Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων

Φιλοσοφική Σχολή
Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας

Μάθημα: Νεοελληνική τέχνη 18ος-19ος αιώνας

Υπεύθυνη: Δώρα Μαρκάτου

Θέμα: Κωνσταντίνος Βολανάκης, “Τα Λιμάνια”

Φοιτήτρια: Γκούβελου Ελένη

Εξ: Ζ΄
ΑΜ: 6050

Ιωάννινα 2009
 Περιεχόμενα

1. Πρόλογος

2. Κυρίος Θέμα

α.Βιογραφικά και καλλιτεχνικά στοιχεία

β.Χωρισμός Λιμανιών
γ.Λιμάνια
δ.Κοινωνική διάσταση

3. Συμπέρασμα

4. Βιβλιογραφία
 1. Πρόλογος

Στα θαλασσογραφικά έργα του Βολανάκη κύριο ρόλο παίζουν τα “λιμάνια”, που είναι
και το θέμα πάνω στο οποίο εστιάζει η συγκεκριμένη εργασία. Ο πρώτος στόχος της
παρακάτω εργασίας είναι να τοποθετήσει “τα λιμάνια” σε ένα διαχωρισμό μεταξύ τους,
ώστε να γίνει καλύτερα η μελέτη τους. Η αντιπαραβολή αυτή γίνεται βάση των κριτικών οι
οποίοι ασχολήθηκαν με τα συγκεκριμένα έργα. Ο δεύτερος στόχος είναι να περιγράψει
κάποιους συγκεκριμένους πίνακες με το θέμα των λιμανιών ώστε να καταλάβουμε την
εξελικτική πορεία του συγκεκριμένου θέματος στο καλλιτεχνικό έργο του Κ. Βολανάκη, από
την περίοδο του Μονάχου ως την ελληνική περίοδο. Για αυτό το λόγο δεν θα εξετάσουμε
μόνο τα ελληνικά λιμάνια(Πειραιά, Βόλο), αλλά και τα ιταλικά λιμάνια. Πιο συγκεκριμένα θα
γίνει περιγραφή σε ένα ιταλικό λιμάνι, στο λιμάνι του Πειραιά και στο Κεράτιο, καθώς και
μια μικρή περιγραφή στο λιμάνι του Βόλου, ένα πολυζωγραφισμένο θέμα, συγκεκριμένα
τέσσερις φορές. Και τρίτος στόχος θα είναι να αναδειχτεί η κοινωνική διάσταση που
αντικατοπτρίζεται στα έργα αυτά. Από τους ανθρώπους που υπάρχουν, δηλαδή τους
εργάτες, τους ταξιδιώτες, μέχρι τα πλοία της εποχής και γενικά τη ζωή του λιμανιού.
Είναι δεδομένο πως για την συγκεκριμένη εργασία, θα παρουσιαστούν και κάποια
στοιχεία από τη ζωή του, και γενικά για το καλλιτεχνικό έργο των θαλασσογραφιών του
καλλιτέχνη, και αυτό γιατί ο συγκεκριμένος πρώτα παρατηρούσε και μετά ζωγράφιζε,
πράγμα που δίνει στους πίνακές του μια νότα αλήθειας αλλά και ζωντάνιας. Δεν γίνεται να
μελετήσουμε τα λιμάνια χωρίς να ξέρουμε με ποιο τρόπο ξεκινούσε και τελείωνε τους
πίνακές του.
 2α. Βιογραφικά και καλλιτεχνικά στοιχεία

Ο Κωνσταντίνος Βολανάκης(1837-1907) γεννήθηκε στο Ηράκλειο

της Κρήτης και πέθανε στον Πειραιά Αττικής. Η διαμονή του ίδιου στην
Τεργέστη, εργαζόμενος στον εμπορικό οίκο Αφεντούλη, μας δίνει την
πρώτη επαφή του με τη θάλασσα. Παρατηρεί το λιμάνι, τα καράβια, τη
δομή των πλοίων. Με την παρότρυνση του Αφεντούλη να ασχοληθεί με
τη ζωγραφική είναι το πρώτο βήμα για να σταλεί στο Μόναχο. Στα 23
του μαθητεύει στην ακαδημία του Μονάχου, κοντά στον καθηγητή Karl
Theodore von Piloty, από όπου αποφοιτά με άριστα. Ο πρώτος του
πίνακας χρονολογείται στο 1866, με τίτλο τα “Ψαράδικα” της συλλογής
Κουλτίδη. Το 1867 συμμετέχει στο διαγωνισμό του αυστριακού κράτους
για την απεικόνηση της ναυμαχίας της Λίσσας. Η συμμετοχή αυτή του δίνει την ευκαιρία
να λάβει την αναγνώριση και την προβολή που του αναλογούσε. Επίσης, του δίνει την
ευκαιρία να ταξιδέψει στις ακτές της Αδριατικής και να “γνωρίσει” τη θάλασσα, την κίνηση
των καραβιών και την τοπογραφία των ακτών και των λιμανιών.
Κυρίως ασχολήθηκε με τοπιογραφικά και θαλασσογραφικά θέματα. Όμως η κριτική
που δεχόταν ήταν κυρίως για τα θαλλασογραφικά του έργα. Άλλωστε έχει χαρακτηριστεί
ως “πλοιογράφος” σε αντιστοιχία με τους Ολλανδούς “Portraitistes de bateaux”1 , αλλά και
“πατέρας και εισηγητής της θαλασσογραφίας στην Ελλάδα”2.
Στα τοπιογραφικά του έργα διακρίνουμε τη γερμανική και η ελληνική περίοδο. Μέσα
από τα έργα αυτά εισάγει τον εμπρεσσιονισμό στην Ελλάδα και αυτό κυρίως φαίνεται με το
έργο του “τσίρκο”.
Ως θαλασσογράφος, έχει επηρεαστεί σχεδόν από όλους τους θαλασσογράφους της
Ιταλίας, της Γαλλίας και της Ολλανδίας. Στα θαλασσογραφικά του έργα η θάλασσα
αποτελεί απλά το φόντο3, και την απεικονίζει σχεδόν πάντα γαλήνια. Τα έργα αυτά είναι
απόρια της παρατηρητικότητας του Βολανάκη, όμως η πραγμάτωσής τους γίνεται πάντα
στο εργαστήρι του. Για τα θαλασσογραφικά του έργα έχουμε σχεδόν πλήρη μελέτη της
κατασκευής τους. Συγκεκριμένα, <<χρησιμοποιούσε τελάρα, ο μουσαμάς ήταν ύφασμα
λινό και βαμβάκι, άπλωνε τα βασικά χρώματα αραιά στις περιοχές της θάλασσας, του
ουρανού και των καραβιών, χρώματα που είχαν βάση την ανιλλίνη. Τα διέλυε σε μερικώς
πολυμερισμένο(βρασμένο) λινέλαιο, επειδή στέγνωνε γρηγορότερα. Αφού άπλωνε με το
πινέλο τα βασικά χρώματα, σχεδίαζε με το μολύβι όλες τις λεπτομέρειες κα κυρίως εκείνων
των καραβιών>>4 . <<Ξεκινούσε με τη θάλασσα, συνέχιζε με το καράβι και επανερχόταν
στο τελείωμα της θάλασσας... ενώνοντας καράβι και θάλασσα. Σε πολλά σημεία του
πίνακα επανέρχονταν με βερνικοχρώματα και διόρθωνε κάποιες λεπτομέρειες ή και
ολόκληρα τμήματα της σύνθεσης>>5.
Στη σύνθεση των θαλασσογραφιών βοηθήσε η παρατήρηση της θάλασσας και
κυρίως το πως φαίνεται την ημέρα, τη νύχτα, τις διάφορες εποχές και το πως αλλάζει με τα
διάφορα καιρικά φαινόμενα.
Ένα από τα πιο ωραία θέματα στις θαλασσογραφίες του είναι το nocturno, το
νυχτερινό. Μας δίνει τις ρομαντικές διαθέσεις του καλλιτέχνη και προσπαθεί να μας
_________________________________________
1. Μανόλης Βλάχος, ο ζωγράφος Κωνστ. Βολανάκης, Εκδόσεις ΟΛΚΟΣ, Αθήνα 1974,
σελ.105
2. Μανόλης Βλάχος, ο ζωγράφος Κωνστ. Βολανάκης, Εκδόσεις ΟΛΚΟΣ, Αθήνα 1974,
σελ 106
3. Έλληνες Ζωγράφοι 19ος-20ος αι., Εκδοτικός οίκος ΜΕΛΙΣΣΑ, σελ 20
4. Λυδάκης, Βολανάκης, Εκδόσεις ΑΔΑΜ, Αθήνα 1997, σελ 189-190
5. Λυδάκης, Βολανάκης, Εκδόσεις ΑΔΑΜ, Αθήνα 1997, σημ 69, σελ 190
περάσει τη μαγεία της θάλασσας κατά τη διάρκεια της νύχτας, τη συμβολή του
φεγγαρόφωτου και τις διάφορες αντανακλάσεις πάνω στη μαύρη θάλασσα.
Το χρονολογικό πλαίσιο των θαλασσογραφιών του ξεκινά ήδη από την εποχή του
Μονάχου και συνεχίζεται στην ελληνική περίοδο. Επιστρέφει στην Ελλάδα και
εγκαθίσταται στον Πειραιά το 1883. Εργάζεται στο Σχολείο των Τεχνών ως καθηγητής
μέχρι το 1903 και παράλληλα το 1895 ιδρύει σχολή ζωγραφικής, το Καλλιτεχνικόν Κέντρον.
Τα τελευταία χρόνια της ζωής του έζησε αρκετά πενιχρά, οι πίνακές του δεν είχαν την
απήχηση που περίμενε, όπως επίσης δεν έλαβε το σεβασμό που του αναλογούσε.
 2β. Χωρισμός Λιμανιών

Ο συγκεκριμένος χωρισμός6 έγκειται γα την διεκόλυνση της μελέτης και τη

συμπύκνωση του υλικού, διότι υπάρχουν αρκετοί πίνακες με το όνομα “λιμάνι”. Επίσης
άλλος ένας λόγος είναι η εξελικτική φάση που υπάρχει με την εμφάνιση μεγαλύτερων
πλοίων από τα μικρά καϊκια, δηλαδή των ατμόπλοιων, και επομένως αυτό συντελεί στη
διεύρυνση του χώρου του λιμάνιου, έτσι γίνονται πιο μεγάλα με αρκετές προβλήτες. Οι
πίνακες χωρίζονται στα μικρά λιμάνια(1) και στους μεγαλύτερους λιμενικούς χώρους(2).
Στην πρώτη κατηγορία κυριαρχεί περισσότερο η θάλασσα παρά το λιμάνι το οποίο
δείχνει να χάνεται μέσα της. Τα πλοία είναι καϊκια, βάρκες και μικρά σκάφη. Τα στοιχεία
που εικονίζουν το λιμάνι είναι ξύλινα. Παράδειγμα της συγκεκριμένης κατηγορίας είναι τα
“Ψαράδικα” (συλλογή Κουλτίδη) και το “Λιμάνι” (συλλογή αδερφών Παπαλεξανδρή).
Χαρακτηριστικά αυτής της ομάδας είναι η απλότητα και η ποιητική διάσταση τους.
Στη δεύτερη κατηγορία έχουμε τα μεγάλα
λιμάνια. Η εποχή αυτών συμπίπτει με την
ανάπτυξη της ναυσιπλοϊας στην Ελλάδα, χωρίς
όμως αυτό να σημαίνει ότι και στην εποχή του
Μονάχου δεν υπάρχουν πίνακες αυτής της
κατηγορίας, πχ. το “Βαπόρι στο λιμάνι” (ιδιωτική
συλλογή). Σε αυτή την κατηγορία ανήκουν
πίνακες όπως το λιμάνι του Πειραιά, της Πάτρας,
του Βόλου, το Ιταλικό λιμάνι και πρότυπο
αποτελεί το στην Αποβάθρα(Εθνική Πινακοθήκη).
Παρατηρούμε ότι πλέον η προβλήτα είναι
τσιμεντένια, τα καράβια είναι ελικοκίνητα και
τροχήλατα ατμόπλοια. Άλλωστε το καράβι
αποτελεί το κέντρο του πίνακα. Επιπλέον στα
μεγάλα λιμάνια υπάρχει περισσότερο δράση,
κόσμος που ταξιδεύει, εργάζεται, περιμένει.
Στόχος του Βολανάκη σ'αυτούς τους πίνακες είναι
να αναδείξει την τοπιογραφική ακρίβεια, δηλαδή
Στην Αποβάθρα

το χώρο του λιμανιού, χωρίς όμως να χάσει κάτι από το λυρικό στοιχείο που θέλει να μας
προσδώσει ο Βολανάκης.
Έχουμε λοιπόν τα μικρά και τα μεγάλα λιμάνια. Παραθέτονται κάποιοι πίνακες που
ανήκουν και στις δυο κατηγορίες για να καταλάβουμε πλήρως το διαχωρισμό αυτό, που
όπως αναφέρθηκε υπάρχει για πρακτικούς λόγους.
_________________________________________
6. Μανόλης Βλάχος, ο ζωγράφος Κωνστ. Βολανάκης, Εκδόσεις ΟΛΚΟΣ, Αθήνα 1974,
σελ 125
 2γ. Λιμάνια

• Ιταλικό Λιμάνι(συλλογή Κουμούση)

Περιγραφή: Βλέπουμε ένα λιμάνι. Κέντρο της σύνθεσης είναι το καράβι, το οποίο
βρίσκεται στο δεύτερο επίπεδο της σύνθεσης. Στο πρώτο είναι η προβλήτα, η οποία είναι
επεκταμένη σε όλο το επίπεδο, ενώνεται στο βάθος με την ακτή.Σε αυτήν υπάρχει αρκετά
συνωστισμένος κόσμος γύρω από μια άμαξα η οποία ετοιμάζεται να ξεκινήσει. Επίσης
βλέπουμε ένα ζευγάρι το οποίο σκέκεται μπροστά από ένα παιδί που ζητιανεύει. Στο
βάθος είναι η ακτή η οποία απαρτίζει το τρίτο επίπεδο. Επίσης, αριστερά της προβλήτας
υπάρχουν δεμένες βάρκες.
Χρονολογείται μεταξύ 1883-1885 7. Είναι ένα Ιταλικό λιμάνι. Παρατηρούμε πλήθος
από διακοσμητικά στοιχεια. Το καράβι είναι αρκετά ογκώδες και βλέποντας το
παρατηρούμε ότι έχει μια αγγλική σημαία, δείγμα εμπορίου. Το συγκεκριμένο λιμάνι ανήκει
στην δεύτερη κατηγορία.

Ιταλικό λιμάνι,Albergo Macaron, Ελαιογραφία σε μουσαμά(0,74 x 146,5)

_______________________________________
7. Μανόλης Βλάχος, ο ζωγράφος Κωνστ. Βολανάκης, Εκδόσεις ΟΛΚΟΣ, Αθήνα 1974,
πίνακας σελ 181
 • Το λιμάνι του Πειραιά(συλλογή δήμου Πειραιώς)

Περιγραφή: Βλέπουμε ένα λιμάνι, το οποίο είναι γεμάτο με αγκυροβολημένα

καράβια, ιστιοφόρα και βάρκες. Δεν μπορούμε να τα διακρίνουμε πλήρως γιατί είναι
πυκνοζωγραφισμένα, αλλά διακρίνουμε με σχετική άνεση τα κατάρτια του. Υπάρχει μια
ενιαία προβλήτα με αρκετό κόσμο, η οποία χάνεται πίσω από τα καράβια. Στο βάθος
παρατηρούμε καράβια να εισέρχονται στον κόλπο του λιμανιού και ακόμα πιο πίσω
διακρίνουμε ένα κομμάτι ξηράς.
Χρονολογείται μεταξύ 1886-18908. Υπάρχουν έντονες εναλλαγές σκιοφωτισμού 9.
Πρόκειται για το λιμάνι του Πειραιά. Το μεγαλύτερο λιμάνι της νεώτερης Ελλάδας
είναι γεμάτο από κόσμο, καλοντυμένες κυρίες και κύριους, που κάνει τον περίπατό του στη
προβλήτα του λιμανιού. Είναι εμφανές ότι την περίοδο αυτή υπάρχει ευμάρεια που
μπορούμε να το κρίνουμε από τα ρούχα των ανθρώπων όσο και από το πλήθος των
αραγμένων καραβιών. Μπορούμε να πούμε ότι <<το έργο είναι ένα ενορχηστρωμένο
σύνολο αστικής ευφροσύνης>>10. Επίσης, παρατηρούμε από το σύνολο των καραβιών την
εξέλιξη στη ναυσιπλοϊα, που δεν θα μπορούσε να είναι κάπου αλλού εμφανές όσο από το
μεγαλύτερο λιμάνι μιας χώρας.

Το λιμάνι του Πειραιά, Ελαιογραφία σε μουσαμά(0,75 x 1,20)

________________________________________
8. Βλέπε σημ. 7
9. Μανόλης Βλάχος, ο ζωγράφος Κωνστ. Βολανάκης, Εκδόσεις ΟΛΚΟΣ, Αθήνα 1974,
σελ 130
10. Αντώνης Κωτίδης, Ελληνική Τέχνη, Ζωγράφοι του 19ου αιώνα, Εκδοτική Αθηνών
 • Ο Κεράτιος(συλλογή Καλκάνη)

Περιγραφή: Κέντρο της σύνθεσης είναι η μία εκκλησία γύρω από την οποία
υψώνονται τέσσερα τζαμιά. Τα καράβια είναι αραγμένα στην προβλήτα στα δεξιά και
αριστερά του πίνακα, καθώς και μια μικρή βάρκα στο κέντρο του λιμανιού στην οποία
φαίνεται η κίνηση από τα κουπιά . Η πόλη απλώνεται σε όλο το μήκος του πίνακα και
χωρίζει τον ουρανό από τη θάλασσα.
Χρονολογείται μεταξύ 1886-1890. Πρόκειται για το λιμάνι του Κεράτιου, στην
Κωνσταντινούπολη. Η εκκλησία είναι η Αγία Σοφιά με όλο τον όγκο της να υπερισχύει
μέσα στον ουρανό και να δεσπόζει πάνω από όλα τα σπίτια. Παρατηρούμε πως και εδώ η
θάλασσα είναι γαλήνια, χαρακτηριστικό δείγμα της τέχνης του Βολανάκη.

Ο Κεράτιος, Ελαιογραφία σε μουσαμά(0,64 x 1,12)

 • Λιμάνι Βόλου11(ιδιωτική συλλογή 12)

Περιγραφή: Βλέπουμε ένα λιμάνι. Μέσα σε αυτό πλέουν καράβια κάποια είναι πλάι
στην προβλήτα και κάποια πλέουν στη θάλασσα. Υπάρχει ένας δρόμος ο οποίος δείχνει
να χάνεται από μια στροφή. Σε αυτόν κινείται μία άμαξα. Εκτός από τα μεγάλα καράβια
διακρίνουμε και ψαροκάϊκα. Τα καράβια που είναι αγκυροβολημένα δεν ξεχωρίζουν, μόνο
τα καράρτια τους. Υπάρχουν περαστικοί. Στα αριστερά υπάρχουν κάποια οικήματα. Στο
βάθος υπάρχει ένας ορεινός όγκος που καθώς κοιτάμε από τα αριστερά προς τα δεξιά
δείχνει να χάνεται.
Χρονολογείται μεταξύ 1891-1895. Πρόκειται για το λιμάνι του Βόλου. Ο ορεινός
όγκος που διακρίνουμε είναι το Πήλιο. Είναι από τα πιο χαρακτηριστικά δείγματα της
δευτερης περίπτωσης στο χωρισμό. Ο ορεινός όγκος χωρίζει τη θάλασσα και το λιμάνι
από τον ουρανό. Αξιοποιείται πλήρως η τοπογραφία του θέματος.

Το λιμάνι του Βόλου, Ελαιογραφία σε μουσαμά

_______________________________________
11. Για το συγκεκριμένο λιμάνι βρέθηκαν τέσσερεις πίνακες. Στο συγκεκριμένο η
περιγραφή δεν έγινε από κάποια βιβλιογραφία.
12. Πιθανόν πρόκειται για τη συλλογή Μαυροκορδάτου
 2δ. Κοινωνική διάσταση

Στο θέμα των λιμανιών υπάρχει έντονο το κοινωνικό υπόβαθρο της εποχής.
Μπορούμε να πούμε ότι εμφανίζεται έντονα το κοσμοπολίτικο στοιχείο. Κυρίως στους
πίνακες που εικονίζουν ελληνικά λιμάνια διακρίνουμε την νέα τάση, την τάση του
εξευρωπαϊσμού που υπάρχει στο νεοσύστατο ελληνικό κράτος.
Το λιμάνι είναι μια μικρή κοινωνία στην οποία αρκετοί είναι αυτοί οι οποίοι
εργάζονται, ψαράδες, εργάτες του λιμανιού, εργάτες του τελωνίου. Άλλοι που σκοπεύουν
να ταξιδέψουν, άλλοι μόλις έχουν αποβιβαστεί, άλλοι κάνουν ένα περίπατο. Κύριοι και
κυρίες κομψά ντυμένοι. Όλα αυτά συνθέτουν μια κοινωνία που εικονίζεται σχεδόν σε όλα
τα λιμάνια του Βολανάκη. Έκτός από ανθρώπους, εικονίζονται άμαξες, είτε σταματημένες,
είτε κινούνται, κάρα, ζώα.
Ο Βολανάκης, είχε αρκετούς γνωστούς οι οποίοι δούλευαν σε λιμάνια, αυτό
οφείλεται εν μέρει στην καθημερινή του επαφή με το χώρο του λιμανιού και τους
ανθρώπους του. Άλλωστε στους πίνακές του βλέπουμε την αγάπη του για αυτούς τους
ανθρώπους, από τον τρόπο με τον οποίο υποδεικνύει τα χαρακτηριστικά τους και την
απίστευτη ηρεμία τους.
Άλλο ένα στοιχείο που υποδεικνύει τη σημαντικότητα των “λιμανιών”, όσον αφορά
το κοινωνικό τους μήνυμα, είναι οι επαφές ενός κράτους με ένα άλλο. Βλέπουμε σε
λιμάνια, σημαίες καραβιών από άλλες χώρες, όπως το αγγλικό καράβι στο “Ιταλικό λιμάνι”.
Αυτό είναι δείγμα εμπορίου, αλλά και τάση γνωριμίας με άλλες χώρες, όχι μόνο για
διακοπές αλλά και για μόνιμη εγκατάσταση.
Σίγουρα όλα τα παραπάνω ο Βολανάκης ήξερε πολύ καλά ότι ισχύουν και γι'αυτό
φρόντισε στους περισότερους πίνακες να τα απεικονίσει.
Το λιμάνι είναι ένας πολυσύχναστος χώρος της εποχής, στο οποίο περιπλέκονται
πολλοί άνθρωποι διαφόρων κοινωνικών τάξεων από τους μεγαλοαστούς(αν μπορούμε να
χρησιμοποιήσουμε αυτόν τον όσο για εκείνη την εποχή), μέχρι τους εργάτες οι οποίοι
εργάζονται κάτω από δύσκολες συνθήκες για να αναπεξέλθουν στην καθημερινότητα.
Είναι ένα παράδειγμα της αστικοποίησης των μεγάλων ελληνικών πόλεων για την
προσπάθειά τους να αλλάξουν ριζικά τον τρόπο ζωής των κατοίκων και παράλληλα να
μπορέσουν να προσφέρουν νέες θέσεις σε κόσμο που συρρέει από τα μικρά χωριά στα
μεγάλα αστικά κέντρα.
 3. Συμπέρασμα

Από την παραπάνω εργασία πήραμε κάποια δείγματα των θαλασσογραφιών του
Βολανάκη και κυρίως αυτές που σχετίζονται με τα λιμάνια. Καταλήγουμε οτι δίκαια
χαρακτηρίστηκε “πατέρας της θαλασσογραφίας”. Μπορούμε να καταλάβουμε τον λυρικό
ποιητικό τόνο που μας περνάει μέσα από αυτά. Σίγουρα είναι ένας καλλιτέχνης που δεν
διστάζει να δείξει τον ρομαντικό του χαρακτήρα μέσα από τα χρώματα και το φωτισμό που
χρησιμοποιεί, και βάση αυτών δείχνει την αγάπη του για τον μεσογειακό χώρο.
Γνωρίζοντας ότι οι θαλασσογραφίες του και οι τοπιογραφίες του είναι αληθινά μέρη
γινόμαστε ακόμη πιο ευβάλωτοι στους πίνακές του. Παράλληλα με το αληθινό μας δείχνει
και το ιδεαλιστικό στοιχείο των τοπίων του. Ένας καλλιτέχνης που δεν μπορεί απλά να
ζωγραφίσει κάτι τελείως πλαστό αλλά θέλει το πραγματικό. Στο έργο του θέτει κοινωνικά
μηνύματα και προβληματισμούς.
Ανήκει στη σχολή του Μονάχου, από τους πρώτους εμπρεσσιονιστές θέλει να
προσθέσει στην ελληνική τέχνη κάτι διαφορετικό. Η ελληνική τέχνη άλλωστε οφείλει
πολλά στους καλλιτέχνες της Σχολής του Μονάχου, όπως και στην Επτανησιακή σχολή
γιατί ήταν αυτά που προυπήρχαν και τη βοήθησαν να αναπτυχθεί.

4. Βιβλιογραφία

• Βλάχος Μανόλης, Κωνσταντίνος Βολανάκης, Εκδόσεις ΟΛΚΟΣ, Αθήνα 1974

• Κωτίδης Αντώνης, Ελληνική Τέχνη Ζωγράφοι 19ου αιώνα, Εκδοτική Αθηνών
• Λυδάκης, Βολανάκης, Εκδόσεις ΑΔΑΜ, Αθήνα 1997
• Μισιρλή Νέλλη, Ελληνική Ζωγραφική 18ος-19ος αιώνας, Εκδόσεις ΑΔΑΜ, Αθήνα
1993 Η Ελληνική Ζωγραφική 1832-1922, Εθνική Τράπεζα Ελλάδας, Αθήνα 1993, Α΄
αναδιατύπωση
Από το διαδίκτυο
• www.google.com πάρθηκαν οι εικόνες, με λέξη αναζήτησης “Βολανάκης”
• www.wikipedia.com