Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων

Φιλοσοφική Σχολή
Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας

Μάθημα: Κεραμική Αγγειογραφία των ελληνιστικών χρόνων

Υπεύθυνη: Βάσω Παππά
Θέμα: Αγγεία Δυτικής Κλιτύος, Αττικό εργαστήρι

Φοιτήτρια: Γκούβελου Ελένη

Εξάμηνο: Ή
ΑΜ: 6050

Ιωάννινα 2009
 Περιεχόμενα

Πρόλογος

Κυρίως θέμα
1. Τεχνική-Σχήματα
2. Διακοσμητικά μοτίβα
3. Εργαστήρια

Συμπέρασμα

Εικόνες

Βιβλιογραφία
 Πρόλογος

Τα αγγεία Δυτικής Κλιτύος έχουν πάρει το όνομά τους από ένα αγγείο το οποίο βρέθηκε στη
δυτική κλίτη(πλαγιά) της Ακρόπολης, νότια του Άρειου Πάγου και στην ανατολική πλευρά της
σημερινής οδού Διονύσου του Αρεοπαγίτου. Την ονομασία αυτή την έδωσε ο Watzinger στα
1901,ως Wesrabhangkeramk-West Slope, αλλά καθιερώθηκε από τον Homer Thomson στα 1934.
Η ονομασία αυτή δόθηκε στα αγγεία αυτά από τη διακόσμησή τους.
Τα αγγεία αυτά εμφανίζονται τον 3ο αιώνα έως τον 1o αιώνα, δηλαδή στην πρώιμη
ελληνιστική περίοδο αλλά επικρατούν σε όλη τη διάρκεια της περιόδου και υπάρχει μια ευρεία
διάδοση και χρήση τους. Πρόγονοι τους είναι τα κατωιταλικά αγγεία, τα αγγεία Gnathia(360-
250π.Χ) και τα επιχρυσωμένα(350-330π.Χ), αγγεία με περιορισμένη διακόσμηση ή και απουσία
αυτής,κυρίως με φυτική διακόσμηση ή αντίγραφα κοσμήματος.
Τα αγγεία Δυτικής Κλιτύος δεν εμφανίζονται μόνο στην Αττική, αλλά και στη Μακεδονία,
τη Ρόδο και την Πέργαμο. Στις άλλες περιοχές όμως δεν έχουμε το μελανό γάνωμα της Αττικής
αλλά ένα καστανέρυθρο χρώμα. Στην εργασία αυτή θα ασχοληθούμε με τα αγγεία του αττικού
εργαστηρίου το οποίο εμφανίζεται το 275- β' μισό 1 ου αιώνα π. Χ. σε αυτό γίνεται η κύρια
παραγωγή των αγγείων αυτών. Θα δούμε την εξελικτική πορεία στη τεχνική, στα σχήματα των
αγγείων και στη διακόσμηση καθώς και τον χωρισμό των εργαστηρίων της Αττικής βάση των
διακοσμητικών μοτίβων στα αγγεία Δυτικής Κλιτύος.
 1.Τεχνική και Σχήματα

Η τεχνική της δυτικής Κλιτύος στην πρώιμη φάση της παίρνει πολλά στοιχεία από την
επιχρυσωμένη διακόσμηση της Αττικής του 4ου αιώνα. Συνεχίζει να υπάρχει το μελανό γάνωμα,
το οποίο είναι χαρακτηριστικό για την Αττική. Όμως αλλάζει η τεχνική της διακόσμησης, η οποία
χαρακτηρίζεται από λευκό χρώμα πλέον και αυτό έγινε αρχικά για οικονομικούς λόγους. Η
διακόσμηση όμως παραμένει να είναι ένθετη. Το 2 ο αιώνα π. Χ. τα χαρακτηρίζει η χάραξη. Στα
επόμενα χρόνια το λευκό είχε μια πορτοκαλί απόχρωση. Το χρώμα είναι επίθετο, δηλαδή
τοποθετείται πάνω στο αγγείο, με πινέλο, σε παχύρρευστη μορφή και πριν από το ψήσιμο. Στο
τελευταίο στάδιο της ανάπτυξης έχουμε ένα κοκκινωπό γάνωμα, μάλλον καστανέρυθρο και
επιπλέον έχουμε περιορισμένο ρεπερτόριο μοτίβων και μερικά από αυτά εμφανίζονται για πρώτη
φορά. Η κατηγορία αυτή, των αγγείων της Δυτικής Κλιτύος ονομάστηκε Mottled Oliver,
ονομάστηκαν έτσι από τον James Oliver το 1934. Τα αγγεία αυτά εμφάνιζαν λεκέδες και σκούρες
σκιές, δηλαδή στίγματα. Η διακόσμησή τους ήταν σχεδόν αόρατη και ο πηλός τους ντόπιος. Τα
περισσότερα παραδείγματα αυτής της κατηγορίας είναι από το β' μισό του 1ου αιώνα π. Χ.
Αρχικά, για τα σχήματα πρέπει να πούμε ότι οι Αθηναίοι δημιουργοί αγγείων χρωστάνε
πολλά στους κατωιταλιώτες συναδέλφους τους. Όπως και στην τεχνική έτσι και στα σχήματα της
Δυτικής Κλιτύος ,στην πρώιμη φάση , αρκετά είναι δανεισμένα από τα επιχρυσωμένα αγγεία τα
οποία κάνουν την εμφάνισή τους στα τέλη της Κλασικής περιόδου. Αυτά που είχαν λευκή
διακόσμηση είναι ο κάνθαρος, ο κύλικας, η χοή, η οινοχόη, η πυξίδα με καπάκι, αγγεία για αλοιφές
και τα ανάποδα καλύμματα. Αγγεία της Κλασικής με εξωτερική διακόσμηση Δυτικής Κλιτύος,
αλλά με φαιό πορτοκαλί χρώμα είναι το μονόλαβο κύπελλο, ο Κορινθιακός σκύφος και η αλατιέρα.
Αγγεία που σχετίζονται με κάποια από την Κλασική περίοδο είναι ο σκύφος/κάνθαρος, ο
Κορινθιακός σκύφος με ανάποδο πόδι και το πιάτο Δυτικής Κλιτύος. Τα ελληνιστικά σχήματα, στα
οποία συναντάμε διακόσμηση Δυτικής Κλιτύος είναι το ενισχυμένο πινάκιο, ο ελληνιστικός
κάνθαρος με κανονικά τοιχώματα, με γωνίες, με ανάποδο πόδι, ο αποθηκευτικός, με χείλος
φτιαγμένο σε καλούπι και ο κάνθαρος φτιαγμένος σε καλούπι. Ένα άλλο είναι το ημισφαιρικό
πινάκιο με πόδι φτιαγμένο σε καλούπι και η κούπα είτε κωνική είτε ημισφαιρική αλλά με
εσωτερική διακόσμηση. Έχουμε όμως και κάποια αγγεία της ελληνιστικής περιόδου φτιαγμένα εξ
ολοκλήρου σε καλούπι, αυτά είναι η δίλαβη κούπα, ο αμφορέας Δυτικής Κλιτύος με τροχό, η
οινοχόη δυτικής Κλιτύος, η μικρή υδρία με πλατύ χείλος, ο αποθηκευτικός ασκός, ο κρατήρας με
υποστήριγμα, το βαθύ σκύφος με προβαλλόμενο χείλος, η διπλή φιάλη ελαίου, το παγούρι(ένα
μόνο παράδειγμα με χάραξη),το μελανοδοχείο, τα πώματα,οι μινιατούρες και οι ορθογώνιες βάσεις.
Σε όλα αυτά τα σχήματα εμφανίζεται διακόσμηση Δυτικής Κλιτύος είτε εξωτερικά, είτε εσωτερικά
αλλά μπορεί και στα δυο μαζί. Τα βασικά πάντως σχήματα αγγείων στην Αττική είναι ο σκύφος, ο
κάνθαρος και η πυξίδα.
 2.Διακοσμητικά μοτίβα

Η διακόσμηση Δυτικής Κλιτύος πήρε κάποια διακοσμητικά μοτίβα από την Gnathia και την
επιχρυσωμένη διακόσμηση αλλά ανέπτυξε και καινούρια μοτίβα. Κάποια από αυτά τα συναντάμε
συνέχεια, κάποια μόνο μία φορά ενώ μπορούμε να πούμε πως σχεδόν σε κανένα δεν έχουμε
ανάπτυξη σκηνών παρά μόνο σε πολύ λίγα αγγεία. Από τη λευκή διακόσμηση δεν έχουμε κάποια
σημάδια παρά μόνο ίχνη. Από την επιχρυσωμένη δανείστηκε γιρλάντες ελιάς,κισσού, αμπέλου, την
αιχμή του δόρατος, ένα κόσμημα από Kopcke το οποίο μένει έως τα ελληνιστικά χρόνια και
θυμάρι. Από διακοσμητικές σκηνές δανείστηκε μόνο δύο. Η κεραμική έχει την εποχή αυτή και
συμβολικό, ίσως και προπαγανδιστικό χαρακτήρα,υπάρχουν απεικονίσεις από δαυλούς και
στεφάνια κλαδιών, από γιορτές και από κάποιες με πολιτικό υπόβαθρο που προβάλλονται με το
κέρας της αφθονίας. Επειδή όμως έχουμε πάρα πολλά διακοσμητικά μοτίβα, τα χωρίζουμε σε
κατηγορίες ανάλογα με το θέμα που απεικονίζουν. Έτσι έχουμε κυρίως τα φυσικά θέματα, θέματα
με άνθη, τα κοσμήματα, τα γεωμετρικά θέματα, όπως και ένα αγγείο με σκηνή.
Στην πρώτη κατηγορία των φυσικών θεμάτων ανήκουν, το αμπέλι με σταφύλια(από
κλασική-250π.Χ.), το αμπέλι χωρίς σταφύλια(από κλασική-86π.Χ.), τον κισσό(από κλασική-
75π.Χ.),τη μυρτιά(από κλασική-275π.Χ.), την ελιά(από κλασική-10π.Χ.), τη γιρλάντα με
τριφύλλι(120-10π.Χ.), τη γιρλάντα με σπειροειδή έλικα(από κλασικά-275π.Χ.), το κυμάτιο(225-
175π.Χ.).
Στα θέματα με άνθη ανήκουν, το τσαμπί με σταφύλια(275-200π.Χ.), οι κουκκίδες
ροζέτας(τέλη 4ου αιώνα-86π.Χ.), το φύλλο(275-190π.Χ.)ως δευτερεύουσα διακόσμηση, το στεφάνι
με λωτούς(225-175π.Χ. και 120-10π.Χ.), το φοινικόφυλλο(50-10π.Χ.) στην Mottled Oliver(στη
συνέχεια για συντομία ΜΟ), ο ριπιδοειδής φοίνικας(από κλασική-86π.Χ.), η ροζέτα(275-75π.Χ.),
το σιτάρι(από κλασική-110π.Χ.), το στεφάνι(275-200π.Χ.), το κλαδί(275-200π.Χ.) και η
ταινία(275-200π.Χ.). Τα τρία τελευταία τα συναντάμε και ως σύμπλεγμα.
Κάποια άλλα φυσικά θέματα εικονίζουν ζώα όπως το πουλί(50-10π.Χ., για ΜΟ) και το
δελφίνι με κυμάτιο, είτε σπιράλ(275-200π.Χ) είτε διαγώνιο(280-200π.Χ.)
Στα κοσμήματα ανήκουν η αιχμή δόρατος(από κλασική-10π.Χ.), το φυλαχτό(από κλασική-
250π.Χ.), ο παναθηναϊκός αμφορέας(50-10π.Χ., για ΜΟ), ο κύλινδρος παπύρου(50-10π.Χ., για
ΜΟ), ο κεραυνός(225-200π.Χ.) ως δευτερεύουσα διακόσμηση, το θυμιατήρι(από κλασική-
220π.Χ.), η δάδα(275-200π.Χ), ο τρίποδας(275π.Χ.)
Στα γεωμετρικά θέματα ανήκουν η σταγόνα και το ρολό είτε αληθινά(250-10π.Χ.), είτε
ψεύτικα(250-86π.Χ.), η πεταλούδα(275-250π.Χ.) μόνο ένα παράδειγμα ως δευτερεύουσα
διακόσμηση, το αβακωτό μοτίβο(270-86π.Χ.), το δικτυωτό μοτίβο(240-86π.Χ.), ο σταυρός, είτε
απλός(275-10π.Χ.), είτε περίπλοκος(275-225π.Χ.)ως δευτερεύουσα διακόσμηση, είτε
βυνοειδής(250-200π.Χ.)ως δευτερεύουσα διακόσμηση, οι κουκκίδες, είτε μικρές(250-10π.Χ.), είτε
μεγάλες(125-10π.Χ.), οι γραμμές για όρια ως δευτερεύουσα είτε διαγώνιες(120-10π.Χ) είτε
παράλληλες(200-86π.Χ.), ο ρόμβος(225-50π.Χ.), το ημικύκλιο(125-86π.Χ), το ημιορθογώνιο(125-
86π.Χ.), το ορθογώνιο από μικροσκοπικές κουκκίδες(280-200π.Χ.), οι αστερίσκοι(250-10π.Χ.), το
αστέρι(250-10π.Χ.), οι σταγόνες(125-86π.Χ.) Επίσης έχουμε διακόσμηση στις λαβές των
κανθάρων όπως κυμάτια(210-86π.Χ.) και γραμμές zig-zag(210-86π.Χ.)
Σε έναν αποθηκευτικό κάνθαρο του β' μισού του 3 ου αιώνα έχουμε φιγούρες(εικόνα 1). Είναι
ένα αγγείο αφιερωμένο από τον Μενεκλή σε ένα ασυνήθιστο ζευγάρι θεοτήτων το Διόνυσο και την
Άρτεμις στους οποίους γίνεται μνεία. Η διακόσμηση αποτελείται από δύο ψηλούς κίονες που
υποστηρίζουν αναθηματικές πλάκες, ένα μυτερό κίονα, ένα βωμός και ένα ναϊσκος.
Επιπλέον σε κάποια αγγεία Δυτικής Κλιτύος υπάρχουν και αφιερώσεις(από κλασική-
250π.Χ.).
 3.Εργαστήρια

Στην Αττική από το 275-β' μισό 1ου αιώνα, μερικά και λίγο νωρίτερα, κάνουν κάνουν την
εμφάνισή τους τα εργαστήρια της διακόσμησης Δυτικής Κλιτύος. Αυτά είναι χωρισμένα ανάλογα
με το κύριο χαρακτηριστικό στη διακόσμησή τους.
Έτσι έχουμε έξι εργαστήρια στα οποία φτιάχνονται πολλά αγγεία, σε ένα μικρό σχετικά
χρονικό διάστημα. Το πρώτο είναι το εργαστήρι που έχει ως κύριο διακοσμητικό στοιχείο τα
φύλλα, χρονολογείται μεταξύ 280-250π.Χ., και είναι πιθανόν το εργαστήρι που παράγει τα
περισσότερα.
Ένα άλλο εργαστήρι είναι αυτό των Πτολεμαίων μεταξύ 280-269π.Χ., σε αυτό το εργαστήρι
φτιάχτηκαν αγγεία που είχαν κάποιες επιγραφές για μια βασίλισσα των Πτολεμαίων και είναι
γνωστό επίσης ότι η Αθήνα είχε σχέσεις με τη βασιλική οικογένεια των Πτολεμαίων. Το άλλο
εργαστήρι, επίσης πολυπαραγωγικό, αυτό του Δίκερας χρονολογείται το 170-260, σε αυτό το
εργαστήρι επίσης ενσωματώνονται άλλες δύο κατηγορίες αυτή του Edwards(275-265π.Χ.) και αυτή
που σχετίζεται με το δίκερας(270-215π.Χ.). Το δίκερας ήταν στοιχείο γονιμότητας των
Πτολεμαίων, και από γραπτές πηγές γνωρίζουμε ότι σε μια γιορτή στην Αθήνα, στην οποία
τιμήθηκαν οι Πτολεμαίοι είχαν αγγεία με το δίκερας, και αυτό πιθανόν ήταν που ενέπνευσε τους
αττικούς κεραμείς.
Στο τέταρτο εργαστήρι είχαν τη διακόσμηση ψαριών και χρονολογείται από το 275 έως το
240π.Χ. Στο πέμπτο εργαστήρι έχουμε το κυμάτιο το οποίο χρησιμοποιήθηκε και για κύρια αλλά
και για δευτερεύουσα διακόσμηση, χρονολογείται μεταξύ 250-175π.Χ. Και σε αυτό επίσης είχαμε
παραγωγή πολλών αγγείων και είναι μια διακόσμηση η οποία θα συνεχίσει και σ' όλη τη διάρκεια
της ελληνιστικής εποχής. Στο τελευταίο εργαστήρι υπάρχουν δύο κατηγορίες, είναι αυτή με τα
μεγάλα φύλλα από 120-86π.Χ., γι' αυτή την κατηγορία υπάρχουν άλλα τέσσερα εργαστήρια στην
Αττική, και η άλλη είναι με με τους φανταχτερούς αμφορείς.
 Συμπέρασμα

Συμπεραίνουμε ότι τα αγγεία με διακόσμηση Δυτικής Κλιτύος ήταν αγγεία με ευρεία χρήση
για την Αττική. Από αυτά έχουν βρεθεί αρκετά στην αρχαία Αγορά της Αθήνας. Η διακόσμηση
αυτή έχει πολλά στοιχεία από τις πρωιμότερες της Gnathia και επιχρυσωμένη, αλλά και θα
αποτελέσει πρότυπο για τα επόμενα είδη αγγείων των ελληνιστικών χρόνων. Τα περισσότερα από
τα αγγεία είχαν φτιαχτεί για καθημερινή χρήση και πολύ λίγα από αυτά για τάφους και για
διακόσμηση, αυτό το συμπεραίνουμε από τα σχήματα των αγγείων που σε αντίθεση με τα αγγεία
της κλασικής περιόδου είναι πιο απλά και πιο χρηστικά, και από την απλή διακόσμησή τους.
Επίσης έχουμε νέα είδη αγγείων κατά τη διακόσμηση της Δυτικής Κλιτύος, η οποία οφείλεται στην
ένωση σχημάτων μεταξύ τους, τα οποία θα συνεχίσουν την εξελικτική τους πορεία στα ελληνιστικά
χρόνια.
 Εικόνες

Εικόνα 1

Λεπτομέρεια εικόνας 1
Σχηματική απόδοση εικόνας 1
Εικόνα 2, Κάνθαρος με απλό χείλος.
Η διακόσμηση είναι με δελφίνια, και υπάρχει και μια γιρλάντα με σπειροειδής απολήξεις. Στο
κάτω μέρος φέρει ραβδώσεις.
Εικόνα 3, Κάνθαρος με ανοιχτές λαβές, με απλό και πλαστικό χείλος.
Φέρει φυτική δια κόσμηση με αμπέλι και το δίκερας.
Εικόνα 4, Πινάκιο με εσωτερική διακόσμηση Δυτικής Κλιτύος και ανάγλυφη μορφή.
Έχει φυτική γιρλάντα στην πρώτη ζώνη, στη δεύτερη έχει αμπέλι και δελφίνια, μετά έχει μια
σπειροειδή γιρλάντα και στο κέντρο βρίσκεται η ανάγλυφη μορφή.
Εικόνα 5, Αμφορέας, με πλεχτές λαβές φτιαγμένος με τροχό
Φέρει γεωμετρική διακόσμηση, στην κοιλιά αβακωτή και στο λαιμό κουκκίδες, γραμμές ζιγ-ζακ και
σταγόνες του είναι γύρω από το λαιμό σαν κόσμημα.
 Βιβλιογραφία

S. I. Rotroff, Attic West-Slope vase painting, Hesperia 60, 1991, sel 59-102

S. I. Rotroff, The Athenian Agora, τόμοσ ΧΧΙΧ