] , Kurbat algjebrike, AulonaPress, 2017.
[56] T Shaska, Abelian varieties and cryptography (2018).
[57] T. Shaska and L. Beshaj, The arithmetic of genus two curves, Information security, coding theory and related combinatorics, 2011, pp. 59–98.
MR2963126
[58] , Heights on algebraic curves, Advances on superelliptic curves and their applications, 2015, pp. 137–175. MR3525576
[59] T. Shaska, W. C. Huffman, D. Joyner, and V. Ustimenko (eds.), Advances in coding theory and cryptography, Series on Coding Theory and
Cryptology, vol. 3, World Scientific Publishing Co. Pte. Ltd., Hackensack, NJ, 2007. Papers from the Conference on Coding Theory and
Cryptography held in Vlora, May 26–27, 2007 and from the Conference on Applications of Computer Algebra held at Oakland University,
Rochester, MI, July 19–22, 2007. MR2435341
[60] T Shaska and N. Pjero, Kalkulus, AulonnaPress, 2010.
[61] T. Shaska and M. Qarri, Algebraic aspects of digital communications, Albanian J. Math. 2 (2008), no. 3, 141–144. MR2495805
[62] T. Shaska and C. Shor, Codes over Fp2 and Fp × Fp , lattices, and theta functions, Advances in coding theory and cryptography, 2007, pp. 70–80.
MR2440170
[63] , Theta functions and symmetric weight enumerators for codes over imaginary quadratic fields, Des. Codes Cryptogr. 76 (2015), no. 2, 217–235.
MR3357243
[64] T. Shaska, C. Shor, and S. Wijesiri, Codes over rings of size p2 and lattices over imaginary quadratic fields, Finite Fields Appl. 16 (2010), no. 2,
75–87. MR2594505
694
[65] T. Shaska and F. Thompson, Bielliptic curves of genus 3 in the hyperelliptic moduli, Appl. Algebra Engrg. Comm. Comput. 24 (2013), no. 5,
387–412. MR3118614
[66] T. Shaska and V. Ustimenko, On the homogeneous algebraic graphs of large girth and their applications, Linear Algebra Appl. 430 (2009), no. 7,
1826–1837. MR2494667
[67] T. Shaska and G. S. Wijesiri, Codes over rings of size four, Hermitian lattices, and corresponding theta functions, Proc. Amer. Math. Soc. 136 (2008),
no. 3, 849–857. MR2361856
[68] , Theta functions and algebraic curves with automorphisms, Algebraic aspects of digital communications, 2009, pp. 193–237. MR2605301
[69] T. Shaska, G. S. Wijesiri, S. Wolf, and L. Woodland, Degree 4 coverings of elliptic curves by genus 2 curves, Albanian J. Math. 2 (2008), no. 4,
307–318. MR2470579
[70] Tanush Shaska, Determining the automorphism group of a hyperelliptic curve, Proceedings of the 2003 International Symposium on Symbolic
and Algebraic Computation, 2003, pp. 248–254. MR2035219
[71] , Some special families of hyperelliptic curves, J. Algebra Appl. 3 (2004), no. 1, 75–89. MR2047637
[72] (ed.), Computational aspects of algebraic curves, Lecture Notes Series on Computing, vol. 13, World Scientific Publishing Co. Pte. Ltd.,
Hackensack, NJ, 2005. Papers from the conference held at the University of Idaho, Moscow, ID, May 26–28, 2005. MR2182657
[73] , Some open problems in computational algebraic geometry, Albanian J. Math. 1 (2007), no. 4, 297–319. MR2367221
[74] , Algjebra lineare, AulonaPress, 2008.
[75] , Kalkulus dhe gjeometri analitike, AulonaPress, 2018.
[76] Tanush Shaska and Lubjana Beshaj, Algjebra abstrakte, AulonaPress, 2011.
[77] Tanush Shaska and Engjell Hasimaj (eds.), Algebraic aspects of digital communications, NATO Science for Peace and Security Series D:
Information and Communication Security, vol. 24, IOS Press, Amsterdam, 2009. Papers from the Conference “New Challenges in Digital
Communications” held at the University of Vlora, Vlora, April 27–May 9, 2008. MR2605610
[78] Tanush Shaska and Jennifer L. Thompson, On the generic curve of genus 3, Affine algebraic geometry, 2005, pp. 233–243. MR2126664
[79] Tanush Shaska and V. Ustimenko, On some applications of graphs to cryptography and turbocoding, Albanian J. Math. 2 (2008), no. 3, 249–255.
MR2495815
[80] Tanush Shaska and Helmut Völklein, Elliptic subfields and automorphisms of genus 2 function fields, Algebra, arithmetic and geometry with
applications (West Lafayette, IN, 2000), 2004, pp. 703–723. MR2037120
[81] Tanush Shaska and Quanlong Wang, On the automorphism groups of some AG-codes based on Ca,b curves, Serdica J. Comput. 1 (2007), no. 2,
193–206. MR2363086
[82] Tanush Tony Shaska, Curves of genus two covering elliptic curves, ProQuest LLC, Ann Arbor, MI, 2001. Thesis (Ph.D.)–University of Florida.
MR2701993
[83] Tony Shaska, Genus 2 curves with (3, 3)-split Jacobian and large automorphism group, Algorithmic number theory (Sydney, 2002), 2002, pp. 205–
218. MR2041085
[84] , Genus two curves with many elliptic subcovers, Comm. Algebra 44 (2016), no. 10, 4450–4466. MR3508311
[85] Tony Shaska and Caleb M. Shor, 2-Weierstrass points of genus 3 hyperelliptic curves with extra involutions, Comm. Algebra 45 (2017), no. 5,
1879–1892. MR3582832
[86] C. Shor and T. Shaska, Weierstrass points of superelliptic curves, Advances on superelliptic curves and their applications, 2015, pp. 15–46.
MR3525571
[87] James Stewart, Calculus: Early transcendentals, Vol. 6, Thompson, Brooks/Cole, 2008.
[88] Helmut Voelklein and Tanush Shaska (eds.), Progress in Galois theory, Developments in Mathematics, vol. 12, Springer, New York, 2005.
MR2150438
695

Kalkulus

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

You might also like

Kalkulus

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Kalkulus

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Kalkulus dhe Gjeometri Analitike

Ky libër mund të shkarkohet falas nga

Arkiva Dixhitale Shqiptare në

1 Elementët fillestarë të gjeometrisë analitike 17

I Njehsimi diferencial i funksioneve me një ndryshore 51

4 Rregullat e derivimit 133

5 Maksimumet dhe minimumet, vlerat ekstreme. 175

5.6 Problemet e optimizimit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 206

6 Vargjet dhe seritë I 219

II Njehsimi integral i funksioneve me një ndryshore 247

8 Teknikat e integrimit 291

9 Disa aplikime të integraleve 343

10 Një vështrim tjetër mbi seritë 373

III Një vështrim tjetër mbi gjeometrinë analitike 393

12 Gjeometria analitike në hapësirë 413

IV Kalkulusi vektorial 455

14 Funksionet me shumë ndryshore me vlera reale 481

15 Integralet e funksioneve me disa ndryshore me vlera reale 539

16 Funksionet me disa ndryshore dhe vlera vektoriale 591

17 Integralet e funksioneve me vlera vektoriale 621

Tabelat e integraleve 687

Isaac Newton, (1643 - 1727)

Leibnitz, Gottfried Wilhelm (1646-1716)

Filozof dhe matematikan gjerman (bashkëkrijues i Kalkulusit), fizikant

Leibniz është më i njohur si bashkë-themelues i Kalkulusit me Newton

Disa udhëzime mbi përdorimin e këtij libri

• Kalkulusi I: Kapitujt 1-6

• Kalkulusi II: Kapitujt 7-11

• Kalkulusi III: Kapitujt 12-17

Elementët fillestarë të gjeometrisë analitike

1.1 Numrat e plotë, racionalë, dhe realë

. . . , −3, −2, −1, 0, 1, 2, 3, . . .

Figura 1.1: Drejtëza e numrave realë

quhet interval i mbyllur dhe shënohet me [a, b]. Në mënyrë të ngjashme

Për çdo dy numra realë a, b ∈ R dhe një numër të plotë n kemi

1.1.2 Prodhimi kartezian dhe plani koordinativ

Figura 1.2: Plani Koordinativ

Distanca e një pike P(x, y) nga origjina është

Ushtrim 1. Vërtetoni se për çdo tre pika P1 , P2 , P3 ∈ R2 masbarazimi i mëposhtëm

1.1.3 Relacionet dhe grafikët e tyre

Ekuivalenca e objekteve gjeometrike

1.2 Vektorët në plan

Në këto leksione, ashtu si në [74], ne do të përdorim vektorët kolonë.

Ekziston një korespondencë 1-1 midis pikave të R2 dhe vektorëve në R2 .

Figura 1.6: Shuma e vektorëve

1.3 Ekuacionet algjebrike, kurbat algjebrike planare

është 2. Gradën e një polinomi f ne e shënojmë me deg f .

Pyetje: Çfarë forme gjeometrike i përket një ekuacioni algjebrik me gradë d?

1.3.1 Ekuacinet e gradës së parë

Lexuesi të vërtetojë Lemën e mëposhtme si një problem trigonometrie.

Lema 7. i) Çdo ekuacion algjebrik i gradës së parë paraqet një drejtëz.

ku m është koefiçenti këndor i drejtëzës.

Le të konsiderojmë tani problemin e gjetjes së prerjes së dy drejtëzave L1 dhe L2 me ekuacione

janë pikat e prerjes.

1.3.2 Ekuacionet e gradës së dytë

Figura 1.8: Prerjet konike

Për të zgjidhur këtë problem na duhet të zgjidhim sistemin

Rrjedhim 2. Një rreth me qendër në origjinë dhe rreze r ka ekuacion

Duke përdorur formulën për distancën, ekuacioni i elipsit është

xn − 1 f (0) = 0, f (1) = 5 , f (5 ) = 25