वलय

वपु काळे

मेहता
पि ल शंग
हाऊस
All rights reserved along with e-books & layout. No part of this publication may be reproduced, stored
in a retrieval system or transmitted, in any form or by any means, without the prior written consent of
the publisher and the licence holder. Please contact us at Mehta Publishing House, 1941, Madiwale
Colony, Sadashiv Peth, Pune 411030.
+91 020-24476924 / 24460313
Email: info@mehtapublishinghouse.com
production@mehtapublishinghouse.com
sales@mehtapublishinghouse.com
Website: www.mehtapublishinghouse.com
या पु तकातील लेखकाची मते, घटना, वणने ही या लेखकाची असून या याशी काशक सहमत असतीलच असे नाही.

VALAY by V. P. Kale
वलय: वपु काळे / कथासं ह
© वाती चांदोरकर व सुहास काळे
मराठी पु तक काशनाचे ह मेहता पि ल शंग हाउस, पुण.े
काशक: सुनील अिनल मेहता, मेहता पि ल शंग हाऊस, १९४१, सदािशव पेठ,
माडीवाले कॉलनी, पुणे – ४११०३०.
गरज ही ानाची जननी आहे
आशा भोसले ांचा
कासावीस करणारा, ओ या थेचा आवाज,
बमनदांचं जीवघेणं संगीत,
गुलजार ांचं तरल, का र उठवणारं का
आिण ‘माया’चं उफाळू न-उ कट आयु य...
हे सगळं श दाधीन
आिण या या कतीतरी पट श दातीत
अशा ‘इजाजत’मध या
‘मेरा कु छ सामान’
ा िन मतीला
हे ‘वलय’ अपण.

वपु.
 अनु म

व वेडी

नरमादी

अथ

िव ास

सुख िवकणे आहे

अ यावर िवरले गीत

हातमोजा

लाट

शेखर वगात बसला आहे

दशाभूल

िपऊन वीज मी, फु ले फु लिवली

वलय
 १.
व वेडी

िज याव न या बाइला मी धावत येताना पािहलं; आिण मी मनात िवचार के ला,

ितला ही गाडी पकडता येणं श य नाही. ती फार तर जेमतेम ड यापयत पोहोचेल
आिण तेव ात गाडी सुटेल. तसंच झालं! गाडी हलली. तरीही िनधार क न ती
पळतच रािहली. एखा ा पु षा माणे ितनं चाल या गाडीचा बार पकडला. मी पटकन्
पुढे झुकलो. ित या कमरे भोवती उज ा हाताचा िवळखा घालून ितला वर ओढलं.
गाडीचा वेग हा हा हणता वाढला. ितची छाती जोरजोरात वरखाली होत होती.
थोडीशी धावपळ आिण पु कळशी भीती ानं ितचा चेहरा घामानं िनथळू न िनघाला.
मालानं घाम पुसून जरा शांत झा यावर, ती काहीशी भानावर आली. एका परपु षानं
आप या कमरे ला िवळखा घालून आप याला वाचवलं, ाची ितला आ ा जाणीव
झाली; आिण एव ा सुंदर ीला आपला एवढा िनकट पण िततकाच अनपेि त पश
झाला, ाची मलाही जाणीव झाली. मघाशी जी भावना न हती ती आता उफाळू न
आली.
मा याकडे पाहात ती कुं दक या दाखवीत हणाली, ‘‘थँ स.’’
‘‘ही गाडी पकड याचं एवढं अडलंच होतं का?’’
थोडीशी घुटमळत ती हणाली, ‘‘दोन लेटमाक झालेलेच आहेत. आजचा ितसरा झाला
असता आिण मग एक कॅ युअल कमी झाली असती.’’
‘‘कशाव न लेटमाक करणारा तुमचा हेड लाक ाच गाडीला नसेल?...’’
संभाषण चालू ठे वायचं हणून मी िवचारलं.
‘‘अशा वेळी लाक नेमका पुढं गेलेला असतो.’’
‘‘तुम या जीवापे ा कॅ युअल जा त मोलाची आहे का पण?’’
‘‘नोकरी हट यावर हे सारं आलंच नाही का? नोकरी हणजे मुळातच जीवन िवकणं!’’
‘‘आिण गाडी पकडताना काही घोटाळा झाला असता हणजे मग कती लोकांना
लेटमाक झाला असता?’’ मी मु ाम िवचारलं.
‘‘छान! हणजे तु हाला माझी काळजी नाही, तर वत:लाच लेटमाक होइल ाची
काळजी! छान!’’
बोल यात मागे हटणारी न हती ती. मला बरं वाटलं. ही ओळख टकणार न हती. परत
ती मला कदािचत् भेटणारही नसेल; पण हटलं, जो काय सहवास घडला तो चांगला
होतोय. अशी माणसं चांगली. वृ ी अशी हवी. चार-सहा श दांची देवाण-घेवाण झाली,
तर काही आकाश कोसळू न पडत नाही; पण सरसकट मुली अशा वावरतात, अशा
पाहतात तुम याकडे क , जणू या वगातच इं पुरीत वावराय या; काही काळच
पृ वीवर आले या जणू! सामा य पोर चा हा तोरा! वा तिवक ा वृ ीमुळे या
जा तच सामा य दसतात, पण यां या टाळ यात नाही यायचं हे! सुंदर मुल चं तर
काय घेऊन बसलात?...पावसा यात पैदा होणा या वळवळणा या ा याकडेही आपण
स दयतेनं पाहातो, पण ा ढमाया पु षांकडे...जाने दो। ही तशी नाही–हेही नसे
थोडके !
‘‘काय करणार? जी काळजी तु हाला, तीच आ हांला. Sailing on the same boats!’’
– मी जरा थांबून हणालो.
‘‘तसं हणू नका. Travelling on the same footboards.’’
‘‘अरे , कमाल झाली. माझं ल च गेलं नाही. मला फु टबोडवर उभं राहायला आवडतं.
पण तु हीही उ या आहात ितकडे ल च गेलं नाही.’’
‘‘चालायचंच. यात काय मोठं सं!’’
‘‘बरं , ते झालं, पण पु हा अशी गाडी पकड याचा य करायचा नाही.’’–
मी थोडासा आपलेपणा दाखवीत हणालो.
‘‘मघाशी धावती गाडी पकडली ाची मला आता धा ती वाटत आहे. पण तो ण
तसाच मोहात पाडणारा होता. डो यासमोर जाणारी गाडी बघवत नाही.’’
–आज बोरीबंदर लवकर आलं. मी गाडीला उगीचच िश ा द या. एर ही मि जद-
बोरीबंदर या मधे गाडी हमखास थांबते. आज नाही थांबली.
‘‘अ छा.’’
‘‘अ छा.’’
संपली. उ या आयु यातील पंधरा-वीस िमिनटं एका ब यापैक या सहवासात
गेली. अशा ओळखी िवसर यासाठीच असतात. पण जाता जाता वेग आणतात. उ साह
देतात. ती नजरे समो न गेली. गद त िमसळू न गडप झाली. आिण आता ती मला
न ानं दसू लागली. ितचे कुं दक यांसारखे दात आठवले. गालाला पडणा या
ख यांची पण मा या मनात नकळत कु ठं तरी न द झाली होती. ितचा आकषक बांधा
आठवला आिण लगेच, ‘ ा– ा’ हातांनी ितला कमरे ला ध न सावर याचं आठवलं.
वृ ी जराकाळ सैरभैर झाली. या पंधरा-वीस िमिनटांनी ‘काहीतरी’ कु ठं तरी...खोलवर
घडवलं होतं. पेरलं होतं. ते जे काही पेरलं होतं ते तसंच करपणार आहे, ाचीही
जाणीव अंतमनाला होती. तरी थोडा काळ काहीतरी उगवलं होतं – ाचं सौ य
होतंच.

पण नाही! दोनच दवसांनी ती परत याच गाडीला, पण गाडी ये यापूव भेटली.

ितनंच ओळखीचं ि मत के लं. माझाही प दुणावला.
‘‘आज कशा वेळेवर आलात?’’
‘‘वेळेवर आले; पण आज ल सगळं घरीच आहे.’’
‘‘काही खास?’’ – मी जरा चे े या वरात िवचारलं. ित या चेह यावर फे रफार झाले.
आप याकडू न घाइ झाली क काय? – मी चपापलो.
‘‘अहो, काय झालं, मी आइला हटलं, मला लवकर जायचंय. ती िबचारी लवकर
उठली. मग सगळा वयंपाक के लान् िबचारीनं. पण बाइ, माझंच नाही आटपलं वेळेवर.
मग तशीच िनघाले न जेवता.’’
‘‘काय?’’
‘‘हो ना. इतकं लागेल आता ित या मनाला. मलाही चुटपुट लागली आहे आता.’’
‘‘तु ही असं करायला नको होतं. अहो, सगळी धावपळ ती या पोटासाठी.
मग याला उपाशी ठे वून कसं चालेल? तु ही आता घरी जा. जेवा आिण या आइलाही
बरं वाटेल.’’
‘‘छे, आता श यच नाही. आइला बरं वाटेल ही गो खरी. पण मग ितला बरं वाटायला
हवं असेल तर मला नोकरीही सोडली पािहजे.’’
‘‘मग सोडा.’’
‘‘वा वा, मग ाचं काय? ा यासाठी तर सगळं .’’ पोटावर हात ठे वीत ती हणाली.
तेव ात गाडी आली आिण ितची एक मै ीणही आली. माझा िनरोप घेऊन ती मग
बायकां या ड याकडे गेली.
या मुलीनं अग यानं ओळख ठे वली ाव न ित या लाघवी वभावाची चीती आली.
आता ितला मै ीण हणणं गैर ठरलं नसतं. न जेवता घ न िनघा याब ल ितचं मन
आइब ल हळहळत होतं. ती न च भावना धान होती. अजून मला ितचं नाव माहीत
न हतं. पण समजा, कु ठं लांब दसली, तर हाक कशी मारणार? ‘शुक् शुक्’ असंच करावं
लागणार. ते काही नाही. पुढ या वेळेस ितचं नाव थम िवचारायचं.

ही पुढची वेळ मा नेमक तशीच आली. मी ितला दूर असतानाच पािहलं. ‘शुक् शुक्’
कर या या अंतरापलीकडे होती ती. मी मग चाल याचा वेग वाढवला. ती जवळ
आ यावर मग ‘शुक् शुक्’ कर यापलीकडे उपायच न हता. ित याबरोबर आणखीन एक
मुलगी होती.
ितनं वळू न पािहलं, पण ितचा चेहरा िन वकार होता. मी हसलो. ितनं काही ओळखच
दाखिवली नाही. ित याबरोबरची मुलगी मा याकडे संशयानं पा लागली. हे सगळं
सहनश या पलीकडचं होतं. ा उपे ेचं कारण कळणं आव यक होतं. वा तिवक मी
तेव ावरच थांबावं, पण तेही श य न हतं. ‘‘ओळख िवसरलात वाटतं?’’ – मी
िवचारलं. पण मा याकडे िबलकु ल न बघता पर पर ती मैि णीबरोबरच बोलू लागली.
आता ती मै ीण आणखीन चम का रक नजरे ने पा लागली. जा त शोभा क न
घे यात अथ न हता. ित यापासून लवकरात लवकर दूर होता यावं, हणून मी
चाल याची गती िवल ण वाढवली.

हे श य फार घर क न रािहलं. जणू ितची ओळख झा याचं जे सौ य मी िमळवलं,

 याची दामदु पट भरपाइ या श यानं वसूल झाली. एका मुलीची योगायोगानं ओळख
झाली. ते हापासून मी अगदी अधांतरी चालावं अशी काही ती पृ वीमोलाची घटना
न हती. मग या अपमानाचं मी एवढं का मनाला लावून यावं?...तरी तीन-चार दवस
खराब गेले खरे ! आता ती िजथं असेल या या िव दशेला आपलं त ड हे
िन ववादच!
पण तसं कु ठलं घडायला! ती समोर आ यावर मी त ड फरवलं. परत ती समोर आली.
मा याकडे पाहात ती हणाली,
‘‘तु ही कुं कू िसनेमा पािहलात?’’
मी ग प होतो. ितनं पु हा तोच िवचार यावर मला तेवढा िनगरग पणा दाखवता
येइना. तरी मी घु सा न सोडता हणालो,
‘‘पािहला. का?’’
‘‘मग तु ही जवळ छ ी का नाही बाळगीत? ‘कुं कू ’त या काकासाहेबासारखी?’
‘‘ हणजे?’’
‘‘ हणजे मग ओळखीचे लोक दस यास मान न फरवता फ छ ी फरवायची हणजे
माणसांना चुकवता येतं.’’
‘‘ या याकरता छ ीच कशाला हवी? सरळ सरळ ओळख दाखवली नाही क झालं.
थोडा बेडरपणा अंगात हवा. तुम याजवळ आहे हणा तो!’’
‘‘काय हणालात?’’– ितनं चमकू न िवचारलं. तो अिवभाव पा न मा यावर पु हा
आ यात पडायची वेळ आली. परवा ितचा ओळख न दाखव याचा अिभनय
समजायचा, का आता आपण या गाव याच न हेत हा अिभनय समजायचा, का
दो हीही अिभनयच? – मी चांगलाच घु यात हणालो, ‘‘मी जा त बोलत नाही कं वा
काही उक नही काढत नाही. खरा कार काय घडला हे मा यापे ा तु हालाच जा त
चांगलं माहीत आहे. ते हा तुम या वागणुक ब ल मी जी काही संगती लावेन ती
तुम या दृ ीनं चुक ची असणार. ाचाच अथ, तु ही कराल तो खुलासा मला पटणार
नाही. ते हा या िवषयावर ग प बसणंच बरं .’’
‘‘तु ही ग प बसाल पण मी नाही बसणार. सांगा काय कार घडला? मा यासारखी
दुसरी कोणीतरी दसली असेल. तु ही फसला असाल.’’ ित या बोल यात मोकळे पणा,
िन ाजता आिण तरीही आ मिव ास पुरेपूर होता. असेल आपलीच गफलत असं
हणत मी सगळी हक गत सांिगतली.
नंतरचा झालेला मानिसक ासही सांिगतला. यावर ती हणाली,
‘‘तु ही अगदीच ‘हे’ आहात. पटकन् मला भेटायचं घरी आिण खुलासा क न
यायचा.’’
‘‘छान! अजून तुमचं नाव माहीत नाही, मग प ा कसा कळणार घराचा? या दवशी
तु ही ओळख दाखवली नाहीत...’’
‘‘पाहा, परत तु ही तीच चूक करताय. या दवशीची ती मी न हतेच.’’ ती मधेच
अडवीत हणाली.
‘‘बरं ,तसं हणा. तेच सांगतो मी! ऐका. तुमचं नाव, ऑ फसचं नाव, साधारण राहता
कु ठं , ाची मला मािहती असती, तर या दवशी ओळख पटवून ायला मला वेळ
नसता लागला. ती बरोबरची मुलगी चम का रक नजरे नं बघायला लागली, ते हा
मुका ानं मी काढता पाय घेतला.’’
‘‘बरं ,मग आता िश ा सांगा. आ ही ऐकू ती.’’
‘‘िश ा मग पा काय ायची ती. थम नाव सांगा.’’
‘‘मृणािलनी देवधर.’’
‘‘ऑ फसचं नाव सांगा. फोन नंबर सांगा...’’
‘‘फोनचा नाही हो उपयोग. हणजे फोन आहे. पण तो असतो हेड लाक या खोलीत.
फोन खाली ठे वेपयत मार या हशीसारखा बघत राहतो. याची नजर नाही मला
आवडत. सारखी लगट चालू असते.’’
‘‘एकदा फायर करा.’’
‘‘सग या ना ा या याच हातात. कॉि फडेि शयल रपोटम ये सूड घेइल. जाऊ दे.
नुसतं बघून बघून काय करे ल? नंबर वाढेल उलट च याचा. नोकरी हटलं क हे सहन
करावं लागतंच.’’
‘‘मला एकदा दाखवून ठे वा या हेड लाकला. फोनव न दम भरीन ऐसा क , सुनते
रहो.’’
‘‘नको बाइ, भलताच प रणाम हायचा याचा. ते जाऊ दे, तु ही तुमचं नाव नाही
सांिगतलंत?’’
– मी नाव सांिगतलं.
‘‘ऑ फसचं नाव? फोन नंबर?’’
मी तीही मािहती सांिगतली.
‘‘अ छा. तुमचा राग गेला ना मा यावरचा?’’ मृणािलनीनं िवचारलं.
‘‘हा.’’
‘‘तुमचा छ ीचा खच मी वाचवला क नाही तुमचा राग काढू न? आता मला ा ते दहा
पये.’’
आ ही दोघं हसलो.

मृणािलनी अधुनमधून भेटत होती. आमची मै ी वाढत होती. ितचा प रचय होऊन
अवघे दहा-बारा दवसच झाले होते; पण ित या मोक या वृ ीनं ही ओळख खूप
दवसांची – वषाची – वाटत होती.
एकदा मी ितला असंच िवचारलं,
‘‘तु ही नोकरी कती काळ करणार हो?’’
‘‘मग काय करायचं?’’
‘‘म तपैक ल करावं, सुखी हावं.’’
‘‘पण आता मी दु:खी आहे हणून तु हाला कु णी सांिगतलं? आिण ल झा यावर मी
हमखास सुखी कशाव न होइन? मी आ ाच सुखी आहे.’’
‘‘न ?’’
मा याकडे रोखून पहात ती हणाली, ‘‘शेवटी सुख हणजे तरी काय हो? सांगा!’’
मी ग प होतो. परत तीच हणाली,
‘‘सुख हणजे व . दुसरं काही नाही. जे िमळालेलं नाही ते िमळालं आहे अशी क पना
करायची आिण वत:ला यात िवसरायचं.’’
‘‘ हणजे? मी नाही समजलो.’’
‘‘तेवढं अवघड नाही. र याव न चालणारे लोक आपण मोटारवाले झा याची व ं
पाहातात. या क पनेत ते खूष असतात. िववािहत माणूस वत:ला अधुनमधून
चारी समजतो. बेकार वत:ला मोठी नोकरी लाग याची क पना करतो आिण ...’’
‘‘आिण काय?’’
‘‘काही नाही, काही नाही. मी काहीतरीच बोलले असं समजा.’’ असं हणून ती
एकाएक रडायला लागली. तेही गाडीत. आिण मग ितत याच अकि पतपणे गाडी
थांबताच मधेच सँढ ट रोडला उत न चालायला लागली. ऑ फस सोडू न मी
ित यामागे जाऊ शकत न हतो.

दुपारी मृणािलनीची आठवण झाली. ितला फोन करावा हणून मी फोनजवळ गेलो.
आिण मग ल ात आलं क , या दवशी हेड लाकवर बोल या या नादात मृणािलनीनं
ऑ फसचंही नाव सांिगतलं न हतं आिण फोनही दला न हता.

दुसरे दवशी मृणािलनी भेटली. आद या दवशीची ओळख मी दली नाही. ती जरा

न हसच होती. पण बोलायला सु वात ितनेच के ली.
‘‘नोकरी हटलं क , कती ॉ ले स असतात!’’
‘‘कसे?’’
‘‘आम या े स आता र हाइज होणार. पाच पये वाढ होणार.’’
‘‘मग ॉ लेम कसला?’’
‘‘आ ही संपावर गेलो तरच ही वाढ िमळणार. मला वत:ला संप वगैरे
आवडत नाहीत. शांतते या मागाने िमळे ल ते खरं . नोकरीव न काढलं तर काय
करायचं?’’
‘‘सगळे संपावर गेले तर तु हांला कसली आलीय भीती?’’
‘‘ याचा काय नेम! मला हे ऑ फस आवडतं! साहेबांचं मा यािवषयी मत चांगलं आहे.
मी काम प डंग ठे वत नाही. संपात मी पण सामील झाले तर, यांचा मा याब ल वाइट
ह होइल. मला ते हायला नकोय्. तेव ासाठी मी ओ हरटाइम करते. सं याकाळी
ऑ फस सुट यावरही थांबते के हा के हा.’’
‘‘तु ही नाइलाज झाला हणूनच संपावर गेलात, हे साहेबाला समजेल तुम या.’’
‘‘पाहायचं बाइ, आता काय होतं ते.’’ मृणािलनी धा तावली होती.
‘‘काही होत नाही. तुम या नोकरीला धोका नाही एवढं न .’’
‘‘मला बाइ तेवढंच हवंय.’’

‘‘तु हांला गाठायचं हणून अगदी धावत आले.’’ मृणािलनी धापा टाक त हणाली.
सं याकाळ या गाडीला ती मला थमच भेटत होती.
‘‘पगार वाढला? पाट वगैरे देताय का?’’
‘‘पाट उ ा देइन. अगदी न . आपण बाहेर जेव.ू आम या आइलाही
धावपळ करीत वयंपाक करायला नको. माझं काम िनराळं होतं. देऊ का ास
तु हांला?’’
‘‘ज र!’’
‘‘मा या घरी जाल?’’
‘‘जाइन.’’
‘‘थँ स.’’
‘‘पण पुढे काय?’’
‘‘काही नाही. आज तीस तारीख. आज आमचा ‘पे’ डे! मला घरी यायला खूप उशीर
होइल एवढंच सांगायचं. हा या प ा.’’
प ा काळजीपूवक वाचून मी िवचारलं,
‘‘पर पर िप चरचा बेत दसतोय.’’
‘‘छे बाइ! ऑ फसचंच काम.’’
‘‘बरं मग जाइन.’’
‘‘तुमचे कती आभार मानू!’’
‘‘नुस या आभारावरच भागवणार का? उ ा पाट ा हणजे झालं.’’
‘‘ऑल राइट, ज र. गुडनाइट!’’
‘‘गुडनाइट!’’

दार मृणािलनी या विडलांनीच उघडलं.

‘‘कोण हवंय?् ’’
‘‘मी आप या मुलीचा, मृणािलनीचा िनरोप घेऊन आलोय.’’
‘‘या. या. आत या.’’
मी खुच वर थानाप होइतो, देवधरांनी चहा ठे वायला सांिगतला.
‘‘चहा कशाला आ ा?’’ – मी संकोचलो.
‘‘ या हो. थमच येताय घरी.’’ – मा यासमोर बसत ते हणाले.
‘‘मृणािलनीनं सांिगतलंय...’’
‘‘घरी यायला उशीर होइल खूप, असंच ना?’’
‘‘मा याआधी कु णीतरी येऊन िनरोप दला का?’’ – मी नवलानं िवचारलं.
‘‘नाही. आम या ते आता प रचयाचं झालं आहे. गेले तीन-चार मिहने.... हणजे आज
नोकरीला लाग यापासून असा उशीर होतोय.’’
‘‘हो का! नवल आहे! पगारा या दवशी थोडं लवकरच घरी यायला िमळतं इतरांना.’’
‘‘नाही पण ितला उशीर होतो. पार अगदी मी झोप यावर साडेनऊ-दहा वाजता येत.े ’’
‘‘खरं हणजे एव ा उिशरा, रा ीचं – तेही पगार घेऊन मुलीनं एकटीनं येणं बरं नाही.
आपण ऑ फसात त ार नाही के लीत?’’
मा या ा ाने देवधर फार अ व थ झाले. तरी वत:वर ताबा ठे वीत यांनी
िवचारलं,
‘‘तुमची ितची ओळख कशी झाली?’’
‘‘मृणािलनी धावती गाडी पकडत होती ते हा मी ितला सांवरलं. तेही मला
एकदा तुम या कानावर घालायचं होतं. ितला एकदा सांगा क , वत: या जीवापे ा
नोकरी जा त नाही.’’
देवधर िवल ण अथानं हसले.
‘‘का हसलात?’’
‘‘तु हाला सांगतोच आता. मृणािलनी बेकार आहे आमची.’’
खुच व न ताडकन् उठत मी िवचारलं, ‘‘ हणजे?’’
‘‘होय. ितला कु ठं ही नोकरी नाही. गेली पाच वष ती य करीत आहे. एक ॅजेडीच
आहे ती! गेले तीन-चार मिहने ित या डो यावर प रणाम झाला आहे.’’
‘‘श यच नाही.’’ मी अनवधानाने ओरडलो. डो यातलं पाणी न पुसता देवधर हणाले,
‘‘दुदवाने ते खरं आहे. वा तिवक मृणािलनीला नोकरी हवी असं नाही. पण ितला आपलं
वाटतं, बापाला मदत करावी. मी ितला चे न े ं ‘माझा मुलगाच आहेस तू’ हणायचो.
ते हापासून ितनं नोकरीचं एक वेडच घेतलंय.् ’’
‘‘गेला मिहनाभर ितनं मला ऑ फसात या...’’
‘‘अगदी खूप अडचणी सांिगत या ना? - हेड लाक, ओ हरटाइम, संप, लेटमाक... सगळं
ना?’’
‘‘हो. हेच सगळं .’’
‘‘कारकु नी जीवनातली सगळी सुखदु:खं न अनुभवता आ मसात के लीत ितनं, यात ती
रमून गेली आहे पार! तु हाला ितनं हे सगळं ऐकवलं असेल पण ऑ फसचं नाव, फोन
नंबर दला नसेल...होय ना?’’
मी मान हलवली. गिहवर या वरात ते सांगू लागले,
‘‘पिहला मिहना मला प ा लागला नाही. ऑ फसात या बारीक-सारीक गो ी मा ती
इत या सांगत होती...बसते कु ठे , पंखा कती दूर आहे, िखडक तून पुरेसा उजेड कसा येत
नाही, टाइपरायटरची रबीन वारं वार अडकते, म टर लाक कसा खडू स आहे –
आणखी कतीतरी! सगळी व ,ं सगळी व !ं पिह या पगारा या वेळी समजलं; पण
मी आिण ही ग प आहोत. ितला या क पनेत या दुिनयेतून बाहेर आणावंसंच वाटत
नाही.’’
‘‘पण बोल या-चाल यात शंकाही येत नाही...’’ मी अगदी भांबावून िवचारलं.
‘‘येत.े अगदी िचत्. के हा के हा ओळखच दाखवीत नाही. मा याशी पण
अनोळ यासारखी वागते. पण परत दुस या दवशी नेहमी माणे. काय सांगू तु हाला!
फार भाबडी पोर आहे; आिण के वढा मनावर प रणाम करवून घेतलाय पाहा.’’
‘‘ितला नोकरी नस याचं तु हाला समज याचं तु ही दशवलंत?’’
‘‘नाही हो. या ित या भावनेला ध ाच लावावासा वाटत नाही, आिण तु हीही भासवू
नका. अजून ती के हा के हा घरी आ यावर हणते, ‘‘आइ, काम फार होतं. िप ा पडला
अगदी. दहा िमिनटं पडते आिण मग येते बोलायला.’’
– कधी न जेवता लवकर जाते कामावर. परवा, रे वेचं नवीन टाइमटेबल आणलं. फा ट
लोक सखाली लाल खुणा क न ठे व या. आता पावसाळा आला, चपलांचा जादा जोड
ऑ फसात ठे वला पािहजे हणत होती.
पावसा यात, ऑ फस या दृ ीने छ ी बरी का रे नकोट बरा, ा यावरच चार
दवस िवचार करीत होती. सांगा, आता ा भाविव ातून ितला जाग आणून मी काय
िमळवू? साडेदहा ते साडेपाच रोज काय करतेस? हा असं य वेळा िजभेवर आला.
पण िगळला तसाच. कारण ती पटकन् हणेल,
‘‘काहीतरी काय िवचारता बाबा? मी ऑ फसातच असणार. यािशवाय का पगार
िमळतो?’’
‘‘आिण आज?’’ – मी अगदी िबथ न िवचारलं. डोळे पुसत देवधर हणाले,
‘‘ हणूनच मी झोप यावर ती घरी येणार. नेहमी या वेळेला ितला येववत नाही.
पण उ ापासून नेहमीचं रा य. कामावर जाताना िहला ओरडू न सांगेल,
‘पगाराचं पाक ट गादीखाली ठे वलंय.् यातले सगळे पैसे तुमचे. फ रे वे या पासाचे
पैसे बाजूला ठे वा...’
 २.
नरमादी

‘शहा या माणसानं कोटाची पायरी चढू नये’ - हणतात; पण व कला या घरची

पायरी चढायला काहीच हरकत नाही. व कलाकडेही जाऊ नये असं सांिगत याचा
दाखला काही गोख यांना िमळाला न हता! पण वे टंग ममधली ती गद पा न
गोख यांना दहा वेळा वाटलं, व कलाकडेही शहा या माणसानं येऊ नये. ही इथं
जमलेली माणसं काही आ खा ज म भांडतच बसतात का? - ांना दुसरा वसाय
नाही का? आधी वत: एकमेकांत भांडायचं आिण मग भांडायचंच िश ण घेतले या
व कलांना एकमेकांत भांडायला लावायचं! काय ानं, एखा ा यायािधशासमोर
भांडलं तर ती हणे व कली आिण बाहेर एकमेकांची टाळक फोडली तर तो गु हा!
खरे व कलांचे चार अिस टंटस् बाहेर या हॉलम ये बसले होते. आपाप या
लायं सबरोबर चचा करीत होते. पलीकडे दोन टायिप ट इकडेितकडे न बघता
आपली बोटं भराभर चालवीत होते. मधूनच ख यांचा फोन यायचा आतून. तसा फोन
आला क , गोखले आशेनं या याकडे बघत. फोन खाली ठे वत. मग ख यांचा अिस टंट
हणे, ‘‘आधी अपॉइ टमे ट घेत याखेरीज तु हाला खरे साहेब भेटणार नाहीत.’’
‘‘माझं फार मह वाचं काम आहे हो, मला आज भेटायलाच हवं.’’
‘‘तुमची के स अगोदर मला सांगा. के सपेपस, डॉ युम स काही असतील ती दाखवा.
इथली कामाची प त अशीच आहे.’’
‘‘अहो, मघापासून मी तु हाला तेच सांगतोय, कोटा या, काय ा या कोण याही
कामाला मी आलेलो नाही. या गो ीशी खरे साहेबांचा फार जवळचा संबंध आहे अशी
गो यां या फ कानावर घाल यासाठी आलो होतो. बाब नाजूक आहे, घरचीच आहे,
पण ती घरी बोलता यायची नाही.’’
गोख यांनी अगदी िपळवटले या श दांत सांिगतलं. तरी तो गृह थ भीत होता.
तो हणाला, ‘‘मी तु हाला तसंच सोडलं तर साहेब भडकतील.’’
‘‘तुम या हाताशी फोन आहे, यांना फ िवचाराल तर खरं ?’’
– ख यां या अिस टंटनं फोन उचलला; आिण जणू काही परवानगी िमळालीच आहे हे
गृहीत ध न गोखले आत जा या या तयारीनं उभे रािहले.
‘‘फ दहाच िमिनटं तु हाला िमळतील.’’ फोन खाली ठे वत यानं सांिगतलं. गोखले
लगबगीनं उठले. झुल या दरवा याला ध ा देऊन आत गेल.े खरे साहेबांची खोली
एअरकं िडश ड होती. एक गार वा याची झुळूक...लाट गोख यां या सवागाव न थेट
टाचेपयत गेली. अंगाव न मोराचं पीस फरव या माणं वाटलं. यां या िच वृ ी
उ हिसत झा या. ते जर खोलीत एकटेच असते तर, एखादी गा याची ओळही ते
गुणगुणले असते. तीन बाय सात या दरवा यापलीकडे माणसं - ‘ श् श् ’ करीत घाम
पुसत होती. के वळ मधली चौकट ओलांडायचा अवकाश! कती स , काय सौ य!
- आिण गोख यांना एकदम जाणवलं, एअरकं िडश ड ममधेही उकडावं, घामा या
धारा फु टा ात, अशी बातमी आपण आता खरे व कलांना सांगणार आहोत. खरे वक ल
थम चपापतील, िन र होतील, व कलीचा पेशा असूनही मु े िवसरतील.
मु ावरचं बोलणं रािहलं क , माणूस गु ावर येतो. खरे वक ल िपसाळतील,
आप याला हाकलून देतील. तेही साहिजकच ठरावं! असली बातमी ऐक यावर कोण
शांत राहील?
वा तिवक आपण आपला वेळ मोडू न हे काम करायलाच हवं असं मुळीच नाही. लागेना
का यायला कु णीही कु णा याही मागं! – आपली बायको तर आहे ना – ‘इ टॅ ट’ – पण
नाही. एवढा आ पलपोटा िवचार क न कसं चालेल? – काय ाचं वाटप करणा या
गृह था या घरी एवढी बेकायदेशीर गो बरी नाही. यातूनही िव ाकु मार या ेमात
एखादी नाटकातील बाईच पडली असती तर ते यो य होतं. नाटकातले ेमाचे संग
रं गवून रं गवून, ख या ेमाचे रं ग चढ यात काही गैर न हतं. पण एका गरती, –
समाजात ित ा िमळिवले या नव या या बायकोनं नटा या मागे लागावं? – तोबा
तोबा!
– यायदेवता आंधळी आहे कबूल, पण ख यांसारखा वक ल डोळसच हवा! ‘‘ही एवढी
माणसं बसली आहेत आत. एवढीच माणसं बाहेरही असतील. तुमचं काम चटकन्
सांगा.’’ – डो यांवरचा च मा काढीत खरे हणाले. वत: याच िवचारां या तं ीत
असलेले गोखले भानावर आले. यांनी सव नजर फरवली. छे, एव ा मंडळ समोर
कसं बोलायचं? बाब नाजूक, ख यां या बायकोचीच. छे, छे!
‘‘बसा बसा, उभे काय रािहलात?’ खरे हणाले.
गोखले बसले. उं दराचा पंजरा मांजरापुढे धरला तर, पंज यात या पंज यात उं दीर
जसा भेद न जाइल, तसे गोखले...
‘‘तु ही खरोखरच दहा िमिनटात आटपणार असाल तर ा सग यांना बाहेर
थांबायला सांगतो.’’ ख यांनी सुचवलं; आिण गोख यां या अनुमोदनाची वाट न बघता
यांनी अथपूण नजरे नं सव पािहलं. समंजस ‘जनता’ बाहेर गेली.
‘‘आपलं नाव?’’ – च मा नाकावर चढवीत ख यांनी िवचारलं.
‘‘गो...गोखले.’’
‘‘गोखले? – मी तु हांला कु ठं तरी पािहलंय मागं.’’
‘‘नाटकाला वगैरे पािहलं असेल.’’ – पुढ या मु ाला सू िमळावं हणून गोख यांनी
मु ाम उ लेख के ला. -
‘‘करे ट! तु हाला नाटकाची आवड...’’
‘‘माझा भाऊच कामं करतो नाटकातून. िव ाकु मार...’’
‘‘तो भाऊ का तुमचा? वा, कामं छान करतो, गातोही बरा.’’
‘‘ ’ं ’ – गोख यांनी एक क
ं ार सोडला...तोही मु ाम.
‘‘बंधूंचा वसाय तु हाला आवडत नाहीसा दसतोय्?’’
‘‘ वसाय आवडतो. शु व पात के लेला कोणताच वसाय वाईट नसतो.
या या अनुषंगानं येणा या गो ी घातक असतात.’’
‘‘फॉर ए झा पल्?’’ – ख यांनी शांतपणे िवचारलं. गोखले बोल या या फॉमम ये आले
आहेत, हे या व कलानं हेरलं होतं. ाउलट, आप याला - आपण वक ल नसतानाही–
िवषयाचं यो य सू सापडलं आहे, ाची गोख यांना जाणीव झाली होती. पुढचा
वास िनि त होता. ख यांकडे पाहात ते हणाले,
‘‘फॉर ए झा पल् हणजे भानगडी.’’
‘‘नट हट यावर ते अटळ आहे.’’
‘‘हो, पण या यां या यां यात रा देत क , घरं दाज माणसांनी यात का गुंतावं?’’
ख यांनी परत िवचारलं, ‘‘फॉर ए झा पल्?’’
‘‘आम या िव ाकु मारचंच पाहा. चांग या घरं दाज बायका या यामागे आहेत.’’
‘‘एकू ण कती?’’
‘‘न...नाही...तसं नाही. हणजे अगदी ताफा नाही, एकच तर आहे.’’
‘‘कोण ती?’’ – ख यांनी रोखठोक वरात िवचारलं. िजथं हमखास ठे च लागणार होती
याच श दाला गोखले ठे चकाळले.
‘‘ दसायला सुंदर आहे?’’ – संथ वरात दुसरा . गोख यांना जाणवत होता तो
संथपणा. यात एक िविश कु मत होती. ख यां या त डू न येणारा येक श द ओ या
‘ लॅ टर ऑफ पॅ रस’सारखा होता. ख यांनी या श दांना घाट दला क दला. नंतर तो
श द लॅ टर माणे फु टेल पण बदलायचा नाही. ‘‘अ ितम, हणजे िच , नाही -
िश पच एखादं.’’ - गोख यांना उपमा आठवेना.
‘‘तु हाला हेवा वाटतो का?’’
‘‘कसला?’’
‘‘तुम या भावाचा!’’
‘‘भलतंच काय काहीतरी बोलता?’’
‘‘मग तु ही मला का सांगायला आलात? ेमावर चालणारा कायदा िनघाला नाही
अजून. मी काय करणार ात?’’
‘‘तु हीच करायला हवंत काही. कारण ा काराशी...’’
गोखले अडखळले.
‘‘बोला, बोला...’’
‘‘कारण...’’
‘‘हं, पुढे.’’
‘‘तुमचा जवळचा संबंध आहे. हणजे...कसं सांग?ू ...’’ एवढं बोलून लहान मूल मनाचा
िह या क न जसा औषधाचा डोस एका दमात घेत,ं तसे गोखले एकदम हणाले,
‘‘आप या प ीच िव ाकु मारकडे येतात.’’
– घाम फु टायचा ख यांना; पण िनथळले गोखलेच! ख यांनी शांतपणे िवचारलं,
‘‘असं? ब ऽ ऽ रं ! बरं मग? पुढं काय?’’
‘‘नाही, हणजे तसं काही नाही. हे बरं वाटलं नाही हणून आपलं...’’
‘‘समजलो, समजलो. तु हाला हेवा वाटणं साहिजक आहे.’’
‘‘हेवा? मला? काय हणून?’’
‘‘एवढी सुंदर, िच , न हे–िश प–अशी बायको, य:कि त् नटावर भाळते...आप याला
सोडू न...हेवा कर यासारखीच बाब नाही का?’’
‘‘आपण असं काय हणता?’’ – गोखले पुरते गडबडले.
‘‘ याचं असं आहे, अशा कारांची जे हा चचा होते कं वा गो ी जे हा यो य
या माणसापयत पोचव या जातात, ते हा या या मुळाशी काय असतं? –
अशी भानगड अिजबात नसावी ा स द छेपे ाही, ती आप या बाबतीत असावी हीच
सु इ छा असते. हणून हटलं, आमची बायको आप याऐवजी
आप या बंधूंकडे जाते, ाचा तु हाला म सर वाटतो काय!’’
‘‘नॉ से स’’ – गोखले ताडकन् हणाले.
‘‘नवल आहे मग. एव ा सुंदर ीचा सहवास आप यालाही घडावा असं वाटत नाही
तु हाला? तु ही ‘पु षच’ आहात ना?’’
गोखले ताडकन् उभे रािहले. रागारागानं ते हणाले, ‘‘येतो मी. तुम याकडू न मी
स यतेची अपे ा के ली होती. एवढं नाव कमावलेला गृह थ, ित ा पावलेली बडी
असामी, अशा मो ा माणसाघरी असं काही घडू नये, असं वाटलं हणून आलो होतो.
स द छा अनाठायी ठरली पण! येतो मी.’’
गोखले दरवा याकडे वळले. बस या बस याच खरे हणाले,
‘‘िम टर गोखले, बसा. Don’t get disappointed बसा.’’
गोखले परतले. खुच त बसता बसता ते हणाले,
‘‘तु ही खूप भडकाल अशी क पना होती माझी.’’
‘‘इथं तुम यावर भडकू न काय क ? िजथं, या वर भडकायला हवं, याच
वर भडकायला नको का?’’
‘‘तु हाला... हणजे हे माहीत असलं पािहजे.’’ गोखले न हस् होत हणाले.
‘‘असं आहे याचं, मला जर हे न कळ याइतका मी तेवढा बु दू असलो, तर बायको या
ा ीटमटला मी लायकच आहे, नाही का?’’
‘‘माहीत असून तरी काय उपयोग झाला? मघाशी आपण एक अस य िवचारलात.
मी िवचारतो आता आप याला, आपण ‘पु षच’ आहात ना?’’
‘‘काय क पण?’’
‘‘वक लसाहेब, काहीतरी करायला हवं. आप यासार या थोरामो ां या बायका असं
वागतात, समाज आप याकडे बोटं दाखवत असाच बेजबाबदार होतो. आम यासार या
सामा यांचं ठीक आहे. आमचं काहीही खपतं, पण मो ां या सा या हालचाल ना पण
वजन असतं. तेव ासाठी तरी...’’
‘‘िम टर गोखले, समाजाचं सांगू नका. दवसातले सोळा तास मी यात वावरतो. बाहेर
बसले या चाळीस लोकांत प तीस जणां या ा अस याच भानगडी आहेत, ते हा
यात काही अथ नाही. कोणी कु णाला घडवू हट यानं घडवत नाही आिण िबघडवू
हट यानं तसंही क शकत नाही.’’
एक त हेची चम का रक शांतता ितथं पसरली. खरे गोख यांना ‘जा’ हणेनात
आिण गोखलेही आपण होऊन ‘मी िनघतो’ हणेनात. शेवटी खरे हणाले,
‘‘बरं , मग मी आता काय करावं असं तुमचं हणणं?’’
‘‘आता मीच काय सांगणार? हे काहीतरी चुकतं आहे असं नाही आप याला वाटत?’’
‘‘मी हणालो ‘वाटतं.’ तर मग तु ही हणणार, ‘बायकोला धाक दाखवा.’ असंच ना? –
आता तु हीच सांगा, धाक दाखवून असे सुटतात का? – ितबंध क न करण
िनवळे ल क िचघळे ल? – िचघळे ल. मग मी वाद करायचे. भांडणं करायची. नाही
आवरलं तर मारहाण करायची. पटत नाही हणून वेगळं राहायचं – घट फोट यायचा,
आिण परत समाजानं बोट दाखवीत हणायचं, एवढा स लागार, मोठा यायपंिडत,
जगातले खटले सोडवतो पण घरातलं ‘खटलं’ ाला आवरलं नाही, असंच ना?’’ गोखले
ग प होते. यांनी फ िवचारला होता. अपे ा होती उ राची; पण आता
उलटतपासणी होऊन गोख यांनाच उ रं ायची होती. गोखले हणाले,
‘‘आपलं हणणं मी खोडू न टाकू शकत नाही. पण जे काय चाललं आहे ते का; ा
गो ीचं आप याला काहीच वाटत नाही का?’’
‘‘फार वाइट वाटतं असं समजा ठरवलं, तर पुढे काय?’’ –
गोखले वैतागले. हा ाणी आप यालाच काय िवचारतो उलट? जसं काही मी
दुस यां याच बायकोची भानगड सांगतोय.
‘‘बोला ना?’’ – खरे च या या काचा पुसत हणाले.
‘‘वक लसाहेब, माफ करा. तु ही अशा काहीतरी भूिमके व न बोलत आहात, आपली
मती कुं ठत झाली. सतत एअरकं िडश ड खोलीत बसून बसून आपलं र थंड झालेलं
दसतंय्.’’
खरे खूप मो ांदा हसले. गोखले पुरते िजरले. हसणं थांबवीत खरे हणाले,
‘‘िम टर गोखले, मामला ए झॅ टली ा या उलट आहे अशी आपण क पना क .
आता सांगा ा बाबतीत तु ही काय के लं असतंत?’’
‘‘मी बायकोला सरळ के लं असतं. ितचं बाहेरचं थान न के लं असतं.’’
‘‘असं के यानं ती तुम यात संपूणत: रममाण झाली असती असं तु हाला हणायचं
आहे?’’
‘‘अलबत.’’
‘‘मग तु हाला ‘सौ य’ हा श दच समजला नाही. ‘अपणभाव’ ा कारची साधी
त डओळखही झालेली नाही तुमची. सौ य! ही एकच चीज अशी आहे जगात, क जी
फ द यानेच िमळवता येत.े ’’
‘‘पण यासाठी हा माग?’’
‘‘माग कोणता ते नंतर पा . मला एवढंच सांगा, तु ही हणता या उपायानं बायको
सव वी तुमची झाली असती का?’’
गोख यांकडे उ र न हतंच. खरे पुढे हणाले, ‘‘ ाचा अथच हा, क बायकोला िमळत
असलेलं सौ य मी नाहीसं करणार आिण तेवढं क नही मला हवं असलेलं सौ य काही
मी बायकोकडू न िमळवू शकणार नाही. काय, मी हणतो ते खरं आहे ना?’’
अगदी अभािवतपणे गोख यांनी मान हलवली.
‘‘ हणजेच, मी िनमाण काही क शकणार नाही, पण जे काही आहे ते न करणार.’’
‘‘ ाचा अथ, तु हाला हे सगळं सहन होतं असाच यायचा ना?’’ –
गोख यांनी अगितकतेनं िवचारलं.
‘‘सहन होत नसलं तर काय करायचं?’’
‘‘छान! हणजे सग यांनी असाच िवचार करायचा का?’’
‘‘असं आहे, येकजण आपाप या वृ ी माणे िवचार करतात, हालचाली करतात,
सुखावतात कं वा प तावतात. बाहेर उठू न गेलेले ितघंहीजण सेपरे शन माग याकरता
आलेले आहेत. यां या मते ‘सेपरे शन’ हा तोडगा आहे. पण कशाव न नंतरही ते सुखी
होतील? घट फोटासाठी धडपडणारी माणसं पण मी पाहतोय आिण घट फोट
िमळालेली माणसं पण तडफडताना बघतोय, ते हा काय अथ आहे ा सग यात?’’
– गोख यांमधली सगळी हवाच ए हाना िनघून गेली होती. पडले या वरात ते
हणाले,
‘‘आहे ाच प रि थतीत सुख मानायचं अशी तु ही सवय के लेली आहे हणायची.’’
िमि कलपणे हसत खरे हणाले, ‘‘सवय करावी लागली नाही. मी खरोखरच सुखी
आहे.’’
‘‘कसे?’’ – गोखले पु हा उमेदीनं हणाले.
‘‘माझी बायको मा याशी ामािणक आहे हणून.’’
‘‘श यच नाही.’’ गोखले पु हा गवसले या आवेशानं बोलू लागले.
‘‘िम टर गोखले, मा या बायकोशी माझा जा त िनकटचा संबंध आहे तुम यापे ा.
ते हा ितची मािहती मलाच जा त आहे. ‘ ामािणक’ ा श दाचा तु हाला एकच अथ
एकाच दशेनं माहीत आहे. मला अनेक अथ माहीत आहेत. आिण यातली मह वाची
बाब अशी क , व कलीचा पेशा हणून हे अनेक अथ मला माहीत आहेत असं नाही, तर
एक अगदी सामा य-माणूस हणून हे अथ मला समजले. मी तर असंच हणेन क , ख या
भावना, खरी कृ ती आिण िनसगद वृ ी ा अडाणी, अ ग भ माणसाला जेव ा
समजतात, तेव ा तु हांआ हांला समजत नाहीत. िश ण िमळवून आपण श दांना
वाजवीपे ा जा त तरी मह व देतो, नाहीतर याला पूण याय तरी देऊ शकत नाही.
अडाणी माणसं जे मनात येतं ते दाखवून मोकळे होतात. बायकोला मी हणूनच
‘ ामािणक’ हणालो.’’
गोख यांचा सं म वाढत होता.
‘‘ती खरोखरच ामािणक आहे, ितला मा याब ल अपार आदर आहे. असं दचकू न पा
नका. िव ाकु मारकडे ती जाते; मला समजणार नाही एव ा जाग कतेनं ती जाते-
येत.े पण ितथून परतून आ यानंतरचं ितचं व प काय सांग?ू ितची आतता कशी
श दांत सांग?ू ती मा याशी अ यंत मादवतेनं वागते. मा याजवळ येताना ितला
भलताच आवेग येतो. तुम या बंधूकडे ती जे हा जाते, ते हा काहीतरी यायला,
काहीतरी िमळवायला जाते. आिण मग तेव ाच ओढीनं, तेव ाच िज हा यानं
मा याजवळ येत.े अगदी िनकट येत.े िनमाण झालेलं अंतर संपवून टाक याकरता
िवल ण भावनो कटतेनं येत.े के वळ दे यासाठी येत.े सग या सोह याचं वणन काय
सांगू?’’
– गोखले बफ झाले होते, पण हे काहीतरी नवं होत होतं. आजवर कधीच आकाराला न
आलेलं साकार होत होतं. आता खरे , वक ल न हते, एक सीधेसाधे, भावनेनं हेलावणारे
िनराळे च कोणीतरी ...खरे , बोलतच होते, ‘‘ हणून मी ितला ामािणक हणतो.
काहीतरी िनराळं िमळव याची आिण िततकं च िनराळं दे याची ितला ओढ आहे. ितचं
नंतरचं येक आ लंगन, येक अणुरेणूचा पश, येक चुंबन ही ित या पापाची
कबुली असते. अशा येक मीलना या णी मी ितला मा करतो; आिण चुकले या
वासराला जसं ते िमळा यावर चुचकारावं, तसं चुचकारत एका िनरा या सोह याची
मैफल लुटतो. आिण तु ही हणता बायकोला धाक दाखवा, ितला आवरा. मला ते क न
काहीच साधायचं नाही. या याजवळ सावर याची श आहे, तो कु णालाही आवरत
बसत नाही. आहे ाच प रि थतीत िनराळा आनंद आहे, जगावेगळा िहशोब आहे.
मला काही माहीत नाही ा ित या समजुतीतच सगळं ठीक आहे. अजून मा या
प ीमधली ‘ ेयसी’ जागी आहे. ित यातली ेयसी जर संपली, तर खाली काही
उरणारच नाही. ही बाहेर बसलेली माणसं अशीच उपेि त झाली आहेत. पु षाला प ी
हवीच असते, पण याहीपे ा याचं मन ेयसीसाठी भुकेलेलं असतं. बाहेर बसले या
माणसांची ेयसीच हरवलेली आहे. मा या ल ाला एवढी वष झाली; पण प ी अजून
ेयसी होऊन मा याकडे येत,े आिण मग या या वेळी मला ‘ि यकर’ बनव याचं
साम य ित यात िनमाण होतं, मग या वेळी एकच जाणवतं–सगळं खोटं आहे.
सुिशि तपणाचे कपडे घाला, सुसं कृ तपणा या पग ा घाला कं वा िति तपणाची,
समाजात या थानाची शाल पांघरा, मोठे पणाची झूल अंगावर या, काहीही करा, हे
सगळं ढ ग आहे. धूळ फे कणं आहे, शेवटी ‘नर’ आिण ‘मादी’ – हेच नातं खरं आहे. तेच
खरं घरटं आहे. हे भेदन
ू पलीकडे जा याची ताकद कु णातच नाही.’’ तेव ात फोन
वाजला. रसी हर उचलून घेत खरे हणाले,
‘‘फोन घरचाच असणार. पलीकडचा फोन तु ही उचला, बायकोचा व माझा डायलॉग
तु हाला कळे ल.’’
गोख यांनी बस या जागीच चुळबूळ के ली.
‘‘ या ना, खरं च या. मा या बोल याचा जरा पडताळा तर पाहा.’’
गोख यांनी फोन उचलला.
‘‘हॅलो...हॅलो...मी बोलते आहे...’’
‘‘हां हां, बोल.’’
‘‘कामात आहात ना?’’
‘‘हो, नेहमी माणेच.’’
‘‘असू दे, कतीही काम असू दे, कतीही लायं स असू देत, अगदी कु णा याही
आयु याचा असू दे. मी म तपैक पुलाव के लाय् आिण मला एवढंच माहीत आहे क ,
अ या तासात मा या पंगतीला तु ही हवेत.’’
पलीकडू न फोन खाली ठे व याचा आवाज झाला.
‘‘िम टर गोखले, आय् अॅम सॉरी; तु ही थांबणार असाल तर थांबा, पण मला गेलंच
पािहजे...’’
आिण खरे के िबनबाहेर पडले.
 ३.
अथ

अनंतानं घरात पाय ठे वताच उषानं ओळखलं क , ‘ वारी आज िबथरली आहे. रमीत
मार खा लेला आहे.’ – तसंच होतं. अनंतानं बूट िभरकावून दले. एर हीची ‘काय
राणीसाहेब!’ ही हाक यानं मारली नाही. शट-पॅ टही हँगरला न लावता तशीच
खुंटीला लटकावीत ठे वली. आिण पु हा तो गॅलरीत जाऊन र यावरची रहदारी, य थ
होऊन पाहात रािहला. उषा हे सगळं पाहात होती.
अनंता आता असाच झोपेपयत राग काढीत राहील, हे ितनं ओळखलं.
र याव न जाणारी मुं यांसारखी माणसं, फू टपाथवर घसा फोडीत ओरडणारे
फे रीवाले, मोटारचे ककश हॉ स, ा सवावर अनंता आणखीनच िचडेल व घरात येईल,
हेही ितला माहीत होतं. आता अनंता नीट जेवणार नाही, अ पाही कामाव न दमून
येतील, यां याशीही वि थत बोलणार नाही, हे सगळं आता ितला व छ दसत
होतं; कळत होतं.
अनंता अजून तसाच बाहेर उभा होता आिण उषा एक कडे काम करीत असताना याचा
िवचार करीत होती. दुपारी प या या नादात तो जेवला नसणार. कु ठं िचवडा खा, भजी
खा, अ या अ या तासानं चहाच घे, असं करीत मांडी न मोडता तो दवसभर प े खेळत
असणार, वाटत असणार, िपसत असणार! डावामागून डाव, आिण पराजयामागून
पराजय! – वाढती ईषा, वाढती आशा, आिण वाढता संताप! – आता पोटातही भुकेचा
ड ब उसळला असेल. पण िच ार हरला असेल. नीट जेवणारही नाही, असे हणत
हणत उषाचं काम चाललं होतं.
– आिण एव ासाठीच उषाला प े डो यासमोर नको असत. अनंता या घरी
एकदोनच प या या बैठक झा या हो या आिण ते हापासूनच उषाचं डोकं या
प यावर भडकलेलं होतं. मग अनंताची ितची अनेक वेळा भांडणं झाली होती.
एकमेकांनी एकमेकांशी अबोले धरले होते; पण अनंता खेळायचा थांबला नाही आिण
उषा िचडायची थांबली नाही. सुधारणा एवढीच होती, क पु हा अनंता या घरात
बैठक बसली नाही. अनंताच बाहेर जायचा. यालाही उषाची हरकत न हती. पण ा
खेळ याला काही सीमा? – दवस दवस प े खेळायचे? – दुसरं आयु यच नाही
माणसाला? – जे सकाळी नाहीसं हायचं ते हे असं रा ी परतायचं! – प यात कमवलं
तर बायकोशी गोड बोलायचं, नाहीतर ही अशी िचडािचडी करायची. खरं हणजे आज
उषाला अनंताशी खूप बोलायचं होतं. सकाळीच तो अ पां याबरोबर हॉलवर गेला
होता. अ पांनी रं गवायला घेतलेला नवीन पडदा कसा झालाय्, के वढा झालाय्,
आणखीन कती दवस ा पड ावर काम करायचं रािहलंय्, अशा अनेक गो ी ितला
अनंताला िवचाराय या हो या! – पण तो हा असा िचडू न, डावामागून डाव गमावून
आलेला, ‘ प’ झालेला.
अनंता आत आला आिण िवमन कपणे वयंपाकघरात येऊन बसला. उषा या झटपट
हालचाली याहाळीत रािहला; पण या याहाळ यातदेखील याचं मन न हतं.
ितस या मज याव न र यात या हालचाली पािह या काय कं वा उषाकडे पािहलं
काय! – नजरच हरवते ते हा दृ याला अथ राहतोच कु ठे ? –
‘‘अ पा अजून नाही आले?’’ – अनंतानं िवचारलं.
उषाला ध ाच बसला. एव ात ‘गडी’ माणसात कसा काय आला? –
ितला काहीतरी ावर हसत हसत, खोचक िवचारायचं होतं. पण ितनं ती ‘ र क’
घेतली नाही. पण ा ाचं सू पकडीत ती हणाली,
‘‘अजून नाही आले. सकाळी तु ही गेला होतात?’’
‘‘गेलो होतो.’’
‘‘मग?’’
‘‘मग काय? यूसलेस् रॉटन लेस.’’
‘‘ हणजे काय?’’ – उषानं अथबोध न होऊन िवचारलं.
‘‘तू ती जागा बघ, हणजे कळे ल तुला. पाऊल टाकवणार नाही अशी आहे जागा. आिण
काम करायचा हॉल आहे चौ या मज यावर. खडबडी जमीन. पडदा नीट अंथरता येत
नाही. पाणी कं वा काही क ं मागवावं तर एक हॉटेल नाही जवळ...’’
‘‘खरं ?’’ – उषाला आ य आिण खेद वाटला.
‘‘मा यासार या माणसानं तसली जागा पा न कामाला नकार दला असता. बस टॉप
जवळ नाही, टॅ सी िमळत नाही... कती अडचणी हणून सांगू?’’
अनंता हळू हळू आवाज चढवत हणाला. उषालाही वयंपाक सुचेना. तशीच
अनंतासमोर बसत ती हणाली,
‘‘तु ही एकदा कानावर घाला ना भु यां या! यांना िवचारा, क ा अशा
प रि थतीत अ पांनी काम कसं करायचं?’’
‘‘हे काहीच नाही. ा झा या के वळ जा याये या या अडचणी. पण ितथं हाताखाली
जो माणूस दलाय्, याला रं ग ओळखता येत नाहीत रं ग! अ पांनी याला आज
मा यासमोर िवचारलं क , रं ग तर लहान मुलाला ओळखता येतात मग तुला रं ग कसे
कळत नाहीत? – यावर तो हणाला, ‘मी रं गा या कारखा यात कामाला न हतो.’ –
बोल, आता ाला तू काय हणशील? –’’
– चेहरा टाक त उषा हणाली, ‘‘काय उपयोग आहे तुम यामा या हण याचा? – आज
अ पा आ यावर यां याशीच बोला. यांना उ ापासून कामावर जाऊ ायचं नाही.
ा वयात ही एवढाली कामं करायचं काही अडलेलं नाही. पु हा याचं चीज नाही ते
नाहीच. अजून पैशाचा तर प ाच नाही.’’
‘‘हो, पण अ पांना कु ठं काय याचं?’’–
‘‘अ पांना काही नाही हणूनच आपण आता जाग क राहायचं.’’ – उषा ठासून
हणाली. अनंतानं तेव ाच शांतपणे िवचारलं,
‘‘जाग क राहायचं हणजे न काय करायचं?–’’
‘‘ भु यांना सरळ जाऊन सांगायचं, क ठरवलेला अ◌ॅड हा स हातात आ याखेरीज
अ पा पुढचं काम करणार नाहीत.’’
‘‘तुला क पना नाही, ते असे िबलंदर लोक आहेत, क मागं मी पैसे मागायला गेलो तर
हणतात, अ पांचा काही आ ह नाही, यांचा मुलगाच टु रटु र करतोय.’’
‘‘तुम या त डावर हणाले?’’
‘‘तेवढे िनल झाले नाहीत अजून. पण मा या कानावर आलं ते.’’
– उषा उसळू न हणाली.
‘‘मग यांचं काय हणणं? – दवसभर ा अशा अडचणीतही पडदे रं गवून आ यावर
अ पांनीच पैशासाठी खेपा घाला ात काय ां या घरी? – पैशासाठी आप या दाराशी
माणूस येतो, ाचीच शरम वाटली पािहजे खरं हणजे.’’
‘‘ती तु हाआ हाला! धंदा करणा या लोकांना काय याचं?’’ – अनंता हणाला.
थोडा वेळ दोघंही ग प रािहली. मग उषा हणाली,
‘‘हा भुणे कोण हो?’’ –
‘‘चंदनमल स े वाला–दुकान आहे, ितथला व थापक.’’
‘‘कसलं दुकान आहे ते?’’
‘‘नाटक कं प यांना लागणा या सग या व तू पुरवणारं दुकान.’’
‘‘सग या हणजे?’’
‘‘ हणजे एकू ण एक... मेकअपचं सामान, कपडे, ऐितहािसक नाटकासाठी लागणारी
सगळी आयुधं, फ नचर...सग या गो चा टॉक आहे ितथं. याची मेकअप् स हस पण
आहे. यंदापासून ते नाटकाला लागणारे काही ठरािवक पडदे पण ठे वणार आहेत.’’
‘‘ हणजे मग पडदे पण भा ानं देणार ते?’’
‘‘अथात्.’’
‘‘पडदे कोण घेणार पण?’’
‘‘अनेकांना लागतात. शाळा-कॉलेजांची नाटकं होतात, पधा होतात, गणपतीउ सव
आहे, नवरा , शारदो सव, ा इथं मुंबईत तोटा नाही कशाला. पड ांना िच ार
िडमांड आहे; आिण अ पांचे पडदे हट यावर काय! कायम उ प चंदनवा याला!’’
– अनंतानं एवढी मािहती पुरव यावर तर उषाला आणखीनच राग आला.
धुसफु सत ती हणाली,
‘‘एवढं मोठं दुकान आहे, मग यांना अ पांचे पैसे वेळेवर ायला जमत नाही काय?’’
‘‘न जमायला काय झालं? – पण टाळ यावर कु णी बसलं तरच पैसे ायचे, हीच यांची
रीत असली तर? – अ पा न बोलता काम करताहेत हे भु यांना माहीत आहे. आिण मी
आरडाओरडा के ला तर ल ायचं नाही, हेही यांनी ठरवलेलं आहे. हातात घेतलेलं
काम अ पा अ यावर सोडणार नाहीत, हा अ पांचा लौ कक यांना माहीत आहे.’’
‘‘अ पां या ामािणकपणाचा एवढाच अथ का?’’
‘‘अथ काय, अनथ काय, ा अस या लोकांना दो हीचं सोयरसुतक नसतं. ते आहेत
बोलूनचालून िन वळ ापारी! दुकानदार!! िग हाइकाचा क ेपणा कु ठं आहे नेमका, हे
ओळख यात जंदगी गेली यांची. ‘ ामािणकपणा’ – ही अ पांची क ी जागा यांना
सापडली, आता कशाला ते दाद देतील?’’
– थोडा वेळ पु हा दोघं ग प रािहली. अनंता परत सु होऊन बसून रािहला. उषा
नाइलाजानं परत वयंपाकाला लागली. पण ित या हालचालीत एक त हेचा जडपणा
आला; परावृ ी आली. िनमाण झाले या प रि थतीवर आपण मात क शकत नाही,
ाची दोघांनाही जाणीव झाली होती.
– अ पांसार या देवमाणसाला, चार बाजारभुण यांनी असं यां या तालावर नाचायला
लावावं, ा िवचारांनी दोघं घायाळ झाली होती. अगितक झाली होती. – हे सगळं जग
असंच चोर, वहारी व अ ामािणक लोकांनी भरलेलं आहे, अशी भावना अनंताला
कषानं झाली. याला परत तो सकाळचा हॉल आठवला. चाळीत पाऊल
टाक याबरोबर आलेली कु बट घाण आठवली. तो वेडावाकडा िजना आठवला.
हॉलमधली खडबडीत जमीन नजरे समोर आली; आिण याच वेळेला १६ × २६ फू ट
लांबी ं दीचा अ पांनी रं गवलेला पडदाही आठवला. या तस या गैरसोय नी भरले या
हॉलम ये अ पा वत:ला दवसभर क डू न घेतील; याला रं गातला फरकही समजत
नाही, रं ग ओळखता येत नाहीत, अशा ग ाशी जमवून घेत-घेत दवसभर काम करीत
राहतील; व सांिगतले या वेळेत पडदा पुरा करतील. श द सांभाळ याची धडपड फ
आपण करायची. अ पांनी करायची आिण तीसु ा कु णासाठी? – तर या
ामािणकपणाची कं मत यांना अिजबातच नाही, अशांसाठी! ... ितकू ल प रि थतीत,
साधनांवर न िवसंबता क उपसायचे, आिण यां यासाठी हे करायचं यांनी ाची
पवा न करता मोटारी उडवाय या!...का?...का?...अ पांसार या अिवरत क करणा या
माणसाला, ही अशीच माणसं का भेटावीत?...हे कसले योग?...सबंध आयु याची ही
अशीच चाकोरी का?...क आिण मोबदला ाचं एवढं त माण का?...आपण,
आपली बायको व वडील, कती अगितक आहोत. ा लबाड जगावर मात करायला
कती अपुरे आहोत, ाची परत परत जाणीव होऊन अनंता आणखीन बेभान झाला.
याच ितरिमरीत तो परत गॅलरीत आला. ...पण िवचार याला सोडेनात.
सकाळपासूनचं याला वत:चं प यातलं हरणं आठवत रािहलं. आज अनंता कती
हरला होता ाला िहशोबच न हता. येक वेळी पुढ या डावावर िभ त ठे वीत,
अलीकडचा डाव हरायचा!... ा मानं आ खा दवस िबघडला होता...
‘‘अहो, अजून अ पा आले नाहीत, आता काय करायचं?’’...
‘‘ कती वाजले?’’ – भानावर येत अनंतानं िवचारलं.
‘‘नऊ वाजायला आले, एवढा उशीर होत नाही कधी यांना. तु ही आज हॉल पा न
आलात ते बरं झालं. यांना पा न या.’’
...अनंता घरात आला. नवाचे टोले पडतच होते. पु हा बाहेर जा या या मन:ि थतीत
तो न हता; पण एवढा उशीर झालेला पा न यालाही व थ बसणं अश य होतं. कपडे
क न जेमतेम तयार होतो न होतो तेव ात, अ पां या चपलांचा िविश आवाज
कानावर पडला. ‘अ पा आले’ – असं हणत उषा गॅलरीत पळालीच.
पायात या चपला काढता काढताच अ पांनी डो यावरची टोपी काढू न कोटा या
बाहेर या िखशात ठे वली. अनंताला अ पांचा चेहरा खूप ओढलेला दसला. अ पांनी
कोट काढू न वि थत खुंटीला अडकवला. अ पांचा शट संपूण घामानं िभजलेला होता,
यां या पाठीला िचकटला होता. अ पांनी शट काढला व िखडक या आड ा गजावर
सुक यासाठी टाकला आिण धोतरा या एका टोकानं ते छातीचा घाम पुसत पलंगावर
बसले.
– अ पांशी आज कडकडू न भांडायचं, ‘तुमचा याग आिण क मातीमोल होत आहेत’ –
हे यांना पटवायचं, असा िन य अनंतानं के ला होता; पण आता ती उमेद संपली.
यां याशी भांडायला हवं यां याशी भांडता येत नाही हणून विडलांनाच बोलायचं,
ात अथ न हता. चार िनज व पानां यावर याला स ा चालवता येत नाही, गंमत
हणूनही याला डाव जंकता आले नाहीत, यानं काय कु णाला बोलावं?...एका
अगितकानं दुस या अगितक माणसासमोर काय हणून दंड ठोकू न उभं राहायचं?...
जेवणं शांतपणे चालली होती. अनंता काहीतरी िवषय काढील हणून उषा ग प होती.
अ पा वत: याच काळजीत होते. उ ा दुसरा पडदा टाकायला हवा होता. पण अ ािप
मांजरपाट खरे दी के लाच न हता भु यांनी. दोन दवस अ पा िनरोप पाठवीत होते.
पण पुरा हायला आलेला पडदा पहायलाही भुणे आले न हते. आता मधे दोन दवस
िवनाकारण वाया जाणार होते. अनंता पानाव न नेहमीपे ा लवकर उठलेला अ पांनी
पािहला. हात धुऊन तो बाहेर गेला ते हा, अ पांनी उषाला खुणेनेच ‘काय?’ – हणून
िवचारलं. णभर काय सांगायचं हणून उषा गडबडली. पण लगेच ितनं वत:ला
सावरलं. हातानं प े िपस याची खूण के ली ितनं आिण पाठोपाठ हाताचा अंगठा
हालवीत, अनंतानं पैसे घालव याची खूण के ली. अ पा नुसते हसले. जेवण आटोपून
बाहेर आले या अ पांना काहीशा अिन छेनंच अनंतानं िवचारलं,
‘‘आज एवढा उशीर?’’
‘‘पडदा संपवून टाकला.’’
‘‘सकाळचा? – आज या आज?’’
‘‘हो. आज काम झरझर झालं; आिण हायला हवंच होतं. १३ तारखेला
शारदो सवातला ना -महो सव सु होणार आहे. या या आत काम संपायला हवं.’’
– िवषय काढायचा न हताच; पण एकदा िनघा यावर अनंता हळू हळू तापायला
लागला. तो हणाला,
‘‘ ाची जबाबदारी भु यांवर आहे.’’
‘‘ यां यावर कशी? – आपलं काम संपायला हवं.’’
‘‘हो, पण यांनी कामाची व था नीट नको करायला?... तु हाला को-ऑपरे शन नको
 ायला? – तो हॉल दलाय, तो हॉल आहे?– पाऊल तरी टाकवतं का?–
तु हाला काम सुचतं या जागेत?’’–
अ पा शांतपणे हणाले, ‘‘एकदा हातात श घेतला, क ल कशाला जातंय इकडे
ितकडे?’’
– उषा बाहेर येत हणाली,
‘‘ते ा लोकांनी ओळखलंय. तु हाला एकदा पकडलं क काम थोड यात िबनबोभाट,
ह ा या दवशी िमळणार ाची यांना खा ी आहे!’’
‘‘करे ट! हणून ते पवाही करत नाहीत. िनरोप पाठवले तरी येत नाहीत. काम यांचं
आिण तरी यांना याची चंता नाही. ते काही नाही अ पा. दुसरा पडदा सु च क
नका उ ा. नाक दाब यािशवाय त ड उघडत नाही. हाच वहार होतोय जगात. तु ही
सगळे पडदे यां या वाधीन के लेत, क तु हाला ते िवचारणार नाहीत. यांना
अडवायची हीच वेळ आहे–झाले या कामाचे पैसै पाठवा; मगच पुढचं काम होईल
ाची यांना सरळ जाणीव ा.’’
– िन ह क न अनंता हणाला. या दोघांकडे बघत अ पा नुसते हसत होते. ‘‘अ पा,
हसताय काय? – ते लोक तु हाला सरळ सरळ फसवताहेत.’’ ‘‘अरे , देतील पैसे
सावकाश.’’
‘‘सावकाश? – का हणून? – तु ही यांना सगळे पडदे ठरले या दवसा या आत
ायचे आिण यांनी मा याचे पैसे जे हा आप याला हवेत ते हा ायचे नाहीत! – ते
तु हाला सरळ सरळ फसवतात.’’
– अ पा एकाएक हसायला लागले. उषा व अनंत पाहात रािहले. अ पांचं हसणं थांबत
न हतं. हसून हसून यां या डो यातून पाणी यायला लागलं. धोतरानं डो याचे कोपरे
पुसत अ पांनी अनंताला िवचारलं,
‘‘कोण कु णाला फसवतोय?’’
‘‘ हणजे काय?’’
‘‘अरे , ा कारात मी फसत नाही. ते लोक वत:च फसताहेत. समज, यांनी मला
पैशात बुडवलं तर ात कोण फसेल?’’
‘‘आपणच नाही का?’’
‘‘साफ चूक. हातात पडलेले पैसेच मी वत:चे मानत आलोय. करार-लेखी क नदेखील
बुडवणारे भेटत नाहीत का? ते हा यात अथ नाही. एव ासाठी मी आयु यात
कु णाशीही लेखी करार के ला नाही. माणूस फसतो के हा?
दुस या या हातातले पैसे वत:चे समजून चालतो ते हा फसतो. न िमळाले या
पैशाब ल मी झुरत बसलो असतो तर, एवढी वाटचाल झालीच नसती. बुडाले या
पैशाचे ध े मी मनावर घेतले असते, तर बरबाद झालो असतो... तर मी वत:ला
‘फसलो’ हणालो असतो. पण इथं याचा खेदच नाही; ते हा मला बुडवणारे च फसतात
क नाही?’’
उषा व अनंता ा िविच त व ानानं बुचक यात पडली होती. कोण खरोखरच
फसतंय ाचा दोघांनाही उलगडा होत न हता. अ पांनी तेव ात िवचारलं,
‘‘माणसाला आयु यात आनंद हवा असतो; का पैसा?’’
– अनंता पटकन् हणाला,
‘‘आनंदानं जग यासाठी पैसा हवा असतो’’ – वत: या उ रावर खूष होऊन अनंतानं
उषाकडे पािहलं. तेव ात अ पा हणाले,
‘‘चुकलास. साफ चुकलास.’’
‘‘कसा?’’– अनंतानं चमकू न िवचारलं.
‘‘तू प याम ये आज कती हरलास?’’ अ पांनी िवचारलं.
– गाडी एकदम ा वळणावर येईल ाची अनंताला क पनाच न हती. चेहरा टाक त
तो हणाला,
‘‘खूप.’’
‘‘काय वाटलं ते हा?’’
मधेच उषा हणाली, ‘‘ते मला िवचारा.’’
‘‘सांग.’’
‘‘चपला िभरका ाशा वाटतात, कपडे फे कावेसे वाटतात, अ या पानाव न उठावंसं
वाटतं...’’
तेव ात अनंता ओरडला, ‘‘मुळीच नाही.’’
– अ पा हसत हणाले, ‘‘मला माहीत आहे ना पण.’’
अनंतानं परत चेहरा टाकला.
अ पा हणाले,
‘‘ हणूनच मी तुला दोष देत नाही. तू मला अ वहारी हणतोस याचा मला राग येत
नाही. मला बुडवणा या लोकांवर तू जळफळतोस याचंही मला काही वाटत नाही.
कारण तुला माझं जीवनच समजलं नाही. मी पैसा नाही कमवू शकलो आयु यात; पण
आनंद मा खूप िमळवला. मला बुडवणा या लोकांनीही मला खूप आनंद दला. मा या
या कमाईवर यांना वाटा मागता आला नाही ाचंच मला वाईट वाटतं उलट. तुला
एक सांगू?’’... अ पा थांबले.
अभािवतपणे अनंत हणाला,
‘‘सांगा.’’
‘‘माणूस के हा फसतो ते सांगू?...ऐक. आप याला काय िमळवायचं होतं हे जे हा
माणसाला समजत नाही, ते हा तो फसलेला असतो. आिण एव ाचसाठी तू
उ ापासून प े खेळायला जात जाऊ नकोस. कारण पैसे लावून खेळताना, पैसे िमळवणं
हा हेतूच होऊ शकत नाही. ितथं िमळवायची असते ती धुंदी. गमाव यातही एक कै फ
उपभोगायचा असतो; ते वातावरण चाखायचं असतं, वत: या मालक चं तेवढंच असतं
– आिण थो ाफार फरकानं हेच असतं सगळीकडे. हातात श आिण रं ग आले क ,
मला िव ाचा िवसर पडतो. तहानभूक हरपते. या रा यात मग दुगधीला जागा नाही,
फसवाफसवीला थारा नाही; उपे ा नावाची व तूच अि त वात रा शकत नाही.
हणूनच मी आजवर कोण याही वहारात फसलोच नाही. मला जे िमळवायचं ते मी
अ ाहत िमळवत आलोय्. ‘मला फसवायला िमळालं’ – ा धुंदीत अनेक असतीलही.
पण मी मा मनापासून हणतो, याला काय िमळवायचं हे समजलंय् तो कु ठे च फसत
नाही; हणूनच ा जगात वहारी लोकांचंही चाललंय् आिण मा यासार यांचंही
चांगलं चाललंय्. मला तसा फसवणारा अजून ज माला यायचाय्.’
– अ पा धुंदीत येऊन बोलत होते. उषा आिण अनंता ऐकत होते; पण या दोघांनाही
अथबोध होत न हता. कानावर अ पांचे श द येत होते. पण यातला अथ पोहोचत
न हता.
 ४.
िव ास

चहाचा कप त डाला लावणार एव ात अधवट लोटले या दरवाजावर टक् टक् आवाज

झाला.
‘‘कोण आहे?’’ – मी बस याबस याच िवचारलं.
‘‘आत येऊ का?’’ – असा िवचारता िवचारताच एक अनोळखी गृह थ आत आला.
चहाचा कप तसाच टेबलावर ठे वीत मी हणालो,
‘‘या. बसा.’’
समोर या खुच वर तो संकोचत बसला. बस यावर यानं मला अघळपघळ नम कार
के ला.
‘‘आपली माझी ओळख नाही.’’ यानं सु वात के ली.
‘‘हरकत नाही. काम तर सांगा.’’ – याचा संकोच कमी हावा हणून मी हसत
हणालो.
तो थोडा सावरला. या या नजरे तला नवखेपणाचा भाव कमी झाला.
नजर!
एखा ा बाई माणे याची नजर अगदी भाबडी होती. या या या भाब ा नजरे मुळेच
मला या याब ल कु तूहल वाटायला लागलं. वयानं पंचिवशी या आसपास, शरीर
कमावलेलं. या कमावले या शरीराला याचे ते भाबडे डोळे मा साफ शोभत न हते,
कं वा भाब ा नजरे ला कमावलेलं शरीर शोभत न हतं हणा! तयार शरीरा माणे
याचे डोळे ‘तयार’ वाटत न हते.
‘‘तुम याकडे सदावत नावाचे गृह थ नेहमी येतात ना?’’ – यानं िवचारलं.
‘‘नाही बुवा! कोण सदावत?’’ – मी आ यानं िवचारलं.
खुच व न ताडकन् उठत तो गृह थ हणाला,
‘‘काय, तुम याकडेसु ा ते गृह थ येत नाहीत?’’
‘‘नाही, काय कार आहे? सदावत हे नावही मी ऐकलेलं नाही.’’ – मी हणालो.
तेव ात नंदा बाहेर या खोलीत आली. ितला मी िवचारलं, ‘‘नंदा, कु णी सदावत
गृह थ आले होते का?’’
‘‘नाही बाई.’’
‘‘न आमचंच घर का?’’ – मी या गृह थाला िवचारलं.
पँट या िखशातून एक लहानशी वही काढू न यानं यातलं एक पान वाचत हटलं,
‘‘दा वाला मॅ शन हेच ना?’’
‘‘होय.’’
‘‘समोर िलबट टोअस आहे?’’
‘‘आहे.’’
‘‘आिण तुमचं आडनाव काळे ना?’’
‘‘हो. तेही बरोबर.’’
‘‘मग तुम याकडे सदावत नाही येत?’’
‘‘नाही. तेवढंच फ चुक चं आहे. तुमचं नाव काय?’’
‘‘माझं नाव िव ास पंिडत.’’
‘‘बरं मग, हे सदावत कोण?’’ – मी िवचारलं.
‘‘ते आता िवचा नका. मी साफ बुडालो ात शंका नाही.’’
एवढं बोलून हताश चेहरा क न तो खुच त बसला. दोन िमिनटं तसंच बसून तो उठला.
‘‘माफ करा. मी ास दला तु हाला. येतो मी.’’
‘‘थांबा, थांबा, पंिडत, काय कार आहे सांगा तरी. बसा असे. चहा या
मा याबरोबर.’’
– मी याला थांबवलं.
‘‘मी थांबतो जरा वेळ. कारण मा यातली ताकदच गेलीय्. चहा मा नको.
आता कशाचीच चव लागायची नाही.’’ – शेवटचं वा य जवळजवळ वत:शी हणत
िव ास पंिडत खाली बसला. चहाचा कप मी नंदाला तसाच आत यायला सांिगतला.
‘‘िम टर पंिडत, मला नीट सांगा मामला.’’
कपाळावरचा घाम पुसत िव ास पंिडत हणाला,
‘‘ ा सदावतनं मला पुरतं बनवलं. तीन हजार पयांना गंडा घातला. गाडीतली
ओळख. मो ामो ा लोकांची नावं घेतली. िमिन टसशी झालेला प वहार
दाखवला. मी अडलेला माणूस. या यावर भाळलो. यानं लॉक देतो हणून सांिगतलं.
मी पैसे देऊन मोकळा झालो. बो रवलीला चार चकरा मार या.
सांिगतले या प यावर बांधकाम चालू आहे; पण ितथं सदावत हे नाव कु णी ऐकलेलं
नाही. सदावतनं मला बोलता बोलता चार-पाच लोकांचे प े दले होते. या लोकांकडे
माझी के हाही चौकशी करा हणून सांिगतलं होतं. पण ते सगळे प े बनावट होते. या
या माणसांचा या या प यावर ठाव ठकाणासु ा न हता. तुमचं नाव आिण प ा
बरोबर सापडला; पण तु हाला तो गृह थच माहीत नाही हणता! –’’
एका दमात यानं ही हक गत सांिगतली. अस या हक गती हणजे आम या नंदाला
मेजवानीच. ती मा या शेजारी के हा येऊन बसली होती, ाचा मलाही प ा लागला
नाही.
‘‘अरे रे, फारच शोचनीय.’’ – मी हणालो.
‘‘ह ली कनई, हे फारच झालंय. परवा ती आमची श ...’’
नंदाला मधेच थांबवीत मी हणालो,
‘‘पंिडत, कती दवस झाले ा गो ीला?’’
‘‘दहा-बारा दवस झाले. भूक नाही, तहान नाही, वणवण हंडतोय उ हाता हातून.’’
‘‘अरे रे!’’
‘‘पोिलसांना कळवलंत?’’ नंदानं िवचारलं.
‘‘नाही कळवलं. पोिलसांना सदावत सापडायचा नाही. सारखा िव ास पंिडतच
सापडायचा.’’ – िव ास पंिडत िवष णपणाने हसून हणाला. काही वेळ तसाच गेला.
‘‘तुम या घरी हाहाकार उडाला असेल? येकजण अगदी तु हाला आता बोलून
बोलून...’’
‘‘नाही. या बाबतीत मी भा यवान आहे. घरात जर राहात असतो, तर ा जागे या
वगैरे भानगडीतच पडलो नसतो.’’
‘‘ हणजे?’’ – नंदानं कु तूहलानं िवचारलं.
‘‘मी घरी राहात नाही. सगळे लोक पु याला असतात. मी घरातून बाहेर पडलोय. इथं
एका लॉ जंग बो डगम ये राहातो.’’
‘‘अरे रे, मग तर तु हाला हा फटका फारच जाणवला असणार!’’
‘‘ याला काय करणार! मुंबईला येऊन फ दोन मिहने झालेत.् मुंबईची हवा एवढी
जाणवेल अशी क पना न हती. तरी बरं , तीन हजारावर सुटलो. तीन खो यांचा लॉक
पसंत के ला हणून तीन हजारावर सुटका झाली. हाव पडू न पाच खो यांचा लॉक हवा
हणालो असतो, तर पाच हजारा या खाली सौदा जमणार न हता; पण ते हा सहज
िवचार आला मनात, क नोकरी लागेपयत पैसे पुरवायला हवेत.’’
‘‘ हणजे तु हाला स हस नाही?’’
‘‘नाही. तु हाला माझा हा सगळा आचरटपणा, अ वहारीपणा वाटला असेल.
पण काय करणार! येक वेळेला प रि थती अशी िनमाण होत होती, क हे
आततायीपणाचे िनणय घेत यािशवाय ग यंतर न हतं. तु हाला सांगेन के हातरी
सगळा इितहास.’’
आ ही ितघेही ग प होतो, काही णांनी िव ास पंिडत उठत हणाला,
‘‘बराय, मी येतो. तु हाला ास दला.’’
या या या शरीराशी िवसंगत असले या नजरे कडे माझं ल गेलं आिण मी अचानक
हणून गेलो,
‘‘बसा ना. घाई आहे का?’’
‘‘छे छे. घाई नाही. उ ोग आहे कु ठं घाई असायला! दो ही वसाय संशोधनाचेच. एक
या सदावतला शोधायचं आिण दुसरं , नोकरी शोधायची. आ ा नोकरी शोधायची वेळ
नाही आिण सदावतला शोधायला एनज नाही. चौपाटीवर जातो जरा गार
वा यावर.’’
बोलत बोलत िव ास पंिडत दरवा यापयत गेला. नंदाशी मी नजरे नंच बोललो आिण
िव ास पंिडतला हणालो,
‘‘पंिडत, तु ही आता इथंच जेवून जा. चालेल?’’
मला वाटलं, तो घुटमळे ल. पण तसं झालं नाही. काही काळ थबकू न तो उलट फरला
आिण यानं पायात या चपला दरवा याजवळ काढू न ठे व या.

िनरोप घेता घेता िव ास पंिडत हणाला,

‘‘तुमचे आभार मानले तर तु ही रागवाल, पण ते मान यािशवाय मला बरे वाटणार
नाही हणून मानतो.’’
‘‘आभार कसले?’’
‘‘मला आज घरचं जेवण िमळालं; के वढं सौ य वाटलं ाची क पना येणार नाही
तु हाला. गेले पंधरा दवस मी शारी रक व मानिसक अतीव ताण सहन के ला. आज
तु ही दलेली ीटमट आिण विहन नी दलेलं सु ास जेवण. जीवनावरली उडणारी
ा पु हा ठे वावीशी वाटते – असं काही घडलं हणजे.’’
‘‘ यात काय मोठं सं के लं आ ही!’’
‘‘कसं सांगू?... मला तारणा अिजबात सहन होत नाही. वत: या घरात या दवशी
शंका आली, क भोवताल या माणसांना आप याब ल वाटायला हवा तेवढा िज हाळा
वाटत नाही, इथं काहीतरी नाटक चाललं आहे... या दवशी घर सोडलं. बी. ए.ची
परी ा ही आठ दवसांवर आलेली. पण नाही. याच प रि थतीत घर सोडलं. मला
फसवणूक आिण तारणा ा दोन गो ी आवडत नाहीत आिण पुन:पु हा याच गो ी
वाटणीला येतात. पण आज, कारण नसताना, पूवप रचय नसताना तु ही सौज य
दाखवलंत...िजवाभावाची मै ी अस या माणे जेवायचा आ ह के लात, ते हा याचं
मोल कसं करायचं? सहसा पु षांचा हा भल या ठकाणचा पुळका बायकांना चत
नाही. पण तुम या सौ.ही तुम यासार या वाट या, हणून मी जेवायला थांबलो.
कधीतरी मी अव य तुमचा उतराई होईन. येऊ आता?’’
‘‘ओऽ येस्. के हाही या; आिण सांभाळू न राहा. मुंबई आहे ही. आिण हो, तुम या
बो डगचं नाव काय हणालात?’’
‘‘सदानंद बो डग हाऊस. या िवभागात िस आहे. के हा आलात तर भेटा; फोन
के लात तरी चालेल. ६१६१०.’’
‘‘ओऽ येस्. ज र!’’
िव ास पंिडत या या भाब ा नजरे सकट ल ात रािहला. दुस या दवशी मी
ऑ फसात आलो तरी, िव ास पंिडत – आिण याला आलेले अनुभव ाचा मनावर
पगडा होताच. िबचा याला तीन हजारांना गंडा बसला. मला जर एवढा फटका बसला
असता, तर मी वेडाच झालो असतो.
ऑ फसात आ यावर मी अनेकांना ही हक गत तपशीलवार सांिगतली. आमचा बा या
सरदेसाई, याला सगळे लोक बंडल वाटतात. तो हणाला,
‘‘सांभाळ रे , बाबा! पुढ या वेळेस उसने पैसे मागायला येईल. पिह याच भेटीत
जेवायला घालून तू तुझा भोळसटपणा याला दाखवलाच आहेस. ते हा तुझं पाणी यानं
ओळखलंय.’’
‘‘भलतंच काय रे ; िबचारा फसलेला जीव.’’ – मी हणालो.
‘‘कु णास ठाऊक, फसलेला आहे क , इतरांना फसवायला िनघालाय!’’
– देशमुखला मा ातलं काही खोटं वाटलं नाही. जरा वेळ िवचार क न तो हणाला,
‘‘मा या एका िम ाचे वडील एका मो ा कारखा यात मॅनेजर आहेत. यांना नेहमी
माणसं हवी असतात. मी टाक न श द.’’
‘‘ज र टाक. िव ास पंिडतला जर कु ठे तरी लावून दलास तर, मी तुला पाट देईन.’’
मी देशमुखला पाट ची लालूच दाखिवली.
मी ताबडतोब पंिडतला फोन के ला. फोन बो डग या ग ानं घेतला. थांबायला सांगून
तो िव ास पंिडतला बोलवायला गेला. एकदोन िमिनटांतच पंिडत फोनवर आला.
‘‘हॅलो.’’
‘‘मी काळे बोलतोय.’’
‘‘अरे वा, अपूव योग. काय बातमी?’’ पलीकडू न स आवाज आला.
‘‘बातमी चांगली आहे. हटलं भेटताय क नाही ा वेळेला.’’
‘‘एव ात पदया ा आटोपून आलो. नोकरीसंशोधन.’’
‘‘असं असं.’’
‘‘बातमी सांगता ना?’’
‘‘सं याकाळी घरी या.’’
‘‘न येतो.’’
‘‘अ छा.’’
‘‘अ छा.’’
देशमुखनं दलेलं ओळखप घेऊन गे याला िव ास पंिडतला चांगले दहा-बारा दवस
होऊन गेले होते. िव ास पंिडतकडू न काही समजलं न हतं. याला मी एकदोनदा फोन
के ला; ते हा गाठ पडली नाही. पाट ब ल देशमुखनं मला हटकलं ते हा – िव ास
पंिडतची गाठ पड यावर पाट न , असं सांगून मी याला ग प बसवलं होतं.
यानंतर अचानकपणे िव ास पंिडत समोर येऊन उभा रािहला. मा या हातात यानं
पे ाचा पुडा ठे वला. नंदा हणाली,
‘‘भावजी, नुस या पे ावर भागवणार काय?’’
यावर िव ास पंिडत हणाला,
‘‘ या जागेसाठी बोलावलं होतं ती जागा िमळाली असती, तर ज र जेवण दलं
असतं.’’
‘‘ हणजे?’’ – मी िवचारलं.
‘‘जागा होती टायिप ट लाकची. पण दली ... दली ... यूनची.’’
‘‘काय!’’ मी जवळजवळ ओरडलोच.
‘‘हो ना. तसंच झालंय.’’
‘‘आिण तु ही याला होकार दलात?’’
‘‘ ावा लागला. जवळची पुंजी संपत आली. ा ी पोटापुरती तरी हवी, क नको?
यािशवाय दुसरीकडे य करता येईलच क .’’
‘‘देशमुखला िवचारलं पािहजे.’’ – मी हणालो.
‘‘नको. यांचा काय दोष? या कारखा यात जागाच न हती एकसु ा. मीच हणालो,
काय वाटेल तो जॉब ा; पण परत पाठवू नका.’’
‘‘असेल. तसंही असेल; पण हणून ा लोकांना शोभलं का हे?’’
‘‘का बरं ? मा याएवढा िडसे ट यून कु णाला आवडणार नाही? मी वत: यून कम्
लाक-कम् टायिप ट ही सगळी कामं करतोय. िशवाय मालकां या गाडीतून घरी
फायली वगैरे पोहोचव याची कामं माझीच.’’
‘‘छे छे, बरं नाही वाटत ऐकायलाही.’’
‘‘तसं काही वाईट नाही. मालकाचा बंगला तर पाहायला िमळाला. एखा ा गुजराती
शे ाला शोभेल एवढी संप ी, एवढं ऐ य एका महारा ीयन माणसाचं असावं, ाचं
मला कौतुक वाटलं. पिह या दवशी आमची ही सूरत पा न मालकांची मोठी मुलगी
‘बनली’. आपण यूनची नोकरी करतो पण यूनसारखे राहात नाही; यामुळे घोटाळा
होत होता. ते हापासून बंग यावर गेलो तर बाहेर या बाहेर कटतो. चाललंच आहे.’’
‘‘मला काही हे श त वाटत नाही.’’
‘‘मी तु हाला हटलं क नाही – सगळीकडे फसवणूक होते हणून? तसंच इथंही झालं.
पण इलाज नाही. फसवणूक होत असताना याला ती कळत नाही याची अव था फार
के िवलवाणी असते. मी इथं उघ ा डो यांनी न पटणा या फसवणुक चा वीकार
करतोय. ते हा फार काही िबघडतंय असं नाही.’’
देशमुखजवळ एकदोनदा िवषय िनघूनसु ा िव ास पंिडतचा िवषय मी काढला नाही.

म ये बरे च दवस गेल.े आिण एके दवशी सं याकाळी िव ास पंिडत एकदम् अप-टु -डेट
सुटाबुटात आम यासमोर उभा रािहला. आ ही उभयता या याकडे पाहातच रािहलो.
‘‘अरे , पाहाताय काय असे?’’ तो ओरडलाच जवळ जवळ.
‘‘तुमचा कायापालट!’’ – नंदा हणाली.
‘‘विहनी, ाला हणतात ‘पु ष य भा यम्.’ आता असंच चलायचं. कु ठे ते
िवचारायचं नाही. फ पाहायचं आिण ऐकायचं.’’
िव ास पंिडतनं आ हाला बाहेर काढलं. खाली एक अिलशान मोटार उभी होती. या
हॉटेलात मी बाहे नदेखील डोकावून पाहा याचं धाडस के लं नसतं, अशा हॉटेलात मी
व नंदा–अ◌ॅट िव ासे’स कॉ ट–जेवलो. जेवणाचं बारा पये िबल िव ासनं ऐटीत
दलं.
जेवण झा यावर यानं शोफरला गाडी अंधेरीला यायला सांिगतली. अंधेरी येईपयत
मी काही बोललो नाही. जेवण ‘टंच’ जेवलो होतो. भरधाव धावणा या मोटारीत गार
गार वारं येत होतं. मी तृ होतो. सुखावलो होतो. मला कं िचत् डोळाही लागला. एका
मो ा िब डंगसमोर आमची मोटार थांबली.
िव ास या पाठोपाठ आ ही मुकाट या या लॉकमधे आलो. पंखा चालू करीत िव ास
पंिडत हणाला,
‘‘अब् आराम करो!’’
कोचावर ऐसपैस रे लत मी हणालो,
‘‘आता सांगणार ना? इतका वेळ काही िवचारलं नाही. संयम ठे वला होता.’’
‘‘सांगतो, सांगतो. तु हाला सगळं सांगायचं हणून तर, तुम यावर ही जबरद ती
के ली.’’
िव ास पंिडत आम यासमोर बसला. एक दीध ास घेऊन तो पुढं हणाला,
‘‘हा आम या मालकांचा लॉक; हणजे आता माझा.’’
‘‘हे कसं काय? आमची चे ा तर करत नाही ना!’’ नंदानं िवचारलं.
‘‘िबलकु ल नाही. आता आणखीन एक ध ा...आम या मालकांचा जावई होतोय!’’
‘‘करे ट! मी साधारण तो अंदाज के लाच होता.’’
‘‘कशाव न हो?’’ – सौ.ची नेहमीची उलटतपासणी.
‘‘मालकांची मोठी मुलगी जे हा ‘बनली’ असं ांनी सांिगतलं, ते हाच मा या मनात
काही क पना येऊन गे या. ते हा मी या किवक पना हणून सोडू न द या; पण याच
शेवटी य ात उतर या हणाय या. छान, छान. हाट काँ ॅ युलेश स!’’ िव ास
पंिडतचा हात दाबीत मी हणालो.
‘‘विहनी, सुंदर ी या कटा ात के वढी ताकद असते पाहा. मालकांना मुलीचा हा
िवचार समजला मा ...एका िशपायाचा मॅनेजर झाला. दाराशी कं पनीची मोटार आली.
राहायला लॉक आला.’’
‘‘हो. जो काही दवसांपूव तीन हजार घालवूनही िमळाला न हता –’’ मी मधेच
हणालो. सवजण मोकळे पणी हसलो.
‘‘ या रं भा क उवशी...क मेनका – ितचा फोटो तरी दाखवा?’’ नंदानं िवचारलं.
‘‘अजून फोटो ठे वला नाही जवळ. तो लगेच उतावीळपणा हायचा. आिण तसा अजून
कशालाच प ा नाही. आ ही तसे एकमेकांशी बोललो पण नाही.’’
‘‘काय सांगता काय!’’
‘‘खरं च. हे जे एकदम मोशन िमळालंय यामागे काय बेत असावा, हा फ माझा
अंदाज आहे.’ िव ास पंिडत हणाला.
‘‘पण तो अंदाज खरा असला तर...मुलगी कशी आहे?’’ मी िवचारलं.
‘‘मुलगी छानच आहे. तसा अजून हा अंदाजच आहे. ातून काही झालं तर,
मी कळवीनच.’’ – िव ास पंिडत आ मिव ासानं हणाला.
िव ास पंिडतनं आ हाला परत आम या घरापयत मोटारनं पोहोचवलं. मोटारीत
यामुळे फार काही बोलता आलं नाही. घरी पोहोच याबरोबर नंदा हणाली,
‘‘हे सगळं कसं घडलं असेल हो? िव ास पंिडतवर या मालका या मुलीचं एवढं मन
गेलं असेल?’’
‘‘न जायला काय झालं? कु णालाही नाकारताना िवचार पडावा एवढा पंिडत न च
देखणा आहे. मला मा फार धा ती वाटते याची.’’
‘‘का?’’
‘‘आयु यात याची आजपयत फसवणूक होत आलीय, ते हा एकदम एवढं चांगलं
घड यावर याचीही भीती का वाटू नये?’’
‘‘नाही, तसं काय होणार!’’
‘‘होणार नाही ग, पण मनात िवचार येतात एवढं खरं . बाक नंद,े पु ष य
भा यम... ात शंकाच नाही. पिह यांदा तो जे हा आला, ते हा याला काहीतरी
उचलून दे याइतक ऐपत नाही ाचं मला वाइट वाटलं होतं. आता तो हणतोय
या माणे याचं खरोखरं च ल होवो हणजे िमळिवली.’’
यानंतर एकदम िव ास पंिडत या ल ाची आमं णपि का येऊन धडकली.
वत: िव ास पंिडतच आला होता; पण या वेळी तो एव ा गडबडीत होता क , फार
तपशीलवार काही बोलता आलं नाही. तरी यानं एक ध ा दलाच. मी आिण नंदानं
अिभनंदन के यावर तो हणाला,
‘‘मालका या मुलीशीच माझं ल होतंय; पण मी तु हाला बोललो होतो ती ही मुलगी
नाही.’’
‘‘ हणजे?’’
‘‘ याचा एक घोळच झाला. एके दवशी मालकां या बंग यावर आमचा रीतसर
पाहा याचा सेरीमनी झाला. तो समारं भ झाला मो ा मुलीबरोबर. आ ही याच
बैठक त ‘सबकु छ’ पसंत हणून सांगून टाकलं. ितथ या ितथं ल ाचा दवसही ठरला.
यानंतर याच दवशी, यां या बंग यातून बाहेर पडता पडता समो न आणखीन एक
मुलगी आली. मा याकडे पा न ती अशी काही हसली क , माझं अगदी ‘मेण’ झालं. मी
अडखळलो. माझी चाल याची गतीही बदलली. तेव ात आम या मे यानं मला
हटकलं. मी सावरलो. मा या खां ावर िम वाची थाप मारीत मे णा हणाला, ‘ती
माझी धाकटी बहीण. तुम या सरोजपे ा फ दोन वषानी लहान आहे...तुमची
मे हणी.’
यानंतर याच रा ी आम या अंधेरी या लॉकसमोर मालकाची गाडी उभी. आमचे
मे हणे व सासरे दोघेही आलेले. इकडचा ितकडचा िवषय संप यावर
मे ह यानं िवषय काढला – ‘‘सकाळी तु ही माझी धाकटी बहीण पािहलीत ना?’’
‘‘हा.’’
‘‘कशी वाटली?’’
सास यासमोर मे हणीचं कौतुक कसं करायचं ा िवचारानं मी ग प बसलो.
मे हणा परत हणाला, ‘‘बेलाशक सांगा, कशी आहे? संकोच क नका.’’
मी मग पटकन् हणालो, ‘‘तुम या मो ा बिहणीपे ा जा त सुंदर वाट या.’’
‘‘तु ही असं प हणालात?’’ – मधेच नंदानं िवचारलं.
‘‘हो सांिगतलं. आिण याहीपे ा नवलाची गो हणजे, रा ी झाले या या बैठक त
माझं ल धाक ा बिहणीशी न कर यात आलं. जाता जाता आमचे शूर ेहानं
हणाले,
‘ल ासारखा उ या आयु याचा , यात एवढा संकोच का के लात? आमची
धाकटी मुलगी आहेच तशी नजरे त भर यासारखी.’
ते हा एकं दरीत आमचं ल मालका या मो ा मुलीऐवजी धाक ा मुलीशी आहे,
अव य यायचं.’’

ल ाचा दणका पा न आमचे दोघांचे डोळे दपून गेले. मालकांचा आ खा बंगला

द ां या रोषणाईने झगमगत होता. लहान लहान कुं ा, मोठमोठाली झाडे,
रं गीबेरंगी द ां या तावडीतून सुटली न हती. बागे या एका कोप यात मंद वरात
सनईवादन चाललं होतं. सबंध बाग, िहरवे िहरवे लॉ स ा रं गीबेरंगी द ांनी उजळू न
िनघाले होते. या मंद काशात, वग य आनंदात येकजण स दसत होता.
िव ास पंिडत या भा याला सीमा न हती; पण िव ासचा गंभीर चेहरा पा न मी
मनात या मनात चरकलो. याचं मी कौतुक के लं. अिभनंदन के लं. तो मा याशी बोलला
– पण तो जेवढा फु लून यायला हवा होता तेवढा फु ललेला मला दसला नाही.
‘‘नंदा, िव ासम ये तुला फरक नाही वाटत?’’
‘‘वाटतो क . याचं आता ल झालंय.’’ नंदा – माझा रोख समजून खवचटपणे हणाली.
‘‘तसं नाही गं.’’
‘‘मला माहीत आहे तु ही कसं हणता ते. पण ते अगदी साहिजकच आहे. एवढा
थाटमाट नुसता लांबून पा न आपली छाती दडपून गेली. िव ास तर आता या
भा याचे मालक झालेत. अशा वेळी माणूस बावरे ल नाही तर काय?’’
पण माझा ‘होरा’ चुकला न हता. या एव ा झगमगाटामागं लोकांना दपवून टाकू न
गुंगी आण याचाच डाव होता. सग या काराचा उलगडा आठ दवसांनी, िव ास
पंिडत हनीमून आटोपून घरी आला ते हा झाला. अचानक िमळालेलं वैभव, हेवा करावा
असं स दय असलेली बायको, हे सव असून िव ास पंिडत कोमेजला होता. याची
आ हाला खूप खूप चे ाम करी करायची होती; पण याचा चेहरा पा न आ ही
चुपचाप झालो. यानेच सु वात के ली,
‘‘जेवढी फसवणूक मोठी तेवढा याला सो याचा मुलामा अिधक, पॉिलश जा त
भडक...नाही का?’’
मी ग प होतो. काय ऐकावं लागणार ा धा तीपायी काही बोलायचं सुचेना.
‘‘के हा आलात?’’ – नंदानं िवचारलं.
‘‘आलो काल रा ीच. सगळं नाटकच करायचं होतं. या माणे सगळं पार पाडलं.’’
‘‘आ ा विहन ना का नाही आणलंत? तु ही आता एक ानी हंडायचं नाही.
आमचा प रचय हायला हवा चांगला.’’ याला बोलता करावा हणून नंदा हणाली.
‘‘तुमचा प रचय होऊन काय उपयोग?’’
‘‘का?’’
‘‘तुम याशी ती काही बोलायची नाही.’’
‘‘पिह यांदा बोलणार नाही. मी करीन यांना बोलती.’’
‘‘ते देवा या बापालाही श य नाही.’’ िव ास पंिडत न पणे हणाला.
‘‘पैज?’’ नंदा ह ाला पेटून हणाली.
पडले या, मरगळले या आवाजात हताशपणे िव ास पंिडत हणाला,
‘‘पैज कसली घेऊन बसलात विहनी, र भा ठार मुक आहे.’’
– मी बस या जागी उडालोच.
‘‘काय सांगता काय!’’
मा या या ावर िव ास पंिडत आवेशाने हातवारे क न ओरडू न बोलायला लागला
‘‘मी काय थापा मारतोय? – ती मुक आहे. मुक . ितला फ हसायला येत,ं बोलायला
येत नाही. ती हसून मारते. बोलून नाही. हणून तर या दवशी यां या फाटकातच
ितने माझा एकदा हसून िखमा के ला. यूनचा मॅनेजर का झाला? अंधेरीला लॉक का
िमळाला? दाराशी कारखा याची मोटार कशी उभी असते चोवीस तास? सात हजार
ड
ं ा कशासाठी मोजला? आठ हजार पये के वळ रसे शनम ये का उधळले? आिण
काि मरला हनीमूनसाठी कसं जायला िमळालं? – ा सग याचं मूक उ र – र भा!
माझं सगळं पुढचं आयु य ा लोकांनी ा एव ा वैभवाला, थाटामाटात िवकत
घेतलं!’
एवढं आवेशानं बोलून, हातां या जळीत यानं आपलं त ड झाकू न घेतलं.
या या भाब ा नजरे त णमा दसलेलं ितकाराचं तेज लु झालं. याचा आवेश
ओसरला. या खुच त तो दीनवाणा बसला. याची समजूत घाल यासाठी मी नुसता
या या खां ावर हात ठे वला. िन हानं िव ास पंिडत हणाला,
‘‘माझी समजूत घाल याची गरज नाही. ा सव करणात मीच दोषी आहे.’’
‘‘असं कसं हणता?’’
‘‘मला मोह झाला...स दयाचा! मी मो ा बिहणीला पसंत के लं होतं. श द दला होता.
घरी वत: मालक आले हणून काय झालं? – मी यांना ते हाच साफ सांगायला हवं
होतं, क माझा श द तुम या मो ा मुलीला गेला आहे; पण मी या स दयावर
भाळलो. बेईमान झालो. यात इतरांना दोष दे यात काय अथ आहे?’’
‘‘पण तरीसु ा ही शु फसवणूक आहे. तु ही सरळ ितला माहेरी पोहोचवा.’’
‘‘आिण वत:ची शोभा क न या...असंच ना? ते सगळे बडे लोक आहेत. आिण
याहीपे ा मलाच ते पटणार नाही. मुक झाली हणून काय झालं, ितलाही संसाराची
ओढ असणारच. जबाबदारी अशी टाळू न टळत नाही. होईल, होईल ा बायकोचीसु ा
सवय!’’

या दवसानंतर िव ास पंिडत जो गडप झाला, तो नंतर या आठ-दहा मिह यांत मला

भेटला नाही. या या कारखा यात अनेकदा फोन के ला. एक-दोन वेळा तो बाहेरगावी
टू रवर गेला होता; तर चार-पाच वेळा मी टंगम ये गुंतला होता. एकदा वेळात वेळ
काढू न मी अंधेरीलाही जाऊन आलो; पण वागत या या नोकरानं के लं. र भा
माहेरी गेली होती आिण िव ास पंिडत घरात न हता.
आिण एके दवशी रा ी ९।। वाजता िव ास पंिडत अचानक समोर उभा रािहला.
या या हातात तीन-चार मिह याचं मूल होतं. मी बाहेर गॅलरीत जाऊन पा न आलो.
खालती मोटार उभी होती.
‘‘विहनी कु ठे आहेत?’’ नंदानं िवचारलं.
‘‘मी एकटाच आलोय.’’ िव ास पंिडत हणाला.
कॉटवर यानं या झोपी गेले या मुलाला अलगद ठे वलं. नंदा ीसुलभ वभावानुसार
या िचम या िजवाजवळ बसली.
‘‘काय, प ा काय तुमचा?’’
‘‘नेहमीचाच.’’
‘‘आिण ा वेळेला िचरं िजवांना घेऊन एकटेच कु ठे गेला होतात?’’
‘‘तुम याकडेच आलोय.’’
‘‘मुलगी का मुलगा?’’ – मी िवचारलं.
‘‘कोणी का असेना? गोड आहे एवढं खरं !’’ नंदा हणाली.
‘‘बरं , आता कु णीकडे ा वेळेला?’’ – मी परत िवचारलं.
‘‘एका फार मो ा कामिगरीसाठी आलोय.’’ िव ास पंिडत हणाला.
‘‘बोला.’’
‘‘काळे , मागे तु ही हणाला होतात, क मा या अंगात ताकद असती, तर मी
तुम यासाठी काय वाटेल ते के लं असतं, आज तु ही तो श द पाळाल का?’’
‘‘हो. अश य नसेल, मा या श बाहेर नसेल तर ज र पाळीन. पण तु ही मा याशी
असे को ात बोलू नका. मा या सरळ वभावाला हे को ातलं बोलणं सहन होत
नाही...समजत पण नाही.’’
‘‘काळे , मला माफ करा. माझी मन:ि थती फार िवल ण झालीय. तुमचा मोठा आधार
हणून वेळीअवेळी इथे येतो.’’
‘‘ते असो. मला नीट सांगा तरी.’’
‘‘तु ही हे सांभाळा!’’ – िव ास पंिडत शांतपणे हणाला. आ ही दोघंही चमकलो. जरा
वेळानं नंदा हणाली,
‘‘भावजी, तुमचं सगळं और असतं.’’
िव ास पंिडत पटकन् हणाला,
‘‘ याला काय करणार? माझं जीवनच तसलं. मला फसवणूक – तारणा आवडत नाही
तर तीच वाटणीला येत.े आता तर कळसच झालाय. तरी मला माग शोधायला हवा.
मा या दैवाची आिण माझी ही शयतच लागली आहे जणू. पा कोण थकतं. ते असो.
तु ही हे मूल सांभाळाल का?’’
‘‘तुमचं?’’
‘‘नाही. हे मा या बायकोचं – र भेचं मूल – पण माझं नाही. विहनी, विहनी...माझी
फसवणूक फ तेवढीच न हती झाली. र भा कलं कत होती. ितला ल ा या
वेळेलाच दवस गेले होते.’’
‘‘भावजी! काय सांगता!’’
‘‘विहनी, ा िन पाप िजवाची शपथ.’’
‘‘नको, नको, ा िन पाप मुलाची शपथ घेऊ नका.’’ नंदा शहा न हणाली.
‘‘तेव ासाठीच तुम याकडे धाव घेतली. ीपु ष संबंध जरी अनैितक असले तरी,
संतती ही कधीच अनैितक नसते... ावर ा होती हणून तुम याकडे आलो. ा
िन पाप िजवाला ज माचे शासन नको हणून इथे आलो. तुम या दोघां या
वभावावर, वृ ीवर, सं कृ तीवर िव ास हणून रातोरात धाव घेतली. आज मला
नाहीतर काय कमी होतं? कोण याही सं थेला दहा-पंधरा हजारांची देणगी दली
असती तर, दानशूर वाचा डंका िपटला गेला असता. आिण ा मुलाची िबनबोभाट
सोय झाली असती; पण बेवारशी मुला या यातना मला माहीत आहेत. एखा ा
सावजिनक सं थेचं वातावरण ा पोरा या निशबी नसावं, हणून तुम याकडे आलो.
तुम या घरी ाला आईविडलांची माया लाभेल. उ म घरं दाज सं कार लाभतील.
मला हा फार मोठा योग ा मुलावर करायचाय. समाजात माणूस जो वावरतो,
लहान कं वा मोठा होतो, तो र ात या गुणांमुळे होतो का सं कारांमुळे होतो, हे मला
बघायचं आहे. ा मुला या अंगात माझं र नाही. र ात या गुणावर कं वा
अवगुणावर सं कार मात करतात का, हे मला पाहायचं आहे. आिण तेव ासाठी,
काळे साहेब, नंदाविहनी, मला तुमची मदत हवी. मी तु हाला आ थक झळ सोसू देणार
नाही. मिहना पाचशे पये मी तु हाला िनयिमत देईन. इथे नेहमी येईन. कमीअिधक
लागलं तर पाहीन. हे दोन हजार अ◌ॅड हा स हणून ठे वा आ ाच, आिण ा योगात
मला मदत करा.’’
िव ास पंिडतने जाडजूड पाक ट काढू न मा या हातात जवळजवळ क बलंच. एका
रकमेने मा या हातात एवढे पैसे पिह यांदाच येत होते. ते पाक ट या मुलाशेजारी
ठे वत मी हणालो,
‘‘पंिडत, मन शांत ठे वा. आपण ातून माग काढू .’’
‘‘ ातून काळे , हाच माग. ा मुलाला मी मा या घरी कधीही ठे वू शकणार नाही. मला
अनेकांनी आजवर फसवलं. तारणा के ली. ा िन पाप पोराचा मी बाप नाही. मा या
घरात हा वाढला तर तो मला ‘बाबा’ हणून हाक मारील. मला तसं हाक मा नको
हेही सांगायला या घरात याला कोणी नाही. याची ही फसवणूक मी कशी
क ?... याचा बाप नसताना याची ‘बाबा’ ही हाक कशी सहन क ?...मी वत:
कतीही वेळा फसायला तयार आहे. पण याला कसा फसवू?...फसवणं बरं आहे का?’’
िव ास पंिडत िपळवटू न िवचारत होता. समोर दोन हजारांचं जाडजूड पा कट पडलं
होतं – आिण या याच शेजारी वत: या िव ात दंग झालेलं, मुठी चोखणारं –
र भेचं मूल – झोपेत हसत होतं!
 ५.
सुख िवकणे आहे

माझी ही कहाणी ऐक यावर तु ही मला सरळसरळ मूख हणणार आहात. मला याचं
वाइट वाटणार नाही. मला मूख हणून तु ही सौ य िमळवणार आहात. एका चं
मू यमापन आपण झटकन् क शकलो ाचं समाधान तु हाला िमळणार आहे. एखादी
धाडसानं काही जगावेगळं करायला िनघाली, तर वहारी जगात या ची
मूखातच गणना होते. मला याचा खेद नाही. लोकांना सुख िवकणा या दुकानदाराला
वत:चा िवचार करायला वेळ नाही. फोटमधलं भरव तीतलं माझं सुख िवक याचं
दुकान जोरात चाललं आहे; ते हा वत: या दु:खाचा िवचार करायला मला सवड
नाही. गे या पंधरा दवसांत मी बायकोशी – िनवे दताशी – पंधरा श दही बोलू शकलो
नाही, एवढा ाप वाढलाय! सुख िवक याचं दुकान काढ याची श लही माझीच!
मला वाटतं, इथं तु ही मला आणखीन एकदा मूख हणून घेतलं असेल यात नवल नाही
हणा! – जे हा सुख िवक याचं दुकान काढ याची टू म मा या नातेवाइकांना,
िहत चंतक हणिवणा यांना समजली, ते हा मला ाच िवशेषणाचा आहेर िमळाला.
आता तो श द िज हा याचा झाला आहे. माझं दुकान पा न यांचा यांचा अपे ाभंग
झाला, यांनी यांनी मला मूख ठरवीतच दूर सारलं.
माझा तसा जानी दो त – शाम पढारकर. पण तोही तसाच! दुकानाचं ‘ओप नंग’ झालं
ते हा तो इथं न हता. पण आ यावर लगेच दुकानावर आला. बाहेरची सजावट पा न
खुलला. अजून याला ‘सुख िवक याचं दुकान’ हणजे न कसलं दुकान– याचा प ा
लागला न हता. दोन-तीन िमिनटं अवांतर ग पा मा न, मला न िवचारता, काउं टरचा
दरवाजा ढकलून तो आत या भागात आला. मा याच मागं असलेला दरवाजा लोटू न
यानं आत डोकावून पािहलं. ती रकामी खोली होती. एक आरामखुच आिण सटरटेबल
ा ित र आत काहीही न हतं.
‘‘हा काय कार आहे? ही कसली खोली?’’ शामनं िवचारलं.
‘‘सौ याची!’’ याला को ात टाक त मी हटलं.
हातानं प े िपस याची खूण करीत यानं िवचारलं, ‘‘ ाची खोली का?’’
मी नाही हटलं.
पु हा एकदा आत डोकावत, नाकपुडीवर तजनी आपटीत शाम हणाला,
‘‘ ात डबलबेड दसत नाही... हणजे ही खोली याचीही हणता येणार नाही; असंच
ना?’’
‘‘प े, िपणं आिण एखादी बाई – सौ य सौ य एवढंच असतं का?’’
‘‘असंच काही नाही.’’
‘‘तुझी िनराशा झाली हणून िवचारलं.’’
मा याजवळ येत शाम हणाला, ‘‘खरं सांगू का, अशा त हेचा षौक आप याला एकदा
आयु यात करायचाय बुवा. पण सगळं कसं ‘ रलायबल’ हवं.’’
‘‘ हणजे मा यासार या िम ाचं तसलं दुकान हवं असं हण ना?’’
‘‘तसंच!’’
‘‘ याच अपे ेनं तू इथं आलास ना?’’
िबचकत िबचकत शाम ‘हो’ हणाला. याची मन:ि थती मी समजलो. अ ू, समाजातलं
थान आिण कौटुंिबक जबाबदा या हे सगळं सांभाळता सांभाळता एखा ाला अशी
इ छा होणं – हे काही गैर नाही. दैनं दन जीवन, भोवतालचं जग... ापे ा िनराळं ,
पलीकडचं काही िव असलं तर ते दसावं, ही इ छा ितर करणीय नाही.
हे सगळं असूनही शामची िनराशा होणार होती. मी हणालो, ‘‘शाम, माझं दुकान
या याही वर या पायरीवरचं आहे.’’
माझा सूर न समजून तो हणाला, ‘‘करे ट, माझा अंदाज चुकला न हता तर!
पाणपोई या बुर याखाली म ाची सुरई आहे तर. छान! छान!! ह लीचं युग असंच
आहे. ताडीला नीरा हटलं क झालं. मग काय ितपॅ रस का?’’
‘‘चुकलास बाबा, साफ चुकलास. माझं दुकान खरं खुरं सौ य िवक याचं आहे. बार
हणा कं वा लब या नावाखाली चालणारी शरीरिव ची दुकानं हे खरं सौ य न हे.
ते सुखाचे भास आहेत. या सुखामागं माणूस पळतो. पळताना पडतो. ठे चकाळतो.
प तावून परततो. तो याचा परत याचा काळ हणजे खरा सौ याचा काळ. नेम या
या काळात याला साथ िमळत नाही. सावलीची वाण पडते. थेला ोता िमळत
नाही. याला कोणी जवळ करीत नाही. अशा माणसाला मी थांबवतो. ा खोलीत
बसवतो. अजून...अजून तुला कोणीतरी िव ासात यायला तयार आहे, असा दलासा
देतो. अशा लोकांसाठी ती खोली आहे.’’
‘‘ती खोली काय याला कपाळ सावरणार!’’ शामनं कु ि सतपणे िवचारलं.
‘‘हाच तू देवळात जाणा यांना िवचार. दगडाची मूत , अंधार भरलेला गाभारा,
क दट सभामंडप अशा ठकाणी जाऊन लोकांना काय िमळतं? माणूस वत: या
समाधानासाठीच सगळा ाप वाढवतो. यापाठोपाठ संताप येतो आिण मनु य शेवटी
वत: याच सहवासाला मुकतो. ा खोलीत तास दोन तास घालवणा या माणसाला
वत:चाच सहवास िमळतो. एका त िमळतो. िनरिनरा या लोकां या डो यांसमोरची
आभासाची पटलं ा इथं काही काळ दूर होतात. भावनावेगानं बिधर झा या मनाला
बु ीचा करण दसतो.’’
‘‘कशाव न?’’
‘‘ वत: या मना माणं वत:चं सन पुरवून घेत यावरसु ा या या लोकांना इथं
तास घालवावेसे वाटतात– ाचाच अथ हा क , सनपूत या आनंदापे ा ते इथं
काहीतरी जा त िमळवतात. तेवढीच माझी कमाई, तेच मा या वसायाचं यश!’’
शाम अथातच माझी एका मूखात गणना क न िनघून गेला. मी याला थांब-थांब
हणालो, पण तो थांबला नाही. माझी फार इ छा होती क , मोतीलाल येईतो यानं
थांबायला हवं होतं. मोतीलाल आज येईलसं वाटत होतं. मोतीलाल िचकार िपतो.
अगदी शु हरपेपयत िपतो. गाडीत बसून येतो. शोफर याला हलके हलके या खोलीत
नेऊन बसवतो.
पिह या वेळीही तो िपऊनच आला होता. बाहेरचा बोड वाचून तो काउं टरजवळ आला.
मा यासमोर नोटा नाचवीत तो बेहोषीनं ओरडला, ‘‘मला दोनशे बाट या सुख हवंय,
आ ा या आ ा!’’
आिण तसाच तो काउं टरवरच आडवा झाला. नोकरां या साहा यानं आ ही याला
माग या खोलीत नेल.ं यानंतर िनवे दता मा याकडे वळू न हणाली, ‘‘तु ही आ ा
ाला मा यावर सोपवा. मी सगळं सांभाळते. गंमतच पाहा तु ही.’’
मी काहीशा अिन छेनं बाहेर आलो. िनवे दतानं दरवाजा लावून घेतला, मी चरकलो.
दा यायलेला माणूस. बु ी गहाण पडलेला, िवकारांना उधाण आलेला! आपणही
जायला हवं होतं आत! मी फरलो. दरवा या या लासपॅनेलमधून आत नजर टाकली.
िनवे दताचं साहस अचाट होतं. एका अनोळखी, यायले या माणसासमोर ती शांतपणे
बसली होती. हे धैय ित यात कु ठू न आलं?
मोतीलाल जे हा शु ीवर आला ते हा ओ साबो सी रडायला लागला. मी मग आत
गेलो. िनवे दता मंजुळ आवाजात याची समजूत घालीत होती.
‘‘मी का िपतो माहीत आहे?’’
‘‘होऽ, दु:ख अस झालंय् हणून.’’
‘‘तु हाला कु णी सांिगतलं?’’ – मोतीलालनं पटकन् िवचारलं. िनवे दता या
उ राची मीही वाट पा लागलो. िनवे दता पटकन् हणाली,
‘‘तुम या नजरे नं.’’
मोतीलाल कसा कु णास ठाऊक ग प बसला. थोडा वेळ शांततेत गेला.
‘‘तु हाला असं बोलायला कु णी िशकवलं हो?’’ थोडंसं माणसात येत मोतीलालनं
िवचारलं.
‘‘तुम यासार या घरं दाज, सुसं कृ त माणसाला यानं सनाची वाट दाखवली, यानं
मला हे िशकवलं.’’
‘‘माझा अगदी नाइलाज झाला हो.’’
‘‘िबलकु ल नाही. सन चालू ठे वायला तुम याकडे खूप इलाज आहेत.’’
‘‘मी चुकलो.’’
‘‘िबलकू ल नाही.’’
‘‘तु ही चुकला नाहीत – तु ही चकलात आिण चकवले गेलात.’’ िनवे दता धडाधड
बोलत होती.
‘‘आता नाही चकणार. तसं वाटलं तर इथं येईन.’’
‘‘तुमचंच दुकान आहे.’’
मोतीलाल अ ािप येतो. िपऊन येतो; पण तो येतो कसा आिण जातो कसा हे शामनं
पाहायला हवं होतं. आिण मग मला मूख ठरव याचं धाडस करायला हवं होतं. पण
एखा ाची गणना नालायकात करताना माणसानं या चा असा कतीसा अ यास
के लेला असतो?
मी हणेन, अिजबात के लेला नसतो. ा याही पुढं जाऊन सांगेन, मा याइतक
माणसाची पारख कु णालाच झालेली नाही. के वळ माणसा या चेह याकडे नजर टाकू न
याला कोणतं सुख हवंय, हे सांगता येणं ही काय सोपी बाब आहे? िव नाथ सावंत
जे हा थम दुकानात आला, ते हा के वळ चेहरा बघून मा या ल ात आलं क , वारीला
काही काळ नुसतं पडू न राहायचं आहे. ऑ फसात कामाचा ताण पडलेला असणार आिण
दम याभाग या ा िजवाला घरात सौ य नसणार, मायेचा हात नसणार. मी
आपसूकच हणालो, ‘‘पाच नंबर या खोलीत बसा. सगळी व था आहे.’’
पाच नंबर या खोलीत रे िडओ ॅम होता. सनई या रे कॉ स हो या. खोलीला स रं ग
होता. उदाधुपाचा वास होता. एका कोना ात ीकृ णाची संगमरवरी मूत होती.
सावंत आत गे यावर दहाएक िमिनटांनी िनवे दता गरम गरम चहा घेऊन आत गेली.
ितनं िवचारलं, ‘‘दमलात ना आज?’’
ा एकाच ानं सावंतांचे डोळे भ न आले.
‘‘थोडा वेळ आता म तपैक िव ांती या. चांग यापैक रे कॉ स लावते. हा गरम चहा
या.’’
वीस-पंचवीस िमिनटांनी मी सहज आत गेलो. सावंत डोळे िमटू न पडले होते.
िबि म लाखानची तोडीची गत चालू होती. चहाचा कप तसाच होता.
‘‘सावंत, चहा िनवला ना!’’
डोळे उघडू न आवाजात सावंत हणाले, ‘‘गार चहाचीच सवय झाली आता. बायको
मिहला मंडळाची अ य आहे. सुखी संसारावर ितची ओळीनं साठ ा यानं झाली.
परवाच ितचा स कारही झाला. मी मा घरी रोज कु लुपाचं दशन घेतो. घरचा गरम
चहाचा कप मला आठवतच नाही. ितनं कु ठं ही जावं, काहीही करावं. माझी सेवा कर
असंही मी सांगत नाही. फ एक मामुली अपे ा आहे. सबंध दवसात माझी हणून
ितनं फ पाच िमिनटं ठे वावीत. फ पाच िमिनटं... दवसाकाठी...ितनं सव वानं
मा या वाटणीला ठे वावीत. बाक काही नको.’
– आिण सावंतांनी तो गार चहाचा कप उचलला. मी यांना थांबवलं.
िनवे दतानं पु हा चहा गरम क न आणला. आिण तो जीव के वळ एका गरम चहा या
कपानं आिण याची मामुली चौकशी के यानं तरत रत झाला. सौ या या मयादा कमी
करत आण या तरी, माणूस कमान सौ याला पारखा हावा अं?...आिण शाम खोलीत
डोकावून हणतो, ‘डबलबेड नाही... हणजे ‘ याचीही’ सोय दसत नाही.’
अरे लेका, सुख सुख हणतात ते काय फ ी पशात आिण उपभोगातच आहे का
रे ?...मग तुला यागातलं सौ य के हा कळणार? मी काही फलॉसॉफ ऐकवीत नाही
तु हाला. कं वा तुम या जीवनाचं महान त व कशात आहे, हेही ठसवत नाही
तुम यावर! माझं तेवढं वयही झालेलं नाही. मी अजून त ण आहे. मा या लाड या
िनवे दताशी मी चार श द बोलायला मोकळा नाही ा ापापायी! याची मला
जाणीव आहे, टोचणी आहे. के हा के हा तळमळतोही, पण मग आठवतात सावंत आिण
मोतीलाल! दोघांची था एकच आहे. दाराशी गाडी आहे हणून मोतीलाल थेचा
वणवा एका लासात िवझवू शकतो. आिण सावंत एका गरम चहा या कपावर खूष
होतात! खरं च, एकदा मी पण पाच नंबर या खोलीत जाऊन बसणार आहे. िनवे दताला
सांगणार आहे, ‘पाचच िमिनटं मा याशी बोल. माझं सौ य...’ पाहा, यागा या गो ी
सांगता सांगता मी सौ या या गो ी बोलू लागलो. साहिजक आहे. यागाब ल मी काय
तु हाला सांगावं? याग हा सांगावा लागत नाही! तो दसतोच!...समोर या
फु टपाथव न चाललेला शामसुंदर पािहलात का? – पण तु हाला तो नाही दसायचा.
या या अंगावर फाटके कपडे आहेत. यानं के ले या यागानं वतमानप ांचे रकाने
भरलेले नाहीत. ह ली या जगात नुसती यागी माणसं जगत नाहीत. याचीही
जािहरात हावी लागते. मग या यागाला तेज चढते. ा तेजाची भूक शामसुंदर या
बापाजवळही न हती. नाहीतर वया या ऐ यांशी ा वषापयत िच कलेची सेवा
क नही, एक अ ात कलाकार हणून तो मेला नसता. शामसुंदरचा बाप मेला आिण
लोक जागे झाले. बाक ा बाबतीत लोकांना दोष दे यात अथ नाही. बापा या
हयातीत शामसुंदर यां याशी फटकू न रािहला. सग या सनांना यानं उदार आ य
दला. आप या प ात मुलाचं ठीक हावं, च रताथ चालावा हणून सतीशचं ांची सेवा
अखंड चालू होती. सतीशचं ां या िनधनानंतर लोक आिण शामसुंदर - दोघांनाही जाग
आली. यां या एके का कलाकृ तीचं मोल हजारांनी कर यात येऊ लागलं; आिण याच
वेळी मवाली, उनाड शामसुंदर आमूला बदलला. एका रा ीत तो ल ाधीश हायचा,
पण तसं घडलं नाही. बापाची पाचशे प टं ज घेऊन तो मा याकडे आला.
‘‘तुम या दुकानाची जािहरात वाचून आलो.’’
‘‘या. काय हवंय बोला?’’
‘‘मी यायला आलो नाही–तर– ायला आलोय. मा या विडलांची प टं ज मी तु हाला
फु कट देतोय. फु कट!’’
‘‘फु कट?’’
‘‘होय. ा यावर सग यांचा डोळा आहे. पण तो कलेसाठी नाही, तर याचा ापार
करता यावा यासाठी आहे. बेकार व उनाड मुलाचं आप या प ात काय होईल, ा
िववंचनेनं विडलांनी रा ीचा दवस के ला. दहा पयाला एक िच जरी मी आज िवकलं
तरी पंधरा-वीस हजाराला मरण नाही आज!’’
‘‘मग तु ही तसं...’’
‘‘माफ करा. पुढचं सांगू नका. बेकार असलो तरी, विडलांचं नाव लावतो आहे. उपाशी
तडफडत मरे न मी, पण हे पापी पोट भर यासाठी यांची कला पणाला लावणार नाही,
ही प टं ज मी तु हाला तशीच देतोय. लोकांना सुख दे याचा तुमचा वसाय आहे, ा
कलाकृ ती पा न लोकांना सौ य िमळणार आहे.’’
मा याकडे िच ं टाकू न शामसुंदर िनघून गेला. अजून तो बेकार आहे. फाट या कप ांत
वावरतोय.
एकदा एक गंमत झाली. एक व ली दुकानात आली. िनवे दता काउं टरवर होती. मी
आत या भागात होतो. िनवे दतानं मला बोलावणं पाठवलं हणून बाहेर आलो आिण
अभािवतपणे शंकरला हणालो, ‘‘शंकर, ांना वर या हॉलम ये घेऊन जा.’’
शंकर गे यावर िनवे दता हणाली, ‘‘तु ही याला वर पाठवायला नको होतं.’’
‘‘मु ाम पाठवलं. सतीशचं ांची रामायण, महाभारतावरील िच ं आहेत ितथं.’’
‘‘ हणूनच पाठवायचं नाही याला ितकडे.’’
‘‘का?’’
‘‘माझा आपला अंदाज; क तो ी े ा असावा.’’
‘‘कशाव न?’’
‘‘दुकानात मी एकटी दस यावर सरळ चालायला लागला. शंकरनं याला अडवलं.’’
‘‘मग, तु या मते मी याला कु ठे पाठवायला हवा होता?’’
तेव ात फोनची घंटा वाजली.
‘‘अग बाई, िवसरलेच. आज फोन करायचा वार.’’
‘‘ हणजे?’’ मी आ यात पडू न िवचारलं,
‘‘तु हाला सांगायचंच रािहलं! बोक ल नावाचा एक गृह थ आहे. ब ा ऑ फसरचा
लाक आहे. या या साहेबाला सारखे फोन येतात. याला मा कु णीच फोन करीत
नाही. गे या आठव ापासून मी याला एक दवसाआड फोन करते. आज िवसरले.
ब तेक याचाच फोन असेल. दुकानात कधी आला नाही. बेटा नुस या आवाजावरच
खूष आहे.’’
िनवे दता फोनवर बोलू लागली. तेव ात शंकरबरोबर गेलेला गृह थ तावातावानं
खाली आला.
‘‘तुमचं नुकसान कती झालं ाचा आकडा बोला.’’
‘‘ हणजे?’’
‘‘या वरती. हणजे कळे ल.’’
मी वरती गेलो; आिण माझं म तक सु झालं. मनावरचा ताबा सुटायची वेळ आली.
िनवे दता जर तेव ात आली नसती तर मी या माणसाला कदािचत िपटलासु ा
असता. सतीशचं ांची रामायण-महाभारतावरची सगळी िच माला यानं फाडू न,
िव प ू के ली होती.
मी काही बोलणार तेव ात तो हणाला, ‘‘मा या जीवनात पावलोपावली बाईमुळं
घोटाळा झाला आहे, वाट लागली आहे सग याची. हे सगळं िवसर यासाठी इथं आलो,
तर इथंही तेच...रामायण व महाभारत! पिह यात एकाचे हाल झाले, तर दुस यात पाच
नव यांचे हाल झाले. ह या कत ची झाली हे तर सांगायलाच नको. फाडू न टाकलं
सगळं . य ात यांचे गळे घोटता आले नाहीत, यांचा सूड मी इथं उगवला. तुमचा
आकडा सांगा!’’
माझी मती गुंग झाली होती. तेव ात िनवे दतानं सावरलं. ितनं िवचारलं,
‘‘तुमचं समाधान झालं का? सौ य िमळालं?’’
‘‘अलबत्!’’
‘‘ कती पयांचं?’’
इथं तो गडबडला.
‘‘तुमचं सौ य काय कं मतीचं होतं ते तु ही ठरवा. आम या नुकसान-भरपाईचा
नसून तुम या सौ याचा आहे. आ हाला याची कं मत हवी. आम या िच ांची
नको.’’
आम यासमो न तो धा धाड् िजना उत न िनघून गेला. िव हेवाट लागलेली ती िच ं
बघताना माझे डोळे भ न आले. सतीशचं ांची कला मातीत गेली होती. शामसुंदर
हणाला होता – ‘लोकांना सौ य िमळे ल ा िच ांनी.’ िनवे दता मा याजवळ आली.
तोच शंकर परत वरती आला––
‘‘खाली एक बाई आ या आहेत.’’
‘‘िवचार यांना काय हवंय?’’ – मी तुटकपणानं हटलं.
‘‘शॉ पंगला जा यासाठी कं पनी हवीय्.’’
‘‘िनवे दता तू जा. मला जरा घटकाभर बसू दे.’’
‘‘छे, छे. तु हीच जा. इथं िवचार करत नाही बसायचं. या गृह थाला ही िच ं
फाडावीशी वाटली, ातच या कलेचं े व आहे. तु ही वाइट वाटू न घेऊ नका.
आपला वसायच सगळा तारे वरचा आहे. जाऊन या तु ही.’’
िवशेष काही न घड याचा देखावा करीत मी खाली आलो. एक सुखव तू, साधारण
वय कर पण ठसठशीत ि म व असलेली बाई ितथं उभी होती. सगळं पूविनयोिजत
अस या माणे मी हणालो, ‘‘चला, आपण शॉ पंगला जाऊ या. चालेल ना? िमसेस
जरा िबझी आहेत.’’
‘‘जाऊ या ना. मला फ कं पनी हवी. तुम या िमसेस पण ा वसायात आहेत ाची
क पना न हती.’’
‘‘वा, ितची मदत तर िवचा नका. मा यापे ा तीच जा त लायक आहे हा ाप
सांभाळायला!’’ – दुकानातून बाहेर पडता पडता मी हणालो.
‘‘काँ ॅ युलेश स! आम या िम टरांना हे समजलं तर ते मला पु हा सुनवतील याचं
नेहमीचं मत!’’
‘‘काय?’’
‘‘ यांचं हणणं असं क , यां याबरोबर मी यां या कारखा या या कारभारात ल
घालावं.’’
‘‘तुम यासार यांना ते अश य नाही एवढं.’’
‘‘हो, आिण घरातलं कु णी बघायचं? ांनी भलता ाप वाढवून ठे वलाय. तीनही भाऊ
कारखा यात असतात; घरात सगळी िमळू न बावीस माणसं आहेत. पण जो तो
आपाप या वसायात. सगळा संसार मीच संभाळते. ा सग या ापात मी माझं
मीपण िवस न गेले आहे. सहा मिह यानं फ एकदा शॉ पंगला बाहेर पडते, या वेळी
मा मला हमखास कु णीतरी बरोबर लागतं. आज कु णीही रकामं नाही घरात! भाऊजी
हणतात, फोटम ये सुख वाट याचं दुकान िनघालंय् – ितथं सगळं िमळतं.’’
‘‘बरोबर सांिगतलन्. इथं सगळं िमळतं.’’
‘‘एकदा िम टर दाम यांना इथं आणलं पािहजे.’’
‘‘ हणजे तु ही पु हा शॉ पंगला चला हणणार नाही.’’
‘‘ हणजे?’’
‘‘दाम यांना इथं यायला सवड िमळाली, तर ते शॉ पंगलाच नाही का येणार?’’
– िमसेस दामले मनापासून हस या. यांची सगळी खरे दी आटोप यावर मी यांना
हणालो, ‘‘चला, काहीतरी खाऊ या. एखादं क ं घेऊ या.’’
‘‘थँ स. मी बाहेर काही खात नाही. आिण कधी हॉटेलात वगैरे गेलेच तर फ
ां याबरोबर जाते.’’
ित या प ो वर मी खूष झालो; आिण मी जरी नाखूष झालो असतो तरी ितला
याची पवा वाटलीच नसती.
मी दुकानात आलो ते हा िनवे दता कु ठं तरी बाहेर गेली होती. सुमारे तासाभरानं ती
परतली, ती एका आिलशान गाडीतून! ित यापाठोपाठ एक बाबदार गृह थ दुकानात
आला.
‘‘हे आमचे िम टर बरं का! – आिण हे ी. पी. के दारनाथ.’’ िनवे दतानं आमची ओळख
क न दली.
‘‘तुमची क पकता अजोड आहे. असा वसाय चालू के याब ल तुमचं अिभनंदन क ,
का तु हाला तन-मन-धन अपण क न साथ करणा या तुम या िमसेसचं अिभनंदन क ,
हा पेच पडलाय मला.’’
‘‘आम यापैक कु णाचंही अिभनंदन के लंत तरी ते येकाला पोहोचेल.’’
‘‘आणखीन थो ाच दवसांत महारा ाला एक नामवंत लेखक लाभणार आहे. ां या
कथा तु ही एकदा वाचाच!’’ – िनवे दतानं सकौतुक सांिगतलं.
‘‘आप या ा दुकानासाठी यां याकडू न क पना घे, मनु य वभावाब लचा यांचा
ासंग मोठा असणार.’’
‘‘छे छे, तुम याइतका नाही. िनरिनराळी माणसं पाह यासाठी मीच इथं काउं टरवर
बसायला यावं हणतोय.’’
‘‘ज र. दुकान तुमचंच आहे.’’
के दारनाथ पै खरोखरच ते हापासून येऊ लागले. बी. एम्. यू. १७७१ ही अिलशान
गाडी रोज दुकानासमोर लोकांना दसू लागली. ा माणसाचं मला एक नवल वाटत
होतं, क ओळख होऊन एवढे दवस होऊनही यानं मा या आिण िनवे दताबरोबर
तेवढंच अंतर ठे वलं होतं. फाजील सलगी कधीच दाखवली नाही.
दुकानाचा ाप वाढतच होता. मी मग आणखीन एक शेजारचा गाळा िवकत घेतला.
के दारनाथ पै होतेच मदतीला. नोकर-चाकर वाढवले. चांगले सुिशि त लोक मदतीला
घेतले. नंतर िनवे दताची आिण माझी गाठभेट होणं मु क ल होऊन बसलं. ा ना या,
अगदी ु लक, अ प सौ यासाठी लोक दुकानात गद क न सोडत होते. सौ य
िमळिव यासाठी रा सी मह वाकां ा उराशी बाळगणारे ही भेटत होते आिण अगदी
मामुली गो ीत ध यता मानणारे अ पसंतु ही येत होते. सदानंद वतक यातलाच.
गावाला जा यापूव यायचा. िनवे दता याला नुसतं सांगायची, ‘‘जपून जा. घरी प
वगैरे पाठवा. त येतीला जपा. जागरणं क नका. वेटर वगैरे आहे ना बरोबर?’’ –
एव ावर गडी खूष हायचा. एक गृह थ लता मंगेशकरचं ‘जा मुली जा’ हे भावगीत
ऐकायला रोज येतात. तेवढं एकच गाणं ऐकतात, जातात. दोन दवसांपूव याचा
उलगडा झाला. वत: या मुलीचं यानं हणे बळजबरीनं ल जमवलं होतं. शेवटपयत
ितनं काहीही दशवलं नाही. वरात जे हा वराकडे पोचली, ते हा सजवले या गाडीत
मुलगी मेलेली आढळली.
काल तर दुकान बंद हाय या वेळेला एक गृह थ दुकानात आला. यानं मला िवचारलं,
‘‘रा ी दुकान उघडं आहे का?’’
‘‘नाही. का?’’
‘‘एक नाटक िलिहलंय–वाचून दाखवायला येणार होतो. एका अनोळखी चं, े क
हणून मला प मत हवंय.’’
‘‘बरं , या तु ही. मी आहे इथं.’’
िनवे दता मा नाराज झाली. ितनं नाराजी उघड उघड के ली नाही. मी
खनपटीला बसलो ते हा ितनं सांिगतलं, ‘‘िसनेमाची ित कटं आणली होती.’’
‘‘मग काय क या?’’
‘‘काही नाही.’’
ितचा तुटकपणा मला जाणवला. मी ितची समजूत घालणार तोच दाराशी गाडी
थांबली. आतून मोतीलाल उतरला. याची अव था आज मा बघवत न हती.
याची ये याची ही वेळही न हती. तो खोलीत जाऊन बसला. पाठोपाठ मी गेलो. पण
एकं दर अव थेव न मी याला साव शके न असं मला वाटेना. मी िनवे दताला
बोलावलं. मा याकडे न बघता ती हणाली, ‘‘मी आज बसणार नाही. मला याची
भीती वाटते.’’
‘‘तूच बोलते आहेस हे?’’
‘‘हो, मा यात ती ताकद नाही आज.’’
जबरद तीत अथ न हता. मीच याला मग कसातरी वाटेला लावला. िनवे दता तोपयत
घरी गेली. दुकानाची एक फळी उघडू न ठे वून मी आत बसलो. डोळे िमटू न मी या
नाटककाराची बस याबस या वाट पा लागलो. जरा वेळानं सहज डोळे उघडतो तो
समोर के दारनाथ बसलेले.
‘‘अरे , तु ही के हा आलात?’’
‘‘पाच-दहा िमिनटं झाली.’’
‘‘उठवलं का नाहीत मग?’’
‘‘अशी तुमची तं ी मोडली असती तर, इतके दवस इथं रा न मी काहीच िशकलो
नाही, असं हणावं लागेल.’’
– आ ही दोघंही हसलो.
‘‘इतका वेळ तु ही कसे इथं?’’ मी िवचारलं.
‘‘घरी जाऊन आलो, तुमचा िनरोप यायला.’’
‘‘ हणजे?’’
‘‘मी जातोय इथून. कायमचा!’’
‘‘ हणजे? कु ठं ?’’
‘‘कु ठं , तेही अजून ठरवलं नाही. इथं कं टाळलो एवढंच.’’
‘‘एवढी िविवधता रोज बघता तरी कं टाळलात?’’
‘‘कसली िविवधता? – सगळं एकच. ाला कोण हणतंय् िविवधता?... िनरिनराळी
असं य िग हाईकं , ाला तु ही िविवधता हणता? अजब आहे. काही नवीन नाही,
िविवध नाही. दु:खाची भावना एकच. थेची जात एकच!
आता हे दु:ख नाही बघवत. काहीतरी पाहीन, िशके न अशी उमेद होती.’’
‘‘तु ही काहीच िशकला नाहीत?’’ – मी अचं यानं िवचारलं.
‘‘िशकलो असेनही! – पण या िश णानं उमेद आली नाही. आनंद िमळाला नाही.
सगळी मानवजात िपचलेली आहे, दु:खी आहे, हे ान काय आनंद देणारं आहे का? –
मग कशाला िशकायचं असलं? यापे ा अ ान बरं . तुम या दुकानात ये यापूव च मी
सुखी होतो. अगिणत पैसा जवळ होता, आजही आहे. कु ठं बाहेर पाहात न हतो, बाहेरचं
ऐकत न हतो. मनाला वाटेल ते िलहीत होतो. अितरं िजत असे िश े बसून िलखाण परत
येत होतं. ते हा वाइट वाटायचं. आता वाटतंय, साभार परत ये यातही आनंद होता.
माझी पातळी कु णाला कळत नाही, असं बेधडक हणता येत होतं. शेवटी ा
वा तवते या, भावदशना या आहारी गेलो आिण सगळं च समाधान गमावून बसलो.
तरी बरं , लवकर सावध झालो. उ ा परत मी मा या िव ात जाणार. मन चाहेल ते
करणार.’’
के दारनाथ गे यावर मला गरगरायला लागलं. पायातली श संपेपयत पळत राहावं
अशी इ छा झाली. मा या मन:शांतीला फार मोठा सु ं ग लागला. वसाय चालू
के यापासून दुकानात येऊन दु:ख पदरी पडलेला एकटा के दारनाथ!
हा डंख फार खोलवर होता. आता नाटक ऐक या या मन:ि थतीत न हतोही. िवमन क
अव थेत मी उठलो. काउं टरचा आधार घेत यािशवाय मला चालवेना. दरवा यापयत
मी पोचलो आिण सं याकाळचा गृह थ हातात चोप ा घेऊन हजर झाला. याला ‘या
बसा’ देखील न हणता मी एकदम िवचारलं,
‘‘तुम या कथानकाची म यवत क पनाच फ सांगा!’’
उमेदीनं तो हणाला, ‘‘दोन माणसां या म यभागी पा यानं भरलेला अधा लास आहे.
एक हणतो, अधा लास रकामा आहे. दुसरा हणतो, अधा लास भरलेला आहे.’’
मी थोडासा सावरलो. नीट उभा रािहलो. मानेला एक िहसडा दला आिण सहज याला
िवचारलं, ‘‘ या दुस याचं नाव काय?’’
‘‘के दार!’’
एकदम हणालो, ‘‘आपण नाटक वाचू या.’’
ना वाचन संपून झोपायला रा ीचे दोन वाजले. दुकानावरच झोपलो. जागरणानं
डोळे जड झाले आहेत. सकाळी चांगली ताणून देणार होतो. पण उजाडताच दाराशी
एक क उभा रािहला. पाठोपाठ दार पण ठोठावलं गेलं. दार उघडताच ाय हरनं
हातात एक पाक ट दलं. अधीरतेनं मी पाक ट फोडलं.
ेमपूवक नम कार,
सतीशचं ांची िच ं फाडणारी काही दवसांपूव ची मी! मला कती कं मतीचं
सौ य िमळालं ा ाला मी ते हा उ र दलं नाही. सतीशचं ां या एका
प िश याची याच िवषयावरची िच माला मी मो ा क ानं िमळवली. ती पाठवत
आहे. सतीशचं ांची कला अ ािप िजवंत आहे व आपली परं परा ठे वीत आहे, हे पा न
आनंद होईल आप याला, तेच आप या ाचं उ र. ही िच माला िमळवून दे यात
एका ध चं अमोल साहा य झालं, हे आप या िमसेसना मु ाम सांगावं.’
आपला
‘...’
प ाखाली सही न हती. शंकरला सामान उतरवून यायला सांगून मी घरी धाव
ठोकली. िनवे दताला भेटायला मी आतुर झालो होतो.
पण माझी तेवढीच िनराशा झाली. िनवे दताऐवजी ितनं मा यासाठी ठे वलेली िच ी
िमळाली:
ि य नाथ,
सा या गावाला आपण सौ य वाटत आहात; पण िजनं तु हाला ा योगात अमोल
मदत के ली आिण जी तु हांला अित ि य होती– या प ीचं सौ य कशात आहे, हे
तु हाला कळलं नाही. मी के दारनाथ पै यां याबरोबर सुखा या शोधाथ बाहेर पडत
आहे. माझा शोध तु ही घेणार नाही ही आशा आहे. ा सौ याची कं मत सांगता
येणार नाही, ात नवल नाही. रामायणाची िच े फाडणाराही वत: या सौ याचं
मोल क शकला नाही; तरी पण के दार या आ हाखातर दोन लाखांचा चेक ठे वीत
आहे.
—िनवे दता.
ऐकलीत ही कहाणी? काय वाटलं? –माझं सां वन कर यासाठी माझं दुकान शोधीत येऊ
नका. मी दुकान बंद के लंय्. के दारनाथानं माझी श च नेली आहे. िनवे दता माझी
श होती ती गेली. आता दुकान चालव याची ताकद नाही आिण अिधकारही नाही.
सवात ि यतम चं सौ य याला कळलं नाही, याला लोकांना सुख िवक याचा
काय अिधकार आहे?
हा दोन लाखांचा चेकही नको जवळ. तु ही घेऊन जा. लाखो मोलाचे अनुभव जवळ
आहेत. लाख पये खच क नही तु हाला हे अनुभव िमळायचे नाहीत. कारण एका
मूखाचे अनुभव शहा यांना कसे येणार?
 ६.
अ यावर िवरले गीत

‘‘िमस् के ळकर, तुमचं काम फार प डंग राहतं. तु हाला ाची दखल यायला हवी.’’
के ळकर चुपचाप उभी होती. मला ितचा आता कं टाळा आला होता. ितचा पांढुरका
चेहरा, िन तेज नजर आिण घुमी वृ ी ा सग यांचा उबग आला होता. ित या
चेह यावर लाचारी नसायची, पण भलतीच बावळट होती ती! वा तिवक ती रे खीव
होती. नाक -डोळी आकषण वाटावं एवढी ती नीटस होती. पण वत:जवळ बरे
दस याइतपत गुण आहेत ाची ितला ओळख न हती. तशी जाणीव अनेकांना नसते
बाक , पण मरगळले या हालचाली, िन तेज नजर आिण सग या अंगोपांगावर, येक
कृ तीवर कमालीचं औदासी य... याचं काय?
िजतके दवस दुल करता ये यासारखं होतं िततकं दुल मी के लं! मनात हणत होतो,
कु णी सांगावं, वरवर िन तेज दसणारी ही बया कामात तरबेज असेलही. आिण ाच
िवचारापायी मी दना परांजपेला या दवशी सांिगतलं, ‘‘ दना, या नवीन आले या
के ळकरबाइना कामाची क पना दे; आिण एकदोन दवसांत रपोट दे.’’
पण दनादेखील असा, यानं मला काही प ा लागून दला नाही. मी याला एकदोनदा
हटकलं, या वेळेला काहीतरी उ र देऊन यानं तो िवषय बदलला. या वेळी
मा यापासून काहीतरी लपिव याचा याचा उ ेश असावा असं मला वाटलं न हतं!
दनावर माझा पूण िव ास होता. या या वत: या भावना धान आिण उम ा
वभावानं यानं माझा िव ास कमावला होता. तसं याचं-माझं नातं पाहता मी बॉस
आिण तो माझा अिस टंट! के वळ वषा-दीड वषापूव तो आम या ऑ फसात आलेला!
वय जेमतेम बावीस-तेवीस, कृ ती सश ; आिण मुख गुण हणजे चेहरा सदैव
टवटवीत. नजर दुस याला आपलंसं क पाहणारी. वाणी िम ास, मॅनस एकदम
पॉिल ड् ! कमालीचा भाबडा, भावना धान. वयानुसार काहीतरी क न दाखव याची
खुमखुमी आिण एर हीचं बोलणं–चालणं असं क , वाटावं, के वळ दुस याचा िवचार
करायलाच हा ाणी ज माला आलाय्! आिण या या ाच वभावाची मला नेहमी
धा ती वाटायची. कु णी सांगावं, भावने या भरात ही दनासारखी माणसं कु णालाही,
कसलाही श द देऊन बसायची. आता हेच पाहा ना, दनावर मी एवढा िव ास टाकला
होता; पण के ळकर या बाबतीत दनानं मला काहीच प ा लागून दला न हता. याचं-
माझं बॉस आिण अिस टंट हे नातं के हाच संपु ात आलं होतं. वयात अंतर असूनही तो
माझा िम झाला होता. दना या विडलांचा व माझा प रचयदेखील अ पकाळातच
झाला. दनाला आई न हती, यामुळे अ पांचं एकमेव िव ांित थान दना अस यास
नवल न हतं!
हे असं सगळं होतं तरी, के ळकरबाबत दनानं मौन राखलं होतं. के ळकर या बाबतीत
ल घाल याची पाळी मा यावरदेखील आली नसती; पण दना गेले आठ दवस रजेवर
होता आिण कामाची मािहती क न घे यासाठी ा मुखदुबळ के ळकरला मला
ितस यांदा के िबनम ये बोलाव याची पाळी आली होती. के ळकर अजून तशीच उभी
होती. म ख! माझा पारा आणखीन चढला. एव ा बावळट, मुखदुबळ मुलीत दनाचं
इं टरे ट असावं आिण यानं ितला झाक याचा य करावा, ा गो ीचा राग आता
उफाळू न यायला लागला. तरीदेखील श यतो संयमानं मी हणालो,
‘‘के ळकर, ा आठव ात मी तु हाला आज ितस यांदा सांगतोय. तुम या कामात
काहीही फरक नाही पडलेला. What is wrong with you?’’ तरी ती ग पच.
‘‘तु हाला काम होत नसेल तर नोकरी सोडू न ा.’’ मी कडवटपणे हणालो. यावर
ितनं चमकू न मा याकडे पािहलं. ित या िन तेज नजरे त णभर िवल ण काहीतरी
चमकलं! देह लवमा ताठ झाला. चेह यावर तरतरी आली. पण हे सव िनिमषभरच!
परत ते आलेलं अवसान नाहीसं झालं. नजर खाली वळली. आिण ती अ प पणे
हणाली,
‘‘मा यावर चार पोटं अवलंबून नसती तर नोकरी सोडली असती.’’
आिण यानंतर एखादी वेल उ मळू न पडावी या माणे ती शेजार या खुच त जवळ
जवळ कोसळली.
मी गडबडू न गेलो. काही सुचेना. मला ितची एकाएक क व आली. वाटलं, ित या
पाठीव न हात फरवून ितला धीर ावा, सावरावं. पण हटलं नको.
कोण कसा अथ घेतो, कोण कसा! बेल वाजवून मी िशपायाला पाणी आणायला
सांिगतलं, तशी के ळकर उठू न उभी रािहली.
‘‘तु हाला बरं वाटत नसेल तर बसा थोडा वेळ.’’
‘‘नको. मी ठीक आहे. मघाशी काहीतरी बोलून गेले, मला मा करा. मी नोकरी करतेय
ते हा मला वि थत काम करायलाच हवं. येते मी.’’
के ळकर के िबनमधून बाहेर गेली आिण मी नुसताच ित याकडे पाहात बसलो.

मधे जेमतेम चारच दवस गेले आिण के ळकरला पु हा के िबनम ये बोलाव याची वेळ
आली.
‘‘िमस् के ळकर, तु हाला परत परत ए लनेशन िवचारावं असं वाटत नाही मला. पण
तशी वेळ तु हीच आणताहात. काल या चौदा फाई स हो या, यांत या फ नऊच
फाई स मला िमळा या. तु हाला काही अडचण असेल तर मला सांगा. मी ज र ती
मदत करीन; पण कामा या बाबतीत असं मला खपणार नाही. एका तासा या आत
मला सग या फाई स ह ात.’’
के ळकर बाहेर गेली आिण याच वेळेला दना आत आला.
‘‘के हा आलास?’’
‘‘आजच.’’
‘‘बस ना!’’
‘‘नको. काम उरलंय.’’
‘‘आता काय काम रािहलंय तु याकडे?’’
दनानं या याकड या फाई सचा पाढा वाचला. मी यावर काही बोललो नाही. दना
जायला िनघाला तसं मी िवचारलं,
‘‘सहजच आला होतास ना?’’
घुटमळत दना हणाला,
‘‘काम होतं थोडंस!ं ’’
‘‘बोल.’’
‘‘नको, सं याकाळी सांगेन.’’
‘‘आ ाच सांग. सं याकाळी मी टंग आहे मला. आिण हो, के ळकरकडे या चारपाच
फाई स रािह या आहेत, या मला तासात ह ा आहेत.’’
‘‘आणतो. या मा याजवळच आहेत.’’ दना हणाला.
‘‘तु याजवळ?’’
‘‘हो आिण...’’ दना घुटमळला.
‘‘सांग, सांग.’’
‘‘के ळकरला जे काही काम दलं जाईल याची जबाबदारी मा यावर राहील. तु ही
ितला काही िवचारीत जाऊ नका.’’
‘‘ दना, ऑ फस या वहारात ही बाब बसत नाही.’’
‘‘मा यासाठी करा.’’
एवढं बोलून दना ताडकन् बाहेर गेला. या या ा तुटकपणानं मला ध ा बसला.
वाईटही वाटलं. ऑ फससारखं नातं न ठे वतादेखील तो आज चम का रक वागला होता.
ा गो ीचा खेद तर होताच, पण एका मुलीपायी यानं मा याशी ित हाइतासारखं
वागावं, ाचं दु:ख जा त होतं. दोन-तीन दवस मीही ल घातलं नाही. जेव ास
तेवढं वागलो. यानंतर एक दवस दना अचानक के िबनम ये आला.
‘‘माझं थोडं काम होतं.’’
याचा हा औपचा रकपणा न चून मी मु ाम हणालो,
‘‘ऑ फसचं असेल तर आ ा, नाहीतर सं याकाळी पाच या पुढे.’’
मा यासमोर बसत दना हणाला,
‘‘एक वषाची िबनपगारी रजा िमळे ल का?’’
‘‘तुला हवीय?’’
‘‘नको.’’
‘‘मग कु णाला?’’
‘‘के ळकरला.’’
‘‘नाही िमळणार. तुला िनयम माहीत आहेत ऑ फसचे.’’
‘‘माहीत आहेत हणूनच तु हाला एक सांगावयाला आलो होतो. तु ही काही तरी
करा.’’
‘‘ दना, मला सगळं च तुझं नवल वाटतं आहे. तुला गेले काही दवस काय झालंय् तरी
काय?’’
‘‘मी सांगणार आहे सगळं . पण आधी के ळकर...’’
‘‘सॉरी, दना, I cannot do anything.’’
‘‘नाना, हा एका या आयु याचा आहे.’’ दना एकदम हणाला. तेव ात
फोनची घंटा खणखणली. ‘सं याकाळी घरी भेट’ असं दनाला सांगतानाच मी फोन
उचलला.

ऑ फस सुट यावर मी घरी पोचतो तोच, दना घरी आला. माझे कपडे बदलून होईतो
आिण मी त ड धुऊन येईतो तो बाहेरच बसून रािहला होता. वा तिवक, एर ही तो थेट
वयंपाकघरापयत यायचा. मा या बायकोची थ ाम करी करायचा. पण आज तो
भलताच शांत होता. इतकं च न हे, मी या याजवळ येऊन बसलो तरी तो ग पच होता.
गे या आठ दवसांत तो पार बदलला होता. ा भावना धान माणसांचं हे असंच असतं
बाक ! एवढीशी गो ते मनाला इतक लावून घेतील क , पाहणा याला वाटावं,
सवनाश जवळ आलाय. ही अशी माणसं जगावर बेह ेमही करतात आिण तेव ाच
ती तेनं जगापासून दूर पळ याचाही य करतात. दनाच पाहा ना, आठ दवसांत
अगदी सुकला होता! कोण यातरी पर परिवरोधी श शी सामना द याचे भाव व
यातून िनणयाला न आ यानं उडालेला ग धळ, असा काहीतरी चम का रक चेहरा
झाला होता याचा! एकदम मु ाला हात घालीत मी हणालो,
‘‘बोला दनकरराव, तुमची के ळकर काय हणते?’’
दनकरनं अगदी चम का रक त हेने, चमकू न मा याकडे पािहलं. या या चेह यावर
एकाच वेळेला असं य भाव उमटले. यातला कोणताही भाव मा वतं पणे ओळखता
आला नसता. आकाशात असं य पतंग उडवले जाताना, काही काळ कोण या पतंगाचा
दोरा कोणता हे जसं ल ात येत नाही... तेव ात दनकर हणाला,
‘‘नाना...’’
पु हा तो ग प झाला. परत यानंच सु वात के ली –
‘‘नाना, मला एक सांगाल?’’
‘‘तू क पना ाय या आधीच?’’
‘‘नाही...तसं नाही...पण नाना, एखा ा मुलीनं ज मा या सोबतीची अपे ा के ली तर
काय करावं?’’
दनानं एका दमात िवचारला. मी गालात या गालात हसत हणालो,
‘ित यासाठी वषा या रजेची खटपट करावी.’
मा याकडे न बघता दना हणाला,
‘‘तु ही सगळा अंदाज के ला आहेत तर.’’
‘‘होय. माझे डोळे बंद नाहीत आिण ऑ फसात या इतर लोकांचे पण नाहीत.’’
‘‘ यां या डो यावर येईल असं आ ही काहीच...’’
‘‘होय होय, मुला, जरा सबूर. तुझी जबानी घे यासाठी मी तुला नाही इथं बोलावलं.’’
दना जरा नरमला. तेव ात सौ.नं चहा आणला. दनाकडे पाहात ती हणाली –
‘‘काय भावजी, काय नवीन?’’
‘‘लाडू !’’ मी म येच हणालो.
घरात जाता जाता सौ. हणाली, ‘‘असं का? मग आता मला कं बर बांधली पािहजे.’’
‘‘नाना, तु हाला पसंत आहे का?’’
‘‘होय होय, िम ा, चहा तर घे आधी. आप या सग या गो ी पु या होईतो मी तुला
घालवीत नाही घरातून.’’
चहा झा यावर मी हणालो, ‘‘बोल आता.’’
‘‘के ळकरब ल मला तुमचं मत हवंय!’’
काही वेळ थांबून मी ठरवून हणालो, ‘‘माझं खरं मत िवचारशील तर तुझी होणारी
बायको हणून मला ती पसंत नाही.’’
‘‘मी ितला वचन दलंय.’’
‘‘मग च कु ठं रािहला?’’
‘‘तु ही आम या अ पांची समजूत घालाल का?’’
‘‘ यात समजूत घाल याची गरजच काय? आ ापयत अ पांनी तुला कोण या बाबतीत
िवरोध के लाय?’’
‘‘ते खरं आहे. पण ल ाची बाब िनराळी! सून हणून अ पां या काही क पना आहेत.
या क पनेत...’’
‘‘के ळकर बसत नाही, असंच ना?...माझं आिण अ पांचं एकमत आहे हणायचं.’’
‘‘अ पा नेहमी हणतात, मुलगी कशी रसरशीत हवी.’’
‘‘मग यात काय चूक आहे?’’
‘‘चूक नाही. पण चांगली ीटमट वगैरे िमळाली तर रजनी होईल क चांगली.’’ दना
हणाला. या या चोवीस-पंचिवशीला तो उतावीळपणा, ती अिधरी वृ ी आिण
सग या गो ी आपण हणतो तशाच घडणार आहेत, असं गृहीत ध न चाल याची
सहज वृ ी, हे सव शोभत होतं. को या एके काळी मीही या वयात होतो. आता जरी
या व ाळू वयाची व माझी फारकत झालेली असली, तरी यात या ती तेचा मला
िवसर पडला न हता!
के ळकरची सगळी मािहती िवचार याची हीच यो य वेळ होती. मी िवचारलं,
‘‘खरं च दना, या मुलीची काय रे हक कत आहे?’’
‘‘ित या घरची प रि थती फार वाईट आहे. ती एकटी िमळवती आहे. खाणारी त डं
चार. वडील सतत आजारी.’’
‘‘ितला वत:लाही बरं नसतं असं दसतंय.’’
‘‘ितला टी. बी. आहे.’’ दना शांतपणे हणाला. मला हादराच बसला. मती गुंग झाली.
काय बोलावं सुचेना. अशा मुलीला दनानं श द ावा? िववाहाचं वचन ावं? यात
याला माझा स ला न हे–पा ठं बा हवा होता. एवढा क , या यावतीनं मी अ पांची
समजूत घालावी!..
‘‘अ सं!’’ मी सु कारा सोडीत हणालो.
मा या या एका ‘अ सं’ – ा अथपूण श दानं दना सव काही समजला.
दोघंही मग ग प रािहलो.
‘‘ ापे ा िनराळं काही क न दाखव यासारखं तु याजवळ न हतं का?’’
माझा हात घ पकडीत दना हणाला, ‘‘नाना, असा काही अथ काढू नका.’’
‘‘अरे दना, मग तू ही भलती गो के लीसच कशी?’’
‘‘एखादी मुलगी िन पाप मनानं, मीलना या आशेनं आली तर काय करायचं?’’
‘‘ित या मनात तू ही भावना िनमाण होऊ का दलीस?’’
‘‘ितची ऑ फसात काम करतानाची अव था मी पािहली. जेमतेम एक तास काम झालं,
क ती पाच िमिनटं टेबलवर डोकं टेकून झोपायची. मी ितला अधुनमधून मदत करायला
लागलो. मग मला एके क गो ी समजायला लाग या.’’
‘‘ित या आजाराची घर या माणसांना क पना नाही का?’’
‘‘आहे. पण उपचार करायचे हणजे िव ांती हवी. िव ांती हणजे रजा आिण रजा
हणजे घरात येणारा पैसा बंद. उपासमार. तीदेखील सग या कु टुंबाची. रजनी हणते,
सग यांचे हाल कर यापे ा वत:चे क न घेतलेले काय वाईट? ताकद असेतो काम
करायचं.’’
‘‘आिण ापायी आणखीन् काही िबनसलं तर?’’
‘‘हाच मी ितला िवचारला. यावर ती हणाली, ‘तसं जरी घडणार असलं तरी,
के वळ के हातरी घडेल ा धा तीपायी आता का ग प बसायचं?’ मी ितची समजूत
घातली, ‘तू तुझा वत:चा िवचार के हा करणार?’... ावर ती हणाली, ‘ वत:चा
िवचार कोणासाठी करायचा?’ मी हणालो,
‘ वत:साठी.’ ती अगदी पटकन् हणाली, ‘आयु यात माणूस के वळ वत:साठी कधीच
जगत नसतो, आिण मा यासार या मुलीनं कु णाकडे पा न जगायचं?... या याकडे मी
बघायचं ठरवीन, याला धडक च नाही का माझी?...असं काही ना काही उदासवाणी
बोलत राहते.’’
दना ग प रािहला. के ळकरची ही प रि थती समज यावर मला ितची दया आली.
ितर काराची जागा अनुकंपा ापू लागली. ितची था मला समजली आिण
अजाणतेपणी ितला दम भर याब ल मला वाईट वाटायला लागलं. मी दनाला
हणालो,
‘‘ित या घर या माणसांची ित यावर या ेमाची मला शंका येत.े ’’
दनकर त परतेनं हणाला, ‘‘तुमचं हणणं अगदी बरोबर आहे. रजनी िमळवते तेवढा
पैसाच सगळे ओळखतात. आिण याहीपे ा मला वाटतं, शेवटी हा सगळा दु पणा
ग रबी िशकिवते माणसांना.’’
पु हा आ ही ग प रािहलो.
‘‘ल ाचा िवषय अगोदर कु णी काढला?’’
‘‘रजनीनं. ितनं मला गळ घातली नाही क , ल ाचं वचन घे याचा अ ाहास धरला
नाही. ितनं फ मनातला िवचार मला बोलून दाखवला. ितनं तो िवचार बोलून
दाखवला आिण लगेच माझी माफ मािगतली.’’
‘‘माफ ?’’
‘‘हो. याचाही ितनं उलगडा के ला. ती हणाली, ‘मा या मनात अगोदर तुम यािवषयी
अशी भावना िनमाण हायला नको होती. पण ते मा या हातात न हतं. कमीत कमी,
िनमाण झाले या भावना मी कराय या न ह या; पण ितथंही ताबा ठे वायला मी
कमी पडले. ते हा माफ करा आिण सगळं िवस न जा. मा या समाधानासाठी फ
एकच सांगा, क असं आकषण जर कु णा या मनात िनमाण झालं तर ते जरी अश य
असलं, तरी ते अ योजक आहे का?’’
‘‘बरं मग?’’
‘‘ यावर मी, ते चुक चं नाही असं उ र दलं.’’
‘‘आिण मग?’’
‘‘ यानंतर गेले आठ दवस मी सतत िवचार करतोय. मला अ गोड लागलं नाही क ,
धड झोप आली नाही!’’
‘‘अरे पण, ित याशी ल क नच फ ित याब लची सहानुभूती होणार होती
का?’’
‘‘नाना, नुसते श द काय कामाचे मग अस या बाबतीत? तु ही ा िमळवून कु णीतरी
रजनीसार या मुलीशी ल करणारा!’’
मी ग प रािहलो. दनाची कळकळ वरवरची न हती. यानं ितला वचन दलं होतं
आिण ते पाळ यात तो मागंपुढं पाहणार न हता. रजनीब लदेखील क व कर यासारखी
प रि थती होती. टी. बी.चा िवकार असलेली प ी! दनाला काय सौ य िमळणार
अस या मुलीकडू न? ...कोण या तरी येयानं, आदशवादानं वेडं हो याचं, ही असली
आ हानं वीकार याचं दनाचं वयच होतं; पण आणखीन चार-पाच पावसाळे गे यावर,
व ाळू वृ ी कमी झा यावर याला िनि त प ा ाप होणार; आिण ते हा तो असा
घेरला जाईल क , यातून बाहेर पड याचा मागच उरणार नाही.
आता रजनीचं काही कमीजा त...
िवचार दाहक होता. माणुसक ला काजळ फासणारा होता; पण वहारी जगातले
सगळे च संकेत शु कु ठे असतात? रोखठोक देवाणघेवाण!
तेवढा एकच िहशोब या दुिनयेत! भावना धान माणसांना इथं जागा नाही. याच जग
वेगळं , आमचं वेगळं ! तरीदेखील एकमेकांिशवाय एकमेकांना वतं अि त व नाही.
हणूनच रोिमओ... युिलएटची कहाणी सदैव ताजी! ा सव ेिमकांव न यावयाचा
धडा एकच; आिण तो हणजे, सहवास हा नेहमी िवरहातच संपतो. मग दनाच याला
अपवाद कसा ठरे ल?
टी. बी. झालेली रजनी जा तीत जा त, कती वष जगेल?
आणखीन सहा, सात. फार तर आठ. दहा हणजे िशक त! ते हा दना असेल
पि तशी या आतच?
तो पु हा ल क शके ल!...
‘तू रजनीशी ल कर!’ मी िनणय दला. दनाला िनणय समजला, यामागची आंदोलनं
समजली नाहीत, समजणं श य न हतं, िहतावहही न हतं.
रजनी के ळकरकडे पाह याचा दृि कोन रातोरात बदलला. मी ऑ फसात आलो.
डो यात दनकर-रजनीचा सतत िवचार चालला होता. रजनीसार या वयात येऊनही
अिववािहत रािहले या, ा ना या कारणानं ल पुढं ढकलत राहणा या असं य मुली
असतील. ा ना या कारणानं आप या भावना आिण यो य वय मारीत नोक या करत
असतील. आिण मग के हातरी, के वळ रवाज हणून, दुसरं ग यंतर नाही हणून,
कधीतरी ल करायला हवंच ाच िवचारापायी हातात माळ घेणा या मुली! – ना
संसारात रस, ना आयु यात गोडी!
रजनी या बाबतीत दैवानंच िनराळा डाव आखलेला! ितला संसाराची, वत:चं घर उभं
कर याची ओढ. ‘आपण या यावर ेम क याला आप यापासून धडक च!’ – ाची
जाणीव ठे वणारी कु चंबलेली पोर!
दना इज ेट! तो हणाला तेच बरोबर! ‘नुस या श दांचा ा ठकाणी काय उपयोग?’
पटकन् डो यात िवचार आला. हात फोनकडे वळला. डॉ. मोदी, नामां कत
फजीिशअन्! – ऑ फस याच कामािनिम झालेली ओळख! मी या याकडे श द
टाकला. अपॉइ टमे ट िमळाली!

यानंतरचे आठ दवस फार धावपळीचे गेले. माझे, दनकरचे आिण रजनीचेही. ए सरे ,
लड् ए झािमनेशन्...सग या गो ी पार पडता पडता आठवडा लोटला. रजनी
स पणे हसू शकते ाचा या माणे शोध लागला; याच माणे वत:चे स खे
नातेवाईकही वाथानं, एखा ा या आयु याचं वाळवंट क शकतात हे रजनी या
नातेवाइकांना पािह यावर समजलं! रजनीचा टी. बी. थमाव थेतला होता. बरा होऊ
शकणारा! आव यकता मा फार दु मळ गो ीची होती––
मानिसक शांती-समाधान, भरपूर िव ांती, चांगली हवा आिण औषधोपचार! ा
सग या रपोट ी जरी मनात कं तू रािहला नाही, तरीही दना जे हा ल ाचं
िवचारायला लागला ते हा मी हणालो,
‘‘ितला ीटमट घेऊन जरा बरी तर होऊ दे.’’ –अजून माझं वहारी मन धोका
प करायला तयार न हतं. दना यावर पटकन् हणाला,
‘‘डॉ. मोद नी सांिगतलेली ीटमट रजनी या वत: या घरात रा न एक दवस तरी
पाळता येइल का? ल के लं आधी, तर ा सव उपायांचा प रणाम जा त लवकर
होईल.’’
दनाचं हे हणणं खोडू न काढ यायो य मा याकडे कोणतीच भूिमका न हती.
अ पांनी तर दना या ल ाची सगळीच जबाबदारी मा यावर ढकलली. कं वा असं
हण यापे ा दनकर या करारीपणाची, हेकटपणाची यांना िनि त क पना असावी.
यां या एकं दर चचचा सूरही तसाच होता. अगदी िनवाणीचं असं ते जाता जाता
हणाले, ‘‘आजवर ा पोराला मी कशातच िवरोध दाखवला नाही. ल ा या
बाबतीतला याचा िवचार मला प ा दसतोय्. मी नाही हणायचं आिण कदािचत
यानं न जुमानता आप याला हवं तेच करायचं, हा अपमान मला सहन हायचा नाही.
अपमाना या धगीपे ा मला वत:चं मन मार या या वेदना लवकर िवसरता येतील.
वत:चा िनणय वत: घे याइतका तो मोठा आहे आिण ा कामात तु ही ल घातलं
आहेत, यावर पण माझा िव ास आहे.’’
आिण यानंतर नोटीस देऊन पंधराच दवसांनी दनकर-रजनीचं ल फारसा
गाजावाजा न होता, रिज टर–प तीनं पार पडलं!
आठएक दवसांनी दना व रजनी वषाची रजा घेऊन िमरजेला, दनकर या मामाकडे
िनघून गेली. टेशनवर शुभे छा करायला मी आिण अ पा गेलो होतो. भर
टेशनवर माझा िनरोप घेताना रजनी या डो यांना जी धार लागली ती गाडी
हलेपयत थांबली नाही.

‘खुदाके घरम देर है, ले कन अंधेर नही,’ हे खरं च! मनासार या गो ी घडवून ाय या

असं िवधा यानं ठरवलं, क हातचं काही राखून ठे वीत नाही, ात संशय नाही.
आता दनाचंच पाहा ना! हां हां हणता ल झालं. लगेच तो िमरजेला मामाकडे गेला.
मिह या या आतच याला लहानशी नोकरी िमळाली मामां या ओळखीनं. जागाही
िमळाली. मामां या ओळखीनं ितथ या डॉ. गोख यांचा प रचय झाला. रजनीला
ीटमट सु झाली. सगळं कसं सुरळीत, आखणी के या माणे पार पडत होतं. घेतले या
उडीनं प ा ाप कर याची पाळी आणली न हती. दनकरचं दर आठव ाला प
यायचं. यात उ साह, आ ासन, समाधान, भिव याची वाही, रजनीचं सुधारणे या
मागाला लागलेलं वा य, आिण शेवटी माझे आभार!
हां हां हणता वष लोटलं. नुक याच आले या दनकर या प ातला मजकू र मला
पुन:पु हा सुखवीत होता. डॉ. गोख यां या मोटरीतून रजनी- दनकर मु्ंबईला येणार
होते. दवस मु ाम कळवला न हता. मला च कत कर याचा उभयतांचा बेत होता. ही
सगळी हक कत िल न दनानं पुढं िलिहलं होतं, ‘रजनीला पािह यावर तु ही हणाल,
मी दुस याच कु णा तरी बाईला आणलं आहे. खरी रजनी न िमरजेलाच रािहली.
याच माणे तु ही हणाला असाल, ल ानंतर कु णाचा मधुचं पंधरा दवसांचा,
कु णाचा मिह याचा; पण आम या दनकरचं सगळं च िवल ण... वषभर हनीमून!
नाना, वडीलक चं नातं िवस न, तूत एवढंच िलिहतो क , आता खराखुरा मधुचं
साजरा करायला मु्ंबईला येतोय.’
प आ यापासून कु ठं च ल लागत न हतं. घरी पण नाही, ऑ फसात तर या नही
नाही. दनकरला पाह यापे ाही मला उ सुकता होती ती रजनीची! मी इतका अ व थ
होतो क , एकदा रा ी सौ. हणाली, ‘तु ही माझीदेखील एवढी वाट पािहली नसेल
कधी.’ मी ावर ग प बसलो.

दुस या दवसी सौ.नं मला घाब या घाब या उठवलं. आिण मा या हातात वतमानप
क बलं. यातली बातमी वाचून डो यासमोर काजवे चमकले. मी मटकन् खाली बसलो.
हातापायातील श च नाहीशी झाली. घशाला कोरड पडली. डॉ. गोख यां या
मोटारीला पु याजवळ अपघात झाला होता.
चहाही न घेता मी दना या घरी धावलो. अ पांचा घरात प ा न हता. घराला कु लूप
होतं. ते आद याच दवशी रा ी पु याला गे याचं समजलं. मला न कळवता ते गेले
ाचा मला ध ाही बसला. िवषादही वाटला; पण ा गो ी मनावर घे याची वेळच
न हती ती! थोडीशी धावपळ क न पु याची गाडी पकड याची श यता होती.
ऑ फसात बायकोला फोन करायला सांगून मी धावतपळत टेशनवर आलो. माझं दैव
बलव र हणून गाडी िमळाली, तीही पाच िमिनटं लेट झाली हणून!
ससून हॉि पटल या आवारात पाऊल टाकताना अंगावर सरस न काटा आला.
पोटात चहा या कपािशवाय...तोही गाडीतला पाणीदार...दुसरं काही न हतं.
हॉि पटल या आवारात िशर यापासून औषधांचे वास आिण नैरा य िनमाण करणा या
हालचाली...पण ा सग याकडे दुल होत होतं आज. वेध होते दनकरचे...आिण
रजनीचे.
अधापाऊण तास सगळीकडे वणवण भटकलो. कु णालाही कसलीही मािहती न हती.
डॉ टस, आर. एम्. ओ., नसस, वाडबॉइज्, नानात हे या लोकांना नाना िवचारले.
मा या दयाची वेदना, तडफड, ाची कु णाला क पनाच येत न हती.
जड पावलांनी कॉ रडोरमधून जात असताना, एकाएक थबकलो. दो ही हात
आधारासाठी भंतीला टेकवले, तरीही बंड पुकारले या पायांनी उभं राहवेना.
तसाच मि दशी खाली बसलो.
मा या समोर याच बाकावर अ पा दो ही गुड यांत डोकं घालून, अंग घुसळीत घुसळीत
रडत होते. अंगा पंडानं चांगली भरलेली रजनी यां या शेजारी बसली होती. ितची
नजर शू य झाली होती. ितला हसायला येत न हतं, रडायला येत न हतं. मेणा या
बा लीसारखी, मेणा या नजरे नं ती धाय मोकलून रडणा या अ पांकडे पाहात होती.
अ पां या रड याचा आवाज बाहेर येत न हता. यामुळे यांचं सबंध शरीर, वादळात
थरथरणा या अफाट वृ ासारखं जाग या जागी थरथरत होतं.
कसं कु णास ठाऊक! मा यात एकाएक बळ आलं. अवयवांतली मरगळ लु झाली.
अंगात माडा या झाडाचा ताठपणा िशरला. मी उठलो. अ पांजवळ गेलो.
यां याशेजारी बसलो आिण यांचं डोकं मा या मांडीवर घेतलं. रजनी मा याकडे
तशीच...तशीच पाहात होती. न सांगता मला सगळं समजलं होतं.
‘Home they brought her warrior dead ’ ही टेिनसनची किवता आठवली.
रजनीची अव था तशीच झाली होती. ितचा ‘वॉ रयर’ गेला होता.
सगळे सोप कार आटोपून मुंबईला दुस या दवशी परतलो. नंतर दोन दवस ऑ फसला
गेलो नाही. जाता-येता अ पा आिण रजनी ांची समजूत घालणं एवढाच वसाय
रािहला होता. आता अ पांचं घर आिण रजनीचं जीवन हणजे मूत िवना गाभारा!
पा यािवना जलाशय!! अथािवना श द!!! काळजात दगड भ न दोघांचे अ ू ‘पुसा’
हणून दोघांना सांगायचं आिण मग एका त शोधून वत: या अ ूंना वाट क न
ायची. दवस येत होते, जात होते. हॉि पटलमध या चाल याबोल या माणसांना
िजथं माझं दु:ख समजलं नाही, ितथं ू र काळाला मा यासाठी काय, रजनीसाठी काय
कं वा अ पांसाठी काय, िज हाळा फु ट याचं कारण काय? तसं असतं तर याच दवशी
अपघात हाय या आधी के वळ पाच िमिनटं दनकरला, रजनीला मागं सोडू न
ं टसीटवर डॉ टरांशेजारी बस याची इ छा झाली नसती!
मधे जेमतेम मिहना गेला आिण एके दवशी के िबनम ये रजनी येऊन उभी रािहली. मी
बस हणाय या आत बसली. के िबनम ये अगदी भयाण भयाण शांतता पसरली.
दोघां याम ये एक अफाट दरी िनमाण झाली होती. दरीतूनच आवाज यावा, या माणे
रजनीचा आवाज कानी आला.
‘‘नाना, कामावर येऊ ना? आजपासूनच येत.े ’’
भानावर येत मी हणालो,
‘‘अजून थांब ना काही दवस.’’
‘‘नको. घरी बसून तरी काय क ? मी िनणय घेतलाय आता. मला मा या माहेरी
राहायचं नाही. मी अ पांजवळच राहणार आहे. मला अ पांचं घर एर ही खायला उठतं.
मी येते कामावर.’’
‘‘ये. मी साहेबांना सांगून ठे वलंय.’’

आता रजनीला ऑ फसात रोज पाहतो. पोटात ढवळू न येत.ं ित या सव हालचाल वर

आता प रि थतीनं दडपण आणलंय. ितचा थूल व काहीसा सुदढृ बांधा आता बघवत
नाही. ितला आरो य िमळालं पण फार मोठी कं मत देऊन! ितचा तो िन र छपणा,
वैरा य, िनवृ ी, ही सव अंत:करणाला फार फार जाळते. आयु यात नवीन नवीन दालनं
उघडायला स झालेला जादूगारच सगळी दालनं बंद क न गेलाय. रजनीला ितचं
एकाक पण परत बहाल क न दना गेलाय. जणू एका वषाक रता ितचं औदासी य,
एकाक पण हे यानं वत:कडे गहाण ठे वलं होतं. रजनी या जीवनातलं दु:ख कायमचं
नाहीसं करायला िनघालेला दना ितला आणखीन एक चंड दु:ख सांभाळायला देऊन
गेला. आिण जणू हे दु:ख ितला पेलता यावं हणून ितला आरो य देऊन गेला. पु हा
आता हे आरो य, ही िमळालेली टवटवी, ती स ता करपणार. छे! छे! दनाचं हे त
असं वाया जाता कामा नये. ासाठी हा सव अ ाहास न हता. रजनीला संसारसौ य
िमळावं हणून...
संसार! संसारसौ या...!! रजनीकडू न जे दनकरला कधी िमळू शकणार न हतं ते
संसारसौ य. वषापूव ाच संसारसौ याचा मी रोखठोक वहार मांडून मोकळा
झालो होतो. या िहशोबानुसार दनकर पु हा ल क शकणार होता.
तो माझा वहारी दृि कोन आता कु ठाय?
एका ती भावनेनं मी एकदम पलंगाव न उठलो. कपडे के ले.
‘‘हे काय, आ ा कु ठे ?’’ सौ.नं िवचारलं.
‘‘अ पांकडे जातोय.’’
‘‘एव ा रा ी?’’
‘‘फार नाही वाजलेले. आलोच तासाभरात. जरा मह वाचं काम आहे. रजनीला भेटून
येतो.’’

दार रजनीनं उघडलं. आत जाताना मी िवचारलं,

‘‘अ पा कु ठं आहेत?’’
‘‘ फरायला गेलेत.’’
‘‘आ ा?’’
‘‘हो. ह ली रोज ा वेळेला जातात. दोन-तीन तासांनी सावकाश येतात.’’
... दना गे यानंतर मी पिह यांदाच येत होतो. ससून हॉि पटल या आवारात जसा
सवागावर काटा आला होता, तसाच काटा आताही आला. मला रजनीला एकटीला
पा न बरं वाटलं एका अथ ! अ पां या हजेरीत अस या िवषयावर बोलताना संकोच
वाटणार होता.
मध या दरवा यातून पलीकड या दना या खोलीत, भंतीवर लावलेला दनाचा खूप
मोठा फोटो दसत होता. याला घसघशीत हार घातलेला होता.
भारावले या अव थेत मी फोटोकडे पाहात-पाहात या खोलीत गेलो.
उदब ी या वासानं खोली दरवळू न िनघाली होती. खोलीत पाऊल टाकताच कसं
स , उदा वाटलं. दनकरचा फोटो सतत दसत राहील अशा त हेनं ितथली खुच
फरवून घेऊन मी बसलो. रजनी मा यासमोरच पलंगावर बसली. काही काळ तसाच
गेला. रजनीनंच सु वात के ली —
‘‘विहनी ठीक आहेत?’’
मी मानेनंच होकार दला.
‘‘ या नाही आ या?’’
‘‘नाही...आिण...नाही हण यापे ा मीच ‘चल’ हणालो नाही. मला एक ालाच
भेटायचं होतं.’’
‘‘अ पांना?’’
‘‘नाही. तुलाच.’’ मी थम धीटपणे रजनीकडे पाहात हणालो. या भयाण कारानंतर
रजनीकडे सरळ सरळ पाह याचं माझं धैयच गळालं होतं. मागं कामाव न ितला
बोलताना मी कसा अिधकारी नजरे नं पाहात असे. आता खूप िन ह क न मी तसं
पािहलं.
रजनीनं पण मा याकडे नीट पािहलं. खूप दु:ख भोगून नजरे त येणारा कणखरपणा,
काहीसं औदासी य आिण सग याच गो कडे पाह याचा ित हाईतपणा – अनेक, अनेक
होतं या एका नजरे त.
‘‘काही काम होतं का?’’...अगदी सहज िवचारलं ितनं.
मनाची तयारी करीत मी मान हलवली व णभर थांबून मी िवचारलं,
‘‘रजनी, तू आता अशीच कती दवस राहणार?’’...
णाचीही उसंत न घेता ती संथपणे हणाली,
‘‘कायम...मरे पयत!’’
‘‘रजनी...’’
‘‘नाना, काही व ं लवकर संपतात नाही का?’’
‘‘हो; पण झोप कायमची उडवतात.’’
‘‘ याला काय करणार? व ं कु ठं आप या मालक ची असतात?’’
‘‘खरं आहे; पण व ा या धा तीनं माणूस झोप थोडीच सोडतो?...काही वेळ
अंधाराकडे पहातो आिण कू स बदलून परत िन च े ी आराधना करतोच ना?’’ ‘‘नाना,
मला पडलेलं व एवढं सामा य होतं असं वाटतं का तु हाला?’’
रजनीनं िवचारलं.
...आिण मग बांध फु टला. कसलंही बंधन, दुरावा न मानता रजनी मा या पायावर
कोसळली. पाणी चारी वाटा सैरभैर धावू लागलं. जीवनातलं सगळं वैफ य, सगळा
अपमान, सगळी उपे ा वाट भरभ न वा लागली. मा या हाता या जळीत
रजनीचा चेहरा लपला होता. दो ही हात हां हां हणता आसवांनी हाऊन िनघाले.
‘‘रजनी, रजनी, ऐक...ऐक!’’
द
ं के देता देताच ती हणाली, ‘‘मला रडू तरी ा हो पोटभर. कु णाजवळ
रडायचं?...के हा रडायचं? ांचा देह...सगळा ...सगळा...काही...काही...रािहलं न हतं.
शेवटची, अखेरची–िमठी मा न, मनसो रड याचं, यांना आसवांनी िभजव याचं
भा यही न हतं निशबात. ल झालं, पण...पण एकमेकातलं अंतर कधीच कमी झालं
नाही.’’
रजनी पु हा हमसून रडू लागली. मला फु टणारा बांध मी यासानं आवरला होता.
रजनी रडत होती, बोलत होती—
‘‘नाना, कती... कती मन मारायचं?...आिण कती बाबतीत? आई-वडील
होते...आहेत...पण नस यासारखे. यां यापासून भावना लपव या. सा या इ छा
मार या. मोठी आकषणं िवसरायला िशकले. िवचार मारले...िवकार मारले...मन
मारलं...शरीर मारलं. एकच िशकवण मनाला...बु ीला, देहाला... सगळं मारायचं.
आता दु:ख आिण रडणं नका मारायला लावू. मला रडू दे.’’
पंधरा-वीस िमिनटांचा तो काळ के वढा मोठा! के वढा भयाण! जगावेगळं धा र
दाखवणा या दनाचा उदा फोटो, उदब ीचा सुगंध आिण यात रजनीचं रडणं तेही
उदा झालं होतं. िवराट बनलं होतं.
रजनीला हलकं वाटायला लागलं. ितनं वत:ला सावरलं...मग ती उठली. आत गेली.
जरा वेळानं त ड धुऊन शांत चेह यानं परतली. कं िचत हस याचा य करीत
हणाली,
‘‘मला जरा बरं वाटलं.’’
आपण होऊनच ती समोर बसली. उदब ी संपायला आली होती.
बस याबस याच ितनं दुसरी लावली आिण हणाली,
‘‘ ांना हा वास फार आवडायचा.’’
‘‘ याला उदब ीचा षोक होताच. ऑ फसातही के हा के हा लावून बसायचा.’’
‘‘ यांना सग याचंच वेड होतं. िमरजेला गे यावर आणखीन काही गो चं वेड यांनी
लावून घेतलं.’’
‘‘लावून घेतलं?’’
‘‘हो. ते आव यक होतं; याखेरीज इतर भावना मारता येणं श य न हतं.’’
‘‘रजनी?’’
‘‘खरं तेच सांगते, नाना. तु ही आज आलात. मला बोलून घेऊ दे. पु हा कधी बोलायला
िमळणार नाही. मला माझं दु:ख जसं कधी बोलता आलं नाही, तसंच ां याब ल या
सग या भावनाही कु णाला सांगता आ या नाहीत.
‘‘नाना, मला संसाराची, मुलाबाळांची, ी-पु षमीलनाची अितशय ओढ होती. वेड
होतं. मीलनाची व ं रं गवीत मी अनेक रा ी जागव या हो या ल ापूव . मला टी. बी.
होता आिण मा या निशबात िववाहसुख कधीही नाही, ाची पण जाणीव होती. के वळ
व ं रं गिव यापलीकडे या मोहमयी दुिनयेचं दशन मला कधीच होणार न हतं.’’
‘‘मा या सग या भावना मा न टाक यात मी यश वी होत होते. आिण, तेव ात
मला दनकर भेटले. ीदाि य हणून हणा कं वा वभावच सालस हणा... मला
मदत क लागले. सहानुभूती दाखवू लागले. आिण मग मनावर ताबा रािहला नाही.
जळी- थळी दनकर दसायचे. देहभान हरपायचं. बेभान हायची मी! व ात
भेटणा या अ ात, आकृ ितहीन पु षाला मग आकार आला. दनकरचं प आलं. आिण
न राहवून मी यांना िवचारलं.
मा यां याकडू न होकाराची अपे ा न हती. यांना फसिव याचीही इ छा न हती.
पण वत: या वासनेपुढे, मीलना या आकषणापुढे एका माणसा या संसाराची वाट
लावू, हाही िवचार ते हा आठवला नाही.
दनकरांनी मला होकार दला. हरवलेला सुगंध, हरवलेला वेग... सगळं सापडलं. ल
ठरलं. यानंतर आ ही िमरजेला गेलो. पिहला एका त िमरजेला वत: या जागेत
गे यावर िमळाला. आिण या रा ी...पिह या रा ी समजलं, दनकर जेवढे धीट,
तेवढेच िभ े आहेत.’’
‘‘िभ ा?’’
‘‘हो. मी टी. बी.ची पेशंट आहे हे यांना िवसरता आलं नाही. पिह या रा ी नाही आिण
संबंध वषात या एकाही रा ी नाही.’
‘‘रजनी–रजनी, काय सांगतेस?’’
‘‘हो. अगदी खरं सांगते. खरं हणजे वषा या सहवासात मी यांना ओळखू शकले नाही
हो. एव ा लहान वयात ते अितशय धीरगंभीर, अितशय भावना धान, हळवे, चंचल,
दुबळे , सगळे सगळे ... कसं सांगू? िवल ण होते ते. मा यापे ा कतीतरी मोठे ,
कतीतरी उं च, श दात न मावणारे ! मला भावनांचा मोह आवरायचा नाही. ते शांत
असायचे. ग यात हात टाकू न दहा िमिनटांत घोरायला लागायचे. मी रा -रा
तळमळायची. दुसरे दवशी यांना हे समजायचं. लहान मुला माणे समजूत घालायचे
माझी! संसाराची ओढ यांनाही अतीव होती. यांना चांगली ध पु , िनरोगी मुलं हवी
होती, आिण यासाठी मी ठणठणीत बरी हायला हवी होते. ते वत: थांबणार होते,
मला थांबवणार होते. यांना ‘नेटका पंच’ हवा होता. ा येयात आमचं खरं खुरं
मीलन यां या िहशोबात न हतं.’’
‘‘के हा के हा यांना भावना अनावर हाय या. मग रा ी अपरा ी ‘ फरायला चल’
हणायचे. तास दोन तास देवळात घालवायचे. मग वाचनाचं वेड लावून घेतलं.
संगीताचं वेड वाढवलं. एक ना दोन, नाना त हा! अनंत उपाय! आिण जातायेता माझी
समजूत. दवसातून दहा वेळा हणायचे, एक वष थांब. फ एक वष, आपलं ल
हायचं आहे असं समज.’’
‘‘आ ही एका पलंगावर झोपत होतो. पण सावधानतेन.ं नाना, तु ही वडील आहात हे
िवस न सांगते–चुंबन यायचे दनकर; पण गालाचं, ओठाचं नाही.’’
‘‘संयम उपदेशानं िशकवला नाही, तर वत: एक वष य आचरणानं तप क न
िशकवला. के वढा शि मान पु ष होता. के वढं िवराट व प मा या समोर उभं क न
गेले. मा या सग या िवचारांचा, भावनांचा यांनी वरच बदलला हो. आता मी परत
ल करणं कसं श य आहे?’’
‘‘उ या आयु या या वाटचालीची िशदोरी मा या पदरात बांधून दनकर गेल.े असं य
मनोहर आठवण चा मोहर मागं ठे वून गेलेत. या आठवण त पु पािवना सुगंध आहे,
वरािवना संगीत आहे. आिण नाना, मीलनािशवाय तृ ी आहे.’’
‘‘नाना, हे माझं संसारगीत अ यावरच संपायचं होतं. ते पुरं होणारच न हतं. आता
कोण याही मागानं ते पुरं होईल. नाही असं नाही. पण याला अथ येणार नाही. वर
सापडणार नाही.’’
रजनी बोलायची थांबली. ितचं हणणं नाकार यात अथ न हता. गीत अपुरंच राहायचं
होतं. अ या गीतातच अथ होता!
 ७.
हातमोजा

‘‘ टेशनपासून जागा खूप लांब आहे.’’

‘‘चालेल.’’
‘‘आिण पु हा या र यावर दवे नाहीत.’’
‘‘चालेल.’’
‘‘िशवाय ती मालक ण... परांजपेबाई...ती फारच िवि आहे.’’
‘‘अरे , पण ितचा आिण माझा संबंध येतोच आहे कशाला?– मिह यातून एकदा भाडं
दे यापुरती गाठ पडणार. तू मला प ा दे, बाक सगळं मी पा न घेईन. कमीत कमी,
बघून यायला काय हरकत आहे?’’
दवाकरनं सांिगत या माणे घर खरोखरच लांब होतं. दूरव न दसणारं ते घर जवळ
आहे असं वाटायचं; पण गेली दहा िमिनटं मी न थांबता एकाच वेगानं चालत होतो,
तरी ते घर मा जणू काय लकाव या देत देत दूर पळत होतं. मला चालायला खूप
आवडतं. या माणसाला िवचारांची सोबत आहे याला कोणतंही अंतर लांब वाटत
नाही. एकदा िवचारांची साखळी सु झाली क , या साखळीपे ा र ता कधीच लांब
नसतो. मी या िवषयाचा अ यास करत होतो तो िवषयच असा होता, क यातील
एके क मु ा तासचे तास िवचार करायला लावीत असे. रोज जर चाल यात अधा
पाऊणतास खच होणार असेल, तर िततका वेळ आप याला न िवचार करता येईल.
चालताना िवचारांना आिण िवचारांमुळे चाल यालाही चांगली गती येत.े
र याला थोडासा चढ होता. ती बंगली एका लहानशा टेकडीवर होती. तशी या
टेकडीची उं चीनजरे ला भासेल एवढी न हती; पण चालताना पायाला चढ भासावा
असा र ता होता. दवाकर हणाला होता, ‘‘तुला जर र याकडची खोली दली तर
तुला रोज सूय दय पाहायला िमळे ल.’’
फाटकावरच आर. बी. परांजपे अशी पाटी ‘अजून’ होती. ‘अजून’ होती असं हणायचं
कारण ी. परांजपे वगवासी होऊन पाच-सहा वष तरी झाली होती.
फाटका या आत या बाजूला हात घालून मी कडी काढली. याचा आवाज आत ऐकू
गेला असावा. िखडक तून परांजपेबाइनी डोकावून पािहलं, णभरच! णभरच!
णभरच चं एका ढगाआडू न बाहेर यावा आिण परत दुस या ढगाआड लु हावा
तसा भास झाला, णैक झाले या या ओझर या दशनानं मी काही काळ हरवलो.
दवाकरनं ही बाई िवि आहे हणून सांिगतलं, पण तशीच ती अलौ कक पण आहे हे
का नाही सांिगतलं?
समोरचा दरवाजा उघडला गेला.
‘‘कोण हवंय?’’–
‘‘आप याकडेच काम होतं.’’
‘‘या.’’
बाइनी पुढे के ले या खुच वर मी बसलो. बाई उ याच रािह या. मीच सु वात करावी
अशा अथानं यांनी मा याकडे पािहलं.
‘‘आप याकडे जागा आहे ना?– दवाकर...’’
‘‘आलं ल ात.’’ बाई म येच हणा या. काही ण शांततेत गेल.े
‘‘कोणती खोली?’’ मी िवचारलं.
‘‘तु हाला दवाकरांनी सगळं सांिगतलं ना?’’
‘‘कशाबाबत?’’
‘‘जागा तशी गैरसोयीची आहे आमची.’’
‘‘जागेचं वणन ऐक यावरच मी इथपयत आलो.’’
बाई हसून हणा या, ‘‘मग ठीक.’’
पु हा दोघं ग प!–
‘‘कोणती खोली देणार आपण?’’ मी परत िवचारलं.
‘‘आपण बसलो आहोत हीच. कशी काय वाटते?’’
बाइनी हा िवचारताच मी या दृ ीनं खोली पा लागलो. तशी खोली ठाकठीक
होती. म यभागी दवा होता. कॉट समोर या भंतीजवळ मांडली तर द ाचं बटण
अगदी हाताशी येणार होतं. पड या पड या िखडक ही बंद करता येणार होती. आिण
मु य हणजे चारही भंत ना ऐसपैस, भंतीतलीच शे फं होती. हणजे मु यत: मा या
पु तकांची आरामात सोय होणार होती. मा यापे ा मा या पु तकांनाच चांग या
जागेची गरज होती. मी काय? बाहेर पडलो क रा ी परतणार!...
पु तकं खूष होतील अशी जागा पा न.
‘‘छान आहे.’’ मी हणालो.
बाइ या चेह यावर स ता दसली. तेव ात माझं ल दरवा याकडे गेलं. मा या
मनातला आशय ओळखून बाई हणा या,
‘‘दरवाजा मा कॉमन आहे. गैरसोय काय ती एवढीच आहे.’’
‘‘गैरसोय माझी नाही, आपलीच आहे. मी दवसभर बाहेरच असतो. इथं कामाव न
परतायचं हणजे, रा ीचे ८।। ते ९ होतील. तु हालाच ते हा दार उघड याचा ास.’’
मी हणालो.
‘‘ ास कसला आलाय यात. मी १०।।–११पयत जागीच असते. आबासाहेब मा के हा
के हा खूप लवकर झोपतात. पण मी जागीच असते.’’
‘‘आबासाहेब हणजे...’’
‘‘आमचे िम टर.’’ बाई शांतपणे हणा या आिण मी चंड हदरलो. याच वेळी या
गो ी मा या दृ ीतून आ ापयत सुटायला नको हो या, या गो ी एव ा उिशरा
नजरे त आ या! - बाइ या कपाळाला ठसठशीत कुं कू होतं आिण ग यात मंगळसू होतं.
अथात ग यातील मंगळसू , ते पािह याबरोबर कळे ल असं न हतं. ते गुंफलेलं होतं.
लांबून तो दािगना वाटावा आिण िनरखून पािह यावर यातले काळे मणी दसावेत
असा तो कार होता.
दवाकरची सांग यात काही गफलत तर नाही झाली? पण नाही. परांजपे कधी वारले
हे तर यानं मला तारीखवारसह सांिगतलं होतं. मग ाचा अथ काय?
‘बाई िवि आहेत’ - ा दवाकर या वा याचा असा काही अथ होता का?
–मा या चेह यावरील भाव याहाळीत बाई हणा या,
‘‘तु ही काळजी क नका, तु ही याल ते हा मी दार उघडीन.’’
मी चेहरा पुसून टाकला व हणालो,
‘‘बरं , भांड...’’
‘‘ते दवाकर आिण तु ही ठरवा. एखा ाला गरज आहे हणून याला िपळू न यायला
आबासाहेबांना आवडत नाही.’’
बइनी मल शेवटी तोच ध ा दला होता. हा काय मामल असेल? दवाकरनं मला ती
घटना तारीखवारसह सांिगतली होती. कारण परांजपे जे हा अक मात वारले होते,
ते हा पुढची सगळी धावपळ यानंच के ली होती. लॅबोरे टरीत काम करता करता
परांजपे कोसळले होते; ते जे कोसळले ते गेलेच. हातात एक टे ट ूबदेखील तशीच
रािहली होती. आबासाहेबांन कसले ना कसले योग कर याची हौस होती. या
िवषयाचा यांच ासंगही दांडगा होता. घरात या घरात, एका खोलीत यांची
छोटीशी योगशाळा होती. ितथंच यांचा रकामा वेळ जायचा. दवाकरकडू न हा सव
तपशील मला समजला होता; आिण इथं तर आता बाइनी आबासाहेबांचा उ लेख के ला
होता.
तोही इतका चम का रक...
... दवाकरला मी हाच िवचारला. यानं ावर नुसतं हसून मला िवचारलं,
‘‘ हणजे तू गेला होतास तर.’’
‘‘जागा पािहली, पसंत के ली, उ ापासून राहायला पण जाणार आहे. पण हा काय
कार आहे?’’
‘‘तुला मी पिह यांदाच बोललो होतो.’’
‘‘अगदी मोघम.’’
‘‘आता आली क पना?’’
‘‘तीही मोघमच.’’
‘‘आबासाहेब मेलेच नाहीत अशी बाइची समजूत आहे.’’
‘‘नॉ से स.’’ मी फटकन् बोललो.
‘‘बरोबर आहे, पण तुझं ते मत, जोवर या जागेत आहेस, तोवर बोलून दाखवू नकोस.’’
‘‘छे छे, मला काय करायच्ं या याशी?’’

सकाळी सहा-साडेसहा या सुमारास मधला दरवाजा वाजला. मी दार उघडलं.

दारात बाई उ या हो या.
‘‘खोलीत उजेड दसला हणून दार वाजवलं. चहा झालाय.’’
‘‘अरे , आपण कशाला ास घेतलात?’’ मी संकोचून जात हणालो.
‘‘ यात ास कसला? माझा आिण आबासाहेबांचा पिहला चहा रोज ाच वेळेला
होतो; यात तुमचा के ला. या.’’
मनात उठलेलं िवचारांचं का र... यावर मात कर याचा य करीत मी मुका ानं
बाइ या पाठोपाठ आत गेलो. बाइची पाठमोरी आकृ ती डौलात मा या समोर जात
होती. या चालीकडे व माणब शरीराकडे पािह यावाचून मला राहवेना. नंतरही मी
यांि कपणानं डाय नंग टेबलासमोर बसलो खरा; पण नजर बाइ या हालचाल चा वेध,
बाइ या नकळत घेतच होती. मदूत कु ठं तरी मुं या आ या हो या. संवेदनाश बिधर
होत होती. अगदी या णापयत एखा ा बाइब ल मी असे काही िवचार क शके न,
असं मला वाटलं न हतं. काय मजा आहे! वत:तच आपली कतीतरी वत:ची
अनोळखी पं वावरत असतात. आपली आप यालाच नवी ओळख होते आहे ही
जाणीव, हणजेच संवेदनाश बिधर हो याची अव था!
िवचारां या वावटळीत मी पाचो यासारखा जमीन सोडू न भरकटत असताना, बाइनी
िवचारलं काहीतरी. यांचा तो खूप दूरव न आ यासारखा वाटला मला.
‘‘झोप लागली होती का चांगली?’’
‘‘हो, येस.’’
कटलीतून दोन कप भ न बाइनी चहा भरला. ितसरा कप, पालथा होता तो तसाच
ठे वला; आिण कटलीवर ‘टीकोझी’ ठे वत या हणा या,
‘‘आबासाहेबांची वाट पाहायची नाही. आपण आपली सु वात करायची.’’
मा या समोर या खुच वर बसता बसता बाइनी यांचा कप समोर ओढू न घेतला.
णभरच मला वाटू न गेल,ं आपण बाइ या कलानं यावं. आिण असा िवचार पुरा
हाय या आत मी िवचा न गेलो, ‘‘आबासाहेब के हा येणार?’’
‘‘ यांचा काही नेम नाही. के हा के हा अगोदर येऊन बसतात आिण के हा के हा मी
चहा परत गरम क नही येत नाहीत. असं खूप वेळा झालं. शेवटी मी चहा करायचा,
यांना एकदाच हाक मारायची; पण यांची वाट न बघता आपला चहा िपऊन कामाला
लागायचं, असा आमचा करार झालाय.’’
...मी मुका ानं चहा घेतला व खोलीत आलो. बाइ या कलानं यायचं असं मला
मघाशी वाटू न गेलं, पण मनाला न पटलेली गो करत राहणं हा के वढा अवघड योग
आहे, ाची क पना मला ता काळ आली. के वळ भावने या आहारी जाऊन मी असे
बु ीला न पटणरे िनणय कसे घेणर?... मला अशी भावना तरी का हावी?
 वत:ला मी िवचारीत रािहलो आिण अगदी ामािणकपणे मनाचा तळ पािहला
ते हा, मला ितथं उमटलेलं िच प दसलं!...
...बाइ या स दयाचा, सौ वाचा तो भाव होता. यां याब ल मला आकषण वाटलं
होतं. फटका या कडीचा आवाज ऐकताच या णमा िखडक तून डोकाव या,
ते हापासूनच! अभािवतपणे गुंत याचा हा असाच एखादा ण असतो; जो उगवताना
पूवसूचना न देता उगवतो आिण आपण तो पारखून घेईघेईतो मावळलेला असतो! याच
घातक णानं, मघाशी ‘आपण बाइ या कलानं यावं’ अशी ेरणा दली.
...पण छे! हे ठीक नाही. मग आपण जे एवढं ान िमळवलं ते फु कट. ही जमवलेली गूढ
अ यासावरची पु तकं फु कट! ही पु तकं च उ ा आप याला हसतील. ा पु तकांन
अस या ामक क पना मंजूर नाहीत. परांजपे या णी कोसळले याच णी संपले;
हेच स य.
तासाभरानं मी आंघोळीसाठी िनघालो. तेव ात बाई हणा या,
‘‘दहाच िमिनटं थांबा, आबासाहेबांची आंघोळ आलीच आहे आटपत. यांना आंघोळ
अगदी शांतपणे करायला आवडते.’’
अभािवतपणे मी हणून गेलो, ‘‘असते काह ना सवय.’’
मी खोलीत परतलो, मा याच बोल याचं आ य करीत.

रा ी अकरा या सुमारास पु हा दरवाजा वाजला. मी दार उघडलं.

‘‘तुम या वाचनात यय आण याब ल माफ करा.’’
‘‘ यात काही नाही.’’
‘‘एक काम होतं.’’
‘‘सांगा ना.’’
‘‘हे जे ह टलेटर आहे ना, याला उ ा कसला तरी जाड कागद िचकटवा.
तुम या द ाचा उजेड आत येतो, आबासाहेबांना ास होतोय.’’
‘‘मग तेव ासाठी याची गरज नाही. उ ा मी माझा टेबललॅ प आणणार आहे, मग
यांना ास नाही हायचा उजेडाचा.’’
‘‘ते बरं होइल. यांना उजेड अगदी खपत नही.’’ बाई समाधान दशवीत हणा या.
‘‘नाही होत एखा ाला सहन.’’
मा या या उ रानं बाइना बरं वाटलं. यांचा चेहरा फु ि लत झाला. माझे आभार
मानीत या यां या खोलीत गे या. मी दार लावून, दवा मालवून, डोळे िमटू न पडू न
रािहलो.
डोळे िमटू न पडलो खरा; पण पु हा िवचारांचं का र डो यात सु झालं. बाइना बरं
वाटावं असं मी का बोलतो?
पु हा मी याच िवचाराशी येऊन थांबलो. तो िवचार हाच क , बाई मला आवड या
हो या. यांनी मला घायाळ के लं होतं. यां या कांतीनं, के सां या ठे वणीनं, नजरे न,ं पु
देहय ीनं! यां या अणुरेणूत, अंगोपांगात दुस याला संतु , तृ कर याची ताकद
अस याची जाणीव बघणा याला हावी!
आता मी डोळे िमटू न िवचार करीत असताना, बारीकसारीक हलचाल सकट मा याही
नकळत मी बाइना कती ल ात ठे वलं होतं, ाची मला जाणीव झाली.
या आठवण नी मी बैचेन झालो. मला झोप येईल असं वाटेना. पलीकड याच खोलीत
बाई झोप या हो या. एक ाच!
पण नाही. एक ाच असं मी मानत होतो; पण बाइ या समजुती माणे आबासाहेबही
यां या खोलीत, यां याच शेजारी, पलंगावर झोपलेले असणार. पण हेच कसं श य
आहे? इतर बाबत त आबासाहेब अजून िजवंत आहेत असं गृहीत ध न, आप या
दैनं दनीत फरक न करता आबासाहेबां या सोयीनुसार ‘(?)’ सव गो ी पार पाडणं
िनराळं आिण रा ीदेखील ते आप याजवळच आहेत ही क पना करणं िनराळं !
बाई अजून त ण वाटतात. रसरशीत आहेत. यां या वासना आता एव ातच शम या
असतील का? यांना रा ीची शांत झोप लागत असेल का?
मनात हा िवचार यायला आिण बाइ या खोलीत दवा लागायला एकच गाठ पडली.
आता मध या ह टलेटरमधून उजेड मा या अंगावर पडायला लागला. बाई जा याच
हो या तर!

‘‘काल कती वाजेपयत वाचन चाललं होतं?’’ मी दुस या दवशी िवचारलं.

‘‘छे बाई, मी के हाच झोपले होते, आबासाहेबांचं काही ना काही चाललं होतं.’’
िवणकाम करता करता बाई हणा या.
‘‘काय िवणणं चाललंय?’’
‘‘हातमोजे करते आबासाहेबांसाठी.’’
‘‘हातमोजे?’’
‘‘हो, यांना सतत लागतात. चार-पाच वषापूव ची गो ! लॅबोरे टरीत काम करताना
यां या हातावर अ◌ॅिसड सांडलं. ते हापासून ते हाताला पडलेले डाग दसू नयेत
हणून हातमोजे वापरायला लागले. यांचा स याचा जोड आता अगदी फाटायला
आलाय. या या आधी एक जोड तयार ठे वायला हवा.’’
‘‘ यांना तयार जोड नाही का चालत?’’
‘‘आणतात के हा के हा, पण घरचेही अधुनमधून हवे असतात. परवाच यांनी आणखी
एक जोड आणलाय, पण तरी एक िवणून ठे व हणून हणालेत.’’ – दवस जात होते.
बाइ या वाग यात काही फरक न हता. आबासाहेबांसाठी या यां या समजुती माणे
सव गो ी करीत हो या. आबासाहेबांना न चणारी एखादी गो मा या हातून घडली
तर, मला सावध करीत हो या. मी ग प बसून यां या कोण याही सूचनेला िवरोध
दशवीत न हतो. बाइ या सग या सूचना पोरकट, अवा तव, अितरं िजत असाय या.
मा या बु ीला या कधीच पटत न ह या. जीवन, मरण, मरणो र अि त व,
भूतिपशाचयोनी, आिण ासारखे अवांतर कार, ा िवषयांवरचे संशोधना मक ंथ
मा या सं ही होते. कं ब ना मा या जवळ या वाचनालयात जा तीत जा त ा
िवषयावरचीच पु तकं होती. या सव ंथांतील मतं मला तंतोतंत पटली होती. ती
पटावीत अशीच होती. येक ंथकारानं आधारािशवाय एकही िवधान के लेलं न हतं.
या पु तकांची पारायणं के यानंतर, बाइचे ते सगळे कार मला मूखपणाचे वाटले यात
नवल न हतं. आिण तरीही मी आता यां या मना माणे वागत होतो! का? का?
ामािणकपणे सांगायला हवं क , मला बाई ह ा हो या. यां याबरोबर क पनेनं
रं गवले या अनेक रा पैक , एक तरी रा खरी हायला हवी होती. आिण के वळ
तेव ाचसाठी, मी यां यासाठीच आबासाहेबांना जपत होतो. पण इथंच एक धोका
होता. जोपयत मी आबासाहेबांचं अि त व मानून होतो, तोपयत बाई मला वश होणार
न ह या आिण यांचं मा याकडे ल जावं हणून जर आबासाहेबां या अि त वा या
क पने या िव बोललो असतो, तर बाइचा रोष मला प करावा लागला असता.
कदािचत ही जागाही सोडावी लागली असती. असा काहीतरी मामला िबकट झाला
होता. बाइनी आजकाल माझी झोप उडवली होती. या यां या खोलीत असाय या; मी
मा या. आबासाहेबां याबरोबर या जसा क पनेनं णयाचा खेळ खेळत हो या, तसा
मी बाइ याबरोबर खेळत होतो.
म ये असायचा दरवाजा आिण बाइनी मानलेलं आबासाहेबांचं अि त व!

एके रा ी मा मी खडबडू न जागा झालो. कोणीतरी दरवाजा वाजवीत होतं. मी

कानोसा घेतला. मधला दरवाजाच वाजत होता. रा ीचे दोन वाजले होते. बाईच
दरवाजा वाजवत हो या यात वाद न हता. तरी मी ग प पडू न रािहलो. जरा वेळानं
दरवा या या आवाजाबरोबरच ‘हल या’ आवाजात हाकाही ऐकू येऊ लाग या. एक
गरम लाट सवागातून सळसळत गेली. हातापायात का कु णास ठाऊक गोळे आले.
छातीचे ठोके तर माझे मलाच ऐकू येऊ लागले. घशाला कोरड पडली. बाइ या हाका
चालूच हो या. दार हलके हलके वाजवणं पण चालू होतं. पण तरी मी उठलो नाही.
– हाका बंद झा या. आिण मग मी िवचार करीत रािहलो. बाइनी तशाच काही हेतूनं
दरवाजा वाजवला असेल का? का यांचं िनराळं काही काम असेल?
पण रा ी दोन वाजता यांचं मा याकडे काय काम िनघावं?
दुस या दवशी कामावर जाताना बाइनी मला थमच िवचारलं,
‘‘रा ी के हा परतणार?’’
‘‘आज थोडा उशीर होणार आहे. जेवण आिण िप चरचा काय म आहे ऑ फस
सुट यावर.’’
‘‘िसनेमाला जायलाच हवं का?’’
‘‘हो, का?’’
‘‘नाही गेलात तर...?’’
‘‘िम फाडू न खातील...का, पण?’’
‘‘श यतो लवकर या.’’
‘‘काही काम होतं का?’’
‘‘होय.’’
‘‘काय?’’
‘‘रा ी सांगेन.’’
मी जरा घोटाळलो. बाइकडे पािहलं मी. आज यांचा आवाज मला एकदम िनराळा
वाटला. नजरही वेगळीच भासली. या नजरे तला अथ मला कळणार नाही असं कसं
होईल? – अशा अथपूण नजरे ची मी कतीतरी दवस वाट पाहात होतो. तोच बाइनी
िवचारलं,
‘‘काल रा ी के हा झोपलात?’’
‘‘नेहमी या वेळेला.’’
‘‘आिण उठलात कधी?’’
‘‘तु ही चहाला हाक मारलीत ते हा.’’
– बाइनी यानंतर म या डो यात रोखून पाहात िवचारलं,
‘‘मधेही मी आप याला हाक मारली, ती हाक नाही ऐकलीत?’’
‘‘नाही.’’
‘‘खोटं. तु ही जागे झाला होतात, पण दार नाही उघडलंत.’’
–आता ‘नाकारणं’ कठीण होतं. मी ग प बसलो. संथ वरात एके क श द उ ारीत बाई
हणा या,
‘‘आज तसा डरपोकपणा दाखवू नका.’’
‘‘बाई...’’
‘‘मला माहीत आहे. तुम या नजरे नं मला सगळं काही प प सांिगतलं आहे. इतके
दवस तु ही माझी वाट पािहलीत, आज मी तुमची वाट पाहणार आहे.’’
‘‘बाई, आिण आबासाहेब...’’
‘‘ यांचं नाव घेऊ नका. थांबा, असे दचकू नका. तुम यापासून लपिवलेली एक गो
आज सांगते. तुम या गैरहजेरीत ही सगळी पु तकं मी वाचली आहेत. आबासाहेब मला
के हा के हा हणायचे क , माझं जर काही कमीजा त झालं तरी मी इथंच राहीन.
माझा आ मा शरीर सोडू न जाईल; पण हे घर सोडू न जाणार नाही. मी ते माण मानून
चालत होते. पण ही पु तकं , तुम या ठक ठकाणी िलिहले या नो स पा न माझा म
दूर झाला, तशी मला फार भीती वाटू लागली. काल रा ी मी तेव ासाठी तु हाला
हाका मार या. मला तु ही हवे होतात; मा याजवळ.’’
मनात िवचारांची साखळी असली, क या साखळीपे ा र ता कधीच लांबत नसतो;
पण मनात नुसती ओढ असली, क र ता संपता संपत नाही.
...तेच झालं आताही. मघापासून मी चालतोय आिण घर मा लकाव या देत पुढं
पळतंय. बाई माझी खूप वाट पाहात असतील. िम ांनी िसनेमाला, पाट ला खेचून नेलं
हणून गेलो. पण यात मी न हतो. मनानं मी सकाळपासून बाइ या आसपास वावरत
होतो. यां याशी बोल यासाठी संवाद जुळवीत होतो. बाइनी दार उघड यावर —
झोपेपयतचा काय म मनाशी आखीत होतो. बा यासाठी गजराही घेऊन ठे वला
होता! बाइनी दार उघड याबरोबर दरवा यातच तो गजरा मी यां या भरग
अंबा ावर घालणार होतो.
—मा या ानाचा, ासंगाचा हा िवजय होता. ंथ हे खरे माणसांचे िम असं
हणतात. कती साथ आहे हे!... मा या पु तकांनीच, िम ांनीच मला बाइचा लाभ
क न दला होता! परांजपे या दवशी कोसळले याच णी संपले, ाची जाणीव
पु तकांनीच बाइना क न दली!
—घरात अंधार पा न मला नवल वाटलं. बाई झोप या असतील का माझी वाट पा न?
श य नाही, या मा यावर रागाव या असतील! ठीक, ठीक. सवा काढ यासारखी, —
तोही बाइसार या खुबसुरत बाईचा सवा—दुसरी ‘रोमँ टक’ गो नसेल!...
फाटका या कडीचा आवाज होताच, दरवा याची कडी काढ याचा आवाज आला. कडी
काढली गेली पण दरवाजा लोटलेलाच रािहला.
मी दरवाजा लोटला. मा या खोलीतला दवा न लावताच मी मध या दरवा याशी
आलो. पुढे होत मी बाइ या खोलीतला दवा लावला.
बाई समोरच, पलंगावर भंतीकडे त ड क न झोप या हो या. न च या जा या
हो या; झोपेचं स ग होतं ते!
पाय न वाजवता पलंगाजवळ जाऊन हातातला गजरा यां या ओठाजवळ ने याचा
िवचार मी के ला!
मा या खोलीत मी परतलो, बाहेरचा दवा लावला. दरवाजा लावायचा
होता...बाहेरचा!
—मी दरवाजाकडे पािहलं,
तो काय!...
...अंगाला दरद न घाम फु टला. हातापायात पेटके आले. डो यांवर िव ास राहीना.
पु तकांसकट खोली गरागरा फ लागली. त डातून श द फु टेना. मो ांदा ओरडायचं
होतं, पण घशातून आवाजच िनघेना...
...दरवा यावर आबासाहेबां या हातातला एक ‘हातमोजा’ कडीवर पडलेला होता!...
 ८.
लाट

मखमलीचा पडदा सरकत सरकत पूणपणे िमटला. े क आिण रं गमंच ा दोन

िनरिनरा या गो ी आहेत, ाची े ागाराला जाणीव झाली. तोवर वातावरणाला
धुंदी आली होती. वैयि क सुखदु:खं कु णाला रािहलीच न हती. वत:चं ि म व
येकजण हरवून बसला होता! रं गमंच आिण े क ां याम ये अतूट नातं िनमाण
झालं होतं. ितथं ‘हरवला’ नाही असा एकही उरला न हता. जणू काही बावीस बाय
अठरा या तुक ावर नाटक नावाची व तूच न हती. ितथं साकार झालेलं िच ही
येकाची था होती. आ खं े ागारच रं गमंच बनलं होतं.
पण हे कु ठवर?– कती काळपयत?
मखमलीचा पडदा मधे वै यासारखा उभा राहीपयत! पड ावर पडले या
काशझोतांनी डोळे िमटले. े ागारातले दवे झळाळले. खु या-खु यातून हजार
एवढा वेळ गहाण पड या हो या; यांना वतं अि त व आलं. मन मागं रगाळत
ठे वीत ते जीव बाहेर पडायला लागले. हां हां हणता े ागार रकामं झालं! छातीशी
हात ध न खु या ि थत झा या. यान थ बस या!
आिण मग मी भानावर आलो. मा यावर सोपवले या कामिगरीची मला आ ा आठवण
झाली. मी लगबगीनं फॉयरम ये आलो. अजून काही े क हळू हळू पुढं सरकत होते.
यांना सौ य ध े देत मी बाहेर आलो. ग यात थमास असलेली मला शोधायची
होती. मी येकाकडे िनरखून पा लागलो. येकाकडे हण यापे ा, येक ीकडे
पा लगलो. येका या चेह यावर तृ ी दसत होती. चांगली कलाकृ ती पािह यावर
या माणं एक त हेचं औदासी य येत,ं तसं ते येकावर आलं होतं. ती था तृ ीची
होती.
नऊशे-हजार माणसांचा, मला तो जमाव वाटतच न हता. एकच मोठी हरखून
बाहेर पडत होती!
हे जरी वाटू न गेलं तरी, मनाला यां यातली एकच हवी होती. ती ी होती
आिण ित या ग यात थमास असायला हवा होता. मा या दीपची ती चाहती होती.
नुसतीच चाहती न हती; यापे ाही कु णीतरी िनराळी होती. आणखीन् काही
सांगायला हवं असंही नाही. पिह याच दवशी मी दीपला इशारा दला होता,
‘‘ दीप, सांभाळ.’’
‘‘हयात माझी काही चूक आहे का?’’
‘‘ते मला माहीत आहे रे ... पण बाक चे...’’
‘‘ याची मला पवा नाही. जोपयत मी ठणठणीत आहे आिण तुझा मा यावर िव ास
आहे, तोपयत मी कशालाच भीत नाही. तुला सगळं माहीत आहेच.’’
पण ाच गो ी, दीप या सवयी ितला कशा समज या? बाक ा शंकेत काही अथ
न हता. िसनेमासृ ी, नाटकं , नट-ना ा िवषयांचं लोकांना आकषण काय कमी
असतं? यातून दीपसारखा नामवंत कलाकार! या या सवयी, वभाव, आवडीिनवडी
या या चाह यांना माहीत नस यास नवल. पण तरीही नुस या आवडीिनवडी माहीत
असणं िनराळं आिण या पुरवणं िनराळं ! एव ा लोकांत थमासमधून घरची कॉफ
पाठवणारी एकच िनघावी?–तीही अनोळखी. आिण ओढ असून अिल . कॉफ
घेऊन पिह या दवशी ती वत: रं गपटात आली नाही. एका मुलाबरोबर थमास आिण
पाक ट पाठवून दलं. मी ितथेच होतो. िच ी वाचून होताच दीपनं पाक ट मा या
हातात दलं. िच ीची सु वात िवनयां कत नम कारानं होती. यावर ‘गजानन स ’
होतं. मजकू र रे खीव पण ोटक होत. कागद सुगंिधत होता!
‘...आपण कं पनी या िब हाडी, नाटका या वेळी बाहेरची कॉफ घेत नाही असं ऐकलंय.
मी आपली एक चाहती आहे. मी आप यासाठी खास घ न कॉफ आणली आहे.
भ ाची सेवा गोड मानावी.
—आपली भ .’
पा कटात िच ी टाकू न मी दीपजवळ गेलो. उरलेली कॉफ यानं मला यायला
लावली. कॉफ संपूण दुधाची होती. वेलची, के शराचा वास तर पिह या घोटाबरोबरच
आला. तेव ात ितसरी घंटा झाली. दीप हल या आवाजात लगबगीनं हणाला,
‘‘बघ, कु णाकडे थमास दसतोय का ते.’’
—नाटक सुटेतो माझा शोध चालला होता. पण थमास जवळ असलेली ी े क मला
दसली नाही.
यानंतर या संगाची पुनरावृ ी येक योगाला होत रािहली. थमास घेऊन येणारा
पो या ओळखीचा झाला; पण बाईची ओळख झाली नाही. तो पो याही ग प असायचा
आिण आजुबाजूलाच वावरत असणा या इतर नटांसमोर जा त चौकशी करता यायची
नाही. येक वेळी दीपला वाटायचं, थमासला हात न लावता तो तसाच परत
पाठवावा. पण नेमक हीच गो लहरीपणाची, संशया पद वाटायची. शेवटी दोन
दवसांपूव थमास घेऊन येणा या पो याबरोबर, दीप या सांग याव न मी िच ी
पाठवली. नंतर या अंकानंतर मी या अनािमके ला आत बोलावलं होतं. आ ही वाट
पाहात रािहलो. पण ती आली नाही!
आजही तेच झालं. आज कॉफ बरोबर पु हा एक प होतं. आज या नवीन नाटकाब ल
ितनं दीपला सुयश चंितलं होतं. एवढंच न हे तर, ा याही पुढं जाऊन ितनं िलिहलं
होतं,
‘...यदाकदािचत् हा नवा योग फसला तर, हताश होऊ नये. तसं घडणार नाही; पण
घडलंच तर आप या अपयशाचाही अिभमान बाळगणारी एक चाहती–भ आहे ाची
आठवण असावी.’
दीपनं ते हाच सांिगतलं,
‘‘आज िहला गाठायलाच हवं.’’
जनसमूहातून वाटा काढीत मी र यावर आलो. नाटकाला आले या ब ा लोकां या,
दुतफा लागले या मोटारी गुरगुरत चालायला लाग या हो या. मला हवी असलेली
या ग धळात कु ठं ही न हती. र यावर जा त रगाळ यात अथ न हता. मी मग
लगबगीनं आत गेलो.
मेकअप् पुसून, नेहमीचे कपडे घालून दीप ए हाना कॉरीडॉरम ये येऊन थांबला होता.
या या आजुबाजूला तुितपाठकांचा, टीकाकारांचा अजून घोळका होता.
यांना तो उ रं देत होता, पण याचं सगळं ल मी आणणा या बातमीकडे होतं ात
संदहे न हता!
दीप या आसपासची मंडळी कटायला काही वेळ लागला. नंतर तो मा या ता यात
आला.
‘‘तु या आज या कामाब ल आधी अिभनंदन.’’
‘‘थँ स! बरं , प ा लागला?’’
‘‘अजून नाही.’’
आ ही र यावर आलो. र यावरची रहदारी आता ओसरली होती. र ता रका या
े ागारासारखा एकाक दसत होता. बाजू या इमारत तून तुरळक दवे होते.
समो न येणा या टॅ सीला मी हात के ला. आ ही आत बसणार तेव ात, पलीकडे एक
बाई उभी अस याचं दसलं. मी पटकन दीपचा हात दाबला. ित या ग यात थमास
होता. आ ही दोघं टॅ सीत न बसता फू टपाथवरच उभे रािहलो. ितनं दीपला नम कार
के ला.
‘‘आपण आत का नाही आला?’’ दीपनं िवचारलं.
‘‘भ ानं देवापासून आिण रिसकानं कलावंतापासून अंतरावरच असावं.’’
ित याजवळ उ र अगदी ओठावरच होतं. आ ही दोघं ‘अवाक् ’ झालो. पण अशा
ि थतीत तरी कती काळ राहणार?
‘‘आपण कु ठं राहता?’’ मी िवचारलं. ितनं प ा सांिगतला.
‘‘चला, आ ही सोडतो आप याला. येता?’’
‘‘थँ स.’’
मी ाय हरजवळ बसलो. दीप व ती मागं बसली.
‘‘नाटक कसं वाटलं?’’ —टॅ सी सु झा यावर मी िवचारलं.
‘‘अ ितम. मी अजून याच धुंदीत आहे.’’
‘‘पण तु ही आत का नाही आलात?’’ — दीपनं पु हा िवचारलं.
ितनं उ र लगेच दलं नाही. जरा वेळानं ती हणाली,
‘‘मला खरोखरच यावंसं वाटेना. मी एक फार सामा य बाई आहे.’’
 दीप त परतेने हणाला,
‘‘अंत:करणाचा रिसक हा एक फार मोठा, असामा य मानव असतो.’’
‘‘तु ही मला िन र के लंत हे मी कबूल करते; पण तरीही मी आत येणं मला बरं
वाटेना. तु हांला माझं वागणं आवडेल क नाही याची मी चंता के ली नाही. मला
काळजी होती ती ितथ या वतुळाची! नेहमी यावं लागतं ते अशा वतुळालाच. मग हवी
असलेली कु ठं का असेना...तया वतुळात तुमचं थान कमी होऊ नये ही इ छा
होती. मी पाठवले या कॉफ चा तु ही वीकार के लात तोच माझा के वढा ब मान
होता.’’
...ितनं लांबलचक खुलासा के ला.
ितचा आवाज कती मंजुळ असावा? टॅ सीत उजेड न हता. र यावर पडले या
चांद याचा फायदा न हता. र यावर या द ांजवळ टॅ सी आली क , जो काय
धावता काश उजळू न जाईल तेवढाच! यात मी पुढं बसलो होतो. मा यापयत फ
श द येत होते. ते श द नुसते श द न हते. यात िज हाळा होता. जीवघेणी ओढ होती.
खोलवर पोहोचणारी आतता होती. बेभान करणारं आजव होतं. मूक करणारा
भ भाव होता. ती बोलत असले या ष दांतून, श दापलीकडचं कहीतरी समोर उभं
राहत होतं. एका परीनं ती मा यासमोर साकार होत न हती तेच छान होतं; कारण मग
ती कशी बोलते, कशी दसते, ाकडे िन मं ल िवभागलं गेलं असतं. आ ा ती
मा यापयत फ श दांनी पोहोचत होती! ती कशी असेल, ही बाब मा या िहशोबी
आता अगदी गौण होती. अंत:करणातला आनंद िवनासंकोच लुटिवणारी तीही एक
कलावंतच होती!
कोप यावर टॅ सीनं वळण घेतलं. तेव ात ती हणाली, ‘‘इथंच थांबवा, माझं घर
आलं!’’
टॅ सी बाजूला थांबली. बाहेर पड यापूव ितनं िवचारलं, ‘‘ही अवेळ आहे हे मी जाणते,
पण पाचच िमिनटं आत येता का?’’
दीपनं मा याकडं पािहलं. मी मूक संमती दली. आ ही टॅ सी सोडू न ितथं उतरलो.
लॉकम ये ती एकटी होती. लॅच-क नं ितनं बाहेरचा दरवाजा उघडला.
पॅसेजमधला दवा पुढं होऊन लावत ती हणाली, ‘‘या.’’
ितनं दवा लावला आिण एवढा वेळ अंधारात असलेली ितची आकृ ती ठसठशीत झाली.
उं ची बेताची, वण ग हाळी, चेहरा कं पासनं काढावा इतका गोल (िनदान मला वाटला),
डोळे काळे भोर, तेही गोल, के स बेताचे लांब, पण वळण आकषक आिण ा सवावर
मात करणारा ितचा आवाज, यातलं मादव, लाघव...
‘‘बसा हं, ही आलेच.’’
खोलीचं िनरी ण करीत आ ही कोचावर बसलो.
‘‘तू बरोबर होतास हणून आलो.’’
दीप हळू च हणाला. मी नुसता हसलो. दीप थकला होता; पण या थक यात
एव ा दवसांचे म साथक लाग याचं समाधान होतंच. न ा नाटकाचा पिहला
 योग कं वा एखादा खास योग झा यावर आ ही चौपाटीवर, एकांतात जाऊन
बसायचो. आजदेखील असंच कु ठं तरी गेलो असतो; पण हे थळही तेवढंच े णीय
होतं! जागा श त होती. रिसकतेची सा पटणार नाही, अशी इं चभर जागा न हती.
भंतीचा रं ग, खोलीतली मांडणी, पडदे, तसिबरी ... येक व तू न तेनं सांगत होती—
‘‘होय, इथं एक रिसक राहतोय.’’
पाच-दहा िमिनटांनी ती बाहेर आली ते हा ित या हातात े होता. यात िश या या
तीन बशा आिण दुधाचे दोन कप होते. ‘‘ही तुमची पाच िमिनटं का?’’ – मी िवचारलं.
पाठोपाठ दीप हणाला, ‘‘ ाची काय गरज होती?’’
‘‘हे मा यासठी आणलंय, तुम यासाठी नाहीच.’’ असं हणतानाच ितनं बशा आम या
हातात द या. आ ही काही हणणार तेव ात ती हणाली,
‘‘लवकर वीकार हावा, मला भूक लागलीय फार.’’
आ ही सु वात करताच ती स हसली. हातात बशी घेत ती हणाली,
‘‘आज तुमचं नवीन नाटक. पण मला जेवण जाईना सकाळी. मग जेवलेच नाही. आ ा
नाटक यश वी झा याचं पािहलं ते हा भुकेची जाणीव झाली.’’
‘‘काय सांगता काय!’’
‘‘आज हे पिह यांदा नाही घडलेलं. तु हाला पािह यापासून वाटायला लागलं हे असं.
तु हाला माझा हा सगळा आगाऊपणा वाटत असेल. मा या भावना मी आता
िबन द त सांगते, तोही तु हाला वा ातपणा वाटत असेल. तु ही हणाल, ही बाई
भलतीच पुढं गेली आहे.’’
‘‘छे, छे!’’ मी मधेच हणालो.
काही वेळानं ती शांतपणे एक एक श द उ ारत हणाली,
‘‘ वभावातला दोष हणा, गुण हणा. मनात या भावना िनमाण होतात या
यां यासंबंधी आहेत, यां याजवळ या के यािशवाय मला राहवत नाही. ितथं
वेळ घालवायलाही मला मग चत नाही. मग कु णाचा गैरसमजही होत असेल.’’
आ ही ग प होतो. हे िनराळं च वातावरण होतं. िनराळं च ि म व भेटत होतं. या
ि म वात जेवढी आकषून घे याची वृ ी होती, तेवढीच पिव ता होती. जेवढी
वाहात उडी टाक याची धाडसी वृ ी होती, तेवढीच उडी चुक यास सावर याची
ताकद होती. आ मिव ास होता. मनाचा मोकळे पणा, शु पणा तर िनि तच! नाहीतर
मला ितथं सा ीदार हणून ठे व याची यांची ा ा न हती. नुसतं वैषियक आकषण वा
ेम, हे कधीच एवढं िनभय नसतं. एव ा कमी अवधीत ही एवढी सलगी जरी तेवढी
श त वाटत नसली, तरी यातली िन ाजता मानायलाच हवी होती.
मी मनात िवचार के ला, ‘एखादी लाट येते मोठी; तशाच काही लाटेसार या
असतात! यांना लहान हायला जमत नाही. वत:चा वेग आवरता येत नाही.
लाटेसार या घ घावत येणा या ना सामोरं जावं लागतं तेही लाट होऊनच.
यां या अगदी िनकट गे यािशवाय या समजतच नाहीत. मग ती लाट कतीही मोठी
असेना का! कतीही वेगानं अंगावर येईना का!...’ ा िवचारांनी मी सावरलो. आिण
 दीप तर काय-बोलूनचालून नटच. हजारो डो यां या समोर ताठ उभा राहणारा!
लाटा झेल यासाठीच ज माला आलेला तो!
आमचं खाणंिपणं आटोप यावर ती हणाली,
‘‘आता एकच शेवटची इ छा; मग तुम यावरचे अ याचार संपले.’’
‘‘काय कू म आहे?’’
‘‘मला जे काही खूप दवस करावंसं वाटतंय् ते क का?’ ’
दीपनं मा याकडे पािहलं. माझं अि त व हे जणू अभयच असं मानत तो हणाला,
‘‘करा.’’
ती आत गेली. परत ती बाहेर आली, ते हा ित या हातात तीन-चार फु लं होती.
‘‘माझी काय पूजा बांधणार आहात तु ही?’’
‘‘नाही. दृ काढणार.’’
आिण खरोखरच ितनं मा यासमोर दीपची दृ काढली आिण हणाली,
‘‘आता खुशाल जा. मी िनभय झाले.’’
आ ही बाहेर पडलो. आम या दोघां या मन:ि थतीचा आ हालाच प ा लागत न हता.
दोघंही एकमेकांशी काही बोलू शकत न हतो.
‘‘चौपाटीवर जायचं?’’ – मी िवचारलं.
‘‘नको. घरी जायला हवं.’’
जरा वेळ न बोलता आ ही चालत रािहलो. काही वेळानं जड वरानं दीप हणाला,
‘‘आज नवीन नाटक. आशा आली नाही. िजनं यायला हवं ती आली नाही आिण ही
बाई, कु णाची कोण, ितला हणे जेवण गेलं नाही. कसा मेळ साधायचा?’’... दीप
काहीसं मला, तर काहीसं वत:शीच बोलत रािहला.
‘‘सुरेश आजारी आहे ना?’’
‘‘सकाळी ताप उतरला होता आजच; हणूनच आशा यायला हवी होती. जीव ितनं
टाकायला हवा, कौतुक आशानं करायला हवं; मा याएवढी धुंदी ितला चढायला हवी.’’
— दीप नेहमी माणं तळमळू न बोलू लागला. या अनािमके या, सुंदरी या अना त
पा णचारानं, िज हा यानं दीप भारावला होता; पण वा न गेला न हता. ा
त हे या िज हा याची याला आशाकडू न भूक होती आिण ती तर याला कधीच
िमळणार न हती. विहन कडे तसं काही न हतंच. यांना दीपब ल कौतुक होतं, पण
कोण याही साधारण कतृ ववान पु षा या बाईला वाटावं तेवढंच! दीपवर यांचं
अन यसाधारण ेम होतं, पण यांना कधी दीपबरोबर धुंदी चढली नाही! या तशा
सावध असाय या. दीपवर ेम करताना यांना सव वाचा िवसर पडू शकला नाही.
कारण या ेयसीपे ा जा त गृिहणी हो या. हणून घरात अ व था, गैरसोय क न
दीप या उ साहात सहभागी हो याचं यांना कधी जमलं नाही. बाहेर पडायचं आिण
एक कडे घरातले िवचार करायचे, हे यांना कधी चलं नाही. यां या ा वभावामुळे
संसार ही यांची एक ांची, एकमेव कामिगरी होती आिण ितथं विहनी एव ा चोख
हो या, जाग क हो या, क कु ठं बोट ठे वायला जागाच न हती. दीप दवसात या
चोवीस तासांपैक वीस-वीस तास बाहेर असायचा, तो के वळ आशाविहन सारखी
बायको होती हणूनच. आिण ाची जाणीव दीपला अह नश होती; तरी तो के हा
के हा हणायचा,
‘मला वाईट वाटतं ते एव ासाठी क , हा जो िवजयाचा कै फ असतो, अ यु कट
आनंदाचा सोहळा असतो यात ‘आशा’ही हवी. नाहीतर हे असले ण ित या
आयु यात के हा येणार?’
हेही खोटं न हतं! - पण कु णी कसली भूिमका करायची, कोणता मंच िनवडायचा हे
कोण ठरवणार? दोघंही यांनी पसंत के ले या मंचावर चोख भूिमका वठवीत होते. या
दृ ीनं दोघंही कलावंतच होते आिण य दोघां याही भूिमका, यामागील तळमळ सकट
पाहणारा, जाणून घेणारा मी एकु लता सामा य े क होतो.
सामा य े क?–सामा य?
मघाशी ितला दीप हणाला, ‘अंत:करणाचा रिसक हा एक असामा य मानव असतो.’
हणजे मी असामा य. माझाही एक रं गमंच. मीही कलावंतच. मग आजच उगवलेली
ती...ती कोण? ितची भूिमका कोणती?...कोणती...?

एवढे दवस झाले. मला ितची भूिमका अजून समजली नाही. ितची ओढ मा अनावर
होती. ा तर िनतांत होती. रोज ती योगाला ब तेक हजर असायची. दीपला
एकदा तरी बेभान होऊन पहायची. कॉफ तर रोज न चुकता येत रािहली. के हा के हा
‘हाऊस फु ल’ असायचं, या वेळी योग संपेतो मी ितला के हा के हा बाहेरच
थांबलेली पािहलं होतं. योग संप यावर दोघांनीही ित या घरी जायचं हा तर
अिलिखत करार होता; पण कौतुक होतं ते ा भ चं न हतं, अपणभावाचं न हतं. हे
सगळं करताना यातला संयम, समतोलपणा अवणनीय होता.
दीप दवस दवस चढत होता. गाजत होता. या या ि म वाचे, अिभनयाचे नवे
नवे पैलू दर वेळेला नवा साज लेवून समोर येत रािहले. आिण ितचा भ भव
भरती या लाटांसारखा झेपावू लागला. मा ित या ा ेमाला कधीही बाजारी
व प आलं नाही. दीप या लौ ककाची ितला काळजी होती. आिण एव ाचसाठी
ितला उघडपणे, व छंदीपणे दीपवर वषाव करता आला नाही. ित या ेमाला सतत
बंधन रािहलं. उ कटतेला सेतू आडवा येत रािहल; पण हा सगळा ताण ितनं सतत सहन
के ला. दीपला करायला लावला. यां यात या ा ेमाला, संयमाला, भ ला, लादून
या ा लागले या िवर ला मी एकटा सा ीदार होतो.
या दोघां या ेहातला मी एक अिवभा य घटक होतो; आिण हणूनच, वेग या
जातीची ीत हणून मला ती मा य करावीच लागली.
पण शेवटी याला तडा गेलाच! तो तडा के वळ यां या ेहाला न हता, तर
सग यालाच होता. यांचं िन ाज ेम, माझा यां यावरचा िव ास आिण दीपचा
संसार – ा तीन गो ना एकदम तडा गेला होता.
शेवटी ‘असामा य व’ हा श द फ पु तकातच राहतो! ेम – अशरीरी ेम ही फ
किवक पना राहाते. नाहीतर असं का घडावं?... ितनं एव ा सामा य पातळीवर का
यावं? कलावंत आिण भ ाम ये एवढं अंतर िनि त हवं असं हणताना ितनं एव ा
िनकट का यावं?...मी यां यातला अिवभा य घटक होतो, पण शेवटी दीपनं मला
सांगावं, ‘तू पुढं हो’... हणून?
माझं म तक भणाणून गेल.ं जप यासारखी मू यं काही उरलीच नाहीत. णमा वाटू न
गेलं, असंच आ ा घरी न जाता दीप या घरी जावं. विहन ना जागं करावं. यांना
सांगावं,
‘‘बस झाला तुमचा संसार. आता थो ा बाहेर पडा. डोळे उघडा. नव याची
कलासाधना बघा.’’
— पण शेवटी आवरलं मन! या आततायी िनणयाचा शेवट न चांगला होणार
न हता. दीप जर ामुळं भडकला असता तर विहन ना काही रािहलंच नसतं.
याहीपे ा ा एका करणात विहन पे ा मला ती जवळची होती.
ितघांनाही कोण याही गो ीचा जाब िवचार याचा मला अिधकार होता. पा या,
कु ठवर चालतं हे! कु णी सांगावं, ा अती जवळ ये यानं दोघांना िवर ही यायची.
आकषणाचं अंितम येय ‘मीलन’ हेच असेल तर, मीलनाची पुढची पायरी िवरहाचीच!
िवर चीच!!
ाच िवचारापायी मी घरी आलो; पण मन ित याच घरी घोटाळत होतं. ती दोघं काय
बोलत राहातील, काय करत असतील – ाचीच िच ं नजरे समोर येत रािहली.
मनाची ही तगमग एवढी वाढली क , पहाटे साडेचार–पाचलाच मी बाहेर पडलो.
पावलं ित या घराकडे वळली. एक कडे वाटत होतं, माझी भूिमका रिसकाची. पण
पु हा वाटायचं, मी हे का पहावं?–
वा तिवक, काय पहायचं हा मा या पसंतीचा उरलाच न हता. मला बघावं
लागणारच होतं आिण हणूनच हा स चा मामला मल पेलवणार न हता! उघ ा
डो यांनी हा दोघांचा अध:पात कसा पा ? ित यासमोर दीप हे एकच दैवत होतं.
पण आजवर या ित या वागणुक नं दीप आिण ती वत: ही दोन दैवतं माझी झाली
होती! मला आता माझी भूिमका बदलायला हवी होती. यांना आवरायला हवं.
हे सगळं झालं. ाच िवचारा या नादात मी ित या घरासमोरही आलो. आिण ितथं
पावलं पु हा अडखळली. पहाटे साडेचार-पाचला एका ी या घरी जाणं हे
वहाराला ध न होतं क?
तसाच परत फरलो. एव ा उिशरा जा याचा उपयोग न हता. उशीरच हणायला
हवा. कालच मी दीपला हणायला हवं होतं, ‘मी पुढे जाणार नाही!’
तासभर इकडेितकडे भटकू न पु हा मी ित याच दाराशी आलो. काल जे घडू न गेलं
याला उपायच न हता. परत तसं घडू न देणं हे तर हातात होतं!
दरवाजा ितनंच उघडला.
ित या चेह याकडं मी िनरखून, रोखून पािहलं. आजवर पािहलं न हतं इतकं !
ितची मान खाली जायला हवी होती; पण नाही. तीही तेव ाच धैयानं पाहात
रािहली. ितची नजर पूव इतक च व छ होती. जणू काही घडलंच न हतं! तडा गेलाच
न हता. संथपणे ती हणाली,
‘‘या. तु ही येणार ही अपे ा होतीच.’’
मी चमकलो.
िहला असं का वाटावं?...ही एवढी िनभय आहे? न कर यासरखी गो क नही िनभय.
मग मी का धा ती बाळगावी? आता समोरसमोर सामना होऊ दे. दीप इथंच असेल
अजून.
‘‘आत या ना. दीप के हाच गेलेत घरी.’’
मी थंड झालो. माझा िवरोध लटका पडणारसं वाटू लागलं. मी यं वत् आत जाऊन
बसलो. चहाचा कप घेऊन ती जरा वेळानं बाहेर आली. मा यासमोर कप ठे वत ती
सहज हणाली,
‘‘आज एव ा लवकर? काही खास?’’
‘‘ .ं ’’
पु हा शांतता. माझा चहा संपेतो ती ग प होती. मी कप खाली ठे वताच ती हणाली,
‘‘बोला. काय काम िनघालं एव ा लवकर?’’
ित या संथपणासमोर मला जुळवाजुळवी करणं जड वाटू लागलं. मीही वजन ठे वून
हणालो,
‘‘तरी उशीरच झाला.’’
‘‘ हणजे?’’
‘‘ हणजे, काल रा ीच बोलायला हवं होतं.’’
‘‘मग का नाही रािहलात इथंच?’’
‘‘तु हाला अडचण होईल हणून.’’
‘‘छे छे. इथं पु कळ खो या आहेत.’’ – ती शांतपणे हणाली.
मी उपरोधानं हणालो.
‘‘तो झाला तुमचा मोठे पणा. मी याचा कती फायदा यावा?’’
ती शांतपणे हणाली,
‘‘आ ा एव ा सकाळी मा या मोठे पणाचा नाही फायदा घेतलात?’’
मी िचडू न हणालो, ‘‘मग दुसरं काय क शकणार होतो?’’
उपरोधी वरात ती हणाली,
‘‘शेवटी तु हीही चारचौघांसारखेच.’’
‘‘असामा य हणवताना तु ही तरी िनराळं काय के लंत? भ , कलावंत–
ांसार या श दां या मागे दडू न, कु ठ याही दोन सामा य त जो वहार होऊ
शकतो तो साधलात ना?’’
‘‘तुम या दृ ीकोनातून.’’ गडबडू न न जाता ती हणाली.
‘‘कबूल. आ ही सामा य!– मग आता तुम या दृ ीनं हे काय हणायचं?’’
‘‘पूजा. दैवताचं पूजन.’’
‘‘बस्? एवढंच? आिण ा त हेन?ं ’’ – ितखटपणानं मी िवचारलं.
िवचिलत न होता ितनं उलट िवचारलं, ‘‘भ नं साधनं कोणती वापरायची हे
तुम यासार यांनी ठरवावं?’’
‘‘अथात. तुम यािवषयी आ ही काही मू यं जपली आहेत.’’
‘‘होय ना? ...मग आम यावर तुमचा तेवढाच िव ास हवा. वत: या मू यांनाच तु ही
जपत रािहलात तर कसं हायचं?’’
‘‘ते तु हाला नाही कळणार. ही आमची सामा यांची वतुळं ! आमचे संकेत ाच
वतुळातले. आ ही असेच राहणार.’’
‘‘असं नाराजीनं बोलू नका. मला समजून या. असामा य असं काही नसतं. याला जसं
परवडेल तसा तो राहतो. पूजेसाठी कु णी फु लं घेतो, कु णी सुवण घेतो. वत: या
कु वती माणे जो तो साधनं िनवडतो. ती गौण नसतातच. ती नाममा असतात.
असतो भ भावाचा! शंभर वष तप क न शंकराला एक एक िशर अपण करणर
लंकािधपती असतो, तर तुळशी या पानावर दैवताला जंकणारे ही असतात.
मलादेखील जे परवडलं ते मी अपण के लं. नाही ना खा ी पटत?’’
‘‘पटते, पण शेवटी हा...’’
‘‘ हणा िभचारच हणून.’’ ती तोडू न बोलली.
‘‘नाही, नाही, तु ही भडक श द वापरला.’’ मी गडबडलो.
‘‘श द भडक नसतो, मागचा भाव, मनातली मळमळ भडक असते.
या यासाठी तु ही एव ा सकाळचे इथं आलात ती भीती भडक हणा.’’
‘‘तसं नाही हो...’’
‘‘तसंच आहे. मला याचं काही नाही वाटत. मला तु ही ओळखू शकला नाहीत ाचं
दु:ख नाही. दीपला तु ही जाणलं नाहीत ाचं दु:ख आहे!... तुम या दीपला
ीसौ य ही काय चीज आहे, हे माहीत नाही का? ...जे इतर कोणी देऊच शकणार
नाही ते मी दलं, असंही मला हणायचं नाही.
मला जे ामािणकपणे ावंस,ं करावंसं वाटलं ते मी के लं. मा या दृ ीनं ते पूजन होतं.
तु ही हणा िभचार.’’
‘‘मी नाही हणत तसं.’’
‘‘तु ही काय िन समाज काय; सारखंच! ेमाचा वीकार करतानादेखील ते जर तुम या
ढ चाकोरीतून, मा यवर ना यातूनच आलं, तर याला तु ही ेम हणणार. मग ते
गढू ळ असलं तरी तुम या िहशोबी पिव , यात झेप नसली, उ कटता नसली तरी
याला तु ही कवटाळणार; यात तेज नसलं तरी तु ही दपून जाणार. या ेमात
पेटवून टाक याची ताकद नसली तरी, तु ही वत:ची राख होऊन देणार. कारण ते
चाकोरीतून येतं. तुम या नीतीअनीती या क पनांची बूज सांभाळत येत.ं
तुम यासार यांना तेवढंच ेम समजतं. बाक या ेमाला तु ही मग दुसरं काय
हणणार? कु ठं ही, काहीही कमी नसताना माणसं दु:खी दसतात ती ाचमुळं!
अ यु कट ेम करणारी यांना िमळतच नाही.’’
ती अशीच बोलत रहायला हवी. यासाठी िवरोधकाची भूिमका जाणून प करायला
हवी होती. मी हणालो,
‘‘तुमचं हणणं पटत नाही. पितप ीचं यागातून िनमाण होणारं नातं...’’
‘‘ यालाही ावहा रक व प येतं. ते मीलनही नंतर नंतर सवयीनं वीकारलं जातं.
मा यासार या अिववािहत बाईचं ेम, समाजात कधीही मा यता पावणार नाही.
याला ित ा कधी िमळायची नाही. असं असूनही, समाजात या येक ला असं
एखादं ेमाचं थान हवंच असतं. आिण याचं कारण एकच, अशा त हेचं ेम, अशी
भ िजथं उगम पावते ितथं संकेत नसतात, असते फ उ कटता! ितथं बंधन नसतं,
असते फ अमयादता! यातली दाहकता पचवायला पोलादी छाती लागते. यातून जे
नंदनवन फु लतं ते पाहायला दोन डोळे पुरत नाहीत. डोळे दाखवू शकणार नाहीत असं
पाहणारं िनराळं इं य लागतं. सामा यां या वाटणीला हे ेम यायचं नाही.
िनभाव याची ताकद असले या माणसांचाच तो ांत आहे.’
...मी ग प रािहलो. माझं डोकं सु झालं होतं. मा यापाशी काही उरलंच न हतं! मी
ग प रािहलेल पा न ती हणाली,
‘‘असे नाराज होऊ नका. माझी भ जेवढी ामािणक, तेवढीच तुमची काळजी स ी
आहे यावर िव ास आहे. मी तु हाला समजू शकते, तु ही फ मला जाणून या. जे
म या ज मदा या आईविडलांना समजलं नाही ते तु हांला समजलं तर मला बरं वाटेल.
मग मीही एकटी का राहते, कशी राहते ते सगळं सांगेन आप याला!’’

ती कोण होती? – ती होती एक लाटच! फार मोठी लाट. या लाटेमधून पलीकडे जायचं
हणजे एक तर अफाट छाती हवी, नाहीतर कना यासारखं तट थ राह याची ताकद
हवी. दीपम ये मा काहीच फरक पडला न हता. ते हाही नाही आिण पुढं कधीही
नाही. तो होता ितथंच होता. मला वाटलं होतं, दीप संपला, याचा संसार संपला.
खो ा सौ या या मागं लागून हातात असलेली पानंही तो गमावणार!
... पण तसं घडलं नाही. ती लाट यानं पचवली होती. ा सव कारात ती फारच मोठी
वाटत होती. ितचं ेम, ितचा संयम, ितला वाटणारी ओढ, वाटणीला येणारी उपे ा,
सगळं च मोठं . िवराट! ... पण ती थांबली नाही. अभंग रािहली. धाव घेत रािहली. अपण
करीत रािहली! ा ेमापायी ितला सतत काटे वाटणीला आले. आशेला उपे ेचे अंकुर
फु टत रािहले. क यांची फु लं झालीच नाहीत. एकदम िनमा यच हाती यायचं! पण ती
कोमेजली नाही. ती फु लत रािहली, फु लवत रािहली!...
... आिण हे सगळं जाणून यायला मला सवडच िमळाली नाही. यापूव च तो भयंकर
कार घडला आिण एक फार मोठी सम या िनरा या मागानं सुटली! बाहेरगावचा एक
योग आटोपून परत येत असताना दीप या मोटारीला अपघात झाला. एक-दोघं
करकोळ जखमी झाले; दीप जाग या जागी गेला होता!
... आशाविहन वर कु हाड कोसळली होती, ात वादच न हता; पण आता
सहानुभूतीचा चंड ओघ आशाविहन कडेच वाहणार होता. वतमानप -ं ना सं था
धावधावून सां वन करणार होती ते फ आशाविहन चं! एकटी पडणार होती ती! -
ितचं सां वन कोणी करणार न हतं. ित या वाटणीला सतत उपे ा आली होती.
वत: या भ वर ितची ठाम ा होती हणून वाटणीला आले या उपे ेची ितनं
कधी पवा के ली न हती. तेवढी ती खंबीर होती; पण आता ितचा ‘मे ’ कोसळला होता.
आिण अशा कातरवेळी उपे ा सहन होत नाही. मायेचा हात, िज हा याचा श द
ाची भूक कडाडू न उठते. पण समाजानं ितचं ेम जसं कधी मानलं नसतं, याच माणे
ित या दु:खाचंही समाजाला सोयरसुतक न हतं!... ित याच भाषेत सांगायचं हणजे,
सांकेितक चाकोरीतून येणा या ेमाला समाज मानतो, याच माणं दु:खाचंही! – याला
पण चाकोरी हवी! – तरच सहानुभूतीची िहरवळ भेटणार!- आिण हणूनच ती
दीपला शेवटचं पा -भेटू शकणार न हती. चार सामा य लोकांबरोबर ती याला
लांबूनच पा शकणार होती!... एव ाचसाठी दीप या घरी िनघालेला मी, ित या
घरी वळलो. ितची भ मला मानावी लागलीच होती. अपरं पार ेम तु छ ठरवता
आलं न हतं. जेवढा आघात आशाविहन वर होता, तेवढाच ित यावरही होता.

ती अिजबात हादरली न हती असं नाही. पण तरीही ती फार ‘बॅल ड’ वाटली!...

‘बसा’ हणायची वाट न बघता मी बसलो. ती समोरच बसली. दोघं ग प होतो.
ित यासमोर ग प बस याची वेळ खूपदा आली होती; पण आजची प रि थती...
सु वात ितनं के ली. पण तीसु ा िविच ! ितनं िवचारलं,
‘‘तु ही माझा सगळा लॉक पािहलात का हो?’’
... मी नुसती मान हलवली.
‘‘चला, तु हाला माझं देवघर दाखवते.’’
मी िनमूटपणे पाठोपाठ गेलो. ितनं एका खोलीचा दरवाजा उघडला! .... दरवाजा
उघड याबरोबर उदा-धुपाचा वास आला! ओळखीचा वास! ... या तस या णीही मी
सुखावलो. धूपाचा धूर कमी झा यावर या लहानशा खोलीत या बाक या व तूंना
अि त व आलं.
समोर याच भंतीला दीपचा फोटो होता! – दीपला आवडणा या मोगरी या
फु लांचा याला हार होता.
‘‘आत या.’’ ती शांतपणे हणाली.
मनावर िवल ण ताबा ठे वीत मी आत गेलो. सग या भंत वर दीपचे फोटो होते.
या या आवडी या अनेक व तू ितथं हो या. बरणीत, ि प रटम ये चा याची फु लं
होती. देवघराचा रं ग दीपला आवडणारा होता! या या फोटोभोवती सोडलेले पडदे
मखमलीचे होते. िजकडेितकडे या या नाटकात या भूिमकांचे फोटो होते. टु लावर
ठे वले या एका फायलीत दीप या आजवर या भूिमकांची परी णं वि थत लावून
ठे वली होती.
पोथीला वहावीत या माणं, यावर फु लं होती!
ते सव पाहत मी िवष ण मनानं बाहेर आलो. दरवाजा बंद करीत ितनं िवचारलं,
‘‘तु ही आ ा इथं कसे? तु ही विहन कडे असायला हवं ा संगी!’’
ओठांशी आलेला द ं का दाबीत मी हणालो,
‘‘ितकडे तर सगळा गाव लोटणार आहे. मीही गावात सामील झालो तर इकडे कोणी
यायचं?’’
नेहमी या शांत वरात ती हणाली,
‘‘िजकडे सां वनाची गरज आहे ितकडे जायला हवं. यांना दीप दूर गेलेत असं
वाटतंय, यांना सा वनाची गरज आहे. माझे दीप अजून इथं आहेत.
मा याजवळ आहेत.’’
...शेवटी शेवटी ितचा वर बदलला. पण तो रडवा न हता. मी पाहत रािहलो.
मा या नजरे चा अथ जाणून ती हणाली,
‘‘पाहताय् काय? ...मी चांगली आहे. मा या डो यावर प रणाम वगैरे नाही झालेला!...
मला रडायला जागा नाही. आिण रडू तरी कसं यावं? ... दीप या सहवासाची धुंदी
अजून ओसरलीच नाही. ते अजून इथंच आहेत. ते
मा यापासून दूर जायचे नाहीत. मी यां यावर काही अ याय के ला नाही. मग ते कसे
दुरावणार?... िवयोग झा यावर माणूस का रडतो माहीत आहे?’’
—मी मान हलिवली.
‘‘ते फ िवयोगाचं दु:ख नसतं. िजवंतपणी आपण या वर जे अ याय के लेले
असतात, याला आप यापायी जे दु:ख भोगावं लागलेलं असतं, या जािणवेचं दु:खही
यात असतं. मी यां यावर कधीच अ याय के ला नाही. मी यां यावर भ के ली. जे
यांना यां या घरात कधी िमळालं नाही ते मी दलं.’’
—या िवधानावर मी चमकलो. माझे ते बदलेले भाव याहळीत ती हणाली, ‘‘मी
विहन चा अपमान करते असं समजू नका. ती थोर सा वी आहे. ितनं िमळिवलेलं थान
मी कधी िमळवू शकले नसते. ‘गृिहणी’ होणं मला कधीच जमलं नसतं. आम या
दोघ ची कं मत दीपनी वतं पणे जाणली होती, हणूनच ते कधी वा न गेले नाहीत.
या या बायकोचं थान मला कधीही पेललं नसतं! आिण याच वेळेला हेही सांगते क ,
मा याएवढं वेडं हायला विहन ना जमलं नाही! आिण कलावंताला भूक असते ती
आप याबरोबर कु णीतरी आप याइतकं च वेडं हावं ाची!... ती भूक मी पुरी के ली. मी
यां यासाठी फु लले, यां याबरोबर फु लले; अपयशाचे घाव जेवढे यांनी झेलले, तेवढे
मी झेलले! दु:खा या संगी यां याआधी मा या डो यांत अ ू आले आिण िवजया या
णी या याआधी मी धुंदावले. हे याना फ मी दले. तु ही लोकांनी ची
सुखदु:खं सांभळलीत; मी ि वाची सुखदु:खं जोपासली. यांनी के ले या
आिव कारावर यां याएवढाच माझा अिधकार होता; तो तु हाला नाही. तुम यापैक
कोणाचंही दीपवरचं ेम मला कमी तीचं ठरवायचं नाही. मला एवढंच सांगायचं
आहे, कलावंताला हे सव लाभूनही यापलीकडचं जे हवं असतं ते मी दलं! तन-मन
अपण के लं मी ते ि वाला! मी हरवले होते ती आिव कारावर आिण हणूनच मला
सां वनाची गरज नाही. ि वाची पूजा बांधणा या भ ाला समोर ची गरज
नसते. तु ही जा. धीर यांना हवाय्... सां वन यांना हवंय.् .. या घरी जा!’’
 ९.
शेखर वगात बसला आहे

ती मला लांबूनच दसली. काल या माणे ती आजदेखील तशीच अवघडले या अव थेत

उभी होती. समोर या इमारतीतून मुलांचा ल ढा, फु टले या पाटातून पाणी वा न जावं
तेव ा वेगानं बाहेर, र यावर लोटत होता. ‘‘शाळे तून सुटणारी मुलं हणजे उतर या
पाटाव न सैरावैरा धावणारे मोहरीचे दाणे’’- ा कु ठं तरी वाचले या उपमेची मला
रोज आठवण होते. शाळे चा दरवाजा तो एवढासा आिण सात ते आठ वयाची मुलं
हणजे वारा यालेली वासरं च जणू! अशी काही झुंबड उडवतात दरवा यापाशी; क
पु ष असून ती क डी फोडू न सुहास या वगापाशी जाणं मला अश य होतं; मग
बायकांची गो च िनराळी —
— काल या माणे ती आजदेखील अवघडू न उभी होती. ितचा चेहरा गोल आहे. वे या
आखूड आहेत, पण के स कु रळे आहेत. वळण आकषक आहे. डोळे मा चांगलेच गोल व
काळे भोर आहेत. यात थोडी ख ाळपणाची झाक आहे. वण सावळा, उं ची बेताचीच,
अंगकाठी बारीक तर नाही, पण बेडौल वाटावी एवढी थूलही नाही, कपाळाला ल ात
येईल एवढं ठसठशीत कुं कू !-— हे सगळं याहाळत याहाळत मी ित या समो न
शाळे या दरवा यापाशी पोहोचलो. मुलांची झुंबड दो ही हातांनी दूर लोटीत मी
सुहास या वगापाशी जाऊन थांबलो. माझी वाट तो पाहातच होता. मला पाहाताच तो
गडबडीनं हणाला,
‘‘बापू, आज काही अ यासच दला नाही.’’
‘‘मग काय, चैनच झाली.’’ - याला घेऊन मी बाहेर आलो. आतापावेतो दुस या
पाळीची मुलं आत घुस यासाठी धडपडू लागली होती.
मी र यावर आलो. ती अजून तशीच उभी होती. मी आपोआप थबकलो. मी थबकलेला
पा न ित या चयवर काही फे रफार झाले. हे सगळं िनिमषाधात नकळत झालं आिण
दोघं एकदम ओळख अस या माणे हसलो. सुहासकडे पाहात ती सकौतुक हणाली,
‘‘मुलगा का?’’-
मी मान हलवली! परत मोकळं हसत ती हणाली,
‘‘गोड आहे.’’
काहीतरी िवचारायचं हणून मी िवचारलं, ‘‘तुमचं कु णी यायचं आहे का?’’
‘‘हो. माझा भाचा यायचाय. अजून बाहेर आला नाही. आिण मुलांची ही गद ...’’
‘‘मी पािहलं असतं आत जाऊन. पण याची माझी ओळख नाही. आिण कप ाव न
ओळखावं तर सग यांचा युिनफॉम!’’
— यावर ती गडबडीनं हाणली, ‘‘ याला ओळखता येइल तु हांला. याचा वाढ दवस
आहे आज. तो घर याच कप ात आलय्. सुरवार आिण झ बा, वर जाक ट आहे.’’
‘‘मग सोपं आहे. मी याला आणतो. तु ही थांबा इथंच.’’
एवढं बोलून मी सुहासला हणालो, ‘‘सुहास, मावशीजवळ थांब, मी आलोच एव ात.
तुम या भा याचं नाव...’’
‘‘शेखर. पिहलीचा वग. डा ा हाताचा.’’
— गद तून मी परत आत गेलो. ितनं सांिगतले या वगात गेलो. पण वगात कोणीच
न हतं. तो साफ रकामा होता. मी तसाच बाहेर आलो.
‘‘वगात कु णीच नाही.’’
‘‘वाटलंच मला. असा ड आहे अगदी. मी याय या आत पळ काढतो.’’
‘‘घरीच जाईल ना वि थत?’’
‘‘जाईल हो. पण वाटेत दोन मोठाली ॉ सं ज आहेत, भीती वाटते.’’ – ती जाता जाता
हणाली.

दुस या दवशी ती मला परत शाळे पाशीच दसली. मा याकडे पा न ती हसली. मी

पटकन् िवचारलं.
‘‘काय, शेखर बरोबर आला होता ना घरी?’’
आनंदन ू जात ती हणाली, ‘‘अ या, तुम या ल ात होतं वाटतं? थँ स. मी जा यापूव
पाचच िमिनटं पोहोचला होता. पळू न आ याब ल सग यांची बोलणी खात बसला
होता. याला घरात बघेपयत िजवात जीव न हता मा या.’’
‘‘साहिजक आहे. आता आमचं घर एवढं जवळ आहे तरी माझी सुहासला स ताक द
आहे, क मी कं वा आई आ यािशवाय शाळा सोडायची नाही.’’
‘‘तु ही इथंच राहाता?’’
‘‘तर काय. डा ा हाताला वळलं क , कोप यावरचीच िब डंग. शाळे ची घंटादेखील
घरात ऐकायला येत.े ’’
‘‘रोज तु हीच यायला येता?’’
‘‘छे. छे. स या मिह या या रजेवर आहे; हणून येतो. एर ही याची आई येते. ितची
धावपळच होते सुहास या ा वेळा सांभाळाय या हणजे. पण माझी वॉ नग आहे ा
बाबतीत.’’
‘‘तु ही अगदी यो य करताय्. तरी तुमचं घर जवळ आहे. मी जर इथं बिहणीकडे
राहायला नसते तर, ितची भलतीच ओढाताण झाली असती. या अस या ने या-
आण या या कामात मु ाम वेळ काढावा लागतो हातचं काम टाकू न. आ ा मला
दवसातून दहा दहा वेळा आभार मानून शाबासक देत असते; मा या ा
कामाब ल!’’
—तेव ात शाळे ची घंटा झाली.
‘‘बराय्, येते मी.’’
‘‘ हणजे? शेखरला यायचं नाही का?’’
‘‘तो आज शाळे ला आलाच नाही. काल वाढ दवस झालाय्, घरी बरीच ेझे स येऊन
पडलीत. आज रमलाय् याताच.’’
‘‘अ छा, आमचे िचरं जीव थांबले असतील.’’
‘‘अ छा!’’

‘तुमचे िम आले क , तु हाला वेळेचं अगदी भान राहात नाही.’ सौ.नं शेरा मारला.
नेहमी माणे वर या प ीतच. मी यावर शांत होतो. गायकानं कोण याही स कात,
कतीही उं च वर लावला तरी, तंबोरा ष जपंचम सोडीत नाही, तसंच बायकोचा सूर
कतीही चढला तरी, माझा ष जच असतो. मी शांतपणे सदरा चढवायला सु वात
के ली. सौ. वत:शीच पण मी ऐकावं ा हेतूनं बोलत रािहली... ‘‘माझंच चुकलं. मीच
जा याची तयारी करायला हवी होती. भावजी आले हणजे तुमची ानंदी टाळी
लागते, हे मा याच यानात यायला हवं होतं; पण पो या करायला बसले होते, हटले
संपवून टाका ात. तुमचं असेल घ ाळाकडे ल .’’
‘‘हे बघ, घंटा वाजलेली मी ऐकली नाही अजून.’’
—ती वत:शीच परत बोलू लागली व के सांव न जोरजोरात कं गवा फरवू लागली.
ित या मते घंटा झालेली ितला के हाच ऐकायला आली होती. ती तयारील लागलेली
पा न मी नेहमी याच थंड वरात िवचारलं,
‘‘बरं , आता मी जाऊ क तू जाते आहेस?’’––
—पण दोघांपैक कु णावरच जा याची पाळी आली नाही. सुहासनं बाहे नच आरोळी
दली,
‘‘बापू, आई, मी आ ऽ ऽ ऽ लो!’’
आमचा वाद-िववाद िवस न या याकडे जात आ ही एकदम हणालो,
‘‘एकटाच आलास ना?’’
दरवा याबाहेर बोट दाखवीत तो हणाला,
‘‘मावशीनं पोचवलंन.् ’’
ग यातलं द र पलंगावर िभरकावीत सुहास आत गेला. आ ही दोघं बाहेर आलो.
‘‘तु ही आलात होय!– या ना, आत या, तुमची ओळख क न देतो. ही आमची सौ.
आिण बरं का ग, ा... अरे खरं च, मला तुमचं नाव माहीत नाही अजून. ा शेखर या
मावशी.’’
सौ.नं िवचारलं, ‘‘शेखर कु ठाय?’’ -
‘‘ याला खालीच उभा के लाय.’’
‘‘छान! हे हो काय? याला नाही का वर आणायचा?’’ सौ.नं परत िवचारलं.
‘‘अहो, तो पोरगा एवढा च म आहे क , तुमचं घर याला आवडलं असतं तर लगेच
इथेच राहतो हणाला असता. आिण मग याची समजूत अगदी पटली नसती.’’
‘‘हाि या, मग रािहला असता इथं. मी पोचवला असता सं याकाळी. दोघं खेळली
असती दवसभर...’’ मी हणालो.
‘‘तु हाला आणखीन पोहोचव याचा ास!’’ ती हणाली.
‘‘वा, आता सुहासला सोड याची नाही का तु ही तसदी घेतलीत?’’
‘‘तुमची थोडी वाट पािहली. तोही चेहरा एवढासा क न उभा होता पायरीवर; मग
हटलं याला, मला घर दाखव, मी सोडते तुला. तशी िनघाला उडी मा न. बराय् येते
मी. खाली शेखर उभा आहे.’’
‘‘तु ही हे काहीतरीच के लंत्. याला आणायचं होतं वर. जा हो तु ही, याला घेऊन या
वर.’’ सौ.नं मला सांिगतलं. तशी लगबगीनं िनघत ती हणाली, ‘‘नको नको, आज
नको. ग पां या नादात गुंगलं क , मलाही मग भान राहात नाही. मी येईन परत. घरी
वि थत सांगून येईन. मग जा याची घाई राहाणार नाही’’ – एवढं सांगून ती
िनघालीच. तेव ात सौ. हणाली,
‘‘थांबा जरा. थोडा खाऊ देते शेखरला. तेवढा घेऊन जा.’’
घरातून सौ.नं पटकन् दोन-तीन चॉकले स आणून दली. आ ही उभयता ितला
िज यापयत पोहोचवायला गेलो. दोन-तीन पाय या उतर यावर सौ. हणाली,
‘‘अहो, तु ही अजून नाव सांिगतलंच नाहीत.’’
‘‘खरं च क , माझं नाव मंगला.’’
‘‘परत न या. शेखरला घेऊन या.’’ सौ. अग यानं हणाली.
‘‘ज र ज र.’’
‘‘हसतमुख आहे नाही मुलगी?’’- मंगला गे यावर सौ. हणाली.
‘‘येस्.’’
‘‘ल ाची असेल नाही?’’
‘‘हो, असणारच...क?’’
‘‘आप या मा तरांना कशी काय आहे?’’
‘‘छानच आहे’’ – क पनेनं मा तरांना आिण मंगलेला जवळजवळ उभं करीत मी
हणालो.
‘‘मग आत ितची मािहती काढायला हवी. ितला पु हा आ हाचं आमं ण ा.’’
‘‘भेटली क देईन. पण यापे ा तूच गाठ ितला एकदा.’’

पण नंतर गंमत झाली. आम याकडे एकाएक अनपेि त पा णे आले. यामुळे सुहासला

दुस या दवशी भेटायला मलाच जावं लागलं; तेही मध या सु ीत. याची खा याची
व था करायला. सौ.ला याचा डबा करायला वेळच िमळाला नाही. शेवटी
शाळे जवळच हॉटेलात याला आवडेल ते खायला ायचं ठरलं.
वारीनं हॉटेलात साधा डोसा, दहीवडा ावर चांगला ताव मारला. ह न करता,
मागणी न करता हॉटेलात जायला िमळालं हणून िचरं जीव ‘ज मदा यावर’ खूष होते.
हॉटेल या पाय या उतरत असतानाच समो न मंगला येताना दसली. ितनंही
आ हाला पािहलं होतं आिण ती थांबली होती. सुहास ित याजवळ जात हणाला,
‘‘आ ही आज हॉटेलात खा लं!’’
– ितनं मा याकडं ाथक नजरे नं पािहलं. ‘क फे शन’ दे या या तयारीनं मी
हणालो, ‘‘आज िहला डबा करायला सवडच झाली नाही.’’
‘‘मला नाही श त वाटत एव ाशा लेकराला हॉटेलातलं खायला घालायला.
मला का नाही सांिगतलंत?’’
‘‘के हा सांगणार?’’
‘‘सकाळी शाळे त बसवून ायला येते, ते हा गाठायचं आिण सांगायचं.’’
‘‘वा! हणजे तु ही काय के लं असतंत?’’
‘‘शेखरला आ ा डबा आणला यांत या यासाठीही आणला असता. विहन ना सांगा,
पु हा असं क नका. संकोच न बाळगता सांगत राहा. आपला प रचय थोडा आहे, पण
तुम या सुहासला मी रोज बघत राहायची. पिह यापासून तो मला आवडलाय; आिण
प रचय झा यापासून तु ही दोघंही आवडला आहात. काल मी आ ाला खूप सांिगतलं
तु हां सग यांब ल. तुमची ओळख ितलाही हवी आहे.’’
––काल आमचं मंगलाव न जे संभाषण घरी झालं ते आठवून मी हणालो,
‘‘हो, मलाही एकदा तुम या घरी यायचं आहे.’’
‘‘के हा येताय?’’ मंगलेनं उ सुकतेनं िवचारलं.
‘‘तु ही घरी सांगून, शेखरला घेऊन एकदा आम याकडे आलात हणजे मग आ ही
येऊ.’’ – मी मु स ीपणा दाखवला.

सं याकाळी साडेसात या सुमारास मंगलेला शाळे जवळ पा न मला नवल वटलं.

‘‘तु ही आ ा इथं कशा?’’
‘‘शेखर घरी आला नाही अजून.’’
‘‘ हणजे?’’
‘‘ पला गेलाय वगाबरोबर.’’
‘‘असं ना? येईल एव ात. वगाचे मा तर असतील ना बरोबर?’’
‘‘आहेत ना.’’
‘‘हाि या, मग कसली काळजी करताय?’’
‘‘नाही हो, ए हाना यायला हवा होता.’’
‘‘अहो, पण आ खा वगच परतलेला नाही. चला आम या घरी बसा. येईल तो
एव ात. शाळे ची मोटर आम याच घरासमो न जाईल. र यात कती वेळ वाट
पाहात राहणार?’’
‘‘आता दहाच िमिनटं थांबणार आिण जाणार. मला थोडी खरे दी करायची आहे.
दुकानं बंद हाय या आत.’’
—काही वेळ आ ही तसेच उभे रािहलो. जरा वेळानं मंगला हणाली,
‘‘तु ही जा ना घरी. मा यासाठी तु ही का उगीच ताटकळता?’’
‘‘तु हाला असं इथं उभं क न जायला काहीतरी वाटतं.’’
‘‘तसं काही नाही. बरं मग, चला. मी आ ाच िनघते तुम याबरोबर.’’

मंगलेचे आिण आमचे योगच असे होते क , येक वेळी ती मला कं वा सौ.ला, अगदी
घाईगडबडीत असताना दसायची. ितला आम या घरी यायला कधी सवड झाली नाही
आिण अथातच आ ही पण आवजून कधी गेलो नाही. येक वेळी ितनं आ हाचं
आमं ण करावयाचं आिण आ ही यावर हणायचं, ‘‘अगोदर तु ही यायचं कबूल के लं
आहेत.’’
पण दोघांचेही एकमेकांकडे जा या-ये याचे योग जमत न हते. ब धा मंगला शाळे जवळ
भेटायची. भेट यावर बोलायचे िवषयही ठरलेल!े - ितनं शेखर या त ारी कं वा कौतुकं
सांगाय या आिण मी सुहास या! मुलांचे िवषय संपले क , एकमेकांचा िनरोप घेताना
ितनं मला ‘घरी या’ हणायचं आिण मी ितला!

एक दवस मला अचानक सुहासबरोबर मु या यापकांची िच ी आली. यांनी मला

भेटायला बोलावलं होतं. यांचं काय काम असावं याब ल अंदाज करता येत न हता.
मध या सु ी या सुमारास ९।। वाजता मी शाळे त गेलो.
‘‘या, बसा.’’ – मु या यापक बापटांनी माझं वागत के लं.
‘‘तुमची िच ी िमळाली.’’ खुच वर बसता बसता मी हणालो. सुहसचे वगिश क
ितथंच होते, बापटांकडे वळू न ते हणाले,
‘‘हे आप या या सुहासचे वडील. पाठांतराची चढाओढ...’’
‘‘हां हां. आलं ल ात.’’ नंतर मा याकडे वळत बापट हणाले.
‘‘आमची दर वष एक पाठांतराची चढाओढ असते. तुम या मुलाचं पाठांतर चांगलं
आहे. ते हा याचं नाव आ ही चढाओढीत दाखल क न घेत आहोत. यात जर तो
पिहला आला तर, शाळे तफ याला ब ीस िमळे ल. यािशवाय, ‘पटवधन ाईझ’
िमळे ल.’’
— ा बाबतीत मी काय करायला हवं होतं, ते मला समजत न हतं.
काहीतरी िवचारायचं हणून मी िवचारलं,
‘‘दोन बि सं आहेत?’’
‘‘शळे चं असतंच दर वष ; पण गे या वषापासून पटवधन नाव य गृह थांनी यां य
मुला या मृित ी यथ बि स सु के लंय.्ं ाच शाळे त होता तो.’’
‘‘होता? हणजे?’’
‘‘मग या वष च गेला िबचारा. मोटार अ◌ॅि सडटम ये. हा काय याचा फोटो
लावलाय्. पुवर चॅप.’’
मी फोटो पािहला आिण ताडकन् उभा रािहलो.
‘‘शेखर पटवधन? - हा मुलगा हयात नाही? काय सांगता?’’
‘‘इ स ए फॅ ट! तो आिण याची मावशी जात असता, कचा ध ा लागला. दोघांनाही.
मावशी थोड यात बचावली. मुलगा मा गेला.’’
‘‘इ पॉिसबल!’’
मी जवळजवळ ओरडलो व िखडक जवळ आलो. बाहेर मंगला उभी होती. बापटांना
क पना आली असावी. मा या मागे येऊन उभे राहात ते हणाले, ‘‘तीच याची
मावशी; डो यावर प रणाम झालेली! सारखी शाळे या आसपास असते. आप यामुळे
भाचा गेला, बिहणीचा िव ासघात के ला, ा िवचारानं वेडी झालीय!– सो यासारखी
पोर, पण पाहा अव था!’’
बिधरपणानं मी िवचारलं,
‘‘हे असं कती दवस चालणार?’’
‘‘कसं सांगायचं?... आता एव ात घंटा होईल. मुलं वगात जातील. वग सु होतील.
मी मग पाच िमिनटांनी जाऊन सांगतो, शेखर वगात बसलाय्... ती मग ‘थँ स’ हणते
आिण जाते.’’
‘‘आिण शाळा सुट यावर?’’
‘‘शेखर एव ात घरी गेला तुमची वाट पा न’ – असं सांगतो. के हा के हा इथं येऊन
या या अ यासाची चौकशी करते.’’
—तेव ात घंटा झाली.
मी सु होतो. वग सु
झाले. सांिघक आवाजात कोण या तरी वगात पाढेही सु झाले. पाच िमिनटांनी बापट
हरां ात गेल;े मंगलेला हणाले,
‘‘शेखर वगात बसाला आहे, काळजी क नका.’’
‘‘थँ स’’ – मंगला हसून हणाली आिण त ड वळवून झपाझपा चालू लागली.
खोलीत परतत बापट हणाले,
‘‘बसा. तु हाला का बोलावलं सांगतो...’’
 १०.
दशाभूल

‘एका मह व या कामासाठी दुपार या गाडीनं िनघून सं याकाळी मुंबईला येत

आहे. जेवायला घरीच राहीन. बाक सव सम भेटीत.’
—आपला िवसूकाका.
एव ाच मजकु राचं िवसुकाकांचं प आलं ते हा मी, अ पा आिण आई, िवसुकाकाचं
मह वाचं काम काय असावं, ा िवचारात चूर होऊन गेलो. येकानं िनरिनराळे तक
लढवले. आपण बरं आपलं काम बरं ा वृ ीचे िवसुकाका. तशाच वृ ीचे आमचे
अ पाही! ा समान धमामुले दोघांचा अ पावधीतच ेह जमला. ते दोघं िजवाभावाचे
ेही झाले. इतके , क यांनी मला मुलगाच मानायला सु वात के ली. घरी आले रे आले
क , दरवा यातूनच हाक घालायचे, ‘‘आमचा छोकरा कु ठाय्?’’
आई सांगायची, ‘‘सकाळपासून पोरगं अ यास करतंय! मान वर करत नाही अगदी!’’
‘‘जुंपा, जुंपा याला आ ापासूनच! वा यासारखं सुसाट पळायचं वय याचं, पण ठे वा
क डू न.’’
‘‘हो, सोडते याला वा यासारखा! चार-दोन लाखांची इ टेट ठे वा तरी नावावर! मुलगा
मुलगा करता ना याला?’’
‘‘अ पांनी एवढं कमावलंय क , मा या चार-दोन लाखांनी काय कात होणार?’’ ‘‘छान!
िवसुकाका तु हीच बोलताय का हे? मग मा कमाल झाली. पोटाथ माणसं आ ही,
काका! दोन वेळा हातात डाची वि थत गाठ पडली क , दवस साजरा झाला
समाजायचं. जसं कही तु हाला हे माहीतच नाही ना?’’ ‘‘विहनी, लाखाची बात सोडा;
पण दहा-पंधरा हजाराला मरण नाही ना?’’
‘‘िवसुकाका, तु ही कु णी परके नाहीत. तुम यापासून लपवायचं नाही काही. आिण
घरात असताना ‘नाही, नाही’ पण हणायचं नाही मला. पण तु हीच सांगा, एव ा
महागाईत, ापात काय जमवू शकणार आप यासारखी माणसं?’’
‘‘असंच आहे सगळीकडे, विहनी. जा यातले रडतात आिण सुपातले हसतात!...जाऊ दे.
तु हाला काळजी द ूचीच ना तुम या? घाब नका. मी याला मुलगा उगीच का
मानतो? संयोिगतेचं ल झालं क , बाक चं तुम या द ूचंच समजा...’’
ा कं वा अशा त हेचा संवाद िवसुकाका आले क हायचाच! संयोिगते या एका
पाशा ित र िवसुकाकांना कोणी न हतं. खाना, पीना आिण आहे या प रि थतीत
मजा करना अशी िवसुकाकांची वृ ी! पण बायको या िनधनानंतर ते साफ बदलले. घर
आिण काम ा ित र यांनी वत:ला जीवनच ठे वलं नाही. यांनी इकडंितकडं
जा याचं सोडू न दलं. नातेवाइकांचा मोठा गोतावळा असूनही ते सवाशी फटकू न
रािहले. िवसुकाकांचं हणणं असं क , यां या बायको या आजारपणात ितची देखभाल
करायला कु णी येऊ शकलं नाही हणून ती दगावली. राधाकाक या आजारपणात
माझी आई पण यां याकडे जाऊ शकली नाही. सग यांशी ा एका कारणासाठी
तोडू न वागणारे िवसुकाका, याच कारणाने आम यावर कसे काय खपा झाले नाहीत, हे
नवल होतं! पण ते घडलं होतं! यां या मनमोक या वाग यात फरक पडला होता.
मनात येईल ते ताडकन् - ितथ याितथं - प बोलायचं, बाक ठे वायची नाही आिण
पाठ वळ यावर कु चुकुचु करायचं नाही— ही यांची वृ ी. राधाकाकूं या िनधनानंतर
यां यातला मोकळे पणा लयाला गेला. हसरी वृ ी कोमेजली. कलंदर वृ ीचे िवसुकाका
धा तावले. यांनी हाय खा ली. ते माणसातून उठले. माणूस एकदा बाजूला पडला, क
पार उतरला. मग प व े पणाला ‘फटकळपणा’ हटला जातो. मोक या वृ ीला
‘वा ात’ ा िवशेषणाचा आहेर िमळतो. वहाराला चोख असले या माणसावर
‘िबलंदरपणाचा’ िश ा मारला जातो. थोड यात, उपजत असले या गुणांची शंका
घेतली जाते; सावळे पणाला ‘काळे पणा’ हटलं जातं?
िवसुकाका अशा त हे या अनुभवामुळे जा तच िबथरले. सु याबरोबर ओ याला साद
िमळतो, या माणं यांनी िम ांनाही दूर सारलं आिण तो जीव प ाशी याय या आतच
वान था म आिण सं यासा माची भाषा बोलू लागला. यां यातलं हे प रवतन
पा न आ हा सग यांनाच वाइट वाटायचं. सुमारे वषापूव ते एकदा आले असताना
अ पा यांना हणाले,
‘‘िवसू, तू कसा होतास आिण कसा झालास!’’
‘‘मी आहे तसाच आहे. तु ही तुमचे च मे बदललेत.’’
िवसुकाकांचा वभाव माहीत अस यामुळं यां या ा उ राचं नवल वाटलं नाही. आई
हणाली,
‘‘आ हालाही यात गोवता काय?’’
‘‘विहनी, यांना यांना मी बदललो असं वाटतं ते सगळे एकाच पं तले.’’
‘‘काका सांगतात ते खरं आहे. मी सांगतो, काका, तु ही अजून आहात तसेच आहात.’’
‘‘पाहा मुलगा कसा बोलतोय ते! वारसा हवाय ना?’’– काकांनी माझी िवके ट घेतली.
माझा चेहरा उतरला असावा. मा या पाठीव न हात फरवीत ते हणाले, ‘‘अरे , तू
असा चेहरा टाकू नकोस. तुला फु कट वारसा नाही िमळायचा. संयोिगतेल वषातून
दोनदा माहेरपणाला बोलवावी लागेल. ित याकडे पा न पुढं तु या बायकोनं जर नाक
उडवलं, तर भूत होऊन मनगुटीवर येऊन बसेन. जे काही क डु किमडु क आहे ते तुझं
आिण संयोिगतेचं आहे. ितची सगळी व था झा यावर उरलेलं तुझं... पण ही अट
आहे.’’
आिण यानंतर जवळ जवळ वषानं यांचं हे ोटक काड आलं होतं. ते ोटक काड पु हा
एकदा वाचत आई हणाली,
‘‘काय काम असेल बरं िवसुकाकांच?ं ’’
‘‘कदािचत् संयोिगतेचं ल ठरत असेल!’’ – अ पांनी िवचार के ला.
‘‘श य आहे.’’
‘‘पण मग आप याकडे काय काम िनघावं?’’ – मी िवचारलं.
‘‘कदािचत् पुढची बोलणी वगैरे करायला मदत हवी असेल.’’
‘‘हो, कं वा आप याच घरी बैठक घे याचा िवचार असेल.’’
‘‘असेल. तसंही असेल.’’

प ा माणे िवसुकाका वेळेवर आले. ा वेळेला मा मा या नावाचा पुकारा करीत ते

आले नाहीत. आ ही यांना जवळजवळ वषानं भेटत होतो. वषा या कालावधी या
मानानं मला ते जा त थकलेले वाटले. आणखीन िवर वाटले. हातपाय वगैरे धुऊन
झा यावर अ पांनी िवचारलं, ‘‘जेवण तयार आहे. आधी जेवायचं क काम पाहायचं?’’
िवसुकाका पटकन् हणाले, ‘‘आधी जेवण! काम फसकटलं तर, जेवणात मन राहणार
नाही!’’
ा उ राव नच यांचा वभाव कायम अस याचं यानात आलं. आ ही जेवायला
बसलो. पण ‘काम फ कटलं तर-’ ही शंका घासागिणक घोळत होती. असं काय काम
असावं, क जे फसकट याची धा ती वाटावी?
जेवणं चुपचाप झाली. अवांतर ग पा झा या, पण झा या हणून झा या. बाहेर या
खोलीत सुपारीची डबी ठे वायला दे याक रता आईनं जे हा हाक मारली ते हा ती हळू च
पुटपुटली, ‘द ा, काय काम असेल रे ?’– मी नुसतेच खांदे उडवले आिण बाहेर आलो. मी
दलेली सुपारी त डात टाक त िवसुकाका हणाले, ‘संयोिगतेचं ल ठरलं.’
मध या दरवाजातून आई हणाली, ‘ ांना मी अगदी हाच तक बोलून दाखवला.’
‘‘कु ठली मंडळी?’’ अ पांनी िवचारलं.
‘‘इथलीच आहेत. बापट आडनाव. मुलगा बी. कॉम. आहे. घरी सगळी आहेत.
मुलाला कायम नोकरी आहे. यांना मुलगी पसंत आहे.’’
‘‘छान, छान. अगदी उ म झालं. शेवट या जबाबदारीतून सुटलास.’’
‘‘अ ता पडेपयत सुटलो हणून सु कारा सोडता येणार नाही.’’
‘‘अरे , आता ल जम यासारखंच आहे मुलगी पसंत हणजे. आत तपशील
इकडेितकडे.’’
‘‘तपिशलातच ल ं मोडतात, बाबा! तुला सरळ सांगतो आत. मला ल खचासाठी दोन
हजार पये हवेत; आिण तेही तु याकडू न. पुढ या वष परत करीन.’’
—िवसुकाकांनी मागणी के ली आिण ते आम याकडे पाहात रािहले. मी जरा
कावराबावरा झालो. अ पाही अ व थ झाले. िवसुकाकाचं िनरी ण चालू होतं. आई
दरवा यातून आत गेली; जाता जाता ितनं मला खूण के ली. ताबडतोब आत जाणं ठीक
दसलं नसतं. मी तसाच बसून रािहलो. तेव ात आईनं हाक मा न हटलं, ‘‘पाणी
नंतर िपईन हणालास आिण तसाच उठलास.’’ – मग आत जावंच लागलं. मी आत
गे यावर आई कु जबुजली.
‘‘तू ितथं आहेस. हे आहेत सांब. पटकन् िवरघळतील.’’
‘‘हो, पण मी मधे काय बोलणार? लहान त डी..’’
‘‘तू आता लहान नाहीस. वहार पाहायला हवास.’’
तेव ात बाहेर बोलणं चालू झालं असं वाटू न आईनं िपटाळलं; पण दोघंही ग प होते.
एका णात वातावरण बदललं होतं. मोकळे पणात क दटपणा िमसळला.
अ व थपणाची पिहली छटा अ पां या चेह यावर पसरली आिण याच वेळेला
‘समजलो’ अशा अथाचा भाव िवसुकाकां या नजरे त दसला!
कमया एका वा याची अवघी! इत या सू म िनरी णावर ग प बसून िवसुकाका
िनघून जातील असं मला वाटलं. पण तसं घडलं नाही.
िवसुकाकांचा सहसा खाली न उतरणारा सूर खाली उतरला. यांचा पडलेला आवाज
ऐकू न मला वाईट वाटलं.
‘‘अ पा, दोन हजारच हवेत. तेही काही दवसांसाठी. सगळे परत करणार आहे.
यािशवाय इथली या ा संपवणार नाही.’’
‘‘िवसू, तू एकदम असली भाषा वाप नकोस. तू पैसे बुडवशील, पळू न जाशील,
अस या शंका तरी मला कधी िशवतील का? पण माझी प रि थती तुला...’’
‘‘िबलकु ल माहीत नाही. आपला ेह इत या दवसांचा; पण तुझा वसाय मला
पूण वानं माहीत नाही. मी माझी मािहती तुला कधी आपणहोऊन सांिगतली नाही.
तुझी कदािचत् तेवढी ऐपत नसेलही; पण मला आणखीन कु ठं त ड वगाडायचं नाही.
नातेवाईक पासरीभर आहेत, पैसा कु ठू नही उभा करता येईल. एवढे बडे लोक
प रचयाचे आहेत, श द टाकायचाच अवकाश आहे; पण मला ते करायचं नाही.
मोकळे पणा फ तुम या घरी वाटतो. ह फ तु हा मंडळ वर वाटतो. आपली
एव ा वषाची मै ी...’’
िवसुकाकांचा श द न् श द खरा होता. तरीही यांनी ‘एव ा वषाची मै ी’ वगैरे वगैरे
गो ना आवाहन ायला नको होतं––असं मला वाटू न गेलं.
स सि वेक बु ीला जाग आण याचा य करणं कं वा भावनेवर भर देऊन अ व थ
करणं ा गो ीची काय आव यकता होती?
पैशाचा वहार आिण मै ी भावना... ात तुलना कु न पेच टाक यात काय मतलब?
मग आ ही असं का हणू नये–ख या िम ानं प रि थती समजून असे पेच िनमाणच क
नयेत!
आमची प रि थती खरोखरच बेताची होती... या ना धावून धावून इतरांना
मदत करािवशी वाटते; पण प रि थती मा नसते, अशा नेहमीच कचा ात
सापडतात. यां याजवळ के वळ वत:ची अडचण िनभ यापुरती ‘ ी’ असते, यांनी
मा ‘मै ी सांभाळू , का पैसा सांभाळू ’ ा ं ात राहायचं!
िवसुकाकांनी नेमकं ाच मऊ जागेवर बोट ठे वलं होतं!
अ पा अ ािप ग प होते. होकार-नकारा या आंदोलनात ते होते. िवसुकाकांनी ा
िवषयाचं सूतोवाच प ात के लं असतं तर...तर एका िनणयासाठी मनाची तयारी क न
ठे वता आली असती; पण आता त डी परी ेला बस यासारखं झालं होतं. अशा वेळी
आप या अडचणी जरी ती आिण ख याखु या अस या, तरी माणसाला लेखणीचा
आधार जोरदार वाटतो.
िवसुकाकांनी परत सु वात के ली, ‘‘अ पा, ग धळात पडू नकोस. मला दोन हजार फु कट
नकोत. माझी योजना ऐक. कजतला माझी थोडी जमीन आहे. चांगली आहे. ती मी
द ू या नावानं क न देतो. ित या तारणावर मला एवढी र म दे. तसा माझा िवमाही
यायचा आहे; पण याला थोडी मुदत कमी पडते. यािशवाय इतर अडचणी आहेत.
आणखीन वषभरानं मी पैसे परत देऊ शके न. िव याचे पैसे येते तर, जिमनीचा करार
क न पैसा माग याचं कारण पडलं नसतं. जमीन मी अ रश: मातीमोलानं िवकतोय, तू
ाचा फायदा घे.’’
‘‘अरे , जमीन घेऊन मी काय क ? आ खी हयात मुंबईत गेली. द ूही इथंच थाियक
हायचा. या जिमनीकडं कोण पाहणार? ह ाची जमीन हणून ितचा उपभोग
यायचा तरी के हा?’’
पु हा चम का रक शांतता पसरली. अ पांना काही सुचेना.
काहीतरी बोलायचं हणून अ पांनी आईला हटलं,
‘‘ऐकलंस का ग? जागा यायची का आप याला?’’
आई पुढं आली पण काहीच बोलली नाही. पु हा सगळे ग प झाले. पाठीला चम का रक
ठकाणी खाज सुटावी, आपला हात पोहोचू नये आिण दुस याला बरोबर जागा सापडू
नये तशी अव था झाली.
‘‘जमीन कु ठं आहे?’’
‘‘आंबराई या मागे.’’
‘‘ टेशनपासून कती लांब आहे?’’
‘‘पंधरा-वीस िमिनटं लागतात.’’ – अ पा हळू हळू िवरघळत होते; पण ते िनणयालाही
येत न हते. िवसुकाकाही मािहती ायची हणून देत असावेत.
‘‘काय भाव आहे स या?’’
‘‘भाव बराच आहे. पण खरे दी या कं मतीपे ा व त िवकणार आहे.’’
‘‘िवसुकाका, तू एवढी झीज का सोसतोस? पैसाही घालवतोस आिण जमीनही
घालवतोस.’’
‘‘मग, काय क काय? आठ दवसांत पैसा कसा उभा क ? उतरवले या भावानं पण
दोन हजार जमवताना नाकात दम येतोय; ितथं सबंध कं मत कोण मोजणार? जाऊ दे.
काय हायचं असेल ते होईल. जिमनीचा तो एवढासा तुकडा हणजे मला फार मोठा
आधार वाटत होता.’’
बोलणी संपली अशा सुरात बोलत िवसुकाका उठले आिण अ पा एकदम हणाले,
‘‘बघू तु या जिमनीचा नकाशा!’’
‘‘मी आणला नाही आज. तू मदत करीत असलास तर असाच चाललो. उ ा सं याकाळी
 ाच वेळेला येतो सगळं घेऊन.’’

िवसुकाका गेले. एवढा वेळ आईनं संभाषणात भाग घेतला नाही. िवसुकाका गे यावर
ती बाहेर आली. पदरला हात पुसत हणाली,
‘‘पेच टाकू न गेले क नाही िवसुकाका!’’
‘‘ यात पेच कसला आलाय? पैसे दे याचं ठरवलं हणजे पेच सुटलाच.’’
अ पा हणाले.
‘‘ हणजे, जमीन घेणार तु ही?’’ – आईनं िवचारलं.
‘‘जिमनीचं पा ... यायची क नाही ते. याला स या पैसे हवेत. तेवढं पा या कसं
जमवायचं ते. तुमचा िवचार असेल तर जिमनीचाही िवचार करता येईल.’’
‘‘मग आपण घेऊच या जमीन.’’ —अगदीच पैसे तसे जायला नकोत ा धूतपणानं मी
हणालो; पण पाठोपाठ आई हणाली, ‘‘नको हं. यांची जमीन अिजबात नको. कु णी
पािहली आहे ती कशी आहे न् काय आहे!’’
‘‘जिमनीला काय पाहायचंय?’’ —अ पा.
‘‘अहो, हजार भानगडी असाय या या एव ाशा जिमनीमागं. नातेवाईकांचा
गोतावळा कती आहे ते तु हाला माहीतच आहे.’’
‘‘हो, पण तो सग यांपासून दूर आहे.’’
‘‘ ाच कु ठ यातरी कारणामुळं कशाव न िवकत नसतील ते?
िवसुकाकां यावर माझा िव ास नाही असं नाही. पण उ ा ह ा या घटके ला पैसे
िमळू शकले नाहीत तर, यां यामागे तगादा लावता येणार नाही. आपलेच पैसे आपण
मागणं हा गु हा ठरे ल आिण वाकडं येईल.’’
‘‘ हणजे ते हा मै ीतही बाधा येणार आिण पैसाही जाणार.’’ मी हणालो.
मला दुजोरा देत आई हणाली, ‘‘ यापे ा आता कडवटपणा आलेला परवडला.’’
सोडव या माणे आई हणाला, ‘‘सरळ सरळ जमत नाही हणून सांगावं.’’ हा माग
आईनं आडवळणानं सुचवला होता. एवढा झटपट िनणय अ पांना मा मानवत न हता.
अजून वहार क भावना, ा िबकट ं ात ते सापडले होते.
‘‘पा तर खरं उ ा जमीन कशी आहे ती. जमीन ही व तू अशी आहे क , िजची कं मत
नेहमी वाढतच असते. अगदीच काही पैसे वाया जातील असं नाही.’’
—तेव ात दारावर ‘टक् टक् ’ आवाज झाला. वा तिवक आ ा ा वेळेला आ हां
ितघांनाही कु णी येऊ नये, असं वाटत होतं. जरा कु ठं एका सम येवर िवचार करीत
होतो तर, कु णीतरी आलं होतं. पा ा या माणं ठरले या वेळेला, ठरवूनच जा याचा
िश ाचार पाळायला आमचे लोक के हा िशकणार, असं हणत मी दरवाजा उघडला.
बघतो तो आमचा मोहन कव.
‘‘या वक लसाहेब!’’ मी हसून वागत के लं.
‘‘ये बाबा. देवानं धाड या माणं आलास!’’ आई आतूनच हणाली.
‘‘उं ,ं तसं नाही. Think of the Devil and’’ माझं वा य पुरं हाय या आतच मोहननं
हात उगारला.
‘‘ये. इथं मा याशेजारी बस. तुला एक िवचारणार आहे. पूव एखा ा मंगल व तू या
खरे दी-िव साठी ा ण लागायचा, ह ली वक ल लागतो’’ ––
अ पा हणाले.
‘‘ हणजे अ पा, मी ा ण नाही क काय?’’
‘‘तसं नाही रे . गमतीखातर बोललो झालं.’’
‘‘सांगा!’’
‘‘आ ही एक जमीन िवकत घेत आहोत. यासाठी काय काय करावं लागतं ते माहीत
नाही.’’
‘‘जमीन कु ठं आहे?’’
‘‘कजतला.’’
‘‘पडीक आहे का बागायतीची आहे? क शेतीची?’’
‘‘ याची क पना नाही.’’
‘‘आधी ते बघावं लागेल. जमीन कु णाची आहे? खा ी या माणसाची आहे का?’’
‘‘आम या े ाची आहे.’’
‘‘टायटल ि लअर आहे ना?’’ – मोहननं िवचारलं.
‘‘ हणजे?’’
‘‘हाच तर मह वाचा मु ा. या जिमनीवर आणखीन कु णाचे लेम वगैरे नाहीत ना हे
पाहायचं असतं. आणखी कु ळाचे ह , भाऊबंदक हे सगळं बघावं लागतं. आिण तसं
काही नसेल तर, तशा कराराचं गाव या मामलेदाराचं स ट फके ट लागतं.’’
‘‘ब धा तसं काही नसावं. िवसुकाका सरळ माणूस आहे.’’ अ पांचा िम िव ास
बोलला.
‘‘अ पा, जिमनी या बाबतीत अंदाज नसावेत. नुसते तुमचे ेही सरळ वभावाचे असून
काय उपयोग? एखा ाला िन वळ खोडसाळपणा करायचा असला तर काय या!
जिमनी या आजकाल फार भानगडी वाढ या आहेत. फार कशाला, तुम या लॉट या
पलीकडे एखादी सावजिनक िवहीर असेल, तळं असेल आिण पाणी आण यासाठी
तुम या जिमनीतून पायवाट असेल तर, यावरसु ा पायवाटीचा-विहवाट हणून ह
असतो. खरे दीखत करताना ा सग य गो ी बघा ा लागतात.’’
‘‘िवसुकाका सांगतील पण तसं काही असेल तर!’’
‘‘अ पा, मै ी ती मै ी आिण वहार तो वहार! भावना आिण वहार ांची
ग लत क नका. वहार फसेल आिण कायम कु चंबणा होईल. तुमची मै ी िनकट
असेल तर, पैसे तसे उचलून ा; पण बुडाले हणून ा.’’
‘‘ हणजे?’’
‘‘तु ही पैशाची पुढं मागणी के लीत क , मै ीत बाधा येईल. यांनाही तीच धा ती वाटत
असावी हणून ते जिमनीचा तोडगा सुचवताहेत.’’– मोहन हणाला.
‘‘कोटाची पायरी न चढता आज वक ल पाहायला िमळतोय.’’ अ पा हसत हणाले.
‘‘मोहन अगदी मा या मनातलं बोलतोय.’’ आई म येच हणाली.
‘‘तुही वक ल हायची होतीस खरं हणजे. मोहनपे ा जा त ॅि टस चालली असती
हणजे...’’ अ पांनी आइवर ह ला चढवला. पुढं आ हा सग यांकडे नजर टाक त ते
हणाले, ‘‘एकं दरीत मी पैसे देऊ नयेत इकडे तुमचा कल दसतोय तर!’’
‘‘असं िबलकु ल नही. तु ही पैसे ा, जमीन या; पण यापूव याची कसून चौकशी
करा.’’ मोहन हणाला.
‘‘मोहन, िवसुकाका माझा िम आहे. अडचणीत आ यावर यानं मा याकडे धाव
घेतली. एवढे बारीकसारीक मी िवचा शकणार नाही.’’
‘‘मग यांनी पुढे के ले या कागदावर तु ही डोळे िमटू न सही कराल?’’
‘‘असंही नाही.’’ अ पा अ व थ होत हणाले.
‘‘मग असं करा. तुमचा स लागार ा ना यानं मी यांना हे सगळं िवचारतो. तुमची
संमती ा. नाही तरी करार करताना वक ल लागतोच. ते हा वक ल ा ना यानं
के लेली चौकशी अ वहाय होणार नाही आिण भावना दुखव याचाही उ वणार
नही.’’
‘‘हे ठीक झालं. असं करायला काहीच हरकत नाही.’’
...मोहनल मी िज यापयत पोचवायला गेलो. यानं मला िवचारलं, ‘‘अ पांना िम ाची
क व येत आहे. आईचा िवरोध आहे. तुझं वत:चं मत काय आहे?’’
‘‘थोडाफार मीही ग धळलोय. अ पांचं सबंध खडतर आयु य पािहलं आिण जे काही
यांनी जमवलं ते जमवतानाची ओढाताण आठवली हणजे वाटतं, ा भानगडीत पडू
नये. आिण िवसुकाकां याब लही वाइट वाटतं. पैशापायी संयोिगताचं ल मोडलं तर
काही अंशी आ ही जबाबदार आहोत, ही ख ख लागेल.’’
‘‘तुमची ओढाताण मी समजू शकतो. एक सामा य माणूस हणून मा याही मनाची
अशीच अव था होइल. माझीही झोप उडेल अशा वेळी. व कलीचा पेशा प कर यावर
माझं मला वाटतं–– हे भावना म मन काही वषानी िनढावेल. ट े टोणपे खाऊन
खडबडीत होईल. ही गो चांगली होईल का वाईट होईल...’’
‘‘ वसायदृ ा ते उ म होईल आिण मनोरचनेतही फरक होणार नाही. बाहेर तू
ख याचं खोटं क न पैसा काढशील; पण घरी मुलगा उ ा खोटं बोलला तर याला
दणकावशील. Education is what you use, Culture is what you are’’
‘‘आता तूही वक ल हो!’’- मोहन िजना उतरता उतरता हणाला.

अ पा नंतर ग प ग प होते. ा िवषयावर ते काही बोलले नाहीत. दुस या दवशी

सकाळी यांनी हाक मा न सांिगतलं.
‘‘हा चेक घे. दोन हजाराचा आहे. पैसे काढू न आण.’’
‘‘पैसे ायचं तु ही ठरवलंत?’’- आईनं िवचारलं.
‘‘दे याची वेळ आली तर र म तयार असावी.’’
‘‘मग आपण यांना चेकच देऊ या.’’
‘‘मोहन येऊ दे ना आधी! चचत काय ठरतं ते पा .’’– मी माझं मत सांिगतलं. एकदम
यावर अ पांनी मला िवचारलं, ‘‘मोहनला तू िम मानतोस का?’’
मी हणालो, ‘‘हो?’’
‘‘ कती?’’
‘‘खूप जवळचा.’’
‘‘मग यानं उ ा काही कारणा तव पैसे मािगतले तु याजवळ, तर तू काय करशील?’’
भीत भीत मी िवचारलं, ‘‘अगदी प सांगू का?’’
‘‘सांग.’’
‘‘तु ही रागवाल. ’’
‘‘िबलकु ल नाही.’’
‘‘मी याला पैसे देईन.’’
‘‘मग झालं तर!’’
‘‘पण अ पा, स या प रि थती िनराळी आहे. चार पैसे िमळवायला कं वा काही पैशांना
बुडवायला मला पुरेसा अवधी आहे. आता असा काही फटका खा याचं तुमचं वय नाही.
तु ही अ ािप क करीत आहात. अशा त हेचा अनुभव तु हाला आता िमळाला नाही
तरी चालणार आहे.’’
अ पांना माझी िवचारसरणी कतपत समजली कु णास ठाऊक.

पण मोहन आिण िवसुकाका आ यावर िनराळं च घडलं. मोहन आधीच येऊन बसला
होता. िवसुकाका आ यावर अ पांनी ओळख क न दली.
‘‘हे आमचे ेही, िवसुकाका. आिण हे आमचे लीगल अ◌ॅड हायझर, मोहन कव.’’
का, कसा, कु णास ठाऊक, िवसुकाकांचा चेहरा पार उतरला. कं ब ना पैसे देऊ शकत
नाही असं अ पांनी सांिगतलं असतं तर, एवढा उतरला नसता.
मोहनकडे टक लावून पाहात ते खाली बसले. काही ण भल याच िविच त हे या
शांततेत गेले. शेवटी मोहनने सु वात के ली.
‘‘जागेचा लॅन आणलात ना? पा या.’’
िवसुकाका णभर थांबून हणाले, ‘‘मी िवसरलो.’’
‘‘हरकत नाही. चतु:सीमा माहीत अस यास तर या सांगा. सात बाराचा उतारा ा.
अ◌ॅि मे ट क या आज. नंतर दोन वतमानप ांत नो टस द यावर पंधरा दवस
थांबावं लागेल. तेव ा वेळेत ा वहाराला कु णाची हरकत आली नाही हणजे
आपला माग मोकळा झाला.’’
‘‘पण...’’
‘‘तु हाला कु णाचं देणं नसेल; पण िन वळ एखा ाल खोडसाळपणाच करायचा असला
तर काय या? तुम या मागं ल ाची घाई आहे. काही भानगड उपि थत झालीच तर,
तुम या े ांनाच ास होणार; नाही...का?’’
‘‘मला र म आठ दवसांत उभी करायची होती हणून...’’
‘‘हो, पण जिमनी याबाबत हे सगळे सोप कार होणं आव यक आहेत.’’
मोहनकडे काहीसा ती कटा टाक त िवसुकाका हणाले, ‘‘मोहनराव, मला पुरतं तरी
बोलू ाल?’’ – नंतर अ पांकडे पाहात ते हणाले, ‘‘अ पा, मी पैशाची व था क न
आलो. तेच सांग यासाठी आलो होतो. तु ही सवानी एकदम ल ाल यायचंत. चांगलं
चार दवस राहायला आलं पािहजे. मोहनराव, तु हीही यायचंत! अ छा. िनघतो मी.’’
िवसुकाका एकदम उठलेच.
‘‘हे काय? जेवायला थांबताय ना?’’ आईनं िवचारलं.
‘‘आता सवड नाही. एकदा अ ता पड या क मोकळा झालो. मग रोज जेवायला
येईन.’’
आिण चहाचा कपही न घेता िवसुकाका िनघून गेल.े काहीच न बोलता मामला पर
बदलला. िवसुकाका गे याबरोबर मोहनचा चेहरा उतरला. तो पटकन् हणाला, ‘‘मी
यायला नको होतं.’’
‘‘छे छे, तुझा काय संबंध? तू कोण या भावनेनं आलास ते मी जाणतो. तुझं काही चुकलं
नाही. िवसुकाका जरासे िवि च आहेत.’’
‘‘अ पा, मी येणार आहे हे यांना न च माहीत न हतं. मग यांनी कागदप ं का आणू
नयेत? ते तर याच कामासाठी गावाला गेले होते!’’
‘‘ यांनी असं करायला नको होतं.’’ मी हणून गेलो.
‘‘मी कारण ओळखलंय. तु ही लगेच वक ल वगैरे आणून ठे वाल, ाची यांनी अपे ा
के ली न हती. तु ही ा टे स् याल असं यांना वाटलंच नसावं.’’ मोहननं तक के ला.
‘‘मग काय ते तसेच पैसे नेणार होते?’’- मी िवचारलं.
‘‘तसं काही नाही. यांची पैशाची व था झालीही असेल.’’
‘‘मग चेहरा उतरायचं कारण काय? ते िबथरलेत एवढं िनि त.’’
अ पा काही न बोलता उठले. कोटापाशी गेले. िखशातून पाक ट काढत यांनी
मोहनसमोर प ास पये टाकले; आिण हणाले,
‘‘तु या स याची फ !’’
‘‘कस या?’’– मोहन चमकू न उभा रािहला.
‘‘आ ा या. माझे दोन हजार वाचावेत हणून तू धावपळ के लीस. याची फ .’’
‘‘अ पा, भलतंच काहीतरी काय? मी काय फ या आशेनं इथं आलो, तुमचा माझा काही
संबंध नाही?’’
‘‘मोहन, भावना आिण वहार याची ग लत क नकोस. स याची फ घेणं ही झाली
वहाराची बाब; इथं भावनेचा सवाल नाही. स ला दला हणून तुला हे पैसे यावेच
लागतील.’’

यानंतर पंधरा दवसांनी िवसुकाकांचं आ हाचं प आिण िनमं णपि का आली.

अ पा अ ािप उदास होते. चम का रक वातावरण कायम होतं. प आिण पि का
पा न अ पा हणाले,
‘‘मला यायला श त वाटत नाही. तू एकटाच जा. माझी चौकशी के ली तर सांग, कृ ती
बरी नाही हणून.’’

संयोिगतेचं ल वि थत पार पडलं. िवसुकाकांचा मुलगा या ना यानं मी वावरलो

ितथं. यामुळे मा या सरबराईला कमी न हतं काही! ी. बापट, हणजेच माझे
मे हणे–हा गृह थ मला एकदम आवडू न गेला. िवसुकाका वत: जातीनं मला ‘हवं-नको’
पाहात होते. मला क येक वेळा लाज यासारखं होई. दहा वेळा मला वाटू न गेलं क ,
अ पांनी यायला हवं होतं. चार दवस मु ाम ठोकू न मी मुंबईला परतलो. बापटांना
दहा वेळा घरी ये याचा आ ह करायला िवसरलो नाही. एकदा तो आ ह पा न
िवसुकाका हणाले,
‘‘जावईबापू, आता इथून पुढं ांचं घर हेच तुमचं सासर. मी एकटा, कलंदर माणूस.
आज इथं तर उ ा ितथं. आता काही पाश रािहला नाही.’’
‘‘हे हो काय काका?’’– संयोिगता गिहवरली.
ितला थोपटीत िवसुकाका हणाले,
‘‘अग, हे काय वेड!े मी जातो काय कु ठे खरोखर? तुझं माहेरपण वि थत होतं क
नाही हे पाहायला येणारच मी!’
एकं दरीत दवस म त गेले ––
अ पा आिण आईही हे सिव तर ऐकू न खूष झाली.
आिण पंधराच दवसांनी िवल ण कार घडला. एक मोठा िलफाफा मा या नावावर
रिज टर पो ानं आला. ‘काय आहे बुवा?’ असं हणत मी प फोडलं. आतून आणखी
एक िलफाफा आिण लहान पाक ट बाहेर पडलं. दुसरं प बापटांचं आम या मे ह याचं
होतं. वरती ‘ ी’ न हती ते हाच पोटात धसकलं.
ि य द ा य,
ल ानंतर पिहलं प अशा मजकु राचं िलहावं लागतंय, हे महान दुदव आहे. ती.
िवसुकाकांना आठ दवसांपूव देवा ा झाली, हे िलिहताना अ यंत यातना होत
आहेत. तु हाला कळवायला िवलंब लागला ाची मा असावी. घडलेली घटना
एवढी जबरद त होती क , मन अजून बिधर झालेलं आहे. नेहमी या सा या गो ीचं
आकलन होऊ नये, एवढे आ ही सगळे गडबडलो. गैरसमज नसावा. आमची अव था
तु ही जाणाल.
कोण या तरी गो ीचा यांना ध ा बसला असावा. एकु ल या एका मुलीचंच ल
हणून ते जेमतेम उभे असावेत. तु ही गाडीत बसलात आिण यांना दयिवकाराचा
पिहला झटका आला. वाचतील—असं सारखं वाटत होतं. ते मा हणत होते–संपलं
सगळं हणून! जा त िलहवत नाही. य भेटू. तु हाला दे यासाठी काकांनी एक
पाक ट ठे वलं होतं. ते पाठवत आहे.
 तुमचा,
अनंत बापट
अ पांना मी ते प दलं. आतला दुसरा िलफाफा फोडला. यात जिमनीचे कागदप
होते. ितसरं लहान पाक ट मी फोडलं. िवसुकाकांचं मला आलेलं प होतं यात —
ि य द ा य,
सोबत या कागदप ाव न तु या ल ात येईलच क , कजतची माझी जमीन मी दोन
वषापूव च तु या नावावर क न ठे वली होती. यािशवाय मृ यूप ात याची न द
आहेच. ी. मोहन कव ांचा प रचय झाला ते हा, हे सगळे कागदप जवळ होते
मा या; पण तु याच जिमनीचे कागदप तुला काय दाखवायचे हणून ग प बसलो.
यािशवाय मला खा ी होती क , श दादाखल मला र म िमळू शके ल. याला
ावहा रक व प देऊन ितथं लगेच वक ल वगैरे आला असेल असं मला वाटलं
न हतं. असो. तुम या-आम यासार या म यमवग य, कु टुंबव सल माणसांची
अनेकदा दशाभूल होते. स हेतू आिण वहार ांची सांगड घालताना फसगत
होते.
संयोिगतेला आई-बाप...दो ही नाहीत. पण ितला माहेर आहे. खरं ना? अ पाला
सांभाळा. या यावर माझा राग नाही.
तुझा,
िवसुकाका
 ११.
िपऊन वीज मी, फु ले फु लिवली

आज कशातही ल न हतं! वा तिवक िच वृ ी बह न यावी अशा सव आवड या

गो ी सभोवती हात जोडू न उ या हो या. गाडीनं घेतलेला भरधाव वेग!- या वेगाचा
कै फ चढावा असा वेग. नेहमीच गूढ वाटणारी पावसाळी हवा. या ओ या हवेचा
कू मत गाजवणारा वास; क या ढगांमुळे आणखीनच िवराट वाटणारं आकाश, आिण
िहर ागार गािल या या पा भूमीवर वत: याच िव ात दंग झालेलं गुलमोहराचं
एखादंच दसणारं धावतं झाड!- यािशवाय हातात आवड या लेखकाचं पु तक!...
सगळं कसं जमून आलं होतं. सौ य, सौ य हणून जे िच नेहमी समोर उभं राहातं,
यातलं आ ा कहीही कमी न हतं. नाद होता, सुगंध होता, वेग होता, लय होती...
आिण तरीही मन बेचैन होतं. ा कशात रमत न हतं. आ वाद घे या या अव थेत
न हतं! ी-स दयानं मी एवढा घायाळ झालो न हतो कधी. सुंदर ीकडे न
पाह याइतका मी जसा सोवळा न हतो, तसाच के वळ याचाच िवचार कर याएवढा
पागलही न हतो; पण आज काही और होतं!... या अनेक बेभान कारणा या गो ी
आजुबाजूला हो या, या सग यांच िवसर पडावा इतक ती सुंदर होती. नजर फ न
फ न ित याकडे वळत होती. ितची माझी ओळख न हती; पण हातां या हालचाल नी
होणा या बांग ां या आवाजानं... याच एका ‘नादाची’ ओढ लागली होती. हा फ ट
ला चा डबाच काय, पण अवघं आसमंत ितनं ापून टाकलं होतं. मा यासकट सगळं
िव ित यापुढे ‘गहाण’ पडलं होतं. का यासाव या ढगांकडे पाहावं क ितचे ने
पाहावेत, पावसाळी गूढ हवा पाहावी का ितचं गूढ-अनािमक ि म व पाहावं,
िहर ागार शालू नेसले या जिमनीकडे पा न धुंद हावं का ित या शीतल वाटणा या
अि त वानं बेभान हावं?...छे! आज सगळी उ रं हरवली होती.
—नजरे ला एकच छंद जडावा, पण तो पुरव याचं वातं य नसावं, तसं घडत होतं.
एखा ानं हेवा करावा असा कथाकादंब यांतून शोभणार संग होता. फ ट लासचा
डबा आिण ड यात फ आ ही दोघं! पण हा एकांतच मला खायला उठला होता.
आणखीन एकाक वाटायला लावत होता. ड यात आणखी माणसं हवी होती हणजे
इतरांकडे बघ याचं िनिम करताना ित याकडे, ित या नकळत अनेकदा बघता आलं
असतं; पण आता मा या हालचाली ितला समजत हो या आिण मा यावर या
एकांताचं बंधन पडलं होतं.
—लोणाव याला चहा-टो टचा े मागवायचा माझा ठरलेला काय म. आज याचाही
िवसर पडला. एखा ानं ए हाना ितची ओळख काढू न दोघांसाठी चहा मागवला असता.
मी तसाच बसून रािहलो.

लोणावला गेलं आिण चहाचा े घेऊन वेटर आला. ेम ये दोन कप पा न मी मनात

हटलं, ब धा कोणीतरी ित या ओळखीचं येणार असेल. ितनं चहा कार यासाठी कप
तयार के ले; आिण हातात साखरे चं भांडं घेऊन ितनं मला िवचारलं,
‘‘तु हाला साखर कती लागते?’’
—मी सटपटलोच. काय बोलावं कळे चना. चाचरत मी हणालो,
‘‘अहो पण...’’
‘‘आपण नंतर यावर चचा कारणारच आहोत. ा अशा हवेत चहा कसा गरम हवा.
ते हा साखर कती ते सांगा; मग बोलूच अवांतर!’’
‘‘दीड चमचा पुरे.’’
‘‘चला, आपली एक आवड तर जुळली.’’
—ितनं चहाचा कप हातात देइपयत मी बराचसा सावरलो होतो. मी चहाचा वीकार
के यावर ती हणाली,
‘‘आता बोलूया. मी चहा कशाला मागवला हा तुमचा पिहला असणार—’’
मी मान हलवताच ती त परतेनं हणाली,
‘‘हा फार ावहा रक आिण ा छानदार हवेत फार आहे, ते हा आपण ा
ाला ऑ शन् देऊ. कारण मा याआधी तु ही चहा मागवला असतात तर, तो न
एक ासाठी मागवला नसतात.’’
—इत या मोकळे पणी बोलणा या पुढे आपण राखून बोलणं हा गु हा. ठरला
असता. मी हणालो,
‘‘तु हाला ावा असं हजार वेळा वाटलं, पण जे धाडस तु ही क न मोक या झालात
ते मा याकडू न झालं नसतं. कारण... ’’
‘‘माझं हे अलौ कक स दय!’’ – ती पटकन् हणाली.
‘‘तु ही मला िन र के लंत.’’ - मी हणालो.
‘‘मला मा या स दयाचा गव नाही, पण जाणीव आहे. कधी कधी ा स दयाचा राग
येतो. या देणगीमुळे माणसं चमकावीत, बुजावीत, ती कसली देणगी? ा स दयमुळं
लोकांना माझी भीती वाटली तर काय उपयोग? तु ही घाबरलात क नाही?’’
‘‘तुमचे सगळे अंदाज खरे आहेत. तु ही माझा अपमान के लात तर काय या...असंच
मनात आलं आिण ते फारसं चुक चं होतं, असं मला वाटत नाही.’’
‘‘चूक नाही. पण माझे िवचार ा बाबतीत फार िनराळे आहेत. अशी धा ती फ सुंदर
ि यां या बाबतीत वाटते असं नाही तर, कलावंत, लेखक, कवी, मो ा पदापयत
पोहोचले या कु ठ याही माणसाची वाटते.’’
‘‘खरं आहे, अगदी खरं आहे.’’
‘‘पण मला िनराळं हणायचं आहे. तुमची भीती िनराधार न हती; पण असं या
कडू न घडतं, या कलाकराकडू न घडतं, याची कला कु ठं तरी कमी आहे,
डगाळलेली आहे असं मी मनाते. तीच बाब स दयाची! जे खरं स दय आहे, ितथं
गौण वाची भावनाच नसते इतरांब ल; हणजे असू नये. तेच कले या ांतांतही लागू
आहे.’’
– मी मं मु ध झालो होतो. ित या स दयाने तर झालोच होतो; पण आता िवचार
ऐकू नही. ती मला जा त सुंदर दसायला लागली.
‘‘तुमचे िवचार थोर आहेत.’’– मी भारावून हणालो.
‘‘ते तु ही ठरवा, मला ामािणकपणे जे वाटतं ते आिण इतर जे अनुभवास येतं
याव न सांगते, माझी अशी ा आहे क जे सुंदर आहे, िजथं कला आहे, िजथं श
आहे...ितथं य परमे री अंश असतो. कं वा िजथं परमे री अंश असतो ितथंच खरी
कला, खरं स दय असतं. िजथं समोरचा माणूस आप यापे ा िनराळा आहे अशी भावना
आहे, ितथं काहीतरी कमी आहे. परमे री अंश असलेली कोणतीही उ म असूच
शकत नाही. खरं ना?’’ ‘‘अगदी खरं . पण असा िवचार कती थोडी माणसं करतात? -
कती थोडी हण यापे ा, कोणी नाहीतच असं हणायला हवं.’’
‘‘तशी प रि थती आहे खरी. पण
याचा दोष आपण आप याकडे का यायचा?-कोण याही गुणानं मो ा झाले या
माणसाकडू न अपमान झालाच तर, तो कलावंत ख य अथानं मोठा नाही असं हणावं
आिण ग प राहावं. या याशी बोलावंसं वाटावं ात अपराध नाही. स दयाकडे,
कलेकडे, ानकडे, गुणाकडे, अलौ कक वाकडे ओढ वाटणं हा स जधम आहे.’’
‘‘तुमचा श द न् श द मला पटतोय. पण तरीदेखील मी आपणहोऊन कु णाशी बोलू
शके न असं वाटत नाही. तुम याशी बोलावं, प रचय हावा असं वाटू न गेल;ं पण
मा याकडू न सु वात होणं श य न हतं.’’
—मी ांजळपणे सांगून टाकलं. एव ा ग पागो ी झा यावर वर िमळायला काय
वेळ? सभोवताल या वातावरणाला आणखीनच अथ आला. आता तर यून कशातच
न हतं. हरवलेली मन:ि थतीही सापडली. वासातला शेवटचा ट पा कसा संपला, हेही
मला कळलं नाही...
बोरीबंदरला गाडी उभी रािहली. लोक भरभरा वसाया या ओढीने टेशनाबाहेर पडू
लागले. अगोदर मी उतरलो. पाठोपाठ ती उतरली. ती खाली उतरायचाच अवकाश,
समो न एक बाबदार गृह थ सामोरा आला. ित या हातातली बॅग घेत यानं
िवचारलं,
‘‘मंज,ू कसा काय झाला वास?’’
‘‘उ म.’’
‘‘तुझा वास कं टाळवाणा कधीच होता नाही हणा.’’
‘‘तुमची ओळख क न देत.े ’’
‘‘मला वाटलंच, हटलं ेही कसा काय जोडला नाहीस वासात?’’— तो मनमोकळं
हसून हणाला आ ही एकमेकाना अभािवतपणे अिभवादन के लं.
‘‘हे माझे िम टर, अिवनाश. आिण ांनी आ ा हाक मारली ते हा माझं नव तु हाला
समजलं असेलच.’’
‘‘छान! हणजे नावाची मािहती वगैरे क न न देताच तू तीन तास ांचं डोकं उठवलंस
वाटतं!’’
‘‘छे छे, तसं नाही. आजचा वास संपू नये असंच शेवटपयत वाटत होतं.’’
मी अभािवतपणे बोलून गेलो आिण मग संकोचलो; पण ावर अिवनाश चटकन्
हणाले,
‘‘परमे रानं तुमची ाथना ऐकली नाही ते बरं झालं, कारण मला गाडीची वाट पाहत
कायम इथं थाबावं लागलं असतं!’’
आ ही सव हसलो.
‘‘बरं , आता िनघू या?’’
‘‘िनघू या.’’
‘‘ ांना आपला प ा वगैरे दलास क नाही? नाव सांिगतलं न हतंस तसाच प ाही
सांिगतला नसशील.’’—असं हणत अिवनाशनी िखशातून काड काढू न दलं. दोघांनीही
घरी ये याचा आ ह करीत िनरोप घेतला.

मंजू या स दयाचा आिण िवचारांचा जबरद त पगडा मा या मनावर बसला होता.

तीन-चार दवस बेचैनीत गेल.े पण ह बेचैनीत मजा होती. यातून दोन-तीन तास ती
मा याशी फार चांगलं बोलली होती. यात पु कळसं त व ान होतं; पण ते मंजूसार या
स दयसंप ीनं मांडलेलं त व ान होतं. ितला लाभलेला साथीदारही के वळ
ित यासाठीच राखून ठे वला होता.
‘अनु प, अनु प’— ाची जी काही ा या असेल ती य पहायची असेल तर
अिवनाश-मंिजरीला पहावं!
असं होतं तरी, मी पु हा यांना भेटायला गेलो नाही. जा याची इ छा असून गेलो नाही.
ाचं कारण, कु ठं तरी माझी मला भीती होती. मी उ कं ठे नं भेटायला जाइन आिण मला
कु णी भेटणार नाही असंच सारखं वाटायचं.
यां या मागं जावं या लाभू नयेत असाच कै कदा योग असतो हे एक आिण
एक कडे असं वाटयाचं क , असेलच योग तर पु हा ती दोघं भेट यािशवाय राहणार
नाहीत.
आिण तशी ती भेटलीच—अकि पतपणे.
सराफा या दुकानात गाठ पडली. माझा एक िम ितथं से समन हणून काम करतो.
या बाजूनं मी कधी गेलोच तर दुकानात डोकावतो. या दवशी सहज पाहातो तो ती
दोघं. यांना पा न मला जसा आनंद झाला तेवढाच यांनाही झाला.
‘‘तु ही आला नाहीत आम या घरी?––’’ अिवनाशनी िवचारलं.
‘‘ये य या िवचारत होतोच.’’
‘‘न यायचं, आशीवाद नको नुसत.’’ मंजू हणाली.
‘‘न येतो.’’
— यांची खरे दी आटोपली असावी. अिवनाश हणाले,
‘‘जरा लौकर जा या य गडबडीत आहे, नाहीतर आ ाच तु हाला नेलं असतं.’’
‘‘पण मी दोन-चर दवसांत न येतो.’’
—दोघांनी माझा िनरोप घेतला. बराच वेळ मी हरव यासारखा बाहेरच पाहत होतो.
िम ानं पाठीवर थाप मारीत मला भानावर आणलं.
‘ ा दोघांची आिण तुझी कशी काय ओळख?’’
‘‘गाडीतली. इथं नेहमी येतात का?’’
‘‘ब दा.’’
‘‘खूप बडी आहेत का रे ?’’
‘‘बडी आहेतच; पण याहीपे ा यांना दांडगी हौस आहे. ख याखु या अथानं ती आयु य
जगताहेत.’’
‘‘हे खरं आहे मा . दोघं कशी जॉली आहेत.’’
‘‘ यांची अशी वृ ी आहे हणूनच ती सुखात आहेत. नाहीतर अशा प रि थतीत
काळजीनं खंगून आधीच हायचं कहीतरी.’’
‘‘ हणजे? ...काय हणतोस तू? ...कु णाब ल?’’
‘‘तुला माहीत नाही?’’
‘‘काय?’’
‘‘ या बाईला कॅ सर झालाय.’’
‘‘स ा, काय सांगतोस? खरं ?’’
‘‘होय, गो जुनी आहे. या दोघांना माहीत आहे ती. हणूनच खाना...पीना...मजा
करना एव ाच उ ेशानं, दोघं रािहलेलं आयु य घालवताहेत.’’

सगळे काय म र क न मी सदाचा िनरोप घेऊन सरळ घरी परतलो. या बातमीचा

मा या मनावर वाजवीपे ा जा त प रणाम झाला. कशात गोडी वाटू नये, जीवन
नीरस वाटावं एवढे यांचे माझे िनकट संबंध न हते. फार दवसांचा सहवास न हता.
मंिजरी या स दयानं मी झपाटलो होतो, तरी ित या स दयाची लालसा मनात िनमाण
झाली न हती एवढं िनि त!...एका चांग या जोड याशी प रचय झाला, ाचाच मोठा
आनंद होता. ते समाधान आिण तो आनंद कती मोठा होता, ाची क पना आता ती
बातमी ऐक यावर येत रािहली.
आिण मग मनाची अव था मोठी िबकट झाली. यां या घरी न ये याचं कबूल
क नही माझी उमेदच गेली. वाटायला लागलं, कशाला उगीच घरोबा
वाढवायचा?...िजतका घरोबा वाढेल, िततका नंतर दाह होइल िजवाचा.
यापे ा अंतर बरं !...
मी एवढा िनरवािनरवीचा िवचार का करीत होतो? मंिजरीचा कॅ सर फार मो ा
माणावर नसेल, याचं व प अगदी सौ य असेल, ितला धोक तर नाहीच नाही
एव ात, असा िवचार का येत न हता हे कळत न हतं. ित या आयु याची अखेर अगदी
दहापंधरा दवसांवर आ या माणे मी उदास झालो होतो.
के हा के हा ा या अगदी उलट वाटायचं. वाटायचं, इत या चांग या माणसां या
मै ीचा ज तीत जा त सहवास लुटावा. जा तीत जा त ण यां यबरोबर घालवावेत.
आजचा दवस हा आजचाच. मना या ा उभारीत मी जायला िस हायचा, पण ही
उमेद टकायचीच नाही. वाटायचं, ही बतमी समज यावर आपण मंिजरीसमोर कसं
उभं रहायचं? जणू ितला कॅ सर झाला ात माझाच कही अपराध होता. मृ यु अटळ
ात शंकाच नाही. पण यातही आपण आता थो ाच दवसांचे सोबती आहोत ाची
क पना येणं हणजे, काय भयंकर क पना असेल!... वत: मंजूला जे काही वाटत असेल
याचं न काय व प असेल? आिण ित याबरोबर हंडता... फरताना अिवनाशना
काय वाटत असेल? ...ते कतीही नाचत-बागडत असले तरी...हे सारं आता काही
दवसांचंच रािहलंय् ही जाणीव यांना सात यानं टोचत नसेल का?... —छे छे चं ावर
के वढा हा डाग?
उलटसुलट कोण याही दशेनं िवचार क नही, शेवटी मी या तस याच भयानक
िवचारांशी जाऊन पोचायचा. पण या दोघांना भेटून खराखुरा कार िवचार याचं
धाडस करायला मा मी तयार न हतो.

आिण अशाच मन:ि थतीत दोघं भेटली. अगदी समो नच आली. तीच दोघांची
टवटवीत चया, हसरे चेहरे , िवजयी हावभाव! मा याच पोटात कु ठं तरी ख ा पडला.
‘‘कु णीकडे?...’’ मी िवचारलं.
‘‘जरा डॉ टरकडे आलो होतो.’’ – अिवनाश हणाले.
मला अ ान पांघ न िवचारवंच लागलं, ‘‘डॉ टरकडे?...आिण ते कु णासाठी?’’
‘‘बाईसाहेबांसाठी. मधून मधून यांना जावंसं वाटतं, जनरल चेकअ साठी.’’
‘‘काय होतंय्?’’ - घशात कोरड पडली. वाटलं, ा मा या ाचं िनराळं उ र यावं.
ास उभा रािहला.
‘‘आम या मंजूला कॅ सर झालाय्.’’
मी दोघांकडे पाहत रािहलो. हसत हसत मंजूनं िवचारलं, ‘‘खरं वाटत नाही
न?...कु णाचा पटकन् िव ासच बसत नाही.’’
मी ग प होतो.
‘‘आज आता चला आम या घरी.’’ अिवनाश हणाले. याच वेळी मंजूनं टॅ सीला हात
के ला.
टॅ सीत मी मोजकं च बोललो. ती दोघं बोलत होती. मला बोलका कार याचा य
करीत होती. यामुळे कळत नकळत माझं दडपण कमी होत होतं. पु हा वाटायला
लागलं, एव ा जॉली बाईला अशी ाधी जडायची नाही. शा एवढं पुढे गेलंय् पण
याचे अंदाजही चुकतातच.
यांचं घर पा न मन आणखीन हलकं झालं. ‘वा वा, बे ट!’...त डू न सहज श द गेले.
आ हाला बसायला सांगून मंजू आत गेली. खोलीतला कोपरा न् कोपरा मी यहाळत
होतो. कला मकतेनं सजवले या या खोलीतली कु ठलीही गो िनसटू नये, ा
सावधिगरीनं आिण कौतुकानं मी िनरी ण करीत होतो.
पण हे िनरी ण चालू असतानाच परत फटकारा बसला तो याच िवचाराचा!...ही
सजावट अशीच राहणार, फ मंिजरी इथं नसणार!
बघता बघता माझा चेहरा उतरला. मा या हालचाल कडे अिवनाशचं नुसतंच बरीक
ल न हतं, तर मा या मनो ापाराची यांना क पनाही आली असावी.
‘‘तु हाला आम या मंजूची काळजी वाटते ना?’’
‘‘हो.’’ – आढेवेढे न घेता मी सांगून टाकलं. ‘‘काही गंभीर आहे का?’’ –
मीच िवचारलं.
‘‘स या नाही; पण शेवटी तो कॅ सरच.’’ अिवनाश हणाले. यां या आवजाव न
यांची भावना प कशी होती, ाचा उलगडा झाला नाही. मी आणखीन कही
िवचारणार तेव ात मंिजरी बाहेर आली.
‘‘अरे , बसा ना, उभे काय! पंखा लावला नाहीत?’’
– मी बसलो. समोरच ती दोघं बसली.
‘‘आज आ ही तु हांला पकडवॉरं ट काढू न आणलं ते मु ाम. उ ा अिवनाश गावाला
जाणार आहेत, ऑ फससाठी फरतीवर! मिहना-दीड मिहना मग ते इथं नाहीत. मीही
मग सगळीकडे हंडत बसते. तु ही आला असतात तर भेट झालीच असती असं नाही.’’
– मंिजरी हणाली.
‘‘तु ही आज इथंच जेवायचं. आपण म तपैक बुि बळ खेळू. तु ही खेळता ना?’’
‘‘खेळतो; पण तरबेज नाही.’’
‘‘मग छानच. आ हा दोघां याकडू न एके क गेम खा. मंजू या हातचं म त जेव. परवाच
भीमसेनची एक टेपरे कॉड आणलीय. यािशवाय िबि म ला या लाँग लेइग आहेत.
मजा क .’’

चार-पाच तास या दोघां या सहवासात घालव यावर मी जे हा घरी परतलो, ते हा

माझी मन:ि थती न कशी होती ाचा मलाही प ा लागला न हता. मा या चार-
पाच तासां या वा त ात या तीन खो यां या वा तूत सगळं मंगल होतं. नैर यल,
दु:खाला, उपे ेला ितथं थारा न हता. होतं ते के वळ समाधान, अपार आनंद आिण तृ ी!
असुखी होतं ते माझं मन. र रीनं ापलं होतं ते माझं अंत:करण! या दोघां या
बोल या-चाल यात, हालचालीत कु ठं ही खेद न हता, वेदना न हती, जड व न हतं!
माझा मा घरी आ यावरही हाच िवचार चालला होता, क कु ठं तरी, वसायात मन
सतत रमव याचा तर यांचा हा य नसेल? ा नात िलिहलेलं वैफ य
िवसर यासाठी तर ही धडपड नसेल?
पा या या भोव यात सापड या माणे मी ितथ या ितथेच फरत होतो आिण तसाच
पा यात खोल...खोल जात होतो! मंिजरीचा आजार कतपत गंभीर आहे, स या ीटमट
कु णाची आहे, डॉ टर काय हणतात, ा गो ची मला तपशीलवार मािहती हवी
होती. आिण या िवषयावर दोघं बोलत न हती. जणू मंजूला तसं काही झालंच न हतं.
माझं मा हे सव समज यािशवाय समाधान होणारच न हतं. एके दवशी सं याकाळी
माझी पावलं आपोआप मंिजरी या घराकडे वळली. ितला झाले या धीची चचा
ित याबरोबर करणं बरोबर न हतं; पण ती जर बोललीच तर खूप मोकळे पणी बोलेल,
ाची मला खा ी होती.

मंिजरी घरातच होती. फु ल मु न े ं ितनं माझं वागत के लं.

‘‘खूप दवसांनी आलात.’’
‘‘भेटाल क नाही याची शंका होती.’’
‘‘ह ली नाही जात बाहेर.’’ – ती हणाली. मी लगेच ित याकडे िनरखून पािहलं. पण
नाही, नैरा याचा ितथं लवलेश न हता. शेजारीच औषधां या बाट या दसत हो या.
ितकडे पाहात मी िवचारलं,
‘‘ही तुमची ीटमट दसतेय.’’
‘‘आमचीच.’’
‘‘कोणते डॉ टर?’’
‘‘देसाई.’’
‘‘ए झॅ टली काय हणतात?’’
‘‘डॉ टर लोकांची जी नेहमीची ठरवलेली भाषा असते तेच हणतात. यायचं कारण
नाही...’’ असं हणतानाच ती हसली.
ती अगदी मोकळं , व छ, हसत होती आिण मला ते हसणंच बघवत न हतं. इतक ती
िनभय कशी हेच मला कळत न हतं. काही घडलं क माझा चेहरा पडतो आिण तो
इतरांना सहज समजतो. आ ाही तसं झालं असावं. माझा चेहरा याहाळीत ती
हणाली,
‘‘अिवनाश हणतात ते अगदी खरं आहे. तु ही पटकन् न हस् होता; आिण ते लपून
राहत नाही. माणसानं असं रा नये. मा याकडे पहा, मी कशी आहे!’’
‘‘मला तुमचंच फार कौतुक वाटतं. हे तु हाला कसं साधतं?’’
‘‘काय?’’
‘‘ प िवचा ?’’
‘‘बेलाशक.’’
‘‘तु हाला कॅ सर झालाय् ाची तु हाला भीती नाही वाटली कधी?’’
‘‘कधीच नाही; कारण मला मृ यूची कधीच धा ती वाटत नाही.’’
‘‘कसं पण...’’
मला मधेच थांबवीत ती हणाली, ‘‘श य झालं...असंच ना? याचं कारण एकच क
माझी जीवनावर अितशय ा आहे. मला जगायची अपार हौस आहे.’’
‘‘तु ही को ात बोलताहात.’’
मंजू एकाएक गंभीर झाली. ती फार मो ा िवचारात पड यासारखी झाली. ित या
का याभोर डो यांत िनराळी चमक दसायला लागली. ितचं सरळ नाक जा त
धारदार वाटू लागलं. मूळचे पातळ ओठ ितनं एकमेकांवर घ दाबून धर यानं जा त
लाल झाले. ित या गो या गो या चेह यावर णभर तेज आ यासारखं वाटलं. काही
ण असेच फु ल यासारखे गेल.े नंतर ती ित या नेहमी या वृ ीला आली. णमा का
होईना, एखा ा तपि वनीनं समाधी लाव यासारखं मला वाटलं.
‘‘मी को ात बोलले असं का हणता तु ही?’’
‘‘मग काय हणू? ... जीवनावर, जग यावर भ असणा या माणसाला मृ यूची भीती
नाही हे कसं श य आहे?’’
‘‘श य आहे. जो जीवन समजून घेत घेत जगलाय्, याला जीवनाइतकाच मृ यु लोभस
वाटतो. मा यापुरतं मला जीवन समजलंय् असं न वाटतं. आ ापयत जीवनात जे जे
ण आले ते मी पारखत पारखत वीकारीत होते. यामुळे जीवनातला येक ण मी
मनापासून जगले आहे. एव ा वषा या मा या ा भूतकाळात प ा ापाचा एक ण
नाही. हणूनच मी ही अशी िनभय आहे.’’
‘‘तु ही िनभय आहांत ात वाद नाही.’’
‘‘ही िनभयता िमळवायची असते. माणूस ज मभर सुखामागं, ऐ यामागं धाव धाव
धावतो; पण ा धडपडीत तो सुखी नसतो; आिण धडपड यश वी ठ न, हवी ती व तू
िमळा यावरही तो सुखी नसतो. ाचं कारण तो िनभयता िशकत नाही. नेहमी
माणसाला कशाची ना कशाची सात यानं धा ती वाटत राहाते. मी आधी वत: िनभय
हायला िशकले. िनभयता िशक यावर मी आपोआप आनंदी झाले, सुखी झाले. माझी
अशी वृ ी नसती तर, तुमची माझी ओळखच नसती झाली. फ ट लास या ड यात
एका अनोळखी पु षाबरोबर वास करायचा, हे मला एर ही साधलं नसतं आिण
हणूनच आप यातला अनोळखीपणा दूर के यावर भीती कु ठं रािहली?’’
‘‘ कती लाखातलं बोललात!’’ — मी भारावून हणालो. मला वाटू लागलं, िहनं बोलत
राहावं. मी मधे अडथळा आणू नये. आता मला ती समजणार आहे. मी ित याकडे
पराजय कबूल के ले या नजरे नं पािहलं. ती पुढं हणाली, ‘‘तु हाला क पना यावी
हणून उदाहरण दलं. हीच बाब आजवर या येक गो ीत होत गेली आिण हणूनच
जीवनातली येक गो मला न ानं समजली. माणसं, बायका, मुलं, मुली, झाडं,
न ा, ड गर, समु , आकाश, िनसग...सगळी सगळी मा या नजरे तून पार बदलली.
आकाशाकडे सगळे च पहातात. पण य थासारखे पाहतात; हणून जरा आकाश भ न
आलं, िवजेचा लोळ कोसळताना दसला, क माणसं पळतात. आकाशाकडे पाहायचं ते
आकाश होऊन पहावं. हणजे ते जवळचं वाटतं. ‘िवराट’ ा श दाचा अथ ते हा
समजतो. ‘अमयाद’ श द पारखायचा असेल तर, समु पहावा. ‘िविवधता’ श द
समजून यायचा असेल तर ‘माणूस’ पहावा. पण तोही कसा...तर आतून आतून पहावा.
मग माणसांची भीती उरत नाही. अगदी हलकटातला हलकट माणूसदेखील मला तो
‘हलकट’ हणून आवडतो. जीवनावर, जगावर, जग यावर, असं ेम के लं हणजे सगळं
िनभय होतं. उपमा ावयाची झाली तर मी िवजेचीच उपमा देईन. पृ वीची ओढ
िनमाण झाली रे झाली, क ती आकाशाचा याग करते. पृ वीवर दगड होऊन पडते;
पण पड यापासून वत:ला सावरत नाही आिण तेजाचाही याग करीत नाही. ेम
करताना माणसानंही असं तुटून ेम करावं. डोळे गेले तरी चालेल, पण नजर शाबूत
हवी. वर नाही सापडला तर नाही, पण ‘नाद’ िवसरणार नाही. पाय थकले तरी
बेह र, पण ‘गती’ची ओढ टकवून धरीन... ही भूक कायम असली क झालं. मा या
आयु यात मी एवढंच सांभाळलं. माझी भूक मी नेहमी िजवंत ठे वली आिण िनभयतेनं
ती पुरी करीत रािहले. अशी मी येक ण वेडीिपशी होत जगले हणूनच मला
मृ यूची...’’
— पु हा ती ितथंच आली. मा या अंगावर थरा न काटा आला; अभािवतपणे ितचा
हात पकडीत, घ दाबीत मी हणालो,
‘‘नको, तेवढाच िवषय नको. तु ही अशाच बोलत रहा. मी ऐकत राहातो.’’
‘‘एवढे तु ही िभता का पण मृ यूला?’’
‘‘जग यावर एवढी भ असून तु ही का नाही भीत?’’
‘‘कारण, माझी परमे रावर अपार भ आहे. यानं िनमाण के लेली सृ ी पहा. ितथं
सगळं अमाप आहे, िवराट आहे, चंड आहे. इथं लहान काही नाहीच. एक माणूस पहा.
के वढी िवराट िन मती माणूस हणजे! पवतराशी जेव ा चंड, समु जेवढा अमयाद
वन ी जेवढी गूढ, तसाच माणूस... येक माणूस... चंड, अमयाद आिण गूढही.
माणसाला बहाल के लेली पंच यं हीच ाची सा . नजरे ची दुिनया, नादाची दुिनया
आिण पशाची दुिनया...सगळं िवराट. आिण हणूनच नेहमी वाटतं क , या
परमे रानं जीवन एवढं िवराट के लं, तो या िवराट जीवनाचा शेवट, जीवनापे ा
लहान असले या गो ीनं करणार नाही.’’
‘‘ हणजे माझी ा आहे, क परमे रानं िनमाण के लेला मृ यु हा जीवनापे ा िवराट
आहे. जीवनापे ा लोभस असणार. हणूनच आता जी ओढ वाटत आहे ती या िवराट
श ची. धाव आहे ती या अ ात थलाकडे. ा औषधा या बाट या आण या तशाच
आहेत. मला संजीवनी दे याचं साम य औषधात नाहीच. संजीवनीची गरज कु णाला?
यांना मृ यूचं भय आहे यांना! जगायचं कसं हेदख
े ील न समजून जग याची इ छा
करणा यांना! मला नाही गरज.’’
‘‘ हणजे तु ही काय करणार आहात?’’
‘‘ या दवशी वाटेल क , कॅ सर या वेदना नाही सहन कराय या, अिवनाशना
आप याबरोबर दु:ख सहन करायला नाही लावायचं, या णी जीवनात या
आठवण चा मोहोर बरोबर घेऊन, या महान् ांताकडे वाटचाल करणार.’’
‘‘ हणजे तु ही आ मह या करणार?’’
‘‘आभाळाची साथ सोडू न पृ वीकडे धाव घेणारी वीज आ मह या करते का?’’
घरी परतलो तो बेभान अव थेत! ित या बोल याची, िवचारांची नशा चढली.
संवेदनश बिधर झाली. खूप खूप... कसला तरी अनािमक थकवा आला. मनावरचं
दडपण कमी झा यावर पु हा मंिजरीला भेट याची अनावर इ छा झाली. मी भेटायला
गेलो पण ती भेटली नाही. यानंतर चार-पाच चकरा िनरिनरा या वेळी मार या
आिण कु लपाचं दशन घेऊन परतलो. अिवनाशबरोबर तीही बाहेरगावी गे याचं मग
शेजार या लोकांकडू न समजलं.
अिवनाश यानंतर अचानक चार-पाच मिह यांनी भेटले. अगदी अकि पतपणे. कॉफ
हाऊसम ये मी गेलो आिण पाहतो तो समोर याच कोप यात या टेबलापाशी अिवनाश!
मी जवळजवळ धावतच गेलो.
‘‘के हा आलात?’’
‘‘तीन-चार दवस झाले.’’
–लगेच मंिजरीची चौकशी करणं बरं दसणार नाही हणून उगीचच अवांतर
िवचारले आिण मग िवचारलं,
‘‘ब या आहेत िमसेस?् ’’
‘‘मंजू ना?...मंजू गेली!’’
‘‘गे या?...कधी? कशा?’’ ...मी भान हरपून िवचारीत रािहलो.
‘‘आजच मिहना झाला, आ ही ते हा िसम याला होतो.’’
‘‘कशा गे या पण?’’...मी कापत िवचारलं.
‘‘ या त हेनं जाणार असं ितनं तु हाला सांिगतलं होतं, याच त हेनं गेली. हसतमुखानं,
बोलत बोलत, हा यिवनोद करीत, उ कट णी ती गेली.
मा यासमोर! ...मला सांगून!...’’
‘‘आिण...तु ही...तु ही ितला जाऊ दलंत?’’
‘‘होय. जाऊ दलं! ित या या महािनवाणाला मा याकडू न कमीपणा मी येऊ दला
नाही.’’
—मी सु झालो. म तकात घण पडायला लागले. अिवनाशसमोर डो यांतून पाणी
काढायचं नाही, असं मनाला बजावलं. समोर अिवनाश न हतेच. खरं हणजे, िवराट
िवराट हणून मंजू हणायची...असं कोणीतरी समोर होतं. मी शरण होतो याला.
वत:शीच मी पुटपुटलो.
‘‘तु ही महान् आहात.’’
अिवनाश वत:शीच हण यासारखं, पण मला उ ेशून हणाले,
‘‘महान मंजू होती. िवराट होती. क पना करा तु ही, सूय दय पािह याखेरीज िजचा
दवस उगवला नाही, पहाटे या दंव बंदन ंू ा पश के यािशवाय िजचा दवस फु लला
नाही, संगीता या वरांनी बेभान झा यािशवाय िजला झोप आली नाही, अशी तुटून
जीवन जगणारी मंिजरी...जे हा ितनं ठरवलं क जायचं...ते हा ती लवमा िवचिलत
झाली नाही. उदब यां या वासाने खोली हाऊन िनघाली होती, सनईचे वर
वातावरण ढवळू न काढत होते, सबंध रा आ ही ग पा मार यात, चांग या चांग या
आठवण चे ताटवे फु लव यात घालवली होती. उगव या बंबाचं दशन घेत, मंजूनं
आप या हातानं या दोन गो या घेत या. ितचा हात कापला नाही, थांबला नाही,
घोटाळला नाही आिण मा या बा पाशात शेवटचा वास सु झाला तरी, ओठांची व
ि मताची फारकत झाली नाही. के वढं धैय! के वढी िन ा! के वढी ा! ...िवराट!
िवराट! आिण आता काय कं वा ते हा काय, मी ित यापे ा लहान हायला हवं
होतं?...ित यापे ा लहान?...ित यापे ा?...’’
 १२.
वलय

— बुि बळातला राजा खरा असतो का?

— परीकथेत या प या ख या असतात का?
— नाटकातली पा ं खरी असतात का?
हो...हे सगळं खरं असतं! ातलं काहीही खोटं नसतं. वजीर इरे त पडू दे आिण घोडा
अडीच घरांचा िहशोब दाखवीत समोर येऊ दे. पहा, काय वाटतं!... आपले इवलेसे पंख
हलवीत, फु लपाखराचं वजन धारण करीत, परी फु लातून बाहेर येऊ दे, आिण मग
एव ाशा मुलां या डो यातील बा ली पहा, परीशी बोलायला धावते का नही!...
...फू टलाईटचा झगझगीत काश डो यांवर पडू दे, मखमली पड ाचा पश आठवू दे,
धुपाचा वास आसमंतात दरवळू दे, समोर े क दसत नाहीत, आपलं नाव आठवत
नाही, नातंगोतं मरत नाही, खाजगी जीवन व ातलं वाटतं—जे हा व
फू टलाई समधून बाहेर येऊन अंगावर झेपावतं!
...आिण मग,
या अलौ कक दुिनयेतले हषखेद तुमचे होतात. भावना, ेम, ीती, ेयसी... ा
ना यांभोवती, भावनेभोवती अदृ य कलाबतूंची घातलेली वीण जाणवू लागते. ती वीण
थम समजत नाही. काय आहे हेच कळत नाही. हे सगळं का? ाचा उलगडा होत
नाही. सगळं खोटं वाटतं, फसवं वाटत! ...मी माझे हषखेद िवसरायचे, ि म व
िवसरायचं आिण एका मानले या का पिनक ि िच ाला माझा देह ायचा...हो,
फ देहच ायचा. अंगात मुरले या लकबी, काही अटळ सवयी ांचा याग क न
द दशकानं लावले या चाळणीतून फ देह गाळायचा आिण मग या देवानं
हणायचं—
...‘तू आता िमिन टरचा मुलगा आहेस. तू तसा हो. छे, छे, हातवारे असे नाही क न
चालणार. चालणं पण तुला बदलायला हवं. आज आता एकदम नाही जमणार. पण
सांगतोय तेवढं ल ात ठे वायचं. जमेल तेवढं उचल याचा य करायचा. ा
दाखवले या जागा िवसराय या नाहीत...’
...आिण मग, ा सूचनांची सावट जीवनावर पडते, दैनं दन हालचाल वर राहाते.
जाता-येता वाटत राहतं, ‘मी बोलतोय् हे बरोबर आहे का?...माझं चालणं मला
बदलायचं आहे, बोलता बोलता मान उजवीकडे वळव याची लकब आहे, ती मला
िवसरायची आहे...मी िमिन टरचा मुलगा आहे. माझं एका सुंदर, सुिशि त पदवीधर
मुलीवर ेम आहे. ितचा माझा वाि न य होणार आहे. मला िनसगाचं वेड आहे,
समु ा या अथांगतेचं कु तूहल आहे. आभाळात या न ांशी मला बोलायचं आहे.
पोटात आनंद मावेनासा झाला हणजे, मला समु काठ या ड गरा-ड गरातून, कु रणा-
कु रणांतून खूप भटकायचं आहे. मग माझी ेयसी मला हणणार आहे—
‘‘तुम याशी ल करायचं हणजे धो याचंच काम आहे.’’
यावर मी िवचारणार आहे,
‘‘ते कसं काय बुवा?’’
यावर ती हणणार आहे––
...पण नाहीच - ा यापुढं गाडी जातच नाही. द दशक हणतात,
‘‘ या ते वा य पु हा!... हणा –‘तुम याशी ल करायचं हणजे धो याचंच काम
आहे.’’—परवा सांिगतलं तसं हणा. याचं काय आहे, तुमचं या याकडे पूण ल आहे,
पण तसं दाखवायचं नाही. या याकडे तु ही मू पा देखील नका. ितर या पहा. तु ही
या याकडे बिघतलंत हे े कांना समजू दे; पण याला कळू न देऊ नका....’
...ते वा य परत घेतलं जातं. ‘करे ट’ हणून द दशक ओरडतात. आ हाला म येच
हसायला येत.ं
‘‘मधे हसू नका, वेळ जातोय्...कं ट यू.’’
...‘‘ते कसं काय?’’–मी पुढचं वा य घेतो.
पण नाहीच! मी बिघतलेलं असतं बरोबर, पण पाऊल चुक चं पडतं.
द दशकांना कं टाळा नाही. साठी उलटू न गेलेला तो गृह थ मा यापे ा जवान होतो. तो
भूिमके त िशरतो. आरपार िशरतो. याचा देह हा याचा देहच राहात नाही. तो आता
वत:च िमिन टरचा मुलगा झालाय!...
...आिण हीच काही और कमया आहे. तो माझी ेयसी पण हायचं हणतो, आिण
लगेच तो ेयसी होतोदेखील! याचा आवाज बदलतो, नजरे त ेयसीची ि धता येत,े
चाल मंदावते, ओठांची ठे वण बदलते! सगळं च बदलतं आिण हे सारं अव या एका
णात!-
याचं बदलतं व प आप याला आकलन हाय या आतच, तो पु हा आप या देहात
जातो आिण हणतो,
‘‘ या पु हा ते वा य!’’
...आपण तंिभत होतो. णकाल वाटतं, हे आपलं काम न हे. आपण कसले िमिन टरचे
लेक?...आपण आपले आहोत तेच! आपण नाटकं पहावीत, टीका करावी, नावं ठे वावीत.
ते कती सोपं आहे! ितथं कु ठे परकाया वेशाचा संबंध येतो? ितथं कोण हणायला
येणार आहे, क तू िमिन टर या मुलासारखी टीका कर...
वाटतं, पळू न जावं इथून!
...आकाशातले ढग िनरिनराळा आकार धारण करतात, नानािवध रं ग नेसतात; पण
यां यातला ढग नाहीसा होत नाही. तसा हा द दशक!...ढगासारखा भ ! ेयसी
बनतो, ेयसीची आई बनतो, बापदेखील होतो! ते सगळं खरं वाटायला लावतो आिण
तरीही याचा ‘तो’ िनराळा राहातो तो राहतोच. हे सगळं क न याचा तो ‘ वत:’
कधी होतो हेदख े ील कळत नाही.
छे, पळावं इथून!
पण, आप याला नसलेला ‘कॉि फड स’ याला असतो. तो उमेदीनं हणतो,
‘‘ या पु हा ते वा य.’’
सां यापाशी अडकलेली गाडी पुढं सरकते!
‘‘मला जमेल का हो एवढं काम?’’ लिलता मला िवचारते.
‘‘हो हो, यात काय एवढं अवघड? तु ही पटकन् िपक् अप् करता. मला माझीच धा ती
वाटते. मा यामुळं तुमचं काम खराब होईल क काय, ाची भीती वाटते मला.’’– मी
मनमोकळं सांगतो.
‘‘छे, काहीतरी नका सांगू.’’
‘‘काहीतरी नाही. मी मनापासून सांगतोय.’’
...तालमी संप या क ही ो रं ठरलेलीच. मग एकदम आठवण झा या माणे लिलता
हणते,
‘‘मघाचाच जोक सांगा.’’
‘‘कोणता?’’ – मी अ ान पांघ न िवचारतो.
‘‘मी काम करीत होते ते हा तु ही आिण भाकर मो ांदा हसलात.’’
‘‘छे, छे, तु हाला तो जोक सांग यासारखा नाही. तु हाला जर तो समजला तर, तु ही
आठ दवस नुस या हसतच राहाल!’’
...लिलता खरोखरच तशी! जेमतेम िवशी ओलांडलेली लिलता! अजून कवचाबाहेर
पडलेली नाही. ितचं बािलशपण अजून संपलेलं नाही. ितला सगळं जग चांगलं वाटतं.
सगळीकडे साि वकता दसते. ती िन पाप आहे, िनरागस आहे, मोगरी या फु लासारखी
सतेज आहे. आिण असं वाटतं, िहची तर कु णीही जाता जाता फसवणूक करील. िहला
कु णीतरी जपायला हवं. वहारी जगात या दु आडा यांपासून िहचं र ण करायला
हवं!
...अथात् हे सव भाव, ही िनरागसता, द दशकांना पिह या नजरे तच जाणवली, हणून
तर ितची िनवड िबनबोभाट झाली. ितची व माझी ओळख झाली ते हा मी जर कशानं
भारावून गेलो असेन, तर ती िनरागसता पा नच! बांधा, स दय, सौ व – ा गो ी तर
मोहक हो याच... पण ा सव गो ना गोडवा ा होतो तो वभाव, बोलणं-चालणं,
लाघवीपणा... ांमुळेच!
...आप या डौलात, वळसे घालून, वत: या जगात दंग असलेली िपवळी धमक नागीण
काय सुंदर नसते?...तलवारी या लखलख या पा यावरची चमक काय मोहक नसते?
...पण तशीच ‘चमक’ बफा या ख ावरही नाही का सापडत?
— आिण खरं पा जाता, मनाचं स दय शाबूत असलं हणजे बा जगात स दयाचा
सा ा कार कु ठं घडत नाही? कागदावर िलिहता िलिहता पेनचं िनब् चमकतं, ितथंच
नजर िखळते. रा ी पाणी िपताना डो यावर या द ाचं ित बंब पा यात पडतं
आिण वाटतं, हेही बेटं पा याबरोबर पोटात जाईल...
— ित बंब! ... ित बंबाव नच आठवण झाली. लिलतेला मी पिह यांदा पािहलं
ित बंबातच. हो न च!...
— द दशका या घरीच थम काही दवस तालमी चालाय या. मला उशीर हायचा.
लिलता अगोदर आलेली असायची. मी ित या शेजारी बसायचो. आिण मान वळवून
मु ाम बघणं अवघड जायचं. या वेळी समोरची सरक या काचेची ‘शोके स’ मदतीला
धावून आली. आतली लॅि टकची खेळणी, औषधां या बाट या, एक ‘टी-सेट’, इ यादी
गो ी बघत असतानाच काचेवर लिलतेचं अ प , धूसर ित बंब पडलंय ाचा शोध
लागला. आिण मग याचाच छंद जडला! मी ितला मनसो पा लागलो.
— ित या मोहक चेह यावरील येक आकषक हालचाल, मु ािभनय, डो यातली
चमक, फ टकवत् दंतपं चं अधुनमधून होणारं दशन, िजवणीतला िन यीपणा,
गालावरील लाघव, ा सव गो चं अवलोकन मा या अिनवाय सौ या या ठे वी होऊ
लाग या!...
— आिण ितथं ...ितथं या ित बंबातच मला ितची िनरागसता जाणवली.
अगदी दयाला िभडली! वाटू न गेलं, छे, खरं नाही. ही फसवणूक आहे. लबाडी आहे,
लूटमार आहे!...
— ा न ा जािणवेनं मन शरमलं. मी मग बस याची जागा बदलली. ित यासमोरच
बसायला लागलो. ित याकडे सरळ पा लागलो आिण ते हा आणखीन एका गो ीची
जाणीव झाली!–
—‘ ित बंब’ हे नेहमीच काही ामािणक नसतं! ...तसं असतं तर, लिलतेमध या
सग या गो ी यानं मा यापयत पोहोचव या अस या!...
—पु कळशा गो ी ित बंबानं वत:जवळच ठे व या असा ात, कं वा लिलते या
सग या गो ी सामावून घेताना याचीच श अपुरी पडली असणार!...
एक फायदा मा झाला होता लिलते या ित बंबा या काही दवसां या अवलोकनानं
ती मला नवखी वाटेना, जवळची वाटू लागली!
आिण मग अनेकदा नजरानजर होऊ लागली. लिलतेची नजर मला धीट वाटली. ित या
मंदि मतात मला मै ीचा िव ास दसू लागला!
...मला भीती वाटते ती ी या पिह या हा याची, नजरे ची! कारण या दो ही गो त
– या समोर या ला ओळखतात हे कळू न येत!ं पण याहीपे ा, मला भीती वाटते
ती मा या, वत: या नजरे ची! ित बंबं ामािणक नसतात के हा के हा! या माणे
आपली नजरदेखील ामािणक नसते. आप यालाही नकळत, एखादी अिभलाषेची छटा,
सू म वासनेचा एखादा तरं ग, हां-हां हणता नजरे त डोकावतो आिण ीचं पिहलं
हा य...पिहली नजर लोहचुंबकानं लोखंडाचे कण खेचून यावेत, या माणं ा गो ी
खेचून घेतात. आिण मग याच णी... याच णी आप यातलं अंतर कती ठे वायचं
ाचं ‘गिणत’ यां याजवळ मांडलं जातं आिण मग या आ मिव ासानं दलखुलास
हसतात तरी कं वा —‘राखून’...
— पण लिलते या बाबतीत यातलं काही घडलं नाही!
— लिलतेब ल मला ‘तसं’ काहीच वाटलं न हतं...
— मला ती आवडली, पण या आवड याला ‘वासनेचं बांडगूळ’ न हतं. ितची मला
एर हीदेखील आठवण येत होती; पण या आठवणीला ‘अिभलाषेच’ं ठगळ न हतं.
ित याब ल मला ओढा वाटू लागला; पण याला ‘िवकाराचं शेवाळं ’ न हतं!...
— आिण मग सगळीच ‘िनभयता’ वाटू लागली. मोकळे पणा वाटू लागला, नाटकातले
‘शृंगाराचे’ — ेमाचे संवाद बोलताना काही वाटेनासं झालं. या संवादांवर माफक
माणात िवनोदही सु झाले. यात द दशकदेखील भाग यायचे. नाटकातलं एक
लिलतेचं वा य,
‘‘तु हाला मी नकार देणं कसं श य होतं?’’
— पण छे! ा वा याला हवं ते टो नंग येईना. पािहजे तेवढा ‘पॉज्’ जमेना. सुमारे
पंचवीस-तीस वेळा पुन झाली. पण छे! नजरे त भाव येईनात, वरात मादव येईना.
शेवटी द दशकांनी िवचारलं,
‘‘तु हाला ां यावर ेम के याचा प ा ाप होतोय् का?’’
‘‘छे, छे!’’ लिलता गडबडीनं हणाली.
‘‘मग नीट बोला ना!’’
— एक ना दोन! अनेक क से! गमतीचे! मन फ टकवत् व छ अस यानं कोण याच
चे ने ,ं संगानं मन िवचिलत होत न हतं!...कावरं बावरं होत न हतं.
— आिण हा आनंद फार मोठा होता. िनलप होता. मग वाटू न गेल,ं वासनेिशवाय
ेम... ाचा अनुभव येक माणसाला उ या आयु यात एकदा तरी यावाच. ती एक
अमोघ श आहे. आिण हणूनच बायकोनं जे हा िवचारलं, ‘‘लिलता कशी आहे?’’ –
ते हा मी िबन द तपणे हणालो,
‘‘फारच छान आहे!’’ एर ही ा ित या ाचा वि थत ‘वास’ घेऊन मग
आखडू माणं (जाणून) हणालो असतो,
‘‘ठीक आहे. जेवढं ऐकलं होतं तेवढी काही नाही.’’

—तालमीचा रं ग रोजच वाढ या माणात होता. नाटककाराला काय हणायचं आहे,

द दशकाला काय हवं आहे, या दो ह ची जाणीव हळू हळू , यथाश अंगात िभनत
होती; आिण मग सग या गो ी अंगवळणी पडू लाग या.
नेम या ठकाणी नेमक वा यं येऊ लागली. सु कारे , क
ं ार, नजरे ची फे क, पावलां या
हालचाली...यं वत् होऊ लाग या. हषखेदादी भाव चेह यावर उत लागले. आिण मग
लिलतेनं हणावं,
‘‘आता आता जरा ‘कॉि फड स’ वाटतो नाही?’’
‘‘पाठांतर चांगलं असलं क , कॉि फड स वाटतोच!’’
‘‘नाही हो, के हा के हा अजून पंचाईत होते.’’
लिलतेचं वा य संपतं न संपतं तेव ात मी हसलो.
‘‘का हसलात?’’
‘‘मघाशी अ पांचं वा य ऐकलंत?’’
‘‘के हा?’’
‘‘तालमी चालू हो या ते हा.’’
‘‘नाही.’’
‘कं टाळवाणा च र म’ हणाय याऐवजी ते हणाले, ‘चंटाळवाणा क र म.’
—लिलता ावर कती तरी वेळ हसत रािहली.
‘‘तु ही एवढा वेळ कशा हो हसता ु लक िवनोदावर?’’
ितनं ाचं उ र दलं नाही. काही वेळ तसाच गेला. मग ितनं एकाएक िवचारलं,
‘‘वर वर खूप हसणारी, पण अंतयामी अितशय दु:खी असलेली माणसं तु ही पािहली
आहेत का हो कधी?’’
‘‘का?’’
‘‘माझं वत:चं जीवन तसं आहे.’’
— एवढंच बोलून लिलता थांबली. ित या एकं दर आिवभावाव न मी ओळखलं, क
त डातून अभािवतपणे गेले या वा यावर ती िवचार करीत आहे आिण याच वेळेला
ापुढं काहीच बोलायचं नाही, ाही िन यात ती पडली आहे.
— मा या मनात ते वा य घर क न रािहलं. मी तो िवषय मा वाढवला नाही.
एक-दोन दवसांनंतर लिलता हणाली, ‘कोणतंही यश मला आजवर पूण वानं
िमळालेलं नाही. क करायचे, झगडा ायचा. पण िवजयाचं, तृ ीचं संपूण माप कधीच
पदरात पडलं नाही.
— मी ग पच होतो.
‘‘ग प का?’’ ितनं िवचारलं.
‘‘तुम या अ या बोल यातून काही अथ कळत नाही, मग काय बोलणार?’’ ‘‘खरं च,
मनात या सग या गो ी माणूस छ पणे बोलू शकला, तर मनु य ाणी कती सुखी
होईल, नाही?’’– लिलतेनं हटलं.
मी हणालो,
‘‘कु णी सांगावं? कदािचत् दु:खीसु ा होईल.’’
— लिलता यावर काही बोलली नाही. ते हाही नाही आिण पुढंही के हा नाही.
वत:भोवतीचं ते गूढ वलय ितला तसंच अभे ठे वावंसं वाटत होतं.
— आिण मला वाटतं, येक माणूस वाढतो, जगतो, खातो, िपतो – ते ा त हे या गूढ
वलयातच!... अगदी जवळची-जवळची हणवणारी माणसंदख े ील ते वलय भेदन
ू
आतपयत पोहोचत नाहीत!
— नट आिण े क ां याम ये मेकअपचंदख े ील वलयच नसतं का?-ते वलय हणजे
तर, आ ही ि म व समजत नाही ना? असेल, असेल.
कु णा या ि म वाचं वलय गूढ, कु णाचं िवनोदी, कु णाचं ौढ...वलयामागचा माणूस
असतो दूर, कु ठं तरी लांबवर...
— द दशक तरी िनराळं काय करतो?—वलयच िनमाण करतो टेजवर! माझं वलय
िमिन टर या मुलाचं! लिलतेचं वलय मा या ेयसीचं!

‘येणार’ ‘येणार’ - हणताना योगाचा दवस उजाडला. सकाळपासून मन एका अ ात

र रीनं भ न आलं होतं.
योग रं गला. एका अ भुत, अवणनीय सोह याची न द जीवनपटलावर खोलवर
झाली. भिव यकाळात काहीतरी सांग यासारखं िनमाण झालं. कु णी चांगलं हटलं,
क येकांनी वाईट हटलं; पण आता या अनुकूल, ितकू ल टीकांनी बावरावं असं रािहलं
न हतं. या अलौ कक सोह याचा मी कै फ लुटला होता तेवढा मला पुरेसा होता! तो
अगदी मा या एक ाचा होता.
यात भागीदार न हते. मा याभोवतीचं वलय फोडू न अगदी मा यापयत पोहोचेल असं
काहीतरी िनमाण झालं होतं! — लिलतेचा आिण माझा िन ाज, िनरपे ेह जसा
वलय भेदन ू मा यापयत आला, तसाच तो ‘कै फही!’
बुि बळातला राजा खरा होता. परीकथेतली परी िजवंत होती. माझं खाजगी जीवन
जेवढं खरं होतं, िततकं च खरं जीवन फू टलाई स◌् या काशातलंदख े ील होतं!
पण...!
— कै फाला जाग असते.
फु लाला एक दवस िनमा य हायचं असतं! काशाला अंधाराचा शाप असतो!
चं ा या आयु यात एक दवस अमाव येचा असतो...
ओळीनं पाच योग झा यावर लिलतेनं नाटकात काम कर याचं नाकारलं! कारण
कु णालाही समजलं नाही. ितचं व ित या नातेवाइकांचं मन वळव याचा य
आटोकाट कर यात आला; पण यश आलं नाही. वत: लिलतेला काय वाटत होतं हेही
समजलं नाही. सवानी िवचा न पािहलं. िवचारलं नाही फ मी!-मला ितचं वा य
रा न रा न आठवत होतं— ‘मनात या सग या गो ी माणूस छ पणे बोलू शकला
तर कती सुखी होईल?’ ...पण, लिलते या बोल यापे ा मला मा या उ राचीच जा त
धा ती वाटली होती. मी हणालो होतो, ‘कु णी सांगावं...एखादे वेळेस दु:खीदेखील
होईल!’
—मी लिलतेला िवचारायचा आिण याचं उ र दे याचं ितनं नाकारायचं कं वा
माझं समाधान न होईल असं काहीतरी सांगायचं, ा या यातना अनंत झा या
अस या. यापे ा हटलं, ग प बसावं. आपण च िवचारला न हता, हे के वढं
समाधान आहे!
—ित याभोवतीचं ते ‘वलय’ ितनं मला भेद ू दलं नसतं आिण ित या नकळत ते तसं
भेदायला मलाही आवडलं नसतं!...
पुढ या दहा योगांचे करार झाले होते. यांचे पैसेही आगाऊ हातात आलेले होते.
कोण याही प रि थतीत योग चालू ठे वायला हवेच होते आिण िनमाण झाले या
सम येवर एकच उ र होतं.
नवी नाियका उभी करणं. तीही चार-पाच दवसां या कालावधीत!...
नवी नाियका िमळाली. ितनं चार दवसांत न ल पाठ के ली आिण आज, फ एका
तालमीवर ती उभी रहायची होती.
—तोच रं गमंच, तीच मेक्अप्ची खोली, तेच आरसे, तीच द ाची तसबीर, याच
पॅनके क या ड या, िलपि टक, यू डी कोलन्चा ,े या सग यां या टाळ यावर
भगभगीत काश ओकणारे दवे आिण िन वकारपणे कप ांची जुळवाजुळव करणारा
जगन्!
—न हती फ लिलता!—
कोणाचंही को क कु ठं ही चुकलं न हतं! कोण या तरी एका योगाला नेहमीचं टेबल
िमळालं न हतं. या ठकाणी दुसरं टेबल आण यात आलं.
— लिलतेचीच पातळं न ा नाियके ला दे यात आली. ॉपट मॅनेजर तेव ात धावत
आला.
‘फोटो पसम ये ठे वलाय बरं का. आिण ही छ ी!’
मला वाटलं, ित या पसम ये ठे वलेला माझा फोटो एकदम ओरडला तर?...
— पण छे, िनज व व तू असा चम कार दाखवायला लाग या...तर...तर ते मेक्अप्चं
सामानच थम ओरडलं नसतं का?
—मी वत:शीच हसलो. उगीचच रं गपटात लुडबुड करणा या एका आगंतुकानं मला
हटलं, ‘ वारी खुषीत आहे आज!’
—मी मा या मूखपणाला हसत होतो आिण तो बावळट हणत होता – ‘मी खुषीत
आहे.’ - मूखपणा नाही तर काय! — काहीतरी िवचार कर यात काय अथ होता?
िबचारीनं रा ं दवस जागरणं क न न ल पाठ के ली होती आिण फ एका तालमीवर,
काही मामुली सूचनांवर ती भाबडी पोर नाटकाला उभी राहणार होती. ितचं धैय के वळ
ित यापुरतं मया दत राहणार नसून सग या सं थेवरच ितनं या धैयाची ‘मंडपी’
बांधली होती. ितचं मी कौतुक क न ितला अिभवादन करायचं क ...!
मला माझी शरम वाटली. नुकताच आलेला गरम चहाचा कप घेऊन मी ित याकडे गेलो
आिण ितला तो कप देताना हणालो, ‘Wish you best of luck today.’
कोण याही त हेनं मनावर दडपण, िवष णता येऊन ायची नाही, असं वारं वार
मनाला बजावूनसु ा, ितसरी घंटा घणघण यावर मनात हलक लोळ सु झाला.
टेजवर धावत जावं आिण मो ांदा ओरडावं, ‘बंद करा हे सारं ’ असं वाटू लागलं. पडदे
ओढणा या िझ यापासून ते द दशकापयत येकाला जाब िवचारावा, ‘अरे , आपली
लिलता नाही, नाटक कसलं करता?’ — असं वाटू लागलं. दय गदगदून आलं,
डो यांतून आसवांची धार ओघळू लागली. हे सगळं उघडपणे कर याचीही चोरी
होती. तेव ात धूप आिण खोबरं घेऊन यशवंत आला. खोब याचा लहानसा तुकडा मी
साद हणून त डात टाकला व धुपाव न हात फरवला. वत:ला सावरायला मला
तेवढा अवधी पुरला.
—वाटलं, आपण ा धुपासारखं बनायला हवं. िव तवावर कु णी का टाके ना, िव तव
अंगाला लागला क , सुगंध दे याचं, वातावरणात उदा ता िनमाण कर याचं काम
आपलं!
— मनाला कं िचत् बरं वाटलं.
तेव ात भाकर जवळ आला. वंगमध या अपु या काशात माझा चेहरा
याहाळ याचा य करीत यानं उगीचच िवचारलं,
‘‘मेक-अप् ठीक आहे ना रे ?’’
— मी थंड क ं ार दला.
‘‘आज जोरदार होऊ दे.’’ यानं मग िन कारणच हटलं. मी मनात हणालो, ‘‘लेका,
जोरदार हणजे काय रे ?’ ’
— आिण तेव ात यानं िवचारलं,
‘‘आज लिलतेची आठवण येते क नाही?’’
याचा िन कारण स ला आठवीत मी, ‘जोरदार’ हणालो, ‘‘हंबग्! ितची आठवण
ये याचं काय कारण?’’
— भाकर चम का रक नजरे नं पाहात, याची था लपवीत मा यापासून दूर झाला.
‘असा िनगरग पणा देवा मला दे रे ’– अशा अथानं मा याकडे पाहात पाहात तो
समोर या वंगकडे गेला.
— माझा अगदी जमत असलेला कं ोल भाकर या या नजरे नं मातीत िमळाला.
डो यांसमोर असं य िच हं फे र ध न नाचू लागली. ...हे काय आहे?...हे खरं
आहे?...हे असं का?...ही बेचैनी का?
— हे खोटं आहे. फसवं आहे. मुखव ांची दुिनया ही. आपण ितला कातडी मानली.
बुि बळातला राजा खरा ध न चाललो.
— एक लाकडाचा तुकडा इरे त पडला हणायचं. चौस चौकोनांत याचा नाच
करायचा आिण मग िववंचना करायची?...
...आपण वैयि क िज हाळा जोडायला गेलो. आपली तीच खरी वृ ी! आप याला ेह
हवा. दुस या या सुखदु:खाची जाणीव हवी...
— मनासारखं उ र समोर या कडू न िमळणार नाही, ा धा तीपायी आपण न
िवचारले या ा या समाधानात गुंगणारी माणसं.
— आिण इथं आहे शु वहार. भावना, माया, ेम, हे सव अिभनया या वे नाखाली
िवकायचं. समोर मग लिलताच कशाला हवी? - एखादा पुतळा पाह याची लोकांची
तयारी असेल तर, तो पुतळा...हीच लिलता. कु णाला ाचं काही वाटणार नाही.
कोण या तरी योगाला नेहमीचं टेबल न हतं िमळालं. काय अडलं?...
पडदा वर गेलाय. नाटक सु झालंय! नाियके नं वेश के लाय. ती न अडखळता वा यं
बोलते आहे. अिभनया या जागा घेते आहे. एक-दोन योगांनंतर ती लोकांना लिलतेची
आठवण होऊ देणार नाही. पण मी...
आप या घरातलं शेवटचं शुभकाय असावं. रवाजा माणे आपण नेहमी या
वाडविडलांपासून चालत आले या गु ज ना बोलवावं आिण यांनी पाठवावं दुस या
गु ज ना! दुस या गु ज या यो यतेिवषयी, ानािवषयी-य कं िचत् कं तु नसतो.
सगळं काय ते आपलेपणानं पार पाडतातदेखील; पण वाटत राहातं – ‘आज आपले
गु जी नाही.’
— छे! मा या मनातली ही भावना जायची कशी!
आपण खरं च नाटकं पाहावीत, टीका करा ात. आपण कसले नट?
— आपण कसले ‘िमिन टरचे लेक’. परकाया वेश हे आपलं काम नाहीच.
— आप याला ेम हवं, िज हाळा हवा, माया हवी! आिण इथं आहे शु वहार!
मनात या भावना मनातच कबर बांधून ठे वाय या. चेह यावरचे खरे भाव मेक्अप् या
थराखाली झाकायचे. नाटककाराची वा यं यं ासारखी बालायचा?
— दहा नया पैशाचं नाणं पोटात आलं क , िनमूट वजनाचं काड बाहेर टाकायचं. कोण
उभं आहे, कती प ड वजन आहे, ा याशी काय कत आहे?
—कोण लिलता? कोण लिलता?- का वेडं हायचं? का घायाळ हायचं?
कोण लिलता?
‘‘तुमची ए ी आलीय्.’’ ॉ टर सावध करतो.
— मला जमेल का काम आज?
हो, जमेल. जमायलाच हवं. कोणची बरं ती किवता?...आठवली...मा या मना, बन
दगड!’
बस्! दगड हायचं.
— वलयापासून माणूस कती दूर असतो नाही?—
‘असा िनगरग पणा देवा, मला दे रे !’ असं नजरे नं हणत भाकर नाही मघाशी दूरवर
गेला? – तो नाही का गंडला?...
— असंच गंडवायचं...लोकांना आिण यापे ा वत:ला!
— ए ीबरोबरचं पिहलं वा य कोणतं बरं ?
— हां आठवलं!...
— टेज या म यावर जायचं. िमिन टर या मुलासारखं चालायचं! जिमनीकडे
बघायचं नाही. डायरे टरांना राग येतो...
आिण मग हणायचं,
‘‘हे काय?...अशा मन:ि थतीत तू वाचू शकतेस?...’’