1.

Ekonomia e Resurseve Natyrore dhe Ambienti

Ekonomia dhe ambienti
Per te prodhuar te mira materiale nevoiten resurse .Keshtu do te kemi:
Resurset
↓
Prodhimin
↓
Konsumin
∕
Prodhues Final → Dobine
Gjate nje procesi te tille prodhues mbeten mbeturina .Me rastin e perpunimit te resurseve
krijohen mbeturina , mirepo edhe me rastin e konsumit final krijohen mbeturina.
Resurset → Mbeturina (MR)
↓
Prodhimi → Mbeturina (MP)
↓
Konsumi → Mbeturina (MK)
Keshtu sa me shume qe perdoren resurset natyrore aq me teper edhe rritet sasia e mbeturinave
apo sasia e mbeturinave ne nje periudhe te dhene do te jet e barabarte me sasine e perdorur te
resurseve natyrore.
R = M = MR + MP + MK
Kush eshte shkaktar per ket ekuvivalence?
Shkaktar per ket ekuvivalence eshte Ligji i Pare i Termodinamikes, ku sipas keti ligji nuk
mund te krijojme ose shkatrrojme energjine dhe materjen.
Cka do qe perdorim do te perfundon dikund ne sistemin ambiental ,nuk mund te shkatrrohet
,mund te konvertohet dhe shperndahet.Shembull,thengjilli dhe konsumi i tij ne cdo vit do te
jet i barabarte me sasine e mbeturinave te gazit dhe mbetjeve te prodhuara nga djegeja e
thengjillit.
Konsumi i thengjillit = Sasia e gazit + produkte te ngurta ( zgjyra + dioksid karboni)
Kjo ekuivivalence per tu gjetur eshte e lehte dhe e shpejte per tu gjetur .Mirepo si qendron
puna me Pajisje Kapitale te cilat jane prodhuar dikur dhe vjen koha kur do te behen “rrjedha
e mbeturinave “ (“waste flow”) dhe do te jet me e komplikuar mardhenja Resurse –
Mbeturina.
Nese e marrim token si nje sistem ekonomik te mbyllur dhe qellimi i keti sistemi ekonomik
eshte te krijoj dobi.Pasi sistemi eshte i mbyllur atehere paraqiten limite (kufizime)
kufij.Paraqitet pytja si me i sendertua keto dobi ?
R-seurset → Mbeturinat
P- rodhimi → Mbeturinat → Riciklimi
K- onsumi → Mbeturinat
Riciklimi mund ti kethej mbeturinat ne resurse
Riciklimi → Resurset Prodhimi Konsumi
↓↓↓
Mbeturina Mbeturina Mbeturina
↓↓↓
Riciklimi
2.Ligji i dyte i termodinamikes
Ne riciklim shkojne plastika, metalet, letra e keshtu me radhe per te prodhuar plastike te re
,metale dhe leter.Mirepo shumica e mbeturinave nuk riciklohet dhe si e tille shkon ne
ambient.
Pse nuk riciklohen te gjitha mbeturinat?Kete e shpjegon Ligji i Dyte i
Termodinamikes.Pervec keti ligji nje shpjegim tjeter te cilin e jep nje economist Nicholas
Georgeskue eshte relevanca ekonomike.
Automobili perbehet nga qindera pjese por vetem disa prej tyre eshte e mundur te riciklohen
si pjeset e aluminit, plastikes, celiku i karroserise etj.Riciklimi i tyre ka kosto.
Kur eshte ne fjale relevanca ekonomike,te marrim shembull plumbin i cili gjindet ne benzene
.Si te “kapet” plumbi me rastin e djegejes se benzines dhe te shfrytezohet si plumb.
Nje kategori e resurseve nuk mund te riciklohet si jane resurset e energjise.Nese nga djegeja e
karburantit te fosileve mund te “kapim” dioksidin e karbonit ,por kjo nuk do te krijoj energji
te re. Apo nese “kapim” dioksidin e sulfurit dhe riciklojme sulfurin nuk mund te riciklojme
energjine.
Cka ndodhe me rrjedhen e mbeturinave te cilat nuk mund te riciklohen.Keto shkojne ne
ambient .Ambienti ka aftesi ti merr keto mbeturina dhe ti konvertoj ne produkte te
pademshme dhe te perdoreshme dhe kjo njihet me emrin kapacitetet asimilative te
ambientit.
Resurset :
E paregjeneruara ( thengjilli ,mineralet,karburantet)
Regjenerative (druri,dritherat,bimet etj)
- disa rriten ngadale,
- disa me shpejte.
Nese presim 1m3 dru atehere druri rigjenerohet por duhet pritur nje kohe per te pasur perseri
1m3 .Ketu duhet permendur :
- normen e shfrytezimit,
- normen e rritjes.
Nese resurset regjenerative shfrytezohen me shpejte se sa rriten,atehere stoku i tyre do te
zvogelohet dhe anasjelltas .Kjo na udhezon ne kujdesin per shfrytezimin me kujdes te tyre.
Mbeturinat
Joregjenerative:
Perdorimi > Rendimeti (yeld)
P>R
Stoku zvogelohet.
Regjenerative:
P>R – stoku zvogelohet,
P<R – stoku rritet
Mbeturinat
↓
→ Riciklimi
Ambienti
↓↓
M<AM>A
M < A (Kapaciteti asimitativ i ambientit) – dobi,
M > A ( “ “ “ ) – deme.
3.Qka jane resurset,si ndahen pikpamja e tyre si resurse natyrore dhe
shoqerore?
Sipas fjalorit Marriam Webster, resurs do te thote dicka qe nje vend disponon (ka) dhe me
perdorimin e te njejtit mund te rritet mireqenja.
Resurset jane burime nga te cilet mund te prodhohet nje dobi .Resurse jane materialet ,energjia,
dituria etj ku me rastin e shndrrimit te tyre fitohen perfitime te dobishme si rritje te mireqenjes,
plotesim te nevojave dhe deshirave. Resurse natyrore jane ato cka fitohen nga ambienti per te
permbushur nevojat dhe deshirat e njerezve.
Resurset karakterizohen me tri veti kryesore:
- dobine ,
- disponueshmerine e kufizuar dhe
- mundesine e shpenzimit te tyre.
Resurset (burimet) ekonomike
Në ekonomi një burim përkufizohet si një shërbim ose aktiv tjetër që përdoret për të prodhuar
mallra dhe shërbime që te plotëson nevojat dhe dëshirat e njeriut. Vet ekonomia është definuar
si studim se si shoqëria i menaxhon burimet e saj të pakta. Ekonomia klasike njeh tri kategoritë
e burimeve, referuar edhe si faktorë të prodhimit: tokë, të punës dhe kapitalit . Toka përfshin
të gjitha burimet natyrore dhe është parë edhe si vend ku prodhohet dhe burimi i lëndëve të
para. Puna ose burimet njerëzore përbëhet prej përpjekjeve njerëzore per te prodhuar
produkteve ,per te cilat ata paguhen me paga. Kapitali perbehet prej mjeteve të prodhimit
(makineri, ndërtesa dhe infrastruktura të tjera) të përdorura në prodhimin e mallrave dhe
shërbimeve të tjera, të paguara në interes.
Lidhur me kete ekzistojne dy pikepamje .
Pikepamja e pare.
Sipas kesaj pikepamje ,ne zhvillimin ekonomik dhe shoqeror rol vendimtar kane faktoret
natyror( ne pergjithesi klima).
Kjo pikepamje nenvlereson faktorin njeri,shoqeror ne zhvillimin ekonomik
Mirepo ket pikepamje e ka permbysur vet praktika si jo objective dhe jo reale .Qarqe te caktuara
ne vende te ndryshme e kane perdorur nje pikepamje te tille per te mbrojtur pabarazite dhe
padrejtesite ne shkallen e zhvillimit ekonomik dhe shoqeror ne periudha te ndryshme kohore.
Pikepamja tjeter
Ne zhvillimin ekonomik dhe shoqeror te nje vendi,sipas kesaj pikepamje ,rol vendimtar ka
faktori shoqeror ( dhe jo faktoret natyror).Mirepo edhe ket pikepamje praktika nuk do ta pranoj
!?
Perparesite natyrore dhe shfrytezimi i ketyre perparesive
Gjermania
- Ne vitin 1882 ne nje ekspozite industriale ne Philadefia,Gjermania per produktet e saj
ne ket ekspozite kishte llogon “lire por dobet”, me cka edhe ishte e turperuar,
- 30 vite me vone ,ne tregun boteror Gjermania doli si vendi me cilesi dhe prcizitet te
larte te produkteve,
- Gjermania ishte e varfer me lende para,pa koloni,por mungesa e lendeve te para u
kompenzua me cilesi dhe precizitet te mallrave te prodhuara
Zvicra.
- deri ne vitin 1800 kishte reputacionin e nje vendi te pa pushtuar,
- prioritet natyror i Zvicres ishin mallet ku edhe zhvilluan blegtorine,
- perpunimi i oreve ,mjet i vogel fitimi( kete e benin malsoret gjate kohes se lire),
- koncepti i papushtueshmerise e bene Zvicren vend ku u vendosen bankat.
4.Ndotja ,percaktimi i ndotjes?
Ndotja percaktohet si demtim i mjedisit,perkatesishte ndotja identifikohet me demtimin e
mjedisit.Ndotja ne thelb eshte kostoja apo eksternalitetet qe iu imponohen te tjereve pa pelqimin
e tyre. Ne ndotje nuk llogaritet vetem hudhja e mbeturinave ne uje,ajer dhe toke ( bloza dhe
tymi i oxhakut te fabrikave ,tymi i automobilave dhe automjeteve ) por edhe zhurma e muzikes
qe leshojne lokalet ne oret e mbremjes apo te fqiut,lehja e qenit,zhurma e automjeteve
(aeoroplaneve) qe prishin qetesine e banoreve,mbyllja e nje rruge per kalim (nje kaheshe),
kultivimi i trandafilave dhe shkaktimi i alergjise te te tjeret e keshtu me radhe (Paul
Heyne,1994).
Problemi i ndotjes behet atehere kur me veprime te caktuara shkelen te drejtat e dikujt tjeter.
Ndotja eshte problem kur imponohen kosto ndaj te tjereve pa pelqimin e tyre dhe per keto
veprime keta kundershtojne. Me ket problem mund te mirret teoria ekonomike (te arrihen
qellimet duke minimizuar kostot).
Mekaniku eshte i ndotur me njollat e naftes apo kuzhinieri me ato te yndyrave dhe keto nuk
jane “ndotje ” per keta , pasi ato kane pranuar dhe kane dhene pelqimin per ndotje te tille me
kompenzim ne forme te pages ( apo kompenzimi tjeter).
Nese fqiu i juaj eshte muzikant dhe duke ushtruar, muzika e tij ua prishe qetesine (pas ores 22)
atehere kjo eshte ndotje por nese e merr pelqimin e juaj ( me apo pa kompenzim) atehere kjo
nuk eshte ndotje. Marrja e pelqimit paraqet te drejten e juaj per qetesi e cila rregullohet me ligj.
5.Funksionet kryesore te ambientit
Pse jane funksione ekonomike?
Tri funkcionet ekonomike te ambientit.
1) Ambienti si resurs dhenes ,dhenes (ofrues) i resurseve,
2) Ambienti si assimilator i mbeturinave,
3) Ambienti si burim i dobise.
Pse jane funkcione ekonomike?
Per shkak se te gjitha kane vlere positive ekonomike sepse nese qiten ne treg per shite-blerje
te gjitha do te kene cmime positive.
Gjithemone duhet pasur kujdes qe:
1) resurse e regjenerueshme te perdoren ne at menyre ku norma e perdorimit te mos jet me
e larte se norma e regjenerimit.
Norma e regjenerimit > Normen e perdorimit
=
2) Rrjedha e mbeturinave (hyrja) ne ambient te jet nen kapacitetin e asimilativ te
ambientit
M<A
Mbeturinat < Kapaciteti asimilativ i ambientit.
Sipas kesaj stoku i resurseve regjenerative dhe stoku i kapaciteteve assimilative nuk do te
bie dhe keto jane te mundeshme per nje perdorim te qendrueshem ekonomik.
Keshtu menaxhimi me ambientin kerkon qe stoku i resurseve regjenerative dhe sasia e
kapacitetit asimilativ i mbeturinave te mos bien..
Pasi mbeturinat joregjenerative nje dite do te hargjohen ,atehere do te duhej :
1) qe stoku i redukuar i tyre te kompenzohet me rritjen e resureseve regjenerative,
2) standardi jetesor te sigurohet perkunder zvogelimit te stokut re resurseve.
Modifikimi i pare eshte i mundeshem ku energjia nga fosilet (thengjilli.nafta,gazi) te
zevendesohet me energjine solare ,te eres,batices dhe zbatices dhe burimeve tjera.
Modifikimi i dyte kerkon rritjen e efikasitetit per te perdorur resurset .Sot vendet e
zhvilluara perdorin me pak energji per te prodhuar nje njesi te GDP-se ,se dikur.
Por cka eshte duke ndodhur ,popullsia eshte duke u rritur me nje norme te shpejte dhe
resurset po harxhohen gjithashtu shpejte.Per ne eshte ne interes sit e permisohet
stanndardi mesatar jetesor me stokun e resurseve natyrore ne renje .
6.Taksat dhe Ndotja Optimale
Qellimi i rregullativit per ceshtjen e ndotjes eshte te gjinden rruge per te sjellur ndotjen ne
nivelin optimal per shoqerine, apo per te sjellur ndotjen ne piken Q*. Kjo behet perms
instrumenteve qeveritar si jane taksat duke vendosur taksa sipas vlersimit per ndotjen .Nje
takes e tille eshte Taksa e Pigous (sipas profesorit te njohur te Ekonomise Politike prane
Universitetit te Kembrixhit Arthur C.Pigou i cili jetoi gjate viteve 1877-1959).Taksa e Pigous
njihet sot si ngarkese per ndotjen .Sipas kesaj takse ,kostoja private dhe kostoja shoqerore
vijne ne ekuiliber.
Por ndodhe qe ngarkesat per ndotjen (taksat) te mos perdoren dhe njeri prej instrumenteve
rregullator per ndotjen njihet me emerin standarde.
Norma optimale e takses se Pigous
Nese vendoset nje takse ne cdo njesi te nivelit te aktivitetit ekonomik i cili rrite ndotjen,duke
sjellur nivelin e takses ne t* atehere taksa do te ket efekt duke sjellur zhvendosjen e lakores
MNPB ne t e majte ne MNPB-t*. Taksa do te zvogelon MNPB per t*.
Qellimi i ndotesit eshte te maksimizoj Private Neto Benefit dhe kete do ta bej ne Q*.Taksa
t* eshte taksa optimale ( sepse me te arrihet optimumi shoqeror Q*).
Si eshte percaktuar t*? Ajo eshte e barabarte me Marxhinal External Cost ne nivelin
optimumi te ndotjes.
Pasi funkcioni i demit na tregon se demet e ndotjen lekunden nga niveli i ndotjes se emetuar
,si dhe sa eshte vlera monetare e demit te shkaktuar nga ndotja. Per te gjetur ket funkcion te
ndotjes duhet bere disa hap ate nevojeshen si :
- sa eshte aktiviteti ekonomik i ndotesit,
- emetimet ndotese,
- koncentrimet e ndotjes ne ambient,
- ekspozimi i ndotjes,
- funkcioni fizik i ndotjes,
- vlera monetare e mdotjes.
7. Nafta si burim joregjenerativ
Te supozojme se cmimi i naftes se paperpunuar eshte 64$/barel (fuqi) kurse ne vitin vijues pritet
qe ky cmim te rritet ne 72$/barel .Norma diskont eshte 10%. Cka rekomaandoni ju, nivel me te
larte apo me te ulte te nxjerrjes se naftes nga rezervat nentokesore ne ket vit vijues.Pergjigjuni
duke u referuar ne Teorine Ekonomike te Resurseve.
Sipas Teorise Ekonomike te Resurseve ,per perdorim optimal te resurseve joregjenerative (
parimi Hotelling * ) ,duhet krahasuar normen e rritjes se cmimit te burimit me normen
diskonte per te marrur ne konsiderate kur nxjerrja e resursit behet me shpejt ( shume) ose
mbetet me gjate ne toke.
Ne rastin tone kemi:
P = 64$/barel
P’ = 8$/barel (72$/barel – 64$/barel = 8$/barel)
Norma e rritjes se cmimit eshte 12,5% ( 8 $/ 64 $ = 0,125 = 12,5% )
Ne ket rast norma e rritjes se cmimit eshte 12,5% dhe eshte me e larte se norma diskont 10%
.Kjo do te thote se stoku i naftes eshte ne interest e mbetet ne toke se sa te nxirret, dhe perfitimi
te investohet ne tregun e mallerave.
Keshtu ,ne ket rast rekomandohet te nxirret nje nivel me i ulte i naftes dhe te lihet me teper
nafte ne toke duke pritur qe te perfitohet nga nje e rritur e pritur ( e mundeshme ) e cmimit.
--------------------------------
• Parimi Hotelling
Sipas keti parimi resurset joregjenerative do te varferohen ne ate menyre perderisa
Norma e rritjes se cmimeve te jet e barabarte me Normen diskont. Kjo do te thote
,nese norma e rritjes se cmimit eshte me e vogel se norma diskont , do te jet me
profitabile te eksploatohet resursi me shpejt dhe profiti te investohet ne tregun e
kapitalit.Kurse, nese norma e rritjes se cmimit eshte me e larte se norma diskont ,kjo
do te thote se resurset japing norme me te larte se norma diskont , kur mbesin ne toke
se sa parate ne tregun e kapitalit ,keshtu duhet te zvogelohet norma e nxjerrjes sepse
do te ket profit me shume ( me vone).
8.Norma positive diskont
Nje norme positive diskont do te zvogelon vleren e tanishme te perfitimit ne te
ardhemen, ne pajtim me formulen:
Bo = Bn / (1 + p)n
Bo = vlera e tanishme e perfitimit ne vitin o
Bn = sasia e perfitimit qe pritet te mirret ne vitin n
p = norma diskont
n = numri i viteve prej vitit te tanishem ( viti o ) deri ne Kohen kur pritet perfitimi
Ne rastin e stoqeve te resurseve ,nje norme diskonte positive do te tregon gadishmeri
per nje norme te larte te harxhimit ( nxjerrjes) .Norma e harxhimit do te jet e larte sa
me e larte te jet norma diskont . Pse ndodhe kjo. Kjo ndodhe per shkak se norma diskont
reflekton normen e profitit qe ndodhe ne tregun e kapitalit. Keshtu me nje norme te larte
diskont do te jet me profitabile te nxirren resurset dhe te investohet ne tregun e kapitalit
,se sa te mbeten resurset e paeksploatuara.
Jane dy shkaqe themelore te cilat perdoren per normen positive diskont
1. Norma e kohes se preferences sociale ( NKPS )
2. Kostoja opportune sociale e kapitalit ( KOSK)
9. Ekonomia e ndotjes, niveli optimal i ndotjes
Ndotja ka ndikim fizik ne ambient dhe per ket arsye vjen deri te reagimi ndaj keti efekti. Per
te definuar ekonomin e ndotjes duhet marrur ne konsiderate efektet fizike dhe efektet
humane te mbeturinave ne ambient .Efektet fizike ne ambient mund te jene
- biologjike (humbja e disa “specieve”,semundjet e ndryshme ),
- kimike (ndikimi i ndotjes ne ndertesa ,siperfaqe bujqesore,pyje etj),
- publike (zhurma )
Per kete do te ket nje reagim human i cili shprehet perms pakenaqesise, vuajtjeve,me fjale
tjera, reagimet per humbjen e mireqenjes njerezore .
A mund te mos ket fare ndotje apo te “eliminohet “ ndotja ? Shpesh ne qarqe shkencore dhe
literaturen mbi ndotjen hastet ne ket ceshtje.Por nga aspekti ekonomik kjo shpjegohet ndryshe
apo thene me mire ndotje nuk do te ket vetem atehere kur nuk do te ket aktivitet
ekonomik.Ndotje zero do te ket vetem atehere kur aktiviteti ekonomik eshte zero.Kjo
mbeshtetet edhe ne ligjet e termodinamikes.
Pra gjithemone kur do te ket aktivitet ekonomik do te ket mbeturina dhe ndotje.Por do te
tentohet qe kjo te jet me e vogel perkatesishte optimale.
10. Nje nga klasifikimi i resurseve
1. Resurset atmosferike,
2. Klima,
3. Resurset ujore – hidrosfera
4. pedologjia e tokes ; tokat,litosfera.
5. Reliefi
6. Resurset energjetike ; thengjilli,nafta,hidrocentralet,mineralet.
Klasifikim tjeter
Resurset natyrore
- regjenerative: uji,pyjet,bota bimore,bota shtazore
- joregjenerative : mineralet ,materialet energjetike
Resurset njerezore,
Vlerat e krijuara me pune
- sistemet industriale,
- objektet e infrastructures,
- urbanizimi
Trashegimi kulturore-historike
- aktivitetet arkeologjike ,
- te mirat kulturore levizese,
- kultura popullore.
Resurset natyrore regjenerative te energjise .