Download as pdf or txt
Download as pdf or txt
You are on page 1of 8

Lengua y cultura quechuas II. Alipio Pacheco C.

INKA LLAJTAKUNA

Qosqopi, tawa p'unchau enero killa, iskay waranqa watapi.


Munasqa wauqey:
Ñoqa tukuy sonquywan napaykuyki. Aylluyki allinchu
kashan.
Pedro wauqey, unayña juj p'anqata kay llajtamanta chaskipi (1)
apachimurayki (2). Kunan jujmanta qhellqamuyki. Jamuy, ñoqayku
suyasaykiku. Jamuwaq chayqa churiywan, sipasniywan ima sumaq inka
llajtakunata pusaykikuman (3). Jamuy qhapaq raymi (4) killapi utaq (5) jatun
poqoy killapi (6). Ñoqayku chay llajtakunata rejsichisaykiku. Chay
killakunapiqa waq (7) llajta runakunapas kusata jamunku. Qhapaq raymi
killapiqa kusata chirin. Poqoy killapitaq (8) kusata paran. Kay killapiqa
moqukunapas (9), chajrakunapas ima sumaqmi.
Chay moqukunapiqa imaymana q'omer yurakunata, t'ikakunata ima ñoqa qhawachisaykichis.
Chajrakunapipas sarakunata, papakunata, kinuakunata, uywakunata (10) ima rejsichisaykichis.
Qaynawataqa tukuy wata suyarqaykiku. Chay kunanpas aylluy kaypi kashan. Warmiykitapas, churiykitapas
ima pusamuy (11). Ña iskaykamaña qhellqamuykichis. Manam kaypiqa pipas (12) phiñakunqachu (13).
Warmiypas, ñoqapas kusata munakuykiku. Jamunkichis chayqa, jujñeqen p'unchau, Qosqo llajtapi
Qorikanchata rejsichisaykichis. Qorikancha ukhupiqa, inkaq tiyananta, ayakunaq (14) t'oqunkuta ima
rikhuchisaykichis. Manku Qhapaqpa wasinta, Garcilasoq wasintapas rejsichisaykichis.
Iskayñeqen p'unchauqa, Qosqo llajtata allinta rejsispaqa, Sajsaywamanta pusasaykichis. Chaypiqa rumi
ithinapi (15), pujllachisaykichis (16), chinkanapitaq (17) suchuchisaykichis (18) ima.
Ichaqa, chaymanta kimsañeqen p'unchaupi P'isaq llajtata apaykichisman. Chaypiqa Inti watanata (19), pata
patakunata (20) ima rikhuchiykichisman. Chay patamantapas (21) Urupampa (22) mayuta
qhawachiykichisman.
Chay llajtamantaqa, Ollantaytampu llajtata pusaykichisman. Chaypipas inkaq wasinkunata, pata
patankunata, Tunupa (23) machuta, mikhuna (24) waqaychana wasikunata ima rejsichiykichisman. Chay
llajtamantas Ollanta auqaqa kanman karqa. Payqa Ima Sumaqpa (25) qharinsi kanman karqa. Ichaqa paytas
mana Ima Sumaqpa tatan munanmanchu karqa. Chejñirqas (26).
Ollantaytanpumantaqa, tawañeqen p'unchaupi, Machu Pijchu llajtata
chakillapi purichiykichisman (27). Kimsa p'unchauta purichiykichisman.
Chayaspaqa imaymanata rikhuchiykichisman: Inti watanata, ñustakunaq
wasinkuta, inkaq wasinta, llank'aqpa chajrankuta, kunturpa wasinta,
kimsa t'oqukunapi wañunata ima. Chay llajtaqa jatunmi. Inka Pachakutiq
llajtansi karqa. Paysi jatarichirqa (28). Chaypis payqa ayllunwan,
auqankunawan, ñustakunawan ima tiyaranku. Manas españolkunapas
chay llajtamanqa chayarankuchu. Manas chay llajtataqa pipas
rejsisqachu.

68
Lengua y cultura quechuas II. Alipio Pacheco C.

Unaymantañas chay llajtataqa Hiram Bingham tata tarisqa (29). Waranqa isqon pachaj chunka jujniyoq
watapis payqa tarisqa. Chay watamantas kunanqa imaymana runakuna Machu Pijchutaqa purinku. Chaymi
ñoqaykupas qamkunata pusaykikuman.
Chayqa kunan qamkunata suyasaykiku. Ama imatapas apamuychischu.
Tinkuykama wauqey. Warmiykitapas, churiykitapas napaykuy.
Munasqa wauqeyki.

RIMAYKUNA
(1) Chaskipi: chaski (hombre que transporta mensaje, correo)
(2) Apachimurayki: apachimuy (enviar)
(3) Pusaykikuman: pusay (conducir a):
(4) Qhapaq raymi: fiesta del mes de diciembre
(5) Utaq: o
(6) Poquy killapi: poquy killa (febrero)
(7) Waq: otro, a
(8) Poquy killapitaq: -taq (y)
(9) Moqukunapas: moqu (cerro)
(10) Uywakunata: uywa (animal)
(11) Pusamuy: traer de, conducir de
(12) Mana pipas: mana pipas (nadie)
(13) Phiñakunqachu: phiñakuy (enojarse)
(14) Ayakunaq: aya (cadáver, momia)
(15) Ithinapi: ithina (resbalín)
(16) Pujllachisaykichis: pujllachiy (hacer jugar)
(17) Chinkanapitaq: chinkana (escondite, túnel)
(18) Suchuchisaykichis: suchuchiy (hacer reptar, arrastrarse.
(19) Inti watanata: inti watana (reloj del sol)
(20)) Pata patakunata: pata pata (gradas, andenes).
(21) Patamantapas: patamanta (desde arriba, de lo alto)
(22) Urupanpa: uru (gusano), panpa (plano). Río Urubamba
(23) Tunupa: dios andino
(24) Mikhuna: comida
(25) Ima Sumaqpa: Ima Sumaq (nombre de la princesa, hija de Pachakutiq)
(26) Chejñirqa: chejñiy: (aborrecer, odiar)
(27) Purichiykichisman: purichiy (hacer caminar)
(28) Jatarichirqa: jatarichiy (levantar, edificar)
(29) Tarisqa: tariy (encontrar, hallar)

LLANK’ANA.... 

A. Kunan kay niykunawan llank'achisaykichis:

69
Lengua y cultura quechuas II. Alipio Pacheco C.

1. Wauqey, ñoqa kunan Qosqoman wajyachiyki.


.............. ñoqa (os)...................................................................................................(pusachimuy)
................ñoqayku.....................................................................................................(apachimuy)
................ñoqayku (os) ............................................................................................(chayachimuy)

2. Ñoqa chakillapi Inti raymipi P'isaqman chayachirayki.


Ñoqa (os)..........................................................................................................................(purichiy)
Ñoqayku...........................................................................................................................(pusachiy)
Ñoqayku (os)....................................................................................................................(apachiy)

3. Ñoqa jatun poqoy killapi Ollantaytanputa rejsichisayki.


Ñoqa (os).....................................................................................................................(qhawachiy)
Ñoqayku.......................................................................................................................(rikhuchiy)
Ñoqayku (os) ...............................................................................................................(kutichiy)

4. Ñoqas paranman, chirinman ima chayqa mana rimaykimanchu.


Ñoqa (os)............................................................................................................................(wajyay)
Ñoqayku.............................................................................................................................(qhaway)
Ñoqayku (os)......................................................................................................................(tariy)

5. Ñoqayku suchunakunapi, chinkanakunapi ima pujllachiykikuman karqa.


Ñoqa..............................................................................................................................(phiñachiy)
Ñoqa (os) ......................................................................................................................(chinkachiy)
Ñoqayku (os).................................................................................................................(llank'achiy)

6. Unayña ñoqayku (os) Urupanpapi yuyarisqaykichis.


..............ñoqa................................................................................................................. (uyariy).
..............ñoqayku ..... ................................................................................................. (suyay)
..............ñoqa (os) ..........................................................................................................(pujllachiy)

B. Españolman tijrachisaykichis:

1. Ñoqa chunka waranqakama runakunata yupayki: ........................................................................


2. Ñoqa mana P'isaqkama apasaykichischu: ....................................................................................
3. Ñoqayku Machu Pijchupi kimsañeqenkama suchuchiykiku...........................................................
4. Manam ñoqayku sarata, purututa, chirimuyuta ima qoykikumanchu..............................................

C. Kunan qheshwaman tijrachiykichisman:

1. Ayer yo te mandé una carta de Arica........................................................................................


2. Yo os esperaré hoy en la puerta de mi casa................................................................................
3. Pasado mañana nosotros te llevaremos a Sajsaywaman.............................................................
4. En el mes de diciembre os haremos comer maíz en Cusco .......................................................

D. Allinta kay willanata ñawinchay, chaymanta ñoqa tapusayki:

70
Lengua y cultura quechuas II. Alipio Pacheco C.

QHAPAJPA (1) USUSIN


(Miguel Wamán, Perú)

Juj jallp'ayoq qhapaq kasqa. Ususin ch'ullacha kasqa. Jina tukuy kausayninta willasqa: imaynata rinqa,
imaynata wañunqa, imaynata wawanta saqenqa; imaynata munajninta ruranqa.
Chay tukuyta ususinman willarqa.
Chay wiraqocha wañurqa. Sapallansi chay wawacha, sumaq wirasapa (gorda) sipas, qhepasqa (quedar). Jinas
sapallan kajtin, juj majt'a, qam jina majt'a, payta wayllun. Jina nin:
_ Ñoqa qamta warmiypaq munayki.
_ Ñoqapas tukuy sonquywan munakuyki.
_ Chayqa qhari warmi kasunchis.
_ Arí, qhari warmi kasunchis.
Chaymanta chay p'asñacha nin: "mayta risaq chaypas qhepayta (atrás) jamunki. Kuska risunchis. Ñoqa
mikhusaq chayqa, kuska mikhusunchis" nispa nin.
Chayta nispa paykuna qhari warmi jina kuska purinku. Chayqa llajta kantupi, killa p'unchau jina kashan.
Jina p'unchau jina kajtinqa, chay p'asñacha ima sumaq warmi jina karqa.

1. Jayk'a runakunataq kay willanapi kan? Pikunataq kanman?...........................................................

2. Sipaschu icha waynachu, qhapaqpa ayllun karqa?..........................................................................

3. Imata wiraqocha sipasman willarqa?...............................................................................................

4. Imayna chay sipas karqa? Chaymanta piwan tinkurqa?..................................................................

5.Imatas chay sipas, majt'aq warmin kaspa, munanman karqa?.........................................................

6. Pitaq kay p'asñachaq tatan karqa? .................................................................................................

7. Imataq "qhari warmi"? Pikunataq kay willanapi kanku? ..............................................................

8. Jayk'aq chay p'asñacha "warmi jina karqa"? ................................................................................


____________________________
(1) Qhapaq: poderoso, terrateniente

GRAMÁTICA
MORFOLOGÍA
1. Sufijo: -taq (y)

Desempeña función de conjunción copulativa enlazando oraciones, añadido a sustantivos, adjetivos,


pronombres, adverbios o verbos:
Rikhuyki, jinataq rejsiyki Te veo y te reconozco

2. Adjetivo indefinido:

a) Waq: otro, distinto, diferente.


Wataman waq llajtakunata pusasaykichis El próximo año os llevaremos a otras ciudades.

3. Conjunción disyuntiva:

71
Lengua y cultura quechuas II. Alipio Pacheco C.

a) Utaq (otaq): o. Es una adulteración de la conjunción "o" castellana y de uso generalizado.


Qosqota utaq P'isaqta paqarin apasaykiku Mañana te llevaremos a Cusco o a Pisaj.

4. Adverbio de lugar:

a) Pata: encima, sobre.


Moqu patamanta Qosqota qhawachimusaykiku Te mostraremos Cusco desde el cerro

5. Verbos pronominales

Son los que se conjugan con dos pronombres personales diferentes y que tienen como partículas y
terminaciones específicas llamadas transiciones. Ellas expresan a la persona que hace y a la que recibe.
Llamamos también conjugación pronominal, puesto que son modalidades propias dentro de la conjugación
quechua y sólo en las cuatro formas propias que siguen:
a) De 1ª a 2ª persona  Yo a ti , te  iki.
b) De 2ª a 1ª persona  Tú a mí, me  wanki.
c) De 3ª a 1ª persona  Él a mí, me  wan.
d) De 3ª a 2ª persona  Él a ti, te  sunki.
Estos sufijos se aplican sólo en los modos indicativo y condicional en todos los tiempos y en ambos
números. Pero en cuanto a las personas será sólo en los que a cada una corresponde.

CONJUGACIÓN DE 1a a 2a

En el Modo indicativo, presente, las terminaciones van después de la raíz, y en los tiempos pretérito,
pluscuamperfecto y futuro, después de las terminaciones propias. En el modo condicional, sigue a las raíz, y
luego sigue la terminación propia del presente y el perfecto.

MODO INDICATIVO
PRESENTE
ñoqa muna - yki  yo te amo
ñoqa muna - ykichis  yo os amo
ñoqayku muna - ykiku  nosotros te amamos
ñoqayku muna - ykichis  nosotros os amamos

PRETÉRITO
ñoqa munarqa - yki  yo te amé
ñoqa munarqa - ykichis  yo os amé
ñoqayku munarqa - ykiku  nosotros te amamos
ñoqayku munarqa - ykichis  nosotros os amamos

PLUSCUAMPERFECTO
ñoqa munasqa - yki  yo te había amado
ñoqa munasqa - ykichis  yo os había amado
ñoqayku munasqa - ykiku  nosotros te habíamos amado
ñoqayku munasqa - ykichis  nosotros os habíamos amado

FUTURO
ñoqa munasa -yki  yo te amaré
ñoqa munasa - ykichis  yo os amaré.
ñoqayku munasa - kiku  nosotros te amaremos
ñoqayku munasa - ykichis  nosotros os amaremos

MODO CONDICIONAL

PRESENTE

72
Lengua y cultura quechuas II. Alipio Pacheco C.

ñoqa muna - yki - man  yo te amaría


ñoqa muna - ykichis - man  yo os amaría
ñoqayku muna - ykiku - man  nosotros te amaríamos
ñoqayku muna - ykichis - man  nosotros os amaríamos

COMPUESTO o PERFECTO
ñoqa muna - yki - man karqa  yo te habría amado
ñoqa muna - ykichis - man karqa  yo os habría amado
ñoqayku muna - ykiku - man karqa  nosotros te habríamos amado
ñoqayku muna - ykichis - man karqa  nosotros os habríamos amado.

SINTAXIS
En la oración pronominal, el agente (sujeto) y el paciente (objeto directo) se expresan por un solo sufijo:
muna -yki. En la construcción deben concordar el agente y paciente con el verbo. Si la persona está en
singular o plural, el verbo también estará:
Ñoqa munayki. Yo te quiero.

79

AUTOEVALUACIÓN N° 8 

A. "Inka llajtakunata" ñawinchay jina A (arí) utaq M (manam) qhellqay:

1. ___ Pedro tat a kay inka llajt akunamant a rimashan.


2. ___ Kay p'anqat a Pedroq wauqen iskay waranqa iska yniyoq wat api qhellqasqa.
3. ___ Pedroq wauqen inka llajt akunat a rejsichiyt a munan.
4. ___ Pedroq ayllunqa Qosqopis t iyan.
5. ___ Pedromanqa kimsakamañas wauqen p'anqat a apachisqa.
6. ___ Tawa p'unchaupis Pedroq ayllun inka llajt akunat a rejsisqaku.
7. ___ Int i wat anaqa P'isajpi, Machu Pijchupi imas kanman.
8. ___ Machu Pijchuqa Manko Qhapaqpa llajt ansi karqa.
9. ___ Chinkanakunaqa Sajsaywamanpis kashan.
10. ___Hiram Bingham t at as Machu Pijchut a tarisqa.

B. Qheshwaman tijrachisayki .

1. El año pasado te mandé una carta...................... .............................. .......................


2. En el mes de febrero os conduciremos a P'isaq.........................................................
3. En el mes de diciembre t e most raremos la ciudad de Cusco .. .....................................
4. Yo os haría enojar con otras personas en Machu Pijchu ................. ...........................
5. Mario y yo os hubiéramos hecho jugar con las mo mias en Qori Kancha .....................

73
Lengua y cultura quechuas II. Alipio Pacheco C.

C. Sapa yupaykunata ju jllachiy (unir) sapa simichaqkunawan (verbo):


A B
1. Present e, Indicat ivo ___ chejñichiykikuman
2. Fut uro ___ chinkachirqaykichis
3. Pret érito ___ t arichiykichisman karqa
4. Pluscuamperfecto, Indicat ivo. ___ pusasqaykiku
5. Present e, Condicional ___ purichisayki
6. Perfecto, Condicional ___ suchuchiykichis

D. Allinta kay willanata ñawinchay, chaymanta qheshwapi kutichiy:

QENACHA (quenita)

Juj kut is (vez), juj llajt api, juj war mi kasqa. Payqa ijmas (viuda) kasqa. Kay warmiq
wawankunas kimsa kasqa.
Iskay kuraq majt'ankunas kusatapuni sullk'a wawanta chejñikusqaku.
Mamansi chay sullk'a wawanta anchata (mucho) lulusqa.(mimar). Chaysi ancha lulusqata uywasqa (criar).
Chayta rikhuspas, kuraq wauqenkuna anchatapuni chejñisqaku. Chaysi juj p'unchau kimsantinku llant'aman
(leña) risqaku. Jinas ch'in (silencio) wayq'opi (quebrada) sullk'a wauqenkuta wañuchisqaku. Chaymantas
iskayllanku mamanpa wasinman kutisqaku. Mamankus sullk'a wawanmanta tapurqa, jinas paykuna "manam
rikhurqaykuchu. Payqa waq ñanninta ripun", nispa nisqaku.
Mamankuqa sullk'a wawantas tukuy tuta, tukuy qhepa p'unchau ima suyarqa.
Manas wawanqa kutimurqachu. Juj killañas mana kutimurqachu. Wasipunkumantas warmiqa ñantapas,
moqukunatapas kusata qhawakurqa. Jinas payqa kusa llakhisqa, sonqu nanaywan wawanta maskhaq purisqa.
Tukuy runakunatas: "manachu wawayta rikhurqankichis" nispa tapurqa. Manas pipas rimarqachu. Manas
pipas wawanpa chinkasqanta yachasqachu.
Ichaqa juj p'unchausi juj llant'aq (leñador) qhari juj wayq'upi (quebrada) purishasqa. Chaypis sumaqta soqus
(caña) wiñan. Jinas payqa chay soqusta khuchusqa (cortar), khuchuspataq juj qenata chay soqusmanta
rurakusqa. Jinas qenachanta phukuyta (tocar) qallarin. Ichaqa qenachansi waqayta qallarin: "¡Ñoqaqa, ay
mamallay, mama! Ñoqaqa kaypi kashani. Wauqeykuna wañuchiwanku (me), wauqeykuna sipiwaranku (me).
Kaypi p'anpasqa (enterrar) kashani", nispa qenaqa kusa llakhisqa waqayta qallarin.
Qhariqa mancharikurqas, jinas qenata tapun: "pitaq kay maqt'acha? Pimanta rimashanki?" Jujmanta
qenachataqa phukurqa, qenachataq: "chay ijmam mamayqa, wajcha warmim. Payqa sapa p'unchau waqashan.
Ñoqamanta tapushan. Maypi kasqayta willamuy", nispa kutichirqa.
Chay qhariqa ijmaq wasinta risqa jina willarqa: "Yau (oye) mama, ñoqa tunpallata (algo )wawaykimanta
yachashani".
"Ichapas tatay. Chayqa maypitaq, imaynataq kashan. Imatapas ñoqa qosayki, willaway (me) nispa warmiqa
tapurqa.
Chay qhariqa qenachata jujmanta phukuyta qallarirqa. Qenachataq jujmanta waqarqa: "¡Ay, mamallay,
mama, ñoqa kaypi p'anpasqa kashani!. Wauqeykuna chhaynata sipiwanku (me)". Chayqa, sullk'a wawata
tarirqanku. Maman weqeininwan (lágrima) qarpashajtin (regar), chay majt'acha rijch'arirqa (resucitar), jina
paykunaqa kusa kusiqa kausakuranku.
___________________________
1. Imanasqa ijmaq sullk'a wawanta, kuraqninkuna chejñikuranku?................................................

2. Maypitaq warmiq sullk'a wawanta, kuraqninkuna sipiranku? ...................................................

3. Sullk'a wawanmanta, kuraqninkuta, maman tapujtin, paykuna ima nirankutaq? .......................

4. Jayk'a p'unchauta ijma, wawanta suyarqa? ..................................................................................

5. Imaynata ijma, runakunata wawamanta tapurqa? .........................................................................

74
Lengua y cultura quechuas II. Alipio Pacheco C.

6. Pitaq wamiq sullk'a wawanta tarirqa? ............................................................................................

7. Imataq wawapas kanman jina waqayta qallarirqa? ........................................................................

8. Imata chay majt'acha llant'aqta mañakurqa?(prestarse)...................................................................

9. Imaynata warmi sullk'a wawanta rejsikurqa? ..................................................................................

10. Imawan warmi sullk'a wawanta rijch'arichirqa? ...........................................................................

11. Imaynata chaymanta warmi, sullk'a wawanwan kausakuranku? ..................................................

12. Imata kay willanapi, willaq yachachiwanchis (nos) ........................ ……………………………

APRENDIZAJE

Puntaje ideal: 33
Puntaje real:.. - 23 * 0.3 + 4 = .

75

You might also like