UNIVERZITET U ZENICI

MAŠINSKI FAKULTET

ODSJEK: MAŠINSTVO (ČETVEROGODIŠNJI STUDIJ)

Predmet: Materijali

Ak. god.: 2019/2020.

I godina studija, I semestar

PITANJA I ODGOVORI:

1. Ispitivanje materijala je područje nauke o materijalima, koje je usko povezano s drugim

naukama u inženjerstvu kao što su: mehanika čvrstog tijela, tehnika konstruisanja, tehnika
proizvodnje i prerade i tehnika automatizacije.

2. Temeljni zadaci ispitivanja materijala su:

1. Određivanje pogodnih veličina za karakterizaciju svojstava materijala i njihovo

kvantitativno izražavanje u obliku upotrebljivih karakteristika;
2. Kontinuirana i široka automatizirana kontrola promjena svojstava materijala, koje
nastaju prilikom proizvodnje, prerade i obrade materijala s otkrivanjem mogućih
grešaka materijala;
3. Periodična kontrola stanja materijala nakon određenog vremena eksploatacije;
4. Istraživanje slučajeva raznih oštećenja i uzroka lomova mašinskih dijelova u
eksploataciji;
5. Razvoj novih materijala itd.

3. Opšta podjela svojstava materijala koji se primijenjuju u tehnici je na:

- mehanička,
- tehnološka,
- hemijska,
- fizička i
- eksploataciona.

1
4. Zaokruži mehanička svojstva materijala:

a) deformabilnost u vrućem ili hladnom stanju

b) otpornost na koroziju
c) čvrstoća
d) žilavost
e) zavarivost
f) tvrdoća

5. Zaokruži tehnološka svojstva materijala:

a) savijanje
b) toplotna provodnost
c) livkost
d) izduženje
e) duboko izvlačenje lima
f) zavarivost

6. Navedite opštu podjelu vrsta ispitivanja materijala s ciljevima (svojstvima koja se

ispituju)!

Red. br. Vrsta ispitivanja Rezultat ili saznanje

1. Mehanička Temeljna svojstva materijala kao: čvrstoća, tvrdoća,

žilavost itd.
2. Tehnološka Upotrebna svojstva materijala kao: deformabilnost u
vrućem ili hladnom stanju, i sl.
3. Bez razaranja Pukotine i ostale greške u materijalima kao:
poroznost, lunker, dvoplatnost itd.
(defektoskopska)
4. Metalografska Mikro i makrostruktura, veličina zrna, troskin broj,
stanje termičke obrade itd.
5. Hemijska Hemijski sastav elemenata, otpornost prema koroziji
itd.
6. Fizička Svojstva kao: toplotna, električna, magnetna, optička
itd.

7. Opšta podjela mehaničkih svojstava i uslova ispitivanja je prema:

a) načinu djelovanja opterećenja na: zatezanje, pritisak, savijanje, uvijanje, smicanje te

kombinacije kao zatezanje i pritisak itd;
b) brzini djelovanja opterećenja na: statičko i dinamičko;
c) temperaturi ispitivanja: na sobnoj, na povišenoj i na sniženoj temperaturi;

2
d) trajanju djelovanja opterećenja na: kratkotrajna i dugotrajna.

8. U statička dugotrajna mehanička ispitivanja spadaju: ispitivanje puzanjem i

ispitivanje relaksacijom.

9. Dinamička opterećenja mogu biti: udarna (ispitivanje udarne radnje loma - brzina udara
Charpyjeva klatna je obično 5,5 m/s) ili promjenljiva (ispitivanje zamaranjem - s
istosmjernim ciklusima na zatezanje ili pritisak i naizmjenična s kombinacijama zatezanje
i pritisak, a osim toga mogu biti i na savijanje i uvijanje).

10. Na kojim temperaturama se mogu provoditi mehanička ispitivanja?

Mehanička ispitivanja se najčešće vrše na sobnoj temperaturi između 10 i 35 oC, te na

sniženoj temperaturi npr. udarne radnje loma na -20 oC i na povišenoj temperaturi npr.
puzanje na temperaturama +400, +500, +600 oC itd.

11. Objasniti značenje pojmova: opterećenje, naprezanje, defromacija i čvrstoća

(otpornost)!

Opterećenje − djelovanje vanjske sile na konstrukcioni element.

Naprezanje − unutrašnje sile u materijalu svedene na jedinicu površine (N/mm2) odnosno
unutrašnja rekacija tijela na djelovanje vanjske sile svedena po jedinici površine.
Deformacija − promjena dimenzija i oblika tijela usljed djelovanja opterećenja i
naprezanja.
Čvrstoća (otpornost) − sposobnost materijala da se odupire deformacijama i lomu
odnosno mjera otpora plastičnoj deformaciji.

12. Hookov zakon definiše linearnu zavisnost između napona i deformacije i za njega
vrijedi relacija: =·E.

13. Šta predstavlja pojam Youngov modul elastičnosti (E)?

Youngov modul elastičnosti (E) odnosi se na koefcijent smjera Hookovog pravca koji se
određuje eksperimentalno pri ispitivanju zatezanjem. On predstavlja omjer jednoosnog
σ
naprezanja i deformacije u istom smjeru: E = , MPa; E = tgα .
ε

3
*Youngov modul elastičnosti (E) se definiše kao mjera krutosti materijala i u slučaju kada je
bitnije preuzimanje naprezanja elastične deformacije nego čvrstoća prednost imaju materijali
sa malom vrijednosti modula elastičnosti.

*Kod materijala s izrazitom linearnom zavisnosti između naprezanja i jediničnog izduženja

modul elastičnosti ima konstantnu vrijednost na sobnoj temperaturi, koju određuje tangens ugla
α, a kod materijala bez takve zavisnosti (npr. bakar i njegove legure) modul elastičnosti se
mijenja u zavisnosti od naprezanja.

14. Navedite karakteristike elastične deformacije!

Karakteristike elastične deformacije:
− povratna,
− zavisnost između napona i deformacije je linearna,
− iznos deformacije je obično mali i sa elastičnom deformacijom mijenja se zapremina
tijela.

15. Navedite karakteristike plastične deformacije!

Karakteristike plastične deformacije:

− nepovratna,
− ne mijenja se zapremina tijela i
− iznos deformacije je velik.

16. Zašto ispitivanje zatezanjem spada u najvažnija mehanička ispitivanja materijala?

Ispitivanje zatezanjem ubraja se u najvažnija mehanička ispitivanja materijala, jer ono daje
najviše važnih upotrebnih svojstava, kao što su: napon tečenja, zatezna čvrstoća, modul
elastičnosti, izduženje (istezanje), suženje itd.

Važnost ispitivanja zatezanjem vidi se iz slijedećeg:

- daje najbolji opis ponašanja materijala pod opterećenjem,

- dobijeni podaci o svojstvima materijala najviše se koriste za proračun i dimenzionisanje
elemenata mašina i konstrukcija,
- dobijeni podaci omogućavaju jednostavnu kontrolu tehnoloških procesa raznih proizvoda i
svojstava novih materijala,
- iz svojstava otpornosti materijala mogu se približno odrediti i druga važna svojstva za praksu
(kao tvrdoća, dinamička izdržljivost itd.),
- jednostavno se izvodi i lako se izračunavaju temeljna svojstva.

17. Uzorak je komad metala odabran za ispitivanje odnosno dovoljna količina materijala
uzeta od uzorka proizvoda u cilju izrade jedne ili više epruveta, a epruveta je tijelo
standardizovanog oblika i mjera izrađena od uzorka i pripremljena za ispitivanje tj. dio
uzorka određenih dimenzija, mašinski obrađen ili neobrađen koji ispunjava zahtjeve
stanja date kod ispitivanja.

4
18. Koje su epruvete najviše u uptrebi shodno standardu BAS EN 10002-1?

Postoji više tipova epruveta za ispitivanje zatezanjem (normalna; proporcionalna, duga;

proporcionalna, kratka; pljosnata proporcionalna, duga; pljosnata proporcionalna, kratka).
Najviše su u upotrebi kratke proporcionalne epruvete promjera 10 mm za okrugle šipke i kratke
proporcionalne pljosnate epruvete za limove i trake shodno navedenom standardu.

19. U odnosu na opterećenje mašine za ispitivanje zatezanjem mogu biti: mašine s

mehaničkim pogonom koje mogu registrovati brze promjene opterećenja, a s
hidrauličnim ne mogu. Mehanički pogon se koristi za manja, a hidraulični za veća
opterećenja i to: do 10 kN, skoro isključivo mehanički pogon, od 10 do 100 kN mogu se
koristiti oba načina pogona, veća od 100 kN (obično do 1 000 kN), isključivo hidraulični
pogon.

20. Kod statičkih kratkotrajnih ispitivanja se ispitno tijelo tzv. epruveta u mašini za
mehanička ispitivanja materijala izlaže postepenom porastu jednoosnog opterećenja
sve do njezinog loma, odnosno kidanja i utvrđuju se svojstva otpornosti i svojstva
deformacije.

21. Prilikom ispitivanja materijala zatezanjem dolazi do povećanja dužine ispitivane

epruvete na račun smanjenja površine poprečnog presjeka.

22. Kako se vrši pregledno predstavljanje toka ponašanja materijala pri ispitivanju
zatezanjem?

Pregledno predstavljanje toka ponašanja materijala pri ispitivanju zatezanjem vrši se

snimanjem dijagrama s koordinatama:
1. F-L, tj. na ordinati sila F u N, a na apscisi trenutno izduženje L u mm ili
L
2. -, tj. na ordinati naprezanje u MPa (N/mm2), a na apscisi jedinično izduženje  =
Lo

23. Koja je razlika između konvencionalnog i stvarnog dijagrama naprezanje-jedinično

izduženje?
Kod konvencionalnog dijagrama napon-jedinično izduženje sva naprezanja se izračunavaju
dogovorno svođenjem postignutih sila pri opterećivanju na početni poprečni presjek S o. Kod
ovog dijagrama ne uzimaju se u obzir stvarni naponi nego konvencionalni naponi, tj. posmatra
se sila u bilo kojem trenutku svedena na jedinicu površine prvobitnog presjeka F/S0.
Stvarni dijagram naprezanje-jedinično izduženje dobije se tako da se svaka ordinata dijagrama
kidanja (zatezna sila) dijeli sa stvarnom površinom poprečnog presjeka epruvete (što znači da
se moraju u toku ispitivanja mjeriti promjene početnih dimenzija epruvete do ili ao i bo). Iz
stvarnog dijagrama je vidljivo da se pri ispitivanju epruveta povećava naprezanje s
deformacijom sve do loma.
*Stvarne napone u materijalu je teško registrovati, pogotovo sa nastajanjem većih trajnih
deformacija, s obzirom da se površina poprečnog presjeka u toku samog ispitivanja neprekidno
mijenja. Međutim ako se sile svedu na trenutni, uvijek sve manji i najviše deformisani poprečni

5
presjek, dobiće se stvarna kriva zatezanja koja pokazuje stalni porast napona sa smanjenjem
presjeka epruvete.

24. Šta predstavlja tačka P na dijagramu -?

Tačka P na dijagramu - odnosi se na najveće naprezanje do kojeg je izduženje proporcionalno

Fpr
naprezanju i naziva se granicom proporcionalnosti: R pr = , MPa .
So
Do ove granice važi Hookov zakon tj. linerana zavisnost produženja epruvete o sili, pri čemu
su deformacije elastične, jer se pri rasterećivanju epruveta potpuno vraća u svoj prvobitni oblik
i veličinu. Trenutna izduženja u tom području dijagrama vrlo su mala i mogu se mjeriti samo
preciznim ekstenzometrima.

25. Objasniti kako se pomoću grafičkog načina može odrediti konvencionalni napon
tečenja Rp0,01 ili Rp0,2?

Konvencionalni napon tečenja Rp0,01 ili konvencionalni napon tečenja Rp0,2 mogu se lako
grafički odrediti iz dijagrama snimljenog pomoću elektronskog mjerača izduženja. Radi se tako
da se na rastojanju od 0,01 odnosno od 0,2% mjerne dužine epruvete povuče paralela s početnim
pravolinijskim dijelom dijagrama F-L i u tačkama presjeka (E ili T) odrede na ordinati
odgovarajuće sile Fp0,01 ili Fp0,2 za izračunavanje Rp0,01 ili Rp0,2.

Dijagram s elektronskog mjerača izduženja

26. Šta predstavlja gornji, a šta donji napon tečenja i kako se određuju?

Gornji napon tečenja je najveće naprezanje pri kojem dolazi do naglog prijelaza iz elastičnog u
područje plastične deformacije, a zapaža se po značajnom porastu izduženja uz istu silu (prvi

6
zastoj kazaljke na skali manometra). Kod dijagrama - s izraženim naponom tečenja, određuje
se u tački T gornji napon tečenja:

FeH
R eH = , MPa .
So

Donji napon tečenja je najmanje naprezanje u području tečenja, koje se ustali nakon rasta
izduženja (čak 1 do 4%) bez porasta sile. Određuje se u tački D na dijagramu prema slijedećoj
relaciji:

FeL
R eL = , MPa .
So

27. Naponi tečenja koji su najviše zavisni od uslova ispitivanja u odnosu na druga
svojstva, a naročito od brzine opterećivanja su: gornji napon tečenja ReH ili
konvencionalni napon tečenja Rp0,2.

28. Naprezanje koje odgovara maksimalnoj sili u tački M na dijagramu - uslovno se
F
naziva zateznom čvrstoćom Rm R m = m , MPa .
(So
)

29. Nakon dostizanja točke M prelazi se u područje nejednolike (ili lokalizirane)

deformacije epruvete i na jednom mjestu nastaje tzv. vrat s višeosnim stanjem
naprezanja, te ubrzo dolazi do njezinog kidanja u tački K.

30. Koja svojstva deformabilnosti materijala se mogu odrediti pri ispitivanju

zatezanjem?
Pri ispitivanju zatezanjem mogu se određivati slijedeća svojstva deformabilnosti materijala:
ukupno izduženje (A5 ili A10, odnosno A11,3) i ukupno suženje (Z5 ili Z10).

*Označavanje epruveta s obzirom na početnu mjernu dužinu Lo:

A5 - za kratke epruvete, L0=5*d0,
A10 - za duge epruvete, L0=10*d0.

31. Konačno (prekidno) izduženje, A, predstavlja razliku između mjerne dužine prekinute
epruvete Lu i prvobitne mjerne dužine L0 svedeno na prvobitnu mjernu dužinu, a izražava
se u procentima:

L u − Lo
A=  100 , %
Lo

7
32. Procentualno suženje površine presjeka pri prekidu, Z, se računa prema relaciji:

S − Su
Z= 0  100 , %
S0
gdje su:
S0 – prvobitna (početna) površina poprečnog presjeka,
Su – površina najmanjeg poprečnog presjeka na mjestu prekida.

33. Kod kojih materijala se isključivo vrši određivanje svojstava otpornosti pri
ispitivanju pritiskom?

Vrši se isključivo na krtim materijalima, koji se lome ili pucaju (npr. sivi liv, mesing i sl.) ubrzo
nakon prijelaza iz elastične u plastičnu deformaciju pri čemu se određuje pritisna čvrstoća R mt.
F
R mt = mt (MPa)
So

34. Koja se svojstva deformabilnosti određuju pri ispitivanju pritiskom?

Određuju se konačno skraćenje, t i konačno proširenje epruvete, Zt:

ho − hu Su − So
t = 100 ,% Zt =  100 , %
ho So

35. Kod kojih materijala se pretežno provodi ispitivanje savijanjem?

Ispitivanje savijanjem radi određivanja savojne čvrstoće se pretežno primjenjuje za krte metalne
materijale, npr. za sivi liv, pri čemu se oni lome pri relativno malim uglovima, a pored sile se
mjeri i deformacija preko veličine ugiba.

36. Šta se određuje prilikom ispitivanja savijanjem?

Prilikom ispitivanja savijanjem određuju se:

- savojna čvrstoća, Rms, MPa

- ugib pri prijelomu, fu, mm
- krutost, KE, MPa i
- faktor savijanja, KS.
Pored ugiba može se kao mjera deformacije pri savijanju izračunati i savitljivost (jedinični
ugib).

8
37. Zbog čega se provodi ispitivanje uvijanjem i kod kojih materijala?

Ispitivanje uvijanjem se provodi radi određivanja uvojne čvrstoće i važno je za materijale koji
se koriste za izradu mašinskih dijelova izloženih uvojnim (ili torzionim) opterećenjima, kao što
su vratila, cijevi i slično. Znatno veću primjenu ima kao tehnološko ispitivanje za žicu.

38. Dijagram pri ispitivanju uvijanjem pokazuje tri karakteristične tačke:

16 M eup
1. granicu proporcionalnosti: R eup = , MPa
 d3
16 M eu0, 4
2. konvencionalnu granicu uvijanja: R eu0, 4 = , MPa
 d3
16 M u
3. uvojnu čvrstoću: R m u = , MPa
 d3

39. Zbog čega se provodi ispitivanje smicanjem i kod kojih materijala?

Ispitivanje smicanjem vrši se radi određivanja smicajne čvrstoće materijala koji su u upotrebi
izloženi smicajnom naprezanju (matice, vijci, prosijecanje limova itd.) koje se javlja kao
rezultat istovremenog djelovanja dvaju suprotnih sila (zatezanja i pritiska) na malom razmaku.

40. Kako se provodi ispitivanje smicanjem?

Ispitivanje smicanjem se vrši na viljuškastom uređaju u koji se epruveta postavlja horizontalno.

Uređaj se sastoji iz alata za sječenje (nož) po dva presjeka i čahura sa što manjim zazorom. Za
ispitivanje se koriste univerzalne kidalice, a samo smicanje epruvete (promjera obično 5 mm)
vrši se pomoću zatezanja ili pritiska.

41. Definiši pojam puzanje materijala!

Puzanje je vremenski zavisna plastična deformacija pri konstantnom naprezanju i temperaturi.

Puzanje se odnosi na deformaciju koja se javlja pri djelovanju statičkog opterećenja nakon
nekog vremena i koja pod određenim uslovima može završiti lomom materijala. Puzanje se
javlja kao rezultat djelovanja vanjskog opterećenja ali se može javiti i usljed sopstvene težine
materijala tj. neke konstrukcione komponente.

9
42. Nacrtati tipični dijagram puzanja deformacija-vrijeme (-t) i označiti stadije
puzanja!

lom
l 4
 = konst.
 = konst.
deform ac ija pri puzanju 3
1'

deformacija 

t

2
Vp =  konst. 4'
t

poč brzina puzanja Vp = 

.
1 3'
2'

I II III

vrijem e t, h

Konvencionalna kriva puzanja ima tri stadija: primarni (prijelazni), sekundarni (stacionarni) i
tercijarni. Tercijarni stadij završava lomom tj. kidanjem materijala.

43. Objasnite tri stadija procesa puzanja!

Tipična zavisnost deformacije od vremena (kriva puzanja)

sa tri stadijuma puzanja pri visokim temperaturama

Nakon početne elastične deformacije puzanje prolazi kroz tri stadijuma do konačnog loma.
Početno opterećenje dovodi do trenutne elastične deformacije (tačka E na dijagramu puzanja)
koja se sa povišenjem temperature povećava usljed smanjenja modula elastičnosti. U daljem
toku opterećenje dovodi do pojave plastične deformacije što odgovara oblasti između tačke E i
P na dijagramu puzanja. Brzina deformacije se u ovoj oblasti smanjuje usljed deformacionog
ojačavanja. Oblast se označava kao primarno ili prijelazno puzanje.
Pri povišenim temperaturama ovaj stadijum će dovesti do stabilizacije odnosno uslova kada
brzina deformacije ostaje konstantna i nezavisna od veličine deformacije. Ova oblast se
označava kao sekundarno ili stabilno puzanje i odgovara mu područje između tačaka P i S na
dijagramu puzanja.

10
Mada sekundarno puzanje može dovesti do značajnijih deformacija konačni lom nastupa nakon
prelaska u područje tzv. tercijarnog puzanja kojem na krivoj puzanja odgovara oblast između
tačaka S i X. U ovoj oblasti dolazi do naglog povećanja brzine deformacije, a konačni lom
nastupa pošto usljed redukcije presjeka, posmatrani dio ili epruveta ne mogu više da izdrže
postojeće opterećenje

44. Šta predstavlja ispitivanje na puzanje i kako se provodi?

Ispitivanje na puzanje se odnosi na mjerenje otpora materijala deformaciji i lomu kada je

izložen statičkom opterećenju ispod napona tečenja na povišenim temperaturama. Cilj
ispitivanja puzanjem je određivanje karakteristika otpornosti materijala puzanja: granice
puzanja i statičke izdržljivosti, a po potrebi i odgovarajućih karakteristika deformabilnosti -
izduženja i suženja.
Ispitivanje puzanjem provodi se pretežno na seriji jednakih najčešće dugih proporcionalnih
okruglih epruveta s navojnim glavama prečnika 10 mm i s prstenastim završecima mjerne
dužine radi mjerenja trajne deformacije postignute poslije određenog vremena pri konstantnim
uslovima. Za svaku zadanu temperaturu ispitivanja koristi se obično 4 do 5 epruveta s različitim
opterećenjima i za svaku od njih crta se kontinuirano dijagram puzanja s koordinatama
deformacija-vrijeme.

45. Definiši pojam relaksacije!

Relaksacija je pojava samoproizvoljnog snižavanja naprezanja u napregnutom mašinskom

dijelu ili ispitivanoj epruveti pri konstantnoj početnoj deformaciji posebno pri povišenoj
temperaturi.

46. Uslijed čega nastaje relaksacija i zašto je važno određivanje vrijednosti relaksacije?

Relaksacija nastaje zbog toga što se dio elastične deformacije pretvara u plastičnu uslijed
puzanja materijala i ona raste s porastom temperature.

Određivanje vrijednosti relaksacije je važno za dimenzionisanje mašinskih dijelova koji trebaju

tokom dužeg vremena zadržati neku deformaciju pri povišenim temperaturama ili pri sobnoj
temperaturi, kao što su npr. pritegnuti vijci, čelična žica visoke čvrstoće, čelična užad, čelične
šipke od betonskog čelika i sl.

47. Definiši pojam žilavosti materijala. U kojoj jedinici se izražava?

Žilavost je sposobnost materijala da izdrži udar odnosno mjera koliko materijal može
apsorbovati energije udara prije loma. Žilavost K se izražava u J/cm2 i izračunava po jednačini:
KU (ili KV)
K= , J / cm2
S
gdje je S - površina lomnog presjeka epruvete, cm2.

Kod epruvete s zarezom 5U površina iznosi:

S = 1·(1 - 0,5) = 0,50 cm2

11
a kod epruvete s zarezom 2V:
S = 1·(1 - 0,2) = 0,80 cm2

48. Udarna radnja loma je otpornost materijala prema udarnom opterećenju. Radnja
(energija) utrošena za lom epruvete (u J) je mjera žilavosti materijala.

49. Neke od metode ispitivanja udarom su: metoda po Charpyju, po Pelliniju, po Izodu, po
Bruggeru.

50. Udarna radnja loma metalnih materijala se ispituje na normiranim

(standardizovanim) epruvetama kvadratnog ili pravouglog presjeka sa zarezom u obliku
slova U (oznaku KU) ili slova V (oznaka KV).
51. Pri ispitivanju udarne radnje loma metodom po Šarpiju epruveta se postavlja
centrično na oslonac s razmakom od 40 mm, a klatno slobodnim padom udara tačno u
njezinu sredinu sa suprotne strane od zareza i lomi je jednim udarcem.
52. Metali skloni krtom lomu razaraju se pri malom utrošku energije i gotovo bez vidljive
deformacije na mjestu prijeloma, a metali skloni duktilnom lomu pri većem utrošku
energije.

53. Pojava loma se opisuje u skladu sa udjelom površine loma koja očito kristalična ili
vlaknasta (duktilni lom - vlaknasti izgled strukture i jako deformisani presjek na mjestu
prijeloma; krti lom - kristalična struktura loma s vrlo malim deformacijama na mjestu
loma).

54. Prema standardu BAS EN 10045-1 ispitivanje udarom se izvodi pod normalnim
uslovima kada nazivna potencijalna energija klatna iznosi 30010 J i kada se koriste
normalne epruvete (10x10x55 mm) sa zarezom u obliku slova U dubine 5 mm ili u obliku
slova V. Za ispitivanje udarne radnje loma koriste se u praksi često još i epruvete s plićim
U-zarezima, kao i uske V-epruvete

55. Epruvete s V-zarezom obavezno se koriste za određivanje udarne radnje loma opštih
konstrukcijskih čelika (npr. S355JR), a epruvete s U-zarezom kod ispitivanja svojstava
kvalitetnijih čelika (npr. čelici za poboljšanje C45E i sl.).

56. Kakav je utjecaj temperature ispitivanja na žilavost, odnosno na udarnu radnju

loma materijala?
Temperatura ispitivanja ima najveći utjecaj na žilavost, odnosno na udarnu radnju loma
materijala. Žilavost materijala općenito opada sa snižavanjem temperature ispitivanja. To je
zbog toga što se snižavanjem temperature snižava i plastičnost, odnosno deformabilnost
materijala.
*Kod vrlo žilavih metala s površinski centriranom kubnom kristalnom rešetkom (Al, Cu, Ni,
austenitni čelici) opadanje žilavosti je neznatno i postepeno, te su oni zato deformabilni u
širokom temperaturnom intervalu, a imaju i visoku vrijednost izduženja (A5). Krti materijali
(npr. visokočvrsti čelici, staklo i keramika) imaju malu žilavost i deformabilnost bez obzira na
temperaturu ispitivanja, a legure metala s prostorno centriranom kubnom rešetkom, kao što su

12
većina konstrukcionih čelika, polimeri i keramika imaju jasno izraženu prijelaznu temperaturu
ispitivanja.

57. Šta predstavlja prijelazna temperatura ispitivanja i zašto nam je ona značajna?

Prijelazna temperatura ispitivanja odvaja područje žilavog od područja krtog ponašanja

materijala. Prema tome ona je vrlo važan kriterij ponašanja materijala, jer se iznad nje očekuje
žilavo, a ispod nje krto ponašanje. Što je niža prijelazna temperatura to je veća garancija da se
materijal može koristiti u nepovoljnim uslovima eksploatacije i na nižim temperaturama.

58. Definiši pojam zamaranja materijala!

Zamaranje je pojava postepenog oštećivanja materijala usljed dugotrajnog djelovanja

periodičnih promjenljivih opterećenja odnosno naprezanja. Odnosno, zamor je opasan oblik
loma koji se odvija u materijalima koji su izloženi djelovanju cikličnog ili na neki drugi način
promjenljivog opterećenja.

59. Kod loma usljed zamora razlikujemo dva procesa:

− inicijaciju pukotine i
− propagaciju.
Odnosno lom usljed zamora odvija se razvojem i progresivnim rastom pukotine.

60. Dvije su osnovne karakteristike loma usljed zamora:

− odvija se pri vrijednosti opterećenja koja je puno manja od potrebne za lom pri statičkom
opterećenju;
− u toku dužeg ili kraćeg vremenskog perioda koji je potreban da bi lom propagirao do
tačke konačnog loma, vidljive indikacije da se odvija lom uopšte se ne moraju pojaviti.

61. Šta predstavlja Wöhler-ova ili S-N kriva?

Wöhler-ova ili S-N kriva (Stress-Number curve) predstavlja krivu koja prikazuje zavisnost
broja izdržanih ciklusa od primijenjenog naprezanja pri ispitivanju zamaranjem. Naprezanja
mogu biti savojna, zatezno-pritisna i torziona.

62. Koje su karakteristične veličine pri ispitivanju zamaranjem?

Karakteristične veličine pri ispitivanju zamaranjem (prema standardima) su:

Broj ciklusa n – broj ciklusa do određenog momenta posmatranja;
Broj ciklusa do loma N – Broj ciklusa koji ispitivana epruveta izdrži do pojave pukotine;
Dinamička čvrstoća (dinamička izdržljivost) za N ciklusa σ N – napon sastavljen od zbira
srednjeg napona i najveće amplitude napona, pri kome epruveta izdržava N ciklusa do loma.
Određuje se iz Velerovog dijagrama zamaranja.

13
Dinamička čvrstoća (dinamička izdržljivost) σD – napon sastavljen od zbira srednjeg napona i
najveće amplitude napona, koji epruveta može izdržati bez loma i pri neograničenom broju
ciklusa. Određuje se iz Velerovog dijagrama zamaranja.
Granični broj ciklusa ND – poslije kojeg ne nastaje lom ni pri neograničenom broju ciklusa.
Određuje se iz Velerovog dijagrama zamaranja.

63. Dinamička izdržljivost ili dinamička čvrstoća je ono najveće primijenjeno naprezanje
pod kojim ispitivana epruveta izdrži propisani ili beskonačan broj ciklusa bez pojave
loma ili nekog drugog propisanog učinka.

64. Smithov dijagram!

Za pregledno prikazivanje dinamičke izdržljivosti materijala u zavisnosti od srednjeg

naprezanja, gornjeg ili donjeg naprezanja ili amplitude, koriste se Smithovi dijagrami. Smithov
dijagram daje zavisnost gornjeg i donjeg naprezanja od srednjeg naprezanja. Za njegovo
konstruisanje treba prethodno izvršiti seriju Wöhlerovih pokusa zamaranjem za različite
vrijednosti srednjeg naprezanja. Vrijednosti srednjeg naprezanja nanose se na apscisu, a gornjeg
i donjeg naprezanja na ordinatu.

Radi lakše konstrukcije i analize Smithovog dijagrama povlači se iz koordinatnog početka

pravac pod uglom =45o. Spajanjem tačaka 1, 2, 3 i 4 dobije se linija gornjeg graničnog
naprezanja LGGN, a spajanje tačaka 1’, 2’, 3’ i 4’ daje liniju donjeg graničnog naprezanja
LDGN. Ove linije ograničavaju područje promjenljivih naprezanja koje materijal može
izdržavati bez lomova, tj. to je područje sigurnosti (šrafirano). Područje sigurnosti zatvara s
gornje strane povučena horizontala iz tačke 5 – vrijednosti napona tečenja do presjecišta s

14
LGGN jer se materijal ne smije u praksi opteretiti više od R eH. U praksi se koriste pored
Smithovih dijagrama za zatezanje-pritisak (crte 1-1’, 2-2’ su slučajevi naizmjeničnih
naprezanja, a crte 3-3’ i 4-4’ su slučajevi istosmjernih zateznih naprezanja) i Smithovi dijagrami
za savijanje (koji daju najveća područja sigurnosti), te Smithovi dijagrami za uvijanje (koji daju
najmanja područja sigurnosti). Vrijednost zatezne čvrstoće materijala (tačka 6) predstavlja
teoretski završetak Smithovog dijagrama, te područje predstavljeno isprekidanom linijom ne
garantuje više sigurnost od loma.

65. Definiši pojam tvrdoće materijala!

Tvrdoća materijala predstavlja otpor materijala utiskivanju drugog tijela u njegovu površinu.
Odnosno tvrdoća je otpornost ispitivanog materijala prema prodiranju u njega drugog znatno
tvrđeg tijela.

66. Najčešće primjenjivane metode za mjerenje tvrdoća kod kojih je osnova statičko
djelovanje sile su Brinell, Vickers i Rockwell.

67. Navedi neke od dinamičkih metoda ispitivanja tvrdoće!

Neke od metoda s dinamičkim djelovanjem sile su po raznim autorima – Baumann, Poldi,
Shore, Lessen.

68. Kod dinamičkih metoda sila na utiskivaču se ostvaruje udarom ili se tvrdoća određuje
na osnovu elastičnog odskoka utiskivača od površine koja se ispituje – Poldi (Poldy),
skleroskopska po Šoru (Shore), duroskopska, itd.

69. Kao osnova za određivanje tvrdoće kod dinamičkih metoda služi ili nastali otisak
(tvrdoća padom ili udarom) ili visina odskoka (postupak elastičnim odskakanjem).

70. Kakva oznaka za tvrdoću može biti po Brinellu zavisno od utiskivača (indentora)?

Zavisno od utiskivača oznaka za tvrdoću po Brinellu može biti:

HBS - tvrdoća kada se koristi utiskivač čelična kuglica;

HBW - tvrdoća kada se koristi utiskivač od tvrdog metala.

71. Objasnite oznaku 600 HBW 1/30/20!

600 HBW 1/30/20 – Brinellova tvrdoća od 600 je određena sa kuglicom od tvrdog metala
prečnika 1 mm, silom od 294,2 N za vrijeme od 20 s (ispitna sila se množi sa 9,81, tj. 30 ·
9,81=294,2).

72. Kakav se utiskivač koristi kod ispitivanja tvrdoće metodom Vickersa?

Utiskivač ima oblik prave piramide sa kvadratnom osnovom i uglom između naspramnih
stranica od 136°, koja se utiskuje pod opterećenjem u materijal.

15
73. Kojom metodom ispitivanja tvrdoće je moguće mjerenje tvrdoće i najtvrđih
materijala?

Metodom po Vickersu je moguće mjerenje tvrdoće i najtvrđih materijala.

74. Objasnite oznaku 130 HV 10/30!

130 HV 10/30 označava tvrdoću po Vickersu od 130 HV za čije je određivanje primijenjena

sila od 109,81=98,1 N u trajanju od 30 s.

75. Tvrdoće po Brinellu i tvrdoće po Vickersu se izražavaju odnosom sile utiskivanja i

površine nastalog otiska, a tvrdoća po Rockwellu određuje se na osnovu trajanja dubine
otiska koji načini utiskivač u obliku konusa ili kuglice u ispitivanom materijalu.

76. Kakav se utiskivač koristi kod ispitivanja tvrdoće metodom Rockwella?

Utiskivač kod metode HRC je dijamantska kupa sa uglom od 120º (koristi se za srednje, velike
i izuzetno velike tvrdoće). Druga skala HRB upotrebljava se za mjerenje tvrdoće relativno
mekših materijala (HB < 400) kod koje se kao utiskivač koristi čelična kuglica prečnika 1/16
inča.

16
17
18
77. Zavisno o vrsti ispitivanja i metodama koje se tokom ispitivanja primjenjuju,
uobičajena je podjela na:
− Kontrolu ili ispitivanja sa razaranjem (KSR)−DT;
− Kontrolu ili ispitivanja bez razaranja (KBR)−NDT.
78. Šta predstavlja ispitivanje bez razaranja (NDT)?
Ispitivanje bez razaranja (Non-Destructive Testing – NDT) predstavlja interdisciplinarnu
tehniku koja se odnosi na fizičku metodu kontrole kvaliteta materijala i proizvoda tj. provjeru
da li proizvodi i sistemi provode svoju funkciju na pouzdan i ekonomičan način.

79. Šta obuhvata ispitivanje bez razaranja (NDT)?

Ispitivanje bez razaranja (NDT) obuhvata skup metoda zasnovanih na zakonima fizike sa
svrhom utvrđivanja svojstava materijala ili komponenata sistema te pronalaženja skrivenih
grešaka u materijalu (nastalih pri proizvodnji osnovnog materijala, kao posljedica projektnih
elemenata, uslova eksploatacije, pri izradi dijelova ili sklopova, itd.) na takav način da ispitani
materijali, dijelovi strojeva i uređaji nakon pregleda ostaju neoštećeni i mogu, ako u njima nisu
otkrivene nedopuštene greške, biti stavljeni u normalnu eksploataciju.

80. Šta je glavni cilj kontrole bez razaranja?

Glavni cilj kontrole bez razaranja je utvrditi postojanje nepravilnosti u materijalu ili izmjeriti
određene fizičke veličine materijala u svrhu karakterizacije materijala ispitnog objekta.

81. Koji su osnovni zadaci kontrole bez razaranja?

Osnovni zadaci kontrole bez razaranja su:

− osigurati pouzdanost proizvoda i jednak kvalitet po cijelom volumenu,
− spriječiti havarije redovnom kontrolom proizvoda u eksploataciji,
− smanjiti proizvodne troškove u eksploataciji pravovremenim detektiranjem neispravnih
dijelova,
− omogućiti uvođenje novih materijala i tehnoloških procesa u cilju postizanja jeftinijeg i
sigurnijeg proizvoda.

82. Navedite neke grane upotrebe ispitivanja bez razaranja?

Metode ispitivanja bez razaranja našle su primjenu ne samo u tehnici nego i u medicini,
rudarstvu, građevinarstvu, aeronautici, autoindustriji, petrohemiji, itd.

83. Navedite neke od prednosti ispitivanja bez razaranja!

Neke od prednosti NDT su:

19
− ispitivanja se mogu provoditi direktno na proizvodu ili konstrukciji,
− moguće je provoditi 100% kontrolu,
− moguće je provoditi kontrolu objekta u eksploataciji,
− kontrola se može često provesti i bez zaustavljanja proizvodnje,
− objekt je moguće ispitati s više metoda i više puta (ponovljivost, obnovljivost),
− oprema je u većini metoda prijenosna te je olakšan rad na terenu.

84. Navedite koji su nedostaci ispitivanja bez razaranja!

Neki od nedostataka ispitivanja bez razaranja su:

− svojstva objekta i kvaliteta se u većini metoda mjere indirektno, tj. o kvaliteti se zaključuje
na osnovu nepostojanja grešaka ili odstupanja određene fizikalne veličine izvan granica
zadatih kriterijem kvalitete,
− pojedine metode kontrole zahtijevaju pojačanu zaštitu na radu,
− interpretacija rezultata često je složena te zahtjeva certificirano osoblje.

85. Navedite uobičajenu podjelu metoda kontrole bez razaranja!

Budući da se metode kontrole bez razaranja temelje na interakciji materijala i unesene energije
ili sredstva s kojim je materijal doveden u kontakt, uobičajena je slijedeća podjela metoda bez
razaranja na:

− optičke metode,
− zvučne i ultrazvučne metode,
− elektro i/ili magnetne metode,
− radijacione metode,
− penetrantske metode,
− kapilarne metode,
− toplotne metode,
− ostale metode; često kombinacija navedenih.

86. Vizuelna i makrooptička dijagnostika (vizuelni pregled) se provodi u cilju:

− provjere mjera (odstupanja u dimenzijama i obliku komponenti),
− otkrivanja tehnoloških grešaka,
− otkrivanja grešaka uslijed eksploatacije,
− utvrđivanja stanja predmeta.

87. Kako i zašto se obavlja vizuelna kontrola?

Vizuelna kontrola se obavlja sa i bez optičkih pomagala (lupe, mikroskopi (stereo), endoskopi,
boroskopi, itd.) za otkrivanje mnogih površinskih grešaka kako spoljašnjih tako i unutrašnjih.
Za pregledniji uvid u stanje spoljašnje i unutrašnje površine šupljih predmeta koriste se i
televizijske kamere.

20
88. Koje se metode najviše koriste za vizuelna ispitivanja?

Najviše se koriste:
− vizuelna kontrola (prvi kontakt s objektom ispitivanja - vizuelan pristup)
− endoskopska kontrola,
− boroskopska metoda.

Kao pouzdana nekontaktna metoda u kombinaciji s odgovarajućom optičkom opremom koristi

se laserska interferometrija – optička holografija.

89. Kako se provodi ispitivanje i šta se može utvrditi endoskopskom metodom bez
razaranja?

Princip ispitivanja sastoji se u posmatranju i snimanju greške, pri čemu se kamera putem
optičkog kabla dovodi do mjesta ispitivanja. Kamera snima ispitno mjesto i istovremeno je
spojena s računarom, pa se na ekranu može pratiti snimanje i uvid u eventualnu grešku.
Endoskopskim mjerenjem mogu se utvrditi sve dimenzije bilo kakvih defekata ili oštećenja
nastalih u eksploataciji te odstupanja od zadatih dimenzija, bez obzira na položaj greške.

90. Metoda laserske interferometrije - optičke holografije se koristi za mjerenje izrazito

malih pomaka na površini materijala nastalih zbog naprezanja materijala, zatim promjena
koje su posljedica površinskih ili podpovršinskih grešaka nastalih zbog udarnog
djelovanja, te se često koristi za pravovremeno otkrivanje mikropukotina.

91. Šta se može otkriti metodom ispitivanja penetrantima?

Metodom ispitivanja penetrantima mogu se otkriti površinske greške i to mikro i makro

pukotine, te razne poroznosti i šupljine otvorene prema površini.

92. Kako se otkrivaju greške tokom ispitivanja penetrantima?

Greške se otkrivaju na principu kapilarnog učinka tj. osobina tečnosti da se podižu i penetriraju
u uske slobodne prostore – kapilare. Odnosno greške se uočavaju na osnovu zaostalog
penetranta u šupljinama površinskih grešaka, koji izlazeći na površinu s koje je odstranjen višak
penetranta tvori penetrantsku indikaciju, trag penetranta koji ukazuje na mogućnost postojanja
greške ispod nastalog traga.

93. Penetrantski sistemi se dijele prema metodi ispitivanja na:

− obojene penetrantske sisteme,

− fluorescentne penetrantske sisteme,
− obojeno – fluorescentne penetrantske sisteme.

94. Penetrantski sistemi se dijele prema načinu odstranjivanja penetranta s površine na:
− vodom perive penetrante,

21
− postemulgirajuće penetrante (emulgatorom odstranjive penetrante),
− otapalom odstranjive penetrante.

95. Penetrantski sistemi se dijele prema rasponu osjetljivosti na:

− penetrantske sisteme standardne osjetljivosti,
− penetrantske sisteme visoke osjetljivosti,
− penetrantske sisteme izrazito visoke osjetljivosti.
96. Opisati postupak procesa ispitivanja penetrantima!

Postupak provođenja penetrantske kontrole podrazumijeva:

− čišćenje površine; odstranjivanje nečistoća i sadržaja iz pukotina i grešaka koje se nastoje

otkriti;
− nanošenje penetranta na ispitivanu površinu objekta koji prodire u šupljine i otvore
površinskih grešaka;
− odstranjivanje viška penetranta s površine uz uslov da se penetrant zadrži unutar otvora
pukotina;
− nanošenje razvijača na kontaktnu površinu s ciljem poticanja izlaženja penetranta iz
pukotina i formiranje penetrantske indikacije;
− osvjetljenje površine, uočavanje i interpretacija penetrantskih indikacija;
− čišćenje objekta od zaostalih penetrantskih tečnosti.

97. Magnetna defektoskopija ili elektromagnetno ispitivanje se koristi za otkrivanje

površinskih i neposredno podpovršinskih grešaka (pore, šupljine, pukotine) u magnetnom
materijalu pri čemu te greške dovode do grešaka u prostiranju magnetnih linija u
indukovanom magnetnom polju

98. Opisati postupak procesa ispitivanja magnetnim česticama!

Princip metode ispitivanja magnetnim česticama obuhvata slijedeće:

− pripremu objekata za ispitivanje (čišćenje površine, odstranjivanje nečistoća);
− postizanje odgovarajuće magnetne indukcije (magnetizacija se može postići permanentnim
magnetom, elektromagnetom ili pomičnim strujama);
− registracije izlaznog magnetnog polja zbog deformacije silnica magnetne indukcije u
okolini greške (primjena feromagnetnih čestica (suhi magnetni prah ili tečna suspenzija)
koje nanošenjem na objekat ispitivanja formiraju indikacije grešaka, kontrasta dovoljnog za
uočavanje);
− interpretacija indukcije, mjerenje greške,
− demagnetizacija i priprema objekata ispitivanja za dalju namjenu.

99. Koje su prednosti i nedostaci magnetne defektoskopije?

Osnovne prednosti magnetne metode su u jednostavnosti postupka i relativno jeftinim
uređajima (onima za pojedinačnu kontrolu), a nedostaci se ogledaju prvenstveno u činjenici da

22
je ova metoda u suštini polukvantitativna, tj. da se njome mogu otkriti podpovršinske i
površinske greške, ali ne i odrediti sve njihove dimenzije.

100. Na čemu se zasnivaju ultrazvučne metode ispitivanja nehomogenosti u

materijalima?

Ultrazvučne metode ispitivanja nehomogenosti u materijalima zasnivaju se na refleksijama

ultrazvučnih talasa na unutrašnjim greškama (lunkerima, pukotinama i sl.), koje se javljaju
prilikom obrade.

101. Ultrazvučne metode ispitivanja se prema načinu indikacije greške grupišu na:

1. Metode prozvučavanja (za indikaciju greške koriste se talasi koji su prošli kroz ispitivani
materijal);
2. Metode rezonance (indikacija rezonance se može izvesti na osnovu dejstva na električni
generator koji pobuđuje sonda i na osnovu dejstva na ultrazvučne talase);
3. Impulsne - eho (refleksne) metode (za indikaciju greške koriste se talasi koji su se
reflektovali od nje).

Od ovih metoda najznačajnija je impulsna - eho metoda, jer ona daje najpouzdanije podatke o
greškama u materijalu.

102. Za provođenje ultrazvučnih metoda ispitivanja nužno je odabrati odgovarajući

ultrazvučni sistem, a njega čine: ultrazvučni uređaj, ultrazvučne sonde (glave), etaloni i
referentni uzorci, kontaktno sredstvo i druga pomoćna oprema.

103. Radiografske metode ispitivanja se uglavnom koriste u praksi za otkrivanje

unutrašnjih grešaka u zavarenim spojevima, odlivcima i mašinskim konstrukcijama.

104. Koji su osnovni principi radiografske metode ispitivanja?

Osnovni principi ove metode se ogledaju u tome da ako se izvor x i  zračenja postavi sa jedne
strane uzorka, a sa druge strane uzorka radiografski film, tada se na filmu pojavi radiografska
slika, karakteristična za uzorak i eventualno prisutne greške. Svaka nehomogenost u materijalu
(pukotine, pore, uključci) pokazuje se na filmu kao različito zacrnjenje.
x i  zraci su elektro-magnetni talasi veoma malih talasnih dužina, pa stoga imaju veliku
sposobnost penetracije u materijal. Izvor ove vrste zračenja može da bude rendgenska cijev ili
neki radioaktivni izvor.

105. Radiografske metode kontrole razlikuju se s obzirom na:

− izvor jonizirajućeg zračenja (rendgenski uređaj (rendgensko zračenje): rendgenoskopija,
rendgenografija, visokonaponska radiografija, kseroradiografija, semiradiografija, digitalna
radiografija; gama-defektoskop (γ-zračenje): gamagrafija, autoradiografija; -, -,
neutroni: neutronska radiografija, β – mjerači);

23
− način provođenja prozračavanja (ručna, poluautomatska ili automatska radiografija);
− način registrovanja rezultata (formiranje stalne slike, formiranje slike ograničenog trajanja,
mjerenje intenziteta zračenja, grafičko praćenje pisačem).
106. Navedite koja su ograničenja metode radiografije!
U poređenju s drugim metodama ispitivanja bez razaranja neka od ograničenja metoda
radiografije su:
− Radiografija je skupa, posebno ako se radi stacionarnim uređajima sa filmom,

− Ispitivanje na terenu može trajati dugo, pošto je potrebno duže vrijeme za ekspoziciju
filma posebno kod debelih stijenki,
− Izvori zračenja moraju biti malog intenziteta radi zaštite osoblja,

− Prenosivom radigrafskom opremom moguće je prodiranje u čelik dubine do 75 mm,

− Neke greške se ne mogu otkriti (mikroporoznost, uske pukotine, izduženi uključci),

− Zračenje je opasno po čovjeka, jer x i  zrake ubijaju ćelije ljudskog organizma.

24