SPECIFIČNOSTI MUZIČKE PRAKSE U PERIODU KLASIKE

U oblasti instrumentalne muzike koja u doba klasicizma ima izuzetan značaj i

doživljava veliki dalji razvoj, težište se prenosi na novi, bitematski sonatni oblik, kao i na
sonatni ciklus uopšte. Razvoj klasične sonate, naročito klavirske i violinske, zatim
kamernih žanrova- u prvom redu gudačkog kvarteta i, najzad, simfonije i solističkog
koncerta- učinio je instrumentalnu muziku klasičnog stila veoma bogatom i
raznovrsnom, a doveo i je i do izvjesne standardizacije muzičkog oblika, kao i
instrumentalnog sastava: posebno tzv. «malog» ili klasičnog simfonijskog orkestra «a
due».

Opšte stilsko obilježje klasične muzike čini sklad forme i sadržaja, praćen težnjom ka
jasnoći i preglednosti. Prilikom oblikovanja muzičkog toka preovladava arhitektonsko
načelo gradnje, posebno u «kvadratičnim» strukturama i u raznim vidovima formalne i
strukturalne simetrije. Tonalna osnova čini okosnicu razvoja forme, usaglašavanjem
tonalnog i formalnog plana. Harmonija je, prije svega, kroz razne vidove i uloge
kadence, od bitnog značaja i dejstva za izgradnju strukture, kao i za povezivanje njenih
stavova. Uloga harmonije (uključujući i tonalitet) je, dakle, u muzici klasike prevashodno
konstruktivna, odnosno oblikotvorna, a tek u drugom planu je ekspresivna, izražajna.
Klasični tonalitet je pouzdan temelj muzičkog zbivanja. Klasični stil donosi i veliko
pojednostavljanje strukture- on daje apsolutnu prednost homofoniji.

 Naziv «koncert» koji potiče od latinske i italijanske riječi «concertare»- takmičiti

se i objašnjava pojavu «suprotstavljanja» solističke dionice orkestarskoj. Od
druge polovine XVIII vijeka koncertom se naziva kompozicija za solo- instrument
uz pratnju orkestra, pisana u obliku sonatnog ciklusa. Dionica soliste je izrazito
virtuoznog karaktera- tehnički virtuozitet kod bečkih klasičara stoji u službi čisto
muzičkog.

Od Mozartovog doba, koncert definitivno usvaja oblik sonatnog ciklusa od tri stava ( bez
Menueta, odnosno Skerca). Prvi stav klasičnog koncerta razlikuje se od sonatnog oblika
iz sonate ili simfonije po:

a/ dvostrukoj ekspoziciji i

b/ po kadenci.

Prva ekspozicija povjerena je orkestru (Tutti) bez soliste. Često je prilično sažeta,a
završava osnovnim tonalitetom (obično je i druga tema na tonici). Zatim solista uz
pratnju orkestra izlaže drugu ekspoziciju, ovoga puta sa uobičajenim tonalnim
kontrastom izmedju I i II teme. Kadkad ekspozicija donosi i nov materijal ( što je često
kod Mocarta). Znakova ponavljanja na kraju ekspozicije nema. Razvojni dio u koncertu
je srazmjerno kratak, jer u ovom obliku težište nije na motivskoj ili polifonoj obradi, već
na brilijantnoj dionici soliste. Pred kodom, ili u samoj kodi, nalazi se kadenca- virtuozni
umetak za solistu, bez pratnje. Kadenca većinom predstavlja slobodnu, formalno
neopredjeljenu improvizaciju na temu tog stava. Na početku su kadence improvizovali
sami izvođači, a kasnije ih počinju pisati i sami kompozitori. Kadenca se može nalaziti u
posljednjem, rijetko u laganom stavu,a ima i koncerata bez kadence. II stav ima
najčešće oblik pjesme sonatni ili varijacijski oblik, a za III stav je tipična forma ronda,
najčešće sonatnog. Orkestar je u klasičnom koncertu obično ravnopravni partner solisti.

Tokom klasične epohe susreću se i koncerti za više instrumenata uz pratnju orkestra,

što je uticaj nekadašnjeg končerta grossa, pa tako imamo primjere dvostrukih i
trostrukih koncerata kod Mozarta i Beethovena.

Javljaju se i djela za solo instrument i orkestar u jednom stavu, slobodnog oblika i često
nose naziv koncertni komad.

Bliska koncertima su simfonijska djela sa obligtnim instrumentima, čija uloga nije

onakva kao uloga soliste u koncertu i nazivaju se simfonija concertante ( Poznata
Mozartova Simfonija concertante u Es-duru za violinu, violu i orkestar).

 Sonata – (tal. sonare- zvučati, svirati ). Početkom XVII st. naziv sonata je
označavao kompoziciju za gudačke ili duvačke instrumente bez obzira na oblik,
sa stav, fakturu i broj stavova. Od svjetovnih vokalnih oblika nastaje
instrumentalni oblik kancona de sonar tj. pjesma za sviranje nazvan sonata ili
kancona. Iz formalne strukture venecijanske kancone razvija se crkvena sonata
(obično za violinu i kontinuo) a nastaju i kamerne sonate za dvije violine i
kontinuo, čembalo ili orgulje uz dodatak gudačkog basa. Barokne sonate su
komponovane i za solo instrumente.
Klasična sonata ili klasični sonatni ciklus se sastoji od nekoliko stavova, najčešće tri ili
četiri.

I stav je u brzom tempu i najčešće sonatni oblik;

II stav je u laganom tempu a po obliku može biti oblik jednostavne ili složene trodijelne
pjesme, rjeđe dvodijelne, tema s varijacijama, rondo

III stav je umjereno brzi menuet, a od Beethovena scherzo;

IV stav ujedno i završni je finale a po obliku može biti: klasični rondo, sonatni oblik, tema
s varijacijama, fuga.

Osim trostavačnog i četverostavačnog ciklusa susreću se i ciklusi od dva odnosno pet

stavova.
Najznačajnija Mozartova djela za solo instrumente sa ili bez pratnje, predstavljaju
njegove sonate za klavir, klavir i violinu, kao i koncerti za violinu, klavir, flautu, klarinet,
fagot, rog, harfu.. Od kamernih djela najznačajniji su njegovi gudački kvarteti, a među
njima skupina od 6 kvarteta posvećenih Haydnu, kao i gudački kvinteti u C-duru, g-molu
i G-duru ( Mala noćna muzika), kao i kvintet sa klarinetom u A-duru, kao i niz klavirskih
trija.

Mozart je u svom kratkom životu prošao stvaralački put od kitnjaste gracioznosti

rokokoa (koja se, neopravdano, previše vezuje za predstavu o njegovoj muzici), pa do
duboke ozbiljnosti i čak tragike nekih poznih djela kao što su Simfonija u g- molu,
klavirski koncerti d- mol i c- mol, opera «Don Giovani» i slavni Rekvijem. U njima on
najvaljuje betovensku dubinu i dramatiku, pa čak i neke postupke romantizma, posebno
na harmonskom planu.

Od Beethovenovih kamernih i instrumentalnih djela moramo izdvojiti njegove gudačke

kvartete op. 18, , op.59, op.74, op.95 poslije kojeg Beethoven punih 12 godina nije
napisao nijedan gudački kvartet, da bi u posljednjim godinama svog života napisao
kvartete op. 127, 130, 131, 132, 133 i 135 u kojima Beethoven krši zakone klasičnog
gudačkog kvarteta, uvodeći veći broj stavova, načelo varijacija,polifoni način pisanja itd.
Ističu se i njegovih 10 sonata za violinu i klavir, kao i 5 sonata za violončelo i klavir.
Među njima možemo izdvojiti Sonatu u a – molu op.23, tzv. Proljetnu sonata u F-duru
op. 24, zatim Kreutzerovu sonata u A – duru op. 47. Od ostalih kamernih djela treba
izdvojiti i trija za klavir, violinu i violončelo, gudačka trija, kvintet op.16 kao i septet op.
20 u Es-duru za violinu, violu, violončelo, kontrabas, clarinet, rog i fagot. Beethoven je
znatno obogatio i koncertnu muziku prve polovine XIX st. komponujući 5 koncerata za
klavir i orkestar, jedan koncert za violinu i orkestar u D-duru op. 61 i tzv. Trostruki
koncert za klavir, violinu i violončelo. Koncertantni značaj imaju i njegove 2 romanse za
violinu i orkestar u G – duru i F- duru.

Beethoven, doduše, počinje od mocartovske klasike, ali u snažnom i revolucionarnom

stvaralačkom razvoju uveliko zalazi u područje romantike razbijajući mnoge klasične
obrasce, kako u oblikovanju forme, tako i u harmonskom jeziku i tonalnim odnosima.
Zato se može reći da njegovo djelo nosi već mnoga obilježja epohe romantizma, čiju je
ranu fazu, uostalom i doživjeo.

U prilog ovakvoj karakterizaciji možemo napraviti i poređenje na osnovu stilskih crta:

MOZART BEETHOVEN
HARMONIJA - Preovlađuju dijatonske - Preovlađuju hromatske i
modulacije enharmonske modulacije

-Klasični tonalni odnosi: - Prisutne su brze modulacije

modulira se u bliske i istupanja i u udaljene
tonalitete tonalitete; dijatonska i
hromatska tercna srodnost +
- Upotreba vantonalnih - Upotreba vantonalnih
dominanti i zamjenika dominanti i zamjenika
ponekad i kao akorada ponekad i kao akorada
 hromatskog tipa, upotreba hromatskog tipa mnogo
6
N - u okviru klasičnog intenzivnija, što dovodi do
tonaliteta i tonalnih odnosa proširenja tonaliteta; pojava
VIv.
FORMA - Preovlađuju kvadratne - Elementi oblika velikih
strukture, malih obima dimenzija
- Razvojni dio sonatnog - Razvojni dio sonatnog
oblika ima tri odsjeka oblika je jako razvijen,
neuobičajeno za
instrumentalni koncert
- Jasne granice između - Attacca povezani II i III stav
stavova
- Kadenca u svim - Kadenca u svim
stavovima: stavovima:

-I- sonatni oblik -I- sonatni oblik

-II- sonatni oblik bez -II- varijacije

razvojnog dijela
- III- sonatni rondo
-III- kombinacija ronda i
sonatnog oblika Čak i u II stavu, što je manje
uobičajeno ( a i za razliku od
jer su prva dva u sonatnom ostala dva, nema veze sa
obliku, a treći kombinacija sonatnim oblikom)
sa sonatnim oblikom
RITAM - Pravilne ritmičke grupe - Nepravilne ritmičke grupe,
poliritmija, pasaži slobodnog
ritma
MELODIJA - Ne preterano širok - Širok ambitus, oktavni
melodijski obim, često prelomi i nagle promene
akordsko razlaganje i registara, dugački «slobodni»
sekventno ponavljanje malih pasaži, česta melodijska
motiva proširenja
FAKTURA - Homofona: melodija + - Homofona: melodija +
pratnja pratnja
- Sproveden koncertantni - Napušten koncertantni
princip princip- simfonizacija
ORKESTRACIJA - Mali orkestarski sastav - Obiman orkestarski sastav
- Kratkotrajni i rjetki Tutti - Česti i dugački Tutti nastupi
nastupi
Iz njihovih međusobnih odnosa (i uticaja) moglo bi se zaključiti :

MOZART BEETHOVEN
- Broj i karakter stavova - Broj i karakter stavova
- Sklad forme i sadržaja: jednostavna - Sklad forme i sadržaja:: proširen tonalitet,
harmonska rješenja i uobičajeni tonalni proširenje obima elemenata oblika,
odnosi, «kvadratne» strukture u melodijama razvijena melodijska i ritmička komponenta,
malog obima, ritmizovane pravilnim odsustvo ritmičkog modela
ritmičkim grupama i modelima
- Tonalna i strukturna zaokruženost: - VIv. kao signal početka je vrlo iznenađujući
harmonski tok bez «iznenađenja», jasne momenat i na harmonskom i na strukturnom
granice u okviru i između stavova planu; attacca povezivanje stavova
- Sklad kompozicione tehnike i izbora - Sklad kompozicione tehnike i izbora
instrumenata: koncertantni princip, mali instrumenata: simfonizacija, veliki
orkestarski sastav orkestarski sastav koji pruža brojne
mogućnosti plasmana tematskog materijala
- Opšti utisak o karakteru djela, izazvan sa - Opšti utisak o karakteru djela, izazvan sa
dejstvom muzičkih parametara: umjerenost, dejstvom muzičkih parametara :
prozračnost, elegancija, gracioznost monumentalnost, dramatika, nagle
promjene i veliki kontrasti

Kao što tabele pokazuju, u Beetovenovim djelima, naročito koncertu i simfoniji je, na
skoro svim planovima došlo do manjeg ili većeg razvoja. Suočeni sa ovakvim razlikama
jasno prepoznajemo elemente individualnih stilova ova dva kompozitora, kroz tretman
stvaralačkih sredstava i muzičkog izraza.

Ono što je bitno istaknutu kod izvođenja djela napisanih u periodu Klasike, ali i u drugim
periodima je:

 Prije nego se počne sa sviranjem, komad se mora dobro sagledati i osmisliti;

 Karakter, tempo i način izvođenja koji zahtjeva taj komad mora se brižljivo
razmotriti;

 Ton treba da bude u žici,a posebnu pažnju posvetiti pravilnoj podjeli gudala;

 Vibrato koristiti tamo gdje bi to i priroda sama stvorila, a to je u većini slučajeva,

na dužim notnim vrijednostima, na krajevima pasaža koji završavaju dugom
notom i na kraju kompozicije;

 Pravilo za sviranje dinamike forte i piano mora biti ispoštovano tačno onako
kako je kompozitor naznačio, mada moramo paziti da u slučajevima gdje stoji
forte, snaga mora da se primjeni sa mjerom da se ne bi dobilo ‘’grebanje’’;

 Akcenat se uvijek javlja na glavnoj noti koju italijani zovu ‘’nota buona’’; U
veselim komadima akcenat je najčešće na najvišoj noti, što izvođenje čini
životnijim, a ovo se posebno odnosi na komade koji počinju predtaktom, dok se
 u komadima laganijeg tempa ovo pravilo ne praktikuje,već se predtakt dugo
izdrži i otpjeva;

 Kraće note se najčešće ne isviravaju, pogotovo u brzom tempu, već se sviraju

kraće a naročito u taktovima 6/8 i 12/8.