Βενιζελικός και ύστερα σοσιαλιστής, πνεύμα ανήσυχο ...

δέρνεται ανάμεσα σε ασκητισμό,

σε μυστικισμό, σε εθνικισμό, φιλελευθερισμό, μαρξισμό, χριστιανισμό,επανάσταση,
θεοσοφισμό. (Ηλίας Ηλιού, «Νίκος Καζαντζάκης, Ο μεγάλος μας Πεζογράφος, Νέα Εστία,
Χριστούγεννα 1977, σ. 14)

Ο ΝΚ αν και εντυπωσιάστηκε από όσα είδε και άκουσε όταν βρέθηκε στη Ρωσία την πρώτη
δεκαετία μετά το θάνατο του Λένιν, ωστόσο στάθηκε επιφυλακτικά τόσο απέναντι στην
Επανάσταση του 1917 όσο και στο σοβιετικό σύστημα που προήλθε από αυτή. Οι φόβοι
του είναι οι φόβοι ενός πενυματικού ανθρώπου που διαισθητικά αντιλαμβάνεται τους
κινδύνους που κρύβει ο άκρατος δογματισμός για την εξέλιξη της πνευματικής
δημιουργίας. Πέρα όμως από τις επιφυλάξεις έχει και έναν ανυπόκριτο θαυμασμό για το
πείραμα που συντελείται από την άποψη της εφαρμογής ενός νέου συστήματος
ανθρώπινης συνύπαρξης και συμπεριφοράς. Και είναι αυτός ο διχασμός που τον οδηγεί σε
πνευματικούς και φιλοσοφικούς ακροβατισμούς. Αυτή η διχοτομημένη συνείδηση πάνω
στο φαινόμενο επανάσταση είναι που τον οδήγησε στη θεωρία της Κρητικής Ματιάς και
στην αμφυθυμία που διακρίνεται στην «Ασκητική», στην οποία προσπαθεί με ένα υπέροχης
υφής σόφισμα να συνταριάξει τα ασυμβίβαστα. Και αυτή η ασάφεια και η αντινομικότητα
είναι που ωθούν τον ακροδεξιό τύπο της εποχής (Εστία, Ελληνικό Αίμα) να προβούν σε
λυσαλέες επιθέσεις εναντίον του με αποκορύφωση την υπονόμευση της απονομής του
βραβείου Νόμπελ από τη Σουηδική Ακαδημία.

Ο ΝΚ έβλεπε τη Ρωσική Επανάσταση σαν ένα κυκλικό καταστροφικό φαινόμενο που η

ανθρωπότητα είχε ανάγκη για να βγει αποκαθαρμένο το πνεύμα. (Φραγκόπουλος. ΝΕ. Χ
1977, σ. 54-55)

Το Νοέμβριο του 1922 στην Ελλάδα έχει επέλθει το πένθος της Μικρασιατικής καταστροφής,
ο οποία συμβάλλει στη ανάπτυξη ενός μαρξιστικού κινήματος ανάμεσα στους πρόσφυγες
που αναζητούν υπευθύνους για την κατάντια τους. Στη Γερμανία η αποτυχημένη εξέγερση
στο Αμβούργο τον Οκτώβριο του 1922, το κίνημα του Χίτλερ στο Μόναχο που η διάλυσή του
από την αστυνομία σηματοδοτεί την γέννηση του φασισμού ωθούν τον Καζαντζάκη
Δεκέμβρη του 1922 με Απρίλη του 1923 να συγγράψει την «Ασκητική».

Όπως αναφέρει στο προλογικό σημείωμα της πρώτης έκδοσης οι «Salvatores Dei» είναι μια
έκφραση των πνευματικών αγωνιών και των ελπίδων ενός κύκλου Γερμανών, Πολωνών και
Ρώσων κομμουνιστών που δεν μπορούν να ανασάνουν μέσα στα πλαίσια μιας στενά
ματεριαλιστικά ιδωμένης κομμουνιστικής ιδεολογίας, συνεχίζοντας: «Ας είναι η «Ασκητική»
τούτη σαν το πρώτο λυρικό πιάσιμο ή πρώτη κραυγή ενός μετακομμουνιστικού Πιστεύω».

Ο μετακομμουνισμός βέβαια για το 1922 ή το 1927, μεταφράζεται σε αντικομμουνισμό, αν

και ο Καζαντζάκης διστάζει να στρατευτεί σε κάποια ιδεολογία και αρνούμενος να ξεπεράσει
το δίλημμα αυτό θα μείνει πάντα μεταιχμιακός. Σε αυτό τον βοηθά η εκγύμνασή του στις
φιλοσοφικές παλαίστρες: Ο Νίτσε, ο Μπεργκσόν, ο Βούδδας, αλλά και η Κρητική Ματιά.
(Φραγκόπουλος. ΝΕ. Χ 1977, σ. 56)

Οι δεσμοί του Καζαντζάκη με τη Γερμανία είναι ισχυροί. Η πρώτη του επαφή είναι νοητική.
Με γέφυρα την τέχνη και τη φιλοσοφία, με τη γνωριμία του μετον Γκαίτε και τον Νίτσε που
διαμέσω των κηρυγμάτων του υπερανθρώπου (Αλεξίου Ελλη, ΝΕ Χ. 1977, σ. 58-59)

Μέσα του βράζει μια σταυροφορία, να κινήσει η Ρωσία με το νέο προλετάριο Θεό να πατήσει
την Ευρώπη και να συντρίψει όλα τα φρικώδη, άτιμα, πολιτικά, οικονομικά, ηθικά και
πενυματικά είδωλα και να κηρύξει μια νέα ελευθερία στον κόσμο. (Αλεξίου Ελλη, ΝΕ Χ. 1977,
σ. 59)

Ο τρίτος προφήτης – ύστερα από το Χριστό και το Βούδα – που κατάκτησε τον ΝΚ στάθηκε ο
Λένιν. Ο ΝΚ προσχώρησε ψυχικά στην Κοινωνική Επανάσταση κατά τη διαμονή του στο
Βερολίνο τα έτη 1922-23. Το 1923 είναι για την ηττημένη Γερμανία έτος ακατάσχετού
πληθωρισμού και λιμού. Τα θεμέλια του κοινωνικού οικοδομήματος έτριζαν, οι θεσμοί είχαν
αρχίσει να αμφισβητούνται και υπήρχε κατάπτωση των αξιών. Προετοιμασμένος τόσο από
το Νίτσε για την ημέρα της κρίσεως, αλλά και από τον Oswald Spengler ο οποίος τον είχε
πείσει για τη θνητότητα των πολιτισμών, αλλά και το σπαρακτικό βίωμα της Μικρασιατικής
Καταστροφής που είχε σαρώσει τις παλιές εθνικές πεποιθήσεις του κατέστησαν
πραγματικότητα τον μηδενισμό του είχε προαισθανθεί. Έτσι στην ταραγμένη ψυχή του μόνη
ελπίδα απέμενε η επανάσταση που είχε πραγματοποιήσει ο «θεοφόρος λαός», υπό την
καθοδήγηση του του Λένιν. Ο Λένιν τον είχε κατακτήσει και ο όχι ο μαρξισμός, ο οποίος ήταν
απόγονος της λογοκρατίας την οποία αμφισβητούσε η μπερξονική φιλοσοφία. Για τον ΝΚ ο
Λένιν εκπροσωπούσε μια ορμή ανεξέλεγκτη από τη λογική που παρέπεμπε στη μπερξονική
ζωική ορμή. (πρεβελάκης στο Τετράδια Ευθύνης 3, σ. 21-22)