Παραπληροφόρηση

Παραπληροφόρηση ονομάζεται η σκόπιμα κακή πληροφόρηση, που

χαρακτηρίζεται από τη μετάδοση ανακριβών, μονόπλευρα διογκωμένων ή
επινοημένων (ψευδών) πληροφοριών ή/και την απόκρυψη άλλων.

Μορφές παραπληροφόρησης

Ως παραπληροφόρηση νοείται η σκόπιμη προσπάθεια παραπλάνησης του κοινού που

αποσκοπεί σε κάποιο όφελος, και όχι η ακούσια αναμετάδοση λανθασμένων ή
ελλιπώς τεκμηριωμένων πληροφοριών. Ωστόσο, είτε υπάρχει απώτερο κίνητρο είτε
όχι, η μη άρτια ενημέρωση του κοινού είναι εξίσου επιζήμια.

- Ανακριβείς πληροφορίες: Στο πλαίσιο της χειραγώγησης του κοινού και με

προφανή στόχο τη δημιουργία εντυπώσεων είναι συχνή η μετάδοση πληροφοριών
που δεν αποδίδουν επακριβώς την πραγματικότητα. Πρόκειται, δηλαδή, για ειδήσεις
που, αν και αποδίδουν μέρος της αλήθειας, δεν είναι ωστόσο απολύτως ακριβείς.
Τα σημεία απόκλισής τους από την αλήθεια φανερώνουν συνήθως τις απώτερες
επιδιώξεις της μετάδοσής τους, αφού μπορούν να υποδείξουν ποια εντύπωση
θέλησαν να δημιουργήσουν ή ποια αντίδραση του κοινού θέλησαν να υποκινήσουν.

- Μονόπλευρα διογκωμένες πληροφορίες: Με απώτερο στόχο την στήριξη μιας

πολιτικής παράταξης ή ενός οικονομικού παράγοντα τα μέσα μαζικής ενημέρωσης
έχουν την τάση να παρουσιάζουν μονόπλευρα τα γεγονότα και κατά τέτοιο τρόπο,
ώστε να προκύπτει το συμπέρασμα ή να δημιουργείται η εντύπωση που τους
εξυπηρετεί. Εις βάρος της αντικειμενικότητας και της ενδελεχούς εξέτασης των
γεγονότων, τα ΜΜΕ επιλέγουν και τονίζουν μόνο τις πτυχές εκείνες που συμβαδίζουν
με το επιδιωκόμενο από αυτά αποτέλεσμα.

- Μετάδοση ψευδών πληροφοριών: Η τακτική αυτή, που είναι η πλέον δραστική

μορφή παραπληροφόρησης, αποφεύγεται από τους περισσότερους
δημοσιογραφικούς οργανισμούς, καθώς μια οποιαδήποτε τέτοια υπόνοια θα
καταρράκωνε πλήρως την αξιοπιστία τους. Είναι, άλλωστε, εφικτή η χειραγώγηση
του κοινού με έμμεσους τρόπους, χωρίς να απαιτείται μια τόσο απροκάλυπτη
μέθοδος.
Στο διαδικτυακό χώρο υπάρχουν, ωστόσο, ιστοσελίδες ενημέρωσης που δεν πληρούν
τα κριτήρια της δημοσιογραφικής αρτιότητας, όπου θα μπορούσαν να δημοσιευτούν
ακόμη και ψευδείς πληροφορίες, σε μια απέλπιδα προσπάθεια προσέλκυσης
αναγνωστικού κοινού.

- Απόκρυψη πληροφοριών: Συνήθης μορφή παραπληροφόρησης είναι και η

απόκρυψη πληροφοριών, οι οποίες θα μπορούσαν να ζημιώσουν τα συμφέροντα της
παράταξης ή του οικονομικού παράγοντα που εξυπηρετείται από τα μέσα
ενημέρωσης. Στις περιπτώσεις αυτές η παρουσίαση των γεγονότων γίνεται με
υπερτονισμό επουσιωδών πτυχών του θέματος, ώστε να καταστεί όσο το δυνατόν
λιγότερο εμφανής η απουσία ολοκληρωμένης κάλυψης των γεγονότων.

- Εμφατική προβολή δευτερευόντων θεμάτων: Τα ΜΜΕ στην προσπάθειά τους

να αποπροσανατολίσουν την κοινή γνώμη, ώστε να μην επικεντρωθεί σ’ ένα ουσιώδες
ζήτημα ή πρόβλημα, καταφεύγουν στην εκτενή κάλυψη και διερεύνηση
δευτερευόντων θεμάτων, τα οποία κρίνονται ως λιγότερο επιζήμια για τα
συμφέροντα που θέλουν να εξυπηρετήσουν.

Παράγοντες που επιδιώκουν την παραπληροφόρηση

Με δεδομένη τη δυνατότητα των Μέσων Μαζικής Ενημέρωσης να επηρεάζουν

δραστικά την κοινή γνώμη είναι αναπόφευκτο το ενδιαφέρον πολιτικών και
οικονομικών παραγόντων για την αξιοποίησή τους ως μέσο χειραγώγησης των
πολιτών.

- Πολιτικές παρατάξεις: Με απώτερο στόχο αρχικά την επικράτηση στις εθνικές

εκλογές και κατόπιν τη διατήρηση της εξουσίας, οι πολιτικές παρατάξεις χρειάζονται
και επιζητούν τη στήριξη των ΜΜΕ. Από τη στιγμή που η απόκτηση της εύνοιας των
πολιτών μέσω μιας ουσιαστικής πολιτικής δράσης κι ενός σημαντικού πολιτικού
έργου μοιάζει επισφαλής ή δυσεπίτευκτη -ιδίως σε περιόδους κρίσης, όπου τέτοιου
είδους επιτεύξεις κρίνονται σχεδόν ανέφικτες-, οι πολιτικοί στρέφονται στην
ασφαλέστερη επιλογή· στη χειραγώγηση της κοινής γνώμης.
Η στήριξη, βέβαια, των πολιτικών ενδεχομένως να προκύπτει και αυτοβούλως από
ορισμένα ΜΜΕ, όταν κρίνουν πως η άνοδος μιας παράταξης είναι τέτοια, ώστε
σύντομα θα έχει τη δυνατότητα να διαδραματίσει ρυθμιστικό ρόλο, και άρα θα μπορεί
να τους αποδώσει σημαντικά οφέλη ως ανταμοιβή.

- Οικονομικοί παράγοντες: Τα ΜΜΕ εξυπηρετούν κάποτε και οικονομικούς

παράγοντες (πολυεθνικές επιχειρήσεις, ιδιωτικές εταιρείες), με τη μετάδοση εκείνων
των πληροφοριών κι εκείνων των θεμάτων που στρέφουν το κοινό σε συγκεκριμένες
επιλογές ή δράσεις, ώστε να προκύπτουν σημαντικά κέρδη για τους παράγοντες
αυτούς.

- Ενίσχυση τηλεθέασης, αναγνωσιμότητας, πωλήσεων: Τα ΜΜΕ προκειμένου

να αυξήσουν το κοινό τους, και άρα τα έσοδα από τις διαφημίσεις, καταφεύγουν
συχνά σ’ εκείνο το είδος της παραπληροφόρησης που κατορθώνει να ελκύσει την
προσοχή του κοινού. Προχωρούν, έτσι, στη διεκτραγώδηση των γεγονότων, στη
διόγκωση θεμάτων της επικαιρότητας, στη δημιουργία προσδοκίας «υποτιθέμενων»
αποκαλύψεων, κι εν γένει στη δημιουργία εντυπώσεων, ώστε να διασφαλίσουν πως
το κοινό θα θελήσει να παρακολουθήσει το δελτίο ειδήσεων, να προμηθευτεί την
εφημερίδα ή να διαβάσει τη διαδικτυακή ανάρτηση.
Στο ίδιο πλαίσιο, μάλιστα, κινείται η τάση των ΜΜΕ να δίνουν ιδιαίτερη έμφαση στα
θέματα εκείνα που γνωρίζουν πως έχουν ιδιαίτερο αντίκτυπο στο κοινό. Θέματα που
δεν είναι πάντοτε άξια διερεύνησης και έχουν συχνά σκανδαλοθηρικό χαρακτήρα,
προτιμώνται από τα μέσα ενημέρωσης, καθώς διασφαλίζουν ένα σταθερό κοινό.

Παράγοντες που υποβοηθούν την παραπληροφόρηση

Οι προσπάθειες των Μέσων Μαζικής Ενημέρωσης να κατευθύνουν την κοινή γνώμη

υποβοηθούνται από επιμέρους παράγοντες που σχετίζονται με τις συνθήκες ζωής και
τον τρόπο σκέψης μεγάλου μέρους των πολιτών:

- Οι πολλαπλές υποχρεώσεις και οι γοργοί ρυθμοί του σύγχρονου τρόπου ζωής, δεν
επιτρέπουν στους πολίτες τη συγκριτική παρακολούθηση της επικαιρότητας και την
ποιοτική εμβάθυνση στα γεγονότα. Οι περισσότεροι αρκούνται σε μια επιφανειακή
προσέγγιση, που τους δεν τους προφυλάσσει από τις πάγιες τακτικές των μέσων
μαζικής ενημέρωσης.

- Η επιδείνωση του οικονομικού κλίματος έχει αποθαρρύνει πολλούς πολίτες και τους
έχει καταστήσει ευάλωτους σε φαινόμενα λαϊκισμού. Άνθρωποι που μέχρι πρότινος
θα αντιμετώπιζαν με δυσπιστία οποιαδήποτε εξαγγελία εύκολης αντιμετώπισης
χρόνιων οικονομικών ζητημάτων, κάμπτονται υπό την πίεση της οικονομικής
δυσπραγίας κι εμφανίζονται απρόσμενα ευεπηρέαστοι.

- Οι πολίτες που παραμένουν αποστασιοποιημένοι από τις πολιτικές και οικονομικές

εξελίξεις της χώρας, όπως κι εκείνοι που παρακολουθούν μεν τα διαδραματιζόμενα
αλλά έχουν μια αμετάκλητη -φανατική- πολιτική τοποθέτηση, τείνουν να
παρασύρονται εξίσου εύκολα από την επιχειρούμενη παραπληροφόρηση. Οι μεν διότι
δεν γνωρίζουν επαρκώς το πολιτικό πλαίσιο και άρα δεν μπορούν να σταθούν κριτικά
απέναντι στις μεταδιδόμενες πληροφορίες, και οι δε διότι είναι πρόθυμοι να
αποδεχτούν οτιδήποτε εξυπηρετεί την πολιτική παράταξη που υποστηρίζουν.

- Η απουσία κριτικής σκέψης, η απροθυμία συνεπούς παρακολούθησης και

διερεύνησης των καίριων πολιτικών και κοινωνικών ζητημάτων, καθώς κι η
ενδοτικότητα στην έτοιμη γνώση και άποψη, συνιστούν επιβαρυντικούς παράγοντες,
αφού προσφέρουν τη δυνατότητα στους φορείς ενημέρωσης να κατευθύνουν κατά
βούληση το κοινό.

- Το γεγονός ότι τα Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης είναι ιδιωτικές επιχειρήσεις καθιστά

δύσκολη, αν όχι ανέφικτη, την αντίσταση σε οικονομικά ή άλλα ανταλλάγματα, που
διασφαλίζουν την απρόσκοπτη λειτουργία και την κερδοφορία τους. Έτσι, οι
πολιτικοί και οικονομικοί παράγοντες μπορούν, αν προσφέρουν το κατάλληλο
δέλεαρ, να ζητήσουν την πολύτιμη στήριξη των ΜΜΕ.

- Αντιστοίχως, η ανάγκη των δημοσιογράφων να διατηρήσουν τη θέση εργασία τους

ή να επιτύχουν την επαγγελματική τους εξέλιξη και άνοδο, τους ωθεί στο να
καταστρατηγούν τις αρχές δεοντολογίας του επαγγέλματός τους.

Πιθανά αίτια ακούσιας παραπληροφόρησης

- Ας ληφθεί υπόψη πως η πραγματοποίηση ουσιαστικής ενημέρωσης απαιτεί

σημαντική δαπάνη προκειμένου να είναι εφικτή η έρευνα -που αναλόγως το θέμα
μπορεί να είναι και μακροχρόνια-, η επί τόπου κάλυψη των γεγονότων, η διεξοδική
διερεύνηση όλων των παραγόντων και η αναζήτηση όλων των εμπλεκόμενων
προσώπων. Με δεδομένη, επομένως, την σε όλους τους τομείς προσπάθεια
εξοικονόμησης χρημάτων, είναι προφανής η τάση ορισμένων δημοσιογραφικών
οργανισμών να αποφεύγουν την εξαντλητική διερεύνηση των καλυπτόμενων
θεμάτων, με αποτέλεσμα το τελικό προϊόν να είναι ημιτελές ή ελλιπές.

- Η ολοένα αυξανόμενη ανάγκη των μέσων ενημέρωσης να καλύπτουν όσο το δυνατόν

γρηγορότερα τα γεγονότα της επικαιρότητας, έχει ως συνέπεια την κάποτε βιαστική
ή και πρόχειρη μετάδοση πληροφοριών, οι οποίες στη συνέχεια αποδεικνύονται
ανακριβείς. Τα παραδοσιακά μέσα ενημέρωσης, άλλωστε, έχουν να ανταγωνιστούν
το κυρίαρχο και αστραπιαία ανταποκρινόμενο διαδίκτυο, στο οποίο υπάρχουν και
«δημοσιογραφικές» σελίδες που σπεύδουν να δημοσιεύσουν «ειδήσεις», προτού
γίνει η αναγκαία διερεύνησή τους. Στο πλαίσιο της διαδικτυακής ενημέρωσης,
μάλιστα, είναι συχνή η αναδημοσίευση και η τάχιστη αναμετάδοση πληροφοριών,
που έχουν γίνει άκριτα αποδεκτές ως έγκυρες, ενώ στην πραγματικότητα δεν είναι
τίποτε περισσότερο από ανυπόστατες φήμες.

Συνέπειες παραπληροφόρησης

- Οι πολιτικές επιλογές των πολιτών αποτελούν προϊόν χειραγώγησης, και φυσικά

βασίζονται σε λανθασμένα κριτήρια, αφού δεν τους έχει δοθεί η αντικειμενική και
ακριβής εκείνη πληροφόρηση που θα επέτρεπε τη λήψη ορθών αποφάσεων.
Προκύπτει, έτσι, μια κατάφωρη υπονόμευση της δημοκρατίας, εφόσον οι πολίτες
καθοδηγούνται σε συγκεκριμένα συμπεράσματα, και άρα σε συγκεκριμένες επιλογές,
χωρίς επί της ουσίας να τους παρέχεται η ευκαιρία να αποφασίσουν έχοντας πλήρη
και ακριβή γνώση των οικονομικών και πολιτικών δεδομένων.

- Κάθε πτυχή της κοινωνικής και οικονομικής ζωής των πολιτών καθίσταται ευάλωτη
στο ενδεχόμενο διάδοσης ανακριβών πληροφοριών, που μπορούν να προκαλέσουν
τεχνητές εντάσεις, αλλά να επιφέρουν πραγματική επιδείνωση στο οικονομικό κλίμα
και να οδηγήσουν έτσι τους πολίτες σε σπασμωδικές κινήσεις και βεβιασμένες
αποφάσεις.

- Η διαστρέβλωση της αλήθειας και η απόπειρα μετάθεσης ευθυνών από τη μεριά των
πολιτικών, μπορεί να δημιουργήσει εν δυνάμει επικίνδυνες καταστάσεις, αν οι
πολίτες λανθασμένα εκλάβουν ως υπεύθυνες για τα επιμέρους προβλήματα έτερες
εθνικές ή κοινωνικές ομάδες.

Τρόποι αντιμετώπισης του φαινομένου

Η ανάγκη για έγκυρη ενημέρωση συνιστά αναμφισβήτητα ένα από τα πλέον καίρια
αιτήματα της εποχής μας, καθώς είναι ο μόνος τρόπος για τη λήψη ορθών αποφάσεων
σε κρίσιμους τομείς της πολιτικής και κοινωνικής ζωής. Θα πρέπει, εντούτοις, να
έχουμε υπόψη μας πως συχνά η παρουσίαση των γεγονότων έχει υποκειμενικό
χαρακτήρα και εμφανίζεται έκδηλα μεροληπτική, όχι κατ’ ανάγκη διότι επιχειρείται
η παραπληροφόρηση του κοινού, αλλά διότι το συγκεκριμένο μέσο ενημέρωσης έχει
μια ξεκάθαρη κομματική θέση, και παρουσιάζει τα γεγονότα υπό το πρίσμα αυτής της
πολιτικής άποψης. Είναι, επομένως, σημαντικό να αντιλαμβάνεται το κοινό από ποια
μέσα λαμβάνει την πληροφόρησή του και κατά πόσο τα μέσα αυτά έχουν δηλωμένη
ή όχι κομματική τοποθέτηση.

- Ένα βασικό ζητούμενο για την αντιμετώπιση της παραπληροφόρησης είναι η

συνειδητή προσπάθεια του πολίτη να προφυλαχθεί από τις απόπειρες χειραγώγησής
του. Είναι αναγκαία, δηλαδή, η απάλειψη της ευπιστίας και η αναζήτηση
πληροφοριών από ποικίλες πηγές, ώστε να καθίσταται εφικτή η συγκριτική εξέταση
των μεταδιδόμενων πληροφοριών. Οι πολίτες θα πρέπει να αντιλαμβάνονται πως δεν
υπάρχουν αυθεντίες στο χώρο της ενημέρωσης και πως είναι απολύτως σημαντικό να
στέκουν κριτικά απέναντι στις παρουσιαζόμενες ειδήσεις και πληροφορίες.

- Κρίσιμος είναι φυσικά ο ρόλος της παιδείας, καθώς μπορεί να επιτύχει την ενίσχυση
της αντιληπτικής ικανότητας των νέων, και άρα να καταστήσει εφικτή τη ζητούμενη
πνευματική τους εγρήγορση έναντι στις απόπειρες παραπληροφόρησης.
- Οι πολίτες θα πρέπει να έχουν ενεργό ενδιαφέρον για τα πολιτικά ζητήματα του
τόπου, ώστε να είναι σε θέση να διαμορφώνουν τις πολιτικές τους απόψεις και να
κρίνουν τα γεγονότα της επικαιρότητας με σαφή γνώση των δεδομένων, και όχι
βασιζόμενοι σε ευκαιριακή και επιφανειακή ενημέρωση.

- Τα ΜΜΕ οφείλουν να τηρούν απαρέγκλιτα τις αρχές της δημοσιογραφικής

δεοντολογίας, και να διεκδικούν την επιβράβευση του κοινού για την εγκυρότητα και
την αξιοπιστία τους. Οφείλουν, επίσης, να σέβονται και να υπηρετούν το
δημοκρατικό πολίτευμα, απέχοντας από την εξυπηρέτηση πολιτικών συμφερόντων,
έστω κι αν το δέλεαρ γι’ αυτά είναι σημαντικό.

- Η πολιτεία, μέσω της δικαιοσύνης, θα πρέπει να μεριμνήσει για τον αυστηρότερο

έλεγχο της λειτουργίας των ΜΜΕ, επεμβαίνοντας αποφασιστικά όποτε
διαπιστώνεται πως υπάρχει σκόπιμη μετάδοση ανακριβών πληροφοριών.

- Οι πολιτικοί θα πρέπει να κατανοήσουν πως η αναμενόμενη από αυτούς πολιτική

δράση δεν μπορεί να βασίζεται σε παρωχημένες τακτικές παραποίησης των
γεγονότων και συνεχή αποποίηση ευθυνών, αλλά σε ώριμη και υπεύθυνη παραδοχή
της αλήθειας. Ζητούμενο δεν είναι η δημιουργία εντυπώσεων με αλλεπάλληλες
διαστρεβλώσεις της αλήθειας και συνεχείς πιέσεις στα ΜΜΕ, αλλά η συνέπεια και η
ειλικρίνεια απέναντι στους πολίτες.

Κριτήριο αξιολόγησης: Η (παρα)πληροφόρηση στο Διαδίκτυο

Για πολλούς αναλυτές η εμφάνιση του Διαδικτύου εμπεριέχει την υπόσχεση της
άπλετης πληροφόρησης και της βελτίωσης της ποιότητας του δημόσιου διαλόγου.
Σύμφωνα με αυτήν την άποψη, η τεχνολογία του Διαδικτύου αφ’ ενός μείωνε το
κόστος της πληροφόρησης και αφ’ ετέρου έδινε τη δυνατότητα στους πολίτες να
ανταλλάσσουν απόψεις και να ασκούν αμοιβαία κριτική. Όλα αυτά φυσικά θα ήταν
προς όφελος των δημοκρατικών διαδικασιών και της κουλτούρας του πολιτικού
διαλόγου, στην οποία βασίζεται η δημοκρατία.
Όμως, δυστυχώς σήμερα βλέπουμε ότι αυτές οι προβλέψεις δεν επαληθεύονται.
Αντίθετα, σε μεγάλο βαθμό το Διαδίκτυο φαίνεται ότι προωθεί τον πολιτικό
εξτρεμισμό και τη μονοσήμαντη πληροφόρηση. Σύμφωνα με τον γνωστό
πανεπιστημιακό Cass Sunstein, αυτό το οποίο είναι καθοριστικό με το Διαδίκτυο δεν
είναι ότι δίνει τη δυνατότητα στον πολίτη να έχει περισσότερη πληροφόρηση. Ακόμα
πιο σημαντικό είναι ότι του δίνει τη δυνατότητα να αποκλείει την πληροφόρηση που
δεν του αρέσει. «Το πιο εντυπωσιακό στοιχείο με τη νέα τεχνολογία», γράφει, «είναι
η αυξανόμενη δύναμη των καταναλωτών να "φιλτράρουν" αυτό που βλέπουν». Ένα
από τα πιο σημαντικά αποτελέσματα αυτού του φιλτραρίσματος είναι ότι οι χρήστες
εκτίθενται μόνο στην πληροφόρηση που τους είναι αρεστή. Σήμερα τα ιστολόγια που
αναπτύσσονται ταχύτερα είναι εκείνα που έχουν μια μονοσήμαντη ιδεολογική και
πολιτική τοποθέτηση. Αυτό οφείλεται στο γεγονός ότι αυτά ικανοποιούν τις
προτιμήσεις των χρηστών τους. Επίσης, κάθε ιστολόγιο παραπέμπει σε άλλα που
έχουν ανάλογη ιδεολογική τοποθέτηση.
Όμως, το πρόβλημα δεν είναι απλώς ότι στο Διαδίκτυο κάθε χρήστης επιλέγει την
πληροφόρηση που ενισχύει τις δικές του προκαταλήψεις, ενώ αποφεύγει να
πληροφορείται για οτιδήποτε άλλο. Ακόμα πιο σημαντικό είναι το φαινόμενο, το
οποίο οι ψυχολόγοι ονομάζουν «ομαδική πόλωση», δηλαδή την τάση που έχουν οι
άνθρωποι να υιοθετούν ακραίες απόψεις, όταν συνομιλούν μόνο με άτομα των ίδιων
απόψεων. Το φαινόμενο της «ομαδικής πόλωσης» έχει τεκμηριωθεί με πολλά
πειράματα.
Υπάρχουν πολλές θεωρίες που έχουν προταθεί, για να εξηγήσουν το φαινόμενο της
ομαδικής πόλωσης. Σύμφωνα με μια θεωρία, όταν τα άτομα συζητούν μόνο με άλλους
που έχουν τις ίδιες απόψεις, ακούν νέα επιχειρήματα υπέρ των απόψεών τους, κάτι
που τους κάνει να τις υιοθετούν με ακόμη μεγαλύτερο πάθος. Ακόμη, σύμφωνα με μια
άλλη θεωρία, τα άτομα προσπαθούν συνεχώς να ξεπεράσουν αλλήλους. Αν, λοιπόν,
όλοι σε μια ομάδα συμφωνούν ότι π.χ. θα πρέπει να διατηρηθεί η μονιμότητα στον
δημόσιο τομέα, σύντομα θα εμφανιστούν και αυτοί που θα υποστηρίζουν ότι θα
πρέπει να επεκταθεί και στον ιδιωτικό.
Η τάση της ομαδικής πόλωσης ενισχύεται στο Διαδίκτυο και σύμφωνα με τον
Sunstein παίρνει τη μορφή της «κυβερνοπόλωσης». «Το Διαδίκτυο», γράφει,
«λειτουργεί για πολλούς ως το εκτροφείο του εξτρεμισμού, επειδή ακριβώς αυτοί που
συμφωνούν επικοινωνούν μεταξύ τους με μεγαλύτερη ευκολία και συχνότητα». Αυτό
το καθιστά ένα κατ’ εξοχήν μέσο παραπληροφόρησης. Στον βαθμό που
προσφεύγεις μόνο στις ιστοσελίδες που ενισχύουν τις προκαταλήψεις σου, δεν σε
ενδιαφέρει αν η πληροφόρηση για τους αντιπάλους είναι σωστή ή όχι ούτε πρόκειται
ποτέ να την ελέγξεις.
Τέλος, αν ισχύουν οι απόψεις του Sunstein, τότε ο ρόλος των εφημερίδων ως φορέων
της ποικιλομορφίας των απόψεων που υπάρχουν στο κοινωνικό σώμα γίνεται ακόμα
πιο σημαντικός. Οι εφημερίδες θα είναι ο μοναδικός χώρος, στον οποίο ο αναγνώστης
θα μπορεί να βρει συγκεντρωμένες, τόσο τις απόψεις με τις οποίες συμφωνεί όσο και
αυτές με τις οποίες διαφωνεί.

εξτρεμισμός: αρνητικός χαρακτηρισμός κάθε πολιτικής, η οποία συνίσταται σε

υποστήριξη ή εφαρμογή ακραίων απόψεων.

Τ. Μίχας (επιμ.), εφημ. Ελευθεροτυπία, 7.12.2009 (διασκευή).

ΘΕΜΑΤΑ

Α. Να αποδώσετε περιληπτικά το κείμενο (80 - 100 λέξεις).

Β1. Να εξηγήσετε, λαμβάνοντας υπόψη το κείμενο, το φαινόμενο της

«ομαδικής πόλωσης»; Να απαντήσετε σε μία παράγραφο 60-80 λέξεων.

Β1. Γιατί, σύμφωνα με το κείμενο, ο ρόλος των εφημερίδων ως φορέων της

ποικιλομορφίας των απόψεων γίνεται ακόμα πιο σημαντικός; Να
απαντήσετε σε μία παράγραφο 60-80 λέξεων.

Β1. Πώς προωθεί το Διαδίκτυο, σύμφωνα με το κείμενο, τη μονοσήμαντη

πληροφόρηση και τον πολιτικό εξτρεμισμό; Να απαντήσετε σε μία
παράγραφο 60-80 λέξεων.

Β2. α. Να διαιρέσετε τη δεύτερη παράγραφο (Όμως...τοποθέτηση) του

κειμένου σε δύο παραγράφους.

Β2. β. Να αιτιολογήσετε την απάντησή σας.

Β2.α. Ποια διαρθρωτική λέξη εξασφαλίζει τη συνοχή ανάμεσα στην πρώτη
και τη δεύτερη παράγραφο του κειμένου και ποια μεταξύ τους σχέση
σηματοδοτεί;

Β2.β. Με ποιον τρόπο επιτυγχάνεται η συνοχή ανάμεσα στην τρίτη και την
τέταρτη παράγραφο του κειμένου;

Β2. α. Πώς αναπτύσσεται η πέμπτη παράγραφος (Η τάση...να την ελέγξεις)

του κειμένου;

Β2. β. Να αιτιολογήσετε την απάντησή σας.

Γ1. Να δημιουργήσετε από μία πρόταση με καθεμιά από τις ακόλουθες λέξεις του
κειμένου με έντονη γραφή: άπλετης, μονοσήμαντη, καταναλωτών,
προκαταλήψεις, παραπληροφόρησης. Φροντίστε, ώστε μέσα από την πρόταση
να γίνεται φανερή η σημασία της κάθε λέξης (μπορείτε να διαφοροποιήσετε τον
γραμματικό τύπο ως προς την πτώση, το γένος κ.λ.π.).

Γ1. Να αντικαταστήσετε την καθεμιά από τις παρακάτω λέξεις του κειμένου με την
έντονη γραφή, με συνώνυμες ή σημασιολογικά ισοδύναμες λέξεις/φράσεις, ώστε
να αποδίδεται το ίδιο νόημα: μονοσήμαντη, υιοθετούν, εξτρεμισμού,
παραπληροφόρησης.

Γ1. α. Να γράψετε μία συνώνυμη λέξη για καθεμιά από τις λέξεις του κειμένου με την
έντονη γραφή, λαμβάνοντας υπόψη τη σημασία τους στο κείμενο:
επαληθεύονται, προωθεί, ενισχύει, προσπαθούν, προσφεύγεις.

Γ1. β. Να δημιουργήσετε μία πρόταση για καθεμιά από τις συνώνυμες

λέξεις που επιλέξατε, έτσι ώστε να γίνεται φανερή η σημασία τους
(μπορείτε να διαφοροποιήσετε τον γραμματικό τύπο ως προς τον αριθμό,
το πρόσωπο, το χρόνο κ.λ.π.).

Γ2. «να διατηρηθεί η μονιμότητα στον δημόσιο τομέα»: Να εξηγήσετε τη

χρήση της παθητικής σύνταξης.

Γ2α. (να) "φιλτράρουν", «ομαδική πόλωση»: Να εξηγήσετε τη χρήση

εισαγωγικών στη διατύπωση της καθεμιάς από τις παραπάνω έννοιες.

Γ2β. Να εντοπίσετε στο κείμενο τρεις όρους του ειδικού λεξιλογίου του
διαδικτύου.

Γ2. α. «Ακόμα πιο σημαντικό είναι ότι του δίνει τη δυνατότητα να αποκλείει
την πληροφόρηση που δεν του αρέσει»:
Στην παραπάνω περίοδο λόγου να εντοπίσετε την αναφορική πρόταση και με βάση
τις πληροφορίες που αυτή περιέχει σε σχέση με τον προσδιοριζόμενο όρο να την
χαρακτηρίσετε είτε ως προσδιοριστική είτε ως παραθετική.

Γ2. β. Να αιτιολογήσετε την απάντησή σας

 Γ. ΔΙΚΟΜΜΑΤΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΕΚΣΥΓΧΡΟΝΙΣΜΟΣ

1. Η εδραίωση του δικομματισμού

ΠΗΓΗ 1

Έχοντας σχηματίσει συγκροτημένη πολιτική ομάδα από το 1873 (το λεγόμενο «Πέμπτο»
κόμμα ή νεωτεριστικό κόμμα), ο Τρικούπης εμφανίσθηκε σαν αυτοδύναμος πολιτικός
αρχηγός μόνο μετά τις εκλογές του Σεπτεμβρίου 1875, κατά τις οποίες συγκέντρωσε γύρω
του πάνω από 30 βουλευτές. Η σύντομη πρωθυπουργία του του 1880 είχε ενισχύσει τη θέση
του και ο θάνατος των αντι-πάλων του του άφηνε πια το πεδίο ελεύθερο. Μέσα σε τρία χρόνια
το «Πέμπτο» κόμμα έγινε αυτόματα το «Δεύτερο», κληρονομώντας αρκετούς ζαϊμικούς,
δεληγεωργικούς αλλά και βουλγαρικούς πολιτευτές και κομματάρχες …

Οι εκλογές του Δεκεμβρίου 1881 εγκαινίασαν την τέταρτη πρωθυπουργία του Χ. Τρικούπη
που για πρώτη όμως φορά στηριζόταν σε συμπαγή κοινο-βουλευτική πλειοψηφία. Ανοίχθηκε
έτσι μια νέα περίοδος στην οποία κυριάρχησε απόλυτα σχεδόν η προσωπικότητά του. Για 13
σχεδόν χρόνια -ως τον Ιανουάριο του 1895- ο Τρικούπης ήταν σχεδόν συνεχώς
πρωθυπουργός: δεν παρέδωσε την εξουσία στους αντιπάλους του παρά τρεις μόνο φορές και
για διάστημα που δεν ξεπερνούσε στο σύνολό του τα τρία χρόνια, σφραγίζοντας έτσι μια
ολόκληρη εποχή.

Ο κύριος αντίπαλος του Αλέξανδρος Κουμουνδούρος εξαφανίσθηκε γρήγορα από την

πολιτική σκηνή. Απογοητευμένος από την ήττα του, αρρώστησε και πέθανε ένα χρόνο
αργότερα.

Βαθμιαία η θέση του Τρικούπη ενισχύθηκε ακόμα περισσότερο. Στους πρώτους μήνες της
νέας κυβερνήσεως η τρικουπική πλειοψηφία αυξανόταν από μέρα σε μέρα, καθώς οι
κουμουνδουρικοί βουλευτές προσέγγιζαν, διαδοχικά το νέο ανερχόμενο πολιτικό άστρο.
Ακόμα και οι δύο μουσουλμάνοι βουλευτές της Θεσσαλίας έκλιναν προς την κυβέρνηση, ίσως
όπως σημειώνει ειρωνικά ο Γάλλος πρεσβευτής De Mouy, γιατί πίστευαν πως η τρικουπική
άνοδος ήταν «γραμμένη».

Από το τέλος της ανοίξεως του 1882 ο Τρικούπης είχε επιβάλει την αδιαμφισβήτητη
πρωτοκαθεδρία του. Χρειάσθηκε αρκετός καιρός για να επανασυμπτυχθεί η αντιπολίτευση
γύρω από το διάδοχο του Κουμουνδουρου, το Θ. Δηλιγιάννη.

Απερίσπαστος πια από οποιονδήποτε κίνδυνο ανατροπής του, ο Τρικούπης προχώρησε

ακάθεκτος για να θέσει σε εφαρμογή τα μεταρρυθμιστικά του σχέδια. Είναι η πρώτη φορά
στη νεώτερη ελληνική ιστορία που ένας κοινοβουλευτικός πρωθυπουργός, έχοντας
ταυτόχρονα την κοινοβουλευτική πλειοψηφία και διατηρώντας τα νώτα του καλυμμένα στο
μέτρο που δε φοβόταν βασιλικές παρεμβολές, μπορεί να εφαρμόσει ένα μεταρρυθμιστικό
πρόγραμμα. Ως τότε, η μακρότερη κοινοβουλευτική πρωθυπουργία ήταν η πολιτεία του
Δεληγεώργη το 1872-1874, που μόλις ξεπέρασε τον ενάμιση χρόνο. Ο Τρικούπης θα
ξεπεράσει τα 3 χρόνια εγκαινιάζοντας μια νέα περίοδο στην ελληνική κοινοβουλευτική
ιστορία.

Το μεταρρυθμιστικό νομοθετικό του έργο, είναι εντυπωσιακό. Ήδη από τους πρώτους μήνες
της πρωθυπουργίας του συγκέντρωσε γύρω του ένα εκλεκτό επιτελείο (το νομοδιδάσκαλο Π.
Καλλιγά, τους οικονομολόγους Κεχαγιά και Δεμάθα κ.α.), που εργάσθηκε με ταχύτατους
ρυθμούς για τη συστηματοποίηση και τη νομοθετική έκφραση των θεσμικών μεταβολών που
κρίνονταν αναγκαίες. Η πολιτική ατμόσφαιρα που επικράτησε κατά τα πρώτα δύο χρόνια της
κυβερνήσεως Τρικούπη, διευκόλυνε την εκπόνηση του μεγαλόπνοου μεταρρυθμιστικού της
έργου, στο μέτρο που η αντιπολίτευση δεν εμφανιζόταν ικανή ούτε να αμφισβητήσει τις
πολιτικές και οικονομικές επιλογές, ούτε να διεκδικήσει την εξουσία.

Ι.Ε.Ε., τόμ. ΙΔ΄, σσ. 14-16

ΠΗΓΗ 2

ΕΙΚΟΝΑ

Με την προσχώρηση στις αρχές του 1882 των Θεσσαλών βουλευτών στο κόμμα του
Χ.Τρικούπη παγιώθηκε η κοινοβουλευτική του πλειοψηφία, πράγμα που του επέτρεψε να
κυβερνήσει την Ελλάδα για μια τριετία. Επάνω: ο Τρικούπης σε γελοιογραφία της εποχής,
όπου εμφανίζεται σαν αρχάγγελος που ετοιμάζεται να «σκοτώσει» πολιτικά τον κύριο
αντίπαλό του Αλέξ. Κουμουνδούρο (Αθήνα, Γεννάδειος Βιβλιοθήκη).

Λαμβάνοντας υπόψη σας το κείμενο του βιβλίου σας και το περιεχόμενο της πηγής και της
γελοιογραφίας:
α) Να περιγράψετε την πολιτική ατμόσφαιρα που επικράτησε κατά τα πρώτα χρόνια άσκησης
της πολιτικής από τον Χ. Τρικούπη και να αιτιολογήσετε τις «μεταπηδήσεις» των βουλευτών.

β) Να σχολιάσετε το κλίμα «μανιχαϊσμού[1]» που χαρακτηρίζει την πολιτική ζωή της

Ελλάδος, διχάζοντας τον ελληνικό λαό σε αντίπαλα αλληλομισούμενα «θανασίμως»
στρατόπεδα.

[1] Δυαρχική θρησκεία (ιδρύθηκε τον 3ο μ.Χ. αιώνα από τον Πέρση Μάνη ή Μάνευτα)
σύμφωνα με την οποία υπάρχουν δύο αρχές: του καλού και του κακού σε αδιάκοπη πάλη
μεταξύ τους.

ΠΗΓΗ 1

Στην ουσία, ο Τρικούπης εκπροσωπούσε τον εξευρωπαϊσμό της πολιτικής ζωής, ενώ ο
Δηλιγιάννης την παραδοσιακή λειτουργία της. Ο Τρικούπης πίστευε ότι το κράτος χρειαζόταν
πολιτική και οικονομική ανόρθωση, πριν γίνει λόγος για εμπλοκή σε αλυτρωτικές περιπέτειες.
Γι’ αυτό και επεδίωξε να καταστήσει τη χώρα διεθνώς αξιόπιστη, να ενθαρρύνει την έναρξη
της εκβιομηχάνισης, να βελτιώσει τις επικοινωνίες με την κατασκευή σιδηροδρόμων και την
διάνοιξη του Ισθμού της Κορίνθου, και να εκσυγχρονίσει το στρατό και το ναυτικό. Ωστόσο,
ένα τέτοιο πρόγραμμα ήταν δαπανηρό και συνεπαγόταν αυξημένη φορολογία. Αυτό πρόσφερε
εύκολο στόχο στο δημοφιλή και δημαγωγό Δηλιγιάννη, ο οποίος δεν είχε πρόβλημα να
δηλώνει ότι ήταν αντίθετος προς οτιδήποτε υποστήριζε ο Τρικούπης. Η επιδεικτική
λαϊκιστική ρητορεία του Δηλιγιάννη και η φλογερή προάσπιση μιας «Μεγαλύτερης
Ελλάδας», χωρίς αμφιβολία εξέφραζε πιο πιστά τους ενθουσιασμούς και τους μύχιους πόθους
του απλού πολίτη από τα αυστηρά μεταρρυθμιστικά προγράμματα του Τρικούπη. Οι
παράτολμες όμως πολιτικές επιλογές του Δηλιγιάννη, στις περιόδους που ήταν στην εξουσία,
δεν μπορούσαν παρά να θέσουν σε δοκιμασία την ήδη εξασθενημένη οικονομία, όπως συνέβη
με τη θνησιγενή κινητοποίηση στη διάρκεια της βουλγαρικής κρίσης του 1885, η οποία
κατέληξε στον αποκλεισμό της Ελλάδας από τις Μεγάλες Δυνάμεις. Επιπλέον, η
φιλοπολεμική του πολιτική έμελλε να καταλήξει σε ήττα το 1897, στη διάρκεια του
καταστροφικού πολέμου των τριάντα ημερών με την Τουρκία.

R. Clogg, Συνοπτική Ιστορία της Ελλάδας 1770-1990, εκδ. Ιστορητής, Αθήνα 1995, σσ. 71-
72

ΠΗΓΗ 2

Οι φόροι που είχε αναγκασθεί να επιβάλει ο Τρικούπης, καθώς και τα δάνεια που είχε συνάψει
για να φέρει σε πέρας το μεγαλόπνοο έργο του, είχαν προκαλέσει τη δυσφορία ενός μεγάλου
μέρους του λαού. Τη δυσφορία αυτή τη καλλιέργησε με δημαγωγικό τρόπο η αντιπολίτευση
που του κόλλησε και το επίθετο «φορομπήχτης». Έτσι ο αρχηγός της Θεόδωρος Δηλιγιάννης,
ανταποκρινόμενος στις επιθυμίες του λαού και υποσχόμενος να κυβερνήσει χωρίς την
επιβολή νέων φόρων και χωρίς τη σύναψη νέων δανείων, κατορθώνει να τον ανατρέψει στις
7 Απριλίου 1885.

Απ. Βακαλόπουλου, Νέα Ελληνική Ιστορία 1204-1985,

εκδ. Βάνιας, Θεσσαλονίκη 51991, σ. 310
Απέναντι στο εκσυγχρονιστικό κράτος του Χ. Τρικούπη αντιπαρατίθεται το κράτος
κοινωνικής αλληλεγγύης του Θ. Δηλιγιάννη. Να σχολιάσετε την παραπάνω άποψη
λαμβάνοντας υπόψη σας τις πηγές και το κείμενο του βιβλίου σας.

Πηγή

Πηγές Πανελληνίων

α. Με βάση το παρακάτω κείμενο του Χαρίλαου Τρικούπη και τις ιστορικές σας γνώσεις
να αναλύσετε τις βασικές γραμμές του εκσυγχρονιστικού προγράμματός του και να
αναφέρετε τις προσπάθειες που έγιναν για να υλοποιηθεί.

Προγραμματικές δηλώσεις του Χ. Τρικούπη στη Βουλή, Μάρτιος 1882: «Το πρόγραμμα
ημών ζητεί την ανόρθωσιν του τόπου. Η κοινωνία ζητεί φραγμούς κατά των υπερβασιών της
κυβερνήσεως, κατά των υπερβασιών παντός ισχύοντος, κατά των υπερβασιών της Βουλής.
Δίδοντες ώθησιν … εις πάντα τα αφορώντα εις την υλικήν πρόοδον, ήτις αποτελεί τα νεύρα
της εθνικής ενεργείας, οφείλομεν ιδίως να δώσωμεν πάσαν ημών την προσοχήν εις την
οικονομικήν κατάστασιν». (μον.15)

β. Να εξηγήσετε την αντίδραση της κοινής γνώμης απέναντι στην πολιτική του Χ. Τρικούπη.
(μον 10)

ΗΜΕΡΗΣΙΑ ΛΥΚΕΙΑ 2001

Αντλώντας στοιχεία από τα παρακάτω κείμενα και αξιοποιώντας τις ιστορικές σας
γνώσεις, να αναφέρετε τα προγράμματα και τις αντιλήψεις του Χαρίλαου Τρικούπη και
του Θεόδωρου Δηλιγιάννη για την οργάνωση και τη λειτουργία του κράτους. Μον. 25

Κείμενα α. Η αντίθεση ανάμεσα σ’ αυτούς τους δύο πολιτικούς δεν μπορούσε να γίνει
μεγαλύτερη. Ο Τρικούπης ήταν ένας δυτικόφιλος μεταρρυθμιστής, ανυπόμονος να στερεώσει
και να αναπτύξει την Ελλάδα οικονομικά και πολιτικά, πριν εμπλακεί σε ιρρεδεντιστικές[1]
περιπέτειες. Ο Δηλιγιάννης όμως, απόγονος μιας εξέχουσας οικογένειας της Πελοποννήσου
ήταν ένας αποφασισμένος υποστηρικτής της «Μεγάλης Ιδέας».

Richard Clogg, «Σύντομη Ιστορία της Νεότερης Ελλάδας», σελ. 136, εκδόσεις Καρδαμίτσα,
Αθήνα 1999.

β. Το πρόγραμμα του κ. Δηλιγιάννη, ως εξηγγέλθη εις την Βουλήν, δύναται να συνοψισθή εις
ολίγας λέξεις. Θα προσπαθήση, ειρωνεύοντο οι αντίπαλοί του, ο άνθρωπος να καταστρέψη εν
διαστήματι ολίγων μηνών ό,τι ανιδρύθη διά τόσων κόπων εν διαστήματι μιας τριετίας, και να
διαγράψη εκ του βίου της Ελλάδος μίαν όλην νομοθετικήν περίοδον, την γονιμωτάτην. […]
Είναι γεγονός ότι ο Δηλιγιάννης, ασχολούμενος με καθαρώς μικροκομματικά ζητήματα, ήτο
πάντοτε ικανός να ζημιώση το γενικώτερον συμφέρον. […] Ο Θ. Δηλιγιάννης απέβλεπεν εις
την πολιτικήν περισυλλογής. Φαίνεται δε ότι μεταξύ των οικονομιών τας οποίας απεφάσισεν
ήτο και ο περιορισμός κονδυλίων εξυπηρετούντων κατ’ εξοχήν εθνικούς σκοπούς.

Σπ. Β. Μαρκεζίνη, «Πολιτική Ιστορία της Νεωτέρας Ελλάδος», τεύχος 5, σελ. 102, «Πάπυρος
Πρεςς Ε.Π.Ε.», Αθήνα 1966.

[1] ιρρεδεντισμός = αλυτρωτισμός Ημερ 2005

Αντλώντας στοιχεία από το κείμενο που ακολουθεί και αξιοποιώντας τις ιστορικές σας
γνώσεις, να αναφέρετε: α. Τι προέβλεπε το πρόγραμμα του Χαρίλαου Τρικούπη για τον
εκσυγχρονισμό της χώρας. Μονάδες 12 β. Τις απόψεις του Θεόδωρου Δηλιγιάννη για την
πολιτική ζωή, την κοινωνία και την οικονομία. Μον. 12

«Στην ουσία, ο Τρικούπης εκπροσωπούσε τον εξευρωπαϊσμό της πολιτικής ζωής, ενώ ο
Δηλιγιάννης την παραδοσιακή λειτουργία της. Ο Τρικούπης πίστευε ότι το κράτος χρειαζόταν
πολιτική και οικονομική ανόρθωση, πριν γίνει λόγος για εμπλοκή σε αλυτρωτικές περιπέτειες.
Γι’ αυτό και επεδίωξε να καταστήσει τη χώρα διεθνώς αξιόπιστη […], να βελτιώσει τις
επικοινωνίες με την κατασκευή σιδηροδρόμων και τη διάνοιξη του Ισθμού της Κορίνθου και
να εκσυγχρονίσει το στρατό και το ναυτικό. Ωστόσο, ένα τέτοιο πρόγραμμα ήταν δαπανηρό
[…]. Αυτό πρόσφερε εύκολο στόχο στο δημοφιλή και δημαγωγό Δηλιγιάννη, ο οποίος δεν
είχε πρόβλημα να δηλώνει ότι ήταν αντίθετος προς οτιδήποτε υποστήριζε ο Τρικούπης. Η
επιδεικτική λαϊκιστική ρητορεία του Δηλιγιάννη […] χωρίς αμφιβολία εξέφραζε πιο πιστά
τους ενθουσιασμούς και τους μύχιους πόθους του απλού πολίτη από τα αυστηρά
μεταρρυθμιστικά προγράμματα του Τρικούπη».

(R. Clogg, Συνοπτική Ιστορία της Ελλάδας, 1770-1990, εκδ. Ιστορητής, Αθήνα 1995, σσ. 71-
72) Εσπερινά 2006

Συνδυάζοντας τις ιστορικές σας γνώσεις και τις πληροφορίες των παραθεμάτων που σας
δίνονται, να εκθέσετε τις πολιτικές– οικονομικές θέσεις του δηλιγιαννικού κόμματος.
Μονάδες 25

Κείμενο Α Οι φόροι που είχε αναγκασθεί να επιβάλει ο Τρικούπης, καθώς και τα δάνεια που
είχε συνάψει για να φέρει σε πέρας το μεγαλόπνοο έργο του, είχαν προκαλέσει τη δυσφορία
ενός μεγάλου μέρους του λαού. Τη δυσφορία αυτή τη καλλιέργησε με δημαγωγικό τρόπο η
αντιπολίτευση που του κόλλησε και το επίθετο «φορομπήχτης». Έτσι ο αρχηγός της
Θεόδωρος Δηλιγιάννης, ανταποκρινόμενος στις επιθυμίες του λαού και υποσχόμενος να
κυβερνήσει χωρίς την επιβολή νέων φόρων και χωρίς τη σύναψη νέων δανείων, κατορθώνει
να τον ανατρέψει στις 7 Απριλίου 1885.

(Απ. Βακαλόπουλου, Νέα Ελληνική Ιστορία 1204-1985, εκδ. Βάνιας, Θεσσαλονίκη 1991, σ.
310.)

Κείμενο Β Από την ἄλλη πλευρά, ὁ δηλιγιαννισμός, ἤ μᾶλλον ὁ ἀντιτρικουπισμός,

ἀποτελούσε ἕνα κίνημα ὄχι λιγότερο νέο ἀπό τό προηγούμενο. […] Οἱ ἀντιτρικουπικοὶ δὲν
ἦταν ἐναντίον τοῦ κεφαλαίου, ἀλλὰ ἤθελαν νὰ τὸ θέσουν ὑπὸ τὸν ἔλεγχο τῆς κρατικῆς
μηχανῆς. Στιγμάτιζαν μὲ ὑστερικὸ πάθος τὴν κερδοσκοπία, τὸ χρηματιστήριο, τὸ χρηματικὸ
κεφάλαιο, τὸ χρηματικὸ πλοῦτο, τὴν τοκογλυφία, τὴν τραπεζικὴ παντοδυναμία. Κήρυσσαν
τὸν πόλεμο στοὺς ξένους, στὴν Εὐρώπη, στοὺς πλούσιους Ἕλληνες τῆς διασπορᾶς. Παρόλα
αὐτά, ἦταν ὑπὲρ τῶν παραγωγικῶν ἐπενδύσεων, μέσα ἀπὸ ἕναν κατάλληλο κυβερνητικὸ
προσανατολισμό. Ἀκόμα καὶ παλιὲς οἰκογένειες κοτζαμπάσηδων καὶ «τζακιῶν» ποὺ ξέπεσαν,
ἔρχονταν νὰ συμπαραταχθοῦν στὰ πλαίσια τῆς ἀντιτρικουπικῆς παρατάξεως.

(Ι.Ε.Ε., τόμος ΙΔ΄, σ.σ. 22-23.) Εσπερ –Επαν 2009

Αξιοποιώντας τις ιστορικές σας γνώσεις και αντλώντας στοιχεία από τα παρακάτω
κείμενα, να παρουσιάσετε: α) τις αντιλήψεις του Χ. Τρικούπη όσον αφορά το κράτος, τη
διοίκηση και την οικονομία, αντιπαραβάλλοντάς τες με τις αντίστοιχες του πολιτικού
του αντιπάλου Θ. Δηλιγιάννη. (μονάδες 17) β) τις προσπάθειες που κατέβαλλε ο Χ.
Τρικούπης, ως πρωθυπουργός, για την υλοποίηση αυτών των αντιλήψεων. (μονάδες 8)
Μονάδες 25

ΚΕΙΜΕΝΟ Α

[…] Η νέα Βουλή άρχισε τις εργασίες της στις 26 Φλεβάρη 1882 […]. Ο νέος πρωθυπουργός
[Χαρίλαος Τρικούπης] στον προγραμματικό του λόγο είπε: […] «Τὸ πρόγραμμα ἡμῶν […]
ζητεῖ τὴν ἀνόρθωσιν τοῦ τόπου. Ἡ κοινωνία ζητεῖ φραγμοὺς κατὰ τῶν ὑπερβασιῶν τῆς
κυβερνήσεως, κατὰ τῶν ὑπερβασιῶν παντός ἰσχύοντος, κατὰ τῶν ὑπερβασιῶν τῆς Βουλῆς.
Ὅ,τι πρέπει νὰ ἐπιζητῶμεν σήμερον εἶναι οὐχὶ ἐπίδειξις πλαστοῦ ἰσοζυγίου, ἀλλὰ πρέπει νὰ
ἐπιζητῶμεν σήμερον ἐν τῇ πολιτικῇ τοῦ κράτους τὴν ὁδόν, ἥτις θέλει φέρει εἰς τὸ ἰσοζύγιον,
ἐὰν ἐμμείνωμεν ἀκραδάντως ἐν αὐτῇ. Ὀφείλομεν ἐν τῇ διαρρυθμίσει τῶν οἰκονομικῶν νὰ
ἐπιζητήσωμεν αὐτὴν διὰ τῆς ὅσον [δυνατόν] ἐλαττώσεως τῶν δαπανῶν, ἐπιτρεπούσης ὅμως
πλήρη τὴν ἀνάπτυξιν τῶν παραγωγικῶν δυνάμεων, τῶν πόρων τοῦ ἔθνους καὶ τὴν ἐπαύξησιν
τῶν πόρων τοῦ κράτους. Διὰ τοῦτο πᾶσα θυσία, τὴν ὁποίαν ἠθέλομεν ζητήσει παρὰ τῆς
Βουλῆς πρὸς τὸν σκοπὸν τῆς ἐνισχύσεως τῶν βιομηχανικῶν δυνάμεων τοῦ τόπου, τῆς
συγκοινωνίας καὶ πάντων δι’ ὧν προάγεται ἡ ὑλικὴ δύναμις, θέλει ψηφισθῇ…»

Γ. Κορδάτου, Μεγάλη Ιστορία της Ελλάδας, τ. ΧΙΙ, σ.382, στο Κ.Ε.Ε., Αξιολόγηση των
μαθητών στο μάθημα Θέματα Νεοελληνικής Ιστορίας,
τχ. Πρώτο, Αθήνα 1999, σσ. 55-56.

ΚΕΙΜΕΝΟ Β

[…] Το δημοσιονομικό πρόγραμμα του Δηλιγιάννη μπορεί να συνοψισθεί σε δύο βασικές

κατευθυντήριες ιδέες: Η πρώτη […] επαναλαμβάνεται σε όλα τα προεκλογικά και
μετεκλογικά προγράμματα του δηλιγιαννισμού της εικοσαετίας 1885-1905: οικονομία στις
δημόσιες δαπάνες, που θα προκαλέσει ελάττωση της φορολογικής επιβαρύνσεως και θα
αποτελέσει κίνητρο για τη σταδιακή, φυσική, αύξηση της εγχώριας παραγωγής από όλους
τους παράγοντες του ενεργού οικονομικά πληθυσμού. Η δεύτερη, η έννοια της εθνικής
εργασίας, που αναπτύσσει τις δυνατότητές της κάτω από τη σκέπη της κρατικής πολιτικής
λιτότητας και στον τομέα των κρατικών δαπανών, αλλά και στο φορολογικό τομέα, σε τρόπο
ώστε το κοινωνικό σώμα, χωρίς ταξικές διακρίσεις, να βρίσκεται σε στενή συνεργασία με το
κράτος, είναι μια καινούργια ιδέα. […]

Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, Νεώτερος Ελληνισμός από το 1881 ως το 1913, τ. ΙΔ΄,
Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα 20002, σ.181.

ΚΕΙΜΕΝΟ Γ

[…] Για την κατασκευή των σιδηροδρόμων το κράτος διέθεσε συνολικά το 68% των
αναγκαίων πόρων από δάνεια, από τα οποία πάλι το 74% αντλήθηκε από τις διεθνείς
χρηματαγορές. […] Αυτή η οικονομική και δημοσιονομική πολιτική είχε ως αποτέλεσμα μια
αυξανόμενη και για τα ελληνικά δεδομένα ασυνήθιστα υψηλή επιβάρυνση των
φορολογουμένων.

[…] Όσο για τη φορολογική δικαιοσύνη πρέπει να διαπιστώσουμε ότι τα μερίσματα των
μετοχών δεν επιβαρύνονταν καθόλου, ενώ άλλα έσοδα από κεφάλαιο καθώς και τα κέρδη των
τραπεζών φορολογούνταν ελάχιστα, για να υπάρχουν κίνητρα για μεταφορά κεφαλαίων στην
Ελλάδα. Τα φορολογικά βάρη έφεραν οι καταναλωτές μέσω των έμμεσων φόρων […].Σε αυτά
προστίθενταν οι δασμοί που επιβάλλονταν κυρίως με εισπρακτικά κριτήρια. Το ποσοστό των
έμμεσων φόρων στα δημόσια έσοδα αυξήθηκε πάντως από 50% το 1863 σε 68% το 1890, ενώ
το ποσοστό των εσόδων από τη φορολόγηση αγροτικών προϊόντων μειώθηκε στο ίδιο
διάστημα από 48% σε 22%.

Gunnar Hering, Τα πολιτικά κόμματα στηνΕλλάδα 1821-1936, μτφ. Θ. Παρασκευόπουλος,

τ. Α΄, Αθήνα 2006, σσ. 572-574

Ημερ Εσπερ Επαν 2014

Ερωτήσεις Πανελληνίων

 Ο Θ. Δηλιγιάννης υποστήριζε ένα κράτος κοινωνικής αλληλεγγύης. (Σωστό ή λάθος) (μον.

2) ΗΜΕΡΗΣΙΑ ΛΥΚΕΙΑ 2002
 Ο Θ. Δηλιγιάννης υποστήριζε το χωρισμό των εξουσιών. (Σωστό ή λάθος) (μον. 2)
ΗΜΕΡΗΣΙΑ ΛΥΚΕΙΑ ΕΠΑΝΑΛΗΠΤΙΚΕΣ 2003.
 Βασική αρχή του δηλιγιαννικού κόμματος ήταν η διάκριση των εξουσιών. (Σωστό ή λάθος)
(μον.2) Εσπερ.2005
 Ο Χαρίλαος Τρικούπης θεωρούσε το Κράτος ως μοχλό της οικονομικής ανάπτυξης. (Σωστό
ή λάθος ) μον. 2 Ημερ 2006
 Οι Δηλιγιαννικοί υποστήριζαν τους μεγαλογαιοκτήμονες της Θεσσαλίας. (Σωστό ή
λάθος)(μον.2) Ημερήσια 2007
 Στα εδάφη της Θεσσαλίας, στα οποία κυριαρχούσε η μεγάλη ιδιοκτησία, ο Θ. Δηλιγιάννης
υποστήριξε τους μεγαλογαιοκτήμονες (Σωστό ή λάθος) (μον. 2) Εσπερινά 2007
 Βασική αρχή του δηλιγιαννικού κόμματος ήταν η διάκριση των εξουσιών (Σωστό ή λάθος )
(μον. 2) Εσπερ. – Επαν 2007.
 Ο Δηλιγιάννης επέκρινε το κοινωνικό κόστος του εκσυγχρονισμού και υποστήριζε ένα
κράτος κοινωνικής αλληλεγγύης (Σωστό ή λάθος ) (μον. 2) Ημερ – Επαν 2008
 Τι προέβλεπε το τρικουπικό κόμμα για το πρόγραμμα του εκσυγχρονισμού της χώρας και
ποιες προσπάθειες έγιναν για την υλοποίησή του; Μονάδες 12 Εσπερινά 2010
 Ο Δηλιγιάννης θεωρούσε το κράτος ως μοχλό της οικονομικής ανάπτυξης και επιδίωκε τον
εκσυγχρονισμό του με κάθε τρόπο. (Σωστό ή λάθος) (μον. 2) Εσπερινά 2012
 Ο Τρικούπης δεν αποδεχόταν το χωρισμό των εξουσιών και στόχευε στη συγκέντρωση και
τον έλεγχό τους από το κόμμα. (Σωστό ή λάθος) (μον. 2) ΗΜΕΡΗΣΙΑ ΕΣΠΕΡΙΝΑ ΛΥΚΕΙΑ
2015
 Το 1875 ο Θ. Δηλιγιάννης παρουσίασε ένα συστηματικό πρόγραμμα εκσυγχρονισμού της
χώρας. (Σωστό ή λάθος) (μον. 2) ΗΜΕΡΗΣΙΑ ΕΣΠΕΡΙΝΑ ΛΥΚΕΙΑ ΕΠΑΝΑΛΗΠΤΙΚΕΣ 2015
 Β. ΧΕΙΡΑΦΕΤΗΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΜΟΡΦΩΣΗ (1844-1880)

4. Η Εθνοσυνέλευση του 1862-1864

ΠΗΓΗ

Σ’ ολόκληρη την περίοδο 1863-1875 είκοσι δύο κυβερνήσεις θα διαδεχτούν η μια την άλλη
στην άσκηση της εξουσίας, μοιραίο επακόλουθο των παρεμβάσεων του θρόνου στην
κοινοβουλευτική ζωή, με συνέπεια την απομάκρυνση κυβερνήσεων που διέθεταν την
εμπιστοσύνη της Βουλής και τον διορισμό κυβερνήσεων από την κοινοβουλευτική
μειοψηφία, παράλληλα προς την καταχρηστική διάλυση της Βουλής. …

Στη νόθευση του πολιτεύματος, παράλληλα με το στέμμα, συντελούσαν και οι κομματάρχες

της εποχής με την μικροπολιτική τους. Τα κόμματα που είχαν συμπήξει δεν εκπροσωπούσαν,
όπως και στο παρελθόν, ούτε υπηρετούσαν ταξικά συμφέροντα, έχοντας σαν αποκλειστική
μέθοδο διασύνδεσης τους με το εκλογικό σώμα την προώθηση ατομικών συμφερόντων
συγκεκριμένων γεωγραφικών περιοχών. Τα κοινωνικά συμφέροντα της κυρίαρχης πολιτικής
ολιγαρχίας ταυτίζονταν, άλλωστε, με τα συμφέροντα της άρχουσας τάξη από την οποία και
προέρχονταν κατά βάση οι πολιτευόμενοι. Ήταν επόμενο οι ηγετικές κοινωνικές ομάδες να
μεταχειριστούν τον κοινοβουλευτισμό έτσι ώστε, διατηρώντας την κοινωνικοπολιτική τους
υπόσταση, να έχουν τη δυνατότητα του ελέγχου των εκλογικών διαδικασιών.

Κάτω από αυτές τις συνθήκες, η συμμετοχή των πολιτών (φαινομενικά πλατιά) στη
συγκρότηση της κρατικής εξουσίας, στην ουσία παρέμεινε περιορισμένη, αφού εξαρτιόταν
από την πολιτική επιρροή, την κοινωνική επιβολή και την ιδεολογική ηγεμονία της άρχουσας
τάξης, που εξασφάλιζε κατά κανόνα την ποθητή αντιπροσώπευση της στο κοινοβούλιο. Έτσι
ο λαός, αποκλεισμένος απ’ τα πρώτα κιόλας χρόνια της επανάστασης από τις πολιτικές
διαδικασίες, ήταν αναγκασμένος να ακολουθεί ή να ταυτίζεται με τον εκάστοτε αρχηγό του
ισχυρότερου κατά περίσταση, κόμματος που κι αυτό ήταν εξαρτημένο από τοπικούς
κομματικούς παράγοντες.

Ως το 1875, οι ξενοκίνητοι, λόγω της κοινωνικοοικονομικής εξάρτησης του ελλαδικού χώρου,

πολιτικοί μηχανισμοί θα ακολουθήσουν και στον εξωτερικό τομέα αντιφατική πολιτική,
επηρεασμένοι από τη συναισθηματική πίεση του εθνικού φρονήματος στο εσωτερικό και του
ψυχρού πραγματισμού των επιταγών των ξένων συμφερόντων. Οι πολιτικοί αρχηγοί της
εποχής (Βούλγαρης, Κουμουνδούρος, Δεληγιώργης και Ζαΐμης) θα υποταχθούν κι αυτοί στην
αναγκαστική πορεία μέσα στον δαιδαλώδη χώρο των πολιτικών εφαρμογών που οι
«προστάτιδες» Δυνάμεις απαιτούσαν.

Π. Πετρίδη, Πολιτικές δυνάμεις και συνταγματικοί θεσμοί στη νεότερη Ελλάδα (1844-
1940), σσ. 59-60

Λαμβάνοντας υπόψη σας το κείμενο του βιβλίου σας και του παραθέματος:
α) Να αναφέρετε τους παράγοντες που «ενέχονται» (συνέβαλλαν) στην πολιτική αστάθεια
της περιόδου 1863-1875 και να αξιολογήσετε το βαθμό «ευθύνης» τους.
β) Να προσδιορίσετε τις παρατάξεις στις οποίες ανήκαν ο Βούλγαρης και ο Δεληγιώργης
και να επισημάνετε τις διαφορές τους.
ΠΗΓΗ
Τις πταίει

Στο άρθρο «Τις πταίει» που δημοσιεύτηκε στους «Καιρούς» γράφονται ανάμεσα στα άλλα
και τα εξής:

«Ας αφεθή να λειτουργήση το πολίτευμα, εν τη βεβαιότητι, ότι εκ της πλειονοψηφίας της

βουλής μορφώνεται η κυβέρνησις και ταχέως θα ίδωμεν την Βουλήν συντασσομένων εις δυο
κόμματα. Ουδέν των θεμελιωδών ζητημάτων, άτινα εν Γαλλία ή Ιταλία διαιρούσι τους
πολιτευομένους εις πολλά κόμματα, έχομεν εν Ελλάδι· τα πολλά κόμματα παρ’ ημίν είναι
αποτέλεσμα της προσκλήσεως των μειονοψηφιών εις την εξουσίαν» …

Ο Τρικούπης δημοσίευσε και δεύτερο άρθρο στην ίδια εφημερίδα με τον τίτλο «Παρελθόν
και ενεστώς». Σ’ αυτό εξηγούσε ότι ο Όθων, παρόλο που ήταν ενάρετος, δημιούργησε τις
προϋποθέσεις για την έξωσή του, παραβιάζοντας συνεχώς το Σύνταγμα. Με τη
μεταπολίτευση, συνέχιζε, τα πράγματα δεν καλυτέρεψαν. «Η δημοσία ηθική, ήτις είναι το
θεμέλιον πάσης πολιτείας, δεινοτερα ή εν τω παρελθόντι υπέστη και υφίσταται τραύματα· τον
χρόνον της κακοηθειας σύρει εμμανώς η νόμιμος κυβέρνησις» Και για να αποδείξει τον
ισχυρισμό του ανέφερε παραδείγματα νοθείας και βίας που έγιναν στην Αττική και στη
Ζάκυνθο. Υποστήριζε ότι το κράτος ήταν ακυβέρνητο και αδιοίκητο και στην πολιτική
διαφθορά είχε προστεθεί η κοινωνική εξαχρείωση. Την ώρα της θεραπείας την έβλεπε να
πλησιάζει, γιατί το κακό είχε ξεπεράσει κάθε όριο. …

Η κρίση κορυφώθηκε … Ο Γεώργιος κάλεσε τον Τρικούπη και του ανέθεσε να σχηματίσει
κυβέρνηση και να διενεργήσει νέες εκλογές, δείχνοντας έτσι ότι είχε επηρεασθεί από την
αρθρογραφία του Τρικούπη.

Η βασιλική ενέργεια όμως ερχόταν σε αντίθεση προς το πνεύμα του «Τις πταίει». Ο
Τρικούπης δεν ήταν μέλος της βουλής, ούτε διέθετε σ’ αυτή την υποστήριξη κάποιας ομάδας
που θα του έδινε το δικαίωμα να διεκδικήσει τον τίτλο του αρχηγού της μειοψηφίας. Εξάλλου
οι σχέσεις του με τους άλλους αρχηγούς δεν ήταν καλές. Κανονικά ο Γεώργιος, αν ήθελε να
συμμορφωθεί με όσα δίδασκε ο Κουμουνδούρος και υιοθετούσε ο Τρικούπης, έπρεπε να
καλέσει τους τρεις ηγέτες που αντιπολιτεύονταν το Βούλγαρη και να τους ζητήσει να
σχηματίσουν συμμαχική κυβέρνηση … Δεν είναι σαφές αν ο Γεώργιος συμμορφώθηκε με
συμβουλή που του έδωσε ο Κουντουριώτης και που του επανέλαβε ο Άγγλος πρεσβευτής ή
αν το ένστικτό του του υπαγόρευσε τη λύση, που τον βοηθούσε να ξεπεράσει την κρίση, με
την προβολή νέου στόχου στις επιθέσεις της αντιπολιτεύσεως. …

Όταν ο Γεώργιος τον κάλεσε και του ανέθεσε την κυβέρνηση, κανονικά δε θα έπρεπε να
δεχθεί. Θα έχανε όμως την ευκαιρία να επιβληθεί ως ηγετική φυσιογνωμία. Γι’ αυτό και
δέχθηκε. Εξάλλου διέθετε αποφασιστικό επιχείρημα, για να αποκρούει κάθε κατηγορία
ευνοίας. Θα ενεργούσε γνήσιες, ανόθευτες, ελεύθερες εκλογές. …

Η καινούργια βουλή συνεδρίασε για πρώτη φορά στις 11 Αυγούστου και άκουσε το λόγο που
διάβασε ο βασιλιάς και είχε γράψει το Τρικούπης. …

Η δήλωση αυτή του βασιλιά, για την αρχή της δεδηλωμένης, που τον δέσμευε ηθικά, όχι
συνταγματικά, αποτελούσε ουσιαστική κατάργηση του άρθρου 31 («Ο βασιλεύς διορίζει και
παύει τους υπουργούς αυτού») και του άρθρου 37, σε ό,τι αφορούσε το δικαίωμά του να
διαλύει τη βουλή. Γιατί, αφού δε θα είχε το δικαίωμα να διαλέγει τους υπουργούς του, αλλά
θα ήταν υποχρεωμένος να διορίζει όποιους του υποδείκνυε η βουλή, η συμμετοχή του στο
σχηματισμό της κυβερνήσεως θα ήταν τελείως τυπική. Θα περιοριζόταν να διαπιστώσει ποιος
αρχηγός είχε την πλειοψηφία στη βουλή και σ’ αυτόν θα ανέθετε το σχηματισμό
κυβερνήσεως. Και αφού η κυβέρνηση θα έπρεπε να έχει τη δεδηλωμένη εμπιστοσύνη της
πλειοψηφίας των βουλευτών, δε διέθετε δυνατότητα διαλύσεως της βουλής χωρίς την
συγκατάθεση της πλειοψηφίας. Ο Τρικούπης θέλησε να καθιερώσει στην Ελλάδα το
κοινοβουλευτικό σύστημα στην πιο εξελιγμένη μορφή του. Η κυβέρνηση δε θα ήταν απλώς
υπεύθυνη απέναντι στη βουλή αλλά και θα ασκούσε την εκτελεστική εξουσία. Έλεγε στη
βουλή: «Νομίζω ότι η βουλή αντιπροσώπους αυτής έχει τους υπουργούς· ούτοι δεν είναι
μόνον όργανα του στέμματος, αλλά και όργανα της βουλής. Η κυβέρνησις, εκλεγόμενη υπό
του στέμματος καθ’ υπόδειξιν της πλειονοψηφίας της βουλής, είναι επιτροπή εργαζομένη υπό
τον έλεγχον της βουλής». Ο Σ. Σβώλος χαρακτηρίζει το βασιλικό λόγο της 11ης Αυγούστου
1875 ως «ιστορικόν», γιατί με αυτόν ο Τρικούπης πρόβαλε το πρότυπο της κοινοβουλευτικής
δημοκρατίας έτσι, που θα μπορούσε να αποτελέσει την εποχή εκείνη ιδανικό για τις
κοινοβουλευτικές χώρες της Ευρώπης. Δεν αρκέστηκε να υποστηρίξει ότι ο
«κοινοβουλευτισμός δεν ήταν μόνον σύστημα πολιτικής ευθύνης των υπουργών, αλλά
σύστημα ουσιαστικής ασκήσεως της εκτελεστικής εξουσίας υπό της πλειονοψηφίας της
βουλής, χρησιμοποιούσης την κυβέρνησιν ως επιτροπήν της», αλλά και εισηγήθηκε να
καθιερώσει η ευρεία εκλογική περιφέρεια και η αναλογική αντιπροσωπεία, να ορισθεί η
ποινική ευθύνη των υπουργών. Κατά τον Σβώλο, «αι ιδέαι αύται του μεγάλου πολιτικού
ευρίσκοντο εις επαφήν και προς την κοινήν γνώμην του τότε πολιτικού κόσμου, ως
αποδεικνύει και η συζήτησις επί της απαντήσεως εις τον λόγον του θρόνου, καθ’ ην ετονίσθη
ότι η «αναγνώρισις» των προνομιών της βουλής και η καθιέρωσις του κοινοβουλευτισμού
απετέλουν εφαρμογήν του «πνεύματος του γράμματος του συντάγματος», ην είχεν ενόρκως
υποσχεθή ο βασιλεύς» …

Οι μεταρρυθμίσεις που καθιέρωνε ο νέος νόμος, εκτός από τη σύντμηση του χρόνου
ψηφοφορίας σε μια μέρα (που άρχιζε την ώρα της ανατολής και έληγε την ώρα της δύσεως
του ηλίου) ήταν οι ακόλουθες: 1) Ο δημότης δε χρειαζόταν πια να έχει κάποια ιδιοκτησία ή
να ασκεί κάποιο επάγγελμα ή επιτήδευμα για να έχει το δικαίωμα να ψηφίσει. Αρκούσε να
έχει συμπληρώσει το 21ο έτος της ηλικίας του. 2) Ο εκλόγιμος δεν χρειαζόταν να έχει «εν τη
επαρχία αφ’ ης εκλέγηται ακίνητόν τινα ιδιοκτησίαν»· αρκούσε να είναι πολίτης Έλληνας,
τριάντα χρόνων, που γεννήθηκε ή ήταν εγκαταστημένος επί δυο χρόνια στην επαρχία που
εκλεγόταν. 3) Οι εκλογικοί κατάλογοι που χρησιμοποιούνταν ως τη μέρα που δημοσιεύθηκε
ο νόμος ακυρώθηκαν. Νέοι κατάλογοι θα συντάσσονταν. Η δικαστική εξουσία θα
παρακολουθούσε τη σύνταξη και την αναθεώρησή τους. 4) Αντιπρόσωποι της δικαστικής
εξουσίας θα επόπτευαν τη διαδικασία της ψηφοφορίας και θα εξασφάλιζαν τη γνησιότητα του
αποτελέσματος. 5) Βαριές ποινές ορίσθηκαν για τους εκλογικούς παραβάτες. 6) Απαραίτητη
προϋπόθεση για την ανακήρυξη κάποιου ως υποψηφίου ήταν η πληρωμή των εξόδων της
κάλπης.

Ι.Ε.Ε., τόμ. ΙΓ΄, σσ. 293-4

Λαμβάνοντας υπόψη σας το κείμενο του βιβλίου σας και του παραθέματος:
α) Να παρουσιάσετε τις συνθήκες μεταβολής της λειτουργίας του κοινοβουλευτισμού και να
κρίνετε τη συμβολή του Χ. Τρικούπη σ’ αυτήν.
β) Να τεκμηριώσετε το χαρακτηρισμό του βασιλικού λόγου της 11ης Αυγούστου 1875 από
το Σβώλο ως «ιστορικού».
 Π. Πετρίδη, Πολιτικές δυνάμεις και συνταγματικοί θεσμοί στη νεότερη Ελλάδα (1844-
1940), σ. 20-21

Πηγή

Πηγές Πανελληνίων

Λαμβάνοντας στοιχεία από τα παρακάτω κείμενα και αξιοποιώντας τις ιστορικές σας
γνώσεις να απαντήσετε στα ερωτήματα: α. Ποιο πρόβλημα της κοινοβουλευτικής ζωής
θίγει ο Χαρίλαος Τρικούπης στο άρθρο του; Μον. 13 β. Να προσδιορίσετε τη θέση του
βασιλιά και τις επιπτώσεις της στην πολιτική ζωή της χώρας. Μον. 12

Κείμενο Α: «Αφ’ ότου κατά το 1868 εγκαθιδρύθη η αρχή των κυβερνήσεων της μειοψηφίας,
παν νέον βήμα της εξουσίας μαρτυρεί περί του σκοπού εις τον οποίον αυτή αποβλέπει.
Αψευδής δε απόδειξις του διενεργουμένου σχεδίου και αι προσφάτως διεξαχθείσαι
βουλευτικαί εκλογαί… Καλούνται εις την εξουσίαν κυβερνήσεις αποκρουόμεναι παρά της
πλειοψηφίας του Έθνους, χορηγείται εις αυτάς η διάλυσις της Βουλής και συνάμα παν μέσον
επηρεασμού των συνειδήσεων του λαού και νοθεύσεως των εκλογών και λέγομεν ύστερον ότι
πταίει ο λαός δια την τοιαύτην κατάστασιν».

Από άρθρο του Χαρίλαου Τρικούπη στην εφημερίδα «Καιροί» στις 29 Ιουνίου 1874.

Κείμενο Β: «Όπως πλήρης υπήρξεν ο προς τα δικαιώματα του λαού περί την εκλογήν των
βουλευτών σεβασμός της κυβερνήσεώς μου, ούτως πλήρης θέλει είσθαι η παρ’ εμού
αναγνώρισις των από του γράμματος και πνεύματος του συντάγματος στηριζομένων
προνομιών των εκλεκτών του Έθνους. Αι προνομίαι αύται της Βουλής ανταποκρίνονται προς
καθήκοντα επιβαλλόμενα εις αυτήν. Απαιτών ως απαραίτητον προσόν των καλουμένων παρ’
εμού εις την κυβέρνησιν του τόπου την δεδηλωμένην προς αυτούς εμπιστοσύνην της
πλειοψηφίας των αντιπροσώπων του Έθνους, δέχομαι ίνα η Βουλή καθιστά εφικτήν την
ύπαρξιν του προσόντος τούτου, άνευ του οποίου αποβαίνει αδύνατος η αρμονική λειτουργία
του πολιτεύματος».

Από το λόγο του βασιλιά Γεωργίου Α΄ στη Βουλή στις 11 Αυγούστου 1875.

ΕΣΠΕΡΙΝΑ ΛΥΚΕΙΑ 2003

Αφού μελετήσετε τα παρατιθέμενα άρθρα των Συνταγμάτων του 1844 και του 1864 και
αξιοποιήσετε τις ιστορικές σας γνώσεις, να εντοπίσετε τις ομοιότητες και τις διαφορές
μεταξύ των δύο Συνταγμάτων. Μον. 25

Κείμενο Α: από το Σύνταγμα του 1844

Περί δημοσίου δικαίου των Ελλήνων

Άρθρον 10 Πας τις δύναται να δημοσιεύη προφορικώς τε, εγγράφως και δια του τύπου τους
στοχασμούς του, τηρών τους νόμους του Κράτους. Ο τύπος είναι ελεύθερος και λογοκρισία
δεν επιτρέπεται. Οι υπεύθυνοι συντάκται, εκδόται και τυπογράφοι εφημερίδων δεν
υποχρεούνται εις ουδεμίαν χρηματικήν προκαταβολήν λόγω εγγυήσεως. Οι εκδόται
εφημερίδων θέλουν είσθαι πολίται Έλληνες
 Περί συντάξεως της Πολιτείας

Άρθρον 15 Η νομοθετική εξουσία ενεργείται συνάμα υπό του Βασιλέως, της Βουλής και της
Γερουσίας.

Άρθρον 20 Η εκτελεστική εξουσία ανήκει εις τον Βασιλέα, ενεργείται δε δια των παρ’ αυτού
διοριζομένων υπευθύνων Υπουργών.

Άρθρον 21 Η δικαστική εξουσία ενεργείται δια των δικαστηρίων, αι δε δικαστικαί

αποφάσεις εκτελούνται εν ονόματι του Βασιλέως.

Κείμενο Β: από το Σύνταγμα του 1864

Άρθρον 10 Οι Έλληνες έχουσι το δικαίωμα του συνέρχεσθαι ησύχως και αόπλως· μόνον εις
τας δημοσίας συναθροίσεις δύναται να παρίσταται η Αστυνομία. Αι εν υπαίθρω
συναθροίσεις δύνανται να απαγορευθώσιν, αν ως εκ τούτων επίκηται κίνδυνος εις την
δημοσίαν ασφάλειαν.

Άρθρον 14 Έκαστος δύναται να δημοσιεύη προφορικώς, εγγράφως και δια του τύπου τους
στοχασμούς του, τηρών τους νόμους του Κράτους. Ο τύπος είναι ελεύθερος. Η λογοκρισία
ως και παν άλλο προληπτικόν μέτρον απαγορεύονται …

Άρθρον 21 Άπασαι αι εξουσίαι πηγάζουσιν εκ του Έθνους, ενεργούνται δε καθ’ ον τρόπον

ορίζει το Σύνταγμα.

Άρθρον 22 Η νομοθετική εξουσία ενεργείται υπό του Βασιλέως και της Βουλής.

Άρθρον 27 Η εκτελεστική εξουσία ανήκει εις τον Βασιλέα, ενεργείται δε δια των παρ’ αυτού
διοριζομένων υπευθύνων υπουργών.

Άρθρον 28 Η δικαστική εξουσία ενεργείται δια των δικαστηρίων, αι δε δικαστικαί

αποφάσεις εκτελούνται εν ονόματι του Βασιλέως.

Ημερήσια-Επαν. 2007

Αντλώντας στοιχεία από το κείμενο που ακολουθεί και με βάση τις ιστορικές σας
γνώσεις, να αναφερθείτε στις βασικές ρυθμίσεις του Συντάγματος του 1864. Μονάδες 25

ΚΕΙΜΕΝΟ Ἀνώτατος ἄρχοντας τοῦ κράτους ὁρίσθηκε ὁ βασιλιάς, στὸν ὁποῖο ἀνατέθηκε ἡ
νομοθετικὴ λειτουργία καθὼς καὶ στὴ Βουλή (ἄρθρ. 22), μὲ τὴν ἔννοια ὅτι ἁρμόδιοι γιὰ τὴν
ὑποβολὴ σχεδίων νόμων ἦταν τόσο ὁ βασιλιὰς μέσω τῶν ὑπουργῶν ὅσο καὶ ἡ Βουλή, καὶ ὅτι
ἡ ψήφιση τῶν σχεδίων θὰ γινόταν ἀπὸ τὴ Βουλή, ἐνῶ ἡ κύρωση καὶ ἡ δημοσίευσή τους, γιὰ
νὰ γίνουν νόμοι, ἀπὸ τὸ βασιλιά (ἄρθρ. 36). Ἡ Βουλὴ θὰ ἀπαρτιζόταν ἀπὸ βουλευτὲς οἱ ὁποῖοι
θὰ ἐκλέγονταν μὲ ἄμεση, καθολική καὶ μυστικὴ ψηφοφορία, καὶ θὰ ἀντιπροσώπευαν τὸ ἔθνος
καὶ ὄχι μόνο τὴν ἐπαρχία ὅπου ἐκλέγονταν. Ἡ διάρκεια τῆς βουλευτικῆς περιόδου
καθορίσθηκε νὰ εἶναι τέσσερα χρόνια, καὶ ὁ ἀριθμός τῶν βουλευτῶν ἀνάλογος μὲ τὸν
πληθυσμὸ τῆς βουλευτικῆς περιφέρειας (ἐπαρχίας), σὲ καμιὰ περίπτωση ὅμως, στὸ σύνολό
του, μικρότερος ἀπὸ 150 […] . Δεύτερο νομοθετικὸ σῶμα δὲν ἱδρύθηκε καὶ ἔτσι δὲν ἀναβίωσε
ἡ Γερουσία, ποὺ εἶχε καταργηθεῖ ἀπὸ τὴ Συνέλευση μὲ εἰδικὸ ψήφισμα […] Ἡ ἐκτελεστικὴ
ἐξουσία ἀνατέθηκε στὸ βασιλιά, ὁ ὁποῖος θὰ τὴν ἀσκοῦσε μέσω τῶν ὑπουργῶν, ποὺ ὁ ἴδιος
θὰ διόριζε. Τὸ πρόσωπο τοῦ βασιλιᾶ ἀναγνωρίσθηκε ἀνεύθυνο καὶ ἀπαραβίαστο […].

Ἱστορία τοῦ Ἑλληνικοῦ Ἔθνους, τ. ΙΓ΄: Νεώτερος Ἑλληνισμὸς ἀπὸ 1833 ὡς 1881, Ἀθήνα:
Ἐκδοτικὴ Ἀθηνῶν, 1977, σ. 237.

Εσπερ 2011

Με βάση τις ιστορικές σας γνώσεις και αντλώντας στοιχεία από τα κείμενα που σας
δίνονται, να αναφερθείτε: α. στην ασάφεια του ελληνικού συντάγματος του 1864, ως προς
την ανάθεση της εντολής για σχηματισμό κυβέρνησης, και στο πρόβλημα που αυτή
προκαλούσε (μονάδες 8) β. στη ρύθμιση με την οποία επιχειρήθηκε η επίλυση του
προβλήματος (μονάδες 10) και στις συνέπειές της στο κοινοβουλευτικό σύστημα
(μονάδες 7). Μονάδες 25

ΚΕΙΜΕΝΟ Α: Λίγες μέρες μετά το όργιο της εκλογικής νοθείας, στις 29 Ιουνίου 1874,
τυπώνεται στην εφημερίδα Καιροί το πολιτικό Κατηγορώ του Χαρίλαου Τρικούπη, υπό τον
οικείο πλέον τίτλο «Τις πταίει;». […] [Σύμφωνα με τον Τρικούπη] αποκλειστικός υπεύθυνος
της παρατεταμένης πολιτικής κρίσης που μαστίζει τον τόπο είναι ο θρόνος, «το στοιχείον εις
το οποίον διά της διαστροφής των συνταγματικών ημών θεσμών συνεκεντρώθη ολόκληρος η
εξουσία». Ο Τρικούπης αποδοκιμάζει οποιαδήποτε άλλη εκδοχή, που θα επέρριπτε ευθύνες
στο λαό ή στα πολιτικά κόμματα: για το Μεσολογγίτη πολιτικό, το μεν έθνος βρίσκεται
μπροστά στο δίλημμα «της υποταγής εις την αυθαιρεσίαν ή της επαναστάσεως», οι δε
πολιτικοί είναι ανίκανοι να αντικρούσουν τον απόλυτα μοναρχικό τρόπο διακυβέρνησης που
έχει επιλέξει το στέμμα, εκτός από αυτούς που συνηγορούν και υποθάλπουν τη βασιλική
αυταρχικότητα. Η αιχμηρή πολιτική θέση του Τρικούπη ολοκληρώνεται με το εξής
συμπέρασμα: ο σχηματισμός κυβερνήσεων πλειοψηφίας και η διαμόρφωση δικομματικού
συστήματος είναι η μόνη θεραπεία της νόσου, αυτή που απομακρύνει το έθνος από την
επαναστατική, λανθασμένη και ριψοκίνδυνη, κατά την άποψή του, προοπτική.

Ν. Μαρωνίτη, «Η εποχή του Γεωργίου Α΄. Πολιτική ανανέωση και αλυτρωτισμός», Ιστορία
του Νέου Ελληνισμού 1770-2000,
τ.5, Αθήνα, Ελληνικά Γράμματα, 2003, σ. 14.

ΚΕΙΜΕΝΟ Β: Όπως πλήρης υπήρξεν ο προς τα δικαιώματα του λαού περί την εκλογήν των
βουλευτών σεβασμός της κυβερνήσεώς μου, ούτως ενδελεχής θέλει είσθαι η παρ’ εμού
αναγνώρισις των από του γράμματος και του πνεύματος του συντάγματος στηριζομένων
προνομιών των εκλεκτών του Έθνους. Αι προνομίαι αύται της Βουλής ανταποκρίνονται προς
καθήκοντα επιβαλλόμενα εις αυτήν. Απαιτών ως απαραίτητον προσόν των καλουμένων παρ’
εμού εις την κυβέρνησιν του τόπου την δεδηλωμένην προς αυτούς εμπιστοσύνην της
πλειονοψηφίας των αντιπροσώπων του Έθνους, απεκδέχομαι* ίνα η Βουλή καθιστά εφικτήν
την ύπαρξιν του προσόντος τούτου, ου άνευ αποβαίνει αδύνατος η εναρμόνιος λειτουργία του
πολιτεύματος.

Βασιλικός λόγος στη Βουλή, 11 Αυγούστου 1875, στο Βιβλίο μαθητή Θέματα Νεοελληνικής
Ιστορίας, Γ’ Τάξη Γενικού Λυκείου,
Αθήνα, ΙΤΥΕ «Διόφαντος», 2015, σ. 79.

*απεκδέχομαι:προσδοκώ./ενδελεχής:αυτόςπουδιεξάγεταιμε
ε π ι μ έ λ ε ι α κ α ι ε π ι μ ο ν ή (για τα Εσπερινά)
ΗΜΕΡΗΣΙΑ ΕΣΠΕΡΙΝΑ ΛΥΚΕΙΑ 2016

Με βάση τις ιστορικές σας γνώσεις και αντλώντας στοιχεία από τα κείμενα που σας
δίνονται, να συγκρίνετε τα ελληνικά συντάγματα του 1844 και του 1864 ως προς: α. τη
μορφή του πολιτεύματος (μονάδες 4) β. το δικαίωμα ψήφου και την εκλογική διαδικασία
(μονάδες 15) γ. τα θεμελιώδη δικαιώματα των πολιτών (μονάδες 6). Μονάδες 25

ΚΕΙΜΕΝΟ Α: Ο Εκλογικός Νόμος [με βάση το σύνταγμα του 1844] καθιέρωνε την εκλογή
των βουλευτών με πλειοψηφικό σύστημα δύο γύρων, που θα διεξαγόταν με άμεση, σχεδόν
καθολική, και μυστική ψηφοφορία. Δικαίωμα ψήφου δινόταν στους πολίτες (άρρενες) ηλικίας
25 ετών συμπληρωμένων, «έχοντας προσέτι ιδιοκτησίαν τινά εντός της επαρχίας, όπου έχουσι
την πολιτικήν διαμονήν των, ή εξασκούντας εν αυτή οποιονδήποτε επάγγελμα, ή ανεξάρτητον
επιτήδευμα». Εξαιρούνταν «α) Οι διατελούντες υπό ανάκρισιν επί κακουργήματι, β) Οι
προσκαίρως ή διά παντός στερηθέντες κατά συνέπειαν δικαστικής αποφάσεως του
δικαιώματος του ψηφοφορείν, γ) Οι στερούμενοι της ελευθέρας διαχειρίσεως της περιουσίας
των». Κάθε πολίτης διέθετε μία ψήφο και όφειλε αυτοπροσώπως να ασκήσει το δικαίωμά του
και όχι με αντιπρόσωπο.

Ν. Διαμαντούρος, «Περίοδος Συνταγματικής Μοναρχίας», στο Ιστορία του Ελληνικού Έθνους,

τ. ΙΓ΄, Αθήνα, Εκδοτική Αθηνών, 1977, σ. 112.

ΚΕΙΜΕΝΟ Β: […] η σύγκριση με τις άλλες ευρωπαϊκές χώρες είναι αναγκαία για να
αναφανεί η ιδιοτυπία της ελληνικής πολιτικής οργάνωσης. Έτσι, π.χ. η καθολική ψηφοφορία
θεσπίζεται στη Γερμανία το 1871, […] στην Ελβετία το 1874, στην Ισπανία το 1890, στο
Βέλγιο το 1893, στη Νορβηγία το 1898, στην Αυστρία το 1907, στη Σουηδία το 1909, στην
Ολλανδία το 1917 και στην Ουγγαρία το 1918. Στην Αγγλία επίσης η διεύρυνση του
εκλογικού δικαιώματος είναι πολύ αργόρρυθμη. Μέχρι το 1832 οι εκλογείς δεν ξεπερνούσαν
τις 430.000 […] To 1865 μόλις ξεπερνάνε το εκατομμύριο, για να πλησιάσουν τα δύο μετά
την εκλογική μεταρρύθμιση του 1867. Μόνο τον εικοστό αιώνα θα ολοκληρωθεί η διαδικασία
της διεύρυνσης της δημοκρατίας. Αλλά ακόμα και το 1911, 41% των ενήλικων ανδρών δεν
είχαν ακόμα δικαίωμα ψήφου. […] Έτσι, το Σύνταγμα του 1864 θεσπίζει οριστικά τον
κοινοβουλευτισμό με την κατάργηση όλων των ενδιάμεσων αντιπροσωπευτικών βαθμίδων,
των χωριστών εκλογικών σωμάτων και των διπλών ή τριπλών κοινοβουλίων, που σε πολλές
χώρες αποδυνάμωναν τελείως τη δημοκρατική λειτουργία.

Κ. Τσουκαλάς, Κοινωνική Ανάπτυξη και Κράτος. Η συγκρότηση του δημόσιου χώρου στην
Ελλάδα,
δ΄ έκδ., Αθήνα, Θεμέλιο, 1989, σσ. 303 και 305.

ΗΜΕΡΗΣΙΑ ΕΣΠΕΡΙΝΑ ΛΥΚΕΙΑ ΕΠΑΝΑΛΗΠΤΙΚΕΣ 2016

Ερωτήσεις Πανελληνίων

 Ορισμός: Εθνικόν Κομιτάτον (μον. 5) ΗΜΕΡΗΣΙΑ ΛΥΚΕΙΑ 2001

 Ορισμός : Εκλεκτικοί (μον. 5) ΕΣΠΕΡΙΝΑ ΛΥΚΕΙΑ 2002
 Η ιδέα της αρχής της δεδηλωμένης ανήκει στον πολιτικό Επαμεινώνδα Δεληγιώργη. Σωστό-
Λάθος. (μον. 5) ΕΣΠΕΡΙΝΑ ΛΥΚΕΙΑ 2002
 Ορισμός: Εθνικόν Κομιτάτον (μον.4) ΗΜΕΡΗΣΙΑ ΛΥΚΕΙΑ ΕΠΑΝΑΛΗΠΤΙΚΕΣ 2003
 Ορισμός: Πεδινοί (5 μον.) ΕΣΠΕΡΙΝΑ ΛΥΚΕΙΑ 2003
 Ορισμός: Ορεινοί : (μον. 5) ΕΣΠΕΡΙΝΑ ΛΥΚΕΙΑ ΕΠΑΝΑΛΗΠΤΙΚΕΣ 2003
  Ορισμός: Ορεινοί: (μον. 3) Ημερήσια 2004

Να γράψετε στο τετράδιό σας τα γράμματα της Στήλης Α και δίπλα στο καθένα από αυτά
τους αριθμούς της Στήλης Β που προσδιορίζουν τις καινοτομίες που αντιστοιχούν στα
Συντάγματα της Στήλης Α (σε κάθε γράμμα της Στήλης Α αντιστοιχούν περισσότεροι του
ενός αριθμοί) (μον. 8 ) Ημερήσια 2004

Στήλη Α Στήλη Β
α. Σύνταγμα του 1844 1. ψήφος με σφαιρίδια

β. Σύνταγμα του 1864 2. μονιμότητα των δικαστικών και δημοσίων υπαλλήλων.

γ. Σύνταγμα του 1911 3. δωρεάν εκπαίδευση

4. καθολική ψηφοφορία για άνδρες

5. αρχή λαϊκής κυριαρχίας

6. ασυμβίβαστο μεταξύ στρατιωτικής και δημοσιοϋπαλληλικής

ιδιότητας με το βουλευτικό αξίωμα

7. βασιλευομένη δημοκρατία

 Ορισμός: Πεδινοί (4 μον.) Ημερήσια-Επαν.2004

 Ορισμός: Εκλεκτικοί: (5 μον.) Εσπερινά 2004
 Ορισμός: Εθνικόν Κομιτάτον : (5 μον.) Εσπερινά-επαν.2004
 Οι «πεδινοί» είχαν ως ηγέτες τον Δ. Γρίβα και τον Κ. Κανάρη. Σωστό-Λάθος (2 μον.)
Εσπερινά-Επαν.2004
 Ορισμός: Εκλεκτικοί. ( 4 μον.) Ημερήσια 2005

Να γράψετε στο τετράδιό σας τους αριθμούς της Στήλης Α και δίπλα στον καθέναν από
αυτούς τα γράμματα της Στήλης Β, τα οποία προσδιορίζουν τις χρονολογίες που
αντιστοιχούν στα γεγονότα της Στήλης Α (περισσεύει μία χρονολογία). Μον. 12 Ημερήσια
2005

Στήλη Α Στήλη Β
1.Κατάλυση του κοινοβουλευτικού καθεστώτος και επιβολή δικτατορίας από τον
α. 1841
Ιωάννη Μεταξά.

2. Σύσταση της Γενικής Διεύθυνσης Ανταλλαγής Πληθυσμών. β. 1881

3. Η ίδρυση της Εθνικής Τράπεζας. γ. 1918

4. Η ίδρυση του Σοσιαλιστικού Εργατικο δ. 1875

ύ Κόμματος Ελλάδος (Σ.Ε.Κ.Ε.). ε. 1862

5. Η ψήφιση της «αρχής της δεδηλωμένης». στ.1924

6. Ο Όθωνας εγκαταλείπει την Ελλάδα διά παντός. ζ. 1936

  Ορισμός: αρχή της δεδηλωμένης : (μον. 5) Εσπερινά 2005
 Υπό την ηγεσία του Δημητρίου Βούλγαρη, οι πεδινοί επεδίωκαν τον εκσυγχρονισμό των
κοινοβουλευτικών θεσμών. Σωστό-Λάθος (μον. 2) Εσπερινά επαν 2005
 Ο Αλέξανδρος Κουμουνδούρος ήταν αρχηγός των Πεδινών Σωστό-Λάθος (2 μον) Ημερήσια
2006
 Ορισμός: Εθνικόν Κομιτάτον. (4 μον.) Ημερήσια 2006

Να γράψετε στο τετράδιό σας τους αριθμούς της Στήλης Α και δίπλα σε κάθε αριθμό ένα
από τα γράμματα της Στήλης Β, ώστε να προκύπτει η σωστή αντιστοίχιση (στη Στήλη Α
περισσεύουν δύο ονόματα). μον. 10 Εσπερινά 2006

Στήλη Α Στήλη Β
1. Δ. Βούλγαρης α. Αρχηγός του Γαλλικού Κόμματος.

2. Επ. Δεληγιώργης β. Θεμελιωτής της Εθνικής Τράπεζας.

3. Γ. Θεοτοκάς γ. Ηγέτης του «Εθνικού Κομιτάτου».

4. Φ. Κόντογλου δ. Ζωγράφος και συγγραφέας.

ε. Στις 4 Αυγούστου 1936 κατέλυσε το κοινοβουλευτικό πολίτευμα

5. Ιω. Κωλέττης
και επέβαλε δικτατορία.

6. Ιω. Μεταξάς

7. Γ. Σταύρου

 Ποια ήταν η σημασία της ψήφισης της «αρχής της δεδηλωμένης» για την πολιτική ζωή της
Ελλάδας; μον. 10 Εσπερινά-επαν. 2006Ορισμός: Εκλεκτικοί. ( 5 μον.) Εσπερινά-επαν. 2006
 Ορισμός: Ορεινοί. (4 μον.) Εσπερινά 2007
 Το Σύνταγμα του 1864 κατοχύρωνε την ελευθερία του συνέρχεσθαι και συνεταιρίζεσθαι.
Σωστό – Λάθος (μον. 2 ) Εσπερ-επαν. 2007
 Ορισμός: Εθνικόν Κομιτάτον. (μον.3) Εσπερινά 2008

Να γράψετε στο τετράδιό σας τους αριθμούς της Στήλης Α και δίπλα σε κάθε αριθμό ένα
από τα γράμματα της Στήλης Β, ώστε να προκύπτει η σωστή αντιστοίχιση. (μον.
8) Εσπερινά 2008

Στήλη Α Στήλη Β
1. Ι. Κωλέττης α. Ηγέτης της Ομάδας των Ιαπώνων.

2. Δ. Βούλγαρης β. Ηγέτης του κόμματος των Φιλελευθέρων.

3. Δ. Γούναρης γ. Ηγέτης των Πεδινών.

4. Ελ. Βενιζέλος δ. Ηγέτης του Γαλλικού Κόμματος.

 Ορισμός: Πεδινοί (5 μον.) Ημερήσια 2009
 Οι πεδινοί είχαν ως ηγέτη τον Δημήτριο Βούλγαρη Σωστό – Λάθος (μον. 2 ) Εσπερινά-επαν.
2008
 Ορισμός: Ορεινοί (5 μον.) Ημερήσια-Επαν. 2009
 Ορισμός: αρχή της δεδηλωμένης : (μον. 5) Εσπερινά 2009
 Με το σύνταγμα του 1864 ορίστηκε ως πολίτευμα η βασιλευομένη δημοκρατία. Σωστό-
Λάθος (μον. 5) Εσπερινά 2009
 Ορισμός: Εκλεκτικοί.( 5 μον.) Εσπερινά-επαν. 2009
 Ορισμός: Εθνικόν Κομιτάτον. (μον.5) Ημερήσια 2010
 Ορισμός: Εκλεκτικοί.( 5 μον.) Ημερήσια-Επαν και Εσπερινά-επαν. 2011
 Ορισμός: Πεδινοί (5 μον.) Ημερήσια –Εσπερινά 2012
 Ορισμός: Ορεινοί (5 μον.) Ημερήσια-Εσπερινά Επαν. 2012
 Ορισμός: Εκλεκτικοί.( 5 μον.) Εσπερινά 2013
 Ορισμός: Εθνικόν Κομιτάτον. (μον.5) Ημερήσια-Εσπερινά Επαν. 2013
 Ορισμός: Εκλεκτικοί (μον. 5) Ημερήσια-Εσπερινά Επαν. 2014
 Ορισμός: Ορεινοί (μον. 5 ΗΜΕΡΗΣΙΑ ΕΣΠΕΡΙΝΑ ΛΥΚΕΙΑ 2015
 Ορισμός: Εθνικόν Κομιτάτον. (μον.5) ΗΜΕΡΗΣΙΑ ΕΣΠΕΡΙΝΑ ΛΥΚΕΙΑ ΕΠΑΝΑΛΗΠΤΙΚΕΣ 2016
 Β. ΧΕΙΡΑΦΕΤΗΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΜΟΡΦΩΣΗ (1844-1880)

3. Η «νέα γενιά»
ΠΗΓΗ Κουμουνδούρος ως ο πρώτος πολιτικός με συνείδηση κοινοβουλευτική

Ο Κουμουνδούρος μπορεί να θεωρηθεί ως ο πρώτος Έλληνας πολιτικός με συνείδηση

κοινοβουλευτική. Ήθελε η κυβέρνησή του να στηρίζεται στην πλειοψηφία των βουλευτών
και γι’ αυτό, μιλώντας στην βουλή, προσπαθούσε να πείσει και όχι να δελεάσει όπως επιδίωκε
ο Δεληγιώργης. Εκτιμούσε την αγχίνοια του Βούλγαρη και σεβόταν την πατριαρχική
νοοτροπία του, αλλά αρνιόταν να υποταχθεί στον αυταρχισμό του. Συμπαθούσε το
Δεληγιώργη, αλλά δεν τον εμπιστευόταν, γι’ αυτό και δε συνεργάστηκε μαζί του. Εκτιμούσε
τον Τρικούπη, αλλά και τον αντιπαθούσε βαθύτατα, γι’ αυτό και τον χρησιμοποίησε μια και
μόνη φορά. Ο Κουμουνδούρος είχε όλες τις αρετές που πρέπει να στολίζουν ένα
κοινοβουλευτικό άνδρα. Ψυχραιμία, ανεξικακία, ελαστικότητα, προσαρμοστικότητα, καλή
διάθεση, ευγένεια στους τρόπους, επιμέλεια, εργατικότητα, επιμονή, όσο και υπομονή,
πραότητα. Δεν θύμωνε και δεν λύπησε σχεδόν, κανένα, γι’ αυτό και τον χαρακτήριζαν
«γλυκύτατο». Με απόλυτη ευλάβεια τηρούσε όλους τους κανόνες στο κοινοβουλευτικό
παιχνίδι και δεν προσπάθησε ποτέ να βγει έξω από τα συνταγματικά πλαίσια. Αυτό που δεν
του πήγαινε ήταν να βρεθεί στην ίδια κυβέρνηση με το Βούλγαρη …

Ι.Ε.Ε., τόμος ΙΓ΄, σ. 248

Λαμβάνοντας υπόψη σας το κείμενο του βιβλίου σας και το περιεχόμενο του παραθέματος:

α) Να παρουσιάσετε τα αιτήματα των οποίων εκφραστής υπήρξε ο Α. Κουμουνδούρος.

β) Να τεκμηριώσετε το περιεχόμενο της φράσης «ο Κουμουνδούρος είχε όλες τις αρετές που
πρέπει να στολίζουν έναν κοινοβουλευτικό άνδρα».
γ) Να αντιπαραθέσετε την κοινοβουλευτική συμπεριφορά του Κουμουνδούρου μ’ εκείνη
του Κωλέττη.

ΠΗΓΗ

Ο Όθων, δεχθείς άκων την εγκαθίδρυσιν συνταγματικού πολιτεύματος, δεν είχε την διάθεσιν
της πιστής εφαρμογής αυτού. Ευθώς εξ’ αρχής, παραβιάζων το πνεύμα του Συντάγματος,
ανεμίχθη εις έργα διοικητικά, επεμβαίνων εις τας βουλευτικάς εκλογάς και προσπαθών
εκδήλως να συγκεντρώση εις χείρας του περισσότεραν εξουσίαν. Προ δε της αντιστάσεως,
την οποίαν εύρισκε δεν εδίσταζεν, ως είναι ευνόητον, να λάβη μέτρα πιεστικά κατά της
ελευθερίας του τύπου και της ανεξαρτησίας των συνειδήσεων, τούθ’ όπερ εξήπτεν ακόμη
περισσότερον την κατ’ αυτού αντιπολίτευσιν και προητοίμαζε την πτώσιν του.

Ο βασιλεύς –όπως γράφει ο Ν. Δραγούμης (Αναμνήσεις, τομ. Β΄ σ. 122 επ.)- έρρεπε φύσει
«προς το σύστημα της συγκεντρώσεως», πολιτικοί δε, όπως ο Κωλέττης, «τελειοποιήσαντες
αυτό, και τον Όθωνα ενεθάρρυναν εις αυστηροτέραν εφαρμογήν και αυτοί εφήρμοσαν
απηνέστερον… Η καταστολή της ελευθερίας των δημοκρατικών Αρχών, η καταδίωξις του
τύπου, η επέμβασις εις τας εκλογάς τας τε βουλευτικάς και τας των δήμων, η αποβολή πάντων
των οπωσούν ανεξάρτητον εχόντων το φρόνημα δημοσίων λειτουργών, και ιδίως των της
Θέμιδος … η δια παντός τρόπου πίεσις της συνειδήσεως των δικαστών, η διαστροφή των
νόμων, ταύτα, και άλλα εις έν μόνον απέβλεπον, εις την σύμπτυξιν πάσης δυνάμεως εις χείρας
της εξουσίας και την δι’ αυτής παγίωσιν κυβερνήσεως πανισχύρου και διαρκούς. …

Η προϊούσα κοινωνική εξέλιξις ενίσχυε το φιλελεύθερον και δημοκρατικόν πνεύμα, ούτως

ώστε αι απολυταρχικαί τάσεις να μη είναι ανεκταί και να υπονομεύεται τουναντίον δια
συνεχούς δράσεως η βασιλεία του Όθωνος. Βοηθούσης δε και της αναμίξεως των
αντιπροσώπων των Προστατίδων Δυνάμεων εις την πολιτικήν ζωήν της χώρας, η οποία δεν
έπαυε κατά τα έτη της απολυταρχίας και της συνταγματικής μοναρχίας, η θέσις του Όθωνος
κατέστη τόσον επισφαλής, ώστε ευκόλως ανετράπη δι’ επαναστάσεως, μολονότι όπως
φαίνεται, δεν ημφεσβητούντο ωρισμέναι αρεταί του κα ανεγνωρίζετο η ταύτισις της
ηγεμονικής του φιλοδοξίας προς τα εθνικά ιδανικά της εποχής εκείνης (ίδε και Ζ.
Παπαντωνίου, Ο Όθων, 1934). Α. Σβώλου, Τα Ελληνικά Συντάγματα, σσ. 79-80

ΠΗΓΗ 2

Για ολόκληρη την περίοδο της βασιλείας του Όθωνος ο ιστορικός Τρ. Ευαγγελίδης
συνοψίζοντας γράφει: …»η μακρά βασιλεία αυτού αποτελεί την ιστορίαν της πάλης.. του
έθνους προς τον ηγεμόνα αυτού· του έθνους, ζητούντος να κυβερνηθή συμφώνως προς τα
ήθη, τας παραδόσεις, τα ένστικτα και δια των εγκριτοτέρων αυτού τέκνων, και του ηγεμόνος,
επιδιώκοντος μετά ζήλου την ιδέαν του να καταστήση την Ελλάδα τύπον ευρωπαϊκού
κράτους, προς τούτο δε συγκετρούντος εν εαυτώ πάσαν εξουσία και μεταχειριζομένου όργανα
ή ξένους, ή πρόσωπα μετρίας σημασίας και επιρροής». Ι.Ε.Ε., τόμ. ΙΓ΄, σ. 199

ΠΗΓΗ 3
Ψήφισμα του Έθνους

Τα δεινά της Πατρίδος έπαυσαν. Άπασαι αι επαρχίαι και η πρωτεύουσα συνενωθείσα μετά
του στρατού έθεσαν τέρμα εις αυτά. Ως κοινή δε έκφρασις του Ελληνικού Έθνους ολοκλήρου
κηρύττεται και ψηφίζεται:

Η βασιλεία του Όθωνος καταργείται. Προσωρινή κυβέρνησις συνιστάται όπως κυβερνήση το

κράτος μέχρι συγκαλέσεως της Εθνικής συνελεύσεως, συγκειμέ-νη εκ των εξής πολιτών:
Δημητρίου Βούλγαρη Προέδρου, Κωνσταντίνου Κανάρη, Βενιζέλου Ρούφου. Εθνική
συντακτική συνέλευσις καλείται αμέσως προς σύνταξιν της Πολιτείας και εκλογήν ηγεμόνος.

Zήτω το Έθνος! ζήτω η Πατρίς!

Εγένετο εις Αθήνας εν έτει σωτηρίω 1862 και μηνί 8βρίου τη δεκάτη αυτού.

Ν. Μοσχονά, Ι.Ε.Ε., τόμ. ΙΓ΄, σ. 220

Λαμβάνοντας υπόψη το περιεχόμενο των πηγών και τις πληροφορίες του βιβλίου σας, να
προσδιορίσετε τους παράγοντες οι οποίοι οδήγησαν στην Επανάσταση του 1862.
Πηγές Πανελληνίων

Επισημαίνοντας χωρία των παρακάτω κειμένων και αξιοποιώντας τις ιστορικές

γνώσεις σας, να εξηγήσετε τις συνθήκες ανάδειξης της «νέας γενιάς» μετά την
παρακμή των ξενικών κομμάτων και τα αιτήματα που αυτή προέβαλε. (μον. 25)

Κείμενο Α΄ Περί το τέλος της βασιλείας του Όθωνος θα εμφανισθούν αι νέαι πολιτικαί
δυνάμεις, προερχόμεναι εκ της μετεπαναστατικής γενεάς, η οποία, εμποτισμένη με τας
εξελισσομένας εις την Ευρώπην φιλελευθέρας ιδέας, θα αναλάβη το έργον της
ολοκληρώσεως της Δημοκρατίας. Αι δυνάμεις αυταί θα επιτύχουν και την έξωσιν του
Όθωνος […]. Ο ελληνικός κεφαλής της Επαναστάσεως του 1862 ήσαν νέοι επηρεασμένοι
βαθύτατα από τας φιλελευθέρας ιδέας. Εξ άλλου κατά την διαρρεύσασαν
τριακονταετίαν, η πληθυσμική σύνθεσις της Ελλάδος είχεν υποστή τοιαύτην εξέλιξιν
(…) ώστε υφίσταντο, πλέον, νέα κοινωνικά, οικονομικά και πολιτικά δεδομένα. Ακόμη
και η αναλογία μεταξύ πληθυσμού της υπαίθρου και αστικών κέντρων είχεν ουσιωδώς
μεταβληθή εις βάρος του πρώτου. Τέλος, είχεν αρχίσει να διαμορφούται ηγετική τάξις,
τελείως διάφορος της προελθούσης εκ του αγώνος της ανεξαρτησίας.

(Γρηγόριος Δαφνής, Τα ελληνικά πολιτικά κόμματα, 1821-1961, σσ. 54 και 59).

Κείμενο Β΄ Μετά το τέλος του Κριμαϊκού Πολέμου (…), το αντιδυναστικό ρεύμα

δυνάμωσε, για να κορυφωθεί κατά την τριετία 1859-1862. Με αφορμή διώξεις εναντίον
φιλελεύθερων διανοουμένων, όπως ο Αλεξ. Σούτσος (Φεβρουάριος 1859), και με ενεργό
συμμετοχή της «χρυσής» φοιτητικής νεολαίας της εποχής (…) η αντιπολίτευση κατά του
Όθωνα γενικεύτηκε, παρασέρνοντας μια πλειάδα ετερογενών πολιτικών και
στρατιωτικών στοιχείων που, για διαφορετικούς λόγους, επιζητούσαν την απομάκρυνση
της δυναστείας. (Νίκος Κ. Αλιβιζάτος, Εισαγωγή στην ελληνική συνταγματική ιστορία, σ.
71). ΗΜΕΡΗΣΙΑ ΛΥΚΕΙΑ 2003

Αντλώντας στοιχεία από το παρακάτω κείμενο και αξιοποιώντας τις ιστορικές σας
γνώσεις, να αναφέρετε τους παράγοντες οι οποίοι οδήγησαν στην επανάσταση του 1862
και την έξωση του Όθωνα. Μον. 25

Ο Όθων, δεχθείς άκων[1] την εγκαθίδρυσιν συνταγματικού πολιτεύματος, δεν είχε την
διάθεσιν της πιστής εφαρμογής αυτού. Ευθύς εξ αρχής, παραβιάζων το πνεύμα του
Συντάγματος, ανεμίχθη εις έργα διοικητικά, επεμβαίνων εις τας βουλευτικάς εκλογάς και
προσπαθών εκδήλως να συγκεντρώση εις χείρας του περισσοτέραν εξουσίαν. Προ δε της
αντιστάσεως, την οποίαν εύρισκε δεν εδίσταζεν, ως είναι ευνόητον, να λάβη μέτρα πιεστικά
κατά της ελευθερίας του τύπου και της ανεξαρτησίας των συνειδήσεων, τούθ’ όπερ εξήπτεν
ακόμη περισσότερον την κατ’ αυτού αντιπολίτευσιν και προητοίμαζε την πτώσιν του.

Ο βασιλεύς −όπως γράφει ο Ν. Δραγούμης (Αναμνήσεις, τομ. Β΄ σ. 122)− έρρεπε[2] φύσει

«προς το σύστημα της συγκεντρώσεως», πολιτικοί δε, όπως ο Κωλέττης, «τελειοποιήσαντες
αυτό, και τον Όθωνα ενεθάρρυναν εις αυστηροτέραν εφαρμογήν και αυτοί εφήρμοσαν
απηνέστερον[3]… Η καταστολή της ελευθερίας των δημοκρατικών Αρχών, η καταδίωξις του
τύπου, η επέμβασις εις τας εκλογάς τας τε βουλευτικάς και τας των δήμων, η αποβολή πάντων
των οπωσούν[4] ανεξάρτητον εχόντων το φρόνημα δημοσίων λειτουργών, και ιδίως των της
Θέμιδος[5] … η διά παντός τρόπου πίεσις της συνειδήσεως των δικαστών, η διαστροφή των
νόμων, ταύτα, και άλλα εις εν μόνον απέβλεπον, εις την σύμπτυξιν πάσης δυνάμεως εις χείρας
της εξουσίας και την δι’ αυτής παγίωσιν κυβερνήσεως πανισχύρου και διαρκούς. …

Η προϊούσα[6] κοινωνική εξέλιξις ενίσχυε το φιλελεύθερον και δημοκρατικόν πνεύμα, ούτως

ώστε αι απολυταρχικαί τάσεις να μη είναι ανεκταί και να υπονομεύεται τουναντίον διά
συνεχούς δράσεως η βασιλεία του Όθωνος. Βοηθούσης δε και της αναμίξεως των
αντιπροσώπων των Προστατίδων Δυνάμεων εις την πολιτικήν ζωήν της χώρας, η οποία δεν
έπαυε κατά τα έτη της απολυταρχίας και της συνταγματικής μοναρχίας, η θέσις του Όθωνος
κατέστη τόσον επισφαλής[7], ώστε ευκόλως ανετράπη δι’ επαναστάσεως, μολονότι όπως
φαίνεται, δεν ημφεσβητούντο ωρισμέναι αρεταί του και ανεγνωρίζετο η ταύτισις της
ηγεμονικής του φιλοδοξίας προς τα εθνικά ιδανικά της εποχής εκείνης (ίδε και Ζ.
Παπαντωνίου, Ο Όθων, 1934)». (Α. Σβώλου, Τα Ελληνικά Συντάγματα, σσ. 79-80.)

Εσπερ-Επαν.2008

Αντλώντας στοιχεία από το κείμενο που ακολουθεί και με βάση τις ιστορικές σας
γνώσεις, να απαντήσετε στο ερώτημα: Ποιες συνθήκες διαμόρφωσαν τη «νέα γενιά»
ανθρώπων μετά την παρακμή των ξενικών κομμάτων;

Κείμενο «[…] Τὰ χρόνια αὐτὰ χαρακτηρίζονται κυρίως ἀπὸ τὶς σοβαρὲς προσπάθειες
οἰκονομικῆς ἀνασυγκροτήσεως τῆς χώρας, ποὺ εἶχε ἀρχίσει νὰ διαφαίνεται ἤδη ἀπὸ τὴν
προηγούμενη διετία. Ἡ μεταστροφὴ τῆς κοινῆς γνώμης, συνέπεια τῶν ἀπρόβλεπτων
συνθηκῶν, ποὺ ἐπέβαλε στὴν Ἑλλάδα ἡ διεθνὴς πολιτική, σὲ ἀντίθεση πρὸς τὸ δημόσιο
αἴσθημα, ἡ πρόσκαιρη ἐγκατάλειψη μεγαλεπήβολων ὀνείρων γιὰ μιὰ ἀπαρχὴ
ἀπελευθερώσεως τῶν ὑπόδουλων ἀκόμη Ἑλλήνων, ἐπέβαλλαν στὰ χρόνια μετὰ τὸν Κριμαϊκὸ
πόλεμο τὴν ἀνάγκη νὰ ἀναζητηθεῖ διέξοδος πρὸς μιὰ ἄλλη κατεύθυνση, πρὸς τὴν οἰκονομικὴ
ἀνὰπτυξη τῆς χώρας. Οἱ Ἕλληνες συνειδητοποίησαν ὅτι ἔπρεπε νὰ ἀξιοποιήσουν ὅ,τι εἶχαν
στὰ χέρια τους παρὰ νὰ περιμένουν τὴν πραγματοποίηση τῶν ὀνεὶρων τους, ποὺ ἔτσι ἢ ἀλλιῶς
ἀναβάλλονταν ἢ ματαιώνονταν. Τὰ στενὰ σύνορα, μέσα στὰ ὁποῖα ἦταν καταδικασμένοι νὰ
ζοῦν, τοὺς ἀποστεροῦσαν ἀπὸ μιὰ ἐπάρκεια πλουτοπαραγωγικῶν πηγῶν. Ἔπρεπε συνεπῶς ἡ
πολιτικὴ ἀντιμετώπιση τοῦ προβλήματος νὰ δώσει τὴ θέση της στὴν οἰκονομική. Ἔτσι ἡ χώρα
ἄρχισε νὰ προοδεύει ὑλικὰ καὶ αὐτὸ ἦταν μιὰ ἀπάντηση στὸ ἀδιέξοδο ποὺ βρέθηκε ὡς πρὸς
τὴ διεθνή της θέση»

Δημητρακόπουλος, Οδ., «Στροφή της κυβερνητικής πολιτικής προς την εσωτερική ανάπτυξη της
χώρας», Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τ. ΙΓ΄, Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα 1977, σ. 172. Μον.
25

Εσπερινά 2010.

[1] άκων: χωρίς τη θέλησή του [2] έρρεπε: έτεινε [3] απηνέστερον: πιο σκληρά[4] οπωσούν: κατά κάποιο τρόπο, κάπως [5] λειτουργών
της Θέμιδος: δικαστών και δικηγόρων [6] προϊούσα: αυξανόμενη [7] επισφαλής: αβέβαιη

Ερωτήσεις Πανελληνίων

Να παρουσιάσετε τους λόγους που οδήγησαν τη «νέα γενιά» των πολιτικών της μετεπαναστατικής
Ελλάδας να διαφοροποιηθεί από τις αντιλήψεις που χαρακτήριζαν τους αρχηγούς των ξενικών
κομμάτων. Μονάδες 14 Ημερήσια-Επαν. 2005

 Τα αιτήματα της «νέας γενιάς» εξέφρασε σε μεγάλο βαθμό με την πολιτική του δράση ο
Αλέξανδρος Παπαναστασίου. Σωστό – λάθος (μον. 2) Ημερήσια-Επαν. 2008
 α. Ποια εκσυγχρονιστικά αιτήματα των αντιπολιτευτικών ομίλων, που συγκροτήθηκαν περί
τα τέλη της δεκαετίας του 1850, εξέφρασε με την πολιτική του δράση ο Αλέξανδρος
Κουμουνδούρος; (μονάδες 5) β. Ποιοι συμμετείχαν στην επανάσταση κατά του Όθωνα, το
1862; (μονάδες 5) Μονάδες 10
Ημερ. Εσπερ 2011
ΚΡΙΤΗΡΙΟ ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗΣ
ΕΞΩΤΕΡΙΚΟΣ ΠΡΟΣΑΝΑΤΟΛΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΠΕΛΑΤΕΙΑΚΕΣ ΣΧΕΣΕΙΣ

Α. Να χαρακτηρίσετε τις προτάσεις που ακολουθούν με την ένδειξη Σωστό ή Λάθος δίπλα
στον αριθμό που αντιστοιχεί στην κάθε πρόταση.

1. Στην απόφαση για το αυτοκέφαλο της Εκκλησίας το ρωσικό κόμμα άσκησε έντονη
αντιπολίτευση.
2. Ο Υψηλάντης πρότεινε τη δημιουργία φιλελεύθερου συστήματος διακυβέρνησης,
ώστε να εξασφαλιστούν οι οικονομικοί πόροι για τη συνέχιση του αγώνα.
3. Ο ανταγωνισμός μεταξύ προσώπων για την κατάληψη θέσεων ιδιοκτησίας οδήγησε
στην οργάνωση πελατειακών δικτύων.
4. Στη Στερεά Ελλάδα φορείς της πατρωνίας ήταν μεγαλοαρματωλοί.
5. Ο Αλέξανδρος Μαυροκορδάτος το 1822 κατόρθωσε να γίνει ρυθμιστής στο ζήτημα
της ηγεσίας του Αγώνα.
6. Το αγγλικό κόμμα θεωρούσε ότι οι Έλληνες έπρεπε να συγκροτήσουν έναν ισχυρό
κρατικό οργανισμό και να αναμένουν τις εξελίξεις στην Οθωμανική αυτοκρατορία.
7. Ο Μαυροκορδάτος στην αρχή δεν ήθελε να οριστεί η κρατική οργάνωση με γραπτό
σύνταγμα.
8. Ο Ιωάννης Κωλέττης προσεταιρίστηκε στην αρχή αρματολούς και κλέφτες της
Στερεάς.
9. Η Ρωσία μπορούσε να βρει αποδοχή από μεγάλο τμήμα του πληθυσμού επειδή ήταν η
μοναδική μεγάλη δύναμη με ορθόδοξο χριστιανικό δόγμα.
10. Το γαλλικό κόμμα εξέφραζε κυρίως τα συμφέροντα των προκρίτων και των λογίων.
11. Η συγκρότηση πολιτικών κομμάτων επετεύχθη ήδη κατά την προεπαναστατική
περίοδο.
12. Η απουσία συστήματος κοινωνικής πρόνοιας, κατά την προεπανασταστική περίοδο,
αποτέλεσε σημαντικό παράγοντα οργάνωσης των πελατειακών δικτύων.
13. Η οικογένεια, κατά την προεπαναστατική περίοδο, αποτέλεσε έναν από τους
σημαντικότερους μη κρατικούς φορείς που παρείχαν στοιχειώδη ασφάλεια στα μέλη
της.
14. Κάθε οικογένεια συνδεόταν οριζόντια με πάτρωνες – προστάτες και τις οικογένειές
τους.
15. Στην Πελοπόννησο, κατά την προεπαναστατική περίοδο, αναπτύχθηκαν τέσσερα
μεγάλα δίκτυα πατρωνίας.
16. Στη Στερεά Ελλάδα φορείς της πατρωνίας ήταν μεγαλοαρματολοί και κλέφτες.
17. Τα κόμματα στην Ελλάδα αποτελούν απλή μετεξέλιξη των δικτύων πατρωνίας.
18. Επί τουρκοκρατίας, η οθωμανική κυριαρχία αποτελούσε το δεδομένο και
αναμβισβήτητο πολιτικό πλαίσιο.
19. Κατά την προεπαναστατική περίοδο, τα δίκτυα πατρωνίας κατάφερναν να
διαμορφώσουν διαφορετικές πολιτικές απόψεις.

Β1. Ποια αίτια οδήγησαν στην οργάνωση των πελατειακών δικτύων κατά την
προεπαναστατική περίοδο;
Πηγές Η κρίση του 1932
Πηγή 1 α. Τα πρώτα σημάδια της παγκόσμιας κρίσης στην Ελλάδα

Το οικονομικό πρόγραμμα του Ελευθερίου Βενιζέλου είχε στόχο την οικονομική

ανασυγκρότηση της χώρας. Γι’ αυτό είχε δρομολογήσει έναν αριθμό από μεγάλα δημόσια
έργα, η ολοκλήρωση των οποίων θα ωθούσε τη χώρα στην ευημερία και στην ανάπτυξη. Όλα
αυτά θα μπορούσαν να γίνουν πραγματικότητα, αλλά κυρίως η διεθνής οικονομική συγκυρία
δεν επέτρεψε την άμεση και έγκαιρη ολοκλήρωσή τους. Η κατάρρευση (κραχ) του
αμερικανικού χρηματιστηρίου της Νέας Υόρκης το 1929, είχε αλυσιδωτές αντιδράσεις στις
οικονομίες των κρατών της Ευρώπης και κυρίως σ’ αυτές των ασθενέστερων κρατών, όπως η
Ελλάδα. Ήδη από το 1930, άρχισαν να φαίνονται τα πρώτα σημάδια της κρίσης και στην
Ελλάδα. Οι εξαγωγές άρχισαν να μειώνονται, ενώ δύσκολα μπορούσαν να βρεθούν
χρηματοδοτήσεις από το εξωτερικό, για τη χρηματοδότηση των δημοσίων έργων. …

Πράγματι, την ίδια εποχή ο Αλέξανδρος Διομήδης, διοικητής της Τ.τ.Ε. περιόδευε στο
εξωτερικό, για να δημιουργήσει τις κατάλληλες συνθήκες για το δάνειο. Η διεθνής οικονομική
κατάσταση ήταν δύσκολη, γιατί οι ευρωπαϊκές οικονομίες ήδη πλήττονταν από την κρίση που
είχε ξεκινήσει από την Αμερική. Τελικά, υπήρξαν ευνοϊκές εξελίξεις και στις 19-3-1931, ο
Διομήδης ανέφερε από το Λονδίνο την έγκριση της απόφασης για την παραχώρηση δανείου
4.600.000 λιρών στην Ελλάδα. …Η τιμή έκδοσης του δανείου ήταν 83,5% με επιτόκιο 6%.
Έτσι, το πραγματικό κεφάλαιο ανερχόταν μόλις στα 3.800.000 λίρες, ενώ το επιτόκιο στο
7,18%. …

Αν και οι όροι δεν ήταν ιδιαίτερα ευνοϊκοί, το δάνειο ήταν μια επιτυχία της Ελλάδας. Ένα
μήνα πριν, στις 5 Φεβρουαρίου, η Ρουμανία είχε πάρει δάνειο 8.000.000 λιρών από τη Γαλλία
στην τιμή του 76% και με επιτόκιο 7%. …Αυτή την εποχή η παγκόσμια οικονομική κρίση
φαίνεται ότι δεν τρόμαζε πολύ τους Έλληνες υπευθύνους. Στις 27-3-1931, ο Υπουργός
Οικονομικών, Μαρής, σε συζήτηση στη Βουλή για τον προϋπολογισμό του έτους 1931/1932,
υποστήριξε ότι η Ελλάδα θα ξεπερνούσε την κρίση και μάλιστα έκανε λεκτική επίθεση
εναντίον όσων προέβλεπαν το αντίθετο. Είχε, όμως, άδικο, όπως αποδείχτηκε μόλις λίγους
μήνες αργότερα.

Οι συνέπειες της παγκόσμιας οικονομικής κρίσης δεν είχαν φτάσει ακόμα στην Ελλάδα και
το νόμισμα ακολουθούσε τη σταθεροποιητική του πορεία. Όμως, ήδη από τις 30 Ιουνίου 1931,
ο διορισμένος από την Κ.Τ.Ε. Άγγλος σύμβουλος της Τράπεζας της Ελλάδας, Η. C. Finlayson,
έγραψε στο Βενιζέλο προειδοποιώντας τον: «…εξακολουθεί να υφίσταται στην Ελλάδα
σοβαρή έλλειψις οικονομικής ισσοροπίας και ότι, αν δε ληφθούν διορθωτικά μέτρα, είναι
δυνατόν να δημιουργηθεί μια σοβαρή κατάστασις…» …

Πηγή 2
β. Το ξέσπασμα της οικονομικής κρίσης στην Ελλάδα και η αντίδραση της κυβέρνησης Βενιζέλου

Η κατάρρευση του αμερικανικού χρηματιστηρίου στη Νέα Υόρκη το φθινόπωρο του 1929,
είχε σοβαρές συνέπειες σε όλες τις ευρωπαϊκές οικονομίες. Αυτές έγιναν έντονες στην
Ευρώπη το πρώτο εξάμηνο του 1931. Την άνοιξη του 1931, η κατάσταση είχε χειροτερέψει
για τις οικονομίες των ευρωπαϊκών κρατών, τα περισσότερα από τα οποία αδυνατούσαν να
εξοφλήσουν τα χρέη τους προς την Αμερική. Επίσης, υπήρχε πρόβλημα και στις διευρωπαϊκές
πληρωμές δανείων, πράγμα που επιδείνωνε περισσότερο το οικονομικό κλίμα. Το
μεγαλύτερο, όμως, πρόβλημα το παρουσίαζε η οικονομία της ηττημένης κατά τον Α΄
παγκόσμιο πόλεμο Γερμανίας, η οποία, εκτός των άλλων χρεών της οικονομίας της, είχε και
τις μεγαλύτερες πολεμικές οφειλές προς τις νικήτριες δυνάμεις. Κάτω απ’ αυτές τις συνθήκες
στις 20 Ιουνίου 1931, ο Πρόεδρος των Ηνωμένων Πολιτειών Αμερικής, Χούβερ, πρότεινε την
ετήσια αναστολή των πληρωμών των επανορθώσεων από τη Γερμανία προς τους Συμμάχους
σε συνδυασμό με την ετήσια αναστολή της πληρωμής των πολεμικών χρεών των Συμμάχων
προς την Αμερική.

Η Γερμανία είχε τόσο επηρεαστεί από την οικονομική κρίση, ώστε αδυνατούσε να συνεχίσει
τις πληρωμές προς το εξωτερικό. Αν η γερμανική οικονομία κατέρρεε, θα έπαυε να υφίσταται
για τα αμερικάνικα εξαγώγιμα προϊόντα και η γερμανική αγορά, αφού θα είχε πτωχεύσει.
Άμεσο αποτέλεσμα θα ήταν να χαθούν τα αμερικανικά κεφάλαια, που είχαν επενδυθεί εκεί τα
τελευταία χρόνια, πράγμα που θα επιδείνωνε περισσότερο την κατάσταση στην ίδια την
Αμερική. Τελικά, οι σύμμαχοι συμφώνησαν στο “χρεοστάσιο Χούβερ”. Η σημαντικότερη
επίπτωση για την Ελλάδα ήταν ότι έχανε -οριστικά όπως αποδείχτηκε αργότερα- αρκετά ποσά
που της είχαν επιδικαστεί τα προηγούμενα χρόνια από τις γερμανικές επανορθώσεις, ποσά
που θα χρησιμοποιούνταν στην οικονομική ανάπτυξη της χώρας και στη χρηματοδότηση των
δημοσίων έργων που είχε θέσει σε κίνηση ο Βενιζέλος.

Η κατάσταση στην Ευρώπη επιδεινώθηκε το δεύτερο εξάμηνο του 1931. Στις 14 και 15
Ιουλίου, η Γερμανία επέβαλε έλεγχο του συναλλάγματος κι έκλεισε τα χρηματιστηριακά
ιδρύματα. Αυτή η κίνηση είχε αλυσιδωτές αντιδράσεις στο εξωτερικό. Η δέσμευση των
αγγλικών χρημάτων επέφερε την ταχεία πτώση της τιμής της αγγλικής λίρας. Στην Αγγλία
σχηματίστηκε εθνική κυβέρνηση στις 24 Αυγούστου και στις 21 Σεπτεμβρίου η λίρα Αγγλίας
εγκατέλειψε τη χρυσή βάση (πράγμα που έκανε και η Αμερική πολύ αργότερα, στις 19-4-
1933), δηλαδή έπαψε να μετατρέπεται σε χρυσό. Αυτό επέφερε την άμεση και κατά 30%
υποτίμησή της μέσα σ’ ένα τρίμηνο. Μέχρι το τέλος του 1932, το ίδιο παράδειγμα
ακολούθησαν ακόμα άλλες είκοσι τέσσερις χώρες, μεταξύ των οποίων και η Ελλάδα.

Κάτω απ’ αυτές τις συνθήκες το τελευταίο τετράμηνο του 1931, υπήρχαν δύο βασικές απόψεις
για την τακτική που έπρεπε να ακολουθήσει η Κυβέρνηση Βενιζέλου για το νόμισμα: είτε να
αποδεσμεύσει, επίσης, τη δραχμή από το χρυσό, είτε να αποδεσμεύσει τη δραχμή από τη λίρα
Αγγλίας και να τη συνδέσει με νόμισμα που ακόμα μετατρεπόταν σε χρυσό. Ο Βενιζέλος
πρόκρινε τη δεύτερη λύση, γιατί πίστευε ότι η νομισματική σταθερότητα ήταν απαραίτητη
προκειμένου να διατηρήσει στο εξωτερικό την καλή φήμη της χώρας, ως προς την οικονομία
της. Αν αποδέσμευε παντελώς το νόμισμα από το χρυσό, η απότομη υποτίμηση θα αλλοίωνε
το οικονομικό προφίλ της χώρας και θα μειώνονταν οι ελπίδες για νέο δάνειο.

Έτσι ανακλήθηκε (ν. 5322/28-9-1931) η σύνδεση με την αγγλική λίρα και την ισοτιμία του
1928 (1 λίρα=375 δραχμές) και το νόμισμα συνδέθηκε με το δολάριο (1 δολάριο=77,05
δραχμές) που ακόμα διατηρούσε τη σχέση του με το χρυσό. Η αποσύνδεση της δραχμής από
την αγγλική λίρα είχε άμεση συνέπεια την υποτίμηση της δραχμής σε σχέση με τη λίρα κατά
31,2%, ενώ η αύξηση των τιμών στην αγορά δεν ήταν πάνω από 6,8%. Επίσης, έκλεισε το
χρηματιστήριο, ώστε να περιοριστεί η ζήτηση του χρυσού και του ξένου συναλλάγματος. Ο
δείκτης μέσης διακύμανσης αξιών των μετοχών του Χρηματιστηρίου Αθηνών, ενώ ήταν στις
82,83 μονάδες το Σεπτέμβριο του 1929, τον αντίστοιχο μήνα το 1931 είχε πέσει στις 45,08
μονάδες, έχοντας απωλέσει το 46% της αξίας του. Αλλά αυτά τα μέτρα δεν μπορούσαν να
σώσουν την ελληνική οικονομία….Την ίδια στιγμή η γενική κατάσταση των Τραπεζών και
των διαθεσίμων τους επιδεινώθηκε. …Τα μεγαλύτερα προβλήματα τα αντιμετώπιζε η Τ.τ.Ε.
καθώς η διαμάχη της με τις εμπορικές τράπεζες, έσπρωχνε τις δεύτερες να οδηγούν το
συνάλλαγμα στο εξωτερικό προφασιζόμενες ότι αγόραζαν τα ελληνικά χρεόγραφα. Επίσης,
στο εσωτερικό η μείωση του καλύμματος των χαρτονομισμάτων που διαχειριζόταν
αποκλειστικά η Τ.τ.Ε. γρήγορα θα έφτανε στο όριο του 40%, που η ίδια είχε θέσει το 1927.
Έτσι, για ν’ αποφύγει οποιεσδήποτε επιπλοκές, η Τ.τ.Ε. στα τέλη του Σεπτεμβρίου του 1931,
μετέτρεψε τις καταθέσεις όψεως σε καταθέσεις προθεσμίας.

Παρά ταύτα, το συνάλλαγμα διέφευγε στο εξωτερικό και το όριο του αποθεματικού της
μειωνόταν γρήγορα. Το Δεκέμβριο του 1928, ήταν στα 11,3 εκατομμύρια αγγλικές λίρες, και
στα 5,1 εκατομμύρια το Δεκέμβριο του 1931 (και τον Απρίλιο του 1932 στα 2,3 εκατομμύρια).
… Στις 5 Δεκεμβρίου, ο Δημήτριος Μάξιμος, τέως διοικητής της Εθνικής Τράπεζας και
οικονομικός Σύμβουλος του αντιβενιζελικού Λαϊκού Κόμματος, έγραψε άρθρο στις
εφημερίδες “Πρωία” και “Καθημερινή” και υποστήριζε την αναστολή όλων των πληρωμών
της χώρας σε συνάλλαγμα. Αυτό ισοδυναμούσε με παραδοχή χρεοκοπίας της Ελλάδας.
Επίσης, πρότεινε τη συγχώνευση της Τράπεζας της Ελλάδας με την Εθνική Τράπεζα, πράγμα
που προκάλεσε θόρυβο όχι μόνο στους εγχώριους οικονομικούς κύκλους, αλλά και στο
εξωτερικό. Σε απάντηση η Κυβέρνηση δήλωσε ότι δε σκόπευε να κάνει κάτι τέτοιο, καθώς
ανέμενε ότι θα βοηθούνταν οικονομικά με νέο δάνειο από την Ευρώπη.

Στις 10 Δεκεμβρίου 1931, τα άσχημα νέα συνέχισαν να έρχονται από την Ευρώπη. Ο Έλληνας
πρέσβης από το Λονδίνο, Κακλαμάνος, ανέφερε ότι η τιμή των ελληνικών ομολογιών είχε
πέσει κατακόρυφα και ότι η φήμη για ενδεχόμενη χρεοκοπία της Ελλάδας ήταν έντονη. Τον
ίδιο μήνα, ο Διοικητής της Τ.τ.Ε., Τσουδερός, επισκέφτηκε το Παρίσι και το Λονδίνο
προκειμένου να εξασφαλίσει ένα δάνειο για την Ελλάδα, αλλά δεν τα κατάφερε.

Πηγή 3
Οι προσπάθειες του Βενιζέλου για την αντιμετώπιση της κρίση στις αρχές του 1932.

Στις 20 Ιανουαρίου 1932, οι Έλληνες πρέσβεις στη Ρώμη, στο Παρίσι και στο Λονδίνο
ανέλαβαν να προετοιμάσουν τις ξένες κυβερνήσεις για την έλευση του Βενιζέλου. …. Για
τούτο, η ελληνική κυβέρνηση ζητούσε πενταετή αναστολή πληρωμής τοκοχρεολυσίων του
δημοσίου χρέους (το εξωτερικό χρέος απορροφούσε πλέον πάνω από το 40% του δημοσίου
προϋπολογισμού και άνω του 80% του συναλλάγματος, που απέφεραν οι εξαγωγές) και
παροχή δανείου 50.000.000 δολαρίων σε τέσσερις ετήσιες δόσεις. Μ’ αυτά τα χρήματα θα
ολοκληρώνονταν τα δημόσια έργα, θα ισοσκελιζόταν το έλλειμμα του ισοζυγίου πληρωμών
και η χώρα θα απέφευγε τη χρεοκοπία. Επιπλέον, η Τ.τ.Ε. είχε ζητήσει από την
Δημοσιονομική Επιτροπή της Κ.Τ.Ε. να στείλει στην Ελλάδα μια επιτροπή που θα εξέταζε
την οικονομία και θα πρότεινε τα μέτρα που έπρεπε να ληφθούν.

Ο Βενιζέλος ξεκίνησε τις επισκέψεις από τη Ρώμη, όπου συναντήθηκε με το Μουσσολίνι και
τον Grandi στις 22-1-1932. …Κατόπιν ο Βενιζέλος επισκέφτηκε το Παρίσι. …Στις 25
Ιανουαρίου, ο Βενιζέλος έφτασε στο Λονδίνο. Συνάντησε τον πρωθυπουργό R. MacDonanld
και τον Υπουργό Εξωτερικών, Simon και στις 26 Ιανουαρίου συναντήθηκε με τον Υπουργό
Οικονομικών, Neville Chamberlain. Του είπε ότι, αν δε βοηθούσαν την ελληνική οικονομία,
αυτή θα χρεοκοπούσε σύντομα και ότι μόνο οι προτάσεις που είχε στο υπόμνημα μπορούσαν
να είναι κάποια σοβαρή βοήθεια. Ο Άγγλος απάντησε ότι η αναστολή πληρωμής των χρεών
δε θα είχε σοβαρό αποτέλεσμα. Αλλά, ακόμα κι αν γινόταν, χρειαζόταν τόσο τη συγκατάθεση
της ΔΟΕ, όσο και των ομολογιούχων. Στις 28 Ιανουαρίου, ο Βενιζέλος συνάντησε τον σερ
Frederick Leith-Ross του θησαυροφυλακίου. Ο τελευταίος ανέφερε ότι η αναστολή των
πληρωμών δεν αφορούσε την Αγγλία, αλλά τους ομολογιούχους και ότι κάτι τέτοιο θα
έβλαπτε την πίστη της Ελλάδας στο εξωτερικό. Όσο για το δάνειο ότι μόνο η χρηματαγορά
θα μπορούσε να το εκδώσει. Τέλος, πρότεινε στο Βενιζέλο να εγκαταλείψει τον κανόνα του
χρυσού

Ο Βενιζέλος πληροφόρησε την Αθήνα για τ’ αποτελέσματα των συναντήσεών του και, επίσης
δήλωσε ότι υπήρχαν ελπίδες να πεισθούν οι ομολογιούχοι, ώστε να δεχθούν την πρόσκαιρη
παύση των πληρωμών εκ μέρους της Ελλάδας. Πέρα από αυτά, η Δημοσιονομική Επιτροπή
της Κ.Τ.Ε. είχε επιλέξει το Σερ Otto Niemeyer, διευθυντή της Τράπεζας της Αγγλίας, για να
ερευνήσει και να παρουσιάσει τα οικονομικά προβλήματα της Ελλάδας. Μάλιστα, ο
Βενιζέλος είχε συνομιλήσει στο Λονδίνο και με το Niemeyer. Ο τελευταίος, σε εμπιστευτική
επιστολή προς τον Finlayson χαρακτήρισε τις προτάσεις του Βενιζέλου λανθασμένες. Κάποια
πιθανότητα έδινε στην παύση πληρωμών από την Ελλάδα, αλλά και αυτό μόνο αν κρινόταν
απολύτως απαραίτητο. Παρά ταύτα, το Λονδίνο, το Παρίσι και η Ρώμη είχαν συμφωνήσει,
ώστε και ο Άγγλος εκπρόσωπος της ΔΟΕ, L. G. Roussin, να εξέταζε την οικονομική
κατάσταση της χώρας σε συνεργασία με την Τ.τ.Ε.…

Στο μεταξύ, ο Βενιζέλος επέστρεψε στην Αθήνα και είχε δύο συναντήσεις με τους πολιτικούς
αρχηγούς των κομμάτων, στις 9 και 15 Φεβρουαρίου, όπου τους ενημέρωσε σχετικά με το
ταξίδι του και τους ανακοίνωσε την απόφασή του να μη γίνει καμία ενέργεια προτού ο Οtto
Niemeyer, που θα ερχόταν στις 16 Φεβρουαρίου στην Αθήνα, υποβάλλει την έκθεση του στην
Κ.Τ.Ε. κι αυτή καταλήξει σε κάποια απόφαση. Οι ηγέτες της αντιπολίτευσης γενικά,
συμφώνησαν με τον πρωθυπουργό….

Λίγες μέρες αργότερα, στις 16 Φεβρουαρίου, έφτασε στην Αθήνα ο Niemeyer, προκειμένου
να εξετάσει την κατάσταση της οικονομίας της Ελλάδας. Έμεινε στην Αθήνα δύο εβδομάδες
και πριν φύγει ειδοποίησε το Βενιζέλο ότι, αν προχωρούσε σε χρεοστάσιο, θα δημιουργούνταν
σοβαρά προβλήματα με την πίστη της Ελλάδας στο εξωτερικό. Το ίδιο επίσης θα γινόταν, αν
υλοποιούσαν τη σκέψη της συγχώνευσης της Τ.τ.Ε. με την Εθνική Τράπεζα.

Πηγή 4
Ο “μαύρος Απρίλιος” της ελληνικής οικονομίας και η πτώχευση

Στο εσωτερικό η πολιτική κατάσταση χειροτέρευε. Ο Βενιζέλος σε συνάντηση με τους

πολιτικούς αρχηγούς των κομμάτων στις 25 και 28 Μαρτίου, πρότεινε τη συγκρότηση
οικουμενικής κυβέρνησης και την υποστήριξη των αιτημάτων της Ελλάδας στην Κ.Τ.Ε. στα
μέσα του Απριλίου. Μ’ αυτές τις προτάσεις ήθελε ν’ αποσπάσει από πάνω του τη
διαφαινόμενη αποτυχία της κυβέρνησής του, μεταθέτοντας την ευθύνη της χρεοκοπίας σε
συλλογικό επίπεδο. Απ’ την άλλη, πίστευε ότι η υποστήριξη των ελληνικών απόψεων από το
σύνολο του πολιτικού κόσμου στην Κ.Τ.Ε. θα έδινε μεγαλύτερο κύρος στις προτάσεις τους κι
έτσι, ίσως είχαν περισσότερες πιθανότητες να πετύχουν τους στόχους τους.

Οι ηγέτες της αντιπολίτευσης συμφώνησαν, εκτός από τον Παναγή Τσαλδάρη του Λαϊκού
Κόμματος που διέβλεπε τάση μεταφοράς της αποτυχίας της οικονομικής πολιτικής του
Βενιζέλου στα υπόλοιπα κόμματα….Ο πολιτικός φανατισμός που επικρατούσε στο
εσωτερικό, εξέθετε ακόμα περισσότερο τη χώρα στο εξωτερικό, ιδιαίτερα από τη στιγμή που
οι Έλληνες πρέσβεις εργάζονταν, για να δημιουργήσουν τις προϋποθέσεις για το
επιδιωκόμενο δάνειο, αλλά και για το διακανονισμό του θέματος των πληρωμών προς τους
ομολογιούχους. ….Στις 15 Απριλίου, ο πρέσβης της Αγγλίας, Ramsay, ειδοποιούσε ότι η
κατάσταση της Ελλάδας χειροτέρευε. Το εμπορικό χρέος διογκωνόταν, η τιμή της λίρας είχε
φτάσει ανεπίσημα στις 580 δραχμές (375 δραχμές το 1928), ενώ η μαύρη αγορά χρυσού και
συναλλάγματος οργίαζε. Οι δανειστές από το εξωτερικό ήταν πιεστικοί, ενώ η ελληνική
κυβέρνηση ζητούσε πίστωση χρόνου, μέχρι να βγει απόφαση του Συμβουλίου της Κ.Τ.Ε. που
θα συνεδρίαζε από τις 9 Απριλίου στη Γενεύη.

Στο εσωτερικό έμποροι και βιομήχανοι διαμαρτύρονταν για τις επιλογές της Κυβέρνησης
στην αντιμετώπιση της κρίσης. Οι μικρές τράπεζες είχαν σοβαρά προβλήματα και η Τ.τ.Ε.
προχώρησε σε χορηγήσεις ύψους 733 εκατομμυρίων δραχμών από τα οποία τα 500 πήγαν
προς τις μικρότερες τράπεζες. Η ρευστότητα των τεσσάρων μεγάλων εμπορικών τραπεζών
είχε μειωθεί από 16,8% το Δεκέμβριο του 1931 και σε 9,7% τον Απρίλιο του 1932. Οι
καταθέσεις του πρώτου τριμήνου του 1932 είχαν παρουσιάσει μείωση μέχρι 11%, η
κυκλοφορία του νομίσματος είχε μείωση 2,5%, ενώ το κάλυμμα του στην Τ.τ.Ε. ήταν πλέον
σταθερά κάτω από το όριο του 40% που είχε θέσει η Τ.τ.Ε. όταν είχε ιδρυθεί.

Στις 13 Απριλίου, ο Βενιζέλος βρισκόταν στη Γενεύη για τη συνδιάσκεψη του Συμβουλίου
της Κ.Τ.Ε. … Στις 15 Απριλίου, ο Βενιζέλος μίλησε στην Κ.Τ.Ε. για τα προβλήματα της
ελληνικής οικονομίας. Επανέλαβε τις αιτήσεις του για πενταετή αναβολή πληρωμών και το
δάνειο των 50.000.000 δολαρίων, εξηγώντας ότι μαζί με τα μέτρα που θα λάμβανε στο
εσωτερικό, θα κατάφερνε ν’ ανορθώσει την οικονομία, να ολοκληρώσει τα αναπτυξιακά έργα
και να ξεπληρώσει τους ομολογιούχους. … Πίστευε, τέλος ότι αν η χώρα δε δεχόταν τη
βοήθεια που περίμενε, τότε τ’ αποτελέσματα θα ήταν μοιραία. …

Όμως, η τελική απόφαση της Κ.Τ.Ε. δεν ήταν ευνοϊκή. Ανέφερε, η Ελλάδα έπρεπε να λάβει
ετήσια αναστολή για τις πληρωμές των εξωτερικών οφειλών της, συμφωνούσε ότι έπρεπε να
καταβληθεί το αντίτιμο των οφειλών σε δεσμευμένο λογαριασμό στην Τ.τ.Ε., όμως, δεν
έκρινε ότι η Ελλάδα είχε ανάγκη δανείου. Αυτή η απόφαση ήταν η χαριστική βολή στην
παραπαίουσα ελληνική οικονομία. ….

Μετά και από αυτή την απόφαση, οι εξελίξεις για την Ελλάδα ήταν ραγδαίες. Στις 21
Απριλίου, παραιτήθηκε ο υπουργός Οικονομικών, Γεώργιος Μαρής, ύστερα από διαφωνία με
το Βενιζέλο. Ο Μαρής πίστευε ότι, αν εγκατέλειπαν το χρυσό κανόνα, θα έπρεπε να κηρύξουν
εκλογές, γιατί διαφορετικά θα έπρεπε τα βαριά φορολογικά μέτρα να τα χρεωθεί μόνο το
κόμμα τους. Αλλά ο Βενιζέλος διαφώνησε κι έτσι ο Μαρής παραιτήθηκε. Στις 23 Απριλίου,
ο νέος Υπουργός, καθηγητής Κυριάκος Βαρβαρέσσος, κήρυξε την πτώχευση και την
αναστολή των πληρωμών από το ελληνικό δημόσιο, ενώ ζήτησε από τη ΔΟΕ δάνειο
200.000.000 δραχμών, αίτημα που δε βρήκε ανταπόκριση. Στις 26 Απριλίου, ψηφίστηκε νέος
νόμος (5422/26-4-1932 και Φ.Ε.Κ. 133/1932), με τον οποίο η Τ.τ.Ε. απαλλασσόταν από την
υποχρέωση να εξαργυρώνει τα χαρτονομίσματά της με χρυσό. Τέλος, στις 27 Απριλίου η
Ελλάδα εγκατέλειψε επίσημα τον κανόνα του χρυσού. Αυτή ήταν η τέταρτη πτώχευση της
Ελλάδας από το 1821. Η πρώτη συνέβη το 1827 (μετά τα δάνεια που συνήφθησαν το 1824
και το 1825), η δεύτερη το 1843 (μετά το δάνειο των 60 εκατομμυρίων φράγκων που έλαβε ο
Όθωνας), η τρίτη το 1893 (μετά το δάνειο του 1890) και η τέταρτη το 1932.

Πηγή 5
Οι πολιτικές συνέπειες της ελληνικής πτώχευσης

Από τη στιγμή που αναγγέλθηκε από το ελληνικό δημόσιο η αναστολή των πληρωμών,
δημιουργήθηκε αναστάτωση στους ομολογιούχους του εξωτερικού που άρχισαν να πιέζουν
τις κυβερνήσεις τους να λάβουν μέτρα κατά της Ελλάδας. Οι πρέσβεις της Αγγλίας, της
Γαλλίας, της Ιταλίας και της Αμερικής επέδωσαν (28 Απριλίου) κοινή διαμαρτυρία στην
Αθήνα. …Τέλος, στις 21 Μαΐου η επιτροπή εμπειρογνωμόνων από τη Γενεύη αναγνώρισε τη
δυσμενή θέση της Ελλάδας, όμως, διατύπωσαν ότι η Ελλάδα όφειλε να εκπληρώσει τις
υποχρεώσεις της, αν σκόπευε στο μέλλον να απευθυνθεί στην Κ.Τ.Ε. για ένα νέο δάνειο.

Στο μεταξύ, στο εσωτερικό οι αντιπολιτευόμενες εφημερίδες ασκούσαν έντονη κριτική στο
Βενιζέλο. … Ήταν φανερό ότι το τέλος της Κυβέρνησης Βενιζέλου είχε φτάσει. …Η πίεση
είχε γίνει αφόρητη και στις 21 Μαΐου 1932, ο Ελευθέριος Βενιζέλος υπέβαλε την παραίτησή
του, ελπίζοντας να ωθήσει τα κόμματα να σχηματίσουν μαζί του οικουμενική κυβέρνηση. Την
ίδια ημέρα ανακοινώθηκε και η απόφαση του Συμβουλίου της Κ.τ.Ε. για την ελληνική
πτώχευση.

Η παραίτηση του Βενιζέλου (21 Μαϊoυ 1932) έφερε στην πρωθυπουργία για σύντομο χρονικό
διάστημα (26 Μαρτίου-3 Ιουνίου) τον Αλ. Παπαναστασίου. Αυτός στηριζόταν στις ψήφους
των βενιζελικών κομμάτων κι έκανε διάφορες διακηρύξεις. Ανάμεσα σ’ αυτές ήταν η
φορολογική απαλλαγή της αγροτικής παραγωγής, η προώθηση ψήφισης του νομοσχεδίου για
την κοινωνική ασφάλιση (την ίδρυση του σημερινού ΙΚΑ) και η καθιέρωση της απλής
αναλογικής, ως εκλογικού συστήματος. Τελικά, ο Βενιζέλος δήλωσε ότι δεν υποσχόταν την
ανεπιφύλακτη υποστήριξη του Παπαναστασίου κι έτσι ο τελευταίος και η κυβέρνησή του
παραιτήθηκαν στις 3 Ιουνίου. Δύο μέρες αργότερα, στις 5 Ιουνίου, ο Βενιζέλος επανήλθε στην
εξουσία.

Πηγή 6
Η νέα κυβέρνηση του Βενιζέλου και τα μέτρα για την ανάκαμψη της ελληνικής οικονομίας

Το πρώτο πράγμα που έκανε ο Βενιζέλος ήταν να ψηφιστεί το νομοσχέδιο για την κοινωνική
ασφάλιση, καθώς ενδιαφερόταν, πραγματικά, για την τύχη των πτωχότερων στρωμάτων του
ελληνικού λαού, που ήδη πλήττονταν από τις δυσμενείς εξελίξεις στην οικονομία. … Στις 18
Ιουνίου και στις 2 Ιουλίου, στη Συνδιάσκεψη της Λοζάνης για τις επανορθώσεις και τα
πολεμικά χρέη ο Μιχαλακόπουλος υποστήριξε τις θέσεις της Ελλάδας για τα χρέη και τις
ανάγκες της. …Στις 30 Ιουνίου, μέσω του πρέσβη Χαράλαμπου Σιμόπουλου στην
Ουάσιγκτον, ο Βενιζέλος ζήτησε από τον Υπουργό Οικονομικών της Αμερικής, Ogden L.
Mills, και πέτυχε αναστολή πληρωμής δυόμισι χρόνια των ομολογιών που έληγαν την
1η Ιουλίου. Ακόμη, στις 15 Σεπτεμβρίου, ο Υπουργός Οικονομικών, Κ. Βαρβαρέσσος, ύστερα
από διαπραγματεύσεις με τους ομολογιούχους που αντιπροσωπεύονταν από τη “League
Loans Committee” στο Παρίσι πέτυχε μια συμφωνία που προέβλεπε:

α) Ετήσιο χρεοστάσιο για τα χρεολύσια έως την 1η Απριλίου 1933.

β) Πληρωμή του 30% των τόκων σε συνάλλαγμα για το έτος 1932-1933.

γ) Οι δεσμευμένες καταθέσεις στην Τ.τ.Ε. στο όνομα της ΔΟΕ θα δίδονταν στην ελληνική
κυβέρνηση. Από αυτές πιθανόν το 35% θα πληρωνόταν στους ομολογιούχους το Νοέμβριο
του 1932.

δ) Παραχωρούνταν στους ομολογιούχους όλοι οι ευμενείς όροι που τυχόν θα δίδονταν στους
ομολογιούχους άλλων δανείων εσωτερικού ή εξωτερικού. Έτσι, στο εξωτερικό ήταν αρκετά
ικανοποιημένοι, γιατί είχε βρεθεί ένα κοινό πεδίο συνεννόησης, ενώ στην Ελλάδα ο Τύπος
αντιμετώπισε με ευνοϊκά σχόλια τη συμφωνία.

Στο εσωτερικό η νέα κυβέρνηση του Βενιζέλου προέβη στη θέσπιση σειράς μέτρων που
έθεσαν τη βάση για την αναγέννηση της οικονομίας. Τα μέτρα αυτά ήταν:
α) Απαγόρευση της ελεύθερης μετατροπής της δραχμής σε χρυσό ή σε συνάλλαγμα.
Παράλληλα, η δραχμή αποδεσμεύτηκε από το χρυσό, υποτιμήθηκε, και ως το Δεκέμβριο
διατήρησε μόνο το 40% της ονομαστικής της αξίας. Έτσι, ενώ το Μάρτιο του 1932 ίσχυε η
αναλογία 1 στερλίνα/293 δραχμές, έφτασε στις 609 δραχμές το Δεκέμβριο του 1932.

β) Το συνάλλαγμα χορηγούνταν μόνο από την Τ.τ.Ε. ….

γ) Επίσημα από την 1 Μαΐου ανεστάλη η πληρωμή τόκων των δανείων εσωτερικού και
εξωτερικού. Επίσης, η πληρωμή των τόκων των δανείων του εσωτερικού μειώθηκε 25%.

δ) Όλες οι οφειλές που πληρώνονταν στην Ελλάδα σε Έλληνες ή ξένους κατοίκους θα

μετατρέπονταν σε οφειλές δραχμών με βάση την τιμή 100 δραχμές=1 δολάριο (μάλιστα από
το Δεκέμβριο του 1932 η ισοτιμία δραχμής/δολαρίου επιδεινώθηκε και έφτασε στο 184/1). …

ε) Με νόμο τα συνολικά τέλη επί των εισαγωγών αυξήθηκαν 70%-200%. …

στ) Για τις οφειλές που προέρχονταν από εμπορικές συναλλαγές πριν από την άρση της
σταθεροποίησης θεσπίστηκε πενταετές χρεοστάσιο…

ζ) Στο εξής σχετικά με το εξωτερικό εμπόριο εφαρμόστηκε η μέθοδος του “clearing”. Δηλαδή
οι διεθνείς εμπορικές ανταλλαγές στο εξής γίνονταν με εμπορικό συμψηφισμό σε είδος,
καταργώντας επ’ αόριστον τις συνήθεις πληρωμές με συνάλλαγμα, αφού αυτό δεν ήταν
διαθέσιμο. ….

Τα παραπάνω μέτρα δημιούργησαν ένα ισχυρό προστατευτικό πλέγμα γύρω από την αδύναμη
και ουσιαστικά κατεστραμμένη οικονομία. Στο εξής, η ελληνική οικονομία θα προσπαθήσει
να σταθεί μόνη της στα πόδια της και θα τα καταφέρει. Όχι, όμως, αμέσως. Τα μέτρα αυτά
οδήγησαν στην άμεση και κατά 60% υποτίμηση της δραχμής ως προς τα ξένα νομίσματα. Στα
ξένα χρηματιστήρια η δραχμή σημείωσε απότομη πτώση. Στις 5 Μαΐου 1932 η ισοτιμία
Λίρας/Δραχμής ήταν 1/539 και τον Ιανουάριο του 1933 έφτασε το 1/628.

Πηγή 6
Τα αποτελέσματα των οικονομικών μέτρων

Στο εσωτερικό η άσχημη κατάσταση του αγροτικού κόσμου ήταν ορατή ακόμα και πριν την
εμφάνιση της οικονομικής κρίσης. …Ένας λόγος αυτής της πτώσης θα μπορούσε να
καταλογισθεί στο γεγονός ότι η γεωργία είχε μεγάλη εξάρτηση από τα καιρικά φαινόμενα.
Μια άλλη μεταβλητή ήταν η συγκυριακή πτώση των τιμών των γεωργικών προϊόντων. …
Τελικά, μόνο τα μέτρα που ελήφθησαν μετά το 1932 είχαν σοβαρά αποτελέσματα.

Θεωρώντας ως βάση το 1929=100, τα καλλιεργούμενα στρέμματα ανά αγρότη ήταν την

περίοδο 1919-1926 στο 100 (κατά μέσο όρο 4,44 στρέμματα ανά αγρότη), την περίοδο 1927-
1930 στο 104 (4,60 στρέμματα), την περίοδο 1931-1934 στο 124 (5,52 στρέμματα) και την
περίοδο 1935-1938 στο 137 (6,09 στρέμματα). Δεν είναι τυχαίο ότι μέχρι το 1937
παρατηρείται μέση αύξηση 36,5% στην καλλιεργούμενη επιφάνεια των κυριότερων ειδών. …
Στην αύξηση της καλλιεργητικής γης αναμφίβολα συνέβαλαν και τα έργα της κυβέρνησης
Βενιζέλου. Μετά το 1932, είχαν παραδοθεί στους αγρότες της Βόρειας Ελλάδας τουλάχιστον
400.000 επιπλέον στρέμματα και αναμενόταν μέχρι το 1940 να φτάσουν περίπου τα 2,76
εκατομμύρια στρέμματα. Ειδικά, στη Μακεδονία και στη Θράκη μέχρι το 1937, οι περιοχές
που καλλιεργούνταν με σιτηρά παρουσιάζουν αύξηση 70% σε σχέση μετά τα έτη ως το 1932
και η απόδοση των εδαφών παρουσιάζει αύξηση μέχρι και 35%, ενώ η συνολική παραγωγή
δημητριακών την περίοδο 1930-1934 τριπλασιάστηκε σ’ αυτές τις περιοχές.

Αλλά γενικά και ο όγκος της παραγωγής αυξήθηκε. …Η κάλυψη της εγχώριας αγοράς με
γεωργικά προϊόντα από την ελληνική γεωργία το 1928 ήταν στο 40% και μέχρι το 1931 είχε
πέσει στο 26%, πράγμα που σημαίνει ότι η ελληνική αγορά ουσιαστικά εφοδιαζόταν με
αγροτικά προϊόντα από το εξωτερικό. Αντίθετα, από το 1932 και μετά, η κάλυψη της εγχώριας
αγοράς από ελληνικά γεωργικά προϊόντα ανακάμπτει και φτάνει το 32% το 1932, το 63 % το
1933, το 73% το 1934 και το 78% το 1935.

Ένα “θετικό” στοιχείο που προέκυψε από την κρίση ήταν το γεγονός της βελτίωσης του
εμπορικού ισοζυγίου. Οι τιμές στα ξένα προϊόντα τετραπλασιάστηκαν και έτσι η αγορά
απομακρύνθηκε από αυτά και στράφηκε στα εγχώρια, που οι τιμές τους αυξήθηκαν μόνο 14%.
… Ο σταθμικός δείκτης του όγκου των εισαγωγών με βάση το 1928=100, είχε φτάσει το 1931
στο 107,4. Από το 1932 και μετά συνέχισε την κατακόρυφη πτώση του. Έτσι, το 1932 ήταν
98,9, το 1933 στο 79,6 και το 1935 έφτασε πάλι στα επίπεδα του 1928. Ο αντίστοιχος δείκτης
των εξαγωγών ήταν στο 89 το 1931 και στο 76,9 το 1932. Αλλά μετά άρχισε ν’ ανεβαίνει. Το
1933 έφτασε στα επίπεδα του 1928, το 1934 στο 116,6 και το 1935 στο 129,8. ….

Στη βελτίωση του εμπορικού ισοζυγίου βοήθησε σημαντικά η εφαρμογή της μεθόδου του
“clearing”. … Οι εξαγωγές της Ελλάδας αποδεσμεύτηκαν από τις αγορές της Γαλλίας και της
Αγγλίας και στράφηκαν σε χώρες με προβλήματα παρόμοια με τα ελληνικά, δηλαδή προς την
Αυστρία, τη Γαλλία, τη Γιουγκοσλαβία, την Τσεχοσλοβακία, την Αργεντινή, την Περσία, τη
Σουηδία, την Ουγγαρία, την Αλβανία και τη Γερμανία. …. Τέλος, η κυβέρνηση αύξησε τα
τέλη επί των εισαγωγών έως 200%, σε ορισμένες περιπτώσεις, τέθηκαν ποσοτικοί περιορισμοί
στις εισαγωγές κι έτσι αυτές μειώθηκαν μέχρι 60% ως προς το ποσοστό των εισαγωγών σε
σχέση με το 1931. Αυτό είχε αποτέλεσμα την εξοικονόμηση 7 εκατομμυρίων λιρών, δηλαδή
το 30% της αξίας των εισαγωγών του 1931.

Η βιομηχανία την πρώτη τριακονταετία του αιώνα δεν έπαιζε σημαντικό ρόλο στην
οικονομία, τουλάχιστον όσο η γεωργία. Μάλιστα, την περίοδο που εξετάζουμε παρατηρείται
το εξής φαινόμενο: γενικά, η δυναμικότητα της ελληνικής βιομηχανίας ήταν αρκετά καλή και
με τη βοήθεια και κάποιων άλλων παραγόντων δεν επηρεάστηκε σοβαρά από την κρίση. ….
Έτσι, ενώ το 1928 από τα βιομηχανικά προϊόντα που καταναλώνονταν στην Ελλάδα, το 59%
παραγόταν από τις εγχώριες βιομηχανίες, το αντίστοιχο ποσοστό για το 1933 ανήλθε στο 76%.
Επίσης, ο Βενιζέλος προώθησε την ανάπτυξη της βιομηχανίας με τη μείωση της φορολογίας
των Ανωνύμων Εταιρειών, μέτρο που έδωσε πνοή ζωής στην εγχώρια βιομηχανία. Παρά
ταύτα, η κρίση του 1932, σαφώς επηρέασε και την ελληνική βιομηχανία. Όμως, δεν
εκδηλώθηκε το ίδιο άμεσα σε όλους τους κλάδους της βιομηχανίας. …

Ως προς τις εξελίξεις στην καθημερινή ζωή των πολιτών μετά την πτώχευση, ο γενικός δείκτης
των χονδρικών τιμών (με βάση το 1928=100), αυξήθηκε το 1932 στο 103, το 1933 στο 116
και το 1934 στο 114. Πιο ειδικά, ο δείκτης χονδρικών τιμών των γεωργικών προϊόντων το
1932 ήταν στο 91, το 1933 στο 97 και το 1934 στο 101. Αυτός των ζωικών προϊόντων το 1932
ήταν στο 111, το 1933 στο 122 και το 1934 στο 124. Αυτός των βιομηχανικών το 1932 ήταν
στο 108, το 1933 στο 128 και το 1934 στο 124. Επίσης, ο δείκτης των εγχωρίων προϊόντων
ήταν το 1932 στο 95, το 1933 στο 106 και το 1934 στο 105. Ο δείκτης των εισαγόμενων
προϊόντων το 1932 ήταν στο 108, το 1933 στο 124 και το 1934 στο 121.
Η αύξηση της ανεργίας ήταν επίσης φανερή στην Ελλάδα. Το 1932, ήταν στις 237.000 άτομα
(από 218.000 το 1931), ενώ το 1933 έπεσε στις 156.000 άτομα και στις 150.000 το 1935.
Γενικά η απασχόληση στη βιομηχανία αυξήθηκε το 1933 κατά 8,76%, το 1934 κατά 0,63%
και το 1935 κατά 5,06%. Την ίδια περίοδο (1932-1935), οι μισθοί είχαν αρχίσει να
ανακάμπτουν. Το ανδρικό ημερομίσθιο και το εργατικό ημερομίσθιο παρουσιάζουν μέση
αύξηση 14,5%-16,2%, ενώ το αντίστοιχο γυναικείο αύξηση 26%-47,3%. Αλλά και το κόστος
ζωής αυξήθηκε ελαφρά. Την περίοδο 1932-1935, ο γενικός τιμάριθμος κόστους ζωής
παρουσίασε αύξηση 14,73% ….

Πάντως, όπως και να έχει το πράγμα, σε γενικές γραμμές φαίνεται ότι η συντετριμμένη
ελληνική οικονομία είχε αρχίσει ν’ ανακάμπτει αργά, αλλά σταθερά ήδη από το 1933. Απ’
αυτή τη χρονιά η οικονομική δραστηριότητα παρουσίασε αύξηση 6%, το 1934 αύξηση 4,74%
και το 1935 αύξηση 13,5%. Επίσης, τα κεφάλαια άρχισαν να επιστρέφουν στην Ελλάδα, σε
σημείο που το αποθεματικό της Τ.τ.Ε. από 7,6 εκατομμύρια δολάρια το 1932, έφτασε το 1934
στα 44,7 εκατομμύρια δολάρια. …. Αποτέλεσμα, ήταν και η αύξηση και της νομισματικής
κυκλοφορίας και από 4 δισεκατομμύρια δραχμές το 1931 έφτασε στα 9,4 δισεκατομμύρια το
1939.

Θάνος Κονδύλης

Ο ΕΛΕΥΘΕΡΙΟΣ ΒΕΝΙΖΕΛΟΣ ΚΑΙ Η ΕΛΛΑΔΑ 1928-1932

Αφού μελετήσετε τα παραθέματα και λάβετε υπόψη τις σχετικές πληροφορίες του βιβλίου
σας να αναφερθείτε:
Α) στην οικονομική κρίση και τη στάση της ελληνικής κυβέρνησης
Β) στα μέτρα που έλαβε ο Βενιζέλος για την αντιμετώπισή της
γ) στις επιδράσεις της στον πολιτικό και οικονομικό τομέα

Η κρίση του 1932 (πηγές)

Με βάση τις ιστορικές σας γνώσεις και αντλώντας πληροφορίες από τα

ακόλουθα κείμενα να αναφέρετε τα μέτρα που έλαβε η κυβέρνηση
Βενιζέλου λόγω της οικονομικής κρίσης του 1932 και τα αποτελέσματά
τους.

Κείμενο Α
Στο διάστημα μεταξύ 26 Απριλίου και 29 Ιουλίου 1932, η κυβέρνηση Βενιζέλου έφερε
στη Βουλή και στη Γερουσία μια σειρά από νομοσχέδια που καθόρισαν τη βασική
φυσιογνωμία της οικονομικής πολιτικής του κράτους ως το τέλος του μεσοπολέμου.
Με τις ρυθμίσεις αυτές καθορίστηκε ότι:
α) Αίρεται η ελεύθερη μετατρεψιμότητα της δραχμής σε χρυσό ή συνάλλαγμα, και το
εθνικό νόμισμα επανέρχεται, έπειτα από 4 χρόνια ελευθερίας (από το 1928), σε
καθεστώς αναγκαστικής κυκλοφορίας.
β) Αίρεται η σταθερή ισοτιμία της δραχμής είτε με ορισμένη ποσότητα χρυσού, είτε
με ορισμένο συναλλαγματικό ισοδύναμο χρυσού. Αυτό έχει σαν συνέπεια, ότι η
δραχμή αρχίζει να υποτιμάται και, ως το Δεκέμβριο του 1932, φθάνει να χάσει
περίπου τα 60% της ονομαστικής της αξίας.
γ) Καταργείται η ελεύθερη αγορά συναλλάγματος, η Τράπεζα της Ελλάδος
αναλαμβάνει κατ’ αποκλειστικότητα τον έλεγχο και τη διάθεσή του.
δ) Αναστέλλεται επ’ αόριστον από 1ης Μαΐου 1932, η πληρωμή των χρεωλυσίων και
των τόκων για όλα τα δάνεια του κράτους, εξωτερικά και εσωτερικά. ...
Εξάλλου η στενότητα του εξωτερικού συναλλάγματος υποχρέωσε την ελληνική
κυβέρνηση να καταφύγει σε δύο ακόμη πρωτοφανή στην ελληνική ιστορία μέτρα:
1. Επιβολή του συστήματος των ποσοτικών περιορισμών επί των εισαγωγών, δηλαδή
τα εισακτέα είδη καθορίσθηκαν διοικητικά εκ των προτέρων κατά συγκεκριμένο
προϊόν και κατά ποσότητα, με βάση την ομοειδή εισαγωγή του προηγούμενου έτους.
Οι περιορισμοί μείωσαν τον όγκο της εισαγωγής κατά το 1/3 ή 2/3, με βάση τις
εισαγωγές του 1931 και εξοικονόμησαν στη χώρα 7 εκατομμύρια λίρες, δηλαδή πάνω
από το 30% της αξίας των εισαγωγών του προηγούμενου έτους.
2. Εγκαινίαση της μεθόδου των διεθνών εμπορικών ανταλλαγών με βάση τον
εμπορικό συμψηφισμό σε είδος (clearing), δηλαδή χωρίς την παρεμβολή πληρωμής
σε συνάλλαγμα.

Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, Τόμος ΙΕ΄

Κείμενο Β
Η μέθοδος των clearing αποφεύγει σε μεγάλο βαθμό την παρεμβολή του
συναλλάγματος και γι’ αυτό συγκρίνεται με τις πρωτόγονες μορφές των ανταλλαγών.
Με το μηχανισμό αυτό, κάθε χώρα εξωθείται να μην εισάγει προϊόντα άλλης, παρά
μόνο υπό τον όρο ότι και αυτή η τελευταία δέχεται να εισαγάγει σ’ αντιστάθμιση
προϊόντα ίσης αξίας της πρώτης. ...
Ήδη στα 1932 η Ελλάδα είχε υπογράψει τέτοιες συμφωνίες συμψηφιστικών
ανταλλαγών με 10 χώρες (Γερμανία, Αυστρία, Γιουγκοσλαβία, Γαλλία,
Τσεχοσλοβακία, Αργεντινή, Περσία, Σουηδία, Ουγγαρία, Αλβανία). Η μέθοδος των
clearing επέτρεπε διάφορες παραλλαγές γύρω από το ποσοστό των εισαγωγών που
θα καλυπτόταν με εξαγόμενα προϊόντα και γύρω από το ποσοστό που θα καλυπτόταν
με καθαρό συνάλλαγμα. Οι συγκεκριμένες συμφωνίες κλείστηκαν με βάση τα
στοιχεία των προηγούμενων ετών. Το πλεονέκτημα της μεθόδου αυτής ήταν ότι
στηριζόταν σε συμφωνίες ολιγόμηνης διάρκειας, ανανεώσιμες, πράγμα που έδινε στο
μηχανισμό των clearing μια ιδιαίτερη ευκαμψία και ικανότητα προσαρμογής στις
μεταβαλλόμενες συνθήκες.

Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, Τόμος ΙΕ΄

Η παγκόσμια οικονομική κρίση έφτασε στην Ελλάδα σε μία εποχή «ευημερίας». Η

«ευημερία» σήμαινε ότι η εμπιστοσύνη των Ελλήνων σε ένα καλύτερο οικονομικά
μέλλον είχε αποκατασταθεί, οι σκοτεινές εποχές της δεκαετίας του 1920 έδειχναν να
απομακρύνονται, οι πληγές έκλειναν, η φτώχεια περιοριζόταν και το ελληνικό κράτος
έδειχνε να σχεδιάζει το μέλλον με μεγαλύτερη αυτοπεποίθηση και αισιοδοξία.
Οι προσπάθειες της ελληνικής κυβέρνησης να αποτρέψει την κρίση εξάντλησαν τα
αποθέματα της χώρας σε χρυσό και συνάλλαγμα. Την άνοιξη του 1932, όμως, η
κυβέρνηση δεν μπόρεσε να αποφύγει την αναστολή της μετατρεψιμότητας του
εθνικού νομίσματος, καθώς και την αναστολή εξυπηρέτησης των εξωτερικών
δανείων. Οι πληροφορίες αυτές επιβεβαιώνονται κι από το Α παράθεμα, στο
οποίο αναφέρεται πως μεταξύ 26 Απριλίου και 29 Ιουλίου η κυβέρνηση Βενιζέλου
κατέθεσε μια σειρά από νομοσχέδια που διαμόρφωσαν την οικονομική πολιτική του
κράτους για τα αμέσως επόμενα χρόνια. Ειδικότερα, τονίζεται η επιβολή
αναγκαστικής κυκλοφορίας του εθνικού νομίσματος, η άρση της σταθερής ισοτιμίας
της δραχμής -μέτρο που οδήγησε στην απώλεια του 60% της ονομαστικής αξίας της
δραχμής-, η κατάργηση της ελεύθερης αγοράς συναλλάγματος κι η αναστολή
αποπληρωμής τόσο των εξωτερικών όσο και των εσωτερικών δανείων. Έτσι
εγκαινιάστηκε μια περίοδος ισχυρού κρατικού παρεμβατισμού στα οικονομικά
ζητήματα, ιδιαίτερα στις εξωτερικές συναλλαγές, και μια πολιτική προστατευτισμού,
με σκοπό την αυτάρκεια της χώρας. Η Ελλάδα μπήκε με τη σειρά της στο χώρο της
κλειστής οικονομίας, όπου οι συναλλαγές καθορίζονταν περισσότερο από
γραφειοκρατικές διαδικασίες παρά από ελεύθερες οικονομικές συμφωνίες.
Στο εξωτερικό εμπόριο κυριάρχησε προοδευτικά η μέθοδος του διακανονισμού
«κλήριγκ». Οι διεθνείς συναλλαγές δεν γίνονταν, δηλαδή, με βάση το μετατρέψιμο
συνάλλαγμα αλλά με βάση διακρατικές συμφωνίες που κοστολογούσαν τα προς
ανταλλαγή προϊόντα και φρόντιζαν να ισοσκελίσουν την αξία των εισαγωγών με την
αντίστοιχη των εξαγωγών, στο πλαίσιο ειδικών λογαριασμών. Επιπροσθέτως, όπως
αναφέρεται στο Β παράθεμα, κατά το 1932 η Ελλάδα είχε ήδη προχωρήσει σε
τέτοιου είδους συμφωνίες με δέκα χώρες. Η μέθοδος των clearing, μάλιστα,
προσέφερε μεγάλη ευελιξία στη διαμόρφωση των ποσοστών που θα κάλυπτε κάθε
χώρα με αντίστοιχης αξίας προϊόντα και στο ποσοστό που θα πλήρωνε με καθαρό
συνάλλαγμα. Ενώ, το γεγονός ότι οι συμφωνίες αυτές ήταν ολιγόμηνες κι είχαν τη
δυνατότητα ανανέωσης, αποτελούσε ένα ουσιαστικό πλεονέκτημα. Για μια χώρα,
όπως η Ελλάδα, όπου οι συναλλαγές με το εξωτερικό ήταν έντονα ελλειμματικές, η
διαδικασία αυτή, πέρα από τα αρνητικά, είχε και θετικά στοιχεία.
Σε ό,τι αφορά το εμπόριο της χώρας, το παράθεμα Α, μας παρέχει μια επιπλέον
πληροφορία για το τι συνέβη το 1932. Μια από τις νομοθετικές ρυθμίσεις του
Βενιζέλου προέβλεπε την επιβολή ποσοτικού περιορισμού στις εισαγωγές προϊόντων,
με τον εκ των προτέρων προσδιορισμό της επιτρεπόμενης ποσότητας για κάθε
προϊόν· προσδιορισμός που βασίστηκε στα στοιχεία της προηγούμενης χρονιάς. Το
μέτρο αυτό είχε ως αποτέλεσμα να μειωθούν κατά το 1/3 ή σε ορισμένα προϊόντα
κατά τα 2/3 οι εισαγωγές, εξοικονομώντας στη χώρα 7 εκατομμύρια λίρες.
Οι πιο σημαντικές επιπτώσεις, όμως, αυτών των εξελίξεων βρίσκονταν στο πολιτικό
πεδίο. Τα ισχυρά συγκεντρωτικά κράτη που αναδείχθηκαν μέσα απ’ αυτές τις
διαδικασίες, προκαλούσαν την ανάδειξη και την κυριαρχία ολοκληρωτικών
κινημάτων και καθεστώτων σε πολλά ευρωπαϊκά κράτη. Καθώς προχωρούσε η
δεκαετία της κρίσης, η δεκαετία του 1930, ολοένα και περισσότερα κράτη
αποκτούσαν δικτατορικά ή φασιστικά καθεστώτα. Η Ελλάδα δεν ξέφυγε από το
γενικό κανόνα. Στις 4 Αυγούστου του 1936 ο Ιωάννης Μεταξάς, με την ανοχή του
παλατιού, προχώρησε στην κατάλυση του κοινοβουλευτικού καθεστώτος και στην
επιβολή δικτατορίας.

Να παρουσιάσετε τις συνέπειες που είχε η κρίση του 1929 για την ελληνική οικονομία
βασιζόμενοι στην ιστορική αφήγηση και στις πληροφορίες που θα αποκομίσετε από το
παράθεμα που ακολουθεί.
Οι συνέπειες των μέτρων του κρατικού παρεμβατισμού κατά το 1932
Τα μέτρα του 1932 αποτέλεσαν το ορόσημο για τη νέα ανάπτυξη της εγχώριας παραγωγής, η
οποία συνεχίστηκε ως τις παραμονές του Β΄ Παγκοσμίου πολέμου. Άμεση συνέπεια ήταν ότι η
δραχμή υποτιμήθηκε κατά 60% σε σχέση με τα ξένα νομίσματα, ενώ παράλληλα οι τιμές των
εγχώριων προϊόντων δεν ανέβηκαν παρά μόνο 13,4%. Αυτό είχε σαν συνέπεια ότι τα προϊόντα
του εξωτερικού ακρίβυναν τουλάχιστον τέσσερις φορές περισσότερο από τα εγχώρια...Οι
προϋποθέσεις αυτές οδηγούσαν εξ αντικειμένου στην ενθάρρυνση της εγχώριας παραγωγής...
Σύμφωνα με τις στατιστικές της ΚΤΕ, κατά την περίοδο 1928-1938 η Ελλάδα σημείωσε την
υψηλότερη αύξηση της βιομηχανικής παραγωγής στον κόσμο 165%ι μετά την ΕΣΣΔ (877%) και
την Ιαπωνία (73%).
Κ. Βεργόπουλος, Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, Εκδοτική Αθηνών, τομ. ΙΕ’, σελ. 330

Βήμα 1ο: Εντοπίζω τα ζητούμενα της ερώτησης:

- οι συνέπειες (αρνητικές και θετικές) της κρίσης του 1929
- στην ελληνική οικονομία
Βήμα 2ο: Επισημαίνω στην πηγή τα στοιχεία που θα χρησιμοποιήσω στην απάντησή μου
«Τα μέτρα του 1932 αποτέλεσαν το ορόσημο για τη νέα ανάπτυξη της εγχώριας παραγωγής, η
οποία συνεχίστηκε ως τις παραμονές του Β΄ Παγκοσμίου πολέμου. Άμεση συνέπεια ήταν ότι η
δραχμή υποτιμήθηκε κατά 60% σε σχέση με τα ξένα νομίσματα, ενώ παράλληλα οι τιμές των
εγχώριων προϊόντων δεν ανέβηκαν παρά μόνο 13,4%. Αυτό είχε σαν συνέπεια ότι τα προϊόντα
του εξωτερικού ακρίβυναν τουλάχιστον τέσσερις φορές περισσότερο από τα εγχώρια...Οι
προϋποθέσεις αυτές οδηγούσαν εξ αντικειμένου στην ενθάρρυνση της εγχώριας παραγωγής...
Σύμφωνα με τις στατιστικές της ΚΤΕ, κατά την περίοδο 1928-1938 η Ελλάδα σημείωσε την
υψηλότερη αύξηση της βιομηχανικής παραγωγής στον κόσμο 165%ι μετά την ΕΣΣΔ (877%) και
την Ιαπωνία (73%).»
Βήμα 3ο: Εντοπίζω το απόσπασμα της ιστορικής αφήγησης από το βιβλίο : Σχολ. Σελ.. 55-56: “Η
παγκόσμια ... στοιχεία”.
Βήμα 4ο: Συνθέτω την απάντησή μου: (με τα κανονικά γράμματα είναι οι πληροφορίες του
βιβλίου ενώ με τα πλάγια τα στοιχεία που αποκόμισα από το παράθεμα)
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΑΠΑΝΤΗΣΗ:
Η παγκόσμια οικονομική κρίση, που ξεκίνησε από τη Νέα Υόρκη το 1929 και εξαπλώθηκε σε
ολόκληρο τον κόσμο, έφτασε στην Ελλάδα σε μία εποχή “ευημερίας”. Η “ευημερία” σήμαινε ότι
η εμπιστοσύνη των Ελλήνων σε ένα καλύτερο οικονομικά μέλλον είχε αποκατασταθεί, οι
σκοτεινές εποχές της δεκαετίας του 1920 έδειχναν να απομακρύνονται, οι πληγές έκλειναν, η
φτώχεια περιοριζόταν και το ελληνικό κράτος έδειχνε να σχεδιάζει το μέλλον με μεγαλύτερη
αυτοπεποίθηση και αισιοδοξία.
Οι προσπάθειες της ελληνικής κυβέρνησης να αποτρέψει την κρίση εξάντλησαν τα αποθέματα
της χώρας σε χρυσό και συνάλλαγμα. Την άνοιξη του 1932 όμως, η κυβέρνηση δεν μπόρεσε να
αποφύγει την αναστολή της μετατρεψιμότητας του εθνικού νομίσματος, καθώς και την αναστολή
εξυπηρέτησης των εξωτερικών δανείων. Έτσι εγκαινιάστηκε μια περίοδος ισχυρού κρατικού
παρεμβατισμού στα οικονομικά ζητήματα, ιδιαίτερα στις εξωτερικές συναλλαγές, και μια
πολιτική προστατευτισμού, με σκοπό την αυτάρκεια της χώρας. Η Ελλάδα μπήκε με τη σειρά της
στο χώρο της κλειστής οικονομίας, όπου οι συναλλαγές καθορίζονταν περισσότερο από
γραφειοκρατικές διαδικασίες παρά από ελεύθερες οικονομικές
συμφωνίες.
Στο εξωτερικό εμπόριο κυριάρχησε προοδευτικά η μέθοδος του διακανονισμού “κλήριγκ”. Οι
διεθνείς συναλλαγές δεν γίνονταν δηλαδή με βάση το μετατρέψιμο συνάλλαγμα αλλά με βάση
διακρατικές συμφωνίες που κοστολογούσαν τα προς ανταλλαγή προϊόντα και φρόντιζαν να
ισοσκελίσουν την αξία των εισαγωγών με την αντίστοιχη των εξαγωγών, στα πλαίσια ειδικών
λογαριασμών. Για μια χώρα όπως η Ελλάδα, όπου οι συναλλαγές με το εξωτερικό ήταν έντονα
ελλειμματικές, η διαδικασία αυτή, πέρα από τα αρνητικά, είχε και θετικά στοιχεία.
Αυτές οι θετικές συνέπειες καταγράφονται με σαφήνεια στο παράθεμα που συμπληρώνει την
ιστορική αφήγηση. Το τελικό αποτέλεσμα τους ήταν η ανάπτυξη της εγχώριας παραγωγής που
ξεκίνησε με την κατά 60% υποτίμηση της δραχμής, τη στιγμή που η άνοδος της τιμής των
εγχώριων προϊόντων ανερχόταν μόλις στο 13,4% . Οι εισαγωγές επομένως μειώθηκαν, αφού η
αξία των ξένων προϊόντων τετραπλασιάστηκε. Αυτό οδήγησε στην ενίσχυση της εγχώριας
γεωργικής και βιομηχανικής παραγωγής για να έχει τη δυνατότητα η χώρα να καλύψει τις ανάγκες
της που δεν μπορούσε να καλύψει με εισαγωγές. Έτσι εξηγείται η υψηλή σε ποσοστό αύξηση της
βιομηχανικής παραγωγής που τοποθέτησε την Ελλάδα στην τρίτη θέση παγκοσμίως. Ο κρατικός,
λοιπόν, παρεμβατισμός ενίσχυσε την ανάπτυξη, μια ανάπτυξη που στηρίχθηκε στις εγχώριες
παραγωγικές δυνάμεις.

Ερωτήσεις Πανελληνίων

 Κλήριγκ: ορισμός ( μον.4) ΗΜΕΡΗΣΙΑ ΛΥΚΕΙΑ ΕΠΑΝΑΛΗΠΤΙΚΕΣ 2003

 Πώς εκδηλώθηκε στην Ελλάδα η «κρίση του 1932» και ποιες ήταν οι επιπτώσεις της στο
οικονομικό πεδίο; Μον. 14 Ημερήσια 2006
 Να παρουσιάσετε τις επιπτώσεις της οικονομικής κρίσης του 1929-32 στο εξωτερικό
εμπόριο και στην πολιτική ζωή της Ελλάδας, σε συνδυασμό με τις γενικότερες διεθνείς
εξελίξεις. Μονάδες 12 Ημερ επαν 2012
 Οι προσπάθειες της ελληνικής κυβέρνησης να αποτρέψει την κρίση του 1932 εξάντλησαν τα
αποθέματα της χώρας σε χρυσό και συνάλλαγμα. Σωστό ή Λάθος (μον. 2) ΗΜΕΡΗΣΙΑ –
ΕΣΠΕΡΙΝΑ ΛΥΚΕΙΑ 2016
 Την άνοιξη του 1932 η κυβέρνηση της Ελλάδας δεν μπόρεσε να αποφύγει την αναστολή της
μετατρεψιμότητας του εθνικού νομίσματος. Σωστό ή Λάθος (μον. 2) Ημερ επαν 2011
Ένα ιερό χρέος μας έχει συγκεντρώσει σήμερα εδώ. ..ο σχολικός εορτασμός της Σημαίας και η
μεγάλη επέτειος του ιστορικού «ΟΧΙ».

Τιμούμε τις αμέτρητες θυσίες του Λαού μας για την Ελευθερία και την Εθνική μας Ανεξαρτησία.

Η σχολική μας γιορτή ξεκινά με τον ορισμό σημαιοφόρων και παραστατών,

την παράδοση της σημαίας στους σημαιοφόρους από το Διευθυντή του σχολείου μας,

την απονομή αριστείων και βραβείων στους διακριθέντες μαθητές της προηγούμενης σχολικής
περιόδου και

μια μικρή γιορτή - τιμή στους ήρωες του ΟΧΙ απέναντι στους Ιταλούς,

στους νεκρούς και τους τραυματίες του Αλβανικού έπους

και της αντίστασης κατά των Γερμανών κατακτητών.

(Ανάγνωση πρακτικού)

Ακολουθεί το θεατρικό σκετς « Μια φορά και έναν… κακό καιρό» της Μαρίας Κίτρα!!!
ΠΗΓΕΣ 5. Η οικονομική ζωή κατά την περίοδο 1922-1936

ΠΗΓΗ 1
Οι πρόσφυγες

Η προσφυγιά κίνησε κι απλώθηκε σ’ ολόκληρη την έκτασή της Ελλάδας, σαν το ποτάμι που
ξεχείλισε και έχασε τη στράτα του, σαν το πεινασμένο κοπάδι ν’ αναζητάει βοσκή. Οι
καταυλισμοί και οι περιμαντρωμένοι χώροι δεν τη χωρούσαν πια και δεν την κρατούσαν.
Ενάμισυ εκατομμύριο πεινασμένα στόματα… Ενάμισυ εκατομμύριο φτηνά χέρια… Ενάμισυ
εκατομμύριο διψασμένοι άνθρωποι για δουλειά, για γαλήνη, για ελπίδα, τριγυρνούσαν στους
δρόμους της Ελλάδας με τα χέρια στις τσέπες της ανέχειας! Έβγαλε ο πρόσφυγας τη ζωή του
στον πλειστηριασμό της φτήνιας όσο-όσο. Για ένα μεροκάματο στο εργοστάσιο. Για μια
χούφτα καλαμπόκι στα χωράφια… Κι ήταν κι άλλες χιλιάδες που τράβηξαν κατά τα έλη,
ατέλειωτα έλη και μιλιούνια κουνούπια. Είχαν γίνει οι άνθρωποι σαν την κίτρινη φυλή.

Σωστοί κούληδες. Και τα «εγγειοβελτιωτικά έργα και η αποξήρανσις των ελών» κουδούνιζαν
σε κάθε εκλογική περίοδο, το ίδιο κούφια κι άκαρπα όπως και η «αστική αποκατάστασις των
προσφύγων».

Διδώ Σωτηρίου, Οι νεκροί περιμένουν.

ΠΗΓΗ 2
Αντιμετώπιση του προβλήματος Αποκατάστασης των Προσφύγων από το κράτος

Στην Επιτροπή Αποκατάστασης Προσφύγων το ελληνικό δημόσιο παραχώρησε εκτάσεις

5.000.000 στρεμμάτων, αξίας 13.000.000 λιρών περίπου για να πραγματοποιήσει το έργο της
αποκαταστάσεως. Οι εκτάσεις αυτές προέρχονταν από τις ακόλουθες πηγές: 1) δημόσιες
γαίες, 2) απαλλοτριώσεις και επιτάξεις ιδιωτικών γαιών βάσει και της αγροτικής
μεταρρυθμίσεως και 3) ιδιοκτησίες των μουσουλμάνων που μεταφέρθηκαν στην Τουρκία.

…………………………………………………………………………………………

Για να ενισχυθούν οι προσφυγικές οικογένειες της υπαίθρου η επιτροπή και η κυβέρνηση

διένειμαν πάνω από 245.000 ζώα και μεγάλες ποσότητες γεωργικών εργαλείων. Τα 2/3 των
εξόδων της επιτροπής δαπανήθηκαν στη Μακεδονία με αποτέλεσμα να αναζωογονηθεί το
τμήμα αυτό της Ελλάδος σε τέτοιο βαθμό, ώστε σύμφωνα με τις εντυπώσεις του John
Campell[1] το 1930, δυσκολευόταν κανείς να αναγνωρίσει το έρημο τόπο του 1923 -«εκεί
που προηγουμένως έβλεπες τεράστιες ακαλλιέργητες εκτάσεις υπάρχουν σήμερα χωριά που
ανθούν, γεμάτα ζώα και με φανερά τα σημάδια της ανέσεως, και σε μερικές περιπτώσεις της
ευμάρειας … Τα αποτελέσματα αυτά οφείλονται κυρίως στο θάρρος, την ενεργητικότητα, την
εργατικότητα και τη δεκτικότητα σε νέες ιδέες που χαρακτηρίζουν και την πλειοψηφία των
προσφύγων».

Ωστόσο, αν η εγκατάσταση των προσφύγων σε αγροτικές περιοχές, που αποτέλεσε και το

κύριο έργο της Ε.Α.Π. και απορρόφησε το μεγαλύτερο μέρος των πόρων που διέθετε,
πραγματοποιήθηκε με αρκετή επιτυχία, η εγκατάσταση στα αστικά κέντρα παρουσίασε πολύ
μεγαλύτερες δυσχέρειες …
Η εγκατάσταση στα αστικά κέντρα στοίχισε στην Ε.Α.Π. το 1/5 από ό,τι οι αγροτικές
εγκαταστάσεις. Ως το τέλος του 1929 η επιτροπή είχε κτίσει 27.000 περίπου κατοικίες σε 125
νέους συνοικισμούς και το κράτος 25.000 κατοικίες, χωρίς να λυθεί το πρόβλημα της άθλιας
διαβιώσεως σε αυτοσχέδιες τσίγγινες παράγκες 30.000 περίπου προσφυγικών οικογενειών.
…»

Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τόμος ΙΕ΄, σ.302.

ΠΗΓΗ 3

Η δεκαετία των πολέμων ανάμεσα στα 1912 και 1922 είχε αναστατώσει την οικονομία της
Παλαιάς Ελλάδας. Η χώρα δεν είχε το χρόνο να αναπτύξει τα φτωχά, αλλά εν δυνάμει πλούσια
εδαφικά της κέρδη. Η μαζική εισροή προσφύγων συνέβη σε μια περίοδο που τα ελληνικά
δημόσια οικονομικά βαρύνονταν από στρατιωτικά έξοδα και που η Ελλάδα ήταν
αποκλεισμένη από τις χρηματαγορές της Ευρώπης. Ήταν φανερό ότι η οικονομική
ανασυγκρότηση μπορούσε να χρηματοδοτηθεί μόνο με τον εξωτερικό δανεισμό. Η διαδικασία
ξεκίνησε με το πρσφυγικό δάνειο του 1924 από την Κοινωνία των Εθνών και συνεχίστηκε,
μετά το διάλειμμα του Πάγκαλου, με περαιτέρω διαπραγματεύσεις μεταξύ της Κ.Τ.Ε. και των
ελληνικών αρχών, καταλήγοντας σε μαζικές εισαγωγές ξένου κεφαλαίου και τεχνικής
βοήθειας, από το 1928 και μετά.

Mark Mazower, Οικονομική πολιτική στην Ελλάδα, 1932-1936 στο: Βενιζελισμός και
Αστικός Εκσυγχρονισμός, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο 1992, σ. 174.

Αφού μελετήσετε τα παραθέματα και λάβετε υπόψη τις σχετικές πληροφορίες του βιβλίου
σας:
α) Να παρουσιάσετε τις ενέργειες στις οποίες προέβη το ελληνικό κράτος για να
αντιμετωπίσει το πρόβλημα της αποκατάστασης των προσφύγων.
β) Να εκτιμήσετε την αποτελεσματικότητα των ενεργειών αυτών.

Εκπρόσωπος της Τράπεζας της Αγγλίας, μέλος της Ε.Α.Π.

Λογοτεχνία

Εντοπισμος θεματος/ερωτηματος
Κειμενικοι δεικτες
Προσωπικη ανταποκριση

Η αναγνωστική ανταπόκριση θα στοιχειοθετηθεί με βάση τους δοσμένους δείκτες.

Κατ ουσίαν ο μαθητής θα οργανώσει μια απάντηση στην οποία θα γραφει πώς το βλέπει ο ίδιος το
κειμενικό νόημα και θα το στηρίξει αυτό με την αναφορά στις επιλογες του συγγραφέα:
αφηγηματικους τρόπους, τεχνικές, εκφραστικά μέσα κ.ο.κ.

ΠΗΓΕΣ 1. ΕΡΓΑΤΙΚΟ ΚΙΝΗΜΑ

Αξιοποιώντας τις ιστορικές σας γνώσεις και αντλώντας στοιχεία από το παράθεμα που
σας δίνεται, να παρουσιάσετε και να εξηγήσετε τις ιδιομορφίες του εργατικού κινήματος
στην Ελλάδα, σε σχέση με άλλες ευρωπαϊκές χώρες, από το τέλος του 19ου αιώνα ως την
έναρξη του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου.(μ. 25)

Υπάρχουν για τους εργοδότες και άλλες πηγές εργατικού δυναμικού εκτός από την εσωτερική
αγορά. Εκατοντάδες ισπανοί και ιταλοί μεταλλωρύχοι δουλεύουν στο Λαύριο. και
γενικότερα, στην Ελλάδα του 19ου αιώνα, οι αλλοδαποί εργάτες είναι ενδημικό φαινόμενο:
σε όλα σχεδόν τα δημόσια έργα και σε πολλές βιομηχανίες εργάζονται Αλβανοί, Αρμένιοι,
Ιταλοί. Έτσι, καθώς η ελληνική αγορά εργασίας πάσχει από χρόνια στενότητα, καθώς δεν
υπάρχουν στην χώρα δεξαμενές εργατικού δυναμικού, οι επιχειρηματικές τάξεις αντλούν από
την παγκόσμια δεξαμενή με ικανοποιητικούς όρους. […] Το δικαίωμα των εργατών να
αλλάξουν εργοδότη ισοσταθμίζεται με το δικαίωμα των εργοδοτών να τηλεγραφήσουν στην
Καλαβρία ή την Καταλωνία ζητώντας εργάτες προς αντικατάσταση των οποιωνδήποτε
απεργών.

Οι συνθήκες αυτές έχουν δύο συνέπειες. Αφενός, τα ημερομίσθια των Ελλήνων δεν
εκτοξεύονται προς τα πάνω, αλλά κυμαίνονται σταθερά σε επίπεδο αντίστοιχο προς αυτά που
ζητούν οι ξένοι. αφετέρου, όμως, παραμένουν αρκετά ικανοποιητικά επειδή, άλλωστε, πολλοί
από τους ξένους είναι ειδικευμένοι. Έτσι, η εξαθλίωση των ελλήνων εργατών δεν προχωρεί
πέρα από κάποιο σημείο. ούτε, βεβαίως, και η εργατική ταξική τους συνείδηση που, για να
αναπτυχθεί, θα έπρεπε να συντρέχουν συνθήκες εξαθλίωσης και μάλιστα χωρίς την διέξοδο
της επιστροφής στα χωριά και τα χωράφια-διέξοδο που οι έλληνες εργάτες, στην πλειονότητά
τους, διατηρούν ανοιχτή. Παράλληλη συνέπεια: οι απεργίες σπανίζουν.

Στην Ελλάδα δεν είναι μόνο το ότι πολλές ιδέες εισάγονται, άρα είναι φυσικό και να
καθυστερούν. υπάρχουν επιπλέον και οι συνθήκες μιας οικονομίας που δεν έχει ακόμη
εκβιομηχανιστεί. Δεν αρκεί η συντεχνιακή κατοχύρωση των δικαιωμάτων της ψήφου και του
συνεταιρίζεσθαι για να εδραιωθεί, στο Δίκαιο, το δικαίωμα της απεργίας. χρειάζεται και η
ουσιαστική εμπειρία της απεργίας στην καθημερινή πραγματικότητα των ανθρώπων-δηλαδή,
χρειάζεται εργασία στο εργοστάσιο, άρα βιομηχανία.

(Γ.Β. Δερτιλής, Ιστορία του Ελληνικού Κράτους 1830-1920, τ. Α΄, εκδ. Εστία, Αθήνα 2005,
σσ. 347, 350

Ημερ. Επαν 2009.

Αξιοποιώντας τις ιστορικές σας γνώσεις και αντλώντας στοιχεία από τα παρακάτω
κείμενα, να παρουσιάσετε:

α) τους παράγοντες, οι οποίοι έδωσαν ώθηση στο ελληνικό εργατικό κίνημα, από την
ενσωμάτωση της Θεσσαλονίκης στην Ελλάδα έως και την ίδρυση του ΣΕΚΕ (μονάδες
15) και β) τις αρχές και το πρόγραμμα του ΣΕΚΕ (μονάδες 10). Μονάδες 25

ΚΕΙΜΕΝΟ Α

Οἱ βαλκανικοὶ πόλεμοι μὲ τὴν ἐπιστράτευσιν εἶχον νεκρώσει πᾶσαν σοσιαλιστικὴν ζύμωσιν

εἰς τὴν Παλαιὰν Ἑλλάδα. Ἡ ἐπιστράτευσις, ὁ στρατιωτικὸς νόμος καὶ αἱ ἐθνικαὶ νίκαι
μετέβαλον τὴν κατάστασιν. Ἀλλὰ συγχρόνως οἱ πόλεμοι ἤνοιξαν νέους καὶ ἀνελπίστους
ὁρίζοντας καπιταλιστικῆς ἀναπτύξεως διὰ τὴν μικρὰν ἄλλοτε Ἑλλάδα. Καὶ μαζὶ μὲ τὴν
ἀνάπτυξιν τῆς βιομηχανίας, τῆς ναυτιλίας καὶ τοῦ ἐμπορίου, τῆς μεταφορᾶς καὶ τῆς
συγκοινωνίας, ἀναπτύσσεται καὶ ἡ ἐργατικὴ τάξις. Ἡ σοσιαλιστικὴ ἰδέα ἐπανευρίσκει τὴν
ἐκδήλωσίν της. Ἡ ἀπήχησις τῆς Φεντερασιὸν ἔχει καὶ αὐτὴ εὐνοϊκὴν ἐπίδρασιν. […] Τὸ 1918
εἰς 700 καὶ πλέον μεγάλας ἐπιχειρήσεις ἠσχολοῦντο περὶ τοὺς 70.000 ἐργάτας βιομηχανίας.
Ἄλλοι 60-70.000 τοὐλάχιστον ἐργάται βιοτεχνίας καὶ ἐμπορίου δέον νὰ προστεθοῦν εἰς
τὸν ἀριθμὸν τῶν βιομηχανικῶν ἐργατῶν. Ἡ συντεχνιακή μορφὴ τῆς οἰκονομίας παρεχώρησε
τὴν θέσιν της εἰς τὴν καθαρῶς κεφαλαιοκρατικήν.

(Α. Μπεναρόγιας, Ἡ πρώτη σταδιοδρομία τοῦ ἑλληνικοῦ προλεταριάτου, ἐπιμ. Α.

Ἐλεφάντη, Αθήνα: «Κομμούνα», 1986, σσ. 86, 110).

ΚΕΙΜΕΝΟ Β:

[ΤΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΤΟΥ ΣΕΚΕ]: «Τὸ συνέδριο τοῦ Κόμματος δέχεται: τὴν κατάργησιν τοῦ
βασιλικοῦ θεσμοῦ καὶ τὴν ἐκδημοκράτησιν τῆς νομοθετικῆς, ἐκτελεστικῆς καὶ δικαστικῆς
ἐξουσίας, δηλαδὴ τὴν ἐγκαθίδρυσιν τῆς Λαϊκῆς Δημοκρατίας ὡς μεταβατικῆς περιόδου διὰ
τὴν πραγματοποίησιν τῆς σοσιαλιστικῆς πολιτείας».

(Γ. Κορδάτος, Ἱστορία τοῦ Ἑλληνικοῦ Ἐργατικοῦ Κινήματος, Ἀθήνα: Ἐκδόσεις

Μπουκουμάνης, 71972, σ. 315).

Τὸ σχέδιο πάνω στὴν ἐξωτερικὴ πολιτικὴ ποὺ υἱοθετήθηκε ἀπὸ τὸ Σοσιαλιστικὸ Ἐργατικὸ
Κόμμα Ἑλλάδος (ΣΕΚΕ), ἦταν τὸ ἀκόλουθο: […]

 Καταγγελία ὅλων τῶν μυστικῶν συνθηκῶν καὶ κατάργησις τῆς μυστικῆς διπλωματίας.
 Ἄμεσος ἀποστράτευσις καὶ γενικὸς ἀφοπλισμὸς καὶ κατεδάφισις ὅλων τῶν φρουρίων καὶ
ὀχυρώσεων.
 Ἀποκατάστασις ὅλων τῶν Ἐθνῶν μικρῶν καὶ μεγάλων μὲ πλῆρες δικαίωμα ν’ ἀποφασίζουν
περὶ τοῦ συστήματος τῆς διοικήσεώς των.
 Κατάρτισις τῶν τωρινῶν συμμαχιῶν καὶ ἄμεσος σχηματισμὸς τῆς Κοινωνίας τῶν Ἐθνῶν πρὸς
ἐξασφάλισιν τῆς ἀνεξαρτησίας ἁπάντων.

Πρὸς πραγματοποίησιν τῶν ἀνωτέρω ὅρων τὸ Σοσιαλιστικὸν Ἐργατικὸν Κόμμα τῆς Ἑλλάδος
κρίνει ἀναγκαίαν καὶ ἐπείγουσαν τὴν σύγκλησιν διεθνοῦς σοσιαλιστικοῦ συνεδρίου οὗ αἱ
ἀποφάσεις νὰ εἶναι ὑποχρεωτικαὶ δι’ ὅλα τὰ ἐργατικὰ κόμματα.
 (Γ. Β. Λεονταρίτης, Τὸ Ἑλληνικὸ Σοσιαλιστικὸ Κίνημα κατὰ τὸν Πρῶτο Παγκόσμιο
Πόλεμο, μετ. Σ. Ἀντίοχος, Ἀθήνα: Ἑξάντας, 1978, σ. 270).

Ημερήσια Επαν 2013

ΠΗΓΗ 1

Οι πρώτες βιομηχανικές επιχειρήσεις στην Ελεύθερη Ελλάδα ήταν αλευρόμυλοι,

βυρσοδεψεία, νηματοκλωστήρια, ναυπηγεία, σιδηρουργεία, σαπωνοποιεία, χρωματοποιεία,
τυπογραφεία. Η Σύρα είχε ως τα 1880 τα περισσότερα ατμοκίνητα «εργοστάσια».

Το πρώτο όμως μεγάλο μηχανουργείο ήταν του Βασιλειάδη, που ιδρύθηκε στον Πειραιά το
1861.

Φυσικά για μιαν ορισμένη περίοδο οι βιομηχανικές επιχειρήσεις στην Ελλάδα ανήκουνε όλες
στον κύκλο της αλαφριάς βιομηχανίας. Για βαριά βιομηχανία ούτε καν σκέψη μπορούσε να
γίνει.

Από το 1875 πάνω κάτω αρχίζει να συζητιέται το ζήτημα, γιατί δεν προόδευε η βιομηχανία.
… Πρώτα αναπτύχθηκε το εμπορικό κεφάλαιο παράλληλα με το εφοπλιστικό, … το
βιομηχανικό κεφάλαιο τελευταίο….

Ανάλογα λοιπόν με τη βιομηχανική ανάπτυξη και εξέλιξη σχηματίστηκε σε μερικές ελληνικές

πόλεις προλετάριο. Και πρώτα πρώτα στη Σύρα, στη σημερινή άσημη Σύρα σχηματίζεται ο
πρώτος προλεταριακός πυρήνας. Η ιστορία του εργατικού μας κινήματος από τη Σύρα αρχίζει,
όπως και η ιστορία της καπιταλιστικής Ελλάδας, ύστερα από το Εικοσιένα, από το ίδιο νησί
έχει την αφετηρία της. …

Ο Αρ. Οικονόμου στην Οικονομική Επιθεώρηση (τ. Α, 1873, σ. 36) γράφει:

«Εν Ερμουπόλει και εν Πειραιεί οργανίζεται από τίνων ετών βιομηχανική κοινωνία τοιαύτη,
… Άμεσον αποτέλεσμα των βιομηχανικών τοιούτου είδους συγκεντρώσεων είναι η κατά το
μάλλον και ήττον συμπύκνωσις του εργατικού πληθυσμού…» (στο μεγάλο ναυπηγείο της
Σύρου δούλευαν 1.500 εργάτες και στα ονομαστά βυρσοδεψεία κάπου 500). Έτσι στη Σύρα
πρωτοϊδρύθηκε το πρώτο ίσως εργατικό σωματείο το Φλεβάρη του 1879, από τους εργάτες
του ναυπηγείου με τον τίτλο «Αδελφικός σύνδεσμος ξυλουργών του Ναυπηγείου Σύρου» …

Από το καταστατικό τους βλέπουμε: α) πως οι συριανοί εργάτες αυθόρμητα, με το ταξικό τους
ένστιχτο, καταλάβανε το δρόμο που έπρεπε ν’ ακολουθήσουν για να μπορέσουν να
σταματήσουν ίσαμε ένα σημείο την εκμεταλλευτική όρεξη των εργοδοτών τους και ν’
αμυνθούν στις πιέσεις τους. Κι’ ο δρόμος αυτός είναι η επαγγελματική οργάνωση, και β) πως
οι εργάτες κάνουν τις πρώτες απόπειρες για να καταργήσουν το 12ωρο της δουλειάς που
επικρατούσε τότες και προσπαθούν να καθορίσουν ένα σταθερό όριο στο ανεβοκατέβασμα
των μεροκάματων.

Οι πρώτες μεγάλες απεργίες άρχισαν από τη Σύρα, που, όπως είδαμε, ως τα 1880 είχε τα
πρωτεία στην οικονομική ανάπτυξη.

Στις αρχές του 1879 ξέσπασε μεγάλη νομισματική κρίση. ΟΙ συναλλαγές στη Σύρα γίνονταν
με ρωσικά κέρματα των 45 λεφτών. Τα ελληνικά κέρματα είχαν τραβηχτεί στο εξωτερικό από
τους διάφορους σπεκουλάντες χρηματιστές, κι έτσι οι έμποροι κι ο κοσμάκης αναγκάζονταν
ν’ αγοράζουν και να πουλούνε με ξένο νόμισμα. Από τα μέσα όμως του Φλεβάρη (1879)
άρχισαν τα ξένα νομίσματα (και κυρίως τα ρωσικά) να ξεπέφτουν. Η νομισματική αυτή κρίση
είχε τον αντίχτυπό της και στην εργατιά της Σύρας. Μονομιάς τα μεροκάματα ξέπεσαν κατά
25% – 27%. Επειδή μάλιστα και το ψωμί και τ’ άλλα είδη πρώτης ανάγκης ακρίβαιναν κατά
25% – 27%, ουσιαστικά τα μεροκάματα κατέβηκαν στα 50%, δηλαδή η αγοραστική
ικανότητα της εργατιάς ελαττώθηκε στο μισό.

Αυτό έφερε μια μεγάλη ανακατωσούρα. Η φτωχολογιά και οι εργάτες άρχισαν να φωνάζουν
και ν’ αγριεύουν.

Πρώτοι οι εργάτες του ναυπηγείου, πριν καλά καλά ακόμα ξεσπάσει η νομισματική κρίση,
αποφάσισαν να οργανωθούν και ν’ απεργήσουν για να επιβάλουν στους εργοδότες τους τα
δίκαιά τους.

Η συριανή εφημερίδα Πατρίς (φ. 17 Φεβ. 1879) με τον τίτλο «Απεργία εργατών του
Ναυπλίου» γράφει:

«Εν βήμα έτι προς την πρόοδον! Έχομεν εν Σύρω απεργίαν τετρακοσίων περίπου εργατών.
Το Ναυπηγείο αργεί. Οι εργάται του συνελθόντες και σύνδεσμον εργατικόν συστήσαντες
δια συμβολαιογραφικκής πράξεως υπήχθησαν εις όρους ορίζοντας το ημερομίσθιον
εκάστης των τριών τάξεων των εργατών, εις ας διηρέθησαν, τας εργασίμους ώρας και την
σειράν των εργασθησομένων».

Η Πατρίς, κριτικάροντας την απεργία, δίνει «πατρικές» συμβουλές στους εργάτες να

ξαναρχίσουν τη δουλειά. Μολογάει όμως πως οι εργολάβοι των ναυπηγείων, εξαιτίας του
αναμεταξύ τους συναγωνισμού, πήραν πολύ φτηνά πολλές δουλειές κι αναγκάστηκαν γι’ αυτό
να κατεβάσουν στο τρίτο τα μεροκάματα.

Οι εργοδότες είναι αλήθεια πως δεν άργησαν να υποκύψουν. Μέσα σε μια βδομάδα ήρθαν σε
συμφωνία με τους απεργούς και η απεργία λύθηκε. Ύστερα όμως από’ ναν μήνα μάζεψαν από
τ’ άλλα νησιά κάμποσους εργάτες κι’ έτσι πάτησαν το λόγο τους.

Γ. Κορδάτου, Ιστορία των ελληνικού εργατικού κινήματος,

σσ. 12, 21-23, 30-31,35

ΠΗΓΗ 2
Φεντερασιόν

Φεντερασιόν ετιτλοφορήθη η σοσιαλιστική οργάνωσις Θεσσαλονίκης. Ωνομάσθη υπό των

υδρυτών αυτής ούτω, διότι εφρόνουν ότι εν Τουρκία όπου υπήρχον πολλαί εθνότητες, δεν
ηδύνατο άλλως πως να οργανωθώσιν οι σοσιαλισταί.

Σχεδόν εις κάθε πόλιν της Τουρκίας υπήρχον αρκετά στοιχεία από κάθε εθνικότητα και οι
σοσιαλισταί έδει να σχηματίσουν τμήματα εξ’ εκάστης, συνδεόμενα μεταξύ των αφ’ ένος μεν
δια της συνδέσεώς των εις μιαν τοπικήν Ομοσπονδίαν, αφ’ ετέρου δε δια της συνενώσεως των
κατά τόπους ομοσπονδιών εις μίαν οθωμανικήν. Τούτο άλλως τε επέβαλλον λόγοι τεχνικοί·
πως ηδύνατο να γίνη η σύνδεσις Αρμενίων σοσιαλιστών (Αρμενίας, Πόντου και Κων/λεως),
Τούρκων σοσιαλιστών (που ενεφανίσθησαν αργότερον), Βουλγάρων, Σέρβων, Ελλήνων,
Ισραηλιτών και άλλων, αφού δεν υπήρχε καν μία κοινή γλώσσα ως μέσον επικοινωνίας και
αλληλεπιδράσεως; …

Το σπουδαιότερον έργον της Φεντερασιόν ήτο η μεταξύ των Ισραηλιτών διδασκαλία, η

παρακολούθησις των σωματείων, η οργάνωσις διαλέξεων, συζητήσεων κλπ. Υπήρχε όμως
έλλειψις φιλολογίας, βιβλίων και εφημερίδων. Οι εργάται δεν ήξευραν άλλην γλώσσαν πλην
της ισπανοεβραϊκής. Έπρεπε να εκδοθή εν φύλλον …

Η εφημερίς αυτή εβαπτίσθη Εφημερίς των Εργατών και εξεδόθη κατ’ αρχάς μεν εις 4
γλώσσας, τουρκικήν, ελληνικήν, βουλγαρικήν και ισπανοεβραϊκήν (τέσσαρα φύλλα μόνον),
ακολούθως δε εις δύο μόνον, βουλγαρικήν και ισπανοεβραϊκην (πέντε άλλα φύλλα). Αι 100
λίρες είχον εξατμισθή εις έξοδα μεταφράσεως κυρίως, και η Εφημερίς των Εργατών
εξέπνευσε μαζί των. Αλλ’ η ιδέα της εκδόσεως εφημερίδος δεν εναυάγησεν. Απεναντίας
αργότερον εκαρποφόρησε. Παραλλήλως προς την διδασκαλίας του σοσιαλισμού, η
Φεντερασιόν εφρόντιζε και δια τα εργατικά σωματεία …

Η Νεοτουρκική κυβέρνησις παρηκολούθει υπόπτως την αναπτυσσομένην ζύμωσιν. Απεργίαι

των σιδηροδρομικών όλων των ευρωπαϊκών δικτύων ετάραξε τα νεύρα του κομιτάτου. Ο τότε
υπουργός των Εσωτερικών Φερίτ πασάς συνέταξε και υπέβαλε εις την οθωμανικήν Βουλήν
νομοσχέδιον δια του οποίου απηγορεύετο το δικαίωμα της απεργίας εις τους οπωσδήποτε
εργαζομένους εις υπηρεσίας «δημοσίας ανάγκης» ως οι σιδηροδρομικοί, τροχιοδρομικοί κλπ.
Εξ’αφορμής του νομοσχεδίου τούτου εξαπελύθη εκ Θεσσαλονίκης κύμα αγανακτησεως και
διαμαρτυρίας, το οποίον, διατρέξαν την Μακεδονίαν και Θράκην, μετεδόθη εις όλην την
Μικράν Ασίαν. Το πρώτον συλλαλητήριον ωργανώθη εν Θεσσαλονίκη, ουχί άνευ εμποδίων
και προστριβών με τας αρχάς, αι οποίαι δεν ηννόουν να το επιτρέψουν …

Την ημέραν εκείνην όλος ο στρατός Θεσσαλονίκης ήτο εν επιφυλακή, το δε ιππικόν είχε
περιζώσει την πλατείαν. Μ’ όλα ταύτα το συλλαλητήριον εσημείωσεν εξαρετικην επιτυχίαν.
Μϊα ανθρωποπλημμυρα κατέκλυσε τας οδούς και εγέμισε γρήγορα όχι μόνον την πλατείαν,
αλλά και όλας τας παρόδους. Το ιππικόν ηναγκάσθη να ευρύνη διαρκώς περισσότερον
την περιζωσθείσαν περιοχήν δια να περιλάβη όλον εκείνον τον ανθρώπινον όγκον. Εις έναν
εξώστην των δύο μεγάλων κτιρίων έναντι του Τελωνείου εστήθησαν αι σημαίαι των
σωματείων.

Γ. Κορδάτου, ό.π., σσ. 241-244

ΠΗΓΗ 3
Ο εργασιακός Μεσαίωνας των μεταλλωρύχων του Λαυρίου

Για την πρώτη απεργία των μεταλλωρύχων του Λαυρίου, έχουμε πολύ λίγες πληροφορίες.
Γνωστό μονάχα είναι πως η απεργία του 1883 είναι η πρώτη, όχι όμως και η τελευταία που
έγινε στα μεταλλεία του Λαυρίου.

Η δεύτερη απεργία έγινε το μήνα Ιούλη του 1887. Πρέπει να το τονίσουμε πως οι
μεταλλωρύχοι του Λαυρίου δεν ήταν καθόλου οργανωμένοι στα χρόνια εκείνα. Το ταξικό
τους ένστιχτο όμως τους έσπρωχνε στην απεργία, γιατί περνούσαν μια ζωή σκυλίσια.
Δούλευαν 12-14 ώρες και παίρνανε μεροκάματο από 2 ίσαμε 3 δραχμές. Αν ρωτάτε το που
κοιμόντουσαν, θα φρίξετε διαβάζοντας τις εφημερίδες της τοτινής εποχής. Οι σκλάβοι της
αρχαιότητας δε ζούσαν χειρότερα από τους νεότερους σκλάβους του Σερπιέρη. Εξάλλου δεν
περνούσε βδομάδα που να μη σκοτωθούν κι ένας δύο εργάτες από τα βουλιμέντα και τα
φουρνέλα. Στην θέση Δασκαλειό, εκεί που ήταν στα χρόνια εκείνα ανοιγμένο μεταλλείο,
παραχώθηκαν πολλοί εργάτες, χωρίς η Εταιρεία να δώσει πεντάρα τσακιστή γι’ αποζημίωση
στις οικογένειές τους. Ακόμα οι παλιοί Λαυριώτες διηγούνται πως ο Σερπιέρης είχε φκιάσει
στο δεύτερο πάτωμα του πηγαδιού της Καμάριζας, πλάι στη μηχανή, μια μαρμαρένια κάμαρα,
κι’ εκεί κρύβονταν τα πτώματα των σκοτωμένων από τα φουρνέλα και τα βουλιμέντα. Τη
νύχτα ο καροτσέρης Κάλιος Μάνθος, από τους σπιτικούς του Σερπιέρη, μαζί με άλλους
πιστούς της Εταιρείας βγάζανε στα κρυφά τα πτώματα και τα πήγαιναν και τα παράχωναν στα
πεύκα του Άη Κωνσταντίνου.

Έτσι, κάτω από τις συνθήκες αυτές, που θύμιζαν μεσαίωνα, οι μεταλλωρύχοι για δεύτερη
φορά σηκώνουν κεφάλι κι’ απεργούν.

Γ. Κορδάτου, ό.π., σ. 35

Με βάση το παράθεμα και τις πληροφορίες που αποκομίσατε από το βιβλίο σας:

α) Να διερευνήσετε τα αίτια δημιουργίας μισθωτών εργατών (προλεταριάτου) και

συνακόλουθα εργατικού σωματείου κατ’ αρχάς στην Σύρο.

β) Να παρουσιάσετε τις πρώτες προσπάθειες αντίστασης τους στην εκμε-τάλλευση τους και
να αξιολογήσετε την αποτελεσματικότητά τους.

γ) Να τεκμηριώσετε την άποψη του βιβλίου σας ότι «η Φεντερασιόν αποτέλεσε σημαντικό
δίαυλο για το πέρασμα της σοσιαλιστικής και εργατικής ιδεολογίας στη χώρα».

ΠΗΓΗ
Το πρώτο πανελλαδικό εργατικό συνέδριο και η ίδρυση της γενικής συνομοσπονδίας

Άρχισε στις 21 του Οχτώβρη του 1918 και κράτησε οχτώ μέρες. Πήραν μέρος σ’ αυτό 44
εργατικά σωματεία, που αντιπροσώπευαν καμιά εξηνταριά χιλιάδες εργάτες …

Ο Αβρ. Μπεναρόγιας, που ήταν ένας από τους πρωτεργάτες κι ο μαχητικότερος ομιλητής
Συνεδρίου, μας δίνεί μια ζωντανή εικόνα της σύνθεσης των κατευθύνσεων και των εργασιών
του:

«Η σύγκλησις του Πανεργατικού Συνεδρίου εσυνοδεύθη με προσπάθειαν οργανώσεως

Πανελλαδικών Επαγγελματικών Ενώσεων. Η Ομοσπονδία καπνεργατών και Σιγαροποιών
συνεκάλεσε συνέδριον. Τα σωματεία τυπογράφων και συναφών είχον οργανώσει
συνδιάσκεψιν δια την ίδρυσιν Ομοσπονδίας. Μεταξύ των ναυτικών σωματείων εγένετο
ζύμωσις δια την κατάλληλον μεταρρύθμισιν του «Συνδικάτου Μεταφορών». Και αυτός ο
Πανελληνιος Σύνδεσμος σιδηροδρομικών, αντιδραστικός και δυσκίνητος, επηρεασμένος από
την όλην εργατικήν ζύμωσιν, διεσαλεύετο, διεταράσσετο. Οι διοικούντες αυτό συντηρητικοί
δεν ηννόουν να υποχωρήσουν, να αφομοιωθούν με τους εργάτας. …

Αλλά η συνετή στάσις των σοσιαλιστών και η θαρραλέα αντιμετώπισις των παρασκηνίων εκ
μέρους των Μακεδόνων, με επικεφαλής το Εργατικόν Κέντρον Θεσσαλονίκης έσωσαν την
κατάστασιν και η αρχή της πάλης των τάξεων επεκράτησεν…»

Πρώτος πήρε το λόγο ο αναρχικοσυνδικαλιστής Κ. Σπέρας, που επιμένει στην άποψη πως ο
εργάτης πρέπει να μείνει μακριά από κάθε πολιτική και μακριά από το κοινοβούλιο και να
ενδιαφέρεται μόνο για τα σωματεία του και την επαγγελματική του οργάνωση.

Ο Αβρ. Μπεναρόγιας τον αντικρούει με διαλεχτική σαφήνεια και μαρξιστικά επιχειρήματα,

αναλύει διεξοδικά τη φράση του ψηφίσματος «έξω από κάθε αστικήν πολιτικήν τάσιν» και
υποστηρίζει πως δεν καθορίζεται από τα πριν καμιά πολιτική για την εργατική ομοσπονδία,
που θα μείνει οικονομικός επαγγελματικός οργανισμός της εργατικής μας τάξης. Πρέπει όμως
να μπει στο καταστατικό το άρθρο αυτό, για να δείχνει πως η εργατική τάξη χωρίζεται από
την κεφαλαιοκρατία και πως έχει δική της υπόσταση, δικούς της σκοπούς, δική της
κατεύθυνση, σύμφωνα με ιστορικούς νόμους. ..

Ύστερα από φωνές, διαμαρτυρίες κι’ αγορεύσεις αρχίζει η ψηφοφορία. Γίνεται δεχτή η αρχή
της πάλης των τάξεων. Για τη διατύπωση «έξω από κάθε αστική επιρροή» γίνεται
ονομαστική ψηφοφορία. Ψηφίζουν 180. Απ’ αυτούς 158 υπέρ και 21 κατά. Ένας έδωσε λευκό
ψήφο.

Το αποτέλεσμα της ψηφοφορίας αυτής και η υπερψήφιση του πιο πάνω επίμαχου και βασικής
σημασίας άρθρου του καταστατικού δείχνουν πόσο μεγάλη ήταν η υπεροχή των αριστερών
στοιχείων μέσα στο Συνέδριο και πόσο σωστά χειριστήκανε οι σοσιαλιστές αντιπρόσωποι το
ζήτημα των μελλοντικών κατευθύνσεων της ιδρυόμενης ανώτατης εργατικής συνδικαλιστικής
οργάνωσης.

Η συνένωση του συνδικαλισμένου προλεταριάτου της χώρας μας κάτω από ένα ανώτατο
ηγετικό όργανο ήταν πια γεγονός. Από την άποψη αυτή το Α΄ Πανελλαδικό Εργατικό
Συνέδριο αποτελεί ένα σημαντικό σταθμό στην Ιστορία του Ελληνικού εργατικού κινήματος.

Γ. Κορδάτου, Ιστορία του ελληνικού εργατικού κινήματος, σσ. 303-308

Με βάση το παράθεμα:

α) Να παρουσιάσετε τις βασικές πολιτικές ιδέες που διαφαίνονται από τις ομιλίες και το
καταστατικό του πανελλαδικού εργατικού συνεδρίου.

β) Να τεκμηριώσετε την άποψη ότι “η θεσμοποίηση των συνδικαλιστικών ενώσεων της χώρας
κάτω από ένα ανώτατο ηγετικό όργανο … αποτελεί ένα σημαντικό σταθμό στην ιστορία του
ελληνικού εργατικού κινήματος”.
Ερωτήσεις Πανελληνίων

 Φεντερασιόν: ορισμός ( μον. 5) ΕΣΠΕΡΙΝΑ ΛΥΚΕΙΑ 2001

 Τα πρώτα βήματα του εργατικού κινήματος στην Ελλάδα έως την έναρξη του Πρώτου
Παγκοσμίου Πολέμου.(μον. 12) ΕΣΠΕΡΙΝΑ ΛΥΚΕΙΑ 2002
 Φεντερασιόν: Ορισμός ( μον. 4) ΗΜΕΡΗΣΙΑ ΛΥΚΕΙΑ 2003
 Φεντερασιόν: Ορισμός (μον. 5) ΕΣΠΕΡΙΝΑ ΛΥΚΕΙΑ ΕΠΑΝΑΛΗΠΤΙΚΕΣ 2003
 Ποιοι λόγοι οδήγησαν στην καθυστέρηση της εμφάνισης και ανάπτυξης του εργατικού
κινήματος στην Ελλάδα κατά τον 19ο αιώνα σε σχέση με άλλες χώρες; (μον.14) Ημερήσια
Επαν 2004
 Το Σοσιαλιστικό Εργατικό Κόμμα Ελλάδος (ΣΕΚΕ)μετονομάστηκε σε Κομμουνιστικό Κόμμα
Ελλάδος (Κ.Κ.Ε.) Σωστό ή Λάθος (μον. 2) Εσπερ. 2004
 Φεντερασιόν : ορισμός (μον. 4) Ημερήσια 2005
 Ποιες ήταν οι βασικές θέσεις και ποια ήταν η εξέλιξη του Σοσιαλιστικού Εργατικού
Κόμματος Ελλάδος (Σ.Ε.Κ.Ε.) από την ίδρυσή του το 1918 ως και το 1924; (μον. 12) Εσπερ
2005
 Φεντερασιόν : ορισμός (μον. 5) Ημερήσια 2009
 Στον ιδεολογικό τομέα η επικράτηση της Μεγάλης Ιδέας ευνόησε την ανάπτυξη και τη
διάδοση ιδεολογιών με κοινωνικό και ταξικό περιεχόμενο. Σωστό ή Λάθος (μον. 2) Ημερ
Επαν 2010
 Φεντερασιόν : ορισμός (μον. 5) Ημερήσια 2012
 Η πολιτική και κοινωνική επιρροή των σοσιαλιστικών ομάδων και των εργατικών
ομαδοποιήσεων, στο τέλος του 19ου αιώνα, ήταν σαφώς μεγαλύτερη στην Ελλάδα από
εκείνη που άσκησαν αντίστοιχα κινήματα σε βιομηχανικές χώρες της Δύσης αλλά και σε
βαλκανικές. Σωστό ή Λάθος (μον. 2) Ημερήσια 2014
 Φεντερασιόν : ορισμός (μον. 5) Ημερήσια 2015
 Να αναφερθείτε στην κατάσταση του εργατικού κινήματος στην Ελλάδα κατά τον 19ο
αιώνα. Μονάδες 15 Ημερ 2015
ΠΗΓΕΣ 1. ΑΓΡΟΤΙΚΟ ΖΗΤΗΜΑ

Αξιοποιώντας τις ιστορικές σας γνώσεις και επισημαίνοντας ταυτόχρονα τα σχετικά

χωρία του παρακάτω κειμένου:

α. Να εξηγήσετε τους στόχους και τα αποτελέσματα της αγροτικής μεταρρύθμισης της

κυβέρνησης Ελευθερίου Βενιζέλου το 1917. (μον. 13)

β. Να αποτιμήσετε ειδικότερα τη σημασία της ίδρυσης συνεταιρισμών για την επιτυχία

της αγροτικής μεταρρύθμισης του 1917. (μον. 12)

«Η αγροτική μεταρρύθμιση του Βενιζέλου ήταν το πιο ριζοσπαστικό μέτρο που είχε
εφαρμοστεί ως τότε στην Ελλάδα … Άλλαξε ριζικά τις σχέσεις της ιδιοκτησίας της γης,
γενικεύοντας το σύστημα της μικρής οικογενειακής ιδιοκτησίας. … Η αγροτική
μεταρρύθμιση και ο συνακόλουθος τεμαχισμός της γης συνοδεύτηκαν από αύξηση
επενδύσεων στην αγροτική παραγωγή, με τη μορφή πιστώσεων, και από την ταχεία εξέλιξη
του συνεταιριστικού κινήματος, που αποσκοπούσε αφενός στην προστασία των μικρών
παραγωγών και αφετέρου στη μεγαλύτερη ασφάλεια των επενδύσεων στην αγροτική
οικονομία. Το βασικό θεσμικό πλαίσιο για την οργάνωση των συνεταιρισμών δημιουργήθηκε
το 1914. Οι συνθήκες που δημιούργησε ο πόλεμος έδωσαν στο συνεταιριστικό κίνημα μεγάλη
ώθηση. Τα προβλήματα που είχαν σχέση με τη διακίνηση προϊόντων, την παραδοσιακή
εκμετάλλευση του μικρού παραγωγού από τους μεσάζοντες, την έλλειψη κεφαλαίων και τους
τοκογλυφικούς όρους δανειοδοτήσεως που επικρατούσαν στην ελεύθερη αγορά, έκαναν
ακόμη πιο αισθητή την ανάγκη συλλογικής ασφάλειας που πρόσφεραν οι συνεταιρισμοί…»

Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τόμος ΙΕ΄ , σ. 76.

ΗΜΕΡΗΣΙΑ ΛΥΚΕΙΑ 2002

Αντλώντας στοιχεία από το κείμενο που ακολουθεί και αξιοποιώντας τις ιστορικές σας
γνώσεις, να αναφέρετε:

α. Πότε και πώς δημιουργήθηκε στην Ελλάδα το ζήτημα της μεγάλης ιδιοκτησίας; (μον.
5). β. Με ποιους τρόπους επιχείρησαν οι κεφαλαιούχοι (τσιφλικάδες) να εκμεταλλευτούν
οικονομικά τις επενδύσεις τους στη γη; μον. 13). γ. Ποια μέτρα πήραν οι ελληνικές
κυβερνήσεις πριν από τους Βαλκανικούς Πολέμους (1912-1913), για να επιλύσουν το
ζήτημα της μεγάλης ιδιοκτησίας, και ποιες αντιδράσεις προκάλεσε η εφαρμογή
τους;(μον. 7)

Κείμενο:

«Μα ο Πήτερ Χατζηθωμάς, ήταν νευριασμένος πιότερο απ’ όλους. Η περσινή σοδειά δεν πήγε
διόλου καλά. Ζήτημα αν πήρε τρία στα εκατό από τα χρήματα που ’δωσε ν’ αγοράσει το
Κιριλάρ[1]. Αν και φέτος παν έτσι τα πράματα, για ποιο λόγο να βολοδέρνη σε τούτον τον
καταραμένο κάμπο; Θα το πούλαγε το βρωμοτσιφλίκι. Θα τοποθετούσε κάπου καλύτερα τα
κεφάλαιά του. Γιατί είχε ανάγκη από λεφτά, σαν άνθρωπος αρχοντομαθημένος που ήταν.
Ένιωθε τα νιάτα να περνάν. Κι ήθελε να γλεντήση τα στερνά του χρόνια, σ’ όλα εκείνα τα
χρόνια, σ’ όλα εκείνα τα μέρη όπου η ηδονή πλημμυρά μέρη όπου η ηδονή πλημμυρά– μα
που είναι πανάκριβη. Στο Παρίσι, στη Νις, στο Μπιαρίτς, στη Βιέννη, στη Βενετία… Όταν η
Θεσσαλία έγινε ελληνική, άκουσε θαυμαστές ιστορίες για τα τσιφλίκια και τα κέρδη τους.
Στο Παρίσι συνάντησε έναν τσιφλικά – τον Κανάβα– που ’τρωγε παρά με ουρά. Αυτός τον
κατάφερε ν’ αγοράση το τσιφλίκι, με τα παραμύθια και τα χοντρά του λόγια: «Δεν έχεις ούτε
έγνοιες, ούτε έξοδα. Αγοράζεις τη γη. Οι κολίγοι την οργώνουν, τη σπέρνουν, τη θερίζουν. Κι
όταν μαζευτή το γένημα στα κιουτσέκια2[2], τους παίρνεις το μισό. Μια καλή σοδειά μπορεί
να σου δώση τριάντα τοις εκατό στα χρήματά σου».

(Μ. Καραγάτσης, «Το Μπουρίνι», από «Το ΜεγάλοΣυναξάρι», Αθήνα, εκδ. «Εστία», 1980,
σελίδα 22).

ΕΣΠΕΡΙΝΑ 2004

[1] Κιριλάρ : τοποθεσία της Θεσσαλίας

[2] κιουτσέκια : χώροι αποθήκευσης

Αντλώντας στοιχεία από τα παρακάτω κείμενα και αξιοποιώντας τις ιστορικές σας
γνώσεις, να παρουσιάσετε τους παράγοντες που επέτρεψαν τη δημιουργία της μεγάλης
ιδιοκτησίας μετά την ενσωμάτωση της Θεσσαλίας (1881), καθώς και τις επιπτώσεις
του γεγονότος αυτού στην οικονομική και κοινωνική ζωή της Ελλάδας μέχρι το τέλος
των βαλκανικών πολέμων. Μονάδες 25

Κείμενα

α. Στο αγροτικό ζήτημα της Θεσσαλίας, το οποίο σημείωσε ιδιαίτερη έξαρση κατά την
κρίσιμη περίοδο της μετάβασης από την οθωμανική στην ελληνική κυριαρχία, η σύμβαση της
προσάρτησης επέβαλλε το σεβασμό των υπαρχόντων δικαιωμάτων όλων εκείνων, οι οποίοι
κατείχαν νόμιμους οθωμανικούς τίτλους σε κάθε είδους γαίες ή ακίνητα. Η διάταξη
θεωρήθηκε ότι εξομοίωνε όλους τους σχετικούς με την κατοχή της γης οθωμανικούς τίτλους
και τους αναγνώριζε ως αποδεικτικά στοιχεία ιδιοκτησίας∙ εκλήφθηκε δε ως προνομιακή
μεταχείριση των Οθωμανών κατόχων τίτλων γης και οδηγούσε στην ενίσχυση της θέσης των
τελευταίων, εξαιτίας και της ισχύος της απόλυτης ατομικής ιδιοκτησίας στην ελληνική
νομοθεσία, σε αντίθεση με τους όποιους περιορισμούς επέβαλλε ο οθωμανικός νόμος.
Αφορούσε όμως, κατ’ επέκταση, και τους Έλληνες αγοραστές ―προπάντων κεφαλαιούχους
της ομογένειας―, οι οποίοι ενόψει της προσάρτησης είχαν σπεύσει να αποκτήσουν κτήματα
στη Θεσσαλία. Από την άλλη πλευρά, η δίκαιη απαίτηση των καλλιεργητών για απόκτηση
ιδιόκτητης γης μετά την απελευθέρωση, όχι μόνο δεν πραγματοποιήθηκε αλλά αντίθετα
συνοδεύτηκε και με επιδείνωση των καλλιεργητικών σχέσεων, εξαιτίας και της μη
οριοθέτησης των δικών τους δικαιωμάτων.

Αγγελική Σφήκα-Θεοδοσίου, «Ο Τρικούπης και το θεσσαλικό ζήτημα»,

Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας, περ.

«ΕΓΝΑΤΙΑ», τ. 5, σελ. 124, UNIVERSITY STUDIO PRESS, 1995-2000.
β. Η ανάγκη να διατηρηθεί η δανειοληπτική ικανότητα της Ελλάδας στο εξωτερικό εμπόδιζε
αρκετές φορές τη διαδικασία της εσωτερικής μεταρρύθμισης. Ο Τρικούπης απέφυγε π.χ. να
κάνει μεταρρυθμίσεις στη γεωργική γη της νεοαποκτημένης επαρχίας της Θεσσαλίας, της
οποίας τη γεωργία χαρακτήριζαν τα μεγάλα τσιφλίκια, για να μην προσβάλει τις ευαισθησίες
(…) των πλουσίων Ελλήνων του εξωτερικού, που έδειχναν όλο και μεγαλύτερη τάση να
επενδύουν στη μητέρα πατρίδα.

Richard Clogg, «Σύντομη Ιστορία της Νεότερης Ελλάδας», σελ. 137-138, εκδόσεις
Καρδαμίτσα, Αθήνα 1999.

ΗΜΕΡΗΣΙΑ ΕΠΑΝΑΛΗΠΤΙΚΕΣ 2005

Αντλώντας στοιχεία από το κείμενο που ακολουθεί και αξιοποιώντας τις ιστορικές σας
γνώσεις, να αναφέρετε το στόχο και τα αποτελέσματα της αγροτικής μεταρρύθμισης
της κυβέρνησης του Ελευθερίου Βενιζέλου το 1917.

Η αγροτική μεταρρύθμιση του Βενιζέλου ήταν το πιο ριζοσπαστικό μέτρο που είχε
εφαρμοστεί ως τότε στην Ελλάδα … Μολονότι όμως άλλαξε ριζικά τις σχέσεις της
ιδιοκτησίας της γης, γενικεύοντας το σύστημα της μικρής οικογενειακής ιδιοκτησίας που
επικρατούσε στην Πελοπόννησο, δε μετέβαλε ποιοτικά τον τρόπο παραγωγής, παρόλο που
άλλαξε σε κάποιο βαθμό τις σχέσεις παραγωγής -τουλάχιστον στις περιοχές που
εφαρμόστηκε-σύμφωνα με τις ανάγκες της αναπτυσσόμενης καπιταλιστικής δομής… Η
αγροτική μεταρρύθμιση και ο συνακόλουθος τεμαχισμός της γης συνοδεύτηκαν από αύξηση
επενδύσεων στην αγροτική παραγωγή, με τη μορφή πιστώσεων, και από την ταχεία εξέλιξη
του συνεταιριστικού κινήματος, που αποσκοπούσε αφενός στην προστασία των μικρών
παραγωγών και αφετέρου στη μεγαλύτερη ασφάλεια των επενδύσεων στην αγροτική
οικονομία. Το βασικό θεσμικό πλαίσιο για την οργάνωση των συνεταιρισμών δημιουργήθηκε
το 1914….

Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τόμ. ΙΕ΄, σ. 76. Μον. 25

ΕΣΠΕΡΙΝΑ ΕΠΑΝΑΛΗΠΤΙΚΕΣ 2006

Αξιοποιώντας τις ιστορικές σας γνώσεις και αντλώντας στοιχεία από το κείμενο που σας
δίνεται: α. Να προσδιορίσετε τους στόχους της αγροτικής μεταρρύθμισης που ξεκίνησε
η κυβέρνηση του Ελ. Βενιζέλου στη Θεσσαλονίκη το 1917. (μονάδες 8) β. Να αναφερθείτε
στην ολοκλήρωση της συγκεκριμένης μεταρρύθμισης και στα νέα προβλήματα που
αναδείχθηκαν στην πορεία της. (μονάδες 17) Μον. 25

ΚΕΙΜΕΝΟ: Τὰ μέτρα ἀπαλλοτριώσεως θεσπίσθηκαν στὶς 20 Μαΐου 1917, καὶ τὸ φθινόπωρο

τοῦ ἴδιου ἔτους ἐπεκτάθηκαν μὲ μερικὲς ἀλλαγὲς γιὰ νὰ περιλάβουν ὅλη τὴν Ἑλλάδα. Ἡ
μεταρρύθμιση ἀποσκοποῦσε στὴν ἀναγκαστικὴ ἀπαλλοτρίωση τῶν κτημάτων ποὺ
ξεπερνοῦσαν τὰ 1.000 στρέμματα. Οἱ κολλῆγοι καὶ οἱ ἀγροτικοὶ ἐργάτες, τόσο οἱ ντόπιοι ὅσο
καὶ οἱ πρόσφυγες, θὰ ἔπαιρναν ἀγροτικοὺς κλήρους, εἴτε ἀπὸ τὶς ἀπαλλοτριωμένες γαῖες τῶν
τσιφλικιῶν, εἴτε ἀπὸ γαῖες τοῦ δημοσίου. Κανένα ἀπὸ τὰ μέτρα αὐτά, ὅμως, δὲν ἐφαρμόσθηκε
ἀμέσως. Ἐπίσης, κανένα ἀπὸ τὰ μεγάλα τσιφλίκια δὲν ἀπαλλοτριώθηκε τὸ 1917, καὶ μόνο ἕνα
τὸ 1918. Καὶ πάλι ἐξωτερικὲς ἐπείγουσες ἀνάγκες, ὁ πόλεμος καί, ἀργότερα, ἡ Μικρασιατικὴ
ἐκστρατεία ἀπορρόφησαν ὅλη τὴν προσοχὴ καὶ τὴ δραστηριότητα τῆς κυβερνήσεως˙ μετὰ τὸ
1922, μὲ τὴ μεγάλη εἰσροὴ προσφύγων, ἀναγκάστηκαν πιὰ οἱ κυβερνήσεις τῆς χώρας να
δώσουν ὁριστικὴ λύση στὸ ἀγροτικὸ πρόβλημα. […] Τὰ προβλήματα ποὺ εἶχαν σχέση μὲ τὴ
διακίνηση προϊόντων, τὴν παραδοσιακὴ ἐκμετάλλευση τοῦ μικροῦ παραγωγοῦ ἀπὸ τοὺς
μεσάζοντες, τὴν ἔλλειψη κεφαλαίων καὶ τοὺς τοκογλυφικοὺς ὅρους δανειοδοτήσεως ποὺ
ἐπικρατοῦσαν στὴν ἐλεύθερη ἀγορά, ἔκαναν ἀκόμη πιὸ αἰσθητὴ τὴν ἀνάγκη συλλογικῆς
ἀσφάλειας ποὺ πρόσφεραν οἱ συνεταιρισμοί […]. Ἡ ἵδρυση τοῦ Ὑπουργείου Γεωργίας, τὸν
Ἰούνιο τοῦ 1917, ἀμέσως μετὰ τὴν ἐπάνοδο τοῦ Βενιζέλου στὴν Ἀθήνα, στάθηκε ἡ ἀπαρχὴ
τῆς ἄμεσης κρατικῆς παρεμβάσεως στὴν ὀργάνωση καὶ καθοδήγηση τῆς γεωργικῆς
παραγωγῆς, ἔστω καὶ ἂν ἡ παρέμβαση ἦταν στὴν ἀρχὴ ὑποτυπώδης.

Ἱστορία τοῦ Ἑλληνικοῦ Ἔθνους, τ. ΙΕ΄: Νεώτερος Ἑλληνισμὸς ἀπὸ 1913 ὡς 1941, Ἀθήνα:
Ἐκδοτική Ἀθηνῶν, 2008, σσ. 75-76.

Ημερήσια 2011

Αξιοποιώντας τις ιστορικές σας γνώσεις και αντλώντας στοιχεία από τα κείμενα που
σας δίνονται, να παρουσιάσετε τις ακόλουθες πτυχές του αγροτικού ζητήματος στη
Θεσσαλία: α) Τις πρακτικές των ιδιοκτητών των τσιφλικιών (μονάδες 6), β) Τις θέσεις
του Τρικούπη και του Δηλιγιάννη στο ζήτημα αυτό (μονάδες 6), γ) Τα προβλήματα και
τις διεκδικήσεις των κολίγων (μονάδες 7), καθώς και την εξέλιξη του ζητήματος αυτού
από το 1907 μέχρι και το 1910 (μονάδες 6). Μονάδες 25

ΚΕΙΜΕΝΟ Α:
[Η ΕΦΗΜΕΡΙΔΑ «ΑΙΩΝ» ΣΧΟΛΙΑΖΕΙ ΤΗ ΣΥΜΠΕΡΙΦΟΡΑ ΤΩΝ ΤΣΙΦΛΙΚΑΔΩΝ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΙΑΣ]

Καὶ ὅμως τίς θὰ πίστευε ὅτι οἱ νέοι κύριοι τῶν χωρίων, οἱ ἀπὸ τῆς [Ὑψηλῆς] Πύλης
ἀγοράσαντες ταῦτα, εἰσίν ἀπαιτητικώτεροι τῶν Τούρκων πρὸς τοὺς […] Ἕλληνας γεωργούς;
Παρὰ τοῖς Τούρκοις ἀνεγνωρίζετο τοῖς χωρικοῖς ἡ κυριότης τῆς οἰκίας καὶ τῆς περιοχῆς αὐτῆς
[…] Ἀλλὰ οἱ νέοι κύριοι […] ἐκβιάζουσιν τοὺς δυστυχεῖς νὰ τοὺς πληρώνουσι ἐνοίκιον διὰ
τὰς οἰκίας, εἰς ἃς κατοικοῦσιν καὶ ἃς οἱ χωρικοί θεωροῦσι πρὸ ἀμνημονεύτων χρόνων ὡς
ἰδίας. Ἀλλὰ αἱ ἐνστάσεις τῶν χωρικῶν εἰς μάτην. Ἐπιδείκνυται αὐτοῖς τὸ τῆς ἀγοραπωλησίας
ἔγγραφον, ἐν ᾧ[1] καὶ αἱ οἰκίαι ἐπωλήθησαν τῷ νέῳ κυρίῳ.

(Ζ. Δ. Παπαδημητρίου, «Το αγροτικό ζήτημα και η δράση του Μαρίνου Αντύπα στη
Θεσσαλία», στο: Π. Πετράτος (επιμ.), Μαρίνος Αντύπας (1872- 1907),

Επιστημονικό Συνέδριο, Αγία Ευφημία, 16-19 Μαρτίου 2006, Πρακτικά, τόμ. Α΄, Αγία
Ευφημία: Δήμος Πυλαρέων, 2009, σσ. 157-158).

ΚΕΙΜΕΝΟ Β:
[ΟΙ ΑΠΟΨΕΙΣ ΤΟΥ ΤΡΙΚΟΥΠΗ ΚΑΙ ΤΟΥ ΔΗΛΙΓΙΑΝΝΗ ΓΙΑ ΤΟ ΑΓΡΟΤΙΚΟ ΖΗΤΗΜΑ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΙΑΣ]

Ὁ ἴδιος ὁ Τρικούπης διευκρίνιζε μὲ σαφήνεια τὴ στάση του στὴ βουλή: «… ἐὰν ἐπιβάλωμεν
τὴν διανομὴν τῶν κτημάτων εἰς τοὺς καλλιεργητάς, ὅπως μοῦ τὸ ζητεῖτε, θὰ ἐκδιώξωμεν ἐξ
Ἑλλάδος τὸ χρῆμα τῶν Ἑλλήνων τοῦ ἐξωτερικοῦ. Ἀντιθέτως, ὀφείλομεν νὰ προσελκύσωμεν
τὰ κεφάλαια αὐτῶν τῶν Ἑλλήνων καὶ ὄχι νὰ τοὺς ἐκφοβίσωμεν… Ἡ κατάστασις εἰς τὴν
Θεσσαλίαν πρέπει νὰ παραμείνῃ ὡς ἔχει, διότι τοῦτο ἀπαιτοῦν τὰ γενικώτερα συμφέροντα τῆς
χώρας μας…»[…] Μόνο ὁ Δηλιγιάννης, λόγω τῆς μόνιμης ἐχθρότητάς του ἔναντι τῶν
«πλουτοκρατῶν τῆς διασπορᾶς», ἐπιχείρησε τὸ 1896 νὰ περάσει ἀπὸ τὴ βουλὴ ἕνα νόμο γιὰ
τὴν ἀπαλλοτρίωση ἑνὸς μέρους τῶν τσιφλικιῶν ὑπὲρ τῶν καλλιεργητῶν τους. […] Ἡ
κατάθεση καὶ μόνο τοῦ νομοσχεδίου αὐτοῦ τοῦ Δηλιγιάννη τὸ 1896 στὴ βουλή ἦταν στὴν
πραγματικότητα ἡ πρώτη ἐπίσημη ἀναγνώριση, ἀπὸ τὴν πλευρὰ τοῦ ἑλληνικοῦ κράτους, ὅτι
ὑπῆρχε πρόβλημα μεγάλης γαιοκτησίας στὴ βόρεια Ἑλλάδα, τὸ «θεσσαλικὸ πρόβλημα».

(Ἱστορία τοῦ Ἑλληνικοῦ Ἐθνους , τομ. ΙΔ΄: Νεώτερος Ἑλληνισμὸς ἀπὸ τὸ 1881 ὣς τὸ 1913
, Αθήνα: Ἐκδοτικὴ Ἀθηνῶν, 2000, σσ. 70, 72).

ΚΕΙΜΕΝΟ Γ:
ΤΟ ΥΠΟΜΝΗΜΑ ΤΗΣ ΠΑΝΘΕΣΣΑΛΙΚΗΣ ΕΠΙΤΡΟΠΗΣ ΑΓΩΝΑ

Το Φεβρουάριο του 1910 τα μέλη της Πανθεσσαλικής Επιτροπής Αγώνα υπέβαλαν υπόμνημα
στο βασιλιά Γεώργιο Α΄, επιδιώκοντας την παρέμβασή του: «… Δεν είμεθα κύριοι της γης,
ην καλλιεργούμεν, ούτε της καλύβης, ένθα διαμένομεν […] και ούτε μας επιτρέπουσιν
ελευθέραν ιδιοκτησίαν. […] Μας εξωθούσιν[2], όταν θέλωσι και με τα κινητά πράγματα ημών
και με τα μέλη της οικογενείας, περιφερόμεθα από χωρίου εις χωρίον, ώσπερ Αθίγγανοι. Ο
γεωργικός πληθυσμός ελαττούται, η δε γεωργία ολοταχώς οπισθοδρομεί. Η τοκογλυφία
ακμάζει και η ελονοσία μας θερίζει. Και όμως ευρισκόμεθα πλησίον των συνόρων. Είμεθα οι
Ακρίται. Όταν όμως η αγροτική τάξις είναι ευχαριστημένη εκ της θέσεώς της, τότε το
καθεστώς είναι περισσότερον εξησφαλισμένον. Καλλίτερος δε βασιλεύς είναι εκείνος, όστις
καθιστά την ύπαιθρον γόνιμον χώραν. Εν Δανία η δουλοπαροικία κατηργήθη από του 1788
έτους και στήλη ελευθερίας υπενθυμίζει το γεγονός τούτο. Διατί να μη στηθή [στήλη
ελευθερίας] και εν Ελλάδι;»

(Ιστορία του Νέου Ελληνισμού, 1770-2000, 6ος τόμος: Η εθνική ολοκλήρωση (1909-1922).
Από το κίνημα στο Γουδί ως την Μικρασιατική Καταστροφή,

Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα, 2004, σ. 273).

[1] Ἐν ᾧ: Με το οποίο

[2] Μας εξωθούσιν: Μας κάνουν έξωση.

ΗΜΕΡΗΣΙΑ ΛΥΚΕΙΑ 2013

Με βάση τις ιστορικές σας γνώσεις και αντλώντας στοιχεία από τα παρακάτω κείμενα
που σας δίνονται, να αναφερθείτε στις νομοθετικές ρυθμίσεις του 1870-1871 και του
1917 για την επίλυση του αγροτικού ζητήματος στην Ελλάδα, και ειδικότερα: α. στους
στόχους και το περιεχόμενο των ρυθμίσεων (μονάδες 15) β. στην υλοποίησή τους
(μονάδες 10). Μονάδες 25

ΚΕΙΜΕΝΟ Α:

Οι λόγοι που ωθούν την κυβέρνηση Κουμουνδούρου στη σημαντική αυτή θεσμική μεταβολή
είναι πολλαπλοί.

α) Λόγοι οικονομικοί: Με την αγροτική μεταρρύθμιση του 1871 το κράτος επιχειρεί να

επαυξήσει τα δικά του έσοδα από τα ποσά της εξαγοράς, όπως και των τραπεζών και των
εμπορικών ομάδων, καθώς έρχεται να ενισχύσει τις φυτείες και το μικρό ή μεσαίο
οικογενειακό κλήρο. Με την επέκταση των εξαγωγών του αγροτικού προϊόντος των φυτειών,
οι εμπορικές ομάδες θα δουν μια ταχεία ανάπτυξή τους, ενώ ταυτόχρονα θα ενισχυθεί ο ρόλος
τους στη δανειοδότηση των τρεχουσών αναγκών των νέων τώρα μικροπαραγωγών. Με την
παραχώρηση της δημόσιας γης, το κράτος θα στερηθεί το 25% της ακαθάριστης παραγωγής,
αλλά θα αποκτήσει νέες πηγές εσόδων, τους φόρους και τους δασμούς, που θα επιβληθούν
στο αυξημένο τώρα αγροτικό προϊόν των φυτειών, καθώς θα έχουμε μια επέκταση της
επιχειρηματικής δραστηριότητας και αύξηση της παραγωγής.

β) Λόγοι κοινωνικοί: Αν και δεν υπάρχει κάποιο συγκροτημένο κίνημα ακτημόνων, οι

καταπατήσεις των εθνικών και εκκλησιαστικών γαιών εκ μέρους μη κληρούχων ή
μικροϊδιοκτητών σε διάφορες περιοχές της χώρας, ιδιαίτερα στην Πελοπόννησο, που
δημιουργούν εστίες εντάσεων, συνηγορούν για την προικοδότηση αυτών των κοινωνικών
ομάδων με «λαχίδια»[1] εθνικής γης. […] Το όλο εγχείρημα μπορούμε να το δούμε ως ένα
μέρος της όλης προσπάθειας του Α. Κουμουνδούρου, που αγκαλιάζει την περίοδο 1860- 1880
και αποσκοπεί με την ανάπτυξη της γεωργίας […] στην προώθηση της εκβιομηχάνισης στην
Ελλάδα.

(Θ. Καλαφάτης, «Η αγροτική οικονομία. Όψεις της αγροτικής ανάπτυξης», Ιστορία του
Νέου Ελληνισμού 1770-2000, τ.5, Αθήνα,

Ελληνικά Γράμματα, 2003, σ. 72).

ΚΕΙΜΕΝΟ Β:

Πρόθεση των Φιλελευθέρων ήταν να ενισχύσουν το εθνικό φρόνημα των χωρικών, βασικής
πηγής οπλιτών για τους επερχόμενους πολέμους, αλλά και να ενισχύσουν την έλξη που
ασκούσε το ελληνικό εθνικό πρόγραμμα μεταξύ των ποικίλων χριστιανικών πληθυσμών της
Βόρειας Ελλάδας. Η ρητή υπόσχεση μιας εκτεταμένης αγροτικής μεταρρύθμισης εντάσσεται
στην πολιτική αυτή, η οποία είχε άμεσα θετικά αποτελέσματα και προς τις δύο κατευθύνσεις.
Αρχικά, η απαλλοτρίωση των τσιφλικιών (ειδικώς βεβαίως των χριστιανών γαιοκτημόνων)
προβλεπόταν να γίνει εκουσίως, με διάφορα προγράμματα χρηματοδότησης των ακτημόνων
αγοραστών και με αργούς ρυθμούς. Η όξυνση, όμως, των ενδοαστικών συγκρούσεων και ο
Διχασμός του πολιτικού κόσμου έσπρωξε την Κυβέρνηση της Θεσσαλονίκης να υιοθετήσει
ένα πιο ριζοσπαστικό πρόγραμμα υποχρεωτικής απαλλοτρίωσης.

(Σ. Δ. Πετμεζάς, «Αγροτική oικονομία. Tα όρια του μοντέλου αγροτικής ανάπτυξης του
19ου αιώνα», στο Χ. Χατζηιωσήφ (επιμ.),

Ιστορία της Ελλάδας του 20ού αιώνα. Όψεις πολιτικής και οικονομικής ιστορίας 1900-1940,
Αθήνα, Βιβλιόραμα, 2009, σ. 219).

ΚΕΙΜΕΝΟ Γ:

Η λύση που επελέγη ήταν η αναπαραγωγή, στη Βόρειο Ελλάδα, του νοτιοελλαδικού
κοινωνικού προτύπου, το οποίο στηριζόταν στη μικρή ιδιοκτησία και την οικογενειακή
αγροτική εκμετάλλευση. Το πρότυπο αυτό είχε αποδειχτεί αρκετά επιτυχημένο, αν όχι από
οικονομική οπωσδήποτε από πολιτική άποψη, καθώς είχε συμβάλει […] στη σταθεροποίηση
της κρατικής εξουσίας και του πολιτεύματος. Η διανομή γης ήταν το κυριότερο όπλο που
διέθετε το ελληνικό κράτος προκειμένου να νομιμοποιήσει την κυριαρχία του στη Βόρειο
Ελλάδα. […] Η αγροτική μεταρρύθμιση άρχισε τελικά να υλοποιείται από το 1923 και ύστερα
[…]. Η γη που διένειμε τότε το κράτος ανήκε προηγουμένως κυρίως σε Τούρκους και
Βουλγάρους που είχαν αποχωρήσει, στο πλαίσιο της ανταλλαγής των πληθυσμών, αλλά και
σε έλληνες μεγαλογαιοκτήμονες.
 (Α. Φραγκιάδης, Ελληνική οικονομία 19ος – 20ός αιώνας. Από τον Αγώνα της
Ανεξαρτησίας στην Οικονομική και Νομισματική Ένωση της Ευρώπης,

Αθήνα, Νεφέλη 2007, σσ. 130-131).

[1] * λαχίδια: τεμάχια γης

ΗΜΕΡΗΣΙΑ ΛΥΚΕΙΑ 2016

Με βάση τις ιστορικές σας γνώσεις και αντλώντας στοιχεία από τα παρακάτω κείμενα
που σας δίνονται, να αναφερθείτε στη μεταρρύθμιση του 1917 για την επίλυση του
αγροτικού ζητήματος στην Ελλάδα, και ειδικότερα: α. στους στόχους της κυβέρνησης
(μονάδες 12), β. στην υλοποίησή τους (μονάδες 8) και γ. στα προβλήματα που
προέκυψαν μετά την ολοκλήρωση της μεταρρύθμισης (μον. 5). Μονάδες 25

ΚΕΙΜΕΝΟ Α:

Πρόθεση των Φιλελευθέρων ήταν να ενισχύσουν το εθνικό φρόνημα των χωρικών, βασικής
πηγής οπλιτών για τους επερχόμενους πολέμους, αλλά και να ενισχύσουν την έλξη που
ασκούσε το ελληνικό εθνικό πρόγραμμα μεταξύ των ποικίλων χριστιανικών πληθυσμών της
Βόρειας Ελλάδας. Η ρητή υπόσχεση μιας εκτεταμένης αγροτικής μεταρρύθμισης εντάσσεται
στην πολιτική αυτή, η οποία είχε άμεσα θετικά αποτελέσματα και προς τις δύο κατευθύνσεις.
Αρχικά, η απαλλοτρίωση των τσιφλικιών (ειδικώς βεβαίως των χριστιανών γαιοκτημόνων)
προβλεπόταν να γίνει εκουσίως, με διάφορα προγράμματα χρηματοδότησης των ακτημόνων
αγοραστών και με αργούς ρυθμούς. Η όξυνση, όμως, των ενδοαστικών συγκρούσεων και ο
Διχασμός του πολιτικού κόσμου έσπρωξε την Κυβέρνηση της Θεσσαλονίκης να υιοθετήσει
ένα πιο ριζοσπαστικό πρόγραμμα υποχρεωτικής απαλλοτρίωσης.

(Σ. Δ. Πετμεζάς, «Αγροτική oικονομία. Tα όρια του μοντέλου αγροτικής ανάπτυξης του
19ου αιώνα», στο Χ. Χατζηιωσήφ (επιμ.),

Ιστορία της Ελλάδας του 20ού αιώνα. Όψεις πολιτικής και οικονομικής ιστορίας 1900-1940,
Αθήνα, Βιβλιόραμα, 2009, σ. 219).

ΚΕΙΜΕΝΟ Β:

Η λύση που επελέγη ήταν η αναπαραγωγή, στη Βόρειο Ελλάδα, του νοτιοελλαδικού
κοινωνικού προτύπου, το οποίο στηριζόταν στη μικρή ιδιοκτησία και την οικογενειακή
αγροτική εκμετάλλευση. Το πρότυπο αυτό είχε αποδειχτεί αρκετά επιτυχημένο, αν όχι από
οικονομική οπωσδήποτε από πολιτική άποψη, καθώς είχε συμβάλει […] στη σταθεροποίηση
της κρατικής εξουσίας και του πολιτεύματος.

Η διανομή γης ήταν το κυριότερο όπλο που διέθετε το ελληνικό κράτος προκειμένου να
νομιμοποιήσει την κυριαρχία του στη Βόρειο Ελλάδα. […] Η αγροτική μεταρρύθμιση άρχισε
τελικά να υλοποιείται από το 1923 και ύστερα […]. Η γη που διένειμε τότε το κράτος ανήκε
προηγουμένως κυρίως σε Τούρκους και Βουλγάρους που είχαν αποχωρήσει, στο πλαίσιο της
ανταλλαγής των πληθυσμών, αλλά και σε έλληνες μεγαλογαιοκτήμονες.

(Α. Φραγκιάδης, Ελληνική οικονομία 19ος – 20ός αιώνας. Από τον Αγώνα της
Ανεξαρτησίας στην Οικονομική και Νομισματική Ένωση της Ευρώπης,
 Αθήνα, Νεφέλη 2007, σσ. 130-131).

ΕΣΠΕΡΙΝΑ ΛΥΚΕΙΑ 2016

Ερωτήσεις Πανελληνίων

 Το 1917 η κυβέρνηση του Ελευθερίου Βενιζέλου στη Θεσσαλονίκη αποφάσισε την

ολοκλήρωση της αγροτικής μεταρρύθμισης. (Σωστό ή λάθος) (μον. 2) ΕΣΠΕΡΙΝΑ ΛΥΚΕΙΑ
ΕΠΑΝΑΛΗΠΤΙΚΕΣ 2003
 Αγροτική μεταρρύθμιση: ορισμός (μον. 5) Εσπερ. 2005
 Στον ελληνικό χώρο το πρόβλημα της έγγειας ιδιοκτησίας δεν γνώρισε τις εντάσεις που
παρατηρήθηκαν σε άλλα ευρωπαϊκά ή βαλκανικά κράτη. ( Σωστό ή λάθος) (μον. 2) Εσπερ
επαν 2005
 Ορισμός: «δυτικός κόσμος» (μον. 4) Εσπερ Επαν 2005
 Πώς εξελίχθηκε το αγροτικό ζήτημα στην περιοχή της Θεσσαλίας κατά το διάστημα 1881-
1913; Μον. 13 Ημερ. επαν 2008
 Η ολοκλήρωση της αγροτικής μεταρρύθμισης υπό την πίεση του προσφυγικού
προβλήματος οδήγησε την αγροτική οικονομία της Ελλάδας σε καθεστώς
μικροϊδιοκτησίας. Σωστό ή Λάθος (μον. 2) Ημερ επαν 2010
 Το 1907 ψηφίστηκαν νόμοι οι οποίοι απαγόρευαν στην εκάστοτε ελληνική κυβέρνηση να
απαλλοτριώνει μεγάλες ιδιοκτησίες. Σωστό ή Λάθος (μον. 2) Ημερ επαν 2011
 Στον ελληνικό χώρο το πρόβλημα της έγγειας ιδιοκτησίας γνώρισε τις εντάσεις που
παρατηρήθηκαν και σε άλλα ευρωπαϊκά κράτη. Σωστό ή Λάθος (μον. 2) Ημερήσια 2012
 Αγροτική μεταρρύθμιση: ορισμός (μον. 5) Ημερήσια 2014
Γλωσσικές ασκήσεις στις Πανελλήνιες [2000 – 2014]

Πανελλήνιες 2000
Β5. Να γράψετε ένα αντώνυμο για καθεμιά από τις παρακάτω λέξεις:
συμμετοχή, τοπική, ταχύτητα, αφθονία, υπευθυνότητα. [Μονάδες 5]

Πανελλήνιες 2001
Β3. Να γράψετε από ένα συνώνυμο για καθεμιά από τις παρακάτω λέξεις
με τη σημασία που έχουν στο κείμενο: περισυλλογή, συμβιβάζεται, αοριστία,
διαμαρτυρία, ενδιαφέρει, διάνοια. [Μονάδες 6]

Β4. ψυχαγωγία, τεχνοτροπίες: Να σχηματίσετε τέσσερις νέες σύνθετες

λέξεις χρησιμοποιώντας για καθεμιά από ένα (διαφορετικό κάθε φορά)
συνθετικό των παραπάνω λέξεων. [Μονάδες 4]

Πανελλήνιες 2003
Β2. Να γράψετε ένα αντώνυμο για καθεμιά από τις παρακάτω λέξεις του
κειμένου: κατανάλωσης, αναδιοργάνωση, κεντρική, δεχτούν, συμμετοχή. [Μονάδες
5]

Πανελλήνιες 2004
Β4. α. Αφού λάβετε υπόψη τη σηµασία που έχουν οι παρακάτω φράσεις στη
δεύτερη παράγραφο του κειµένου, να σηµειώσετε στο τετράδιό σας σε
ποιες από αυτές η γλώσσα λειτουργεί αναφορικά και σε ποιες ποιητικά.

i. ... σήµερα τα παιδιά είναι διαφορετικά, = αναφορική λειτουργία

ii. ...το «κλίµα» του σχολείου έχει αλλάξει, = ποιητική λειτουργία
iii. ...ο µαθητής περίµενε να φωτιστεί από το ∆άσκαλο. = ποιητική λειτουργία
iv. ... οι κρουνοί ρέουν µέσα στο σπίτι. = ποιητική λειτουργία
[Μονάδες 4]

β. παντογνώστης, αποκλειστικά, εκπληκτικό:

Να αναλύσετε τις λέξεις στα συνθετικά τους και από το δεύτερο συνθετικό
της κάθε λέξης να σχηµατίσετε µια δική σας (απλή ή σύνθετη) λέξη.
[Μονάδες 3]

Πανελλήνιες 2005
Β3. Να γράψετε ένα συνώνυμο για καθεμιά από τις πιο κάτω λέξεις του
κειμένου:
πραγματοποιούν, ευλύγιστα, ακαλλιέργητη, αφιλόκερδες, γυμνάζεις. [Μονάδες 5]

Β4. αριστοκρατία, σκοινοβατικούς, ισορροπία, λεμβοδρομίες, συνηθίζουν:

Από το δεύτερο συνθετικό των πιο πάνω λέξεων να σχηματίσετε μια νέα
σύνθετη λέξη. [Μονάδες 5]

Πανελλήνιες 2006
Β3. Να γράψετε ένα συνώνυμο για καθεμιά από τις πιο κάτω λέξεις του
κειμένου:
ακαταπόνητους, ανεπάντεχο, υπέρμετρη, προσήλωση, δαμάζει. [Μονάδες 5]

Πανελλήνιες 2007
Β3. Οι ακόλουθες λέξεις και φράσεις χαρακτηρίζουν ένα επίσημο ύφος
λόγου. Να αποδώσετε με ύφος πιο ανεπίσημο και οικείο
τις υπογραμμισμένες λέξεις:
να καταστεί ανθρώπινος ο άνθρωπος, ατόπημα, να υπερβεί την κρίση, να
αποποιηθεί τον ατομικισμό, επιταγή των καιρών [Μονάδες 5]

Πανελλήνιες 2008
Β3. Να σχηματίσετε μία πρόταση ή μία περίοδο για καθεμία από τις
παρακάτω λέξεις: εφευρέσεις, εμπειρία, αμφιταλαντεύεται, τεχνοκρατικό,
πανικού. [Μονάδες 5]

Β4. Από το β΄ συνθετικό των παρακάτω λέξεων να σχηματίσετε μία νέα

σύνθετη λέξη: σταυροδρόμι, αποκαλυπτικές, βιολογικά, παράδοση, υπόδικη.
[Μονάδες 5]

Πανελλήνιες 2009
Β3. α) Να γράψετε ένα αντώνυμο για καθεμιά από τις παρακάτω λέξεις:
ετερόφωτος, ελέγξιμος, ευθύνη, ελεύθερη, αδυναμία. [Μονάδες 5]

β) Να γράψετε ένα συνώνυμο για καθεμιά από τις παρακάτω λέξεις: αρετή,
γνώμη, ισχύς, περιφρουρώ, φρόνημα. [Μονάδες 5]

Πανελλήνιες 2010
Β3. α) Να γράψετε ένα α ν τ ώ ν υ μ ο για καθεμιά από τις παρακάτω λέξεις:
ατομική, επιτρέπουν, ανεπαρκείς, διαφορετικές, επεκτείνεται. [μονάδες 5]

β) Να γράψετε ένα σ υ ν ώ ν υ μ ο για καθεμιά από τις παρακάτω λέξεις:

συνεχή, χρησιμότητα, συνέπειες, δεξιότητες, καθίσταται. [μονάδες 5]

Πανελλήνιες 2011
Β4. α) Να γράψετε από ένα συνώνυμο για καθεμιά από τις παρακάτω λέξεις
του κειμένου: πιθανών, ξεχνάς, κατακερματισμό, μετατρέπεται, διασπείρει.
[Μονάδες 5]

β) Να γράψετε από ένα αντώνυμο για καθεμιά από τις παρακάτω λέξεις του
κειμένου: υπαρκτό, άρνηση, σίγουρος, προσβάσιμο, λογικό. [Μονάδες 5]

Πανελλήνιες 2012
Β3. α) επίτευγμα, δαμάσει, μετάβαση, πληρότητα, ουσιώδες: Να γράψετε από ένα
συνώνυμο για καθεμιά από τις παραπάνω λέξεις [μονάδες 5]

β) έλλογη, κοντά, συνοπτικό, φυσικής, αιχμαλωτίσει: Να γράψετε από ένα

αντώνυμο για καθεμιά από τις παραπάνω λέξεις [μονάδες 5]

Πανελλήνιες 2013
Β3. α) Να γράψετε ένα συνώνυμο για καθεμιά από τις παρακάτω λέξεις του
κειμένου: ταυτόχρονα, γέννησε, αισθανθεί, πληθαίνουν, ανάλγητη [Μονάδες 5]

β) Να γράψετε ένα αντώνυμο για καθεμιά από τις παρακάτω λέξεις του
κειμένου: ανούσια, εμφανίζεται, ανέφικτη, πυκνώνει, υψηλά [Μον. 5]
Πανελλήνιες 2014
Β3. α) Να γράψετε ένα συνώνυμο για καθεμιά από τις παρακάτω λέξεις του
κειμένου: αναλίσκεται, οικουμενική, διαστρεβλώσεις, ολωσδιόλου, ευζωίας.
[Μονάδες 5]

β) Να γράψετε ένα αντώνυμο για καθεμιά από τις παρακάτω λέξεις του
κειμένου: κοινόχρηστος, συμμετοχή, αυτοακυρώνεται, γνώση, αδιάκοπης.
[Μονάδες 5]

Επαναληπτικές Πανελλήνιες

2003
Β3. Να γράψετε ένα συνώνυµο για καθεµιά από τις παρακάτω λέξεις του
κειµένου: απτό, εγχείρηµα, συνασπισµός, συντελείται, ενέχει. [Μον.5]

2004
Β3. Να σχηµατίσετε µία πρόταση µε καθεµιά από τις παρακάτω λέξεις του
κειµένου: εύγλωττα, στοχασµός, δυσκίνητη, αναιρείται, κίβδηλο. [Μονάδες 5]

2005
Β3. Να σχηματίσετε πρόταση με καθεμιά από τις ακόλουθες λέξεις του
κειμένου: σώφρονα, ευμάρεια, οκνηρία, ακόρεστη, επίγνωση. [Μον.5]

Β4. διατυπώσεις, παραίτηση, υπεροψία, περιφρόνησαν, αντιλήφθηκαν: Από το

δεύτερο συνθετικό των πιο πάνω λέξεων να σχηματίσετε μια νέα σύνθετη
λέξη. [Μονάδες 5]

2006
Β3. Να σχηματίσετε πρόταση με καθεμιά από τις επόμενες λέξεις, στο
γραμματικό τύπο που αυτές βρίσκονται μέσα στο κείμενο: καταλυτική,
εξανθρωπίσει, μηχανορράφων, ανεξίτηλα, ευθυκρισίας. [Μονάδες 5]

Β4. στενόκαρδος, αποθηριώνεται, καιροσκόπων, ετερόφωτα, ελλανοδίκης: Να

σχηματίσετε μια νέα σύνθετη λέξη, που να έχει ως α΄ συνθετικό της το β΄
συνθετικό των πιο πάνω λέξεων. [Μονάδες 5]

2007
Β3. Να σχηματίσετε μια πρόταση με καθεμιά από τις ακόλουθες λέξεις του
κειμένου, σε οποιοδήποτε γραμματικό τύπο τους: μυστηριώδης, άγονη,
ασυδοσία, εναρμονίζει, απαρτίζουν. [Μονάδες 5]

Β4. σύζευξη, ανακύπτουν, υπεύθυνος, διαλογίζεται, συμφέροντα: Από το δεύτερο

συνθετικό των πιο πάνω λέξεων να σχηματίσετε μια νέα σύνθετη λέξη.
[Μονάδες 5]

2008
Β3. Να γράψετε ένα αντώνυμο για καθεμιά από τις παρακάτω λέξεις:
αφετηρία, αναγκαία, βαναυσότητα, αθόρυβη, εφικτό. [Μονάδες 5]

2009
Β3. α. Να γράψετε ένα αντώνυμο για καθεμιά από τις παρακάτω λέξεις:
ορθή, άναρθρη, δίκαια, υπεύθυνων, έμμεσα. [Μονάδες 5]

β. Να γράψετε ένα συνώνυμο για καθεμιά από τις παρακάτω λέξεις: επιρροή,
προνόμιο, καθήκον, επικουρικά, μέριμνα. [Μονάδες 5]

Β4. Χωρίς να αλλάξετε το μέρος του λόγου των παρακάτω λέξεων ή

ονοματικών συνόλων να σχηματίσετε από μία δική σας πρόταση με τις
λέξεις: παιδαγωγός, πρόσφορη, επιρροή της τέχνης, πνευματικό αγαθό. [Μονάδες
4]

2010
Β3. α) Να γράψετε ένα σ υ ν ώ ν υ μ ο για καθεμιά από τις παρακάτω λέξεις:
αλλαγές, ευάλωτοι, να εκπέμπουν, άνευ, να ανακοπεί. [μονάδες 5]

β) Να γράψετε ένα α ν τ ώ ν υ μ ο για καθεμιά από τις παρακάτω λέξεις:

συχνότερες, επιδεινώνονται, ασφάλεια, αυξανόμενη, παρούσες. [μονάδες 5]

2011
Β4. α) Να γράψετε ένα συνώνυμο για καθεμιά από τις παρακάτω λέξεις:
παραφροσύνη, ανημποριάς, συνιστούν, ανεκπλήρωτες, επιδιώκουν. [μονάδες 5]

β) Να γράψετε ένα αντώνυμο για καθεμιά από τις παρακάτω λέξεις:

εμπλέκει, αφαιρεί, ερήμην, συχνότατα, ανασφάλεια. [μονάδες 5]

2012
Β3.α. Να γράψετε από ένα συνώνυμο για καθεμία από τις παρακάτω λέξεις:
εκφράζεται, θάρρος, κύριο, αποφασιστική, παρέχουν. [Μον. 5]

β. Να γράψετε από ένα αντώνυμο για καθεμία από τις παρακάτω λέξεις:
άστοχο, κρύψει, φτώχεια, σωματικές, φυσικό. [Μον. 5]
2015-2018

2015
α. Να γράψετε ένα συνώνυμο για καθεμιά από τις παρακάτω λέξεις του κειμένου: εκτυλίσσεται,
κατάλοιπα, επιδίωξη, προσέγγισης, ολοκληρωμένη. Μονάδες 5

β) Να γράψετε ένα αντώνυμο για καθεμιά από τις παρακάτω λέξεις του κειμένου: αναπτυσσόταν,
δράση, ερευνημένων, γνωρίζουμε, ανάδειξης. Μονάδες 5

2016

α) Να γράψετε ένα συνώνυμο για καθεμιά από τις παρακάτω λέξεις του κειμένου: εγκωμίασαν,
ευχαρίστηση, συναναστροφής, ακατάλυτη, φθείρεται. Μονάδες 5

β) Να γράψετε ένα αντώνυμο για καθεμιά από τις παρακάτω λέξεις του κειμένου: οικεία,
επιδέξιος, ωφέλεια, αξία, αυστηρό.

2017

α) Να ξαναγράψετε τις ακόλουθες προτάσεις του κειμένου, αντικαθιστώντας τις υπογραμμισμένες

λέξεις με άλλες συνώνυμες, χωρίς να αλλάζει το νόημα:

 Η επιστήμη ως αέναος αγώνας του ανθρώπου.

 η επιστήμη παραμένει προσηλωμένη στην κατάκτηση της γνώσης.

 Η προώθηση των φυσικών επιστημών και η έκρηξη της τεχνολογίας [...] εγείρουν απορίες.

 το άγχος και η αγωνία αλλοτριώνουν [...] την πνευματική ολοκλήρωση των ανθρώπων.

 κάθε επιστημονικό επίτευγμα [...] θα αποβεί [...] καταστρεπτικό. Μονάδες 5

β) Να δώσετε τα αντώνυμα των παρακάτω υπογραμμισμένων λέξεων του κειμένου:

 συγκεκριμένο (2η παράγραφος)

 βελτίωσε (2η παράγραφος)

 ευθύνη (4η παράγραφος)

 υλική (4η παράγραφος)

 ελευθερία (4η παράγραφος) Μονάδες 5

α) Να γράψετε ένα συνώνυμο για καθεμία από τις παρακάτω λέξεις: αρχίζεις, σπουδαιότεροι,
ιδέες, ωραία, μαραγκός. (Μον. 5)

β) Να γράψετε ένα αντώνυμο για καθεμία από τις παρακάτω λέξεις: συχνά, καλύτεροι, ανώτερη,
απαρνιέσαι, άξιος. (Μον. 5)
2018

α) Να ξαναγράψετε τις ακόλουθες προτάσεις/περιόδους λόγου του κειμένου, αντικαθιστώντας

καθεμιά από τις υπογραμμισμένες λέξεις με μία συνώνυμή της, χωρίς να αλλάζει το νόημα:

 Οι αρχές της ανιχνεύονται στον Αισχύλο και στον Σοφοκλή.

 Η ίδια λέξη [...] σκοπίμως συνάπτεται κάποτε τόσο με την παιδία όσο και με την παιδιά.  [...] το
οποίο, όσο βλέπω στα λεξικά, εμφανίζεται πρώτη φορά στον πλατωνικό Κρίτωνα.  [...]
δημιουργεί σύγχυση εις βάρος και των δύο συντελεστών της κρίσιμης αυτής συζυγίας.

 Από εκεί και πέρα αρχίζουν προφανείς και λανθάνουσες διαφορές [...]. Μονάδες 5

β) Να αντικαταστήσετε καθεμιά από τις παρακάτω λέξεις (υπογραμμισμένες στο κείμενο) με μία
αντώνυμή της:

 αναβαθμίζεται (1η παράγραφος)

 μεταγενέστερη (2η παράγραφος)

 επιτρέπουν (3η παράγραφος)

 ιδιωτική (3η παράγραφος)

 διαφορές (4η παράγραφος) Μονάδες 5

Γλωσσικές ασκήσεις στις Πανελλήνιες [2000 – 2014]

Πανελλήνιες 2000
Β5. Να γράψετε ένα αντώνυμο για καθεμιά από τις παρακάτω λέξεις:
συμμετοχή, τοπική, ταχύτητα, αφθονία, υπευθυνότητα. [Μονάδες 5]

συμμετοχή: αποχή
τοπική: παγκόσμια, διεθνής
ταχύτητα: βραδύτητα
αφθονία: έλλειψη
υπευθυνότητα: ανευθυνότητα

Πανελλήνιες 2001
Β3. Να γράψετε από ένα συνώνυμο για καθεμιά από τις παρακάτω λέξεις
με τη σημασία που έχουν στο κείμενο: περισυλλογή, συμβιβάζεται, αοριστία,
διαμαρτυρία, ενδιαφέρει, διάνοια. [Μονάδες 6]

περισυλλογή: περίσκεψη
συμβιβάζεται: αποδέχεται, συμφιλιώνεται
αοριστία: ασάφεια
διαμαρτυρία: αντίρρηση, αντίδραση
ενδιαφέρει: απασχολεί
διάνοια: σκέψη

Β4. ψυχαγωγία, τεχνοτροπίες: Να σχηματίσετε τέσσερις νέες σύνθετες

λέξεις χρησιμοποιώντας για καθεμιά από ένα (διαφορετικό κάθε φορά)
συνθετικό των παραπάνω λέξεων. [Μονάδες 4]

- ψυχογραφώ
- αναγωγή
- τεχνολογία
- τροπολογία

Πανελλήνιες 2002
Β3. Σε ένα κείμενο επιστημονικού λόγου συναντάμε συχνά ένα ειδικό
λεξιλόγιο, δηλαδή τους ειδικούς όρους που χρησιμοποιούνται σε μια
συγκεκριμένη επιστήμη. Να γράψετε πέντε από αυτούς τους όρους που
περιέχονται στο κείμενο αυτό. [Μονάδες 5]

- DNA
- γονιδιώματος
- βιοηθικά
- βιοϊατρικές
- γενετικά τροποποιημένοι οργανισμοί

Πανελλήνιες 2003
Β2. Να γράψετε ένα αντώνυμο για καθεμιά από τις παρακάτω λέξεις του
κειμένου: κατανάλωσης, αναδιοργάνωση, κεντρική, δεχτούν, συμμετοχή. [Μονάδες
5]

κατανάλωσης: παραγωγής, εξοικονόμησης

αναδιοργάνωση: αποδιοργάνωση
κεντρική: δευτερεύουσα, περιφερειακή, απόκεντρη
δεχτούν: απορρίψουν
συμμετοχή: αποχή

Πανελλήνιες 2004
Β4. α. Αφού λάβετε υπόψη τη σηµασία που έχουν οι παρακάτω φράσεις στη
δεύτερη παράγραφο του κειµένου, να σηµειώσετε στο τετράδιό σας σε
ποιες από αυτές η γλώσσα λειτουργεί αναφορικά και σε ποιες ποιητικά.

i. ... σήµερα τα παιδιά είναι διαφορετικά, = αναφορική λειτουργία

ii. ...το «κλίµα» του σχολείου έχει αλλάξει, = ποιητική λειτουργία
iii. ...ο µαθητής περίµενε να φωτιστεί από το ∆άσκαλο. = ποιητική λειτουργία
iv. ... οι κρουνοί ρέουν µέσα στο σπίτι. = ποιητική λειτουργία
[Μονάδες 4]

β. παντογνώστης, αποκλειστικά, εκπληκτικό:

Να αναλύσετε τις λέξεις στα συνθετικά τους και από το δεύτερο συνθετικό
της κάθε λέξης να σχηµατίσετε µια δική σας (απλή ή σύνθετη) λέξη.
[Μονάδες 3]

παντογνώστης: παντο- (πᾶς, παντός) + γνώστης: γνωστικός, γνωστοποιώ

αποκλειστικά: από + κλείω: κλείνω, κλείστρο
εκπληκτικό: εκ + πλήττω: πλήγμα, αποπληξία

Πανελλήνιες 2005
Β3. Να γράψετε ένα συνώνυμο για καθεμιά από τις πιο κάτω λέξεις του
κειμένου:
πραγματοποιούν, ευλύγιστα, ακαλλιέργητη, αφιλόκερδες, γυμνάζεις. [Μονάδες 5]

πραγματοποιούν: εκτελούν, επιτελούν

ευλύγιστα: εύκαμπτα, λυγερά
ακαλλιέργητη: απαίδευτη, αδιαμόρφωτη
αφιλόκερδες: ανιδιοτελείς
γυμνάζεις: ασκείς

Β4. αριστοκρατία, σκοινοβατικούς, ισορροπία, λεμβοδρομίες, συνηθίζουν:

Από το δεύτερο συνθετικό των πιο πάνω λέξεων να σχηματίσετε μια νέα
σύνθετη λέξη. [Μονάδες 5]

αριστοκρατία: άκρατος, εγκρατής, δημοκρατία

σκοινοβατικούς: αναβάτης, διαβαίνω, επιβαίνω
ισορροπία: αντίρροπος
λεμβοδρομίες: ιππόδρομος
συνηθίζουν: ευήθης, εθιμοτυπικό, ανήθικος

Πανελλήνιες 2006
Β3. Να γράψετε ένα συνώνυμο για καθεμιά από τις πιο κάτω λέξεις του
κειμένου:
ακαταπόνητους, ανεπάντεχο, υπέρμετρη, προσήλωση, δαμάζει. [Μονάδες 5]
ακαταπόνητους: ακούραστους, ακατάβλητους, ακάματους, άοκνους
ανεπάντεχο: απροσδόκητο, απρόσμενο, ξαφνικό
υπέρμετρη: υπερβολική, άμετρη
προσήλωση: αφοσίωση
δαμάζει: τιθασεύει, υποτάσσει, κατανικά, συγκρατεί

Πανελλήνιες 2007
Β3. Οι ακόλουθες λέξεις και φράσεις χαρακτηρίζουν ένα επίσημο ύφος
λόγου. Να αποδώσετε με ύφος πιο ανεπίσημο και οικείο
τις υπογραμμισμένες λέξεις:
να καταστεί ανθρώπινος ο άνθρωπος, ατόπημα, να υπερβεί την κρίση, να
αποποιηθεί τον ατομικισμό, επιταγή των καιρών [Μονάδες 5]

να καταστεί ανθρώπινος ο άνθρωπος: να γίνει

ατόπημα: σφάλμα, λάθος
να υπερβεί την κρίση: να ξεπεράσει
να αποποιηθεί τον ατομικισμό: να αρνηθεί, να απορρίψει, να εγκαταλείψει
επιταγή των καιρών: αίτημα, ζητούμενο

Πανελλήνιες 2008
Β3. Να σχηματίσετε μία πρόταση ή μία περίοδο για καθεμία από τις
παρακάτω λέξεις: εφευρέσεις, εμπειρία, αμφιταλαντεύεται, τεχνοκρατικό,
πανικού. [Μονάδες 5]

εφευρέσεις: Η σύγχρονη εποχή συνοδεύτηκε από ποικίλες εφευρέσεις που

περιόρισαν δραστικά τη σπατάλη χρόνου.
εμπειρία: Η απώλεια ενός φίλου είναι οδυνηρή εμπειρία.
αμφιταλαντεύεται: Εδώ και καιρό αμφιταλαντεύεται αν θα πρέπει να παραμείνει
στην Ελλάδα ή όχι.
τεχνοκρατικό: Το τεχνοκρατικό πνεύμα της εκπαίδευσης τείνει να θέσει σε δεύτερη
μοίρα τις ανθρωπιστικές σπουδές.
πανικού: Ο σεισμός προκάλεσε αντιδράσεις πανικού σε πολλούς κατοίκους.

Β4. Από το β΄ συνθετικό των παρακάτω λέξεων να σχηματίσετε μία νέα

σύνθετη λέξη: σταυροδρόμι, αποκαλυπτικές, βιολογικά, παράδοση, υπόδικη.
[Μονάδες 5]

σταυροδρόμι: δρομολόγιο, αναδρομή

αποκαλυπτικές: ανακάλυψη, υπερκάλυψη,
βιολογικά: φιλολογικό, υπέρλογο, λογοκρισία
παράδοση: επίδοση, απόδοση, λογοδοσία
υπόδικη: δικηγόρος, καταδίκη

Πανελλήνιες 2009
Β3. α) Να γράψετε ένα αντώνυμο για καθεμιά από τις παρακάτω λέξεις:
ετερόφωτος, ελέγξιμος, ευθύνη, ελεύθερη, αδυναμία. [Μονάδες 5]

ετερόφωτος: αυτόφωτος
ελέγξιμος: ανεξέλεγκτος
ευθύνη: ανευθυνότητα
ελεύθερη: δέσμια, υπόδουλη
αδυναμία: προτέρημα, δυνατότητα

β) Να γράψετε ένα συνώνυμο για καθεμιά από τις παρακάτω λέξεις: αρετή,
γνώμη, ισχύς, περιφρουρώ, φρόνημα. [Μονάδες 5]

αρετή: χάρισμα, προσόν, χρηστότητα

γνώμη: άποψη
ισχύς: δύναμη
περιφρουρώ: προφυλάσσω, προστατεύω
φρόνημα: ιδεολογία, πεποίθηση, ηθικό, αυτοπεποίθηση

Πανελλήνιες 2010
Β3. α) Να γράψετε ένα α ν τ ώ ν υ μ ο για καθεμιά από τις παρακάτω λέξεις:
ατομική, επιτρέπουν, ανεπαρκείς, διαφορετικές, επεκτείνεται. [μονάδες 5]

ατομική: ομαδική, συλλογική

επιτρέπουν: απαγορεύουν
ανεπαρκείς: επαρκείς
διαφορετικές: όμοιες, ίδιες
επεκτείνεται: περιορίζεται, μειώνεται

β) Να γράψετε ένα σ υ ν ώ ν υ μ ο για καθεμιά από τις παρακάτω λέξεις:

συνεχή, χρησιμότητα, συνέπειες, δεξιότητες, καθίσταται. [μονάδες 5]

συνεχή: ακατάπαυστη, διαρκή, αδιάκοπη, εξακολουθητική

χρησιμότητα: ωφελιμότητα
συνέπειες: επιπτώσεις, αποτελέσματα, απόρροιες, επακόλουθα
δεξιότητες: ικανότητες, επιδεξιότητες, επιτηδειότητες, δεινότητες
καθίσταται: γίνεται

Πανελλήνιες 2011
Β4. α) Να γράψετε από ένα συνώνυμο για καθεμιά από τις παρακάτω λέξεις
του κειμένου: πιθανών, ξεχνάς, κατακερματισμό, μετατρέπεται, διασπείρει.
[Μονάδες 5]

πιθανών: ενδεχόμενων
ξεχνάς: λησμονείς
κατακερματισμό: τεμαχισμό
μετατρέπεται: μεταβάλλεται
διασπείρει: σκορπίζει, διαδίδει

β) Να γράψετε από ένα αντώνυμο για καθεμιά από τις παρακάτω λέξεις του
κειμένου: υπαρκτό, άρνηση, σίγουρος, προσβάσιμο, λογικό. [Μονάδες 5]

υπαρκτό: ανύπαρκτο
άρνηση: αποδοχή
σίγουρος: αβέβαιος
προσβάσιμο: απρόσιτο, απροσέγγιστο
λογικό: παράλογο

Πανελλήνιες 2012
Β3. α) επίτευγμα, δαμάσει, μετάβαση, πληρότητα, ουσιώδες: Να γράψετε από ένα
συνώνυμο για καθεμιά από τις παραπάνω λέξεις [μονάδες 5]

επίτευγμα: κατόρθωμα
δαμάσει: τιθασεύσει, ελέγξει, χαλιναγωγήσει
μετάβαση: πέρασμα
πληρότητα: ολοκλήρωση
ουσιώδες: καίριο, βασικό

β) έλλογη, κοντά, συνοπτικό, φυσικής, αιχμαλωτίσει: Να γράψετε από ένα

αντώνυμο για καθεμιά από τις παραπάνω λέξεις [μονάδες 5]

έλλογη: άλογη
κοντά: μακριά
συνοπτικό: εκτενές
φυσικής: αφύσικης, τεχνητής
αιχμαλωτίσει: απελευθερώσει

Πανελλήνιες 2013
Β3. α) Να γράψετε ένα συνώνυμο για καθεμιά από τις παρακάτω λέξεις του
κειμένου: ταυτόχρονα, γέννησε, αισθανθεί, πληθαίνουν, ανάλγητη [Μονάδες 5]
ταυτόχρονα: συγχρόνως
γέννησε: προκάλεσε, δημιούργησε
αισθανθεί: νιώσει
πληθαίνουν: αυξάνονται, πολλαπλασιάζονται
ανάλγητη: άπονη

β) Να γράψετε ένα αντώνυμο για καθεμιά από τις παρακάτω λέξεις του
κειμένου: ανούσια, εμφανίζεται, ανέφικτη, πυκνώνει, υψηλά [Μονάδες 5]

ανούσια: ουσιαστική, ουσιώδης

εμφανίζεται: εξαφανίζεται
ανέφικτη: εφικτή
πυκνώνει: αραιώνει
υψηλά: κατώτερα

Πανελλήνιες 2014
Β3. α) Να γράψετε ένα συνώνυμο για καθεμιά από τις παρακάτω λέξεις του
κειμένου: αναλίσκεται, οικουμενική, διαστρεβλώσεις, ολωσδιόλου, ευζωίας.
[Μονάδες 5]

αναλίσκεται: ξοδεύεται
οικουμενική: παγκόσμια, διεθνή
διαστρεβλώσεις: αλλοιώσεις, παραποιήσεις
ολωσδιόλου: εντελώς, τελείως, πλήρως, ολοκληρωτικά, εξ ολοκλήρου
ευζωίας: καλοζωίας, καλοπέρασης, ευδαιμονίας, ευημερίας

β) Να γράψετε ένα αντώνυμο για καθεμιά από τις παρακάτω λέξεις του
κειμένου: κοινόχρηστος, συμμετοχή, αυτοακυρώνεται, γνώση, αδιάκοπης.
[Μονάδες 5]
κοινόχρηστος: ιδιωτικός, ιδιόχρηστος
συμμετοχή: αποχή
αυτοακυρώνεται: αυτοεπιβεβαιώνεται, αυτοεπικυρώνεται
γνώση: άγνοια
αδιάκοπης: ασυνεχούς, διακεκομμένης

Επαναληπτικές Πανελλήνιες

2003
Β3. Να γράψετε ένα συνώνυµο για καθεµιά από τις παρακάτω λέξεις του
κειµένου: απτό, εγχείρηµα, συνασπισµός, συντελείται, ενέχει. [Μον.5]
απτό: χειροπιαστό, συγκεκριμένο
εγχείρημα: τόλμημα, απόπειρα
συνασπισμός: συνεργασία, συμμαχία
συντελείται: πραγματοποιείται, ολοκληρώνεται
ενέχει: εμπεριέχει, κρύβει, έχει, περιέχει

2004
Β3. Να σχηµατίσετε µία πρόταση µε καθεµιά από τις παρακάτω λέξεις του
κειµένου: εύγλωττα, στοχασµός, δυσκίνητη, αναιρείται, κίβδηλο. [Μονάδες 5]
εύγλωττα: Η ομιλία του πρωθυπουργού αποτέλεσε ένα εύγλωττο μήνυμα στήριξης
της ακολουθούμενης πολιτικής.
στοχασμός: Τη στιγμή εκείνη βρισκόταν σε βαθύ στοχασμό και δεν αντιλήφθηκε
τους ανθρώπους που είχαν φτάσει δίπλα του.
δυσκίνητη: Είναι τόσο δυσκίνητοι κι οι δυο τους· ποτέ δεν προγραμματίζουν να
κάνουν κάτι, όλο βαριούνται και δεν έχουν διάθεση για το παραμικρό.
αναιρείται: Το προηγούμενο επιχείρημα προφανώς αναιρείται από την άποψη που
μόλις διατύπωσες.
κίβδηλο: Αποδείχτηκε τελικά πως το υποτιθέμενα χρυσό νόμισμα ήταν κίβδηλο.

2005
Β3. Να σχηματίσετε πρόταση με καθεμιά από τις ακόλουθες λέξεις του
κειμένου: σώφρονα, ευμάρεια, οκνηρία, ακόρεστη, επίγνωση. [Μον.5]
σώφρονα: Η κυβέρνηση ακολουθεί μια σώφρονα πολιτική λιτότητας.
ευμάρεια: Η πρόοδος και η ευμάρεια αποτελούν τους στόχους της πολιτικής μας.
οκνηρία: Ήταν τέτοια η οκνηρία του, ώστε δεν κατόρθωσε ποτέ να παραμείνει σε
μια δουλειά για πολύ καιρό.
ακόρεστη: Ένας βασικός λόγος για τις πολυετείς του σπουδές ήταν η ακόρεστη
φιλομάθειά του.
επίγνωση: Έχει πλήρη επίγνωση της δυσκολίας του εγχειρήματος.

Β4. διατυπώσεις, παραίτηση, υπεροψία, περιφρόνησαν, αντιλήφθηκαν: Από το

δεύτερο συνθετικό των πιο πάνω λέξεων να σχηματίσετε μια νέα σύνθετη
λέξη. [Μονάδες 5]
διατυπώσεις: έκτυπο, ανάτυπο, τυπογραφείο
παραίτηση: απαίτηση
υπεροψία: αυτοψία, οπτικοακουστικός
περιφρόνησαν: καταφρόνηση
αντιλήφθηκαν: εκλαμβάνω, απολαμβάνω

2006
Β3. Να σχηματίσετε πρόταση με καθεμιά από τις επόμενες λέξεις, στο
γραμματικό τύπο που αυτές βρίσκονται μέσα στο κείμενο: καταλυτική,
εξανθρωπίσει, μηχανορράφων, ανεξίτηλα, ευθυκρισίας. [Μονάδες 5]
καταλυτική: Η οικονομική κρίση είχε καταλυτική επίδραση στις επαγγελματικές
προοπτικές μιας ολόκληρης γενιάς.
εξανθρωπίσει: Θα πρέπει οπωσδήποτε να ληφθεί υπόψη το πάγιο αίτημα για ένα
νομοθετικό πλαίσιο που θα εξανθρωπίσει τις συνθήκες κράτησης των μεταναστών.
μηχανορράφων: Οι πρόσφατες φήμες που οδήγησαν σε επιδείνωση του
οικονομικού κλίματος ήταν έργο μηχανορράφων, που αποβλέπουν στο να
εκμεταλλευτούν τις ασταθείς συνθήκες προς όφελός τους.
ανεξίτηλα: Τα ταραγμένα παιδικά του χρόνια άφησαν ανεξίτηλα ίχνη στον
χαρακτήρα του.
ευθυκρισίας: Η ωριμότητα των αποφάσεών του συνιστά απόρροια της ευθυκρισίας
που τον χαρακτηρίζει.

Β4. στενόκαρδος, αποθηριώνεται, καιροσκόπων, ετερόφωτα, ελλανοδίκης: Να

σχηματίσετε μια νέα σύνθετη λέξη, που να έχει ως α΄ συνθετικό της το β΄
συνθετικό των πιο πάνω λέξεων. [Μονάδες 5]
στενόκαρδος: καρδιολόγος
αποθηριώνεται: θηριοδαμαστής
καιροσκόπων: σκοποβολή
ετερόφωτα: φωταγωγία
ελλανοδίκης: δικογραφία, δικηγόρος

2007
Β3. Να σχηματίσετε μια πρόταση με καθεμιά από τις ακόλουθες λέξεις του
κειμένου, σε οποιοδήποτε γραμματικό τύπο τους: μυστηριώδης, άγονη,
ασυδοσία, εναρμονίζει, απαρτίζουν. [Μονάδες 5]
μυστηριώδης: Το έγκλημα τελέστηκε υπό μυστηριώδεις συνθήκες.
άγονη: Η Κάσος βρίσκεται στην άγονη γραμμή.
ασυδοσία: Σε πολλές περιπτώσεις ο δημόσιος τομέας χαρακτηρίζεται από ασυδοσία,
αφού ο κάθε υπάλληλος εμφανίζεται στη δουλειά ό,τι ώρα θέλει.
εναρμονίζει: Η διάσκεψη έχει αποστολή να εναρμονίσει τις απόψεις των συμμάχων.
απαρτίζουν: Η κυβέρνηση απαρτίζεται από βουλευτές δύο κομμάτων.

Β4. σύζευξη, ανακύπτουν, υπεύθυνος, διαλογίζεται, συμφέροντα: Από το δεύτερο

συνθετικό των πιο πάνω λέξεων να σχηματίσετε μια νέα σύνθετη λέξη.
[Μονάδες 5]
σύζευξη: διάζευξη
ανακύπτουν: προκύπτουν
υπεύθυνος: ανεύθυνος
διαλογίζεται: αναλογίζεται, υπολογίζεται, καταλογίζεται
συμφέροντα: διαφέρω, επιφέρω, αναφέρω

2008
Β3. Να γράψετε ένα αντώνυμο για καθεμιά από τις παρακάτω λέξεις:
αφετηρία, αναγκαία, βαναυσότητα, αθόρυβη, εφικτό. [Μονάδες 5]
αφετηρία: τέρμα
αναγκαία: περιττή, άχρηστη, ανούσια
βαναυσότητα: ηπιότητα, ευγένεια
αθόρυβη: θορυβώδης, πολύβουη
εφικτό: ανέφικτο, απραγματοποίητο, ανεδαφικό

2009
Β3. α. Να γράψετε ένα αντώνυμο για καθεμιά από τις παρακάτω λέξεις:
ορθή, άναρθρη, δίκαια, υπεύθυνων, έμμεσα. [Μονάδες 5]
ορθή: λανθασμένη, εσφαλμένη, ακατάλληλη
άναρθρη: έναρθρη
δίκαια: άδικη
υπεύθυνων: ανεύθυνων
έμμεσα: άμεσα, απευθείας

β. Να γράψετε ένα συνώνυμο για καθεμιά από τις παρακάτω λέξεις: επιρροή,
προνόμιο, καθήκον, επικουρικά, μέριμνα. [Μονάδες 5]
επιρροή: επίδραση, επενέργεια, επηρεασμός, επήρεια
προνόμιο: δικαίωμα
καθήκον: χρέος, υποχρέωση, επιταγή
επικουρικά: βοηθητικά
μέριμνα: φροντίδα, ενδιαφέρον, επιμέλεια, έγνοια

Β4. Χωρίς να αλλάξετε το μέρος του λόγου των παρακάτω λέξεων ή

ονοματικών συνόλων να σχηματίσετε από μία δική σας πρόταση με τις
λέξεις: παιδαγωγός, πρόσφορη, επιρροή της τέχνης, πνευματικό αγαθό. [Μονάδες
4]
παιδαγωγός: Στην αρχαία Ρώμη οι παιδαγωγοί ήταν συχνά Έλληνες αιχμάλωτοι,
που ασκούσαν και χρέη ελληνοδιδασκάλου.
πρόσφορη: Οι συνθήκες δεν είναι πρόσφορες για τέτοιου είδους καλλιέργειες.
επιρροή της τέχνης: Η επιρροή της τέχνης είναι εμφανής σε τομείς, όπως είναι ο
κοινωνικός, όπου χάρη σε αυτή ο ρατσισμός έχει δεχτεί ισχυρά πλήγματα.
πνευματικό αγαθό: Η ποίηση αποτελεί ένα πολύτιμο πνευματικό αγαθό, καθώς
επιτρέπει ιδίως στους νέους να βαθύνουν το ενδιαφέρον τους για τα συναισθήματα
των συνανθρώπων τους.

2010
Β3. α) Να γράψετε ένα σ υ ν ώ ν υ μ ο για καθεμιά από τις παρακάτω λέξεις:
αλλαγές, ευάλωτοι, να εκπέμπουν, άνευ, να ανακοπεί. [μονάδες 5]
αλλαγές: μεταβολές, διαφοροποιήσεις, τροποποιήσεις, μεταλλαγές,
μετασχηματισμοί
ευάλωτοι: ευπρόσβλητοι, τρωτοί
να εκπέμπουν: να μεταδίδουν, να διαχέουν
άνευ: χωρίς, δίχως
να ανακοπεί: να διακοπεί, να αναχαιτιστεί, να εμποδιστεί, να συγκρατηθεί, να
περιοριστεί, να παρεμποδιστεί

β) Να γράψετε ένα α ν τ ώ ν υ μ ο για καθεμιά από τις παρακάτω λέξεις:

συχνότερες, επιδεινώνονται, ασφάλεια, αυξανόμενη, παρούσες. [μονάδες 5]
συχνότερες: σπανιότερες
επιδεινώνονται: βελτιώνονται
ασφάλεια: ανασφάλεια, επικινδυνότητα
αυξανόμενη: μειωμένη, ελαττωμένη
παρούσες: απούσες [παρούσες κλιματικές επιδράσεις / παλαιότερες]
2011
Β4. α) Να γράψετε ένα συνώνυμο για καθεμιά από τις παρακάτω λέξεις:
παραφροσύνη, ανημποριάς, συνιστούν, ανεκπλήρωτες, επιδιώκουν. [μονάδες 5]
παραφροσύνη: παράνοια, φρενοβλάβεια
ανημποριά: αδυναμία, εξάντληση, ανικανότητα
συνιστούν: αποτελούν, είναι
ανεκπλήρωτες: απραγματοποίητες
επιδιώκουν: προσπαθούν, επιζητούν, αποσκοπούν, αποβλέπουν

β) Να γράψετε ένα αντώνυμο για καθεμιά από τις παρακάτω λέξεις:

εμπλέκει, αφαιρεί, ερήμην, συχνότατα, ανασφάλεια. [μονάδες 5]
εμπλέκει: αποδεσμεύει, απεμπλέκει
αφαιρεί: προσθέτει
ερήμην: εκούσια, συνειδητά
συχνότατα: σπανιότατα
ανασφάλεια: σιγουριά, ασφάλεια, αυτοπεποίθηση

2012
Β3.α. Να γράψετε από ένα συνώνυμο για καθεμία από τις παρακάτω λέξεις:
εκφράζεται, θάρρος, κύριο, αποφασιστική, παρέχουν. [Μον. 5]
εκφράζεται: εκδηλώνεται, εξωτερικεύεται, φανερώνεται, αντιπροσωπεύεται
θάρρος: τόλμη, αποφασιστικότητα, γενναιότητα, σθένος, κουράγιο
κύριο: βασικό, ουσιώδες, σημαντικό, πρωτεύον, θεμελιώδες, κεφαλαιώδες
αποφασιστική: κρίσιμη, σημαντική, καίρια
παρέχουν: προσφέρουν, χορηγούν, δίνουν

β. Να γράψετε από ένα αντώνυμο για καθεμία από τις παρακάτω λέξεις:
άστοχο, κρύψει, φτώχεια, σωματικές, φυσικό. [Μον. 5]
άστοχο: εύστοχο
κρύψει: αποκαλύψει, φανερώσει
φτώχεια: ευμάρεια, πλούτος
σωματικές: πνευματικές
φυσικό: τεχνητό, αφύσικο
2015-2018

2015
α. Να γράψετε ένα συνώνυμο για καθεμιά από τις παρακάτω λέξεις του κειμένου: εκτυλίσσεται,
κατάλοιπα, επιδίωξη, προσέγγισης, ολοκληρωμένη. Μονάδες 5

β) Να γράψετε ένα αντώνυμο για καθεμιά από τις παρακάτω λέξεις του κειμένου: αναπτυσσόταν,
δράση, ερευνημένων, γνωρίζουμε, ανάδειξης. Μονάδες 5

α) εκτυλίσσεται= διαδραματίζεται, αναπαρίσταται κατάλοιπα= απομεινάρια επιδίωξη= στόχος,

σκοπός προσέγγισης= πλησιάσματος, επαφής ολοκληρωμένη= σφαιρική, πλήρης β)
αναπτυσσόταν≠ συμπυκνωνόταν, συμπιεζόταν δράση≠ παθητικότητα, αδράνεια ερευνημένων≠
ανεξερεύνητων, ανεξιχνίαστων γνωρίζουμε≠ αγνοούμε ανάδειξης≠ υπονόμευσης, υποβάθμισης

2016

α) Να γράψετε ένα συνώνυμο για καθεμιά από τις παρακάτω λέξεις του κειμένου: εγκωμίασαν,
ευχαρίστηση, συναναστροφής, ακατάλυτη, φθείρεται. Μονάδες 5

β) Να γράψετε ένα αντώνυμο για καθεμιά από τις παρακάτω λέξεις του κειμένου: οικεία,
επιδέξιος, ωφέλεια, αξία, αυστηρό.

εγκωμίασαν = εξύμνησαν ευχαρίστηση = ευδαιμονία, τέρψη συναναστροφής = επαφής ακατάλυτη

= σταθερή, αδιάκοπη φθείρεται = αλλοιώνεται β. οικεία ≠ ανοίκεια, αλλότρια επιδέξιος ≠ αδέξιος
ωφέλεια ≠ ζημία αξία ≠ απαξία αυστηρό ≠ επιεική

2017

α) Να ξαναγράψετε τις ακόλουθες προτάσεις του κειμένου, αντικαθιστώντας τις υπογραμμισμένες

λέξεις με άλλες συνώνυμες, χωρίς να αλλάζει το νόημα:

 Η επιστήμη ως αέναος αγώνας του ανθρώπου.

 η επιστήμη παραμένει προσηλωμένη στην κατάκτηση της γνώσης.

 Η προώθηση των φυσικών επιστημών και η έκρηξη της τεχνολογίας [...] εγείρουν απορίες.

 το άγχος και η αγωνία αλλοτριώνουν [...] την πνευματική ολοκλήρωση των ανθρώπων.

 κάθε επιστημονικό επίτευγμα [...] θα αποβεί [...] καταστρεπτικό. Μονάδες 5

β) Να δώσετε τα αντώνυμα των παρακάτω υπογραμμισμένων λέξεων του κειμένου:

 συγκεκριμένο (2η παράγραφος)

 βελτίωσε (2η παράγραφος)

 ευθύνη (4η παράγραφος)

 υλική (4η παράγραφος)

 ελευθερία (4η παράγραφος) Μονάδες 5

α) Η επιστήμη ως αέναος αγώνας του ανθρώπου. (διαρκής, αιώνιος) η επιστήμη παραμένει

προσηλωμένη στην κατάκτηση της γνώσης. (αφοσιωμένη, αφιερωμένη) Η προώθηση των φυσικών
επιστημών και η έκρηξη της τεχνολογίας[…] εγείρουν απορίες. (προκαλούν, δημιουργούν) το άγχος
και η αγωνία αλλοτριώνουν την πνευματική ολοκλήρωση των ανθρώπων. (αλλοιώνουν,
παραποιούν, φθείρουν) κάθε επιστημονικό επίτευγμα[…] θα αποβεί[…] καταστρεπτικό. (ολέθριο,
επιζήμιο)

β) συγκεκριμένο: γενικό, αφηρημένο Βελτίωσε: επιδείνωσε, χειροτέρευσε Ευθύνη: ανευθυνότητα

Υλική: πνευματική, ηθική Ελευθερία: εξάρτηση, υποδούλωση, ανελευθερία

α) Να γράψετε ένα συνώνυμο για καθεμία από τις παρακάτω λέξεις: αρχίζεις, σπουδαιότεροι,
ιδέες, ωραία, μαραγκός. (Μον. 5)

β) Να γράψετε ένα αντώνυμο για καθεμία από τις παρακάτω λέξεις: συχνά, καλύτεροι, ανώτερη,
απαρνιέσαι, άξιος. (Μον. 5)

α) αρχίζεις: ξεκινάς σπουδαιότεροι :σημαντικότεροι ιδέες: απόψεις ωραία :όμορφη μαραγκός:

ξυλουργός

β) συχνά :σπάνια καλύτεροι: χειρότεροι ανώτερη :κατώτερη απαρνιέσαι: υιοθετείς, ενστερνίζεσαι,

ασπάζεσαι άξιος: ανάξιος

2018

α) Να ξαναγράψετε τις ακόλουθες προτάσεις/περιόδους λόγου του κειμένου, αντικαθιστώντας

καθεμιά από τις υπογραμμισμένες λέξεις με μία συνώνυμή της, χωρίς να αλλάζει το νόημα:

 Οι αρχές της ανιχνεύονται στον Αισχύλο και στον Σοφοκλή.

 Η ίδια λέξη [...] σκοπίμως συνάπτεται κάποτε τόσο με την παιδία όσο και με την παιδιά.  [...] το
οποίο, όσο βλέπω στα λεξικά, εμφανίζεται πρώτη φορά στον πλατωνικό Κρίτωνα.  [...]
δημιουργεί σύγχυση εις βάρος και των δύο συντελεστών της κρίσιμης αυτής συζυγίας.

 Από εκεί και πέρα αρχίζουν προφανείς και λανθάνουσες διαφορές [...]. Μονάδες 5

β) Να αντικαταστήσετε καθεμιά από τις παρακάτω λέξεις (υπογραμμισμένες στο κείμενο) με μία
αντώνυμή της:

 αναβαθμίζεται (1η παράγραφος)

 μεταγενέστερη (2η παράγραφος)

 επιτρέπουν (3η παράγραφος)

 ιδιωτική (3η παράγραφος)

 διαφορές (4η παράγραφος) Μονάδες 5

Β3α. ανιχνεύονται: εντοπίζονται συνάπτεται: συνδυάζεται, συνδέεται εμφανίζεται: παρουσιάζεται

συντελεστών: παραγόντων προφανείς: αυτονόητες, ξεκάθαρες β. αναβαθμίζεται: υποβαθμίζεται
μεταγενέστερη: προγενέστερη επιτρέπουν: αποτρέπουν, απαγορεύουν ιδιωτική: δημόσια
διαφορές: ομοιότητες
Η τελεία
Η τελεία ανταποκρίνεται σε σταμάτημα ή κατέβασμα της φωνής. Σημειώνεται στο
τέλος μιας περιόδου και δείχνει πως ό,τι ειπώθηκε έχει ακέραιο νόημα:
Η προηγούμενη διοίκηση καλείται να λογοδοτήσει για τις αυθαιρεσίες της.
Μετά τον πόλεμο η χώρα ξενοκρατήθηκε για μεγάλο χρονικό διάστημα.

Δεν θα έρθω, αποφάσισα. Δεν είναι πρωτότυπο

κάτι να μη διαρκεί. [Ηχογράφηση φειδωλότητας, Κική Δημουλά]

Όταν το σταμάτημα είναι ακόμη μεγαλύτερο και εκφράζουμε μια νέα ιδέα, όχι μόνο
σημειώνουμε τελεία, παρά αρχίζουμε και καινούρια παράγραφο.
Η τελεία χρησιμοποιείται και για να δείξει μια συντομογραφία:
κ. = κύριος, Π.Δ. = Παλαιά Διαθήκη, 480 π.Χ. = προ Χριστού.
Εξαιρούνται κάποιες συντομογραφίες, που δεν την παίρνουν: Α = Ανατολή.
Τελείες σημειώνονται συχνά και σε αριθμούς μεγάλους, ύστερα από κάθε τρία
ψηφία μετρώντας από δεξιά: 13.831.010. Αυτό δεν εφαρμόζεται στις χρονολογίες:
1821.
Η τελεία του τέλους δε σημειώνεται σε τίτλους βιβλίων, σ’ επιγραφές και σ’
επικεφαλίδες.

Σε λογοτεχνικά κείμενα η τελεία μπορεί να χρησιμοποιηθεί για τη δημιουργία

σύντομου, κοφτού λόγου, που μεταδίδει την αίσθηση της εσωτερικής ταραχής και της
εξομολογητικής γραφής.
«Ανεβαίνω στην Αθήνα. Για κακή μου τύχη ήταν η Ριγούλα εκεί. Του Χαρούλη. Με
είδε. Τώρα τι να κάνω. Πήγε η Ριγούλα το είπε στον Χαρούλη. Βάζω ένα μαντίλι. Ε,
αυτοί, αυτοί ήσανε. Αυτοί ξεσηκώσανε τον Νίκο μας. Τέλος πάντων.» [Ορθοκωστά,
Θανάσης Βαλτινός]

Η άνω τελεία
Η άνω τελεία χρησιμεύει για να σημειώνουμε μικρότερη διακοπή απ’ ό,τι
με την τελεία και μεγαλύτερη απ’ ό,τι με το κόμμα. Η άνω τελεία δε
σηματοδοτεί το τέλος περιόδου, αλλά ημιπεριόδου.

Επιμένω σ’ αυτό∙ δεν μπορούσε να με γελάσει∙ όλες μου οι αισθήσεις ήταν οπλισμένες,
και τα έβλεπα όσα μου συνέβαιναν με μάτι οξύτερο από κάθε άλλη φορά στη ζωή μου.
[Ο Εξώστης, Νίκος Καχτίτσης]

Ειδικότερα η άνω τελεία:

α) Μέσα στην περίοδο χωρίζει ομάδες από προτάσεις. Οι προτάσεις αυτές
χωρίζονται αναμεταξύ τους με κόμματα:
Του Αισχύλου σώζονται τρεις τραγωδίες από τον τρωικό κύκλο, ο Αγαμέμνονας, οι
Χοηφόρες, οι Ευμενίδες∙ του Σοφοκλή, ο Αίας, η Ηλέκτρα, ο Φιλοκτήτης∙ του
Ευριπίδη, η Ανδρομάχη, η Εκάβη, οι Τρωάδες, η Ηλέκτρα, ο Ορέστης, η Ελένη, ο
Ρήσος και οι δύο Ιφιγένειες.

β) Στο εσωτερικό μιας φράσης χωρίζει δύο μέρη της που σχετίζονται μεταξύ
τους, αλλά και που έχουν διαφορές, ιδίως όταν το δεύτερο επεξηγεί το πρώτο ή
έρχεται σε αντίθεση μαζί του:
Αυτός δεν ήτανε άνθρωπος∙ ήτανε θεριό, δράκος, του βουνού στοιχειό. Μάνα
ανθρώπου δεν τον έκαμε∙ άνοιξε η γη κι ατόφιο τον ξετίναξε, σα να τη χτύπησε
βροντή. (Βλαχογιάννης)

Σε τι αποσκοπεί ο συγγραφέας με τη χρήση παραδειγμάτων;

Τα παραδείγματα, συνήθως, δίνουν ζωντάνια στο λόγο του συγγραφέα και διευκολύνουν τον
αναγνώστη να κατανοήσει πλήρως τις απόψεις του που έχουν αποδοθεί θεωρητικά.
Καθιστούν το κείμενο πιο οικείο, πιο προσιτό στον αναγνώστη. Αρκεί, βέβαια, να είναι
εύστοχα, να μη διακόπτουν την πορεία της σκέψης του και να μην πλεονάζουν.

Σε τι αποσκοπεί ο συγγραφέας με τη χρήση της διπλής τελείας ( : ) ;

Η διπλή (άνω και κάτω) τελεία σημειώνεται :

 Πριν από λεγόμενα που καταγράφονται αυτούσια ( ενδέχεται να κλείνονται σε

εισαγωγικά ), (παράδειγμα: Ο Αρχιμήδης είπε: «Εύρηκα»).
 Πριν από απαρίθμηση, (παράδειγμα: Υποβιβάστηκαν στη Β΄ Εθνική τρεις ομάδες:
Καλαμαριά, Βέροια και Ατρόμητος).
 Όταν ακολουθεί η ερμηνεία ή το αποτέλεσμα μιας ενέργειας, (παράδειγμα:
Προσπάθησε πολύ και το αποτέλεσμα τον δικαίωσε: πέρασε πρώτος στη σχολή που
επιθυμούσε)
 Έπειτα από πρόταση που αναφέρει γνωμικό , παροιμία.
 Όταν όσα ακολουθούν επεξηγούν αυτά που προηγήθηκαν, (παράδειγμα: Θα γίνουν
όλα όπως τα σχεδιάσαμε: θα πάμε διακοπές και θα περάσουμε υπέροχα)

Σημείωση: η λέξη ύστερα από τη διπλή τελεία γράφεται με κεφαλαίο γράμμα, όταν η διπλή
τελεία έχει τη θέση τελείας.

Σε τι αποσκοπεί ο συγγραφέας με τη χρήση παρομοιώσεων ;

Ο λόγος γίνεται πιο παραστατικός, πιο ζωντανός, εν τέλει πιο πειστικός. Η θέση του
συγγραφέα καθίσταται εύληπτη και κατανοητή. ( Πρέπει να γράψουμε πρώτα τι
παρομοιάζεται με τι , με ποιο σκοπό όσον αφορά στο νόημα του κειμένου και, στη συνέχεια,
να αναφερθούμε στη λειτουργία των παρομοιώσεων στον αναγνώστη ).

Σε τι αποσκοπεί ο συγγραφέας με τη χρήση στατιστικών στοιχείων ;

Προσδίδουν αποδεικτική ισχύ κι εγκυρότητα στο λόγο, αφού αποτελούν ισχυρά τεκμήρια
που συνήθως καθηλώνουν τον αναγνώστη, ο οποίος δύσκολα μπορεί να τα αμφισβητήσει.

Σε τι αποσκοπεί ο συγγραφέας με τη χρήση της κάθετης γραμμής [ / ] ;

Η κάθετη γραμμή με συνώνυμες λέξεις :

 Δίνει έμφαση

Διευρύνει την έννοια ( π.χ. εμπορικό / οικονομικό)

Σε τι αποσκοπεί ο συγγραφέας με τη χρήση της άνω τελείας και της τελείας;

Η άνω τελεία χρησιμοποιείται, για να σημειώνουμε μικρότερη διακοπή από την τελεία και
μεγαλύτερη από το κόμμα. Ειδικότερα, η άνω τελεία χρησιμοποιείται στο εσωτερικό μιας
περιόδου στις εξής περιπτώσεις:

 Για να διακρίνει στο εσωτερικό της περιόδου μία πρόταση, η οποία αποτελεί
επεξήγηση (διευκρίνιση) – συμπλήρωση των προηγουμένων ή αντίθεση προς τα
προηγούμενα ( στις περιπτώσεις αυτές συνήθως λείπει ο επεξηγηματικός ή
αντιθετικός σύνδεσμος ).
 Μετά από δύο τελείες, για να χωρίσει μεταξύ τους ημιπεριόδους, οι οποίες
αποτελούν επιμερισμένες επεξηγήσεις των προηγουμένων.
 Καθιστά το ύφος κοφτό, προσωπικό και δίνει έμφαση στο λόγο.
 Όταν υπάρχει απαρίθμηση στοιχείων.
 Πολλές φορές χρησιμοποιείται από το συγγραφέα ( όταν διαθέτει ποιητική
ιδιοσυγκρασία ), για να προσδώσει μια στοχαστική ατμόσφαιρα, αφήνοντας χρονικά
περιθώρια στον αναγνώστη να προβληματιστεί.

Η τελεία σηματοδοτεί την ολοκλήρωση ενός πλήρους νοήματος. Το τμήμα του λόγου που
μεσολαβεί από τελεία σε τελεία ονομάζεται περίοδος, (παράδειγμα: Θα βγούμε το Σάββατο)

Το κόμμα
Το κόμμα χρησιμεύει συνήθως για να σημειώσουμε λογικό χωρισμό και
μικρό σταμάτημα στο εσωτερικό της περιόδου, ή σε μεγαλύτερες φράσεις για
να δώσουμε ευκαιρία σε αναπνοή, είτε για να βοηθήσουμε το σωστό διάβασμα (λ.χ.
σε κείμενα θεατρικά, βιβλία διδαχτικά) ή για να προκαλέσουμε προσδοκία.
Το κόμμα είναι το πιο συχνό σημείο στίξης. Βοηθά σημαντικά να καταλάβουμε ένα
κείμενο, ενώ η κακή του μεταχείριση δημιουργεί συχνά παρανοήσεις. Δεν πρέπει να
γίνεται κατάχρησή του, συχνά όμως είναι απαραίτητο. Αναγράφονται εδώ οι
κυριότερες περιπτώσεις που πρέπει ή που μπορούμε να το χρησιμοποιούμε.

Το κόμμα χρησιμεύει για να χωρίζουμε:

1. Μέσα στην πρόταση:

α) Όμοιους αναμεταξύ τους όρους, όταν τους παραθέτουμε ασύνδετους. Οι
όροι αυτοί μπορεί να είναι υποκείμενα, κατηγορούμενα, επιθετικοί
προσδιορισμοί, αντικείμενα ή ό,τι άλλο.
Γέροι, γυναίκες, παιδόπουλα, όσοι δεν παίζουν με τ’ άρματα, βρίσκονται όλοι εδώ.
[Σουλιώτες, Μιχαήλ Περάνθης]

Το νερό ήταν γλυκό, δροσερό, πεντακάθαρο. – Μας πρόσφερε ψωμί, σύκα,

πορτοκάλια, κρασί. (Καρκαβίτσας)

Αίφνης ονειροδίαιτο, τρελά γενναίο, καλλονό, νόθο παιδί αγνώστων παραγόντων [Το
τελευταίο σώμα μου, Κική Δημουλά]

Τη μετοχική πρόταση τη χωρίζουμε με κόμματα μόνο όταν μπαίνει σαν

επεξήγηση ή όταν είναι μεγάλη:
Δεν είναι δυνατό να περάσει έτσι όλη του τη ζωή, παίζοντας ή διασκεδάζοντας.
Κρατώντας ανθισμένα κλαδιά μυγδαλιάς και πλήθος πολύχρωμα λουλούδια του
βουνού στην αγκαλιά της, μπήκε γελαστή μέσα στην κάμαρα.
Γράφουμε όμως: Πηγαίνει κουτσαίνοντας. / Θέλοντας και μη θα έρθει.

Και τα ρήματα που έχουν το ίδιο υποκείμενο, όταν είναι ασύνδετα,

χωρίζονται με κόμμα:
Πηδάει στη βάρκα, σηκώνει την άγκυρα, ανοίγει το πανί, κάθεται στο τιμόνι και βάζει
πλώρη για το αντικρινό νησί.

Ακούω κούφια τα τουφέκια,

ακούω σμίξιμο σπαθιών,
ακούω ξύλα, ακούω πελέκια,
ακούω τρίξιμο δοντιών. (Δ. Σολωμός)

Στην απαρίθμηση επιθέτων μπρος από ένα ουσιαστικό το κόμμα μπαίνει

και πριν από το τελευταίο επίθετο, όταν αυτό προσδιορίζει το ουσιαστικό
ακριβώς όπως και τ’ άλλα:
Με αργά, βαριά, κουρασμένα βήματα.
Αλλά δεν μπαίνει όταν το τελευταίο επίθετο αποτελεί με το ουσιαστικό
έννοια που την προσδιορίζουν τα προηγούμενα επίθετα:
Ένα ωραίο άσπρο τριαντάφυλλο. / Με κέρασε κόκκινο παλιό κρασί.

Με κόμμα χωρίζουμε την παράθεση και κάθε είδος επεξήγηση:

Άρχισε μια βροχή, κατακλυσμός.
Ο Όλυμπος, το ψηλότερο βουνό της Ελλάδας, ήταν κατοικία των θεών.
Πήγε περίπατο με τη θεία του, την αδερφή του πατέρα του.

β) Την κλητική:
Πήρα το γράμμα σου, αγαπητέ μου Κώστα, και χαίρομαι που είσαι καλά.
Μάλιστα, κύριε, ήμουν εκεί.

γ) Ένα μόριο ή ένα βεβαιωτικό (ή αρνητικό) επίρρημα στην αρχή της

περιόδου, που χρησιμεύει για να τη συνδέσει με τα προηγούμενα:
Ναι, θα φύγω. / Όχι, δε θέλω. / Καλά, θα σε ειδοποιήσω. / Τότε, θα συμφωνήσουμε
(δηλ. αφού είναι έτσι). / Έτσι, κανένας δεν ευχαριστήθηκε (δηλ. αφού έγινε έτσι).

Όχι, δεν παίρνω άλλο διαταγές.

Όταν μου λέγανε τα σύννεφα ταξίδευε
ταξίδευα
κι όταν μου λέγανε τα όνειρα περίμενε
περίμενα.
Όχι, δεν παίρνω άλλο διαταγές.
Τα δούλεψα πιστά τα διαλυτά. [Μεσιτείες, Κική Δημουλά]

2. Μέσα στην περίοδο:

α) Μπορούμε να χωρίζουμε από τις κύριες τις επιρρηματικές
δευτερεύουσες προτάσεις – τις αιτιολογικές, τις τελικές (εκτός όταν εισάγονται
με το να), συμπερασματικές, υποθετικές, εναντιωματικές, χρονικές ή που εισάγονται
με το χωρίς να, ιδίως όταν αυτές προηγούνται ή όταν είναι μεγάλες:
Δεν πρέπει να ξεκινήσουμε, γιατί ο καιρός άρχισε να χαλά.
Αν θέλεις, έλα. / Αν νομίζεις πως αυτό θα ωφελήσει, γράψε του αμέσως.
Όταν χάθηκε ο πατέρας, φρόντισε για όλα εκείνος.
Χωρίς να το καταλάβω, μου πήραν το πορτοφόλι μου.

β) Χωρίζουμε πάντοτε τις προσθετικές αναφορικές προτάσεις, που δεν

είναι απαραίτητο συμπλήρωμα της κύριας:
Μίλησε για την πατρίδα του, που μας ήταν άγνωστη.
Ο αδερφός μου, που ξέρεις πόσο σε αγαπάει, χρειάζεται τώρα τη βοήθειά σου.

Δεν τις χωρίζουμε, όταν αποτελούν αναγκαίο προσδιορισμό στον όρο που
προσδιορίζουν:
Η δύση που είδαμε χτες θα μας μείνει αξέχαστη.
Το υλικό από το οποίο κατασκευάζονται οι στολές των πυροσβεστών έχει υποστεί
ειδική αντιπυρική επεξεργασία.
Οι ζώνες ασφαλείας οι οποίες τοποθετούνται σήμερα στα αυτοκίνητα είναι πολύ πιο
εξελιγμένες τεχνολογικά από εκείνες των αεροπλάνων.
Πότε θα κάνουμε το ταξίδι που με έταξες;

Η ίδια αναφορική πρόταση έχει διαφορετικό νόημα σε μια φράση ως

προσθετική από ό,τι ως αναγκαίος προσδιορισμός:
Πέταξαν τα ροδάκινα, που είχαν σαπίσει (προσθετική: Είχαν σαπίσει όλα τα
ροδάκινα).
Πέταξαν τα ροδάκινα που είχαν σαπίσει (αναγκαίος προσδιορισμός: Είχαν σαπίσει
μερικά, και αυτά μόνο πέταξαν).

Τις ειδικές, τις πλάγιες ερωτηματικές και τις ενδοιαστικές προτάσεις δεν
τις χωρίζουμε από τις κύριες:
Έγραψε πως φτάνει σε δύο μέρες. / Είναι βέβαιο πως θα χιονίσει.
Δε μου είπες αν γύρισε ο πατέρας. / Φοβάμαι μήπως βρούμε δυσκολίες.

Οι προτάσεις αυτών των ειδών είναι ενωμένες στενά με την κύρια, καθώς υποκείμενο
και ρήμα, ρήμα και άμεσο αντικείμενο, ρήμα και επίρρημα.
Μόνο όταν μια τέτοια πρόταση είναι επεξηγηματική, παίρνει κόμμα:
Αυτό ποτέ δεν το άκουσα, πως βουλευτής παραιτήθηκε της αποζημίωσής του.

Χωρίζουμε με κόμμα και τις παρένθετες προτάσεις:

Μα κι εκείνη, καθώς άκουσα, την έχεις αρραβωνιασμένη. (Καρκαβίτσας)

Στην αφήγηση μπαίνουν κόμματα στη θέση των εισαγωγικών ή μέσα στην
αφήγηση σε λόγια που δεν ανήκουν σ’ αυτή:
Εκείνη, μας είπε ο Στέργιος σοβαρά και με συλλογή, ήταν η μεγαλύτερη τρομάρα μου.
(Εφταλιώτης)

Χωρίζουμε με κόμμα τις ισοδύναμες προτάσεις, κύριες ή δευτερεύουσες,

όταν είναι ασύνδετες:
Αίνιγμα δανείστηκα, αίνιγμα επέστρεψα. [Άφησα να μην ξέρω, Κική Δημουλά]

Όταν η σύνδεση είναι συμπλεκτική ή διαχωριστική, δε χρειάζεται συνήθως

κόμμα. Όταν είναι αντιθετική μπορεί αυτό να μπαίνει, ιδίως όταν είναι μεγάλη:
Ερχόταν συχνά σπίτι και τότε το σπίτι βούιζε από τραγούδια.
Είναι μικρός μα χειροδύναμος.
Δε χρειάζεται συνήθως κόμμα πρόταση που εισάγεται με το παρά σα
δεύτερος όρος σύγκρισης (εκτός αν είναι πολύ μεγάλη):
Κάλλιο αργά παρά ποτέ.

Σε διάφορες ωστόσο περιστάσεις μπαίνει κόμμα και πριν από το και.

Αυτό γίνεται:

α) όταν μεσολαβεί δευτερεύουσα πρόταση:

Ο πατέρας γύρισε στο σπίτι όταν έκλεισε το γραφείο, και η μητέρα έστρωσε το
τραπέζι.
β) όταν το και ενώνει όλα τα προηγούμενα με τα παρακάτω ή τα ενώνει με
διαφορετικό τρόπο:
Τέτοιος πόλεμος είναι τίμιος και φυσικός, και δεν έχεις να πεις τίποτα.
Μα την άλλη μέρα σηκώθηκε φουρτούνα κι έπνιξε τα εκατό καράβια και χάθηκε το
χρυσάφι, και ο γεροβασιλιάς έμεινε φτωχός με τις δυο του έμορφες κόρες άπροικες.
(Π. Δέλτα)
γ) όταν με το κόμμα διευκολύνεται το σωστό διάβασμα:
Ζητώ την άδεια να ρίξω κι εγώ, και ο Ερμογένης μου το επιτρέπει.

Οι παραπάνω κανόνες για το κόμμα, όπως και οι κανόνες για τη στίξη

γενικά, δεν είναι απόλυτοι. Κάποτε παραλείπουμε ένα κόμμα που κανονικά θα
έπρεπε να μπει, ή θέτουμε κόμμα εκεί που κανονικά θα παραλειπόταν, για ν’
αποφύγουμε παρεξηγήσεις.
Στη φράση: «Όμορφη και ψηλή, με πολύ μαύρα μαλλιά, γυαλιστερά, και φλογερά
μάτια», το κόμμα είναι απαραίτητο μετά τη λέξη γυαλιστερά, μολονότι ακολουθεί και,
γιατί αλλιώς θα μπορούσε κανείς να το συνάψει με τα μάτια.
Χωρίς κόμμα δυσκολεύεται κανείς να καταλάβει αμέσως φράσεις καθώς η
ακόλουθη:
Αντίς ν’ απλώσουνε χέρι αδερφικό μαχαίρι κρύβουνε στον κόρφο τους.

Κάποτε υπάρχει διαφορά στην ίδια φράση ανάλογα με τη θέση που έχει το
κόμμα: Καλά, θα πάμε. // Καλά θα πάμε.

Το κόμμα δεν έχει μόνο λογική αξία. Το χρησιμοποιούμε για λόγους

εκφραστικούς, λ.χ. για να κάμουμε τον αναγνώστη να προσέξει μια λέξη ή
φράση.
Η χρήση του κόμματος είναι αδύνατο να κανονιστεί παντού. Όχι μόνο γιατί
δεν είναι δυνατό να προβλεφθούν όλες οι περιπτώσεις, αλλά και επειδή τη χρήση του
τη ρυθμίζει η υποκειμενική κρίση εκείνου που το γράφει και το είδος των
γραφομένων. Έχει κάποια αντιστοιχία με τον τόνο της φωνής. Η σωστή χρήση δεν
αποκλείει άλλωστε την ελαστικότητα στην έκτασή της και αυτή απόκειται στην
προσωπική εκτίμηση.
Στον ποιητικό λόγο μάλιστα μπορεί να παραλείπεται, ακόμη κι όταν η χρήση του θα
ήταν θεμιτή.

Θ’ άρπαζα θα έδιωχνα θ’ ανέβαζα

θα ποδοπατούσα θα φοβέριζα θα σκόρπιζα θα νόμιζα
θα γκρέμιζα και σε τρεις μέρες θα ξανάχτιζα
θα με τρέμαν οι στερήσεις. [Η ταχεία ανάρρωση της απληστίας, Κική Δημουλά]
Η διπλή τελεία
Η διπλή τελεία μπαίνει για να δείξει τη στενή σχέση μερών του λόγου που τα χωρίζει.
Αυτό γίνεται:

α) Εμπρός από τα λόγια που αναφέρονται κατά λέξη και που κλείνονται σε
εισαγωγικά:
Ο Χριστός είπε: «ἀγαπᾶτε τούς ἐχθρούς ὑμῶν».

Κι εσύ τι κάθεσαι;
Καιρός να μπεις κι εσύ στα αλλαγμένα.
Να γίνεις ό,τι αναρωτιόμουν πέρυσι:
«ποιος ξέρει τ’ άλλο μου φθινόπωρο;».
Καιρός να γίνεις «τ’ άλλο μου φθινόπωρο». [Οι αποδημητικές «Καλημέρες», Κική
Δημουλά]

β) Εμπρός από μια απαρίθμηση, μια ερμηνεία, ένα επακόλουθο:

Και το αποτέλεσμα: έχασε όλα του τα λεφτά.

Φωνάζω τη στάχτη
να με ξαρματώσει.
Καλώ τη στάχτη
με το συνθηματικό της όνομα: Όλα. [Απροσδοκίες, Κική Δημουλά]

Το αυστηρώς φρουρούμενο μέλλον

κι η αρπαγή του στο τέλος
απ’ αυτό:

Το ανώφελο. [Τύχη κοινή, Κική Δημουλά]

γ) Έπειτα από πρόταση που αναφέρει γνωμικό, παροιμία:

Η παροιμία λέει: άκουγε πολλά και λέγε λίγα.
Β. Η ΑΝΩ ΤΕΛΕΙΑ

Άνω τελεία (·) (παυστικό σημείο στίξης: σταμάτημα της φωνής λίγο μικρότερη από την
τελεία και λίγο μεγαλύτερη από το κόμμα) βάζουμε για να φτιάξουμε ημιπεριόδους, δηλαδή
για να συνδέσουμε δύο κομμάτια μιας περιόδου που είναι συνδεδεμένα νοηματικά και έχουν
κάποια σχετική αυτοτέλεια (Ο καθηγητής εξήγησε τι πρέπει να κάνουμε· σκοπός είναι να
συμπληρώσουμε σωστά το ερωτηματολόγιο).
Ειδικότερα η άνω τελεία μπαίνει:
1. Μέσα στην περίοδο χωρίζει ομάδες από προτάσεις. Οι προτάσεις αυτές χωρίζονται
μεταξύ τους με κόμματα, π.χ.: Του Αισχύλου σώζονται τρεις τραγωδίες από τον τρωικό
κύκλο, ο Αγαμέμνονας, οι Χοηφόρες, οι Ευμενίδες· του Σοφοκλή, ο Αίας, η Ηλέκτρα και ο
Φιλοκτήτης.
2. Στο εσωτερικό μιας φράσης χωρίζει δυο μέρη της που σχετίζονται μεταξύ τους, αλλά και
που έχουν διαφορές, ιδίως όταν το δεύτερο επεξηγεί ή έρχεται σε αντίθεση με το πρώτο,
π.χ.: Αυτός δεν είναι άνθρωπος· είναι ζώο.
Η άνω τελεία και τα άλλα σημεία της στίξης:
Όταν υπάρχουν στην πρόταση εισαγωγικά ή παρένθεση, η άνω τελεία σημειώνεται έξω από
την παρένθεση ή τα εισαγωγικά.

Γ. ΤΟ ΚΟΜΜΑ

Κόμμα (,) (παυστικό σημείο στίξης: μικρότερο σε σχέση με την τελεία σταμάτημα της
φωνής) βάζουμε στις εξής περιπτώσεις:

1. Όταν έχουμε ασύνδετο σχήμα, όταν δηλαδή παρατάσσονται είτε ασύνδετες λέξεις ή
φράσεις (Ο καθηγητής σήμερα ζήτησε από την Άννα, τον Γιώργο, τον Χρήστο και την
Κάλια να διαβάσουν το μάθημα.) είτε όμοιες προτάσεις (Το πρωί ξύπνησα στις 7:00, πήρα
πρωινό, ετοίμασα τα βιβλία μου, ανέβηκα στο σχολικό και πήγα σχολείο.»

2. Στην παρατακτική αντιθετική σύνδεση, και κυρίως πριν από τον αντιθετικό σύνδεσμο
αλλά (Του το είπα, αλλά δεν ήρθε)

3. Στις κύριες παρενθετικές προτάσεις, πριν και μετά από αυτές (Η γνώση, πρόσθεσε ο
καθηγητής, ανοίγει νέους ορίζοντες στη σκέψη μας) κ.λπ.

4.Στις παρενθετικές φράσεις (Η κατάσταση, κατά την άποψή μου, είναι πολύ δύσκολη.)

5.Στην υποτακτική σύνδεση:

• Πριν από τις δευτερεύουσες επιρρηματικές προτάσεις, όταν η δευτερεύουσα πρόταση
δηλώνει κάποια επιρρηματική σχέση (αιτία, χρόνο, υπόθεση κ.λπ.), π.χ. «Αυτό ήταν
απαραίτητο, επειδή η περιοχή ήταν πολύ εκτεθειμένη σε πειρατικές επιδρομές.»
• Στις δευτερεύουσες ονοματικές προτάσεις, βάζουμε κόμμα μόνο όταν αυτές έχουν θέση
ονοματικού προσδιορισμού και ειδικότερα επεξήγησης, π.χ. «Φοβάμαι και τούτο, μήπως
αποτύχω». Στις περιπτώσεις που οι ονοματικές προτάσεις έχουν θέση υποκειμένου,
αντικειμένου ή κατηγορούμενου δεν βάζουμε κόμμα, π.χ. «Φοβάμαι μήπως αποτύχω» ή
πρόκειται για πλάγιες ερωτηματικές προτάσεις όταν προηγούνται του ρήματος: Το τι
απέγινε, είναι μια άλλη ερώτηση . Αλλά: Είναι μια άλλη ερώτηση το τι απέγινε
• Στις δευτερεύουσες αναφορικές προτάσεις βάζουμε κόμμα, όταν αυτές είναι
α)επιρρηματικές που προσδιορίζουν κάποιον όρο πλην του ρήματος, π.χ. «Πήγα στο σπίτι,
όπου γεννήθηκα», β) ονοματικές επιθετικές προσθετικές/παραθετικές/μη
περιοριστικές(λειτουργούν ως επιθετικός προσδιορισμός στη λέξη που αναφέρονται και
παραθέτουν μια λεπτομέρεια που δε θεωρείται απαραίτητη για τη διάκριση και τον επακριβή
προσδιορισμό αυτής), π.χ. «Έχασα το κινητό, το οποίο μού χάρισε ο πατέρας μου».
Δε βάζουμε κόμμα στις υπόλοιπες περιπτώσεις: α) στις επιρρηματικές που προσδιορίζουν
άμεσα το ρήμα, π.χ. «Πήγαινε όπου θέλεις», β) στις ελεύθερες ονοματικές αναφορικές που
έχουν θέση υποκειμένου, αντικειμένου ή κατηγορούμενου, π.χ. «Διάβασα όσα μου είπες»,
β) στις επιθετικές αναφορικές που είναι προσδιοριστικές/περιοριστικές (η πληροφορία
αναγκαία για τον προσδιορισμό-κατανόηση της λέξης στην οποία αναφέρεται), π.χ. «Στην
κατηγορία αυτή ανήκουν αριθμοί οι οποίοι είναι ζυγοί»

6. Στην επεξήγηση ή παράθεση, πριν και μετά τη λέξη (Ο φίλος μου, ο Μάκης, αγόρασε
καινούργιο κινητό / Ο Μάκης, ο φίλος μου, αγόρασε καινούργιο κινητό.)

7. Στους αριθμούς για τη διάκριση των δεκαδικών ψηφίων (Το αγόρασα 150, 70 Ευρώ)

8. Στο αναφορικό «ό,τι»

9. Στη κλητική προσφώνηση (Άννα, έλα γρήγορα) και όταν αυτή είναι μέσα στην πρόταση
(παρένθετη προσφώνηση) το κόμμα μπαίνει πριν και μετά τη λέξη (Γιατί, μπαμπά, τρέχεις;)

10. Στα προτασιακά-κειμενικά επιρρήματα ή μόρια, αν βρίσκονται μέσα στην πρόταση,

πριν και μετά από αυτά (Ο φίλος μου, λοιπόν, αποφάσισε να φύγει), ή αν βρίσκονται στην
αρχή (το ίδιο ισχύει και για προτασιακά μόρια), π.χ. «Ναι, θα έρθω / Βέβαια, θα έρθω».
Ο γενικός κανόνας που ορίζει ένα επίρρημα ή οτιδήποτε άλλο έχει επιρρηματική χρήση (π.χ.
όχι, μπα κ.λπ.) ως προτασιακό-κειμενικό επίρρημα είναι να προσδιορίζει το σύνολο της
πρότασης (είναι δηλαδή προσδιορισμός της πρότασης) ή ένα ευρύτερο τμήμα κειμένου και
να υπηρετεί τη συνοχή του κειμένου, λειτουργώντας ως κειμενικός δείκτης, παραπέμποντας
δηλαδή τον δέκτη σε πληροφορίες που προηγούνται ή έπονται.
Δεν θεωρείται προτασιακό ένα επίρρημα το οποίο προσδιορίζει το ρήμα της πρότασης ή ένα
όρισμα αυτής.
Υπό την έννοια αυτή, όταν το "επίσης, ακόμη, όμως, ωστόσο" και πολλά άλλα
προσδιορίζουν ολόκληρη την πρόταση ή ένα ευρύτερο τμήμα κειμένου, παίρνουν κόμμα
είτε βρίσκονται στην αρχή της πρότασης είτε μέσα σ΄ αυτήν.

11) Τους όρους μιας πρότασης που συνδέονται με τους συνδέσμους μήτε, ούτε, όταν είναι
περισσότεροι των δυο, π.χ.: Ούτε ο Κώστας, ούτε ο Γιάννης, ούτε Μαρία ήρθαν.

12) Τον σύνδεσμο και, όταν αυτός έχει σημασία συνδέσμου που χρειάζεται κόμμα, π.χ.:
Πήγαινε στο καλό, και (= γιατί) δε σ' έχω ανάγκη.

Η. Η ΔΙΠΛΗ ΤΕΛΕΙΑ

Διπλή τελεία (ή άνω-κάτω τελεία, ή άνω-κάτω στιγμή, ή δίστιγμο ή δύο τελείες) (:)
(παυστικό σημείο στίξης: προσωρινή παύση της φωνής) βάζουμε:
α) για να παραθέσουμε ένα σύνολο-κατάλογο στοιχείων (Αγόρασα: βιβλία, μολύβια και
κόλλες αναφοράς.),
β) για να παραθέσουμε κατά λέξη σε ευθύ λόγο κάτι που είπε κάποιος ή είναι παράθεμα από
ξένο κείμενο ή απόφθεγμα ή παροιμία (Ο καθηγητής είπε: «όποιος δεν …»),
γ) για να συνδέσουμε δύο προτάσεις, από τις οποίες η δεύτερη επεξηγεί ή είναι αποτέλεσμα
της πρώτης (π.χ.: Σκεπτόμουν και τούτο: να φύγω… / Η γνώση έχει μεγάλη σημασία για τον
άνθρωπο: τον βοηθάει να σκεφτεί καλύτερα, να αντιμετωπίσει την πραγματικότητα…»).

ΙΒ. Η ΠΛΑΓΙΑ ΓΡΑΜΜΗ

Πλάγια γραμμή (/) (παυστικό σημείο στίξης) βάζουμε κυρίως για να δηλώσουμε διάζευξη
(«ή») (Ο ακροατής/αναγνώστης πρέπει να αντιστέκεται στην προπαγάνδα των μέσων
ενημέρωσης)
Τελεία
Χρησιμοποιείται για να δηλώσει:

1. το τέλος μια περιόδου.

2. συντομογραφίες: Η κ. Παπαδοπούλου παρουσίασε το έργο της.
3. αριθμούς που αποτελούνται από περισσότερα από τρία ψηφία:7.350
4. τον χωρισμό της ώρας από τα λεπτά:9.15

Άνω τελεία
Χρησιμοποιείται για να δηλώσει:

μια παύση του λόγου που διαρκεί λιγότερο από την τελεία και περισσότερο από το
κόμμα. Χρησιμοποιείται στο τέλος μιας περιόδου και στην αρχή μιας άλλης, η οποία
συμπληρώνει ή διασαφηνίζει το νόημα της πρώτης: Η έκπληξη του δεν ήταν μεγάλη·
περίμενε τον ερχομό της.
Η άνω τελεία καθιστά το ύφος κοφτό προσωπικό και δίνει έμφαση στο λόγο.

Διπλή τελεία
Χρησιμοποιείται για :

1. να εισαγάγει παράθεμα που περιέχει τα λόγια κάποιου, ακριβώς όπως τα

είπε: Μπήκε στην αίθουσα και είπε: «Αύριο θα πάμε εκδρομή».
2. να εισαγάγει απαρίθμηση όρων: Τα μεγαλύτερα ελληνικά νησιά είναι τα
εξής: η Κρήτη και η Εύβοια.
3. για να εισαγάγει την εξήγηση ή το αποτέλεσμα: δεν εργάστηκε ποτέ του. Και
το αποτέλεσμα: δεν κατάφερε τίποτα.
4. να αναφέρει γνωμικό ή παροιμία.

Παύλα
Χρησιμοποιείται για να δηλώσει την αλλαγή προσώπου σ’ ένα διάλογο.

Κάθετη γραμμή
Χρησιμοποιείται σε συνώνυμες λέξεις για να δώσει έμφαση και να διευρύνει την
έννοια: ποιητικό/λογοτεχνικό.

Άνω τελεία (·)

Σημειώνεται για να δηλώσει:
– το τέλος ημιπεριόδου
Η ημιπερίοδος έχει μεν νοηματική αυτοτέλεια, όχι όμως και ολοκληρωμένο
νόημα. Για να ολοκληρωθεί, είναι απαραίτητο και το τμήμα του λόγου που
ακολουθεί.
Διπλή τελεία (:)
Χρησιμοποιείται για:
– να εισαγάγει παράθεμα
– να εισαγάγει κατάλογο στοιχείων
– να εισαγάγει γνωμικό, παροιμία κ.τ.λ.
– να συνδέσει προτάσεις από τις οποίες η δεύτερη επεξηγεί την πρώτη ή είναι
αποτέλεσμα της πρώτης
– να γίνει διάκριση μεταξύ θέματος και σχολίου σε κείμενα επιγραμματικού
χαρακτήρα

Παύλα (-)
Χρησιμοποιείται για να δηλώσει:
– την εναλλαγή προσώπων στο διάλογο
– το διάστημα μεταξύ δυο ορίων
– την ένωση στοιχείων
– τη διάζευξη

1.Να εντοπίσετε στο κείμενο δείγματα «ειδικής γλώσσας ή ορολογιας» και να

δικαιολογήσετε τη χρήση τους.
Σαφήνεια, ακρίβεια, που προκύπτει λόγω της πολυσημίας της γλώσσας. Επιστήμη,
εξειδίκευση , επισημότητα,κλπ

2. Σε τι αποσκοπεί ο συγγραφέας με τη χρήση παραδειγμάτων;

Τα παραδείγματα συνήθως δίνουν ζωντάνια, γλαφυρότητα, παραστατικότητα στο λόγο του
συγγραφέα . Διεγείρουν το ενδιαφέρον και διευκολύνουν τον αναγνώστη να κατανοήσει
πλήρως τις απόψεις του που έχουν αποδοθεί θεωρητικά. Καθιστούν το κείμενο πιο οικείο,
πιο προσιτό στον αναγνώστη. Αρκεί βέβαια να είναι εύστοχα, να μην διακόπτουν την πορεία
της σκέψης του και να μην πλεονάζουν.

3. Σε τι αποσκοπεί ο συγγραφέας με τη χρήση παρομοιώσεων;

Ο λόγος γίνεται πιο παραστατικός, πιο ζωντανός, εν τέλει πιο πειστικός. Η θέση του
συγγραφέα καθίσταται εύληπτη και κατανοητή. Διεγείρεται το ενδιαφέρον του
αναγνώστη.(Πρέπει να γράψουμε πρώτα τι παρομοιάζεται με τι, με ποιο σκοπό όσον αφορά
το νόημα του κειμένου και, στη συνέχεια, να αναφερθούμε στη λειτουργία των
παρομοιώσεων στον αναγνώστη.)
6. Σε τι αποσκοπεί ο συγγραφέας με τη χρήση άνω τελείας;
Η άνω τελεία χρησιμοποιείται
- στο χωρισμό δύο μερών μιας φράσης που συνδέονται με τη νοηματική σχέση της
αντίθεσης
- στο τέλος μιας ημιπεριόδου και στην αρχή μιας άλλης, η οποία συμπληρώνει ή
διευκρινίζει/επεξηγεί την πρώτη
- . στην περίπτωση απαρίθμησης στοιχείων
Ας σημειωθεί ότι μπορεί να χρησιμοποιηθεί από το συγγραφέα (όταν διαθέτει ποιητική
ιδιοσυγκρασία) για να προσδώσει στοχαστική ατμόσφαιρα, αφήνοντας χρονικά περιθώρια
στον αναγνώστη να προβληματιστεί.
7. Σε τι αποσκοπεί ο συγγραφέας όταν χρησιμοποιεί ευθύ λόγο;
0 ευθύς λόγος προσδίδει ζωντάνια αμεσότητα και παραστατικότητα στο κείμενο, δημιουργεί
ένα κλίμα οικειότητας με τον αναγνώστη και τον βοηθάει να βιώσει άμεσα τις απόψεις που
μεταφέρονται. Σπάει η μονοτονία του λόγου με αποτέλεσμα να ελκύεται το ενδιαφέρον του
αναγνώστη.
8. Σε τι αποσκοπεί ο συγγραφέας με τη χρήση α' πληθυντικού προσώπου;
Το α' πληθυντικό πρόσωπο χαρίζει έναν οικείο τόνο στο λόγο, τον κάνει πιο άμεσο, ζωντανό
και παραστατικό, ενώ προσδίδει και καθολικότητα στο πρόβλημα - φαινόμενο στο οποίο
αναφέρεται ο συγγραφέας. Μάλιστα, καθώς θέτει και τον εαυτό του ως συμμέτοχο ή θύμα,
δεν υποτιμά τον αναγνώστη. Αντίθετα, τον καθιστά πιο δεκτικό κι έτσι ο λόγος του κερδίζει
σε πειστικότητα. Έτσι ο συγγραφέας αποφεύγει το αρκετά συχνά εγωιστικό και
υποκειμενικό α΄ ενικό αλλά και το διδακτισμό του β΄ προσώπου και κάνει ένα βήμα για να
κερδίσει το ενδιαφέρον και την αποδοχή του αναγνώστη του.
9. Σε τι αποσκοπεί ο συγγραφέας με τη χρήση αναλογιών;
Συνήθως με τις αναλογίες ο συγγραφέας δίνει πιο παραστατικά τις θέσεις του. Διευκολύνει
τον αναγνώστη να κατανοήσει την έννοια ή το φαινόμενο που παρουσιάζει, καθώς δίνει
ομοιότητες αυτού με κάποιο άλλο. Όταν μάλιστα το κείμενο είναι επιστημονικό, οι
αναλογίες απλοποιούν , εκλαϊκεύουν και κάνουν πιο προσιτό το κείμενο στο μέσο
αναγνώστη.
Μερικές φορές μάλιστα , όπως γράφει και ο Σεφέρης, οι παραβολές είναι ένας πολύ καλός
τρόπος να ξεστομίσουμε αλήθειες ή πράγματα που δύσκολα τολμάμε να παραδεχτούμε και
να αρθρώσουμε.
Το κείμενο επίσης κερδίζει σε ζωντάνια και γλαφυρότητα και προσελκύει το ενδιαφέρον του
αναγνώστη
11. Σε τι αποσκοπεί ο συγγραφέας με τη χρήση ερωτήσεων;
- διέγερση προβληματισμού
- πρόκληση ανησυχίας
- να προσδώσει ειρωνικό τόνο στο λόγο του
- να δημιουργήσει κλίμα αμεσότητας και την αίσθηση του διαλόγου στον αναγνώστη
(θεατρικότητα)
- όταν είναι ρητορικές, να δώσει έμφαση στη θέση του.
- Να συνδέσει δύο διαφορετικές νοηματικές ενότητες ή να εισαγάγει ένα νέο θέμα.

12. Αιτιολόγηση της επιλογής ή της λειτουργίας ΕΝΕΡΓΗΙΚΗΣ Ή

ΠΑΘΗΤΙΚΉς ΣΎΝΤΑΞΗς
Με την ενεργητική σύνταξη:
Ø Δίνεται έμφαση (εξαίρεται) στο δράστη, δηλαδή στο πρόσωπο, ζώο ή πράγμα, που
προβαίνει σε μια ενέργεια («Ο Χρήστος»). Έτσι, το γραμματικό υποκείμενο (το υποκείμενο
της πρότασης, δηλαδή «Ο Χρήστος») συμπίπτει με το λογικό υποκείμενο-δράστη (το
υποκείμενο που με βάση το νόημα ενεργεί, δηλαδή «Ο Χρήστος»).
Ø Το ύφος γίνεται πιο άμεσο, προσωπικό, ζωντανό, ενώ ο λόγος, επειδή ακολουθεί τη
λογική σειρά των μετεχόντων στην ενέργεια-δράση, είναι πιο καθαρός και κατανοητός,
διευκολύνοντας τις διαδικασίες πρόσληψης και κατανόησης των νοημάτων.
Με την παθητική σύνταξη:
Η δράση παρουσιάζεται από την προοπτική-οπτική γωνία του δέκτη, από την προοπτική
δηλαδή αυτού που δέχεται ή βιώνει την ενέργεια του λογικού υποκειμένου («Η γάτα»). Άρα,
η έμφαση δίνεται στο αποτέλεσμα/στο δέκτη της ενέργειας του ρήματος που δηλώνεται με
την ενεργητική σύνταξη-διάθεση. Ο δέκτης (που αποτελεί το λογικό αντικείμενο της
ενεργητικής σύνταξης, δηλαδή «τη γάτα») δηλώνεται ως υποκείμενο της παθητικής
σύνταξης («Η γάτα») και ο δράστης (που αποτελεί το λογικό υποκείμενο της ενεργητικής
σύνταξης, δηλαδή «Ο Χρήστος») δηλώνεται με τη μορφή ποιητικού αιτίου («από τον
Χρήστο») και συχνά έχει περιφερειακό ρόλο[1].
Το ύφος γίνεται πιο απρόσωπο και τυπικό, ενώ ο λόγος αποκτά μεγαλύτερη πλοκή και
γίνεται πιο σύνθετος.
14. Να βρεθούν οι τρόποι με τους οποίους επιτυγχάνεται η συνοχή ανάμεσα στις
παραγράφους ή συνοχή μιας παραγράφου του κειμένου
α. Με επανάληψη λέξεων
β. Με αναφορά σε προηγούμενο νόημα
γ. Με χρήση αντωνυμιών
δ. Με χρήση διαρθρωτικών λέξεων ή εκφράσεων και των νοηματικών σχέσεων που αυτές
εκφράζουν.
15. Να βρεθούν οι διαρθρωτικές λέξεις και οι νοηματικές σχέσεις που αυτές εκφράζουν
α. Προσθήκη: ακόμη, επίσης, επιπλέον, επιπρόσθετα, πέρα από αυτά, εξάλλου, άλλωστε,
παράλληλα, εκτός των άλλων…
β. Αντίθεση: ωστόσο, όμως αντίθετα, αλλά, παρόλ’ αυτά, από την άλλη πλευρά, μολονότι,
απεναντίας…
γ. Αιτιολόγηση: διότι, επειδή, εξαιτίας, ο λόγος/ ο παράγοντας/ η αιτία που… για το λόγο
ότι…
δ. Αποτέλεσμα: συνέπεια, αποτέλεσμα, απόρροια, απότοκο, επίπτωση, για το λόγο αυτό
[συνεπώς, κατά συνέπεια]…
ε. Συμπέρασμα: έτσι, λοιπόν, ώστε, άρα, επομένως, συμπερασματικά, συγκεφαλαιώνοντας,
συνεπώς, κατά συνέπεια…
ζ. Διασάφηση – επεξήγηση: δηλαδή, με άλλα λόγια, συγκεκριμένα, ειδικότερα, αυτό
σημαίνει, λόγου χάρη, για παράδειγμα…
η. Χρονική σχέση: κατ’ αρχάς, αρχικά, πρώτα, έπειτα, ύστερα, τέλος, πριν…
θ. Έμφαση: αξίζει να σημειωθεί/να τονιστεί, να επισημανθεί, το κυριότερο, το
σημαντικότερο, είναι αναγκαίο, ιδιαίτερα, είναι γεγονός, βέβαια…
ι. ιεράρχηση – απαρίθμηση: πρώτον, δεύτερον, τρίτον κ.λπ

ια. προϋπόθεση: αν, εφόσον, σε περίπτωση που…

16. Εντοπισμός και αιτιολόγηση της χρήσης ενεργητικής ή παθητικής σύνταξης
1. Η ενεργητική σύνταξη χρησιμοποιείται όταν θέλουμε να δοθείέμφαση στο πρόσωπο που
ενεργεί, δηλαδή στο υποκείμενο της πρότασης.
2. Αντίθετα, η παθητική σύνταξη χρησιμοποιείται όταν θέλουμε να δοθεί έμφαση στην
επιτελούμενη πράξη ή την ενέργεια, δηλαδή στο ρήμα της πρότασης.

17. Να βρεθούν στο κείμενο παραδείγματα αναφορικής ή ποιητικής λειτουργίας της

γλώσσας.
Δύο είναι οι βασικές λειτουργίες της γλώσσας από την άποψη του τρόπου και της
αμεσότητας μετάδοσης του μηνύματος. Ο ένας αφορά τη λογική μας (αναφορική
λειτουργία) και ο άλλος αφορά τις συγκινήσεις μας (ποιητική λειτουργία). Έτσι έχουμε:
α. Αναφορική – δηλωτική – κυριολεκτική λειτουργία: η γλώσσα κυριολεκτεί, αυτά που
λέγει αυτά εννοεί
β. Ποιητική – μεταφορική – συνυποδηλωτική - συγκινησιακή λειτουργία: η γλώσσα που
άλλα λέει και άλλα εννοεί, η γλώσσα των μεταφορών, των αλληγοριών και των
παρομοιώσεων. Πίσω από τη ορατή σημασία των λέξεων κρύβονται και άλλες σημασίες που
δε δηλώνονται φανερά.
Άνω τελεία

Ο γράφων χρησιμοποιεί την άνω τελεία (ή άνω στιγμή) για να δηλώσει την ημιπερίοδο.
Στον γραπτό λόγο, περίοδος θεωρείται το διάστημα ανάμεσα σε δύο τελείες. Ημιπερίοδος
είναι το διάστημα μεταξύ τελείας και άνω τελείας. Ο γράφων συνδέει δύο προτάσεις ως
ημιπεριόδους της ίδιας περιόδου προκειμένου να δηλώσει ότι οι δύο προτάσεις είναι
συνδεδεμένες νοηματικά (και εφόσον δεν συνδέονται μέσω της παράταξης ή της υπόταξης):

Τα μέσα μαζικής μεταφοράς πρέπει να προτιμηθούν από τους Αθηναίους τις επόμενες ημέρες·
στόχος είναι να καλύψουν το 50% των μετακινήσεων.

Παράλληλα, η άνω τελεία χρησιμοποιείται για να ξεχωρίσει ή ομαδοποιήσει φράσεις στις

οποίες παρουσιάζουμε δραστηριότητες, στάδια, διαδικασίες κ.λπ. Με την άνω τελεία
ομαδοποιούμε και ταυτόχρονα διαφοροποιούμε τις πληροφορίες που λαμβάνει ο
αναγνώστης.

Δίστιγμο (άνω κάτω τελεία)

Ο γράφων χρησιμοποιεί το δίστιγμο (ή άνω-κάτω τελεία, άνω-κάτω στιγμή, δύο τελείες,

διπλή τελεία) για να:

 προαναγγείλει και να δώσει έμφαση

 εισάγει
 διαχωρίσει.

Ειδικότερα:

 για να εισαγάγει κατάλογο στοιχείων:

Οι ενδιαφερόμενοι πρέπει να υποβάλουν εις διπλούν τα ακόλουθα δικαιολογητικά: α. Αίτηση

για τη συγκεκριμένη θέση κατά ειδικότητα, β. Αντίγραφο πτυχίου.

 για να εισαγάγει παράθεμα:

Θα υιοθετήσουμε τον στίχο του ποιητή: «Μικροζημιές και μικροκέρδη συμψηφίζονται».

 για να συνδέσει δύο προτάσεις από τις οποίες η δεύτερη επεξηγεί την πρώτη:

Η έκθεση έχει ιδιαίτερο ενδιαφέρον για τους φιλότεχνους, αλλά και για τους καλλιτέχνες:
συνδέεται με ζητήματα που αφορούν στην εκπαιδευτική και τη θεσμική εμπλοκή καλλιτεχνών.

 για να συνδέσει δύο προτάσεις από τις οποίες η δεύτερη είναι το αποτέλεσμα της
πρώτης:

Το παλικαράκι παθιάστηκε τόσο πολύ, ώστε δημιούργησε στον κήπο του μια αυτοσχέδια
βαλβίδα και προπονούνταν με τις ώρες: δύο χρόνια αργότερα ήταν αυτός ο παγκόσμιος
πρωταθλητής της σφαίρας.
  για να παρουσιάσει με λεπτομέρειες ή να αποσαφηνίσει την ιδέα που βρίσκεται πριν την
άνω κάτω τελεία

Ο Πισκάτορ έγραψε γι΄ αυτό το θέμα πολύ σημαντικά πράγματα: θεωρεί το θέατρο εργαστήριο
της ανθρώπινης συμπεριφοράς.

 προκειμένου να διακρίνει το θέμα από το σχόλιο σε κείμενο με επιγραμματικό χαρακτήρα

όπως ένας κατάλογος:

Α’ βραβείο: ένα ταξίδι τριών ημερών στη Ρώμη.

 για να παραθέσει κατά λέξη, μέσα σε εισαγωγικά, μια ξένη γνώμη.

Ο Τζον Κέννεντι είχε πει: «Μην ρωτάτε τι μπορεί να κάνει η πατρίδα σας για σας· να ρωτάτε
τι μπορείτε να κάνετε εσείς για την πατρίδα σας.

 για να δώσει έμφαση σε μία λέξη, φράση, πρόταση.

Μετά την ολονύκτια συνεδρίαση, ένα μόνο πράγμα μπορούσε να τον συνεφέρει: ο καφές.

 σε ένα τίτλο άρθρου:

Συμβασιούχοι: Αίσθηση από την απόφαση Πρωτοδικείου

Η μονή ή διπλή παύλα

Ο γράφων χρησιμοποιεί τη μονή ή διπλή παύλα:

 για να δώσει έμφαση σε ένα σχόλιο

Τι θα γίνει αν ο πληθυσμός της Γης αυξάνει -συμμετρικά ή ασύμμετρα, κατά τόπους,

αδιάφορο- με έναν ανάλογο ή έστω βραδύτερο ρυθμό;

 για να προσθέσει και υπενθυμίσει σημαντικές πληροφορίες στον αναγνώστη.

Η σκέψη δε συμπτίπτει άμεσα με τη γλωσσική έκφραση. Το νόημα -όπως και η γλώσσα- δε

συνίσταται από μεμονωμένες λέξεις.

 για να απομονώσει από την υπόλοιπη πρόταση ομοειδή και διαδοχικά επεξηγηματικά
στοιχεία που θα μπορούσαν εναλλακτικά να εισαχθούν με λέξεις ή φράσεις όπως:
δηλαδή, για παράδειγμα κ.λπ.

Η εργασία που αλλοτριώνει και απογοητεύει βρίσκεται σε πλήρη αντίθεση με τις παραδοσιακές
κοινωνίες όπου καθημερινά όλοι οι άνθρωποι, γυναίκες και άντρες, ασκούσαν μια ποικιλία
δραστηριοτήτων –καλλιέργειες, ψάρεμα, κυνήγι, υφαντουργία, ράψιμο ρούχων, χτίσιμο
σπιτιών, αγγειοπλαστική, κατασκευή εργαλείων, μαγείρεμα, θεραπεία- που όλες τους
αντιπροσώπευαν μια χρησιμότητα, απαιτούσαν μιαν επιδεξιότητα και πρόσφεραν μια βαθιά
ηθική ικανοποίηση.
  Συχνά τίθεται ζήτημα επιλογής μεταξύ παύλας και κόμματος. Η παύλα διευκολύνει τον
αναγνώστη να διακρίνει ότι τα στοιχεία πριν και μετά το παρενθετικό τμήμα τής
πρότασης αποτελούν ενιαίο σύνολο.

Για παράδειγμα, όταν ένα παρενθετικό σχόλιο τοποθετείται μεταξύ άρθρου και ονόματος:

Καταδίκασε την -κατά τα άλλα θεμιτή- πολιτική του υπουργείου.

Σε τέτοιου είδους παραδείγματα, η χρήση του κόμματος δυσκολεύει την ανάγνωση:

Καταδίκασε την, κατά τα άλλα θεμιτή, πολιτική του υπουργείου.

 για την οριοθέτηση παρενθετικών προτάσεων:

Ύστερα από πολύ -πόσο πολύ, άραγε;- καιρό υποδεχτήκαμε και πάλι τη μουσική δωματίου
στον χώρο τού Ηρωδείου.

 κατά την απαρίθμηση στοιχείων σε ξεχωριστές σειρές:

Τομείς ειδικοτήτων:

 Μηχανολογία
 Ηχοληψία
 Ναυτιλιακά

Η μονή παύλα χρησιμοποιείται στις ακόλουθες περιπτώσεις:

 για να δοθεί έμφαση σε ερώτηση στο τέλος περιόδου.

Είμαστε υποχρεωμένοι να παρακολουθήσουμε την αλματώδη εξέλιξη της τεχνολογίας –αλλά

με τι κόστος;

 για να διατυπωθεί ένα συμπέρασμα ή μια γενίκευση στο τέλος περιόδου.

Χρήματα, φήμη, δύναμη –αυτοί ήταν οι στόχοι της ζωής του.

 για να παρουσιαστεί μια απρόσμενη τροπή των γεγονότων στο τέλος περιόδου ή
παραγράφου.

Σχεδίαζε αυτό το ταξίδι για μήνες με κάθε λεπτομέρεια –και στο τέλος το ακύρωσε.
 Σημεία Στίξης - Ασκήσεις Πανελλαδικών

Β.4. Να προσδιορίσετε το είδος του σχολίου που εκφράζουν τα σηµεία στίξης (εισαγωγικά,
ερωτηµατικό, αποσιωπητικά, θαυµαστικό) σε καθένα από τα αποσπάσµατα που
ακολουθούν: Μονάδες 8

α. Παρ’ ότι εκπρόσωπος μιας παλαιότερης γενιάς ηθοποιών, ο Πήτερ ΟΤουλ δεν ανήκει στους
κλασικούς νοσταλγούς της “παλιάς, καλής εποχής”, όπως συνηθίζουν οι περισσότεροι να
αποκαλούν τα χρόνια της επαγγελματικής νιότης τους. Κάθε άλλο.

β. Ποιος μπορεί να ξεχάσει άλλωστε την εποχή που ίδιος αυτός ο ευγενικός, καλοντυμένος
άντρας ήταν ο φόβος και ο τρόμος των λονδρέζικων παμπ, όπου μαζί με άλλους διάσημους
φίλους του προκαλούσαν ατελείωτους καβγάδες έχοντας καταναλώσει τεράστιες ποσότητες
αλκοόλ;

γ. έπρεπε να διασχίσουμε όλη τη Γηραιά Ήπειρο, να φθάσουμε στην Ισπανία, να

καταστρέψουμε … κάθε χωριό, κάθε δρόμο και κάθε σιδηροδρομικό σταθμό στο διάβα μας,
να βάλουμε με τα χίλια ζόρια το τρένο στο πλοίο, να ταξιδέψουμε κάτω από απαίσιες καιρικές
συνθήκες στο Μαρόκο και να το … ανατινάξουμε!

δ. Εφόσον παραμένω στο παιχνίδι του εμπορευματοποιημένου θεάματος και υπάρχει

πιθανότητα να τον κερδίσω κάποια στιγμή τον μπαγάσα Όσκαρ, μήπως η Ακαδημία θα
μπορούσε περιμένει ως τα ογδόντα μου; (Πανελλαδικές Εξετάσεις 2004)

Β.4. Να εντοπίσετε στο κείμενο τις λέξεις ή τις φράσεις που βρίσκονται μέσα σε εισαγωγικά
(μονάδα 1,5) και να δικαιολογήσετε τη χρήση των εισαγωγικών (Μονάδες 3,5). Μονάδες 5

Όλες οι βραδείες μεταβολές που προκαλούνται από την εξέλιξη των ειδών ή από μια
προοδευτική μεταβολή του κλίματος, δεν μπορούν να εκθέσουν σε κίνδυνο την ισορροπία
ενός ζωτικού χώρου. Αντίθετα, οι αιφνίδιες παρεμβάσεις, όσο ασήμαντες κι αν είναι
φαινομενικά, μπορούν να έχουν συνέπειες απρόοπτες, ακόμα και καταστρεπτικές. Η
εισαγωγή ενός ζωικού είδους, εντελώς ακίνδυνου φαινομενικά, μπορεί να ερημώσει
κυριολεκτικά τεράστιες περιοχές. Κάτι τέτοιο συνέβηκε στην Αυστραλία με τους λαγούς. Η
επίθεση αυτή, εναντίον της ισορροπίας ενός βιοτόπου, προκλήθηκε από τον άνθρωπο.
Θεωρητικά, παρόμοιες αντιδράσεις είναι πιθανές, ακόμα και χωρίς την ανθρώπινη
παρέμβαση, αλλά τέτοιες περιπτώσεις είναι σπάνιες.

Η σχέση του ανθρώπου με το περιβάλλον μεταβάλλεται ασυγκρίτως πιο γρήγορα από τις
σχέσεις όλων των άλλων ζωντανών πλασμάτων. Ο ρυθμός της μεταβολής αυτής υπαγορεύεται
από την πρόοδο της τεχνολογίας, που εξακολουθεί να επιταχύνεται κατά γεωμετρική πρόοδο.
Εξ αιτίας αυτού, ο άνθρωπος είναι αναγκασμένος να επιφέρει βαθιές μεταβολές και, μερικές
φορές, ακόμα και την καταστροφή των βιοκοινοτήτων[1]1, μέσα στις οποίες και από τις οποίες
ζει. Εξαίρεση αποτελούν οι άγριες φυλές, όπως π.χ. ορισμένοι Ινδιάνοι των Παρθένων δασών
της Νοτίου Αμερικής, που ζουν από τα προϊόντα της συγκομιδής ή του κυνηγιού τους. […]

Οι πολιτισμοί του είδους αυτού δεν επηρεάζουν τον βιότοπό τους διαφορετικά απ’ ό,τι θα τον
επηρέαζαν οι πληθυσμοί ενός ζωικού είδους. Μια από τις θεωρητικές πιθανότητες για τον
άνθρωπο θα ήταν να ζήσει σε αρμονία με τον βιότοπό του, ενώ μια άλλη θα ήταν να
«δημιουργήσει», με τη βοήθεια της γεωργίας και της κτηνοτροφίας, μια καινούργια
βιοκοινότητα, προσαρμοσμένη στις ανάγκες του, και, κατ’ αρχήν, τόσο βιώσιμη, όσο και
εκείνη που εμφανίστηκε χωρίς την παρέμβασή του.

Ο επιταχυνόμενος ρυθμός της σύγχρονης ζωής δεν αφήνει στους ανθρώπους τον χρόνο να
σκέφτονται πριν ενεργήσουν. Είναι, μάλιστα, περήφανοι για τη «δράση» τους, και δεν τους
περνάει καν από τον νου η υποψία ότι διαπράττουν εγκλήματα κατά της φύσης και του ίδιου
του εαυτού τους. Οι ζημιές αυτές επεκτείνονται σήμερα παντού, με τη χρησιμοποίηση από
τον άνθρωπο χημικών προϊόντων, για την καταστροφή των εντόμων στη γεωργία και τη
δενδροκομία, και με την ίδια μυωπία στη φαρμακολογία.

Οι βιολόγοι, οι ειδικευμένοι στην ανοσοποίηση[2], διατυπώνουν τις σοβαρότερες επιφυλάξεις

σχετικά με τα πιο συνηθισμένα φάρμακα. Η τάση να θέλουμε να «τα πετύχουμε όλα αμέσως»,
μας κάνει ώστε, σε ορισμένους τομείς της χημικής βιομηχανίας, να φερόμαστε με μια
ελαφρότητα πραγματικά εγκληματική, σχετικά με την πώληση προϊόντων, που η
μακροπρόθεσμη δράση τους μάς είναι απόλυτα απρόβλεπτη. Μια ασυνειδησία απίστευτη
βασιλεύει, τόσο στον τομέα του οικολογικού μέλλοντος της γεωργίας, όσο και της ιατρικής.
Όσοι θέλησαν να υψώσουν τη φωνή τους εναντίον της ασυλλόγιστης χρησιμοποίησης
εντομοκτόνων, ζιζανιοκτόνων και χημικών προφυλακτικών φαρμάκων διασύρθηκαν με
επονείδιστο[3] τρόπο.

Ο πολιτισμένος άνθρωπος, που ερημώνει με τυφλό βανδαλισμό τον φυσικό του περίγυρο από
τον οποίο αντλεί τη διατροφή του, απειλεί τον εαυτό του με οικολογική καταστροφή. Όταν οι
οικονομικές συνέπειες του βανδαλισμού αυτού θ’ αρχίσουν να γίνονται αισθητές, ο άνθρωπος
θ’ αναγνωρίσει μάλλον το σφάλμα του, αλλά, τότε, θα είναι ίσως πολύ αργά. Εκείνο που ο
άνθρωπος προσέχει ακόμα λιγότερο, είναι ο βαθμός που οι βάρβαρες αυτές μέθοδοι βλάπτουν
την ψυχή του. Η αποξένωση από τη φύση, που γενικεύεται και εξαπλώνεται με ταχύ ρυθμό,
είναι, σε μεγάλο βαθμό, υπεύθυνη για την επιστροφή στη βαναυσότητα του πολιτισμένου
ανθρώπου, στον αισθητικό και ηθικό τομέα. Τι θα μπορούσε να ξυπνήσει στον νέο το αίσθημα
του σεβασμού, όταν το καθετί που βλέπει γύρω του είναι έργο ανθρώπινο και ― το χειρότερο
― αυτό το έργο είναι άσχημο και χυδαίο;

«Η ερήμωση του περιβάλλοντος» του Κόνραντ Λόρεντς από «Τα 8 θανάσιμα αμαρτήματα
του πολιτισμού μας»,
εκδόσεις ΘΥΜΑΡΙ, Αθήνα 1979, σσ. 46-50. (∆ιασκευή).

(Πανελλαδικές Ομογενών 2007)

Β4. Τι επιτυγχάνει ο συγγραφέας με τη χρήση των ερωτήσεων στην τελευταία παράγραφο του
κειμένου; Μονάδες 5

Η Δημοκρατία περνάει στον καιρό μας και δοκιμασία και κρίση. Το πρόβλημά της είναι
σύνθετο. Δοκιμασία για τη Δημοκρατία είναι η ανάγκη να κυβερνήσει ανθρώπινα σύνολα
τεράστια, που ξεπερνάνε τα φυσικά της μέτρα. Γιατί το δημοκρατικό πολίτευμα είναι εφικτό
εκεί όπου όλα βρίσκονται στα μέτρα του ανθρώπου, όπου η άσκηση της εξουσίας κι ο έλεγχός
της είναι άμεσα ή σχεδόν άμεσα, όπου το άτομο έχει υπόσταση, δεν μεταβάλλεται σ’
απρόσωπη μονάδα μέσα σε αστρονομικό αριθμό. Το αν θα μπορέσει να περισωθεί η
Δημοκρατία μέσα στα ωκεάνια ανθρώπινα σύνολα της σημερινής και της αυριανής εποχής,
είναι κάτι που θα το ιδούν όσοι επιζήσουν κι αυτοί που θα ’ρθουν. Κρίση όμως περνάει η
Δημοκρατία στην αναμέτρησή της με την εσωτερική πραγματικότητα. Πόσοι και πού είναι
ώριμοι να τη δεχτούν; Πόσοι έχουν το ανάστημα να τη δικαιώσουν; (Επαναληπτικές
Ημερησίων Λυκείων 2008)

Β.4. Να δικαιολογήσετε τη χρήση των εισαγωγικών στις παρακάτω εκφράσεις: «έξυπνο»

κινητό, άθλιους «ξενώνες», έχει γίνει «αξία». Μονάδες 6

Μαγικό ραβδί και αφεντικό

Σε εποχή οικονομικής κρίσης, οι μοναδικές ηλεκτρονικές μικροσυσκευές που οι πωλήσεις

τους, αντί να μειώνονται, αυξάνονται, είναι τα «έξυπνα» κινητά. Πάνω από ένα εκατομμύριο
φανατικοί της κινητής τηλεφωνίας έσπευσαν να αποκτήσουν με κάθε μέσο το μοντέλο
τέταρτης γενιάς, κατά την πρώτη ημέρα κυκλοφορίας του. Η κατασκευάστρια εταιρεία έχει
διαθέσει συνολικά από το 2007, που διοχέτευσε στην αγορά το «έξυπνο» κινητό της,
περισσότερες από 50 εκατομμύρια συσκευές. Υπήρξαν πολλοί (μεταξύ αυτών και Έλληνες)
που πέταξαν σε Λονδίνο, Παρίσι, Μόναχο, Τόκιο, Νέα Υόρκη για να αποκτήσουν πρώτοι το
αντικείμενο του πόθου τους.

Συσκευές-μύθος, είναι από τα λίγα προϊόντα που δεν έχουν προκαλέσει μποϊκοτάζ[4] για τις
συνθήκες παραγωγής τους -μολονότι είναι γνωστό ότι το εργοστάσιο όπου κατασκευάζονται
απασχόλησε πρόσφατα τον Τύπο με τις αυτοκτονίες υπαλλήλων που δεν άντεξαν τα μικρά
μεροκάματα, τις ατέλειωτες ώρες δουλειάς, τη διαμονή σε άθλιους «ξενώνες»… Για να
αναχαιτίσει το κύμα των αυτοκτονιών, η εταιρεία αύξησε το μισθό των ανθρώπων-μηχανών
κατά 20%, έτσι ώστε, μαζί με τις υπερωρίες, φτάνει πλέον τα 113 ευρώ το μήνα!

Τίποτα από αυτά δεν πτοεί τους μανιακούς των «μαγικών» συσκευών. Σίγουρα, πρόκειται για
μια «αυλή των θαυμάτων», για ένα μαγικό ραβδάκι με το οποίο κανείς μπορεί να
πραγματοποιήσει κάθε τεχνολογικό του όνειρο… Κάμερα υψηλής ανάλυσης, γρήγορη
πρόσβαση στο διαδίκτυο, αναπαραγωγή μουσικής και βίντεο, σύνδεση με σελίδες κοινωνικής
δικτύωσης, πρόβλεψη καιρού, μέτρηση καρδιακών παλμών, σύγκριση τιμών, ενημέρωση
κίνησης τραπεζικών λογαριασμών, παροχή πληροφοριών για πρόσωπα, αντικείμενα,
φάρμακα, αξιοθέατα και τόσα άλλα.

Όμως, είναι μόνο αυτό; Ή είναι κυρίως διότι έχει γίνει «αξία» (μετά την απεμπόληση[5] των
πολιτισμικών και ηθικών αξιών), ένα κοινωνικό «αγαθό» που μπορεί να κυκλοφορεί και να
εξαργυρώνεται ως κοινωνικό νόμισμα, με σκοπό την απόκτηση κοινωνικού κύρους; Με το
«έξυπνο» κινητό αγοράζεις μια υψηλότερη θέση στην κοινωνία, λαμβάνεις ένα είδος
κοινωνικής προαγωγής. ∆εν είναι απλώς μια πολυμηχανή διασκέδασης, ένα εξάρτημα που
εμπλέκει το άτομο στο συλλογικό τελετουργικό της «επικοινωνίας» (μαζί στήριγμα,
σωματοφύλακας, σύντροφος, φίλος), αλλά και ένα διαρκές «εισιτήριο» για αλλού … Το
μήνυμα που στέλνει το «έξυπνο» κινητό στον κάτοχό του και εγγράφεται βαθιά στο
υποσυνείδητό του δεν είναι το εμφανές περιεχόμενο των ήχων και των εικόνων, αλλά η
δυνατότητα αποδιοργάνωσης του πραγματικού και ανασύνθεσης της εικόνας των γεγονότων
μέσα από τις πολλαπλές εφαρμογές, μέσα από την εύκολη και θαυμαστή μετάβαση από τον
έναν στον άλλον εικονικό κόσμο.

Προϊόν-σύμβολο της εποχής, έλκει αχόρταγα και καταβροχθίζει οτιδήποτε εισέλθει στην
ακτίνα επιρροής του˙ ακόμη και τον κάτοχό του. ∆ιότι δεν είναι μια απλή τεχνητή προέκταση
του χεριού, είναι καταναγκαστικό «αφεντικό», έξη[6] που ωθεί ένα σκαλί βαθύτερα στον
φαύλο κύκλο των εξαρτήσεών μας. Μέσα από ένα σύστημα επίπλαστων[7] αναγκών, μας
γοητεύει και μας παγιδεύει, μας υπηρετεί και, ταυτόχρονα, μας μεταμορφώνει σε δικούς του
υπηρέτες. (Από τον ημερήσιο Τύπο, διασκευή). (Εσπερινά Λύκεια 2010)

Β.4. Να δικαιολογήσετε τη χρήση των εισαγωγικών στις παρακάτω φράσεις της τρίτης
παραγράφου: ένα νέο είδος «ευαισθησίας», το «κοστολόγιο» της σχέσης. Μονάδες 5

Η κατάσταση στους δρόμους του Βερολίνου μετά από μία μεγάλη γιορτή είναι πιστό
αντίγραφο της ζωής σε κάθε μεγαλούπολη: άδεια μπουκάλια σαμπάνιας παρατημένα εδώ κι
εκεί, μνημεία της γιορτινής στιγμής. Συσκευασίες βεγγαλικών, βρεγμένες και πατημένες. Η
πόλη γιόρτασε άγρια, άγρια και χαρούμενα. Οι άγνωστοι, που τσούγκριζαν τα ποτήρια τους
στους δρόμους πριν από μια βδομάδα, έχουν κρυφτεί και πάλι πίσω από τους γιακάδες των
παλτών τους. Κάτω από τα αλλεπάλληλα στρώματα πλεκτών κρύβονται τα στομαχάκια των
εορτών. «Ήθελα να κάνω κάτι ακραίο» λένε τα στομαχάκια, τα μπουκάλια σαμπάνιας, οι
ξεχειλισμένοι κάδοι των σκουπιδιών.

Τα άχρηστα δώρα παραχώθηκαν στα ντουλάπια, στα συρτάρια. Η κατάχρηση αγαθών έχασε
πια τον επείγοντα χαρακτήρα της, το ίδιο και ο στολισμός. Οι κάρτες, η διακόσμηση, όλα
περισσεύουν. Αυτή είναι, σε όλη της τη μεγαλοπρέπεια, «η απώλεια των γιορτών», σύμφωνα
με τον οικονομολόγο Τζόελ Βάλντφογκελ. Η άποψή του, ότι κάθε χρόνο ξοδεύουμε
περισσότερα χρήματα για δώρα απ’ όσο πιστεύουν οι παραλήπτες τους, αποδεικνύει την
υπεραξία των δώρων και των γιορτών. Σύμφωνα με την άποψή του, οι ηλικιωμένοι ψωνίζουν
άχρηστα, ακριβά δώρα στους νεότερους, επειδή έχουν χάσει την επαφή τους με τις ανάγκες
της νέας γενιάς. Αλλά και τα ζευγάρια που ζουν μαζί χρόνια αγοράζουν δώρα κοινής
προσδοκίας[8], όχι αυταπάρνησης[9].

Η συζήτηση γύρω από τα άχρηστα δώρα είναι ευνόητη. Έχει επηρεάσει το καταναλωτικό
κοινό κι έχει δημιουργήσει ένα νέο είδος «ευαισθησίας». Η αποδοχή του δώρου, όπως και η
χρησιμότητά του, είναι σημαντική· έχει περισσότερο από ποτέ συναισθηματικές αντηχήσεις.
Και οικονομικές επίσης. Το καλό δώρο είναι το ακριβό δώρο. Το αποδεικνύει μια έρευνα των
Σόνικ και Χέμενγουεϊ στην οικονομική σελίδα του πρωτοχρονιάτικου «Νιου Γιόρκερ»: το
σβήσιμο της τιμής, η έμμονη ιδέα πως ο παραλήπτης του δώρου ίσως ανακαλύψει πόσα
πληρώσαμε (ποιο είναι δηλαδή το «κοστολόγιο» της σχέσης), αποδεικνύει ότι τα ακριβά
δώρα φανερώνουν το ενδιαφέρον πιο πειστικά από τα φτηνά. Έτσι εξηγείται και η
απογοήτευση, όταν τα ακριβά δώρα δεν ενθουσιάζουν τους παραλήπτες. Ίσως γι’ αυτό
ανθούν τα τελευταία χρόνια οι κάρτες δώρων, μια ήπια και κοινωνικά αποδεκτή μορφή
ανταλλαγής μετρητών. Οι κάρτες δώρων λένε με ευγενικό τρόπο: «Αφού είσαι εξ ορισμού
ανικανοποίητος, πάρε ό,τι θέλεις και ξεφορτώσου με».

Οι παρατηρήσεις των Αμερικανών οικονομολόγων είναι πολύ ενδιαφέρουσες, για έναν

πρόσθετο λόγο: ποτέ άλλοτε η Ευρώπη δεν έμοιαζε τόσο πολύ με την Αμερική στην
καταναλωτική της συμπεριφορά. Τις προάλλες, περνώντας μπροστά από ένα πολυκατάστημα,
είδα ωραίες, ανθεκτικές βαλίτσες που πωλούνταν προς 10 ευρώ. «Ωραία δώρα», σκέφτηκα,
«φαίνονται πιο ακριβά απ’ όσο είναι», σκέψη που μου θύμισε πόσο με είχε ενθουσιάσει και
αναστατώσει η Αμερική στα τέλη της δεκαετίας του ’80. Όλα ήταν μεγάλα, φτηνά και από
μια άποψη χρήσιμα, τόσο φτηνά και τόσο χρήσιμα που δεν ήξερες τι να τα κάνεις. Η αίσθηση
ότι τα αγαθά χαρίζονται, κάτι άγνωστο στην αγορά της Ευρώπης, δημιουργούσε ένα αίσθημα
λαιμαργίας και ταυτόχρονου κορεσμού. Ήταν προφητική στιγμή: προεξοφλούσε το δικό μας
αμερικανικό όνειρο, την αύξηση των προσφορών, τις «sales[10]», την ευρωπαϊκή λαιμαργία
και τον ευρωπαϊκό κορεσμό[11].
Η παγκοσμιοποίηση θα επέλθει πιθανότατα, αν χάσουμε αυτό το τελευταίο αντανακλαστικό:
το να ελέγχουμε τη συνείδησή μας διαρκώς, το να θυμόμαστε πώς ζούσαμε κάποτε, τι είναι
δεδομένο, κοινωνικά επιβεβλημένο, τι εξαρτάται από εμάς. Η απώλεια των γιορτών με
οικονομικούς και συναισθηματικούς όρους θα είναι μικρότερη, αν την συζητάμε και την
ελέγχουμε. Αν δεν τη θεωρούμε ένα ακόμη αναγκαίο κακό.

Επιφυλλίδα της Αμάντας Μιχαλοπούλου

Εφημερίδα «Καθημερινή» 06-01-07 (∆ιασκευή) (Εξετάσεις Ομογενών 2010)

Β3. α) Να αιτιολογήσετε τη χρήση των εισαγωγικών στις παρακάτω περιπτώσεις:

«Πληροφοριακή Βόμβα»
«Τι να το κάνω εγώ το εμβόλιο για το Αλτσχάιμερ, όταν τα παιδιά της Αφρικής δεν έχουν
ούτε ασπιρίνη για τον πυρετό;»
«Πληροφοριακό άγχος» (Μονάδες 3)

Είναι δεδομένο ότι το διαδίκτυο έφερε μια πιο ισότιμη πρόσβαση στη γνώση. Ζούμε ένα κύμα
εκδημοκρατισμού της γνώσης. Παλιότερα, για να δει κανείς τη βιβλιοθήκη του Κέμπριτζ,
έπρεπε να ταξιδέψει χιλιάδες χιλιόμετρα. Σήμερα, μπορεί να βρει τα βιβλία της από το γραφείο
του. Παλιότερα, έπρεπε να έχει κάποιος λεφτά για να παρακολουθήσει μαθήματα του
ΜΙΤ[12]. Σήμερα, έρχονται διαδικτυακά στο σπίτι του.

Σ’ αυτόν τον υπαρκτό εκδημοκρατισμό της γνώσης ορθώνονται τρεις γκρίνιες. Η μία είναι η
άρνηση της τεχνολογίας, εξαιτίας των πιθανών κινδύνων που έχει η ανάπτυξή της. Ο Πολ
Βιρίλιο, για παράδειγμα, έγραψε την «Πληροφοριακή Βόμβα». Είναι σίγουρος ότι η κοινωνία
της γνώσης ενέχει κινδύνους, αλλά άγνωστους. ∆εν τους ξέρει, αλλά…υπάρχουν. Η δεύτερη
γκρίνια έχει να κάνει με τα «παιδάκια της Αφρικής». Το ακούμε για κάθε νέα τεχνολογία: «Τι
να το κάνω εγώ το εμβόλιο για το Αλτσχάιμερ[13], όταν τα παιδιά της Αφρικής δεν έχουν
ούτε ασπιρίνη για τον πυρετό;». Το επιχείρημα έχει εν μέρει λογική. Πραγματικά «τι να το
κάνεις το εμβόλιο για το Αλτσχάιμερ, αν δεν έχεις Αλτσχάιμερ;». Αν όμως αποκτήσεις, το
πρώτο που ξεχνάς είναι τα «παιδάκια της Αφρικής». Η τρίτη γκρίνια έχει να κάνει με το
διαβόητο «ψηφιακό χάσμα». Βέβαια, καμιά τεχνολογία, καμιά επιστημονική επανάσταση δεν
διαχέεται αμέσως σε όλη την υφήλιο. Ο Γουτεμβέργιος τύπωσε την πρώτη Βίβλο το 1455·
ωστόσο στην Ελλάδα η τυπογραφία ήρθε στις αρχές του 19ου αιώνα. Όσο για το τυπωμένο
βιβλίο, ακόμη πασχίζουμε να γίνει κτήμα του ελληνικού λαού. Το σημαντικό, όμως, είναι ότι
η επανάσταση έγινε και ακόμη προχωρεί. Εξάλλου, αυτοί που μιλούν για ψηφιακό χάσμα
στην Αφρική πρέπει να αναλογιστούν ποιο είναι το τυπογραφικό χάσμα του δυτικού κόσμου
με την Αφρική.

Πολύ περισσότεροι άνθρωποι μπορούν να μετέχουν ισότιμα στην κοινωνία της γνώσης και
πλέον όχι μόνον ως αναγνώστες, αλλά και ως συγγραφείς. Στον κυβερνοχώρο, οικονομικά
και τεχνολογικά, όλοι βρίσκονται στο ίδιο σημείο εκκίνησης. Στο διαδίκτυο, το άρθρο ενός
δημοσιογράφου είναι εξίσου προσβάσιμο με το άρθρο ενός πιτσιρίκου. ∆ηλαδή, τα δίκτυα
επικοινωνιών ισοπεδώνουν παλιές ιεραρχίες της βιομηχανικής κοινωνίας και απομένει να
δούμε αν θα συνθέσουν νέες. Στον κυβερνοχώρο λειτουργεί καθένας σύμφωνα με τις ανάγκες
του και τις δυνατότητές του. Αυτό όμως δημιουργεί έναν κατακερματισμό της εμπειρίας που
τρομάζει πολλούς. Η κοινότητα χρειάζεται την κοινή εμπειρία για να είναι κοινότητα. Από
την άλλη, όλη αυτή η πληθώρα διαθέσιμων πληροφοριών μετατρέπεται σε άγχος.
«Πληροφοριακό άγχος» το ονομάζουν κάποιοι ψυχολόγοι: «να προλάβω να δω το ένα, να
διαβάσω το άλλο, να μη χάσω το τρίτο, ώστε να μην είμαι εκτός θέματος και εκτός της
κοινότητας όπου ζω και λειτουργώ». Αυτό το άγχος είναι λογικό να υπάρχει και να
μεγεθύνεται, όσο μεγαλώνει το ποσό των πληροφοριών που όλοι έχουμε διαθέσιμες.

Όλα αυτά είναι πραγματικά, αλλά το ίδιο θα έλεγε κι ένας μοναχός του Μεσαίωνα βλέποντας
την πλημμύρα των αιρετικών κειμένων που άρχισαν να βγαίνουν από τις τυπογραφικές
μηχανές. ∆εν πρέπει να ξεχνάμε ότι η πληροφορική επανάσταση είναι σε μετάβαση και κάθε
επανάσταση σε μετάβαση διασπείρει σύγχυση. Το παλιό δεν έχει πεθάνει και το καινούριο
δεν έχει γεννηθεί.

Πάσχος Μανδραβέλης. Από τον ημερήσιο τύπο (διασκευή). (Πανελλήνιες 2011)

β. Να εξηγήσετε τη λειτουργία των σημείων στίξης στα παρακάτω αποσπάσματα:

Όσο αυξάνεται ο πληθυσμός, τόσο μεγαλύτερο είναι το τίμημα για το περιβάλλον: (άνω
και κάτω τελεία)

Και όλα αυτά δωρεάν! (θαυμαστικό)

Μήπως αυτό είναι μόνο μια πρόγευση από όσα μας επιφυλάσσει το μέλλον; (ερωτηματικό)

Οι ωκεανοί, τα δάση και οι βάλτοι αποτελούν φυσικές «παγίδες άνθρακα» (εισαγωγικά)

τα δάση με μαγκρόβια δέντρα (με ρίζες μέσα στην θάλασσα) (παρένθεση) (Μονάδες 5).

(Εξετάσεις Ομογενών 2011)

Β3. β) Να αιτιολογήσετε τη χρήση των σημείων στίξης στις φράσεις που ακολουθούν:

την άνω τελεία στη φράση «αποφέρει θετικά αποτελέσματα·» (1η παράγραφος)

τις δύο παύλες στη φράση «―και παρέκκλιση είναι ο εγωισμός, η έπαρση, η οίηση―» (1η
παράγραφος)

τα αποσιωπητικά στη φράση «ότι στον τραγικό κόσμο μια μόνο δυνατότητα έχει ο ήρωας…»
(3η παράγραφος)

το ερωτηματικό στη φράση «Τι δικαίωση μπορεί να υπάρχει σε αυτό;» (3η παράγραφος)
(μονάδες 4).

(Επαναληπτικές 2012)

Β4. α) Να αιτιολογήσετε τη χρήση του ερωτηματικού («Είναι άραγε περιέργεια,

κατακτητική διάθεση ή απλώς ένα διανοητικό παιχνίδι;») (μονάδες 3), καθώς και της
διπλής παύλας («−όσο και αν αντιτίθεται στις ενδόμυχες επιθυμίες μας−») που υπάρχουν
στην πρώτη παράγραφο του κειμένου (μονάδες 2). Μονάδες 5

Τη ζωή στη Γη ο άνθρωπος ελάχιστα την σέβεται, η ζωή όμως σε άλλους κόσμους διεγείρει
το ενδιαφέρον και τη φαντασία του. Είναι άραγε περιέργεια, κατακτητική διάθεση ή απλώς
ένα διανοητικό παιχνίδι; Ίσως όλα μαζί, ταυτόχρονα όμως κι ένα βαθύ αίσθημα μοναξιάς.
Άλλωστε τη ζωή του εδώ ο άνθρωπος την έχει καταστήσει πιεστική και ανούσια. Περιμένει
λοιπόν ένα χέρι βοηθείας και παρηγοριάς από τους πλανήτες και τα μακρινά άστρα. Ακόμη
όμως και αν δεχθούμε με αισιοδοξία ότι η ζωή δεν ανθίζει μόνον στη Γη, αλλά ότι αφθονεί
στο Σύμπαν, ένας άλλος καθοριστικός παράγοντας ορθώνεται. Είναι ανάγκη να
συνειδητοποιηθεί –όσο και αν αντιτίθεται στις ενδόμυχες επιθυμίες μας– ότι με τη ζωή αυτή
η επικοινωνία εμφανίζεται, για το ορατό τουλάχιστον μέλλον, ανέφικτη. (Πανελλαδικές
2013)

β. Να αιτιολογήσετε την χρήση των εισαγωγικών στις παρακάτω περιπτώσεις:

2η παράγραφος: «μηχανισμούς άμυνας»

4η παράγραφος: «κακοί» μαθητές
4η παράγραφος: «ευτυχία» της ησυχίας (Μονάδες 3).

(Εξετάσεις Ομογενών 2013)

Β4. α) Να αιτιολογήσετε τη χρήση των εισαγωγικών στις παρακάτω περιπτώσεις:

«αυτός είναι μεγάλος ανθρωπιστής» (στην πρώτη παράγραφο)

«Ερυθρού Σταυρού» (στην πρώτη παράγραφο).

Η «ανθρωπιά» είναι μια λέξη του καιρού μας, ένας όρος κοινόχρηστος, ένα νόμισμα που
κυκλοφορεί σ’ όλα τα χέρια, γιατί συμβαίνει η ανταλλακτική του αξία να είναι πολύ μεγάλη.
Και με την «ανθρωπιά» εννοούμε, φυσικά, τη συμπόνια, τη συμμετοχή, με τον ένα ή τον άλλο
τρόπο, στο πάθος του γείτονα. Και όχι μόνο του γείτονα. Του κάθε ανθρώπου. Άλλοτε
χρησιμοποιούσαν τον όρο «ανθρωπισμός». Έλεγαν: «αυτός είναι μεγάλος ανθρωπιστής» και
με τούτο εσήμαιναν μια προσωπικότητα που ξοδευόταν ολόκληρη για να κάμει το καλό. Ο
Ντυνάν, για παράδειγμα, ο ιδρυτής του «Ερυθρού Σταυρού», υπήρξε ένας τέτοιος
ανθρωπιστής. Πέρα απ’ ό,τι θα μπορούσε να ενδιαφέρει αποκλειστικά το άτομό του,
εσυλλογίσθηκε τους ανθρώπους που έπασχαν, έξω από διάκριση φυλής και θρησκείας, «εν
πολέμω και εν ειρήνη». (Πανελλαδικές 2014)

Β.3.β. Τι θέλει να πετύχει ο συγγραφέας με τη χρήση της ερώτησης στο τέλος της πρώτης
παραγράφου; (Μονάδες 2)

Με ευχάριστη έκπληξη ανακαλύπτω χάρη σε εσάς πως είμαι ένας επιτυχημένος και, για να
κυριολεκτήσω, πως με θεωρείτε σεις οι νέοι σαν επιτυχημένο. Ωστόσο, αναρωτιέμαι ποιος
είναι πραγματικά ο φτασμένος, ο επιτυχημένος άνθρωπος στη ζωή. Και αυτή τη στιγμή μου
έρχεται στον νου το ερώτημα του Guillaume Apollinaire: «Πότε φτάνει μία ατμομηχανή;
Όταν τελειώσει κανονικά το δρομολόγιό της και φτάσει στον σταθμό του προορισμού της
χωρίς κανείς να ασχοληθεί μαζί της ή όταν εκτροχιασθεί στον δρόμο και μιλούν όλες οι
εφημερίδες γι’ αυτή;». Μήπως αρκεί να βγεις έξω από τα συνηθισμένα μέτρα, από την
αφάνεια για να θεωρηθείς ένας επιτυχημένος;

Εξετάσεις Ομογενών 2014

Β4. α) Να αιτιολογήσετε τη χρήση της διπλής παύλας στην παρακάτω περίπτωση: –των πολύ
… αρχαίες μαρτυρίες– (στην έβδομη παράγραφο). Μονάδες 2

Η καταγραφή όλων των μνημείων αυτών –των πολύ ή λιγότερο γνωστών, των εντοπισμένων
αλλά μη ερευνημένων, αλλά και εκείνων των οποίων γνωρίζουμε ακόμη την ύπαρξη μόνο από
αρχαίες μαρτυρίες– με όλα τα δεδομένα τους, δηλαδή την ιστορία τους, τα χαρακτηριστικά
τους, την κατάστασή τους και τις δυνατότητες χρήσης ή απλής ανάδειξής τους, θα προσφέρει
ένα πολύ σημαντικό εργαλείο στη συστηματικότερη διαχείριση αυτού του πλούτου.
(ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ ΗΜΕΡΗΣΙΩΝ ΛΥΚΕΙΩΝ 2015)

Β.3. β. Να αιτιολογήσετε τη χρήση των εισαγωγικών στις παρακάτω περιπτώσεις:

«καλός κἀγαθός»
«η σωματική αγωγή αποτελεί τη βάση πάνω στην οποία στηρίζεται ολόκληρο το
οικοδόμημα της αγωγής». (Μονάδες 4)

Η ώρα της γυμναστικής χαλαρώνει το άτομο από το στρες της ζωής, από τις μέριμνες και τις
φροντίδες της καθημερινότητας, το ελευθερώνει και ανανεώνει τις δυνάμεις του για τον
αγώνα της ζωής. Χαρακτηριστική είναι η επίδραση της γυμναστικής στους μαθητές των
σχολείων, όπου, ένεκα της αυξημένης κινητικότητας της νεαρής ηλικίας τους, έρχονται με την
ώρα της γυμναστικής να αντισταθμίσουν την καθιστική στα θρανία στάση τους που απαιτεί η
διδασκαλία των άλλων μαθημάτων. Το γεγονός αυτό μας κάνει να μην θεωρούμε υπερβολή
το ρηθέν υπό του Rousseau ότι: «η σωματική αγωγή αποτελεί τη βάση πάνω στην οποία
στηρίζεται ολόκληρο το οικοδόμημα της αγωγής». (ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ ΟΜΟΓΕΝΩΝ 2015)

Β4. α) Να αιτιολογήσετε τη χρήση των εισαγωγικών και της παρένθεσης στις παρακάτω
περιπτώσεις της τρίτης παραγράφου:

«διά το χρήσιμον»

«αγαπά»
(υλικό ή ηθικό). Μονάδες 3

Μπορούμε να διακρίνουμε τρία είδη φιλικών σχέσεων, κατά τον Αριστοτέλη: «διά το
χρήσιμον», «δι’ ηδονήν», «διά το αγαθόν». Στην πρώτη περίπτωση, συνδεόμαστε μ’ έναν
άνθρωπο, επειδή ο ένας μας είναι στον άλλο χρήσιμος (για τις υποθέσεις, τις ανάγκες, τη
σταδιοδρομία, τις πολιτικές φιλοδοξίες μας κ.τ.λ.). Στη δεύτερη, διατηρούμε στενές σχέσεις
μαζί του, επειδή μας προξενεί ευχαρίστηση (είναι διασκεδαστικός, έξυπνος συνομιλητής,
επιδέξιος συμπαίκτης κ.τ.λ.). Και στις δύο περιπτώσεις, «αγαπούμε» τον άλλο κι εκείνος μας
«αγαπά» όχι για την ανθρώπινη ποιότητά μας, επειδή, δηλαδή, είμαι εγώ αυτός που είμαι και
είναι εκείνος αυτός που είναι (κατά το σώμα και την ψυχή, το ήθος, το πνεύμα), αλλά επειδή
κάτι άλλο περιμένουμε απ’ αυτόν και αυτός από εμάς, ένα κέρδος (υλικό ή ηθικό) ή μιαν
απόλαυση (την τέρψη της ευχάριστης συναναστροφής). (ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ ΗΜΕΡΗΣΙΩΝ
ΛΥΚΕΙΩΝ 2016)

Β.3.β. Τι θέλει να πετύχει ο συγγραφέας με τη χρήση της ερώτησης στην αρχή της πέμπτης
παραγράφου; («Ποια είναι, λοιπόν, η χρησιμότητα της λογοτεχνίας, αν αυτή δεν
μεταφέρει μηνύματα και πρακτικές συμβουλές στους αναγνώστες της;») (μονάδες 3)

Ποια είναι, λοιπόν, η χρησιμότητα της λογοτεχνίας, αν αυτή δεν μεταφέρει μηνύματα και
πρακτικές συμβουλές στους αναγνώστες της; Η απάντηση βρίσκεται στο βασικό εργαλείο της
που δεν είναι άλλο από τη γλώσσα. Όργανο επικοινωνίας και έκφρασης, η γλώσσα αποτελεί
πιστοποιητικό της ανθρώπινης νοημοσύνης. Είναι στην ουσία το διαβατήριο για την
κοινωνική μας ζωή, το ρούχο που φοράμε. Κι όπως συμβαίνει πάντοτε με την ένδυση, το
γούστο παίζει τον πρωτεύοντα ρόλο. Αυτό που συνήθως υποτιμούμε στη σχέση μας με τη
λογοτεχνία είναι το ζήτημα της αισθητικής. Κι είναι παράξενο, αν σκεφτούμε πως στην εποχή
μας όλοι απευθύνονται στην αισθητική μας, προκειμένου να κερδίσουν την καταναλωτική
μας εύνοια. Καλαίσθητα καταστήματα, καλαίσθητα προϊόντα, καλαίσθητες ρεκλάμες.
Έχουμε εξορίσει την κακογουστιά από τη ζωή μας όχι και από τη λογοτεχνία. (ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ
ΟΜΟΓΕΝΩΝ 2016)

Β4. α) «Η σύγχυση πραγματικών…των ανθρώπων.» (3η παράγραφος) Τι επιτυγχάνει ο

συγγραφέας με το ασύνδετο σχήμα; Μονάδες 3

Τα ευγενή ιδεώδη του ανθρωπισμού διασύρθηκαν και υπονομεύθηκαν στις μέρες μας. Η
σύγχυση πραγματικών και πλασματικών αναγκών, η πνιγηρή εντατικοποίηση του ρυθμού της
ζωής στις μεγαλουπόλεις, η εσωτερική μοναξιά, το άγχος και η αγωνία αλλοτριώνουν
βαθύτατα και παρεμποδίζουν την πνευματική ολοκλήρωση των ανθρώπων.

β) «Όμως η τεχνολογία … περισσότερο άνθρωπος;» (2η παράγραφος) Τι επιδιώκει ο

συγγραφέας με τη χρήση του ρητορικού ερωτήματος; Μονάδες 3

Εάν βέβαια ο Αϊνστάιν είχε ζήσει ολόκληρο τον εικοστό αιώνα, με επαναστάσεις,
παγκοσμίους θερμούς και ψυχρούς πολέμους, αλλά και δοξασμένο από τη ραγδαία ανάπτυξη
των θετικών επιστημών και της τεχνολογίας, ίσως προβληματιζόταν περισσότερο. Η
προώθηση των φυσικών επιστημών και η έκρηξη της τεχνολογίας, η οποία έχει προσλάβει
φρενήρεις ρυθμούς στην εποχή μας, εγείρουν απορίες και συγκλονιστικά ερωτήματα. Η
επιστήμη αναπτύσσεται συνήθως σε σχέση με τις πρακτικές ανάγκες των ανθρώπων,
ακολουθεί όμως βασικά την εξέλιξη μιας κοινωνίας και αντικατοπτρίζει το συγκεκριμένο
πνευματικό και ηθικό της επίπεδο. Όμως η τεχνολογία, που βελτίωσε σημαντικά τις συνθήκες
της ζωής μας, βοήθησε ή εμπόδισε τον άνθρωπο να γίνει περισσότερο
άνθρωπος; (ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ ΗΜΕΡΗΣΙΩΝ ΛΥΚΕΙΩΝ 2017)

[1] το σύνολο των φυτικών και ζωικών οργανισμών που ζουν σε έναν βιότοπο.

[2] η πρόκληση ανοσίας σε έναν οργανισμό.

[3] αυτός που προκαλεί όνειδος (ντροπή), αυτός που επισύρει την κατακραυγή ή την
απόρριψη ή τον στιγματισμό.

[4] εμπορικό αποκλεισμό

[5] εγκατάλειψη για ιδιοτελείς σκοπούς

[6] συνήθεια

[7] τεχνητών, μη πραγματικών

[8] προσδοκία: ελπίδα, απαντοχή

[9] αυταπάρνηση: αυτοθυσία

[10] «sales»: εκπτώσεις

[11] κορεσμός: το σημείο στο οποίο κάτι είναι πλήρες, εντελώς γεμάτο

[12] ΜΙΤ: Τεχνολογικό Ινστιτούτο Μασαχουσέτης.

[13] Αλτσχάιμερ: Νόσος με κυριότερο σύμπτωμα την απώλεια της μνήμης.