Renesans

Ramy czasowe

Renesans trwał we Włoszech od XIV w. do XVI w., a w krajach północnej Europy od końca XV w. do
końca XVI w. (w Polsce od XVI w. do lat trzydziestych XVII w.).

Znaczenie nazwy

Termin „renesans” (zapożyczenie z franc. renaissance) jest równoznaczny z terminem „odrodzenie”

(tłumaczenie z łac. renovare – odradzać, odnawiać). Stosuje się je wymiennie na określenie epoki w
dziejach kultury. Rozumienie znaczenia słowa „renesans” jest wieloaspektowe:

 odrodzenie się człowieka w duchu chrześcijańskim;

 odnowienie ludzkiego życia poprzez „oczyszczającą siłę miłości”;
 przywrócenie wzorów antycznych;
 rozwój sztuki poprzez udoskonalenie dziedzictwa mistrzów starożytnego Rzymu.
 „Odradzanie się” Europy przełomu XV/XVI w. to efekt zbiegających się w tym samym czasie kilku
faktów o charakterze społeczno – historyczno – ekonomicznym. Na pewno jest nim kryzys
papiestwa, a z nim związane osłabienie wpływu Watykanu na samodzielność państw europejskich
oraz ożywienie tendencji do jednoczenia się narodowego i rozwój miast.

Pojęcia związane z epoką

Humanizm

Prąd filozoficzny kierujący uwagę myśli ludzkiej na osobę i sprawy człowieka: jego godność, poczucie
wolności, wszechstronny rozwój oraz harmonijne współżycie w społeczeństwie, podkreśla siłę ludzkiego
rozumu i możliwości zdobycia szerokiej i gruntownej wiedzy o świecie Naczelne hasło humanizmu
zaczerpnięte zostało z utworu komediopisarza antycznego, Terencjusza: „Człowiekiem jestem i nic, co
ludzkie, nie jest mi obce” (łac. homo sum et nil humani a me alienum esse puto.).

Antropocentryzm

Poglądy stawiające człowieka w centrum zainteresowania; oznaczają taki tok myślenia, w którym przyjmuje
się ludzki punkt widzenia w odbieraniu i analizowaniu wszelkich zjawisk

Utopia

Termin zaczerpnięty z tytułu utworu Tomasza Morusa pt. Utopia z 1516 r., w którym opisał idealny ustrój
na wyspie Utopia – życie w zgodzie z naturą, w równości między ludźmi, w pełnej harmonii i spokoju, bez
pieniędzy i wyzysku materialnego; utopia to też pewna ideologia zakładająca radykalizm w realizacji
zamierzeń programowych, ale opierająca się bardziej na fantazji o idealnym ustroju niż realiach; dziś
„utopijny” znaczy wyidealizowany, nierealny, niemożliwy, istniejący w wyobraźni

Predestynacja

Nieodwracalność losu, przeznaczenie; pogląd o przeznaczeniu człowieka, odgórnie nadanym przez Boga
(pośmiertne losy człowieka są ustalone jeszcze za jego życia)

Irenizm

Z gr. eirene – pokój, postawa hołdująca zgodzie i pokojowi między ludźmi; otwartość i życzliwość na tle
społecznym i wyznaniowym
Makiawelizm

Nazwa pochodzi od nazwiska włoskiego pisarza renesansu – Nicollo Machiavelliego. Postawa wyrażająca
się cynizmem, brakiem skrupułów w dążeniu do realizacji swoich celów, dopuszczająca zdradę, podstęp, a
nawet zbrodnię

Najważniejsze wydarzenia

 Kryzys papiestwa i reformacja

kryzys w Rzymie następował stopniowo, począwszy od XIV w., tj. buntu miejskiej biedoty rzymskiej, który
skutkował przeniesieniem - na niespełna 70 lat - urzędu papieża do Awinionu; powrót do Rzymu okazał się
początkiem tzw. wielkiej schizmy zachodniej, bo francuski kler osadził na tronie awiniońskim swojego
kandydata (schizma trwała do 1417 r. tj. do soboru w Konstancji);

reformacja – (z łac. reformare przekształcać, przebudowywać) działania zmierzające do odnowienia

Kościoła i chrześcijaństwa; eskalacja takich działań następuje po 1517 r., kiedy Marcin Luter upublicznił
swoje 95 tez. Oprócz Lutra (luteranizm), do reformatorów zalicza się: Jana Kalwina (kalwinizm i arianizm)
oraz króla Henryka VIII (anglikanizm).

 Zdobycie Konstantynopola

W 1453 r. stolica potężnego niegdyś państwa bizantyjskiego stanęła na krawędzi zagłady. Inwazja
tureckich muzułmanów sprawiła, że to mocarstwo, Cesarstwo wschodniorzymskie, bezpowrotnie upadło.
Zajęty przez Turków Konstantynopol stał się nową stolicą osmańskiego imperium.

 Odkrycia geograficzne

Przełom XV/XVI w. nazywa się Wiekiem Wielkich Odkryć. Zetknięcie się z innymi cywilizacjami
pokazało, że kultura europejska nie jest jedyna. Wyprawy przyniosły korzyści wielostronne: bogacenie się,
rozwój miast i portów, handel, nowe inwestycje, konkurencyjność i rywalizację, a przede wszystkim,
zmianę w myśleniu - z ascetycznego na afirmujący życie i człowieka, z zamkniętego - na rozbudzonego
ciekawością świata i otwartego na poznawanie.

 Mikołaj Kopernik

Najważniejsze dzieło to De revolutionibus orbium coelestium (O obrotach sfer niebieskich). Odkrycia

astronoma zrewolucjonizowały wizję świata. Uwolniły myślenie o otaczającej rzeczywistości i stały się
impulsem do refleksji nad miejscem człowieka w świecie. Pokazały, co może nieskrępowany ludzki umysł
oraz zachęciły do obserwacji i poszukiwań.

 Drukarstwo

W 1450 r. Gutenberg wynalazł druk, który przyśpieszył obieg informacji, zmniejszył przestrzeń, wspomógł
reformację, rozpowszechnił ideały humanizmu (m.in. kult młodości – moda, maniery, sztuka),
zintensyfikował edukację i potrzebę umiejętności czytania oraz wprowadził reklamę i wzmógł konkurencję.

 Filozofia

Erazm z Rotterdamu

Holenderski filolog i filozof, jeden z kluczowych myślicieli epoki, autor satyry Pochwała głupoty (1509r.),
w której skrytykował ludzką głupotę i snobizm, pazerność i chciwość oraz zepsucie moralne; zwolennik
irenizmu.
Nicollo Machiavelli

Obok Erazma, równie ważny przedstawiciel filozofii odrodzenia; autor kontrowersyjnego traktatu Książę
(1513 r.), w którym stwierdził, że „cel uświęca środki”, jak również wykazał, iż człowiek kieruje się w
swoim działaniu cynizmem, zimnym wyrachowaniem i amoralnością, więc jest z natury zły; zaprzeczył tym
samym wartościom chrześcijańskim.

Tomasz Morus

Angielski filozof, polityk i pisarz, autor dzieła Utopia (1516 r.); opisał tam taki stan społeczny, w którym
nie ma wykorzystywania kogokolwiek, a równość i brak pieniądza wprowadziły stan szczęścia wśród
obywateli; Morus uznaje zasadę, że człowiek jest z natury dobry i możliwe jest znalezienie sprawiedliwych
władców działających w imię braterstwa, równości i wolności człowieka.

Giovanni Pico della Mirandola

Czołowy przedstawiciel myśli włoskiego renesansu i autor dzieła O godności człowieka (1486 r.) –
uznanego za manifest humanizmu. Mówi o godności ludzkiej, o niepowtarzalności cech (każdy człowiek
jest inny), o wolności myśli i czynów i odpowiedzialności za nie. Autor sentencji: „każdy jest kowalem
swojego losu”.

 Kultura – podstawowe zagadnienia

Poetyki humanistyczne

Na powstanie humanistycznej myśli teoretycznoliterackiej odrodzenia miały wpływ dzieła twórców

antycznych:

 dialogi Platona i jego koncepcja „furor poeticus” czyli natchnienia, niezwykłego momentu
spowodowanego wtargnięciem bóstwa w psychikę i wywołującego szaleństwo twórcze, „furor
divinus” (szał boski), „calor poeticus” (żar poetycki);
 Poetyka Arystotelesa – pierwszy wielki usystematyzowany wykład z teorii literatury;
 List do Pizonów Horacego – rozważania estetyczno-moralne o funkcji poezji; „aurea mediocritas” –
złoty umiar.

Odrodzenie przejęło teorię trzech funkcji literatury (uczyć – podobać się – wzruszać), którym podlegają trzy
style (odpowiednio: niski – średni – wysoki). Poetyki humanistyczne tę teorię przeniosły do stylów
poetyckich. I tak, tematom wzniosłym, boskim, królewskim czy bohaterskim odpowiadać miał styl wysoki;
potocznym i codziennym – niski. Ta zasada odpowiedniości stylu nosi nazwę „decorum”. Na gruncie trzech
stylów i zasady decorum powstał podział na rodzaje literackie: „opowiadania” proste (monologowane przez
autora) i opowiadania mimetyczne (dialogowane). Wśród gatunków literackich były takie, które uznawano
za gatunki szlachetniejsze, obwarowane ściślejszymi normami stylistycznymi, np. w rodzaju dramatycznym
najwyżej ceniona była tragedia, w epickim – epopeja, w lirycznym – oda i elegia.

„Złoty wiek kultury polskiej”

Takim określeniem nazywano wiek XVI w Polsce za czasów Jagiellonów (Zygmunta Starego i Zygmunta
Augusta); to czas rozkwitu Rzeczypospolitej szlacheckiej, z przestrzeganiem zasad tolerancji religijnej i
spokojem wewnętrznym; ogłoszona zostaje wtedy teoria heliocentryczna Kopernika, Akademia Krakowska
staje się ośrodkiem naukowym znanym w świecie, powstają pierwsze utwory literackie i publicystyczne w
języku polskim, przekładano na polski najwybitniejsze dzieła literatury europejskiej.
Walka o język ojczysty

Wynalazek druku okazał się sprzymierzeńcem polszczyzny, szczególnie polskiej ortografii; w połowie XV
w. Jakub Parkoszowic stworzył pierwszy traktat o zasadach pisowni i rozpoczął tym samym społeczną
debatę, w której wypowiedzieli się (opracowując odpowiednie materiały i publikacje): w 1512 r. Stanisław
Zaborowski, w 1551 r. Stanisław Murzynowski, w 1594 r. Jan Kochanowski wespół z Łukaszem Górnickim
i Janem Januszowskim. Wprowadzanie języka narodowego w różne sfery życia nie było przedsięwzięciem
ani łatwym, ani szybkim. Wymagało to przede wszystkim ustanowienia pewnych norm, które pomogłyby
językowi polskiemu, jeszcze niestabilnemu, wyprzeć łacinę, język co prawda wymierający, ale stabilny i
mocny, szczególnie w modlitwach i nabożeństwach. W walce tej przełomowe znaczenie mają trzy
wydarzenia: po pierwsze, wspomniane wyżej podjęcie próby ustalenia zasad ortograficznych; po drugie, Jan
Mączyński w 1564 r. wydaje pierwszy słownik łacińsko – polski, a fakt ten czyni z języka polskiego
równorzędny z łaciną język; po trzecie – w 1568 r. Piotr Statorius wydaje pierwszy podręcznik polskiej
gramatyki. Pojawiły się też szybko dyskusje nad poprawnością językową oraz rolą prozy i poezji w
dziedzinie utrwalania norm językowych. Ważną rolę odegrała również publicystyka sejmowa, a przede
wszystkim mowy wygłaszane w sejmie po polsku. Zasługą zaś reformacji było wprowadzenie języka
polskiego do tekstów religijnych.

Szkolnictwo i nauka

Najważniejszą placówką edukacyjną w Polsce była w XV/XVI wieku Akademia Krakowska, a w

szczytowym okresie polskiego renesansu ogromną rolę odegrają jej studenci: Jan Kochanowski, Jan
Zamojski, Mikołaj Sęp Szarzyński, Mikołaj Kopernik, Andrzej Frycz Modrzewski, Stanisław Hozjusz, Jan
Dantyszek, Stanisław Kleryka; rozrosła się sieć szkół parafialnych niższego szczebla, powstawały
humanistyczne szkoły średnie – gimnazja; w 1544 r. w Królewcu założono uniwersytet; prężnie działająca
Akademia Krakowska sprowokowała Francuzów do powołania w Paryżu konkurencyjnej wobec Krakowa i
Sorbony uczelni – Collège de France (dawniej Collegium Regium), działającej do dziś renomowanej szkoły
wyższej; podobną uczelnię chciał powołać Jan Zamojski, ale bez sukcesów. Akademia Zamojskich działała
krótko, ale przez jakiś czas była najwybitniejszą placówką tego typu w Polsce.

Mecenat

To opieka nad sztuką, literaturą i nauką oraz nad twórcami w tych dziedzinach sprawowana przez państwo,
instytucje lub osoby prywatne (od nazwiska przyjaciela i doradcy Augusta w antycznym Rzymie,
Mecenasa). Największe zasługi w tym zakresie ma na swoim koncie Jan Zamojski – najchlubniejsza karta w
dziejach polskiego mecenatu.

Klasycyzm renesansowy

Epoka odrodzenia ożywiła na nowo sztukę starożytną i związany z nią styl klasyczny; mówiąc o
klasycyzmie renesansowym mamy na myśli takie kierunki w literaturze i w sztuce, które mają charakter
nawrotu do antyku, tj. zachowanie harmonii, prostoty i przejrzystości kompozycji, jej regularność, symetria i
linearność, statyka zamiast dynamizmu, spokój i uporządkowanie; renesans jest pierwszą epoką, która
powróciła do źródeł antycznych.

Uprawiane gatunki

Gatunki uprawiane w odrodzeniu to: dramat humanistyczny, dramat misterny, moralitet, dialogi polemiczne,
romans, apokryfy, epigramat, nowela, tren, pieśń, hymn, sonet, sielanka, tragedia, anakreontyk, elegia,
fraszka.

Pareneza

Renesans nie zrezygnował z literatury parenetycznej wzorem średniowiecza, ale nowa epoka wylansowała
nowe wzorce osobowe: wzór dworzanina, rycerza, artysty i patrioty.
Kultura – twórcy

 Architektura

Twórcy architektury to: Filippo Brunelleschi, Michelangelo Buonarroti (Michał Anioł), Donato Bramante,
Leonardo da Vinci; w Polsce sztuka renesansu mogła rozwijać się poza cechami, które były organizacjami
konserwatywnymi, w ramach mecenatu królewskiego i magnackiego; przykłady architektury: pałace we
Florencji, bazylika św. Piotra w Rzymie, a w Polsce – budynki w Zamościu, zamek Wawelski
przebudowany przez Franciszka Florentczyka; charakterystycznym elementem polskiego renesansu w
architekturze jest tez tzw. attyka (Sukiennice, poznański ratusz, zabudowania w Kazimierzu Dolnym)

 Malarstwo

Twórcy malarstwa to Leonardo da Vinci, Michał Anioł Buonarroti, Rafael, Piero della Francesca, Sandro
Botticelli, Tycjan, Hieronim Bosch, Piotr Bruegel, Jan Van Eyck, Albrecht Dürer; powrót do tematyki
mitologicznej; nowatorskie odczytanie scen biblijnych; przykłady: Michał Anioł Buonarotti i malowidła w
Kaplicy Sykstyńskiej, fresk Leonarda da Vinci Ostatnia Wieczerza, obraz Mona Lisa.

 Rzeźba

Twórcy rzeźby to Donatello, Michelangelo Buonarroti, Filippo Brunelleschi, Jacopo Sansoviono,

Bartolommeo Bandinelli, Rafael Santi, Leonardo Da Vinci; posągi przedstawiają bogów i bohaterów, w
idealnej harmonii ciała; piękne rzeźby sakralne z serii Pietà (przedstawienie Matki Boskiej trzymającej na
kolanach martwego Chrystusa, np. Pietà watykańska Michała Anioła z bazyliki św. Piotra w Rzymie);
rzadziej stosowany szary kamień i drewno, zyskuje natomiast marmur i odlewy z brązu; w Polsce – kaplica
grobowa Zygmunta I, prezentująca styl dojrzałego renesansu

 Twórcy muzyki

Giovanni Pierluigi da Palestrina, Orlando di Lasso, Mikołaj Gomółka, Mikołaj z Krakowa, Marcin
Leopolita, Wacław z Szamotuł, Mikołaj Zieleński, Jerzy Liban; muzyka stała się sztuką; nowe gatunki
muzyczne: madrygał, kanon, chanson; polifonia; gwałtowny rozwój instrumentów.

Renesans w Europi

Renesans angielski

 William Szekspir – największy dramaturg wszechczasów, autor dzieł ponadczasowych, m. in.:

Romeo i Julia, Otello, Makbet, Sen nocy letniej, Hamlet, Poskromienie złośnicy; nowator w
dziedzinie kompozycji dramatu.

Renesans francuski

 Francois Rabelais - z zawodu lekarz; autor satyrycznej, pełnej radości i optymizmu epopei
Gargantua i Pantagruel, w której dał wyraz naturalności człowieka bez ograniczeń (zwolennik
reformacji, ścigany przez Kościół katolicki), tworząc satyrę na ówczesne społeczeństwo i nauczanie
scholastyczne;
 Michel Montaigne – myśliciel, bibliofil, w swojej książce – cyklu esejów Próby zawarł wiele
cytatów i aforyzmów z własnej refleksji nad życiem i samotnością; w części z nich odwołuje się do
autorytetów, w części – takie złote myśli tworzy sam; oryginalny tytuł tego dzieła to Essais, zatem
śmiało można stwierdzić, że Montaigne jest twórcą eseju jako gatunku;
Renesans polski

Myśl odrodzeniowa rozwijała się w czasie politycznego uaktywnienia się polskiej szlachty. Pierwsze efekty
„złotej wolności” szlacheckiej przyniosły Polsce ogromne korzyści. Rzeczpospolita rosła nie tylko w siłę
ekonomiczną, ale i chętnie inwestowano w oświatę i kulturę. Pionierami polskiego renesansu byli dyplomaci
wysyłani przez Jagiellonów na dwory obcych władców lub też zapraszani do nas obcy twórcy (uczeni
humaniści z Niemiec i Włoch). Napływ humanistów wzmógł się szczególnie po małżeństwie Zygmunta
Starego z Boną Sforzą. Ożywieniu uległy wtedy stosunki polsko-włoskie. Renesans polski, jak i w ogóle
północnoeuropejski, nie jest jednak kopią włoskiego. To raczej druga faza renesansu europejskiego, z
odmiennością kulturową i społeczną typową dla tych państw. Polski renesans nie przebiegał jednakowo

szczytowy rozkwit literatury:

 Jan Kochanowski – czołowy polski humanista, najwybitniejszy przedstawiciel epoki; w swojej

twórczości podejmował tematykę filozoficzną, patriotyczną, moralną, zajmował się wsią, naturą i
pięknem świata, pisał o człowieku i jego codzienności; ma w swoim dorobku cykl pieśni, trenów,
fraszek; jego utwory mają przemyślaną kompozycję, są wierne tradycji antycznej i urozmaicone,
bogate w figury stylistyczne;
 Mikołaj Rej – twórca piszący po polsku, z bogatym dorobkiem, niezwykle czynny i aktywny, choć
jego dzieła nie mogą dorównać Kochanowskiemu; napisał m.in. Żywot człowieka poczciwego;
 Andrzej Frycz Modrzewski – czołowy publicysta i pisarz polityczny polskiego odrodzenia; autor
znanej rozprawy wpisanej do indeksu ksiąg zakazanych: O poprawie Rzeczpospolitej;
 Piotr Skarga – publicysta, rozmiłowany w ojczyźnie, autor słynnych Kazań sejmowych.

Leonardo Da Vinci--“Mona Lisa”, “Dama z gronostajem”,“Ostatnia wieczerza”

Donato Bramante ---Freski w Castelo Sforzesco, Tempietto przy Saint Pietro in Montorio,
Michał Anioł--“Pieta Watykańska”, “Dawid”,freski z kaplicy Sykstyńskiej
Frycz Modrzewski Andrzej --O poprawie Rzeczypospolitej
Tycjan --„Wenus z Urbino”.
Hieronim Bosch--„Ogród ziemskich rozkoszy”.
Rafael Santi--,,Madonna Sykstyńska'', ,,Madonna della Rosa'' ,,Trzy gracje'',,Szkoła Ateńska'',,Powołanie św. Piotra''
Dante Alighieri --"Boska komedia"
Giovanni Boccaccio--"Dekameron"
Francesco Petrarka --"Sonety do Laury"
William Szekspir---Romeo i Julia, Otello, Makbet, Sen nocy letniej, Hamlet, Poskromienie złośnicy;
Piotr Skarga-Kazania sejmowe
Andrzej Frycz Modrzewski --O poprawie Rzeczpospolitej;
Mikołaj Rej --Żywot człowieka poczciwego;