CÜMLENİN ÖGELERİ

CÜMLE: Bir duyguyu, düşünceyi dile getirmek için bir veya birden
fazla sözcükten oluşan anlatım birimidir.

ÖRNEK: Geldiler. (cümle)

Uzun zamandır bu işin gerçekleşmesini bekliyor. (cümle)

ÖGE: Sözcük veya sözcük gruplarının cümle içerisinde

üstlendikleri görevlerdir.

Cümlenin ögeleri; temel ögeler ve yardımcı ögeler olmak üzere

ikiye ayrılır.

1)Temel Ögeler:

Cümlenin var olabilmesi için gerekli olan ögelerdir. Temel ögeler

özne ve yüklemdir.

a) Yüklem:

Cümlede işi, oluşu, hareketi bildiren ögedir. Herhangi bir sorusu

yoktur. Bu yüzden cümlede yüklemi bulabilmek için çekimli bir fiil
veya ek fiil almış bir isim aranmalıdır.

ÖRNEK: Ben her işimi zamanında yaparım.

Buradaki evlerin hepsi çok güzeldi.

Komşu, komşunun külüne muhtaçtır.

Benzemez kimse sana.

DİKKAT: Ögeler tek sözcükten oluşabileceği gibi birden fazla

sözcükten de oluşabilir. Ögeler bulunurken tamlamalar, deyimler,
ikilemeler, birleşik fiiller ve fiilimsi grupları (yan cümle)
bölünmemelidir.

Bayrakları bayrak yapan üstündeki kandır.

Kadın, çocuğunu çok merak ediyor.

İşe yeni başlayan adam, patronun abisiymiş.

Arabayı uygun bir yere park etti.

Kırmızı damlı küçük bir köy eviydi.

b)Özne:
Cümlede bildirilen işi yapan ögedir.

Yükleme sorulan –ne, -kim soruları özneyi buldurur.

Yazar bu romanda sıradan bir olayı anlatıyor.

Seni de ansızın yakalar mutluluk.

Bahçede koşuşturan çocuklar, birbirini yakalamaya çalışıyor.

Özneler gerçek özne, gizli özne ve sözde özne olmak üzere üçe
ayrılır:

1-Cümelede açıkça yer alan özneye gerçek özne denir.

Yeni öğretmenler seminere katılmak üzere okula geldi.

2-Cümlede yer almayan yüklemin çekiminden anladığımız özneye

gizli özne denir. Gizli özne öge sayısı belirlenirken de öge dizilişi
belirlenirken de dikkate alınmaz.

Bizi akşama kadar burada bekleyeceksin. (Sen)

3-İşten etkilenen öge olmasına rağmen öznenin sorularına cevap

veren öznelerdir.

Yakup Çavuş omzundan vuruldu.(vurma işinden etkilenen Yakup

Çavuş)

2-Yardımcı Ögeler:

Yardımcı ögeler; nesne, dolaylı tümleç(yer tamlayıcısı), zarf

tümlecidir.

a-Nesne:

Cümlede yapılan işten etkilenen ögedir.

Belirtisiz ve Belirtili olmak üzere iki nesne türü vardır.

Belirtisiz Nesne:

Yükleme sorulan –ne ve –kim sorularına cevap verir. Belirtisiz

nesneler cümlede yalın halde bulunur. Özne ile belirtisiz nesnenin
soruları aynı olduğundan cümlenin ögeleri bulunurken önce
yüklem sonra özne daha sonra nesne bulunmalıdır.

Adam büyükçe bir çuval taşıyordu.

İşe giderken pantolon giydi.

 Masada oturanlara su vereceğim.

Belirtili Nesne:

Yükleme sorulan –neyi, -kimi sorularına cevap verir.

Bu maçı mutlaka izlemeliyim.

Öğretmen derslerimize özenle çalışmamızı istiyor.

b)Dolaylı Tümleç (Yer Tamlayıcısı)

Yüklemin yerini bildiren ögedir.

Yükleme sorulan neye kime

nereye

neyde kimde
nerede

neyden kimden
nereden

sorularına cevap verir. Yani sonu -e, -de ve –den ’le biten sorular
dolaylı tümleci buldurur.

Başucumdaki lambayı yakıp saate baktım.

Okul sınırları içerisinde, istediğini yapmakta özgürsün.

Bu hafta ödevlerimi yaparken kardeşimden yardım aldım.

İsmin –e, -de, -den hal eklerini almış sözcükler dolaylı tümleçtir.
Ancak ne zaman sorularına cevap verirlerse zarf tırlar.

Gençliğimde futbolla ilgilenirdim. (Altı çizili sözcük zarftır.)

Ali, sabahtan derse başladı. (Altı çizili sözcük zarftır.)

c-Zarf Tümleci (Zarf Tamlayıcısı)

Yüklemi zaman, durum, yer-yön gibi durumlardan tamamlayan

ögedir.

Yükleme sorulan ‘’ne zaman, ne kadar, niçin, neden, nasıl, niye,

ne ile, kim ile, neye göre, kime göre’’ soruları zarfı buldurur.

İnsan düşündüklerini açıkça söyleyebilmelidir.

Ceylan bu hafta sonu Avrupa’dan dönecek.

Sana göre aşk laftan ibaret.

Yön bildiren sözcükler eğer yalın halde kullanılıyorsa zarf eğer hal
eklerini alarak kullanılıyorsa dolaylı tümleçtir.

Annem beni aşağı çağırıyor. (Altı çizili sözcük zarftır.)

Annem beni aşağıya çağırıyor. (Altı çizili sözcük dolaylı tümleçtir.)

Herhangi bir soruya cevap vermese de cümleye kesinlik, olasılık,

tekrar anlamı katan sözcükler zarf tümlecidir.

Beni mutlaka aramalısın. Aşağı inersen olanları yakından

görebilirsin.

Sanırım bizimle gelecek. Yakın zamanda yeniden

görüşelim.

Cümleyi ögelerine ayırırken dikkat edilecek bazı noktalar:

1- Seni henüz anlayabilmiş değilim. (değil yüklem olarak alınırken

önündeki sözcükle birlikte alınır.

2- Duvardaki resimlere baktı, çok güzel olduklarını düşündü. (tek

cümle gibi verilen sıralı cümleler ögelerine ayrılırken her cümlenin
yüklemi ayrı ayrı bulunur. Ve sorular yüklemlere ayrı ayrı sorulur.
Bu tarz cümlelerde herhangi bir öge ortak olabilir. Bu cümlede
özne ortaktır.)

3- ‘’Şiir yarışmasına katılacağım’’ dedi. Şeklindeki doğrudan

anlatım cümlelerinde ise dışta kalan dedi, söyledi, ifade etti kısmı
yüklem olarak alınır ve ona sorulan soru ile alıntı cümlenin hangi
öge olduğuna karar verilir.Burada dedi yüklem diyen kim o gizli
özne ve o ne dedi şiir yarışmasına katılacağım belirtisiz nesnedir.)

4-Aşağıdakilerin hangisinde cümleye zaman anlamı katan bir

sözcük vardır denilirse yükleme ne zaman sorusunu sormalıyız
eğer durum anlamı katan sözcük vardır denilirse yükleme nasıl
sorusunu sormalıyız.

5-Soru cümlelerini ögelerine ayırırken soru cümlesine cevap

vermeliyiz. Verdiğimiz cevabı ögelerine ayırdığımızda o soru
cümlesini de ögelerine ayırıyoruz demektir.

Buraya ne zaman geleceksin?- Oraya haftaya geleceğim.(D.T. – Z.T.

–Y)
6-Onay , kabul, ret anlamı taşıyan tamam , peki , lütfen gibi
sözcükler; ünlem bildiren eyvah, vah, tüh gibi ifadeler ile cümlede
tek başına kullanılan bağlaçlar öge sayılmaz.

7-Hitap bildiren sözcükler de öge olarak sayılmaz.)

Öğretmenler, yeni nesil sizlerin eseri olacaktır.(öğretmenler cümle

dışı unsurdur. )

İyi çalışmalar arkadaşlar.

Sezgin ÜLKÜ

Türkçe Öğretmeni