Teorija i poetika

Od antike, a posebno od Aristotela i njegovih čuvenih traktata – Poetike i Reto-

rike – veći deo teorijskog znanja o književnosti obuhvatala je upravo disciplina
zvana poetika. Ova poslednja je, od početka pa sve do kraja prosvetiteljstva, po-
stojala pre svega kao normativna poetika, odnosno ona koja je piscima unapred
nametala pravila stvaranja književnosti. Kasnije (manje-više od XIX veka) – po-
čela je da funkcioniše i kao opisna poetika (koja registruje i opisuje već postoje-
ća književna dela). Još kasnije – tek na kraju XIX veka – pojavila se i u obliku
istorijske poetike, to jest discipline koja je istraživala promene književnih oblika
i njihovu evoluciju u književnoistorijskom procesu Sve ove varijante poetike iz-
lagale su, naravno, i teorijske koncepcije, na primer, o načinima unutrašnje orga-
nizacije književnog dela, o građenju predstavljenog sveta i slično (teorija kom-
pozicije), o stilskim sredstvima korišćenim u delu (stilistika), o opštim pravilima
njegovog građenja (genealogija) ili vrstama stiha, ritmu i rimi (versologija).11
Međutim, poetika je – uostalom, slično kao i retorika (koja je takođe u velikoj
meri uticala na nauku o književnosti) – obavljala više praktične funkcije i obez-
beđivala umetnička sredstva za analizu književnih dela i stvaranje osnove za nji-
hovu interpretaciju.
Teorija 20 vijeka
Teorija književnosti je, dakle, oduvek bila disciplina koja je izazivala kontrover-
ze, ali se, nezavisno od svih ovih mišljenja, razvijala – naročito kroz čitav prote-
kli vek – obilato i plodno, stvarajući nove škole, pravce i stilove refleksija.
Dvadeseti vijek je također bio vrijeme nastanka najvećeg broja teorijskih struja i
škola u istoriji kao i podjednako snažnih napada na teoriju književnosti i njenih
velikih kriza. Povećano interesovanje teoretičara književnosti za teoriju pojavlji-
valo se povremeno, u talasima, od početka vijeka pa sve do osamdesetih godina.
Najpre (posle antipozitivističkog preokreta) –je trebalo postaviti teorijske osno-
ve i odrediti opšti oblik disciplini proučavanja književnosti. Zatim (u vreme
strukturalizma) – jer je vredelo krenuti putem koji je utrla opšta lingvistika,
stvoriti sistem književnog jezika i istovremeno na njemu zasnovati nauku o knji-
ževnosti. Potom (kad su se pojavili prvi znaci poststrukturalizma) – jer je trebalo
izvršiti temeljnu reviziju dotadašnjih načina razmišljanja o književnosti. I, na
kraju, osamdesetih godina, kad se sve češće počelo govoriti o krizi teorije pa čak
i o njenom sumraku ili „kraju“ – kad je trebalo ozbiljno postaviti pitanje u kojem
obliku se njome treba dalje baviti.
Teorija i interpretacija
Poslednje dvije decenije XX vijeka kad je počelo veoma ozbiljno da se razmišlja
o zavisnosti teorije i prakse u okviru teorije književnosti, a konkretno: o odnosu
između teorijskih modela i interpretativnih praksi. Tada su se, takođe, ponovo
vratila pitanja koja su na opštem planu već odavno postavljana. Dakle, šta je va-
žnije: misaona spekulacija o književnosti i stvaranje teorijskih koncepcija koje
će biti u stanju da objasne i opišu njenu prirodu? Ili, pak, praksa, dakle, jedno-
stavno čitanje i interpretacija književnih dela? Ili, drugačije rečeno – da li knji-
ževnost možemo interpretirati u potpunosti slobodno ili interpretaciju moramo
blagovremeno ograničiti nekim pravilima i unaprijed odrediti njen cilj? Ako je i
moramo ograničiti, onda uz pomoć kojih kriterijuma – da li bi to trebalo da bude
saglasnost s hipotetičkom namjerom autora (jednostavno rečeno: s tim „šta je
autor imao na umu“)? Ili bi to trebalo da bude recimo, na primer, podudarnost sa
istinomU XX veku su se dešavali brojni teorijski sporovi o slobodi interpretacije
– a posebno o granicama i mogućnostima njene ingerencije za književno delo, a
takođe i o jeziku kojim se interpretatori književnosti služe s ciljem izražavanja
njenog smisla, kao i o diskurzivnom statusu književnog komentara ? Ovi sukobi,
međutim, ostali su nerješeni, a problemi odnosa teorije i interpretacije, kao i pi-
tanje slobodâ i ograničenja postupaka interpretiranja književnosti, do danas su
ostali problemi koji stalno izazivaju burne diskusije među teoretičarima knji-
ževnosti.
Uloga čitaoca
Važno je precizno odrediti ulogu čitaoca: smatralo se, na primer – posebno u
okviru fenomenologije književnosti ili teorije književne komunikacije – da inter-
pretacija uistinu doprinosi stvaranju značenja književnog dela, ali da se ovaj pro-
ces dešava samo zahvaljujući „partituri“ koju je autor upisao u delo, odnosno
predloženom projektu za njegovo izvođenje, te – na kraju – da upravo piščeva
zamisao unapred određuje tok čitanja književnosti.
Pojam interpretirati
Umberto Eko izneo najkonzervativniji stav i nastupao je u ulozi odlučnog prista-
lice ograničenja slobode interpretacije, izjašnjavajući se pri tom za uvođenje ja-
snih kriterijuma pravilnosti tumačenja književnih tekstova. Nabrojao je tri
osnovna izvora značenja književnosti – intenciju autora (intentio auctoris), in-
tenciju čitaoca (intentio lectoris) i intenciju dela (intentio operis) – s kojima tre-
ba usklađivati rezultate interpretativnih postupaka. U klasičnom sporu o inter-
pretaciji – podsećao je Eko – prije svega se nastojalo riješiti da li je najvažniji
cilj interpretacije otkrivanje u književnom tekstu onoga što je njegov autor imao
nameru da kaže ili pronalaženje onoga što tekst govori, nezavisno od namjere
autora. Dakle, u interpretativnom postupku – rezimirao je – dužni smo da obra-
ćamo pažnju na strukturu samog književnog dela i na hipotetičku zamisao auto-
ra, kao i – napokon – na sve ono što u izvesnom smislu možemo „uneti“ u to de-
lo zahvaljujući svojoj sopstvenoj kompetenciji. Tek ovakvo povezivanje tri izvo-
ra značenja književnosti može u potpunosti da pruži tačnu interpretaciju.

Poststrukturalizam se, dakle, pokazao kao pravac pre svega metateorijskog ka-
raktera; glavni problem koji je zaokupljao pažnju teoretičara književnosti postao
je ovde saznajni i ontološki status teorije književnosti, njenih mogućnosti i cilje-
va, a pre svega – perspektive njenog daljeg funkcionisanja. Poststrukturalistički
preokret često je bio određivan i kao „antipozitivistički preokret šezdesetih godi-
na“ s obzirom na to da je izvršio isto tako radikalne promene modela teorije /
nauke o književnosti.
Strukturalizam je nesumnjivo bio najekspanzivniji pravac u humanistici XX ve-
ka. Ako za njegov početak uslovno prihvatimo datum objavljivanja Opšte lin-
gvistike Ferdinanda de Sosira (1857–1913) – odnosno 1916. godinu, ako za nje-
gov vrhunac uzmemo posleratnu fazu inspirisanu mišlju Klod Levi-Strosa (rođ.
1908) i ako prihvatimo da je pravac zvani poststrukturalizam svojevrsna „muta-
cija“ strukturalizma, onda se možemo složiti s tim da je strukturalizam trajao
skoro čitav XX vek, štaviše – da njegove posledice osećamo i danas. Strukturali-
zam se u teoriji književnosti razvio pre svega pod uticajem dva snažna impulsa
koji su dopirali iz strukturalne lingvistike i strukturalne antropologije.
Polifonija – pojam koji je Bahtin uveo u istraživanja književnosti u knjizi o Do-
stojevskom (1929). Polifonija doslovno znači višeglasje: govori pojedinih likova
u romanu, koji se odlikuju različitim pogledima na svet, samostalno postoje, stu-
paju međusobno u različite polemičke odnose i nisu podređeni nadređenoj svesti
autora. Prava polifoničnost je, prema Bahtinu, „beskrajni dijalog o krajnjim
stvarima“,* što znači da to nije striktno tekstualna (kompoziciona) kategorija
već i filozofska pa, čak, i teološka. Pojam polifonije je u tesnoj vezi s pojmom
„nedovršenog dijaloga“ u kojem nikada ne biva izgovorena poslednja reč.
FROJDOVA TOPOGRAFIJA PSIHE
Od 1900. godine Frojd govori o tri sistema: Svest (Sv), usko vezana s percepci-
jom, povezuje nas sa svetom i nalaže nam da delujemo prema racionalnim krite-
rijumima. Podsvest (Psv) krije u sebi ono što potencijalno može biti osvešćeno
(pamćenje, znanje) i tu nastaje verbalizacija nesvesnih predstava. Na kraju,
Nesvesno (Nsv) u sebi sadrži sve ono što nikada ne može biti osvešćeno i što
pripada nagonskoj (biološkoj) sferi, što stvara potisnute sadržaje koji nikada ni-
su dospeli do Podsvesti. Ono što je nesvesno, nikada se ne ispoljava kao takvo,
već isključivo kroz znakovnu reprezentaciju d dvadesetih godina Frojd govori o
tri instance između kojih nema tako izraženih granica: a. das Es (To, id ) je na-
gonska (bezlična) strana ličnosti (prvi put uvedena u delu Ego i id – Das Ich und
das Es, 1923) koja približno odgovara Nesvesnom. Das Es je „velika zbirka libi-
da“, odnosno seksualne energije nataložene u biološkim izvorima nagona (ova
teorija više je naturalistička od prve). Das Es je neobuzdan haos, neizdiferenci-
rana stihija koja, nasuprot organizovanom das Ich (Ja), „nema nikakvu organiza-
ciju“. Može se reći kako nepovezana libidalna energija das Es rastvara od dole,
rastače snažan kartezijanski subjekat. b. das Ich (Ja, ego). Ja je uronjeno u Ono i
funkcioniš Opozicija između Ja i Ono jednaka je opoziciji između razuma i stra-
sti. c. Über-Ich (Nad-Ja, superego) je interiorizacija zabrana i normi (roditelj-
skih, društvenih, kulturnih), sudija (cenzor) Ja, instanca savesti, samoposmatra-
nja interiorizovanih ideala. „Nad-ja proizlazi neposredno iz roditeljske instanci-
je.“
JEZIČKI ZNAK
Jezički znak je bio definisan kao povezanost akustičke slike (signifiant = ozna-
čitelj) i pojma (signifié = označeno). De Sosira nije, dakle, interesovao stvarni
predmet koji je predstavljao znak,16 već samo sistemski („čisti“) odnosi zvuko-
va i pojmova. Zahvaljujući ovakvim pretpostavkama mogao je imanentno (to
znači, bez pozivanja na bilo šta izvan njega) istraživati sistem jezika. Samim tim
se realizovala pretpostavka koju je istraživač takođe veoma jasno formulisao već
u uvodu: „Jezik je celina sam po sebi i princip klasifikacije.“
FRANCUSKI STRUKTURALIZAM
Godine 1966. i u Francuskoj su izašla dva važna teksta koja ne samo što su su-
mirala uzroke fascinacije lingvista strukturalizmom šezdesetih godina već su i
pravila bilans posledica takvog stila mišljenja za nauku o književnosti. Bio je to
kratak, ali i sada čuveni tekst Žerar Ženeta (rođ. 1930), „Strukturalizam i knji-
ževna kritika“,48 kao i još čuvenija „Kritika i istina“49 Rolana Barta (1915–
1980). Uostalom, obojica su – kako Ženet tako i Bart – krenuli u pravcu koji su
ranije odabrali, a koji se najjednostavnije može odrediti pomoću 46 Ibid., str. 80.
47 Ibid., str. 97–117. 48 Ž. Ženet, Figure, Vuk Karadžić, Beograd, 1985, prevod:
Mirjana Miočinović. 49 R. Barthes, Critique et vérité, Paris, 1966. Kod nas obja-
vljen drugi deo u prevodu Ivana Čolovića, u: Rolan Bart, Književnost. Mitologi-
ja. Semiologija, Nolit, Beograd, 1971. Uloga gramataičkih pravila u poeziji Gra-
matički nivo – retorički nivo Francuski strukturalizam 236 Književne teorije XX
veka sugestije date u naslovu Ženetovog teksta; i jedan i drugi su uvideli duboku
srodnost metodâ strukturalizma i načina rada književne kritike, pa čak se – kako
je to Ženet formulisao – strukturalizam, prema njihovom mišljenju, nalazio „im-
plicite u kritičkoj delatnosti“.50 Opšte principe strukturalističke poetike Ženet je
izložio još početkom šezdesetih godina,51 a ovde je nastojao da sabere i rezimi-
ra sve koristi koje od strukturalizma može imati upravo književna kritika. Zato
što „i kritičar rasklapa strukture na sastavne elemente“, a „kritička misao... iz-
građuje strukturisane celine uz pomoć jedne strukturisane celine – dela“.52
Književna kritika je, dakle, vrsta „strukturalističke delatnosti“ zasnovane na
pretpostavci koju je izneo Bart tri godine ranije, a to je da u stvari nema
Fenomenologija je pravac u istraživanjima književnosti koji se izvodi iz fenome-
nologije Edmunda Huserla (1850–1938). Obično se povezuje s radovima Roma-
na Ingardena. FENOMEN (grč. phaino – pojavljivati se) – „je nešto što se poja-
vljuje, nešto što vidimo onakim kakvim ga vidimo i što možemo verno opisati
ne izričući o tome nikakav sud sve dok to ne vidimo onakvim kakvim jeste“.*
ARHETIP (grč. archetypos = praobrazac) – u Jungovoj teoriji (od 1919. godine)
skrivena predstava ukorenjena u kolektivno nesvesnom koja vlada ljudskom
psyche. Arhetipovi, kao nadindividualne strukture uobrazilje, opiru se racional-
noj analizi. Kao prvobitnu sliku, arhetip treba strogo razlikovati od slike (vizuel-
ne ili jezičke) koja je njegova pojedinačna reprezentacija (pogledati: Simbol). U
strukturalističkoj koncepciji Nortropa Fraja, arhetip je povratna slika koja omo-
gućava međusobno povezivanje najmanje dva književna dela, a zahvaljujući to-
me i „integraciju našeg književnog iskustva“.*
Denotacija – elementarni značenjski domen određenog znaka. Denotat – osnov-
na definicija na koju se može prevesti znak ili njegov pojmovni ekvivalent (na
primer, mališan – veoma malo dete).
Konotacija – širok značenjski domen određenog znaka (sve moguće asocijacije
koje znak pokreće (na primer, mališan – mladost, nevinost, bespomoćnost, nepo-
slušnost
Smrt autora“ – čuvena formula Rolana Barta koja označava simbolično uklanja-
nje iz teorijskog diskursa (teorije interpretacije) kategorije „autora“ kao hipote-
tičkog garanta ispravnosti tumačenja književnog teksta, a kao zamena za otvara-
nje polja stvaralačke aktivnosti čitaocu – stvarnom tvorcu književnog teksta. Uz-
nemirujuća Bartova definicija, koja se našla u naslovu njegovog eseja iz 1968.
godine, imala je, dakle, za cilj kritiku prinudâ koje je teorija nametala interpreta-
tivnim praksama. Bart je na taj način narušavao postulat razumevanja književ-
nog teksta u skladu s takozvanom autorskom intencijom.
STRUKTURA/SISTEM – najjednostavnije shvaćena struktura je: sklop, građa,
unutrašnja organizacija, konstrukcija. Termin proizlazi iz teorije organizama
XIX veka. Na prelazu iz XIX u XX vek, kao i na početku XX veka, on se poja-
vio, između ostalog, i kod nemačkog filozofa Vilhelma Diltaja („psihička struk-
tura“), u psihoanalizi Sigmunda Frojda („struktura nesvesnog“), a nešto kasnije i
u fenomenologiji književnosti Romana Ingardena („struktura književnog dela“).
Međutim, tu je struktura značila samo sklop, topografiju, raspored nivoa ili obla-
sti – dakle, još uvek nije imala tako precizno i konkretno značenje koje su ovom
terminu dali praški i francuski strukturalisti. Treba, takođe, imati u vidu da
„otac“ strukturalizma – Međutim, De Sosirovo shvatanje jezika kao sistema pot-
puno se poklapalo sa onim što će se podrazumevati pod pojmom strukture, u for-
mi u kojoj će se on pojaviti u okviru strukturalizma, i zato je, na kraju, upravo
taj termin prihvaćen kao naziv za čitav pravac. Kategorija „strukture“ ustalila se
tek posle 1929. godine (I međunarodni kongres lingvista u Pragu) u izrazu
„struktura datog sistema“ – te, dakle, kao definicija koja se odnosi na unutrašnju
organizaciju sistema jezika. Tada se pod strukturom počeo podrazumevati odre-
đen sistem elemenata povezanih veoma čvrstim unutrašnjim zavisnostima. Naj-
bolje tumačenje termina je ipak predložio švajcarski filozof i psiholog-struktura-
lista Žan Pijaže 1968. godine. Pijažeovu koncepciju su odlikovale sledeće osobi-
ne strukture: