Professional Documents
Culture Documents
Aloha
Aloha
ROSARIO
Nagsulat siya sa Ang Demokrasya, 1912; Buntot Pagi, 1914; Taliba, 1917; Pagkakaisa
ng Bayan at Photo News (Liwayway ngayon), Sampaguita, at Lipang Kalabaw. Naging
presidente siya ng Ilaw at Panitik, Katipunan ng mga Kuwentista, at Katipunan ng mga
Dalubahasa ng Akademya ng Wikang Tagalog.
Sa U.P. Diliman Main Library, wala sa mga microfilm (MCF 7566 at MCF 8014D) ang
sinasabing “DAR Collection” at mga newspaper clippings ukol kay D.A.R.. Kung naroon man,
malamang hindi na rin mapapakinabangan dahil napakadilim ng pagkakakopya ng mga textong
naroon.
Aloha2[2]
1[1] Ang mga impormasyon tungkol kay D.A.R. ay mula sa CCP Encyclopedia of Philippine Art, Volume IX. 733.
2[2] Aloha - salitang Olelo Hawaii, isa sa pinakamatatandang buhay na wika sa daigdig. Katumbas ito ng “kumusta” o
“paalam" at ng “pag-ibig” at “pagkagiliw” o affection. Ikinakabit ito sa ibang salita upang maging gamit-pambati, gaya ng “aloha
kakahiaka” (magandang umaga), “aloha auinala” (magandang tanghali), at “aloha ahiahi” (magandang gabi). Pero higit na
MANIWALA KA sa kadalubhasaan3[3] ni Rudyard Kipling4[4]! Hindi ako naniniwala sa
kasabihan niyang:
malalim ang kahulugan ng “aloha” kaysa sa binanggit na pagbati. Ang literal na kahulugan nito ay “pagka-naririyan ng hininga”
o “hininga ng buhay”, at sa Hawaii, sumasaklaw ito sa kaibuturan ng pagpapakatao at espirituwalidad (mula sa To- Hawaii.Com,
http://www.to-hawaii.com/aloha.php. 17 October 2009)/
May tatlong paraan ng pagkakasulat ang pamagat ng kuwentong ito: “Aloha” sa DEOGRACIAS A. ROSARIO: Ang Sining ng
Maikling Kuwento na tinipon at sinuri ni Romeo G. Dizon at inilathala ng KAL UP (ang bersyong ito), “ALOHA” sa kauna-
unahang limbag, at “Aloha!” sa iba pang mga antolohiya. Wala akong nakalap na impormasyon ukol sa pagbabago-bagong ito.
Ginawaran ng karangalang Kuwentong Ginto noong 1932, ang “ALOHA” ay nagtamo ng mga medalyang ginto sa
“Ilaw at Panitik” at “Kalipunan ng mga Kuwentista”. Sa “Paunang Salita “ ng unang limbag ng kuwento, sinasabi ni Alejandro
G. Abadila -- hurado ng naturang patimpalak -- na ito ay “perlas ... sa gitna ng mga perlas....Sinasalamin ko ang “ALOHA”, sa
kanya’y namalas ko ang aking larawang kayumanggi, ang larawan ng aking lahi”. Sa pagsusuma, sinasabi ni Abadilla na ang
“ALOHA” ay “makasining sapagka’t nangangayupapa sa paanan ng Kagandahan,; teckniko, sapagkat ang ‘tatlong pagkakaisa’
na kinakailangan sa isang ... maikling katha ay na sa balangkas ng diwa ni Deogracias A. Rosario; at may dakilang tinutukoy sa
pagkakasulat, sapagka’t may lihim na hangaring magpabulaan sa isang paniniwalang tila di gumagalang sa kabanalan ng isang
Dios.” Sampung libong kopya ang bilang ng unang limbag ng ALOHA (Rosario, Deogracias A. 1933. Anak Ko at ALOHA.
Maynila: Benipayo Press at Fotograbado).
3[3] kadalubhasaan - galing sa salitang dalubhasa na nangangahulugang bihasa o experto. Malalim na kasanayan o
kaalaman sa isang partikular na larangan o disiplina. Para tukuyin ang isang partikular na kadalubhasaan, idinudugtong ang dalub
sa angkop na larangan o disiplina. Halimbawa, dalub-wika (experto sa wika), dalub-agham (scientist), atbp.
4[4] Rudyard Kipling – Ipinanganak sa Bombay, India noong 30 Disyembre 1865 at namatay sa London noong 18
Enero 1936. Nobelista, kuwentista, at makata. Kauna-unahang English author na tumanggap ng gantimpalang Nobel Prize noong
1907. Kabilang sa mga akda ni Kipling ang The Light that Failed, isang mahabang tula tungkol sa isang bulag na pintor ng
digmaan at ang Barrack-Room Ballads, antolohiya ng mga tula (Kipling (Joseph) Rudyard. Microsoft Encarta Suite 2005).
5[5] Ang Silangan ay Silangan /Ang Kanluran ay Kanluran;/Magkapatid silang kambal,/ Magkalayo habang buhay - salin
ni DAR ng “OH, East is East, and West is West, and never the twain shall meet.”
6[6] The Ballad of the East and West - pamagat ng tulang pinagkunan ng siniping linya. Sa halip na “The Ballad...”,
“Ommar Khayam” ang nasa unang limbag ng ALOHA, “The Rupaiyat of Omar Kalvin” naman sa Alip, Efronio at Julian
Balmaseda. 1940. Mga Hiyas ng Wikang Pambansa. Manila: Filipiniana Publishing House. Myaroon pang “Omar Kahvan” sa
ibang libro.
Ang “Rubbaiyat of Ommar Khayyam” ay pamagat na ibinigay ni Edward Fitzgerald, isang tagasalin at makatang
English na ipinanganak sa Woodbridege, Sufolk, sa koleksyon ng mga tulang pinaniniwalaang sinulat ni Ommar Khayyam. Ang
rubai ay terminong Arabic na ibig sabihin ay apatang linya, ang rubbaiyat ay plural form na tumutukoy sa koleksyon ng mga
tulang may tig-aapat na linya. Si Ommar Khayyam ay isa ng Persian Poet, ang pinaniniwalaang sumulat ng orihinal ng mga
tulang isinalin ni Fitzgerald sa “Rubbaiyat...”. Lumalabas na ang nasa bersyong Dizon at ang mga kagayang bersyon ay
koreksyon ng orihinal ni DAR.
7[7] magkaibayo –nasa magkabilang dulo ng isang lugar o bagay. Sa salitang-ugat na ibayo na ang ibig sabihin ay
kabilang dulo. Laging nakapaloob sa salitang ito ang presensya ng isang mental o pisikal na pagitan na naghihiwalay sa dalawang
bagay o tao. Mahusay ang pagkakagamit nito sa kuwento dahil sinusuhayan nito ang pagkakaiba ni Dan Merton at ng
tagapagsalita sa kuwento.
Puwede rin itong mangahulugan ng pagkakaiba ng opinyon o posisyon sa isang usapin. Haliimbawa, Magkaibayo ang
kanilang sinsabi tungkol sa nangyari. Iba pang kaugnay na kahulugan: dulo’t dulo, magkalayo.
8[8] veranda – extensyon sa labas ng pader o dingding ng isang gusali, kadalasang may atip at walang dingding. Sa
mga establisyementong tulad ng Waikiki Tavern, pnipili ito ng mga kustomer dahil mula rito ay natatanaw nila ang lawak ng
dagat, sariwa ang simoy ng hangin, pinapasok ito ng sinag-araw, at kung gabing maganda ang panahon, tanaw ang aliwalas ng
langit. Balkon o balkonahe ang katumbas nito sa Pilipinas.
9[9] Waikiki Tavern – isang primera klaseng bar sa 417 Nohonani St., Honolulu. Kilala sa mga puting baybay-dagat,
nakabibighaning paglubog ng araw, at magarang otel at iba pang amenidad. Sentro ito ng gobyerno ng Hawaii noong 1450s
(Aloha-Hawaii.Com: Dive in, Drift Away. http://oahu.aloha-hawaii.com/hawaii/waikiki/).
ng araw” sa bantog na pasigan ng Waikiki. Tig-isa kaming tasa ng mainit na kapeng Haba11[11]
na isinasalit12[12] namin ang paghigop sa pagtanaw sa malalapad na dalig13[13] sa ibabaw ng
malalaking alon.
Ang tanawing ito’y pangkaraniwan sa pasigan ng Waikiki, kung laki14[14] ang dagat at
nagngangalit15[15] ang alon. Isang sport16[16] ito ng mga taga-Haway17[17] na sariling-
sarili18[18] lamang nila. Bawat isa ay may mga dalig na tatlong dipa19[19] ang haba at
kalahating dipa ang lapad na taluhaba20[20] ang hugis. Sa ibabaw ng mga dalig na itong
sumasalunga21[21] sa ibabaw ng alon ay doon sila tumitindig na nakadipa ang dalawang kamay
at kung minsan nama’y itinutukod ang kanilang ulo na unat na unat ang katawan na ang
dalawang paa naman ang tuwid na tuwid na tila itinuturo sa langit. Ang “pangangabayong22[22]
ito sa alon ng mga taga-Haway” ang ipinagmamalaki sa akin ni Dan Merton, Amerikanong
mamamahayag sa Honolulu noong ako’y maparaan doon.
Iyan ang dahilan kaya’t noong hapong yaon ay magkaharap kami sa veranda ng Waikiki
Tavern. Palibhasa’y nagtapos sa Unibersidad ng Southern California23[23] sa Los
Angeles24[24], at lipi25[25] ng isang angkang26[26] milyonaryo sa Hollywood27[27], si
Merton ay isang tunay na gentleman na wala kang sukat ipintas sa pakikihrap kanino man.
10[10] Honolulu – sentro ng kalakalan ng Hawaii. Narito rin ang mga tanyag na historikal na lugar o gusali gaya ng
“Aloha Tower” at “Iolani Palace” (Aloha-Hawaii.Com: Dive in, Drift Away. http://oahu.aloha-
hawaii.com/tours/downtown+honolulu/)
12[12] isinasalit – isinisingit. Kilos na nagpapahiwatig ng saglit na paglihis o pag-abala sa isang regular na padron ng
aktibitidad o bagay; isang kilos na ginagawa sa pagitan ng iba pang gawain.
13[13] dalig – surfboard, isang makitid at mahahabang tabla na tinutuntungan ng mga surfers sa ibabaw ng mga alon.
14[14] laki –mataas ang tubig o high tide, taib (kabaligtaran ng hibas).
15[15] nagngangalit – mula sa ngalit na ang ibig sabihin ay matinding galit o poot. Malalaki ang mga alon. Karaniwang
ipinang-uuri sa mga penomenong pangkalikasan tulad ng bagyo, ulan, hangin, putok ng bulkan, atbp.
17[17] taga-Haway – mga naninirahan sa Hawaii. Ang Hawaii ay panglimampung state ng USA. Pumasok ito sa Union
noong 21 Agosto 1959. Pangunahing binubuo ito ng Hawaiian islands, gaya ng Hawaii, Maui, Oahu, Niihai, Kahoolawe, atbp
(Microsoft Encarta Premium suite 2005).
18[18] sariling-sarili – walang ibang gumagawa o nagmamay-ari. Isang praktis o bagay na tanging sa isang komunidad,
lahi, o lugar lamang ginagawa o matatagpuan.
19[19] dipa – espasyong sakop ng nakaunat na dalawang kamay ng isang tao. Kadalasang ginagamit panukat ng haba;
ang haba ng isang nakaunat na kamay mula dulo ng pinakamahabang daliri hanggang sa puno ng kilikili ay kadalasang katumbas
ng isang yarda.
21[21] sumasalunga – sumasalubong; kumikilos pasalungat. Maaari ring gamitin para tukuyin ang isang desisyong
kaiba sa desisyon ng nakararami.
22[22] pangangabayo – pagsakay sa tumatakbong kabayo; ginagamit sa mga kilos o sitwasyon may pagkakatulad sa
tumatakbong kabayo. Halimbawa, Baku-bako ang daan, maghapon kaming nangabayo sa motorsiklo.
23[23] Unibersidad ng Southern California – University of Southern California. Isa sa mga nangungunang research
Universities sa daigdig. Itinatag noong 1880 at nagsimula sa 53 estudyante at 10 guro (University of Southern California.
http://www.usc.edu/about/ataglance/. 17 October 2009).
24[24] Los Angeles – lungsod na California . Pangalawa sa New York bilang most populated cities sa USA. Isa sa mga
lugar na pinakamatindi ang diskriminasyon laban sa mga Pinoy at iba pang lahing “maykulay” .
“Ako ay may ibang paniwala, kaibigan,” ang sabi niya sa akin bago nabuksan31[31] ang
kay Rudyard Kipling. “Ang palagay ng mga taga-Kanluran32[32] ay binigyan sila ng maputing
balat ng katalagahan33[33] upang maging Kayumangging sumilang sa Kasilanganan34[34]. Ang
kasaysayan ng sangkatauhan ay aking pinag-aralan. Ngunit kailanman ay hind nabanggit sa mga
aklat kong napagaralan ang mga tagumpay sa panitikan ng isang Rabindranath Tagore35[35] at
ng mga tagumpay sa karunungan ng mga dalubhasang Hapones na kinukusa nilang itago. Balang
araw ay naasahan kong isa namang Pilipino36[36] ang maririnig nating magwawagi kung di sa
pulitika ay sa kabuhayang pandaigdig. Makikita mo kaibigan!37[37]”
28[28] sakit – karamdaman, kapintasan, o kahinaan. Ang tinutukoy na sakit ng mga kalahi ni Merton ay ang
pagpapalagay na ang lahing puti ay mas mataas kaysa iba pang lahing may-kulay. Tumutukoy ito sa diskriminsayong nararanasan
ng ibang lahi mula sa mga mga Puti.
29[29] Amerikano – mamamayang ng North Amerika. Sa Pilipinas, Amerikano ang kinasanayang tawag sa lahat ng
puti.
30[30] puti – tumutukoy sa lahat ng lahing puti ang kulay ng balat na kadalasang mamamayan ng Kanluran o Hilagang
bahagi ng daigdig. Sa mga bansang itinuturing na Ikatlong Daigdig, kakabit ng puti ang salitang mananakop.
31[31] nabuksan – naalis ang takip (lit.); naungkat, naumpisahan, nasimulang pag-usapan.
32[32] Kanluran – dakong nilulubugan ng araw (lit.); tumutukoy sa bahagi ng daigdig na inu-okupa ng lahing puti; sa
kontexto ng kasaysayang pandaigdig, kaibayo ito ng Silangan, at kung gayon ay maaaring itumbas sa praseng lupain ng
mananakop.
33[33] katalagahan – kapalaran o tadhana. Isang bagay na di mapasusubalian dahil likas at nakatadhana. Halimbawa,
katalagahang sakupin ng Amerika ang Pilipinas sapagkat atas ng tadhana na turuan ng mga puti ang mga Pinoy ukol sa
demokrasya, edukasyon, atbp.
34[34] upang maging Kayumangging sumilang sa Kasilanganan – nakakalito ang praseng ito. Walang refernsya sa
kasaysayan ang ganitong palagay na ang Puti ay isinilang na Puti para maging kayumanggi na ipinanganak sa Silangan. Ang nasa
kasaysayan ay manifest destiny o itinadhana na ang Puti ay maging tagapagligtas ng lahing Itim o Kayumanggi.
35[35] Rabindranath Tagore – pinakatanyag na personalidad sa modernong literatura ng India. Kauna-unahang non-
European na nakatanggap ng Nobel Prize for Literature noong 1913, dahil sa kanyang Gitanjali na isinalin niya sa English mula
Bengali. Nagsulat sa wikang English at Bengali. Sa kanyang mga nobela at kuwento, tinatalakay niya ang mga sosyo-politikal na
realidad sa India. Sa huling bahagi ng kanyang career, mas matingkad na sa kanyang mga akda ang espirituwalidad. Ipinanganak
sa Calcutta noong 1861 at namatay noong 1946 (Tagore, Rabindranath, Microsoft Encarta Premium Suite)/
36[36] Balang araw ay inaasahan kong isa namang Pilipino – mukhang nakaligtaan dito ni D.A.R . si Jose Rizal. At
kung aral si Dan Merton, gaya ng paglalarawan sa kanya sa kuwento, natural lamang sana na alam niya ang tungkol kay Rizal,
lalo pa’t Amerika ang pangunahing nagluklok kay Rizal bilang pamabansang bayani ng Pilipinas. O gusto lamang ilarawan ng
awtor ang pagiging-tiwalag ng Pinoy sa kasaysayan ng kanyang bansa? Kunsabagay, wala kasing ng nobel prize si Rizal.
39[39] Diyata’t – diyata + at (hindi kaya pinaikling hindi yata ang diyata?). Salitang ginagamit para ipahayag ang
pagtataka sa isang di inaasahang pangyayari. Sa ngayon, puwede nang ipahayag ang ganitong emosyon kahit wala ang diyata.
Halimbawa, ang pangungusap na Diyata’t nagawa niya iyon? ay maipapahayag na – sa pamamagitan ng angkop na bigkas – ng
pangungusap na Nagawa niya ‘yon? O kung talagang alam na ng mga nag-uusap ang kontexto ng pinag-uusapan, puwede na ang
Ganon?. Syempre kailangan ang tamang bigkas.
40[40] pandaigdig – tumutukoy sa kalidad na pasado sa internasyonal na istandard, na ang ibig lamang namang sabihin
ay panlasa ng mga Puti, partikulara ang mga Amerikano. Ang pag-asam ng ganitong kalidad ay bahagi kaisipang kolonyal na
ipinunla sa atin ng kolonyalismo. Hinubog nito ang kamalayan Pinoy tungo sa paniniwalang lahat ng mula sa Kanluran ay
mainam at “world class” kaya dapat pamarisan o gawing modelo.
Pasasalamatan ko sana si Merton sa kanyang mabuting hangad sa aking kalahi,
datapuwa’t41[41] doon nga nga nabanggit ang “pagkaligaw”42[42] ni Rudyard Kipling sa
pagkasulat ng kanyang kasabihang43[43] ngayo’y palasak44[44] na sa buong daigdig.
“Kung ang langit at lupa’y maaaring paglapitin,” ang giit45[45] niya sa akin nang
mahulaan niyang ako’y may pag-aalinlangan46[46] sa kanyang sinabi, “ay ang Kanluran at
Silangan pa kaya?”
41[41] datapuwa’t – datapuwa + at. Sugnay na ginagamit para iintrodyus ang isang kaisipan o damdamin na kaiba sa
inaasahan. Ginagamit din ito para ipahayag ang opinyon o na taliwas sa unang ipinahayag, o katumbas ng ngunit at pero.
42[42] pagkaligaw – pagkawala; isang sitwasyong hindi alam ang daan pauwi; pagiging lihis sa tama o katuwiran. Sa
kontexto ng kuwento, binibigyang-diin nito ang pagiging lihis ni Kipling sa katuwiran.
43[43] kasabihan – mga “butil” ng kaalamang nasa porma ng tula. Ayon kay Bienvenido Lumbera Sa Philippine
Literature: History and Antholgoy, isa ang kasabihan sa pinakamaiikling anyo ng tula sa Pilipinas. nagtataglay ito ng mga
kaalamang maaaring gumabay sa buhay.
44[44] palasak – napaka-ordinaryo, alam at halos ginagamit ng lahat. “gasgas” o wala nang dating dahil sa paulit-ulit
na gamit.
45[45] giit – pahayag na may pagbibigay-diin upang makita ang katuwiran. Halimabawa, Igiit mo ang iyong punto
para maintindihan niya ang kalagayan mo.
47[47] naakit – nakumbinsi, napapaniwala. Nakatawag ng pansin ang pinaka-karaniwang kahilugan nito, pero depende
sa kontexto, puwede itong mangahulugan ng natukso – sekswal man o moral. Mga halimbawa: 1) Naakit ako ng maumbok
niyang puwet. 2) Naakit ako ng kanyang kayamanan.
48[48] nahuhulaan – alam na ang susunod na mangyayari o susunod na gagawin o sasabihin ng isang tao. Sa kuwento,
ang ibig sabihin ng nagsasalita ay halos alam na niya ang sasabihin ni Merton.
49[49] gantimpala – mula sa ganting pagpapala. Premyo, insentibong sukli sa isang mahusay na gawa. Bagay, pera, o
parangal na ipinagkaloob bilang pagkilala sa mabuting gawa o kagandahang-loob.
51[51] Paraiso ng Pasipiko – taguri sa Hawaii dahil sa mga kaakit-akit nitong mga likas na tanawin at mga modernong
amenidad.
52[52] may pangalan at tanyag –tumutukoy sa mga taong may pinag-aralan, kilala, at kadalasang iginagalang sa
lipunan.
54[54] koponan – grupo ng mga manlalaro sa isang partikular na larangan ng paligsahan; halimbawa, koponan sa
basketbol.
55[55] football – isang matandang larong maiuugat sa larong Tsu chu sa Tsina 2, 500 taon na ang nakararaan. Nilalaro
ng dalawang koponan na ang layunin ay maka-iskor sa pamamagitan ng pagsipa sa bola papasok sa goal ng kalaban.
56[56] idolo –isang tao na pinamamarisan o ginagawang modelo sa buhay. Sa kuwento mas tumutukoy ito kay Merton
bilang objek ng paghanga ng mga kababaihan.
Halos ay sundan siya sa kanyang kamarote59[59] ng mga kasama niyang mga
debutante60[60] sa bapor. Hindi lamang dalawang dosenang “aklat ng mga lagda”61[61] ang
napaglagyan ng kanyang pangalan at lilimampung pamaypay ng mga pasahera ang kanyang
nasulatan. Minsang ipininid niya ang pinto ng kanyang kamarote, ang maluwang na laylayan ng
isang paa ng “pajama”62[62] ng huling humingi sa kanya ng lagda ay naipit pa.
“O, ang mga babaing ito!” ang nasabi na lamang niya, “bakit kaya ayaw akong
patahimikin?”
Kung nag-iisa na si Merton sa kanyang silid, ang gayong tila paghanga sa kanya ng
karamihan ay nagiging paksa ng kanyang dilidili66[66]. Akala niya’y sa isang Rudolph
Valentino67[67] o isang Ramon Navarro68[68] lamang maaaring “masira”69[69] ang mga
dalaga. “Hindi pala’t sa isang bagong labas sa kolehiyong gaya ko ay mayroon ding maaaring
mahaling70[70].”
RODOLPH VALENTINO
57[57] sakay – pasahero, mga taong nasa isang sasakyan para pumunta sa isang destinasyon.
58[58] tumulak – umalis, lumarga. Halimbawa, Lumarga na sila kaninang madaling araw.
59[59] kamarote – mula sa Espanyol na camarote na ang ibig sabihin ay cabin o stateroom. Sa Encarta dictionary, ito
ay dampa, silid ng crew o pasahero sa eroplano o sa bapor o iba pang sasakyan. Sa kuwento, ito ay tumutukoy sa kuwartong-
pampasahero na tinutuluyan ni Merton.
60[60] debutante –ayon sa Encarta Dictionary, ito ay tumutukoy sa mga nagdadalaga (maglalabing-walong taong
gulang) na “ipinapakilala” sa lipunan o komunidad sa pamamagitan ng isang sayawan o piging. Mas ginagawa ng mga pamilyang
mga maykaya sa lipunan.
61[61] aklat ng mga lagda – mga notbuk o librong na pinapipirmahan sa mga kaibigan o artistang hinahangaan bilang
remembrans. (Ngawit na ngawit siguro si Dan Merton sa pagpirma).
62[62] pajama – maluluwag na salawal na ginagamit pantulog. Mga mayayaman ang kadalasang may pajama; sa
mahihirap, kung ano ang panglaro siya na ring pangtulog.
64[64] mahjong – laro o sugal na nagmula sa Tsina. Gumagamit ito ng 144 tiles na may iba’t ibang disenyo at nilalaro
ng apat na tao. Mananalo ang manlalarong unang makabuo ng isang partikular na padron gamit ang 13 tiles (Encarta Dictionary)
65[65] kubyerta – isang palapag sa barko na ginagamit sa mga pagtitipon, piging, o sayawan.
67[67] Rodolph Valentino – artista sa silent movies. Ipinanganak sa Italya 06 May 1895. Dumating sa Amerika noong
23 Disyembre 1913. Sumikat noong gumanap siya sa pelikulang "The Sheik." Siya ay may taas na 5’7 at may timbang 154 libra .
itim ang buhok at may mga matang kulay brown (Silent movies.org . http://silentgents.com/PRudy.html).
68[68] Ramon Navarro – dating mananayaw. Ipinanganak sa Durango, Mexico noong 06 Pebrero 1899; lahing Kastila.
Ramon Gil Samanyiegos ang tunay niyang pangalan. Sumikat sa mga pelikulang "Prisoner of Zenda," "Trifling Women," "Where
the Pavement Ends" and "Scaramouche.” 5’10 ang kanyang taas, 160 libra ang timbang, dark brown ang mga mata (Silent
movies.org http://silentgents.com/PNovarro.html.)
Agad niyang binuksan ang kanyang traveling trunk85[85] at sa isa sa mga kahon ay
kinuha ang tarhetang86[86] bigay sa kanya ng kanyang ama na kinaroroonan ng pangalan ng
isang taong sasalubong sa kanya.
72[72] bordo – gilid ng barko; lugar kung saan tumatanaw sa paligid o nagpapahangin ang mga pasahero.
73[73] diyus-diyusan – alusyon sa mga Israelitang muling sumamba sa mga inukit na imahe ng diyos, gaya ng mga
gintong baka, pagkatapos ng matagumpay nilang pagtawid sa “Dagat na Pula” sa Ehipto. Sa kuwento, tumutukoy ito sa pera o
ginto.
74[74] pintakasi – patrong santo, halimbawa, Si Birheng Maria ang pintakasi ng Antipolo.
75[75] ayos-bakang pintakasi ng mga taga-Ehipto – alusyon sa mga imahe ng inukit na baka na “sinasamba” sa
sinaunang Ehipto. Itinuturing na sagrado at simbolo ng kayamanan ang baka, hindi lamang sa Ehipto, kundi maging sa ibang
lupain o relihiyon, gaya ng Hinduismo.
77[77] palatuntunan – programa, talaan ng mga gagawin, gabay. Tumutukoy sa listahan ng mga gagawin at mga lugar
na pupuntahan ni Merton sa Hawaii.
78[78] polyeto -- promosyonal na patalastas ukol sa isang lugar o produkto. Ipinapakita rito na talagang walang
malalim at direktang karanasan o kaalaman si Merton tungkol sa kanyang pupuntahan.
79[79] turista – mga taong nagliliwaliw sa isang lugar na kadalasan ay baybay-dagat at iba pang likas na tanawin.
82[82] taginting – kaaya-ayang tunog ng metal pero ginagamit sa positibong paglalarawan ng boses o ano pa mang
tunog.
86[86] tarheta– calling card, kadalasang ipinamimigay ng may-ari sa mga kakilala, kaibigan, at mga prospektibang
kliyente. Nakatala sa card na ito ang pangalan, pangalan at adres ng kompanya, kalikasan ng negosyo, at bilang ng telepono ng
may-ari.
87[87] editor ito ng pinakamalaganap na pahayagan – ipinapakita ng ganitong koneksyon ng ama ni Dan Merton na
talagang “bigatin” ang kanilang pamilya.
Hindi pa nakasasagot man lamang ng “salamat po!” si Merton ay isinabit sa kanyang liig
ang isang mahabang kuwintas ng mga bulaklak na sariwang kilala sa tawag na lei.
May isang buwan na si Dan Merton sa Royal Hawaiian Hotel sa Waikiki. Isang
magandang suite de luxe94[94] ang sa pamamagitan ng kable ay ipinahanda ng kanyang ama
buhat sa Hollywood upang kanyang matirhan. Nagsawa na siya sa lahat ng sinasabing ganda ng
Honolulu. Napagod na siya sa paglangoy sa War Memorial Natatorium95[95] at sa Waikiki.
Hindi miminsang nagdaan-daan siya sa matayog na Pali96[96], nadalawa na niya ang templo ng
mga Mormon97[97] na may bughaw na tubig ukol sa mga binibinyagan, at makailan na ring
nagpalipas siya ng gabi sa sayawan sa Kailuwa98[98], kung nagsasawa na siya sa bulwagan ng
kanyang otel. Nakadalawa na rin siya sa Hilo99[99] at sa Molokai100[100], sa pamamagitan ng
eroplano, nakita na niya ang kumukulong laba ng bulkan, saka ang mga “buhanging
tumatahol101[101]”. Ano pa ang nalalabi sa kanyang hindi nakikita sa “Paraisa ng Pasipiko”?
90[90] may kagulangan na – matanda na. Isang eupemismong ginagamit bilang tanda ng paggalang sa matatanda.
91[91] sumunggab – mabilis na paglapit o pagkuha o pagsakmal. Marahil ang gustong ikintal na larawan ni DAR dito
ay ang mabilis na paglapit ng matanda kay Merton.
93[93] aloha – palatandaan ng pagtanggap ng matanda kay Merton. Tingnan sa Tala 2 ang iba’t ibang kahulugan ng
Aloha.
95[95] War Memorial Natatorium -- isang 100 X 40 metrong tubig-dagat na swimming pool na itinayo bilang parangal
sa mga namatay at lumahok sa Ikalawang Digmaang Pandaigdig mula sa Hawaii (Waikiki War Memorial Natatarium.
http://natatorium.org/history/)
97[97] templo ng mga Mormon -- Laie Hawaii Temple. Itinuturing na kauna-unahang templo sa Polynesia. Ang mga
Mormon ay kilala rin bilang The Church of Jesus Christ of Latter-day Saints. Ang Mormon ay nagsimula sa Hawaii noong 1850
(Light Planet. http://www.lightplanet.com/mormons/daily/history/hawaii.html).
98[98] Kailuwa -- Kailua, Oahu. Isang bayang may napakagandang baybay-dagat (Aloha-Hawaii.Com.
http://oahu.aloha-hawaii.com/hawaii/kailua,+oahu/).
99[99] Hilo -- masiglang sentro ng kalakal noong panahon ng magtandang (ancient) ancient Hawaii,. Dito nakikipag-
ugnayan ang mga katutubo sa kanilang kapit-tribo sa Ilog Wailuku. Isa sa mga dinadayo dito ay ang Lawa ng Hilo (Aloha-
Hawaii.Com .http://hawaii.aloha-hawaii.com/hawaii/hilo/)/
101[101] buhanging tumatahol – mga buhangin sa isla ng Kaua’i sa Dagat Pasipiko. Sinasabing ang buhangin dito ay
tumutunog kapag inaapakan o nahihipan ng malakas na hangin.
102[102] Punahu – Punahou School, dating Oahu College mula 1859 hanggang 1934. Dito nagtapos si Barrack Obama
noong 1979 (Philip Rucker . “With Obama's Rise, Hawaii School Adds to Its Distinctions”, The Washington Post. January 3, 2009.
http://www.washingtonpost.com/wp-dyn/content/article/2009/01/02/AR2009010202325_pf.htm.)
103[103] magbigay ng pangaral – magtalumpati na ang pangunahing layunin ay magbigay ng mahahalagang aral na
magsisilbing gabay sa buhay ng mga tagapakinig.
ito,” ang sabi niya kay Merton, “at maibabalita mo sa iyong ama sa Hollywood kung gaano
kabuting magsermon sa mga wahini104[104] (babae sa wikang Kanaka105[105] )ang kanyang
kaibigan sa Honolulu.”
“Ginoong editor,” ang sabi niya sa kaibigan ng kanyang ama, “Hindi ako uuwi na di
kasama si Noemi.”
“Dan!” ang may halong pangaral na pahayag ng matanda, “ang mga Kanaka ay
mamamayang Amerikano lamang116[116], ngunit hindi laging Amerikano. Kawika lamang
natin sila, datapuwa’t hindi natin sila kalahi117[117].”
105[105] Kanaka – Wika ng mga katutubong Hawaiian o Polynesian. Nangangahulkugan ding tao o lalaki.
107[107] Noemi – Kasiya-siya o kalugod-lugod sa Espanyol, sa Hebrew naman ay “ang aking lugod o kaligayahan”.
109[109] palaso – bala ng pana o busog; tunod. Talinghagang ginagamit kapag “tinamaan” ang isang tao ng pag-ibig;
ginagamit ni kupido para “patibukin” ang puso ng isang tao.
112[112] kapisanan – galing sa salitang ugat na “pisan” na katumbas ng “sama” at “sapi”. Kapag sinabing “kapisan”,
nangangahulugan ito ng kasama.; samahan.; kasapian. Sa isang “kapisanan”, magkakapisan ang mga myembro. Kasama sa
kahulugan ang pagdadamayan.
113[113] senior – mga nasa ikaapat na baitang na, mga graduating. Isa mga kategorya ng mga esudyante sa hayskul o
koloehyo: freshman, sophomore, junior, senior.
114[114] lambing – lamyos, giliw. Hal: Malambing ang kanyang boses = Malamyos o magiliw ang kanyang boses.
115[115] paris ng katotohanang ang umaga’y sumusunod sa gabi – paghahambing na ang punto ay bigyang diin ang
katiyakan ng sinasabi o ipinapaliwanag.
116[116] mamamayang Amerikano lamang -- national lamang ng Amerika. Binibigyang-diin ang pagiging “sakop” ng
mga Kanaka. Ang mga national ay wala ng mga karapatan at pribelihiyong tinatamasa ng mga citizen.
117[117] hindi natin sila kalahi – manipestasyon ito ng diskriminasyon. “Tagalabas” ang tingin ng mga Amerikano sa
mga lahing may kulay ang balat. Salungat ito sa mga ideyal ng mga “founding fathers” ng Amerika, gaya ng pagkakapantay-
pantay.
Nang umuwi si Merton, halos ang mga kasabay rin niya sa malalo na mga debutante ang
kanyang kasamang umuwi, ngunit hindi na gaya ng dati. Kahit na siya nag-iisa sa kubyerta kung
ayaw lumabas ni Noemi, ay maanong sulyapan121[121] man lamang siya. Kung pagmasdan
niya’y tila pa nasusuklam sa kanya, dahil sa nanghahaba ang kanilang mga labi 122[122], at
nagsisitalim ang kanilang mga mata sa pagtanaw sa kanya.
“Ano kaya ang sasabihin ni Ama, kung malamang nag-asawa ako sa isang hindi namin
kalahi, sa isang kayumangging124[124] Kanaka?”
Disyembre na nang sila’y papauwi sa Los Angeles. Ilang araw na lamang at Pasko
na. Sa loob ng kanilang suite de luxe sa bapor ay inisa-isa ni Merton kay Noime kung gaano
magiging kasaya ang kanilang Pasko. Humigit-kumulang127[127] ay nababatid ni Noemi na
milyonaryo ang ama ni Dan, kaya’t di kataka-takang magkaroon siya ng Paskong lalong masaya
sa kanyang buhay sa piling ng sinumpaan niyang “sa buhay at kamatayan”128[128] ay kanyang
makakahati129[129].
119[119] Maano – e ano naman. Expresyon ng pagsalungat sa pinapatungkulan nitong ideya o opinyon. Ikinakabit sa
unahan ng salitang kung o kung hindi para sabihing hindi problema ang itinuturing na problema o para kwestyunin ang isang
asersyon. Hal, Maano kung matanda na. (Pagkuwestyon sa pagtawad sa kakayahan ng isang matanda).
120[120] bayan ng pagkakapantay-pantay ang Amerika – ito ang islogang ipinangangalandakan ng Amerika sa buong
daigdig, partikular sa mga sakop nitong bansa. Sa Pilipinas, ang ganitong mga ideyal ay bahagi ng kurikulum ng formal
education. Ganito, halimbawa, ang bitbit na paniniwala ni Carlos Bulosan, na halos kasabayan ni
DAR na pumunta sa Amerika noong 1930, panahon ng Depresyon.
122[122] nanghahaba ang kanilang mga labi – umiingos, expresyon ng pagmamaliit . Sa kuwento, inilalarawan nito
ang inggit at galit ng mga dalaga kay Noemi.
123[123] alituntuning magdaraya ng lipunan – mga gawi na nakasisira ng kapuwa; tiwaling panununtunan sa buhay.
Binibigyang-diin dito ni Merton ang pag-ibig niya kay Noemi.
124[124] kayumanggi – brown, kulay-lupa. Sa kontext ng pangungusap ni Merton, ito’y pagbibigay-diin sa pagkakaiba
ng lahing puti at lahing kayumanggi.
Ayaw na niyang maniwala ay nasisinag131[131] niya sa gayong mga kataga ang pangungusap
ng kanyang ama – matitigas, matutulis at mababagsik. Kilala niya ang kanyang ama. Sabi
lamang niya sa lumuluhang si Noemi na isang biro lamang yaon, bagama’t iniisip niya kung sa
Embassy132[132] o sa Baltimore133[133] sila tutuloy na mag-asawa pagsapit134[134] sa Los
Angeles. Hindi siya magtutuloy sa Hollywood.
“Nakita mo na!” ang sabi ni Merton kay Noemi. “Hayun ang awto138[138] namin. At
hayun si ama sa loob. Hinihintay tayo!”
Isang ngiting may kahulugan – ang ngiting may pangamba at alinlangan -- ang itinugon
ni Noemi sa malaking galak139[139] at lukso ng puso ng kanyang asawa. At sino naman ang
hindi malulugod?
“Sa bahay, at nang makapagpahinga kami agad!” ang utos ni Dan sa kanilang
tsuper141[141], na gaya ng karaniwang pag-uutos kung ginagamit niya ang nasabing kotse kung
siya ang nagpapalakad142[142].
131[131] nasisinag – nababanaag. Ipinapakita nito na halos alam na ni Merton ang sasabihin ng ama.
133[133] Baltimore – lungsod ng Maryland, USA. Isa sa pinakaabalang daungan sa buong Amerika. Itinatag ito noong
1729 at isinunod sa pangalan ng mga maharlikang Baltimore, mga British founder ng Maryland Colony (Micosoft Encarta
Premium Suite 2005)
136[136] perokaril – mula sa Espanyol na ferrocarril na ibig sabihin ay riles ng tren o daambakal.
137[137] Rolls Royce – isang primera klaseng kotxe. Produkto ng Rolls Royce, isa kompanyang ang pangalan ay
hango sa pinagsamang apelyido nina Charles Rolls at Henry Royce na mga pundador ng naturang kompanya. Binuo ang
kompanya noong 04 Mayo 1904 (Rolls Royce Motorcar.com. http://www.rolls-
roycemotorcars.com/#/the_company/history/the_beginning/).
“Mabuti nga’t nasa tabi ng dagat.” salo ni Dan. “Hindi na maninibago si Noemi, dahil sa
katulad din ng Waikiki beach. Makalalangoy kami kahit anong oras!”
Napatingin sa kanila ang matanda na tila sinusukat ang ibig na sabihin. “Bilang
pasalubong sa inyo,” sabi ng matanda, “ay magdaraos doon ng party146[146] ngayong gabi.
Pinaanyayahan ko na ang lahat ng dalaga’t binata sa Hollywood, karamihan ay mga artista sa
sine, upang masiyahan kayo sa pagsisimula sa pagsisimula ng isang bagong kabuhayan.”
Tatangu-tango ang matanda na tila noong lamang niya nakilala kung gaano kataas ang
napag-aralan ng kanyang manugang153[153]. Ibig sabihin ng kanyang sarili ay “Mahigit pa sa
roon” subali’t iba ang binigkas ng kanyang bibig: “Marahil ay mahuli-huli roon.”
“Nguni’t, Ama!” ang agaw ni Dan, “ang asawa ko ay marangal na babae. Tila hindi dapat
sa kanya ang gayong pasalubong.”
Tutugunin pa sana ng matanda ang pasalubong ay siya ang may handog, nguni’t biglang
tumigil ang awto sa tapat ng isang gusali sa tabi ng dagat.
“Narito na ang inyong bahay!” ang sabi sa kanila. “Lahat ay nakahanda na para ngayong
gabi!”
145[145] Bebe Daniels – Bebe Daniels. Screen name ni Phyllis “Bebe” Virginia Daniels, artista ng silent movie.
Ipinanganak sa Dallas, Texas noong 14 Enero 1901. Kauna-unahang gumanap bilang Dorothy sa pelikulang The Wonderful
Wizard of Oz”( Golden Silents.Com/ http://www.goldensilents.com/stars/bebedaniels.html. 17 October 2009).
149[149] wild party – tinutukoy dito ang mga pagtitipon o piging na mas nakatuon sa pagbibigay sa hilig ng katawan.
Kinatatampukan ng inuman, pagdodroga, at walang pakundangang sex.
[150] Fatty Arbucle – pangalan sa pelikula ni Roscoe Conkling Arbuckle, artista sa silent movie. Pinagbintangang pumatay kay
Virginia Rappe, isang ring artista sa silent movie, noong 1921. Napawalang-sala siya pero na-blacklist sa Hollywood sa loob ng
11 taon (Arbucklemania, Silent Movies.org. http://silent-movies.org/Arbucklemania/ScandalShort.html 17 Oct.2009).
[151] Miss Pringle – Eunice Pringle, usherette sa isa sa mga Pantages theaters. Naghabla ng kasong rape laban kay Alexander
Pantages (may-ari ng Pantages theater chains sa iba’t ibang lugar sa Amerika) noong 1929. Hinatulan Si Pantages ng 50 taong
pagkakabilanggo.
Ayon sa mga “tisimis” sa Hollywood, binayaran daw si Pringle ni Joseph P Kennedy ng $10,000 para pumasok sa isa
sa mga teatro ni Pantages at akusahan ito ng rape. (Sinubukang bilhin ni Kennedy ang mga teatro ni Pantages pero tumanggi ang
huli). Namatay sa cyanide poisoning si Pringle noong diumano ay ipagtatapat na niya ang nabanggit na “pakana” (Eunice
Pringle: Encyclopedia. All Experts. http://en.allexperts.com/e/e/eu/eunice_pringle.htm).
Ang lahat ay lasing. Lasing na ang lahat na ang mga mata’y nakulabaan155[155] na ng
matapang na sugapa156[156] ng alak, kung kaya’t hindi na napapansin ang kahiya-hiyang
kalagayan ng lahat. Si Dan ay lasing na rin. Apat na kilalang artista sa Hollywood ang
nagpupulupot157[157] ng katawan nilang halos ay bilad nang lahat sa kanyang matipunong
katawan.
“Ano, Noemi?” ang bati sa kanya. “Hindi ba nanghihinawa160[160] ang pag-ibig mo kay
Dan? Ibig mo ba ng ganyang buhay? Hindi ka ba nasusuklam161[161]? Kung ibig mong
tumakas ngayong gabi ay nariyan ang kotse. May bapor na tutulak bukas. Pababaunan kita ng
sampung libong dolyar162[162]. Ano, sumagot ka?”
“Hindi magiging maligaya sa piling mo si Merton,” ang sabi uli. “Sa habang panahon ay
lalayuan siya ng kanyang mga kakulay, ng kanyang mga kalahi. Gagawin kong $25,000,
pabayaan mo na lamang siya.”
154[154] kahuli-hulihang inaalis bago matulog – panty o brief. Masasalamin sa ganitong ligoy na saradong bagay pa
rin sa panitkan noong panahon ni DAR ang tahasang pagtalakay ukol sa sex at sa mga bagay na may kaugnayan dito.
155[155] nakulabaan – galing sa salitang ugat na kulaba oputing lamad na bumabalot sa tao-tao. Nagiging sanhi ito ng
katarata, sakit na nagiging sanhi ng pagkabulag.
159[159] kuwadro – frame ng litrato. Binibigyang diin nito ang matamang panonood ni Noemi sa mga nangyayari sa
kanilang bahay.
161[161] nasusuklam – galing sa salitang ugat na suklam na katumbas ng poot o matinding galit; napopoot
162[162] dolyar – pera ng Amerika. Ang alok na sampung libong dolyar ng ama ni Dan Merton kay Noemi ay isang
manipestasyon ng isang konsumeristikong lipunan kung saan pati pag-ibig ay tinatangkang bayaran.
165[165] sayandamo – sayang damo, isa sa mga kostyum ng mga mananayaw ng Hula.
Sa gayo’y tila nagising ang mga lalaki. Ang kanyang katawang katutubo ang
pagkakayumanggi at hindi sinunog sa araw169[169], paris ng mga Amerikana, nguni’t walang
iniwan sa kumikiwal170[170] na ahas ang galaw ng katawan, pati ng dalawang bisig at ng
dalawang paa, ang damdaming makahayop171[171] ng mga lalaki ay nagising. Iniwan ang mga
kapiling nilang babae at ibig nilang yakapin, lingkisin172[172] at kung ano pa, nguni’t maliksi
naman nitong naiwasan.
Sa gayong ayos nadilat ang mga mata ni Merton. Nakita niya ang babaing “una at huli”
niyang inibig ay nasa bunganga ng mga halimaw na lasing na hindi nalalaman ang ginagawa.
Bigla siya nagpupumiglas sa apat na babaing “namumulupot” sa kanya at humadlang sa
nagsisihabol kay Noemi.
“Mga alibugha,” nakadipang wika niya sa paghadlang sa lahat. “Madudurog ang liig ng
sinumang mangangahas humipo sa katawan ng asawa ko!”
Nang lumingon siyang muli ay wala nang ibang tao sa bulawagan177[177]. Pati ang
biyenan niya ay wala na rin. Walang natira kundi si Dan Merton na hawak sa kamay ang isang
tsekeng178[178] $500,000. Nguni’t yaon man ay pinagkasunduan nilang ibalik sa matanda.
“Babalil uli tayo sa Honolulu!” ang may pagdaramdam na sabi ni Dan Merton. “Iniwan
ni ama ang pabaon niya sa atin!”
“Nasabi ko na sa iyo,” ang ulit ni Noemi. “Kahit saan ay masisiyahan ako, nasa piling
lamang kita, aking hari!”
167[167] orkestra – grupo ng mga musikero na humahawak ng iba’t ibang instrumento, gaya ng gitara, biyolin, tambol,
atbp.
168[168] Hulahula – Hula, katutubong na sayaw ng Hawaii. Ayon sa internet site na Alternative Hawaii, ang Hula ay
“kaluluwa ng Hawaii na ipinahahayag sa pamamagitan ng galaw.” Naniniwala ang mga Hawaiian na ang kauna-unahang Hula ay
sinasayaw ng mga diwata, kaya itinuturing itong sagrado.
169[169] sinunog sa araw – sinadyang ibilad sa araw para umitim. Sa kontexto ng pinanggalingan nitong pangungusap,
panarurunggitan ang mga Amerikano na nagpapaitim ng balat sa pagbibilad; samantalang ang kulay ng balat ni Noemi at likas,
kaya mas mainam.
171[171] damdaming makahayop – tumutukoy sa libog ng mga lalaking nanonood kay Noemi habang siya ay
sumasayaw.
172[172] lingkisin – mahigpit na puluputan, tulad ng ginagawa ng sawa sa pagkain nitong hayop bago lunukin.
175[175] Aloha – pamagat ng awit. Maraming kanta sa Hawaii na may pamagat na “Aloha”. Tingnan sa INDEX ang
“Aloha O’e” o “Farewell to Thee” na nilikha ng huling reyna ng Hawaii na si Lili ‘uokalani.
178[178] tseke – sabstityut sa pera. Isang printed form na ginagamit para bigyan ng instruksyon ang bangko na ibigay
ang halagang nakasulat sa naturang form sa taong nakapangalan dito.
“Pag-ibig! Pag-ibig, kaibigan, ang makapaglalapit sa Silangan at Kanluran” – ang buong
kasiyahang nasabi ni Merton nang matapos isalaysay ni Mrs. Noemi Merton ang magandang
romansa179[179] ng kanilang pag-iibigan. “Ang langit at lupa man ay mapaglalapit, dahil sa
pag-ibig!”
Sa katunayan, nang magbalik sila, ang editor ding kaibigan ng kanyang ama ang
nagbigay sa kanya ng tungkuling makasama sa staff183[183] ng pahayagang kanyang
sinusulatan matapos tukuyin sa kanya ang “Sinasabi ko na nga ba!”
“Maganda nga sana ang aking bayan,” ang sabi pa ni Merton, “datapuwa’t lumabis nang
totoo ang yabang na balang araw ay mahuhulog din sa kanyang sariling bigat184[184].”
-WAKAS-
181[181] paraiso – isang ideal na lugar na walang suliranin at tinatamasa ang mga biyaya ng kalikasan sa buong
kasaganaan nito; langit.
182[182] aristokratiko – dugong bughaw; may negatibong higing ang gamit sa pangungusap dito, may tonong disgusto
sa mga taong ito na mapagmataas.
184[184] mahuhulog din sa kanyang sariling bigat – isang idioma na nagsasabing ang yabang ng isang tao ang
magiging dahilan ng kanyang pagbagsak.