TRİSTÖRÜN YAPISI VE ÖZELLİKLERİ

a) Tristörün yapısı ve çeşitleri :

Tristör en az dört silisyum yarı iletken parçanın birleştirilmesinden oluşan , anahtar ve doğrultma
görevi yapan bir elemandır. SCR ( Silikon Kontrollü Redresör) ismi de verilir. Değişik güçte tristörler
imal edilmektedir. Çalışma sahası ; 50 V – 8000 V , 0.4 A – 4500 A arasında olabilmektedir.

Tristörler sırasıyla birbirini takip eden “ P ” ve “ N ” tipi silisyumdan yapılmış dört yarı iletken
tabakadan yapılmıştır. Bu dört tabakanın en dışındaki “ P ” tabakası anot, diğer dıştaki “ N ” tabakası
katot görevi yapar. Yapısındaki yarı iletkenler çeşitli kalınlıktadır ve değişik miktarlarda
katkılandırılmıştır. Bu yüzden her katmanın iletkenliği farklıdır.

Yukarıdaki şekilde tristörün yapısı, diyotlu ve transistörlü eşdeğer devresi göstererilmiştir.

Transistörlü eşdeğer devresinde G ucuna bir akım verilince NPN tipi transistör iletime geçerek
kollektör akımı geçirmeye başlar. Bu kollektör akımı PNP tyransistör baz akımını sağladığı için PNP
tipi transistörde hemen iletime geçer ve emiter-kollektör üstünden NPN tipi transistörün beyzine akım
gönderir. Dolayısı ile G ucundan uygulanan akım kesilse bile transistörler birbirini besleme devam
eder, iletimde kalırlar.

b) Tristörün çalışması :

Tristörü doğru polarize etmek için anotuna ( + ) katotuna ( - ) gerilim verilmelidir. Uygulanan bu
gerilim değeri çok arttırılırsa bir noktadan sonra tristör aniden iletime geçip A –K direnci dolayısı ile
A – K voltajı düşer geçen akım artar. Eğer ters polarize edilip gerilim arttırılırsayine bir noktadan
sonra ters yönde ani akım artışı olur. Bu ise istenmeyen bir durumdur ve tristörü bozar. Tristörün
doğru polarize edilip A –K voltajının arttırılması ile iletime geçirilmesi kullanılan bir yöntem değildir.
Çoğunlukla A – K doğru polarize edildikten sonra geyte ufak bir gerilim darbesi verilip tristör iletime
geçirilir. Tristör bu şekilde iletime geçtikten sonra geyt gerilimi kesilse bile tristör iletimde kalır.

c) Tristörün kullanım alanları

Kumandalı doğrultucular, elektronik kontaktörler, zaman rölesi, DC ve AC motorların hızlarının

ayarlanması ve dönüş yönlerinin değiştirilmesinde kullanılır.

TRİSTÖR TETİKLEME YÖNTEMLERİ

 Anot-Katot gerilimdeki hızlı bir değişim: Anot – Katot gerilimi iletim yönünde çok hızlı bir
değişim gösterirse tristörü iletime geçirebilir. Nedeni de tristörün birleşim bölgelerinin bir
kondansatör gibi davranmasıdır.
 Doğru yönde Anot – Katot geriliminin çok arttırılması : Geyt gerilimi sıfırken ( Ig=0) anot –
katot gerilimi çok arttırılırsa tristör kırılma voltajından sonra iletime geçer.
 Işıkla tetikleme : Diyot ve transistörlerde olduğu gibi tristörlerde de foto elektrik etkisi ile
elektron hareketi başlatılabilir. Işık bir mercek yardımıyla silisyum yapıya uygulanır. Anot katot
arası iç direnç küçülerek tristör iletime geçer.
 Sıcaklığın arttırılması : Sıcaklığın artması ile tristör iletime geçebilir. Ancak bu istenmeyen bir
durumdur. Tristörün bileşim noktasındaki ısının artması kaçak akımların artmasına neden olur.
Eğer kaçak akım seviyesi eşik seviyesini geçerse tristör kendiliğinden iletime geçer.
 Geyt’ine düşük gerilim, küçük akım uygulama : Ençok kullanılan yöntemdir. Geyt’e uygulanan
düşük gerilimlerle, büyük gerilim ve akımlı devreler kontrol edilir. Tristörün anot – katot arası
direnci çok büyüktür. Geyt’e uygulanan düşük gerilim, anot – katot arası direnci küçültür ve
tristör iletime geçer. Bu yöntem DC ve AC devrelerde uygulanırken devre özelliklerinden
dolayı farklı şekillerde uygulanır. Tristörü DC’ de tetiklemek gayet basitken AC’ de tetiklemek
için Geyt polarması doğrultulmalıdır.

b) Tristörün DC’ de tetikenmesi yöntemi :

Tristörün DC tetiklenmesinde geyte tetikleme veren S anahtarı açık olduğu sürece Anot ve
katot’un doğru polarma olması , tristörün çalışması için yeterli değildir. S anahtarı kapatılınca tristörün
geyt ucu tetikleme voltajını alacağından iletime geçer ve yükü ( lambayı ) çalıştırır. Artık geyt akımı
kesilse bile tristör iletimde kalıp lamba yanmaya devam edecektir. Geyt’i tetiklemek için birinci
şekilde ayrı bir kaynak kullanılmış ikinci şekilde ise aynı kaynaktan tetik leme voltajı
alınmıştır.
 c) Tristörün AC’de tetiklenmesi yöntemi

Tristörü AC’de çalıştırmak DC’ de çalıştırmaya nazaran biraz daha dikkat isteyen durumdur.
Çünkü AC voltajda bilindiği üzere akım yönü devamlı değişmektedir. Yani tristörün Anot – Katot ucu
devamlı polarma değiştirmektedir. A-K arasına bir süre pozitif alternans gelirken bir süre de negatif
alternans gelir. Pozitif alternanslarda tristör tetiklenirse iletime geçer negatif alternanslarda ise Anot-
Katot zaten ters polarma olduğu için akım geçirmez. Yani yalıtımdadır. Yalnız her pozitif alternanstan
önce tristör yalıtımda olacağı için her pozitif alternansta tetikleme verilmelidir. Bu işlem AC gerilimin
bir kısmının değerinin düşürülüp sadece pozitif kısımlarının seçilip geyt’e uygulanması ile sağlanır.
Yani A-K üstündeki voltaj paralel bir koldan gerilimi düşürülüp bir diyot ile sadece pozitif kısımlar
seçilir ve geyte uygulanır. Bununla ilgili devre şeması aşağıda gözükmektedir.

TRİSTÖRÜ DURDURMA YÖNTEMLERİ

a) Tristörü durdurma yöntemlerinin açıklanması :

DC gerilimde tristör bir defa tetiklendiğinde tetikleme gerilimi kaldırılsa bile sürekli iletimde
kalır. DC gerilimde çalışma devam ederken tristörü durdurmak gerekebilir. Tristörü durdurmak
için, seri anahtarla durdurma, paralel anahtarla durdurma ve kapasitif durdurma yöntemleri
uygulanır. Temelde bütün bu yöntemler tristörün anot akımını kesmeyi amaçlamaktadır.

b) Tristörün seri anahtarla durdurulması

 Tristörün anot akımının geçtiği yol üstüne anahtar koyup, açarsak anot akımı kesilip tristör
durdurulur. Anahtar tekrar kapansa bile çalışmaz. Çalışması için geyte tetikleme vermek gerekir.
Şekildeki devrede S1 ve S2 anahtarları açıldığı zaman anot akımı kesilerek tristör yalıtım durumuna
geçer.

c) Tristörün paralel anahtarla durdurulması :

Tristöre paralel bir anahtar bağlayarak da anot akımı kesilebilir. Çünkü anahtara basıldığı anda
anot akımının tamamı anahtar üstünden geçer , anahtar tristörün A – K arasını kısa devre etmektedir.
Anahtardan elimizi çeksek bile artık tristör çalışmaz. Çalışması için geyte tekrar tetikleme vermek
gerekir. Şekildeki devrede S2 anahtarı tristörü durduran anahtardır.

d) Tristörün kondansatör ile durdurulması :

Tristörün A – K arasına bir an ters gerilim uygulamak tristörü yalıtım durumuna getirebilir. Ters
gerilimi ayrı bir kaynak vasıtasıyla uygulayabileceğimiz gibi yüklü bir kondansatörü tristör üstünden
ters deşarj etmek vasıtasıyla da sağlayabiliriz. Bu yönteme “zorlanmış komitasyon” yöntemi de
denmektedir. Yukarıdaki devrede S1 ile tristör iletime geçirildiğinde kondansatör de direnç üstünden
kısa bir sürede şarj olur. Daha sonra S2 butonuna basınca yüklü kondansatör tristörün katodundan
anoduna doğru deşarj olmak isteyecektir. Akmakta olan anot akımına zıt yönde olan bu deşarj akımı
kısa süreli yüksek bir değerde olduğu için anot akımını bir an engelleyip tristörün yalıtıma gitmesine
neden olur.

Tristörlerin Sağlamlık Kontrolü ve Uç Tespiti

Tristörler diyotlar gibi tek yönde akım geçirirler. Ancak anot - katot arasının iletime geçirilebilmesi
için geyt ucuna bir tetikleme sinyali uygulamak gerekir.
Tristörün anodunda artı, katodunda eksi polarma varken geytine pozitif bir darbe uygulandığında
tristör iletime geçer. Geyt akımı kesilse bile tristör iletimde kalmaya devam eder. Kesime götürmek
için A-K akımının ya da A-K geriliminin sıfırlanması gerekir.

Tristörün AVOmetre ile uçlarının tespiti

AVO metrenin problarını sırayla tristörün ayaklarına değdiriniz. Sadece iki aya karasında bir yönde
sapma olacaktır. Sapma olduğu anda siyah probun değdiği ayak geyt,diğeri ise katottur diyebilirsiniz.
Geri kalan diğer ayak ise anot olur .

Tristörün AVOmetre ile sağlamlık kontrolü

Analog AVOmetre ohm kademesine alınır. Ohmmetrenin eksi ucu (kırmızı prob) tristörün katoduna,
artı ucu tristörün anoduna tutulur. Ölçü aletinin ibresi sapmaz Herhangi bir iletkenle anot ile geyt (A-
G) arası kısa devre yapıldığında ölçü aleti ibresi hareket ederek bir değer gösterir Anot - geyt
arasındaki kısa devre açılsa bile ohmmetre değer göstermeye devam eder (Tristör tetiklendiği için
iletimdedir. Tetikleme bir defa yapıldıktan sonra, kesilse bile tristör iletimde kalmaya devam eder).

Uçlardan biri ayrılıp tekrar değdirildiğinde tristör kesime gider. Ohmmetre değer göstermez. Uçlar yer
değiştirdiğinde tetikleme olmaz
2. DİYAK

2.1. Diyakın Yapısı, Çalışması

Sembolü Uygulamada Diyak

İki uçlu bir tetikleme elemanıdır. İki yönde akım geçirir. Tetikleme ucu olmayan iki tristörden
oluşmuştur.

2.2. Özellikleri
Diyak, bir sinyali (akımı) belli bir seviyeye kadar (her diyakın belli bir geçirme gerilimi vardır)
geçirmez. Daha açık bir ifade kullanırsak: Uçlarına uygulanan gerilim 20 – 45 Volt arasında
olduğunda iletken hale geçer.

2.3. Kullanıldığı Yerler

Diyaklar, darbe osilatörü olarak, tristör ve triyakların tetiklenmesi işlemlerinde kullanılırlar.

2.4. AVO metre ile Diyakın Sağlamlık Kontrolü

Şekil 2.2: Diyak ölçme bağlantısı ve pano görüntüsü

Diyakı AVO metre ile yukarıdaki gibi ölçmeye çalışınız. Her iki yönde yüksek direnç ölçeceksiniz.
Eğer bu sonuca vardıysanız, diyak sağlamdır diyebilirsiniz.

3. TRİYAK

3.1. Triyakın Yapısı ve Çalışması

Şekil 3.1: Triyak sembolü, resimleri ve iç yapısı

 Triyakı tanımak isteyen öğrenciler, aşağıdaki notları okumadan, isterseniz hemen üstteki triyak
sembol ve çeşitlerine bir göz atınız ve şu anda hangi elemanı öğreneceğinizi somut olarak görünüz.

İki yönde akım geçiren güç kontrol elemanlarına triyak denir. Triyak, iki tristörün ters paralel
bağlanmasıyla oluşmuştur. Triyakın A1(Anot 1), A2(Anot 2) ve G(Tetikleme) uçları bulunur. Geyt
ucu, A1 ve A2 arasından geçen akımı denetler. Yük genelde A2 ucuna bağlanır.

3.2. Özellikleri

Triyaklar, DC ve AC gerilimde çalışır. DC’de çalışırken G ucu bir kez tetiklendiğinde A1–A2 arası
sürekli iletimde kalır. AC’ de çalışırken ise G ucu tetiklendiği sürece A1–A2 arası iletken olur.

Triyaklar hem pozitif hem de negatif gerilimlerle tetiklenebilir.

Triyaklar, AC gerilimle beslenen devrelerde kullanılırken G ucuna bağlanan tetikleme elemanlarıyla

tetiklenme açısı daha iyi ayarlanabilir. Bu sayede A1–A2 arasından geçen akım kontrol edilerek
alıcının istenen güçte çalışması sağlanabilir.

3.3. Triyakın AVO metre ile Sağlamlık Kontrolü

Triyakı AVO metre ile ölçerken, alttaki işlem şekilleri sizlere yardımcı olacaktır.

çççççççççççççççççççççççççççççççççççç

3.4. AVO metre ile Triyakların Uçlarının Bulunması

Triyakların uçlarını tespit ederken ya AVO metre ile aşağıdaki gibi ölçerek ya da kataloglardan
bakarak bulacaksınız.

AVO metrenin problarını sırayla triyakın ayaklarına değdiriniz, ölçü aletinde bir sapma görülünceye
kadar işlemi sürdürünüz. İbre saptığında skalada ki direnç değerini okuyunuz. Probları ters çeviriniz,
tekrar direnç değerini okuyunuz. Bu iki değer arasında çok küçük bir değer farkı vardır. Küçük direnç
okunduğunda AVO metrenin siyah probunun bağlı olduğu uç G (Geyt), kırmızı probun bağlı
bulunduğu uç ise A1 (Anot1) dir. Geri kalan diğer uç ise A2 ( Anot2) dir.