Turkiye Turkcesinin Yazilisi Ve Okunusu PDF

T.C.
EGE ÜNİVERSİTESİ
SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ
TÜRK DİLİ VE EDEBİYATI ANABİLİM DALI
YENİ TÜRK DİLİ
TÜRKİYE TÜRKÇESİNİN YAZILIŞI VE OKUNUŞU
YÜKSEK LİSANS TEZİ
Burcu KAÇMAZ
DANIŞMANI : Yrd. Doç. Dr. Özkan ÖZTEKTEN
İZMİR-2007
İÇİNDEKİLER
İÇİNDEKİLER .......................................................................................................................................... I
ÖNSÖZ..................................................................................................................................................... III
GİRİŞ ......................................................................................................................................................... V
A. DİL VE YAZI................................................................................................................................... V
A.1. Dilin Doğuşu ...............................................................................................................................V
A.2. Dilin Öğrenimi ve Gelişimi ....................................................................................................... VI
A.3. Dilin İşlevi................................................................................................................................ VII
A.4. Yazı..........................................................................................................................................VIII
A.5. Ortografi, İmla, Yazım, Yazılış.................................................................................................. IX
A.6. Ortoepi, Telaffuz, Diksiyon, Okunuş ......................................................................................... XI
B. DÜNYA DİLLERİNDE YAZILIŞ VE OKUNUŞ..........................................................................XIII
C. TÜRK DİLİ TARİHİNDE YAZILIŞ VE OKUNUŞ................................................................... XVII
Göktürk Yazısı................................................................................................................................XVII
Mani Yazısı ....................................................................................................................................XVII
Soğut Alfabesi ................................................................................................................................XVII
Uygur Alfabesi............................................................................................................................. XVIII
Brahmi Yazısı............................................................................................................................... XVIII
Tibet Yazısı .................................................................................................................................. XVIII
Süryani Alfabesi........................................................................................................................... XVIII
İbrani Alfabesi ................................................................................................................................XIX
Grek Alfabesi ..................................................................................................................................XIX
Arap Alfabesi ..................................................................................................................................XIX
Kiril Alfabesi ..................................................................................................................................XIX
Türk-Latin Alfabesi.......................................................................................................................... XX
I. BÖLÜM: TÜRKİYE’DE DİKSİYON EĞİTİMİ VE İLKELERİ ................................................ - 1 -
1. TÜRKİYE’DE DİKSİYON EĞİTİMİNİN TARİHSEL GELİŞİMİ .................................................................- 1 -
2. TİYATRO EĞİTİMİNDE VERİLEN DİKSİYON EĞİTİMİNİN AMACI ........................................................- 1 -
3. TÜRKİYE’DE DİKSİYON EĞİTİMİNE VERİLEN ÖNEMİN ARTIŞ NEDENLERİ ........................................- 2 -
4. DİKSİYON EĞİTİMİNİN İLKELERİ .......................................................................................................- 3 -
4.1. Diksiyon Eğitimiyle İlgili Kitapların İçeriği........................................................................... - 3 -
4.1.1. Nüzhet Şenbay, “Söz ve Diksiyon Sanatı” ....................................................................................... - 4 -
4.1.2. Suat Taşer, “Konuşma Eğitimi” ...................................................................................................... - 5 -
4.1.3. Can Gürzap, “Söz Söyleme ve Diksiyon” ........................................................................................ - 7 -
4.1.4. Birol Vural, “Doğru ve Güzel Konuşma”........................................................................................ - 8 -
4.1.5. Ülkü Giray, “Türkçeyi Güzel Konuşma ve Okuma Kılavuzu” ....................................................... - 10 -
4.1.6. Sırrı Er, “Türkçe’nin Adı Var!”..................................................................................................... - 12 -
4.1.7. Cevdet Tellioğlu, “Güzel Konuşma Pratiği” ................................................................................. - 13 -
4.1.8. Murat Baykızı, “Etkili ve Güzel Konuşma Teknikleri” .................................................................. - 13 -
4.1.9. İsmail Dervişoğlu-, Mehmet Yalçın Yılmaz, “Güzel ve Etkili Konuşma” ...................................... - 14 -
4.2. Adı Geçen Kitapların Genel Değerlendirmesi...................................................................... - 14 -
4.3. Diksiyon Eğitiminde Yazılış-Okunuş İlişkisiyle İlgili Görüşler ............................................ - 16 -
II. BÖLÜM: TÜRKİYE TÜRKÇESİNİN YAZILIŞ VE OKUNUŞU ............................................ - 26 -
1. TÜRK-LATİN ALFABESİ ...........................................................................................................- 26 -
1.1. ALFABE DEVRİMİ............................................................................................................... - 26 -
1.1.1. Yeni Türk Harflerinin Kabulüne Kadar Öne Sürülen Görüşler ..................................................... - 26 -
1.1.2. Yeni Türk Harflerinin Kabulü ........................................................................................................ - 35 -
1.2. YAZIM HAKKINDA İLK DÖNEM TARTIŞMALARI............................................................ - 42 -
I
1.2.1. Sözlerin Doğru İmlası ve Harflerin Yeterliliği İle İlgili Tartışmalar ............................................. - 42 -
1.2.2. Yabancı Özel Adların Yazılışına İlişkin Tartışmalar...................................................................... - 51 -
1.3. DİLİMİZDEKİ ALINTI SÖZLERİN YAZIMI VE TARTIŞMALAR ........................................ - 55 -
1.3.1. Batı Kökenli Sözlerin Yazımı.......................................................................................................... - 58 -
1.3.1.1. Ses Değişimleri İle Meydana Gelen Değişmeler ................................................................... - 58 -
1.3.1.2. Ünlü Türemesi Nedeniyle Değişime Uğrayanlar ................................................................... - 59 -
1.3.1.2.1. Ön Seste Ünlü Türemesi ................................................................................................ - 60 -
1.3.1.2.2. İlk Hecede Ünlü Türemesi ............................................................................................. - 60 -
1.3.1.2.3. Kelime İçinde Ünlü Türemesi ........................................................................................ - 60 -
1.3.1.3. İkiz Ünlüleri İçeren Batı Kökenli Kelimeler.......................................................................... - 61 -
1.3.1.4. Orijinal İmlalarıyla Yazılan Kelimeler .................................................................................. - 61 -
1.3.2. Doğu Kökenli Sözlerin Yazımı ....................................................................................................... - 62 -
2. TÜRKİYE TÜRKÇESİNİN SES YAPISI VE TELAFFUZU........................................................- 65 -
2.1. SES BİLGİSİ (FONETİK) ..................................................................................................... - 65 -
2.1.1. Söyleyiş Ses Bilgisi......................................................................................................................... - 66 -
2.1.1.1.Ünlüler.................................................................................................................................... - 67 -
2.1.1.2. Ünsüzler................................................................................................................................. - 67 -
2.1.2. Gelişmeli Ses Bilgisi ...................................................................................................................... - 70 -
2.1.2.1. Benzeşme............................................................................................................................... - 70 -
2.1.2.2. Hece Düşmesi / Haploloji ...................................................................................................... - 73 -
2.1.2.3. Kaynaşma / Kontraksiyon...................................................................................................... - 78 -
2.1.2.4. Göçüşme / Metatez ................................................................................................................ - 78 -
2.1.3. Görevsel Ses Bilgisi (Fonoloji) ...................................................................................................... - 79 -
2.1.3.1. Fon, Fonem, Allafon.............................................................................................................. - 79 -
2.1.3.2. Parçalarüstü Sesbirimler ....................................................................................................... - 82 -
2.1.3.2.1. Vurgu............................................................................................................................. - 82 -
2.1.3.2.2. Ton................................................................................................................................. - 83 -
2.1.3.2.3. Ezgi................................................................................................................................ - 83 -
3. TÜRKİYE TÜRKÇESİNİN YAZIMI ...........................................................................................- 85 -
3.1. 1928’den Bugüne Kadar Türkçe Kelimelerde Yapılan İmla Değişiklikleri .......................... - 85 -
3.2. Harf Devriminden Bugüne Kadar Yayımlanan İmla Kılavuzlarının Genel Özellikleri ........ - 86 -
3.3. Harf Devriminden Bugüne Kadar Yazılış-Okunuş İlişkisiyle İlgili Gelişmeler .................... - 89 -
3.3.1. Yazıya Yansımayan Ses Olayları.................................................................................................... - 89 -
3.3.2. Yazıya Yansımayan Ses Olayları.................................................................................................... - 90 -
3.3.3. Düzeltme İşareti ............................................................................................................................. - 92 -
DEĞERLENDİRME VE SONUÇ ..................................................................................................... - 98 -
SONUÇ............................................................................................................................................... - 106 -
KAYNAKLAR................................................................................................................................... - 109 -
ÖZGEÇMİŞ....................................................................................................................................... - 113 -
ÖZET ................................................................................................................................................. - 114 -
ABSTRACT....................................................................................................................................... - 115 -
II
ÖNSÖZ
Türk toplumunda genel olarak üç konu üstüne, hiçbir uzmanlık bilgisine ihtiyaç
hissedilmeksizin rahatlıkla fikir ileri sürülerek yargılar verilebilir: siyaset, sağlık ve
Türkçe.
Bu durum, bu üç konunun toplumun ortak konusu olmasının yanı sıra bireylerin
öz deneyimleriyle doğrudan ilişkisi olduğu için anlaşılabilir olsa da, doğru ve sağlıklı
sonuçlar elde etmek söz konusu olduğunda gerçeklikten uzak kalır.
Dil hakkında da ileri sürülen bu türden düşünce ya da anlayışlara sıkça
rastlanmakta ve bunlara kamuoyunca da inanılmaktadır. Çoğunlukla kuralmış gibi ileri
sürülen bu tür düşünce ve anlayışları ortaya atanların; genel olarak dil, özel olarak ise
Türkçe hakkında herhangi bir akademik uzmanlığa sahip olmamaları, söz konusu
düşünceleri gerçeklerden uzaklaştırmakla kalmaz, olabildiğince basitleştirdiğinden de
toplum tarafından kolayca benimsenmesine yol açar.
Son yıllarda kişilerin bireysel gelişimlerine ve kariyerlerine özenmelerine paralel
olarak, doğru ve güzel konuşmaya verdikleri önemin günden güne artması sevindirici
olsa da, güzel ve doğru konuşmanın öğretildiği çeşitli kurslarda yeterli bilgi sahibi
olmayan öğreticilerin eğitim vermesi, Türkçenin yapısı ve özellikleriyle ilgili yukarıda
anılan türden sonuçları doğurması bakımından endişe vericidir.
Türkiye Türkçesinin tarihî gelişimi ve ses yapısı hakkında yeterli donanıma
sahip olmayan kişilerce, bu tür kurslarda “Türkiye Türkçesinin telaffuzu” konusunda da
doğru olmayan ya da eksik bilgiler aktarılmaktadır. Bunların başında da “Türkiye
Türkçesinin yazıldığı gibi okunmadığı” iddiası yer almaktadır. Bu iddianın giderek
yaygınlaşması bu tezin hazırlanmasına temel oluşturmuştur.
Bu iddianın gerçeklerle olan ilgisinin ne olduğunu incelemek üzere, Türkiye
Türkçesinin yazılış-okunuş ilişkisinin elden geldiğince bilimsel incelemelere dayanarak
araştırıldığı bu çalışma, özellikle Türkiye Türkçesi ile ilgili güncel bir soruna çözüm
üretebilmeyi amaçlamaktadır. Her tez çalışmasının eksik ve kusurlarının olabileceğini
bilerek bu amaca ulaşmaya çabaladık.
*
III
Bu düşüncelerle; lisans ve yüksek lisans öğrenimim süresince Türkçenin tüm
inceliklerini büyük özveriyle öğrencilerine gösteren, bana ana dilim için, “Türkçe” için
çalışma isteği ve azmi vererek, daima yol gösteren değerli hocam Prof. Dr. Mustafa
Öner’e şükran borçlu olduğumu burada belirtmek isterim.
Araştırmalarım sırasında elinde bulunan tüm kaynaklardan yararlanma imkanını
bana tanıyan, kendi eserlerinden de büyük ölçüde yararlandığım ve bilimsel
çalışmalarındaki titizliğini örnek almaya çabaladığım sevgili hocam Yrd. Doç. Dr.
Hatice Şirin User’e de teşekkür ederim.
Büyük ilgi duyduğum bu konu üzerinde çalışma şansını bana veren, tüm
çalışmalarımda ilgisini, yardımını, desteğini esirgemeyen ve çalışmam süresince tüm
sorularıma yanıt bulmama yardımcı olan sevgili hocam Yrd. Doç. Dr. Özkan Öztekten’e
ise yürekten teşekkürü bir borç bilirim.
Burcu KAÇMAZ
IV
GİRİŞ
A. DİL VE YAZI
A.1. Dilin Doğuşu

İletişim, çağlar öncesinden günümüze uzanan ve insanları bir arada tutan en
önemli değerlerdendir. İnsanoğlunun yaratılışından bu yana sürekli bir değişim ve
gelişim gösteren “iletişim” ile beraber “dil”de de devirden devire farklı gelişmeler
yaşanmıştır.
Dilin nasıl, nerede ortaya çıktığı konusunda kesin bir yorum yapılamasa da
dillerin doğuşuyla ilgili olarak bazı görüşler ortaya atılmaktadır. Doğan Aksan, bu
teorileri üç genel başlık altında toplar. Birincisi, “Yansımaları Temel Alan Görüş”tür.
Bu görüşe göre, tüm dillerde doğadaki sesleri yansıtma eğilimi vardır. İkinci görüş,
“Ünlemleri Temel Alan Görüş”tür. İnsanların olaylar karşısında ruh ve bedenleri ile
göstermiş oldukları tepkiler bu görüşün temelini oluşturmaktadır. Üçüncü görüş ise “İş
Kuramı”dır. Bu kurama göre; dilin doğuşunda insanların beraber iş yapmaları etkilidir.
İş yapılırken bedenin belli ritmik sesler çıkardığı, bunların da dilin temelini oluşturduğu
düşünülür 1 .
Bunların gelişmiş ve yapısal olarak oluşumunu tamamlamış bir dilin doğuşu için
tek başına yeterli olması mümkün değildir. Nitekim dilin doğuşunu yukarıdaki
kaynakların bir kısmına dayandıran Epicurus 2 bile bu teorisinin yalnızca dilin yarısı için
geçerli olduğunu söyler. Epicurus, dilin gerçekten ortaya çıkmasından önce ve
insanların kaba sözlerle ne ifade etmek istediğinin anlaşılmasından önce bir anlaşmanın
yapılmış olmasının gerektiğini kabul etmiştir 3 .
1
Aksan, Doğan, Her Yönüyle Dil, Ana Çizgileriyle Dilbilim I, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara,
1977, 96-97. s.
2
Epicurus:(M.Ö. 341-270): Aristippos’un hazcı ahlakını geliştirip bunu Demokritos’un atom öğretisiyle
birleştirerek Epikurosçuluk adıyla kendi öğretisini kuran Yunan filozofu.
http://ansiklopedi.turkcebilgi.com
3
Müller, F.Max, “Dilsel Evrim Üzerine Müller’in Görüşleri”, Dil Bilimi Düşününde Dönüm Noktaları I,
Haz.: Roy Haris ve Tablot J. Taylor, Çev.: Eser E. Taylan ve Cem Taylan, Türk Dil Kurumu Yayınları,
Ankara, 2002, 151. s.
V
Atakan Altınörs ise, dilin kökeniyle ilgili olarak altı farklı yaklaşım öne sürer.
Bunlar, mitolojik/teolojik açıklama 4 , mimolojik/spekülatif açıklama 5 ,
kültürel/antropolojik açıklama 6 , emprist/behaviorist açıklama 7 , rasyonalist/nativist
açıklama 8 ve evrimsel/biyolojik açıklamadır. 9
Aksan, bazı dil bilimcilerin görüşlerine de değinir. Örneğin; Alman dil bilimci
Wundt’a göre, dilin oluşumunun ilk aşaması, ses aygıtının ortaya çıkardığı fiziksel ve
ruhsal anlam taşıyan seslerdir. Vendreys de insanın başlangıçta reflekslerle ses
çıkardığını söyler. Ernest Cassirer ise, dilin bugünkü durumuna gelene dek üç aşamadan
geçtiğini söyler. Bunlar mimik, analojik anlatım ve sembolik anlatımdır 10 .
A.2. Dilin Öğrenimi ve Gelişimi

Dilin doğuşuyla ilgili olarak ortaya atılan görüşlerin yanı sıra öğrenilmesiyle
ilgili de çalışmalar ve görüşmeler yapılmıştır. Ancak bu çalışmalar daha çok öğrenme
psikolojisinin inceleme alanında yer almıştır. Dilin gelişimi için de farklı teoriler ortaya
atılmıştır. Bu teoriler davranışçı kuram, sosyal öğrenme kuramı, Piaget’nin bilişsel
gelişim kuramı ve psikolinguistik kuram üzerinde temellendirilmiştir 11 . Bunlar arasında
dilin oluşumu açısından da en ilgi çekici olanı Noam Chomsky’nin ortaya attığı
biyolojik temelli olan “psikolinguistik kuram”dır. Bu kuram kişilerin belli bir olgunluğa
ulaştıktan sonra dili öğrendiklerini söyler. Bu kurama göre insan beyninde dili
öğrenmekle sorumlu olan bir bölüm vardır. İnsan bunun için özel bir mekanizmaya
4
Bu açıklamada dilin oluşumu Hristiyan inanışın temelindeki bir açıklamaya dayanmaktadır. İnsanın akıl
ve konuşma gücü gibi yetilerinin kaynağı Tanrı’da aranmalıdır. Altınörs, Atakan, Dil Felsefesine Giriş,
İnkılap Yayınları, İstanbul, 2003, 21-22. s.
5
Bu açıklama da on dokuzuncu yüzyılda Alman dilci Dr. W. Oehl’ün yer aldığı bir uzman grubun
birbiriyle eş zamanlı olarak tümü onomatope merkezli olarak ortaya attıkları spekülatif görüşlere
dayanmaktadır. Altınörs, Atakan, age., 23. s.
6
Bu görüşe göre bir milletin diliyle o milletin dünya görüşü birbirini karşılıklı olarak etkilemektedir.
Diğer bir deyişle bir milletin dünya görüşü, dilinin doğuşunda oldukça etkilidir. Altınörs, Atakan, age.,
24-25. s.
7
Davranışçı öğrenme kuramının bulgularıyla açıklanan bu görüşe göre uyarıcı-tepki bağı dilin
oluşumunda önemli bir yere sahiptir Altınörs, Atakan, age, 26.
8
Chomsky’nin psikolinguistik kuramıyla yakından ilgili bu açıklamada da dilin, duyu organlarıyla
açıklanamayacak farklı bir kaynaktan doğduğu fikri yatmaktadır. Altınörs, Atakan, age, 27. s.
9
Bu görüş dilin doğuşuyla ilgili olarak tamamen insanlık tarihiyle ilgili olarak biyolojik kaynaklı bilimsel
verilerden yararlanır. Altınörs, Atakan, age., 29-30.
10
Aksan, Doğan, Her Yönüyle Dil, Ana Çizgileriyle Dilbilim I, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara,
1977, 97-98. s.
11
Küçükkaragöz, Hadiye, “Dil Gelişimi, Gelişim ve Öğrenme Psikolojisi”, Ed.: Binnur Yeşilyaprak,
Pegema Yayıncılık, Ekim 2005, Ankara, 98-99. s.
VI
sahiptir. Bu görüş de dikkate alındığında, dilin oluşumunda yalnız hâl ve hareketlerin,
ünlemlerin vs. değil, insan beyninin de önemli bir işleve sahip olduğu söylenebilir.
A.3. Dilin İşlevi

Dilin sahip olduğu işlevlere baktığımızda ilk olarak “iletişim”deki önemini fark
ederiz. Osman Toklu, bu işlevi, dilin, toplum içi ve toplumlar arası ilişkilerin ön koşulu
olması şeklinde değerlendirir. Bunun yanında, topluma özgü olan dili, o dili konuşan
toplumun kültürünü yansıtan bir ayna, o kültürün düşünüş biçimini, dünyayı algılayışını
belirleyen önemli bir etken olarak belirler12 .
Yukarıda oluşumundan kısaca bahsettiğimiz dil kavramı sözlükte “insanların
düşündüklerini ve duyduklarını bildirmek için kelimelerle veya işaretlerle yaptıkları
anlaşma, lisan, zeban” 13 şeklinde tanımlanmaktadır.
Dil ile düşünce arasında çok yakın bir ilişki vardır. Dil ile düşünce arasındaki
ilişkiyi incelediği yazısında Günay Karaağaç, gerçek dünya ile dil-düşünce dünyası
arasındaki anlamlı ilişkiden söz eder. İnsanın düşüncesinin ona dili dilediği gibi ortaya
koyma imkanını verdiğini belirten Karaağaç, düşünce dünyasının gelişiminden dilin iki
yönlü etkilendiğini belirtir. Düşüncenin çok yönlülüğü sayesinde zaman zaman yeni
gerçekler keşfedilirken zaman zaman da yanlışlara düşüldüğünü söyler 14 . Ancak,
düşülen yanlışların bir hata olarak kalmaktan çok insanları daha iyiye götürmede bir
araç olduğunu da unutmamak gerekir.
Dilin yukarıda sayılan çıkış yollarının yanı sıra, insanların paylaşma, beraber
yaşama iç güdüsünün de dilin ortaya çıkışını hızlandırdığını düşünebiliriz. Ancak ne
yazık ki bu kavramın ilk olarak nerede, nasıl ortaya çıktığını izleme şansına sahip
değiliz. Nurihan Fattah’ın belirttiğine göre bir dilin herhangi bir zamanda doğduğunu
iddia eden kişi ya ne dediğini bilmiyor ya da şeytanlık taslıyordur. Dille ilgili olarak
söylenebilecek tek şey, bir dili kullanan halk yaşıyorsa ve selamette ise dilin de
yaşayacağı ve gelişeceğidir 15 .
12
Toklu, Osman, Dilbilime Giriş, Akçağ Yayınları, Ankara 2003, 9. s.
13
Türkçe Sözlük, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara, 2005
14
Karaağaç, Günay, “Dil ve Düşüncenin Aldatıcığı”, Dil, Tarih ve İnsan, Akçağ,Yayınları, Ankara, 2002,
28-30. s.
15
Fattah, Nurihan, Tanrıların ve Firavunların Dili, Çev.: D. Ahsen Batur, Selenge Yayınları, İstanbul
2004, 43-44. s.
VII
A.4. Yazı
Dilin yüzyıllar öncesinden bugüne taşınabilmesi “yazı” aracılığıyla
gerçekleşmiştir. Michael Corballis, yazının, zihnimizde tasarladıklarımızı ifade etmek
için kullandığımız simgeler aracılığıyla oluştuğunu ifade eder. Yazının kökenlerini de
30000-40000 yıl önceki piktogramlara dayandırır 16 . Fattah yazının ortaya çıkışı için,
“Bundan beş-altı bin yıl önceki eski Sümerler’de insanoğlu havaya konuştuğumuz
sözleri sert bir cisim üzerine kazımanın yolunu bulmuştu. Biz bugün buna “yazılı şey”
veya yazı diyoruz.” der, ardından yazının ortaya çıkışı sayesinde kimin, hangi zamanda,
hangi dilde konuştuğunun tespit edildiğini belirtir 17 . Yazıyı, “düşüncenin belli
işaretlerle tespit edilmesi, yazma işi” 18 şeklinde tanımlayabiliriz.
Hatice Şirin User, “yazının embriyoları” olarak nitelendirilen resimlerin insan
düşüncesinin ilk grafik kayıtları olduğunu belirtir. Bu ilk kayıtlara dünyanın en eski
yerleşim birimlerinden Asya ve Afrika’da rastlandığını ekler. Böylece dil ile yazı
arasındaki ilk köprüler atılmış olur. Bu resimler dili kaydetme kaygısından uzak bir
amaca hizmet etmiştir. Resim yazısı zaman içinde fikir yazısı olarak nitelendirilen
“ideogram”lara dönmüştür. Diğer bir deyişle nesneyle ilgili çağrışımların yazıya
aktarılması sağlanmıştır. User, bu resimlerin dış gerçekliği yansıtmaktan uzaklaştıkları
anda gerçek anlamıyla yazıya yaklaşıldığını böylece fikir yazısı ile fonetik yazı arasında
köprülerin atıldığını söyler 19 .
Bu ifadelerden de anlaşılacağı gibi “dil” ve “yazı” kavramları birbirinden farklı
kavramlardır. Dil, insanların çoğalması dolayısıyla “iletişim”in ortaya çıkışı ve nihayet
düşüncenin doğuşuyla gelişmeye başlayan bir kavramdır. Yazı ise “dil”e göre çok daha
gençtir. Dil, insanoğlunun düşünme kapasitesi ve iletişim becerisi çerçevesinde
16
Corballis, Michael, C., İşaretten Konuşmaya Dilin Kökeni ve Gelişimi, Çev.: Aybek Görey, Kitap
Yayınevi, İstanbul, Temmuz 2003 28, 214. s.
17
Fattah, Nurihan, Tanrıların ve Firavunların Dili, Çev.: D. Ahsen Batur, Selenge Yayınları, İstanbul
2004, 44. s.
18
19
Bu iki yazı arasındaki farkı da şöyle açıklar: “Resim yazısı ve fikir yazısında tasvirlenen sembolle,
resmeden kişilerin ona verdiği ad arasında bir ilişki olmadığından, bu tür semboller herhangi bir dilin
konuşuru tarafından kolaylıkla okunabilir. Fonetik yazıda ise, her sembol bir sesi veya ses birliğini
karşılar. Bu semboller bir nesne veya kavramı temsil etmez. Fonetik yazıdaki işaretler, her hangi bir
şekil, hatta resim olabilirler, ancak bu işaretlerin karşıladığı sesler ile işaretin dış görüntüsü arasında
genellikle bir bağ bulunmaz. User, Hatice Şirin, Başlangıcından Günümüze Türk Yazı Sistemleri, Akçağ
Yayınları, Ankara, 2006, 16. s.
VIII
gelişmişken yazı, bugünkü anlamıyla insanoğlunun zekasını ve yeteneğini kullanabilme
gücü sayesinde ortaya çıkmıştır. Bu nedenle bu iki kavramı birbirinden farklı düşünmek
gerekir.
İnsanlar arası iletişimin sağlanmasında etkili olan dilin, belli işaretlerle kağıda
geçirilmesi sırasında her topluluk farklı bir yol izlemiştir. Bu işaretler belirlenirken,
seslere bazı dillerde tamamen sadık kalınmıştır. Bazı dillerde ise ses-yazı ilişkisi
önemsenmemiştir. Bu çalışmada Türkiye Türkçesinin bu ilişkinin hangi tarafında yer
aldığı ortaya konacaktır. Bunun için öncelikle yazılış ve okunuş kavramlarından söz
etmek gerekir.
A.5. Ortografi, İmla, Yazım, Yazılış

Türkiye Türkçesinde yazılış ve okunuş arasındaki ilişkiyi ortaya koyabilmek için
öncelikle konuyla ilgili kavramlara ilişkin tanımlayıcı bilgiler vermek gerekir.
Ortografi: Eski Yunanca ortho-(ορθο) “doğru” ve graphos (γραφος) “yazılış”
sözlerinden oluşan ortografia (ορθογραφία) sözü (İng. orthography, spelling; Fr.
orthographie, épelant; Alm. Orthographie, Rechtschreibung; Rus. orfografiya,
pravopisanie) sözü, bir dilin seslerini yazı ya da sembollerle gösterme metodu şeklinde
tanımlanmaktadır 20 .
İmla: Kökeni Arapça melâ (‫“ )ﻣﻼ‬doldurmak” olan sözün Osmanlı
Türkçesindeki birinci anlamı bu kökenle ilgili olsa da diğer anlamları bugün de taşıdığı
anlamlardır: 1. doldurma, doldurulma. 2. söyleyip yazdırma, yazdırılma. 3. bir dilin
cümlelerini, kelimelerini doğru yazmak bilgisi 21 . Türkiye Türkçesinin sözlüğünde ise
bu eski birinci anlamı eskimiş ibaresiyle ve ikinci anlam olarak verilmektedir: 1. Yazım.
2. eskimiş doldurma, doldurulma 22 .
Yazım: Türkçe yaz- fiilinin 23 isim şekli olan sözün sözlük anlamı şudur: Bir
dilin belli kurallarla yazıya geçirilmesi, imla 24 .
20
A method of representing the sounds of a language by written or printed symbols.,
http://www.websters-online-dictionary.org/
21
Devellioğlu, Ferit Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lügat, Aydın Kitabevi, Ankara, 2001
22
Türkçe Sözlük, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara 2005
23
Yaz- ile ilgili olarak bkz: Şirin, Hatice, “Türkçede Yaz- “Yazı Yazmak” Fiili Üzerine”, Türk Dili, S:
634, Ekim 2004, 563-571. s.
24
IX
Yazılış: Türkçe yaz- fiilinin pasif gövdesi olan yazıl- sözünün isim şekli olan
sözün sözlük anlamı şöyle verilmektedir: Yazılma işi veya biçimi 25 .
Bu tanımlardan sonra, bu terimlerin karşıladığı kavramlar arasındaki ilişkiler
değerlendirilebilir.
Dilimizdeki kullanım sıklığı oldukça düşük olduğu için Türkçe Sözlük’te de yer
almayan ortografi, kendisini oluşturan sözlerden de anlaşıldığı üzere doğru yazılış
bilgisini taşımakta ve hemen hemen her dilde, o dilin aynı anlamdaki kendi sözlerinin
yanı sıra terim olarak kullanılmaktadır.
İmla sözü son yıllara kadar Türkiye Türkçesinde kullanım sıklığı yazım ve
yazılış sözlerine oranla daha yüksek olan bir söz durumundaydı. Türk Dil Kurumunun
kuruluşundan bugüne kadar geçen yetmiş beş yıllık süre içerisinde Türkiye Türkçesinin
doğru yazılışlarını göstermek üzere yayımlanmış kılavuzlar; İmlâ Kılavuzu, Yeni İmlâ
Kılavuzu, Yeni Yazım (İmlâ) Kılavuzu, Yeni Yazım Kılavuzu gibi çeşitli adlar almıştır.
Son zamanlarda kurumun çalışma grubundaki üyeler kılavuzun “Yazım Kılavuzu”
adıyla yayımlanmasını uygun görmüşler ve yapılan çalışmalardan sonra, konu en yetkili
kurum olan Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Yönetim Kurumu’na
sunulmuş ve 10 Ağustos 2005 tarih ve 502/32 sayılı kararla 2005 yılı tarihli kılavuzun
adı Yazım Kılavuzu olarak belirlenmiştir 26 .
İmla ve yazım sözleri bir süre beraber kullanılmış olsa da iki yıl öncesine kadar
daha çok tercih edilen ve yaygınlığı olan sözün imla olduğu ve elde net veriler olmasa
da 2005 yılında alınan kararla Türkiye Türkçesinin dil akademisi olan Türk Dil
Kurumunca söz konusu kılavuza Yazım Kılavuzu denmesi, aynı anlama gelen bu iki
sözden yazım sözünün daha yaygın kullanılmaya başladığının kanıtı gibidir.
Arapça kökenli imla yerine yazım sözünün kullanılması şüphesiz Türkçe olması
nedeniyle çok daha doğrudur; ancak yazım sözü roman yazımı, öykü yazımı, kitap
yazımı, eser yazımı vb. şekillerde de kullanılmakta ve bu kullanımlarda “oluşma, ortaya
çıkma süreci” gibi anlamlar taşımaktadır. Roman yazımı denildiğinde, iki ayrı şey akla
gelebilir. Bunların birincisi romanın içindeki cümle ve sözlerin doğru yazılıp
yazılmaması, yani ortografisi; ikincisiyse romanın oluşum süreci ya da yazarın yaratma
25
26
Yazım Kılavuzu, Türk Dil Kurumu, Ankara 2005, I-VII. s
X
sürecidir. Kastedilen anlamın hangisi olduğu, ancak metin veya cümle içinde
kesinleşebilir. Buna karşın, romanın imlası ya da roman imlası gibi ifadelerde anlam
açıktır. Buna göre imla’nın yazım’a göre amaca daha uygun bir söz olduğu görünse bile,
eskimekte olan alıntı bir sözün yerine; metin veya cümle içinde, yani kullanımda anlam
karışıklığı yaratmayacağı kesin olan yazım sözünün tercih edilmesi dili koruyan bir
tutum olacaktır.
Bütün bu değerlendirmeler sonucunda, ortografi sözünün dilimizde sık
kullanılmayışı, imla sözünün eski ve alıntı oluşu, yazım sözünün kullanımının da
şimdilik netleşmemesi nedeniyle, yukarıda tanımlarını verdiğimiz kavramı karşılamak
üzere bu çalışmada yazılış sözünü kullanmayı uygun bulduk. Bizim çalışmamızdan önce
de sözün bu anlamıyla kullanılmış olması 27 , bizi daha da cesaretlendirmiştir.
A.6. Ortoepi, Telaffuz, Diksiyon, Okunuş

Ortoepi: Eski Yunanca ortoepia (ορθοέπεια) (İng. orthoepy, Fr. orthoépie, Rus.
orfoepiya) “Sözleri doğru söyleme sanatı, kelimelerin doğru telaffuzu; telaffuz şekli” 28
anlamına gelen bir sözdür.
Telaffuz: Söyleyiş, söyleniş, sesletim” 29 .
Diksiyon: “1. Seslerin, sözlerin, vurguların anlam ve heyecan duraklarını
kurallarına uygun olarak söyleme biçimi. 2. Konuşulan dilin incelenmesi ve
kullanılması. 3. tiy. Duru, açık vurgulama ve çıkaklara tam uyarak konuşma” 30 .
Okunuş: “Okunma işi veya biçimi” 31 .
Ortoepi sözü de ortografi sözü gibi dilimizde kullanım sıklığı az olan bir sözdür.
Bu sebeple Türkçe Sözlük’te yer verilmemiştir.
Arapça lafz ( ‫ﻓﻆ‬.) sözünden türeyen “telâffuz” sözünün ve “okunuş”un
tanımları incelendiğinde ilk bakışta aynı olduğu kanısına varılacak bu kavramlar
arasında önemli bir fark olduğu anlaşılır. Bu farkı açıklamak için öncelikle “okunuş”tan
27
Öner, Mustafa, “Türkçede Yazı Dili ve Yazılış Bağlantıları Üzerine Notlar”, Karaman Dil-Kültür ve
Sanat Dergisi, Yıl: 2005, 175-186.s.
28
The art of uttering words correctly; a correct pronunciation of words; also, mode of pronunciation,
http://www.websters-online-dictionary.org/
29
30
31
XI
bahsetmek daha uygundur. Bu sözün kökü olan “okumak” eyleminin anlamı, “Yazıya
geçirilmiş bir metne bakarak bunu sessizce çözümleyip anlamak veya aynı zamanda
seslere çevirmek”tir 32 . Tanımda da görüldüğü gibi okumanın olması için yazılı bir
metnin varlığı zorunludur, bunun seslere çevrilmesi kişinin içinde bulunduğu duruma
bağlıdır. Okumada “yazının varlığı” ön koşul durumundadır. Telaffuzdan farkı da bu
noktada ortaya çıkar. Telaffuzun gerçekleşmesi için kişinin duygu ve düşüncelerini yazı
üzerinden okuması ya da sözlü ifade etme isteği yeterlidir.
“Diksiyon” sözünün tanımı kaynaklarda birbirinden farklı şekilde yapılmıştır.
Nüzhet Şenbay, diksiyon sözünün Latincede (dictio) ve (dictus) sözcüklerinden
Fransızcaya (diction) olarak geçtiğini belirtmiştir 33 . Çalışma sırasında “dictio” sözünün
Latince kaynaklı olduğu ve “güzel söyleyiş” anlamına geldiği bilgisine ulaşılmış ancak
“dictus” sözüne bir karşılık bulunamamıştır
Türkiye’de diksiyon konusu üzerinde daha çok tiyatro oyuncularıyla (Nüzhet
Şenbay, Can Gürzap, Suat Taşer vb.) radyo ve televizyon spikerleri (Ülkü Giray, Sırrı
Er vb.) çalışmalar yapmıştır. Türkiye’de diksiyon derslerini ilk alan öğrencilerden olan
Nüzhet Şenbay, diksiyonun üslubuna uygun olarak söz ve düşünceleri söylerken, beden
dilini de etkili kullanabilme yönü üzerinde durmuştur 34 . Oyunculuk sanatında
diksiyonun önemi üzerine bir tez çalışması hazırlayan Fadik Atasoy ise genel olarak
diksiyonu, sözlerin kazandıkları anlamlara göre uygun söyleyiş özellikleriyle
seslendirilmesi olarak belirtir 35 . Aynı çalışmada Atasoy, tiyatrodaki diksiyon söz
konusu olduğunda birtakım teknik özelliklerin ve kuralların da bu eğitimin içinde yer
aldığını sözlerine eklemiştir 36 .
32
33
Şenbay, Nüzhet, Söz ve Diksiyon Sanatı, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul, Mart 2005, 63. s.
34
“Söz söylerken duygu ve düşünceleri üslûbuna uygun olarak belirtmek için sesin uyumunu, söylenişi,
jesti, mimiği, alınacak tavırları yerinde, aynı zamanda güzel kullanma sanatıdır.”, Şenbay, Nüzhet, age.,
13. s.
35
“Diksiyon; konuşulan bir anadilde ya da bir dilde, sözcüklerin dural anlamlarına ya da metin içinde
kazandıkları içeriksel niteliklere göre, gerekli boğumlanma, söyleyiş, soluk baskısı, şiddet, yükseklik, akış,
tempo içinde sesletilmesi becerisidir.” Atasoy, Fadik, Oyunculuk Sanatında Diksiyonun Önemi ve Rolü
Üzerinde Bir Metod Çalışması, Bilkent Üniversitesi, Müzik ve Sahne Sanatları Fakültesi Tiyatro Bölümü,
Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara, 2001, 6. s.
36
“Tiyatroda diksiyon; bir metin içerisindeki sözcüklerin oluşumuna neden olan anlardaki anlamı
oluşturan eylemin ne olduğunu kavrayıp bu niteliği teknik ve kurallar içerisinde üst beceriyle gerçeğe en
yakın biçimde sunabilmektir.” Atasoy, Fadik, age., 6.s.
XII
Yukarıdaki tanımları incelediğimizde diksiyonun Türkçe Sözlük’te yer alan
tanımıyla farklı yazarlar tarafından yapılan tanımları arasında bir benzerlik olduğunu
görmekteyiz. Üç tanımda da diksiyonun sözlerin üslubuna uygun söylenmesiyle
ilgilendiğine dikkat çekilmiştir. Atasoy’un verdiği ilk tanım Türkçe Sözlük’teki tanımın
açılımı durumundadır; tiyatro alanında diksiyonun kazandığı anlamı da ayrıca
belirtmiştir; ancak Şenbay, iki tanımı birleştirip tek tanım olarak sunmuştur.
Çalışmamızın “Türkiye’de Diksiyon Eğitimi ve İlkeleri” bölümünde bu alanda
çalışmalar yapan yazarların görüşleri daha ayrıntılı olarak ele alınırken yeniden
“diksiyon” kavramı üzerinde durulacaktır.
“Ortoepi” sözünün kullanım sıklığının düşük olması, telaffuzun yazıyla olan
ilgisinin “okunuş” kadar sıkı olmayışı, diksiyon sözünün farklı tanımlarla karşılanması
nedeniyle bu kavramlar arasından çalışmamıza en uygun olan “okunuş” sözünün
kullanılmasının daha uygun olacağı düşünülmüştür. Bu nedenle çalışmanın başlığı
“Türkiye Türkçesinin Yazılışı ve Okunuşu” şeklinde belirlenmiştir.
B. DÜNYA DİLLERİNDE YAZILIŞ VE OKUNUŞ

Günümüzde kişiler arası iletişimin sağlanmasındaki en etkili araç dildir.
İnsanların veya toplumlar adına devletlerin, uluslararası alanda farklı konularla ilgili
çalışma yapma istekleri, öncelikle bu alanda çalışacak kişileri ikinci bir dili öğrenmeye
zorlamıştır. Zamanla uluslararası ilişkilerin kurulmasında sıkça kullanılan birtakım
dillerin önemi diğerlerine göre artmıştır. Dünya dilleri olarak adlandırabileceğimiz bu
diller farklı özellikleriyle kendi konuşurları dışında farklı uluslardan birçok kişinin de
öğrenme ihtiyacı duyduğu diller durumuna gelmiştir.
Türkiye Türkçesinde yazılış ve okunuş arasındaki ilişkiyi incelemeden önce
günümüzde yaygın olarak bilinen ve konuşulan kültür dili durumuna gelmiş dillerden
birkaçında bu ilişkiyi kısaca inceleyeceğiz. Üzerinde kısaca durarak örnekler
vereceğimiz diller aşağıda da görüleceği gibi İngilizce, Almanca, Fransızca, İtalyanca
ve Rusçadır.
XIII
İngilizce
yazıldığı gibi okunanlar yazıldığı gibi okunmayanlar
yazılış okunuş yazılış okunuş
pip “çekirdek” pip listen ‘lisn
milk “süt” milk open ‘ıupen
dot “nokta” dot aloud “yüksek ses” ı’laud
glen “vadi” glen make “şekil, yapı” meyk
pin “toplu iğne” pin shop “dükkan, mağaza” şop
it “o” it world “dünya” ‘wöld
drift “sürüklenme” drift tale “masal, hikaye” teyl
silk “ipek” silk hear “işitmek” hiı
skin “deri” skin love “sevgi” lav
lid “kapak” lid honour “şeref, onur” ‘onı
kit “takım” kit study “öğrenim” ‘stadi
Almanca:
funk “telsiz” funk gaze “(ince) tül” ‘ga:zı
gast “konuk” gast gebühr “ücret” gı’bü:r
dank “teşekkür” dank einfahart “giriş” ‘aynfa:rt
arm “yoksul” arm chrom “krom” kro:m
horn “boynuz” horn anker “çapa” ‘ankır
kampf “savaş” kampf hübsch “güzel” hüpş
klaps “tokat” klaps justiz “adalet” yus’ti:ts
man “insan” man keim “tohum” kaym
nest “yuva” nest lotterie “piyango” lotı’ri:
pomp “görkem” pomp nachgiebig “uysal” ‘na:hgi:bih
ring “halka” ring physiologie “fizyoloji” fizyloji
XIV
Fransızca:
animal “hayvan” animal anneau “halka, yüzük” ano
avril “nisan” avril bâche “çadır bezi” baş
baril “varil” baril beurre “tereyağı” bör
dormir “uyumak” dormir douzaine “düzine” duzen
fil “iplik” fil dictionnaire “sözlük” diksyoner
garnir “süslemek” garnir fortuitement “kazara” fortuitmn
kilo “kilo” kilo graisseux “yağlı” gresö
lavabo “lavabo” lavabo insignifiant “önemsiz” ensinyifyan
mat “mat” mat liquéfier “sıvılaştırmak” likefye
mer “deniz, dalga” mer renseigner “bilgi vermek” ransenye
salami “salam” salami satisfaisant “tatmin edici” satisfezan
İtalyanca:
entrata giriş” entrata chiave “anahtar” kiyave
sono sono sedia “sandalye” sedya
telefonare “telefon etmek” telefonare ciao “merhaba” çaov
ristorante “lokanta” ristorante accendere “yakmak” aççendere
prendere “almak” prendere centro “merkez, orta” çentro
balletto “bale” balletto biglietto “bilet” bilyetto
persone “kişi” persone pesce “balık” peşe
burro “tereyağı” burro specchio “ayna” spekyo
limone “limon” limone cicatrice “yara izi” çikatriçe
sale “tuz” sale agenzia “acente” acenziya
amore “sevgi, aşk” amore spazzola “fırça” spatzola
XV
Rusça:
mak “haşhaş” mak obod “kasnak” obat
holl “hol” holl bolşoy “büyük” bal’şóy
hrap “horultu” hrap Çistota “temizlik” çistatá
rak “kanser” rak sobor “katedral” sabor
ştık “süngü” ştık pokrov “örtü” pakróf
mul “katır” mul vshodı “ekin” fshódı
jar “sıcak” jar boroda “sakal” baradá
kort “kort” kort dohd “yağmur” doşt’
hrom “krom” hrom voda “su” vadá
şarf “eşarp” şarf şutovstvo “şaklabanlık” şutafstvó
kran “musluk” kran moloko “süt” malakó
XVI
C. TÜRK DİLİ TARİHİNDE YAZILIŞ VE OKUNUŞ
Asya başta olmak üzere üç kıtada farklı dönemlerde yaşaya gelmiş Türkler tarih
boyunca içinde bulundukları sosyo-kültürel ve dinî şartlar gereği birçok yazı sistemini
benimsemişlerdir. Bu yazı sistemleri Göktürk, Mani, Soğut, Uygur, Brahmi, Tibet,
Süryani, İbrani, Grek, Arap ve Latin yazılarıdır 37 .
Bu yazı sistemlerinden en sık ve en uzun süreyle kullanılanların yazıldığı gibi
okunup okunmamasını belirleyen özelliklerine kısaca değinebiliriz.
Göktürk Yazısı
38 harften oluşan Göktürk alfabesinde 5 ünlü bulunmaktadır. Bu yönüyle Türk
dilindeki ünlüleri karşılamada yetersiz kalan bu sistemin ileride bahsedeceğimiz
sistemlerden üstün olan yanı ünsüzlerin kalın ve ince olmak üzere iki farklı tipte
bulunmasıdır. Böylece ünlülerin ince sıradan mı yoksa kalın sıradan mı okunacağını
belirleme görevi ünsüzlere düşmektedir.
Göktürk yazısı, Türklerin tarihî alfabeleri arasında Türkçenin kaydına en
elverişli olanıdır. İmlasında bazı kusurlar göze çarpsa da mükemmele yakın bir yazı
sistemi olduğu kaydedilmiştir 38 .
Mani Yazısı
Toplam 34 işaretten meydana gelen bu yazı sistemi, ünlü işaretleri bakımından
yetersizdir. Tüm ünlüler, a, u, ve i’yi karşılayan sembollerle işaretlenmiştir. Buna
rağmen ünsüz bakımından Soğut ve Uygur yazılarından daha zengindir. Ünsüzlerin ayrı
karşılıkları vardır 39 .
Soğut Alfabesi
22 işaretten oluşan bu alfabenin ünsüz sistemi Türkçe için çok yetersiz kalmıştır.
Bünyesinde 3 ünlü taşısa da oldukça tutarsız bir imlaya sahiptir.
37
Türklerin tarih boyunca kullandıkları yazı sistemleri ve bu sistemlerin kaynakları, kimler tarafından
kullanıldığı, ne kadar süre tarih sahnesinde kaldıkları, fonetik özellikleri ve Latin kaynaklı olarak hangi
harfin nasıl gösterildiği Hatice Şirin User’in “Başlangıcından Günümüze Türk Yazı Sistemleri” adlı
çalışmasında ayrıntılı olarak incelenmiştir.
38
User, Hatice Şirin, Başlangıcından Günümüze Türk Yazı Sistemleri, Akçağ Yayınları, Ankara, 2006,
42. s.
39
User, Hatice Şirin, age., 42-47. s.
XVII
User, bu alfabenin Türkler arasındaki kullanımının en aza indirilmesinin ve
örneklerine tek tük yazma parçalarında rastlanmasının temel sebebinin Türkçenin ses
yapısını karşılayamaması olduğunu söyler 40 .
Uygur Alfabesi
Toplam 18 harfe sahip olan bu sistemde ünlüler için yalnızca 3 işaret
kullanılmaktadır. Bu alfabede de Türkçe için zayıf kalan bir sistem söz konusudur 41 .
Brahmi Yazısı
28 hece işaretine sahip olan bu sistemin yarı alfabe yarı hece yazısı olduğu
söylenir. Her hece bir ünlü bir ünsüzden oluşmuştur.
Brahmi yazısının Türkler tarafından benimsenmesinin tek nedeni Budist inancın
taşıyıcısı olmasıdır. Uygurlar arasına giren bu sistem, öğrenilmesindeki zorluk ve pratik
yazı aracı olarak kullanışsız oluşu nedeniyle Uygur Türklerince de benimsenmemiştir 42 .
Tibet Yazısı
30 ünsüz, 5 ünlü (a, u, e, i, o), bir ters çevrik i, 3 tane de harf altı ünsüz
içermektedir.
Brahmi alfabesi gibi bir hece yazısı olan Tibet yazısı, Türkçenin ses yapısına
uygun olmayan tarihî yazı sistemlerinden biridir. Az sayıda Uygur Türkü tarafından
sınırlı sayıda metnin yazılmasında kullanılmış ve kısa zamanda kullanım alanından
kalkmıştır 43 .
Süryani Alfabesi
22 işaretten oluşan bu alfabenin bünyesinde asli olarak ünlü yoktur. o, ö, u, ü
ünlüleri, hemze ve vav harflerinin kombinasyonu; ı, i ünlüleri, hemze ve ye harflerinin
birleştirilmesiyle temin edilmiştir.
Türkçeye uygulanan Süryani alfabesi asıl Süryani alfabesinden farklıdır. Bu
farklar, alfabenin Türkçenin ses sistemine uydurulabilmesi için yapılmış bazı
eklemelerden ve Türkçenin bazı tasarruflarından kaynaklanır 44 .
40
User, Hatice Şirin, age., 49. s.
41
User, Hatice Şirin, age.,52-61. s.
42
43
44
XVIII
İbrani Alfabesi
Süryani alfabesi gibi 22 adet eski Sami ünsüz işaretinden oluşmaktadır. Ünlü
olmamasına karşın uzun ünlüleri belirlemek için dört tane işaret kullanılır. Bunun
yanında elif, vav, ye ve he’ye vokalik ünsüzler denmiştir. Türkçenin ses sistemi için
uygun olmayan bu alfabe inanç sisteminin etkisiyle alınmıştır. Bugün, Karay Türkleri
bu alfabeyi, ibadetlerini yerine getirirken kullanmaktadırlar 45 .
Grek Alfabesi
Kendisinden gelişen farklı alfabelerle yazı tarihinde önemli bir yer tuttuğu
belirtilen Grek alfabesi ünsüz çatılı bir yazı sistemidir. Bünyesinde bulunmayan
birtakım sesler de farklı harf birlikleri ve mevcut harflere eklenen bazı işaretlerle
gösterilmiştir. Bu işaretlerin bölgeden bölgeye değişmesi de tutarsız bir imlanın ortaya
çıkışına neden olmuştur. Grek alfabesi, Göktürk yazısı dışındaki diğer tarihî Türk
alfabeleri gibi, Türkçenin seslerinin tamamını karşılamaya yeterli olmamıştır 46 .
Arap Alfabesi
Türklerin uzun yıllar kullandığı Arap alfabesi de ünlüler bakımından Türkçe için
yeterli bir sistem olmaktan uzaktır. Toplam olarak 40 sese sahip olan bu sistemde a ve
e (‫ا‬/‫)ﻩ ;ﺁ‬ı ve i ( ‫ )ى‬ve o, ö, u, ü ( ‫و‬, ‫ ) او‬sesleri aynı işaretlerle karşılanmıştır. Böylece
ünlüleri göstermek için üç işaretin kullanıldığını söyleyebiliriz. 32 ünsüz ses ise farklı
harflerle işaretlenmiştir 47 . Ünlüleri gösterme sisteminin yetersizliği nedeniyle Türkçe
için kullanışlı olmamıştır. Farklı bölgelerde uyarlamalara gidilen bu sistem için
Türkiye’de de ıslah çalışmaları yapılmıştır. Çalışmanın “Türk-Latin Alfabesi” ve
“Alfabe Devrimi” bölümlerinde bu ıslah çalışmalarından bahsedilecektir.
Kiril Alfabesi
Kiril alfabesi de Türkçe için kullanılan sistemlerdendir. Bugün Orta Asya ve
Sibirya’daki Türk devletlerinin ve Türk topluluklarının büyük bölümü Kiril alfabesini
kullanmaktadır. Bu toplulukların kullandıkları harfler ortak olsa da yapılandırılışları,
özellikleri birbirlerinden farklıdır. Bu nedenle hepsi için ortak bir ünlü ya da ünsüz
45
46
Sistemlerin bünyesindeki harflerle ilgili özellikler eserde ilgili bölümlerin olduğu yerlerden
yararlanılarak aktarılmıştır. User, Hatice Şirin, age, 27-84. s.
47
User, Hatice Şirin, age., 100. s.
XIX
sayısından söz etmek mümkün değildir. Bu alfabe türleri de farklı düzenlemelerle farklı
şekillerde uygulanmaktadır 48 .
Türk-Latin Alfabesi
29 harften oluşan ve 1 Kasım 1922’de kabul edilen Türk-Latin alfabesi, 8
ünlüden 21 ünsüz harfinden oluşmaktadır. Tarih boyunca kullanılan alfabelerden
Türkçenin yapısına en uygun olanı Türk-Latin Alfabesi olmuştur. Çalışmanın “Türk-
Latin Alfabesi” bölümünde bu konu üzerinde ayrıntılı olarak durulacaktır.
48
“Çuvaş Alfabesi, Yakut Alfabeleri, Altay Alfabeleri, Hakas Alfabeleri, Şor Alfabeleri, Tuva Alfabeleri,
Gagavuz Alfabeleri, Türkmen Alfabeleri, Azerbaycan Alfabeleri, Kırım Alfabeleri, Nogay Alfabeleri,
Kumuk Alfabeleri, Karaçay-Balkar Alfabeleri, Karakalpak Alfabeleri, Kazak Alfabeleri, Kırgız
Alfabeleri, Başkurt Alfabeleri, Tatar Alfabeleri, Özbek Alfabeleri” User, Hatice Şirin, age., 5-6. s.
XX
I. BÖLÜM: TÜRKİYE’DE DİKSİYON EĞİTİMİ VE İLKELERİ
1. Türkiye’de Diksiyon Eğitiminin Tarihsel Gelişimi

Türkiye’de diksiyon dersini ilk alanlardan biri olan Nüzhet Şenbay, diksiyon
eğitiminin Türkiye’de 1936 senesinde, Musikî Muallim Mektebi’nin Tiyatro
Bölümü’nde verilmeye başlandığını belirttikten sonra bu dersin kimler tarafından ve
nasıl yürütüldüğü hakkında da bilgiler sunmuştur.
Şenbay’ın da aktardığı gibi Türkiye’de diksiyon eğitimi uzman kişilerin
yetersizliği nedeniyle yabancı akademisyenler tarafından verilmeye başlanmıştır. Bu
durumun ortaya çıkardığı problemler geç kalınmadan fark edilmiş ve Tahsin
Banguoğlu, Türkçenin ses özelliklerine uygun olarak diksiyon derslerini vermeye
başlamıştır 49 .
2. Tiyatro Eğitiminde Verilen Diksiyon Eğitiminin Amacı

Fadik Atasoy, tiyatro eğitimi sırasında verilen diksiyon derslerinde esas amacın,
yöresel özelliklerin de zaman zaman kullanılması gerektiğini unutmadan; kabul
edilebilir, doğal ve oyuncunun kendine has üslubunu sergilemesine imkân verecek
şekilde İstanbul Türkçesini estetik ve teknik özellikleriyle beraber doğru kullanabilmek
olduğunu belirtir 50 .
49
Şenbay, diksiyon derslerinin ilk olarak merhum Muhsin Ertuğrul ve merhum Ercüment Ekrem Talû
tarafından “Konuşma Tekniği ve Mimik” ve “Retorik ve Okuma” dersleri adı altında verildiğini belirtir.
Bir süre sonra tiyatro uzmanı olarak Türkiye’ye gelen Profesör Carl Elbert tarafından bu derslerin
verilmeye başladığını söyler. Bu dersin “Edebi Kıraat” şeklinde yapıldığını daha sonra ses eğitimi için de
Profesör Kuhenbuch adında bir Alman uzmanın getirildiğini ancak bu uzmanın Türkçenin ses yapısını
bilmeyişinden dolayı başarı sağlanamadığını ekler. Bu problemi gidermek için de Profesör Tahsin
Banguoğlu’nun öğretmenliğini yaptığı “Nazari Fonetik” adlı bir ders konularak ses bilgisiyle ilgili
sorunların sona erdiğini belirtir. Şenbay, Nüzhet, Söz ve Diksiyon Sanatı, Yapı Kredi Yayınları, Mart
2005, İstanbul, 64-65. s.
50
“Önemli olanın kabul edilebilir olmak olduğunu ve yöresel lehçenin yok edilmemesi gerektiğini kimi
zaman bunun da gerekli olacağını, dolayısı ile kabul edilebilir bir standart tutturarak diğer şivelerin de
farkında olunması gerektiğini ve her lehçenin en iyi biçimde aktarılabilmesinin de önemi üzerinde
dururken, kişinin kendini iyi dinleyen bir oyuncu olması temel amaçtır. Konuşurken var olan gerilimin
yok edilmesi, doğal bir konuşma biçiminin resmî bir biçimden kurtarılması, standardı yumuşatıp, kendi
stilini kabul edilebilir şekilde ortaya koymaktır. Türk tiyatrosunun temel aldığı Türkçe; İstanbul
Türkçesidir. Bu standart Türkçe üzerinde biz, estetik ve teknik donanıma kavuşurken, özenli ama
özentisiz olmalıyız.” Atasoy, Fadik, Oyunculuk Sanatında Diksiyonun Önemi ve Rolü Üzerinde Bir
Metod Çalışması, Bilkent Üniversitesi, Müzik ve Sahne Sanatları Fakültesi Tiyatro Bölümü,
Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara, 2001, 7. s.
-1-
Tiyatro eğitimi alan sanatçıların sahne üzerinde oyunlarını sergilerken tüm
izleyenler tarafından anlaşılabilecek bir dil kullanmaları gerekir. “Anlaşılabilir bir dil”
derken kastettiğimiz yalnızca ortak bir söz hazinesi değildir. Sağlıklı bir iletişim için
seslerin doğru çıkartılması, beden dilinin etkili kullanılması da oldukça önemlidir. Bu
durum bireysel farklılıkların da en aza indirgenmesini gerektirir. Herhangi bir sesin
oyuncunun ses organlarının yapısı nedeniyle gereği gibi boğumlanamaması durumu ya
da özensiz davranıldığından doğru çıkartılamayan sesler bu farklılıklar arasında
gösterilebilir. İşte bu gibi farklılıklar verilecek eğitimle en aza indirgenebilir. Diksiyon
eğitiminin “ses” üzerindeki önemi de bu noktada ortaya çıkmaktadır.
3. Türkiye’de Diksiyon Eğitimine Verilen Önemin Artış Nedenleri

Türkiye’de eğitim hayatının, sosyal ve mesleki hayatın gerekleri zaman
içerisinde değişmiştir. Son yıllarda tüm eğitim kademelerinde (okul öncesi, ilköğretim,
ortaöğretim, yükseköğretim) işe koşulan yapılandırmacılık modeli ile kişilerin ortaya
koyduğu ürünlerin değerlendirilmesinden vazgeçilmiş ve sürece yönelik
değerlendirmeler ağırlık kazanmıştır. Bu modelin değerlendirme sürecinde öğrencinin
başarı testlerinden aldığı puanlar tek başına yeterli değildir. Öğrencinin öğretmenleriyle
ya da danışmanlarıyla, arkadaşlarıyla, eğitim gördüğü yerdeki diğer çalışanlarla hatta
aileleriyle olan iletişimi ve bu iletişimin kalitesi bile bu değerlendirmede dikkate
alınır 51 . Yapılandırmacılık eğitim felsefesini açıkladığı eserde Bünyamin Yurdakul, bir
derse ilişkin verdiği örnek planın stratejiler bölümünde “yaratıcı drama, sorgulama,
tartışma, problem çözme, işbirlikli çalışma”ya yer vermektedir 52 . Bu stratejilerin
tümünün dili doğru, düzgün kullanma yetisiyle yakından ilişkili olduğu görülmektedir.
Bu modelin eğitim hayatına uyarlanmasıyla sözel iletişim becerilerine verilen önemin
daha da artacağı düşünülmektedir.
Mesleki hayattaki değişmeler ise daha çok adayların işe kabul edilme
süreçleriyle ilgilidir. Türkiye’de üniversitelerin farklı alanlarından mezun olan çok
51
“Öğrenme bilişsel olduğu kadar sosyal bir süreçtir de. Bu nedenle, öğrenme-öğretme süreçleri sosyal
etkileşimi destekleyici nitelikte düzenlenmelidir. Öğrenme kaynakları olarak materyaller ve diğer
bireylerle etkileşim özendirilmeli, bunları sağlayacak yaşantılar etkin bir biçimde uygulanmalıdır.
Öğrenme, sosyal etkileşim aracılığıyla oluştuğundan yapılandırmacı öğrenme çevreleri öğrenme
topluluklarına dayanmalıdır.” Yurdakul, Bünyamin, “Yapılandırmacılık, Eğitimde Yeni Yönelimler”,
Ed.:Özcan Demirel, Pegema Yayıncılık, Ankara, Ağustos 2005, 50. s.
52
Yurdakul, Bünyamin, age., 59. s.
-2-
sayıda mezuna karşılık iş olanaklarının çok sınırlı olması, özellikle özel sektörde açılan
herhangi bir kadroya çok sayıda adayın başvurması şirketleri, kurumları farklı
değerlendirmeler yapmaya yönlendirmiştir. İş görüşmesi sırasında adayların sözlü
iletişim becerileri, Türkçeyi doğru kullanma yetileri önem kazanmıştır. Günümüzde
şirketlerin kurumlarına seçecekleri adaylarla yaptıkları görüşmeler de bunun en büyük
kanıtı durumundadır.
Eğitim hayatında ve mesleki hayatta yaşanan, sosyal hayata da yansıyan bu tip
değişiklikler, diksiyon eğitimi alan kişilerin aklına özel “diksiyon kursları” açma
fikrini getirmiştir.
Şenbay, Türkiye’de verilen diksiyon eğitiminin temelinde; kişinin ses aletiyle
doğru ve düzgün konuşmasını sağlamak ve kişiye beden dilini kullanmasını öğreterek
hitabet sanatının inceliklerini aktarmak olduğunu belirtir 53 .
Türkiye’de verilen diksiyon eğitiminin yukarıda ve önceki bölümlerde
verdiğimiz bilgilere dayanarak iki temel amaçla verildiğini söyleyebiliriz. Bunlardan
birincisi beden dilinin kullanımıdır ki bu eğitimin hangi ilkelerle verildiği bizim
konumuz dışındadır; ikincisi ise seslerin, sözlerin doğru söylenmesi, vurgu ve
tonlamanın yerine uygun şekilde yapılmasıdır. Bizim çalışmamın tezini oluşturan da bu
amaçla yapılan eğitimdeki bazı ilkelerdir.
4. Diksiyon Eğitiminin İlkeleri
4.1. Diksiyon Eğitimiyle İlgili Kitapların İçeriği

Bu çalışmada diksiyon konusuyla ilgili olarak dokuz farklı kaynak üzerinde
inceleme yapılmıştır. Kaynakların tümünde ortak bir içerikle karşılaşmak mümkün
olmadığından kitapların içerdiği konular ve üzerine vurgu yapılan noktalardan bu
bölümde bahsedilecektir.
53
“Diksiyon dersleri aşağıdaki temellere göre uygulanır ve başlıca iki bölüme ayrılır: Bunlardan biri
öğrencinin ses aletini topluluk karşısında söz söylerken yönteme uygun bir duruma getirmek ve konuştuğu
dili düzgün ve doğru söylemek için düzeltmeye çalışmak. Öteki de, öğrenciyi aşağı yukarı hazırlamış olan
sesi ile iş görür bir duruma getirmek için, topluluk karşısında “anlatım”lı söz söylemeye alıştırmak ve bu
çalışmalarda jesti, tavrı yardımcı olarak kullanmasını ona öğretmek” Şenbay, Nüzhet, Söz ve Diksiyon
Sanatı, Yapı Kredi Yayınları, Mart 2005, İstanbul, 64. s.
-3-
4.1.1. Nüzhet Şenbay, “Söz ve Diksiyon Sanatı”
Nüzhet Şenbay, “Söz ve Diksiyon Sanatı” adlı çalışmasının “Giriş” 54 bölümünde
doğru ve düzgün konuşmanın öneminden kısaca söz eder. Şenbay, iki sayfalık kısa
girişinin ardından bir konuşmacıda olması gereken özellikleri sıraladıktan sonra konu
seçiminde dikkat edilecek noktaları belirtir. Çalışmasının büyük bölümünü oluşturan
“Konuşma Üzerinde Temel Çalışmalar” bölümünde 55 ilk olarak bir konuşmanın nasıl
hazırlanması ve bilgisayara nasıl yazılması gerektiğinden; düşünceleri düzene sokma
yollarından söz eder. Konferansta yapılacak bir konuşmada nasıl konuşulması ve nelere
dikkat edilmesi gerektiği ayrıntılı olarak açıklanır. Burada verilen bilgiler daha çok
hitabet sanatıyla ilgilidir. Sözlerin doğru söylenmesi konusuna değinilmemiştir.
Konuşmada dinleyici ile kurulan iletişim, sade ve içten bir tutum sergileme, dekor, kılık
ve kıyafetle ilgili dikkat edilmesi gereken özellikler, beden dilinin etkili kullanımı,
vurgu ve tonlamanın önemi üzerinde durulmuştur. Anlatılan özelliklerle ilgili yer yer
örneklere de başvurulmuştur.
Bu bilgilerden sonra yazar “diksiyon”un tanımı, Türkiye’deki tarihî gelişimi
üzerinde durur ve insandaki ses aygıtının özelliklerini inceler. Seslerin nasıl meydana
geldiği anlatılır. Solunum aletinin çalışma şekli, iyi konuşma-solunum arasındaki ilişki
örneklerle açıklanır 56 . Bu incelemelerden sonra solunum alıştırmalarına geçer 57 .
Gırtlakla ve tınlayıcılarla ilgili yaptığı çalışmalardan sonra ses eğitimi yöntemine, sesin
yerleşmesi, oturması ile ilgili bilgilere değinilir. Sesin etkili kullanımı ve sözlerin doğru
çıkartılması için daha çok tekerleme niteliğindeki alıştırmalara yer verilmektedir.
Bu bölümde son olarak diksiyon ve fonetik ilişkisine değinilir. Diksiyon ve
fonetik kavramları arasındaki ilişki üzerinde durulduktan sonra 58 boğumlanma
54
Şenbay, Nüzhet, age., 11-14. s.
55
Şenbay, Nüzhet, age. 29-109. s.
56
“Aşağıdaki soluk alma yerlerini (µ) bu işaretle gösterelim. 1— Okunan bir parçanın her bölümü
arasında, noktalardan sonra, satır başlarında: Örnek: Ben öyle şeye hiçbir zaman razı olmam µ
Kendinden daha büyüklerle hısım olmanın can sıkıcı mahzurları olur µ” Şenbay, Nüzhet, age., 75. s.
57
“I-Alıştırma Açık bir pencere önünde, ayakta durup temiz havayı ciğerlerinize çekiniz. Burundan
soluğunuzu alınız. Soluk alma sırasında, havanın burundan boğaza, oradan da gırtlak ve soluk borusuyla
bronşlara ve akciğerlere geçtiğini, sonra da soluk verme sırasında havanın aynı yolu, bu sefer ılık ve
ıslak olarak izlediğini deneyiniz.” Şenbay, Nüzhet, age., 76. s.
58
“Diksiyon, güzel bir söylenişin asal kurallarını verir ve söylenişte yapılan ihmali yenmeye çalışır.
Bunun için fonetik, diksiyonda selenlerin meydana gelmesini ve ses örgenlerinin gerekli durumlarını
inceleyen yardımcı bir bilgidir. Diksiyona yeni başlayanlar onu konuşma yanlışlarını ve söyleniş
bozukluklarını düzeltmek için kullanırlar.” Şenbay, Nüzhet, age., 102. s.
-4-
bozukluklarına yer verilir. “Atlama, gevşeklik, gılama, ıslıklama, değiştirme” bu
bozukluklar içerisinde açıklanır. “Sağdeyi Bilgisi” başlığı altında vurgudan da kısaca
söz edilir.
“Sözlü Anlatımı Sağlamak” başlığını taşıyan son bölümde 59 ise iyi bir
konuşmacıda olması gereken özellikler tekrar edilir ve alıştırma parçalarına geçilir.
Eserin sonunda “Söz ve Diksiyon Terimleri Sözlüğü” bulunmaktadır.
4.1.2. Suat Taşer, “Konuşma Eğitimi”

Suat Taşer, “Konuşma Eğitimi” adlı çalışmasının “Giriş” bölümünde 60 konuşan
ve dinleyen arasındaki ilişkiye şiirler ve birkaç atasözü ile değinerek konuşmanın
öneminden söz eder.
“Konuşmanın Doğuşu” bölümünde 61 konuşmayı, anlatarak düşünme yetisini,
insanı hayvandan ayıran en önemli özellik olarak gördüğünü belirtir. İnsan beyninin ve
düşüncesinin yaratıcısı olarak gördüğü emeği 62 açıklar ve insanı özgür kılan özelliğinin
konuşma yetisi olduğunu ekler.
Bu ilişkilere değindikten sonra Taşer, konuşmanın ortaya çıkışıyla ilgili
kuramlardan, bir çocukta konuşmanın hangi aşamalarla gerçekleştiğinden ve iletişim
bozukluklarından söz eder.
“Konuşmanın Temel İlkeleri” bölümünde 63 , konuşmanın bilişsel olarak ortaya
çıkışıyla beraber farklı özellikleri (fiziksel, fizyolojik, psikolojik, toplumsal) üzerinde
durur. Konuşma eyleminin dört temel öğesini açıklar ve iyi bir konuşmacının
niteliklerini belirtir. Konuşma ve kişilik arasındaki ilişkiye değinir. Zihinsel eğitim ve
düşünmenin konuşma üzerine etkisine değinen Taşer, bu bölümlerde daha çok
Şenbay’ın görüşlerini yineler. Şenbay’dan farklı olarak dikkat ve ilginin konuşma
üzerindeki öneminden ayrıntılı olarak söz edilir.
“Konuşmayı Oluşturan Etmenler” bölümünde 64 öncelikle “ses”in oluşumundan,
sesle kişilik arasındaki ilişkiden, sesin nitelik sorunlarından söz edilir. Ses denetimini
59
Şenbay, Nüzhet, age., 109-125.s.
60
Taşer, Suat, Örneklerle Konuşma Eğitimi, Papirüs Yayınevi, İstanbul, Ağustos 2004, 15-37. s.
61
Taşer, Suat, age. 37-67. s.
62
“Emek, insanın toplumsal yaşamı, dili; insan beyninin gelişmesini ve düşüncenin ilerlemesini sağlayan
temel etkenlerdir.” Taşer, Suat, age. 46. s.
63
Taşer, Suat, age. 67-117. s.
64
Taşer, Suat, age., 117-167. s.
-5-
geliştirmenin yolları, doğru solunumun nasıl yapılması gerektiği anlatılır. Boğumlanma,
Türkiye Türkçesindeki ünlülerin özelliklerinden kısaca söz edildikten sonra “konuşma”
kavramı üzerinde durulur. Konuşma hızı, konuşmada temponun önemi vurguladıktan
sonra Şenbay’ın yaptığı gibi birtakım yönlendirmeler aracılığıyla alıştırmalara yer verir.
Bu alıştırmalarda ses denetimini sağlamak için Şenbay’ın yer verdiği gibi konuşma
sırasında nasıl bir pozisyonda durulması gerektiği ayrıntılı olarak açıklanır. Verilen
açıklamalardan sonra örnek metinlerle bunların uygulanması istenir.
“İşlevleri Açısından Başlıca Konuşma Türleri” bölümünde 65 günlük konuşma,
tartışma, görüşme biçimleri (yuvarlak masa toplantısı, komite görüşmesi, sempozyum,
mülakat, konferans, söylev, demeç) ve yorumlayıcı konuşmanın özelliklerinden söz
eder. “Okuma” konusuna da değindikten sonra, Jül Sezar adlı oyundan aldığı bir
bölümle “inandırıcı konuşma” çalışması yaptırır.
“Dinleme” konusunda bilgi verilirken iyi bir dinleyicinin özellikleri, dinleme
süreci ve eleştirel dinlemeden söz edilir.
“Konuşmanın Simgesel Neliği” bölümünde 66 “inanç”, “coşku” ve
“güdülenme”nin konuşma üzerindeki etkileri tartışılır.
“Konuşma ve Şarkı Söyleme” bölümünde 67 konuşma ve şan eğitiminden söz
edilir. Daha çok tiyatro oyuncularına yönelik olarak hazırlanan bu bölümde Taşer, kendi
deneyimlerinden söz eder.
Kitabın son bölümü olan “Türkçeyi Türkçe Konuşmak” bölümünde 68 ana dilin
özellikleri, Türkçenin kimler tarafından nasıl öğretildiği, konuşma eğitimindeki
eksiklikler eleştirel bir dille ifade edilmiştir. Türkçenin özelliklerinden söz edilirken
yazılış ile okunuş arasındaki ilişkiyle ilgili olarak da düşüncelerini ekler. Ünlülerin
özellikleri, ünlü uyumları, ses olayları, konuşmayı bozan nedenler (boğumlanma
bozuklukları, vurgu yanlışı, yanlış tonlama, ulamada dikkatsizlik, tek düzelik, yersiz
durgu ve duraklar, tartım ve hız kusurları, harfleri ve heceleri yutmak, sesi ve soluğu
denetim altına almamak, dinlemeyi bilmemek) sıralanır. Bu özelliklerden sonra
ünsüzlerin özelliklerine de değinilir, ünlülerle ve ünsüzlerle ilgili alıştırmalara yer
65
66
67
Taşer, Suat, age.243-273.s.
68
-6-
verilir. Son olarak vurgu, vurgu çeşitleri ve tonlama örneklerle açıklanır, birkaç ses
olayına (kaynaşma, düşme, aşınma, benzeşme) değinilir.
4.1.3. Can Gürzap, “Söz Söyleme ve Diksiyon”

Can Gürzap, “Söz Söyleme ve Diksiyon” kitabının “Dil” başlığını taşıyan ilk
bölümünde 69 dilin önemi, yazı dili ile konuşma dili arasındaki ayrım, dillerin oluşumu
ve Türkçeden söz etmiştir. “Türkçe” başlığını taşıyan bölümde Türkiye Türkçesinin
gelişiminden kısaca söz edildikten sonra Arapça ve Farsçanın Türkçe üzerindeki
etkisine örneklerle değinilmiştir. Dilin gelişmesinin önündeki engeller ve eğitimin dilin
gelişimindeki önemi üzerinde durularak bu bölüm tamamlanmıştır.
“İnsan” başlıklı ikinci bölümde 70 insan özellikleri, yazarda tiyatro oyuncusu
olmanın uyandırdığı fikirlerle anlatılır.
“Konuşan İnsan” bölümünde 71 Şenbay ve Taşer’in de belirttiği gibi doğru ve
düzgün konuşmanın öncelikle doğru duruşla ve beden anlatımıyla mümkün olduğu
söylenir. Fotoğraf ve açıklamalarla beden duruşunun nasıl olması gerektiği açıklanır.
Konuşmada gözler, yüz-surat, omuzlar ve sırt, kollar, eller, parmaklar ve bacakların rolü
üzerinde durur.
“Konuşma” bölümünde 72 ise nasıl nefes alınması gerektiği, ses aletinin
özellikleri anlatılarak, bir önceki bölümde olduğu gibi fotoğraflar ve açıklamalarla nefes
alma çalışmalarına yer verilmiştir. Nefes çalışmalarının ardından “ses” konusundan söz
eden yazar, sesi iyi kullanmanın öneminden ve bunu gerçekleştirmek için nelere dikkat
edilmesi gerektiğinden söz eder. Farklı örneklerle ses alıştırması yapar. Türkçenin
seslerini tanıttıktan sonra boğumlanma çalışmalarını yine örneklerle açıklar.
Çıkarılmasında problem yaşandığını düşündüğü seslerle ilgili olarak da (h, r, s, z)
açıklamalar yapar.
“Ses Bilimi” başlığıyla yer verdiği bölümde 73 ise Türkçenin yazılış ve söyleyiş
özelliklerinden söz edilir. “ğ”nin farklı ünlüler arasında nasıl seslendirilmesi gerektiği
69
Gürzap, Can, Söz Söyleme ve Diksiyon, Remzi Kitabevi, İstanbul, Ekim 2006, 11-29. s.
70
Gürzap, Can, age., 29-34. s.
71
72
73
Gürzap, Can, age., 98-105 s.
-7-
örnek sözlerle açıklanır 74 . Benzeşmeyle ilgili olarak da “n” sesinin farklı seslerle bir
araya gelmesiyle oluşan seslerden söz edilerek örnekler verilir. Geniş ünlülerin
daralması ve ulama konusunun açıklanmasıyla bu bölüm sona erer.
“Diksiyon” bölümünde 75 diksiyonun tanımına, kelimede ve cümlede vurgu ve
tonlamanın açıklanmasının ardından da örneklere yer verilir. Bu örneklerin ardından
konuşmada hatalara neden olabilecek psikolojik sorunlardan (kendine güven eksikliği,
korku, utangaçlık, heyecan, hızlı konuşma, yavaş konuşma) söz edilerek çözüm yolları
önerilir.
“Dinleme” bölümünde 76 etkin dinlemenin önemi, konuşan-dinleyen arasındaki
ilişki açıklanır. Topluluk önünde yapılan konuşmalarda dikkat edilmesi gereken
noktalar, bu konuşmaların hangi yöntemlerle yapılabileceği (doğaçlama yapılarak,
okuyarak, ezberleyerek, kılavuzla) açıklanır.
“Söyleyiş Yanlışları” bölümünde 77 yazar herhangi bir ön bilgi vermeden yanlış
okunduğunu düşündüğü bazı sözlerin(akabinde, akıbet, azametli, buhran, civar, dahi,
defile, ebed, edeb, elçilik, ermeni, fazilet, firari, hakem, Hakkari, hamasi, hamal, haram
olan, harikulade, hayır, hayır, hükûmet, ihbar, ikametgâh, ilham, ısrar etmek, itina
etmek, kurana göre, lâkab, makam, meşale, milad, millî, mizah, muamma, mürettebat,
mütevazı, rakip, resm-i geçit, resmî, sara krizi, şahane, şakî, şale, tahmin, talan, taraftar,
vak’a, vatanî, yarın, zina) doğru söylenişine yer verir. Kimi yanlışlar başlığı altında da
yanlış kullanılan sözlerin yanına kendi önerilerini yazar 78 .
Son bölüm olan “Genel Çalışmalar” bölümünde 79 ise yalnızca metinlere yer
verilmiştir.
4.1.4. Birol Vural, “Doğru ve Güzel Konuşma”
74
“ğ” nin hece sonunda (ağlamak-a:lamak), o-a (boğaz-bo az) , o-u (oğul- o ul), a-a (sağanak-sa:nak), a-ı
(ağır-a:r) , e-i >y (değişim-deyişim) ve e-i ya da ü >y (iğne-iyne) sesleri arasında bulunduğunda nasıl
söylenmesi gerektiğinden söz edilir. “ğ”nin yarı ünlü olma özelliği örnekle vurgulanır. Gürzap, Can, age.,
100-101. s.
75
76
Gürzap, Can, age.,132-140. s.
77
78
“Global: “küresel” daha güzel değil mi? Çerçeveyi buldu: Futbol sohbetlerinde yeni ama doğru
olmayan bir söylem yer almaya başladı. “Top çerçeveyi buldu ya da bulmadı.” Oranın adı çerçeve değil
kaledir. Çerçeve resimde ya da aynada olur.” Gürzap, Can, age, 150-151. s.
79
-8-
Birol Vural’ın “Doğru ve Güzel Konuşma” adlı çalışmasının ilk bölümünde 80
doğru ve güzel konuşma yeteneğini geliştirme üzerinde durulur. Konuşmayı bozan
unsurlardan (boğumlanma bozuklukları, vurgu yanlışı, yanlış tonlama, ulamada
dikkatsizlik, tekdüzelik, yersiz durgu ve duraklar, hız kusurları, harfleri ve heceleri
yutmak, sesi ve soluğu denetim altına almamak, dinlemeyi bilmemek, Türkçenin temel
yapısını bilmemek, doğru nefes almasını bilmemek, ses için hijyenik şartları
oluşturmamak, prezantasyon-sunum kurallarını bilmemek, rahatlama tekniklerini
bilmemek), konuşma eyleminin dört temel öğesini (görsel davranış, ses, dil, zihinsel
etkinlik) ve konuşma eğitiminde dikkat edilmesi gereken noktaları bildirdikten sonra
kısaca konuşma ve sunumları değerlendirme yöntemlerinden söz eder.
“Solumayı-Nefes Almayı Düzeltmek” bölümünde 81 Şenbay ve Gürzap’ın yer
verdiği çalışmalara değinir. Doğru nefes almanın öneminden ve nefes alma
şekillerinden söz eder. Bu anlatımı Gürzap’ın yaptığı gibi çizimlerle ve alıştırmalarla
destekler. Bundan sonra diğer yazarlardan farklı olarak dinleme ve rahatlama
etkinliklerine de yer verir, Bu uygulamaları da çizimler eşliğinde açıklar.
“Artikülatörleri, Ses Organlarını Geliştirmek” bölümünde 82 artikülasyonu
tanımladıktan sonra 83 artikülasyon uygulamalarına geçer. Bu bölümde de önceki
bölümlerdeki gibi yol gösterici çizimlere yer verilmiştir. Dil, çene ve dudak
çalışmalarına örneklerle beraber yer verilmiştir.
“Ses Çıkışını Düzeltme” bölümünde 84 ses kısıklıklarından, bunun
nedenlerinden, ses sağlığını koruma yollarından, ses perdesinin özelliklerinden ve sese
tını kazandırma yollarından söz edilmiştir.
“Diksiyonu Düzeltme” başlığını taşıyan beşinci bölümde 85 diksiyon ve fonetik
kavramlarından, konuşma-yazı dili ayrımından, ünlü ve ünsüz uyumlarından, ünlü ve
ünsüzlere ilişkin ses olaylarından, yabancı dillerden alınan sözlerle ilgili ses
olaylarından bahsedilmiştir.
80
Vural, Birol, Doğru ve Güzel Konuşma, Hayat Yayınları, İstanbul 2006, 17-24. s.
81
Vural, Birol, age. 30-60 s.
82
Vural, Birol, age., 64-76. s.
83
“Gırtlağın ürettiği ses tınlarken konuşma organları devreye girer ve sese son şeklini verir, böylece
konuşma olayı gerçekleşir, Konuşma organlarının hareketleri sonucu oluşan çalışma şekline veya başka
bir deyişle heceleri birleştirme ve konuşmaya artikülasyon denir.” Vural, Birol, age., 64. s.
84
Vural, Birol, age. 80-109. s.
85
-9-
“Ünlü ve Ünsüz Harflerin Fonetiği” bölümünde 86 çizimlerle ve yanlarında
verilen açıklamalarla bu seslerin nasıl çıkarılması gerektiği gösterilir. Bunların
uygulamasının yapılması için çok sayıda örnek söze de yer verilmiştir.
“Sözcüklerin Doğru Şekilde Çıkarılması Artikülasyon, Boğumlanma, Telaffuz”
bölümünün 87 başında ünlü ve ünsüzlerin doğru çıkartılması için yalnızca tekerlemelere
yer verilmiştir. Bu alıştırmaların ardından “vurgu” konusuna geçer. Vurgu çeşitleri
açıklanarak örnekler verilir 88 . Vurgudan sonra durak, ulama, tonlama-entonasyon
konularına örnek metinler verilerek değinilir.
“Söyleme Kusurlarını Yok Etmek- Düzeltmek (Konuşma Bozuklukları ve
Rehabilitasyon)” bölümünde 89 gevşeklik, pelteklik, tutukluk, kekemelik, asalak sesler-
sözler, yanlış vurgulama, tonlama, tekdüzelik söyleme kusurları arasında sayılmaktadır.
Bu sorunları çözmek için nelerin yapılabileceği açıklanmıştır. Özellikle kekemelik
sorununun çözümünde aileye ve öğretmene düşen görevler ayrı ayrı sıralanmıştır.
“Türkçeyi Doğru Kullanmak” başlıklı bölümün 90 başında Türk diliyle ilgili
olarak bazı yazılara yer verilmiştir. Bunun ardından Türk dilinin kullanım hatalarına
ilişkin olarak örnekler vermiştir. Batı diliyle kurulan ilişki sonucunda söylenişinde ve
kullanımında hatalar bulunan sözler ayrıca listelenmiştir. Bundan sonra tablolar halinde
yazılışı aynı anlamları ayrı olan sözlerin telaffuzu, sık yapılan boğumlanma hataları,
yazılış ve söylenişleri farklı sözlerdeki yanlışlar sıralanmıştır.
“Etkili Konuşursanız Etkilersiniz” başlığını taşıyan son bölümde 91 ise Vural,

Taşer ve Gürzap’ın ilk sayfalarında yer verdiği konuya değinilmiştir. Etkili bir konuşma
yapmak için yapılması gerekenler, konuşma yapacak kişide bulunması gereken
özellikler ve sunu sırasında yararlanılabilecek aralar sıralanmıştır.
4.1.5. Ülkü Giray, “Türkçeyi Güzel Konuşma ve Okuma Kılavuzu”
86
87
Vural, Birol, age., 208-234, s.
88
Yapma vurgu çeşitleri: pekiştirme vurgusu, ahenk-uyum vurgusu, berkitme (şiddet) vurgusu, tümleme
(tamlama) vurgusu; tabii-doğal vurgu çeşitleri: grup vurgusu, cümle-tümce vurgusu, kelime-sözcük
vurgusu. Vural,Birol, age, 210-222. s.
89
Vural, Birol, age., 246-263, s.
90
91
- 10 -
Giray, kitabının Giriş bölümünden önce güzel konuşmak için gerekli “on altın
kural”dan söz eder 92 . Bu kurallar şimdiye kadar içeriklerine yer verdiğimiz kitaplarda
da yer verilen noktalardır. Onlardan farklı olarak Giray, bu özellikleri güzel konuşmanın
temeli olarak görmüş ve kitabının ilk sayfalarında bu kurallara yer vermiştir. Giriş
bölümünde ise Türkiye’de konuşulan Türkçenin durumundan, ortaya koyduğu tablonun
sorumlularından ve çözüm önerilerinden söz eder.
Giray, kitabının birinci bölümünde 93 “Konuşma Yanlışları Üzerine Açık
Mektuplar”a yer vermiştir. Giray, görsel basında görev alan kişinin yanlış konuşmaları
üzerinde durarak, onların adlarına yer vermeden yalnızca mesleklerini belirterek
eleştirilerde bulunmuştur. 94
“Çekim Ekinden Çektiklerimiz” başlığını taşıyan ikinci bölümde 95 çekim eki
alınca sondaki harfi düşen iki heceli sözler, sonu “k” ile bittiği halde ek alınca “ğ”
olmayan sözler, sonu “g” ile bittiği halde, ek alınca “ğ” olmayan sözler alfabetik bir
sıraya göre liste halinde verilmiştir.
“Bizi Yanıltanlar” başlığını taşıyan üçüncü bölümde 96 “yumuşak ge (ğ)” ve
“şapkalı a (â)” üzerinde tartışılarak bunların söz içinde nasıl seslendirilmesi gerektiği
örneklerle açıklanmıştır. “Şapkalı a Konması Gerekli Sözcükler” başlığı altında da bir
liste verilmiştir.
“Dilde Akıcılık” bölümünde 97 ise ulama ve diftong üzerinde durulmuş, 97-158.
sayfalar bu konular üzerindeki alıştırmalara ayrılmıştır.
Son bölüm olan “Kısa mı Uzun mu?” bölümünde 98 Arapça ve Farsça sözlerde
karşımıza çıkan uzun ünlülerden söz ederek bu sözlerin doğru okunuşunun en sonda yer
alan okuma kılavuzunda gösterildiğini belirtmiştir. Kitabın 167-243. sayfalarında yer
alan bu kılavuzda uzun heceler “-” kısa heceler “.” işareti ile gösterilmiştir.
92
“Doğru soluk, doğru durak, doğru ses, doğru yorum, doğru üslup, doğru telaffuz, doğru tonlama,
doğru vurgu, doğru mimik ve jest, ve bu dokuz doğruda ölçülü olmak” Giray, Ülkü, Türkçeyi Güzel
Konuşma Ve Okuma Kılavuzu, Bilgi Yayınevi, Ankara, Eylül 2001, 16-17. s.
93
Giray, Ülkü, age., 27-53. s.
94
“Sevgili…Güzelimiz, televizyonda yarışmayı izlerken, “Sipiker” olmak istediğinizi duydum ve
güldüm…Spikerlik bir “hobby” değil, meslektir, Bu nedenle siz de, gerçekten “spiker” olmak istiyorsanız
, önce dilinizi düzeltmelisiniz. İşe, “sipiker” deyişinizi düzeltip, “hayır” ve “yarın” gibi sözcükleri uzun
değil, kısa söyleyerek başlayabilirsiniz…” Giray, Ülkü, age., 48. s.
95
Giray, Ülkü, age.,53-74. s.
96
97
98
- 11 -
4.1.6. Sırrı Er, “Türkçe’nin Adı Var!”
Giriş bölümünden önce Şükrü Haluk Akalın, Mesut Mertcan, Sacit Onan ve Ali
Erkan Kavaklı’nın Türkçeyle ve kitapla ilgili görüşlerine yer verilen eserin ilk
bölümünde 99 konuşma yanlışlarından söz edilir. Kibirlenmek, ilgisizlik, konuşanın
sözünü kesme, kendini yetersiz görmek, alay etme alışkanlığı, boşboğazlık, usulsüz
eleştiri, yapmacık davranmak, bencillik, övünmek, dedikodu etmek, kesin konuşmak,
sert konuşmak alışkanlıklarla; aynı kelimeleri tekrarlamak, söyleyiş yanlışları yapmak,
anlamsız sesler çıkarmak, argo sözleri kullanmak söyleyiş biçimiyle ilgili; üslup
yanlışları ve plansızlık ise konuşma kurallarını bilmemekten kaynaklanan konuşma
yanlışları olarak nitelendirilmiştir.
“Güzel Konuşma Kuralları”nın anlatıldığı ikinci bölümde 100 güzel konuşmak
için dikkat edilmesi gerekenler, dil yanlışları ve anlatım bozuklukları üzerinde
durulmuştur.
Üçüncü bölümde 101 kısaca konuşma dili yazı dili ayrımı üzerinde durulmuştur.
“Dil ve Düşünce” başlıklı dördüncü bölümde 102 dil ve düşünce arasındaki
ilişkiden, dilin fonksiyonlarından, özelliklerinden, dili geliştirmenin yollarından söz
edilmiştir.
“Güzel Türkçemize Ne Yaptık?” bölümünde 103 Türkiye Türkçesindeki yanlış
kullanımlar, İngilizcenin dilimiz üzerindeki olumsuz etkileri üzerinde durulmuştur.
Altıncı bölümde 104 dilimizde vurgunun özellikleri, benzetme yolları ve eş
anlamlı sözler örneklerle açıklanmıştır.
Yedinci bölümde 105 vurgu konusundan, konuşma dili yazı dili ayrımından
yeniden söz edilmiştir.
“Basında Türk Dili Kullanımı” başlığını taşıyan sekizinci bölümde 106 basındaki
yanlış kullanımlar örneklendirilerek doğru kullanışları belirtilmiştir. Moda durumuna
gelen, yanlış kullanımı sürdürülen sözlerin doğruları liste halinde verilmiştir. Dilimizde
99
Er, Sırrı, Türkçe’nin Adı Var!, Ağaç Yayınları, İstanbul, Haziran 2005, 27-3 s.
100
Er, Sırrı, age., 37-53. s.
101
102
103
104
Er, Sırrı, age., 101-113. s.
105
Er, Sırrı, age., 113-119. s.
106
Er, Sırrı, age., 119-155. s.
- 12 -
sıklıkla yabancı karşılığı kullanılan sözlerin Türkçe karşılıklarına yer verildikten sonra
ince a ve ince u kullanımı hakkında bilgi verilerek Osmanlıca sözlerin nasıl söylenmesi
gerektiği üzerinde durulmuştur.
Dokuzuncu bölümde 107 Türkçenin sesleri ve noktalamanın tarihçesi üzerinde
durulmuştur.
Son iki bölümde 108 ise etkili konuşmanın özellikleri ve iyi bir sunucunun nasıl
olması gerektiği anlatılmıştır.
Sırrı Er bölümlerin çoğunun sonuna Türk diliyle ilgili olarak yazılan yazıları da
eklemiştir.
4.1.7. Cevdet Tellioğlu, “Güzel Konuşma Pratiği”

Yukarıda ele alınan kaynaklar gibi ayrı bölümlere sahip olmayan bu kitapta ilk
olarak güzel konuşamamak ve güzel konuşmak üzerinde durulmuştur. Bunun ardından
grup tartışma şekillerine (görüşme, nutuk, konferans, açık oturum, grup tartışması,
panel, sempozyum, forum, münazara, tirat, diyalog, monolog) ve konuşma şekillerine
yer verir. İyi bir konuşmada dikkat edilmesi gerekenler, iyi tanınmanın yolları, üzerinde
durulan diğer konulardır. Konuşmanın nasıl hazırlanması gerektiği tüm aşamalarıyla
anlatıldıktan sonra konuşma sırasında yapılması gerekenler de küçük notlarla aktarılır.
Son olarak tartışma sırasında yapılması gerekenler ve uyulması gereken kurallara yer
verilerek farklı bilginlerin doğru ve güzel konuşma üzerine söyledikleri sözler
derlenmiştir.
4.1.8. Murat Baykızı, “Etkili ve Güzel Konuşma Teknikleri”

“İçerik” ve “Giriş” bölümü olmadığından belli bir plan içerisinde de yazılmayan
bu kitap ünlü ve ünsüzlerin sıralanışı, vurgu, konuşma türleri hakkında verilen bilgilerle
başlar. Bu bilgilerden sonra Tellioğlu’nun yaptığı gibi bir konuşma hazırlanırken neler
yapılması gerektiği, konuşma sırasında dikkat edilmesi gerekenler anlatılmıştır. Elli beş
sayfaya sığdırılan bu bilgilerin ardından kitabın 56-159. sayfaları arasında
“Alıştırmalar” başlığı altında örnek metinlere verilmiş, kitap bu metinlerle son
bulmuştur.
107
Er, Sırrı, age., 155-161. s.
108
Er, Sırrı, age.,161-167. s.
- 13 -
4.1.9. İsmail Dervişoğlu-, Mehmet Yalçın Yılmaz, “Güzel ve Etkili Konuşma”
İki bölüme ayrılan kitabın ilk bölümünde 109 konuşma sanatının tarihi, güzel
konuşmanın önemi, konuşma türleri, güzel konuşma kuralları, konuşma yanlışları ve bu
yanlışları önleme yolları anlatılır. Solunum problemlerinin anlatıldığı bölümde doğru
nefesin nasıl alınacağı anlatılır. “Okuma Egzersizleri” başlıklı alt bölümde 110 ise
açıklama verilmeden otuz yedi sayfalık bir çalışma bölümü verilir. Hazırlıklı ve
hazırlıksız konuşma yolları üzerinde yeniden durulduktan sonra ikinci bölüme geçer.
İkinci bölümde 111 güzel konuşmayla ilgili sözlere ve örnek metinlere yer verilir.
Kitabın 109-169. sayfalarında yer alan bu metinlerden sonra konuşurken yanlış
söylendiği düşünülen birtakım sözler liste halinde verilmiş ve kitap sonlandırılmıştır.
4.2. Adı Geçen Kitapların Genel Değerlendirmesi

Türkiye’de diksiyon eğitimi üzerine yazılan kitapların içeriklerine baktığımızda
şu sonuçlara ulaşabiliriz:
1. İncelenen kitapların tümünde doğru ve güzel konuşmanın özelliklerinin
neler olduğuna, konuşmanın nasıl hazırlanması gerektiğine ve iyi bir
konuşmacıda olması gereken özelliklere değinilmiştir.
2. Şenbay, Taşer, Gürzap ve Vural ses aletini, sesin ortaya çıkışını, doğru
sesler çıkartılması için yapılması gerekenleri ayrıntılı olarak ele
almışlardır. Vural, bu anlatımı çizimlerle; Gürzap ise gerçek fotoğraflarla
desteklemişlerdir. Dervişoğlu ve Yılmaz’ın doğru nefes almayla ilgili
verdiği bilgiler oldukça sınırlıdır.
3. Diksiyon üzerine yapılan çalışmaları incelediğimizde Vural ile
Dervişoğlu ve Yılmaz’ın verdiği çok sayıda örneğe karşın, Şenbay, Taşer
ve Gürzap’ın birkaç örnek metinle yetindiğini; Giray, Er ve Baykızı’nın
diksiyon konusuna yer vermediğini görüyoruz.
109
Dervişoğlu, İsmail- Yılmaz, Mehmet Yalçın, Güzel ve Etkili Konuşma, Papatya Yayınları, İstanbul
Kasım 2005, 9-109. s.
110
Dervişoğlu, İsmail- Yılmaz, Mehmet Yalçın, age., 43-52. s.
111
Dervişoğlu, İsmail- Yılmaz, Mehmet Yalçın, age, 109-176. s.
- 14 -
4. Söz içerisindeki ses olaylarına ilişkin Şenbay, Taşer, Gürzap ve Vural’ın
yukarıda verilen başlıklar altında yaptığı açıklamalar yer almaktadır.
Diğer yazarlar söz içinde gerçekleşen ses olaylarına değinmemişlerdir.
5. Giray, ses olaylarına değinmeksizin daha çok yanlış söylenen sözlerin
doğru söylenişini göstermeye çalışmıştır. Er, ise söyleyiş yanlışlarını daha
çok anlatım düzeyinde ele almış, yabancı sözlerin olumsuz etkileri
üzerinde durmuştur.
6. Tellioğlu, Baykızı, Dervişoğlu ve Yılmaz’ın kitaplarında ise ses
olaylarına ilişkin hiçbir açıklamaya yer verilmemiştir.
7. Türkçenin yazıldığı gibi okunup okunmamasına ilişkin olarak;
a. Şenbay, Türkçenin yazıldığı gibi okunmayan bir dil
olduğunu açıkça belirtmiştir.
b. Taşer ve Gürzap yazılış ve okunuşun kesin olarak
ayrıldığını ifade etmemişlerdir. Türkçenin yazılı 29 harfinin,
seslendirilmesinde yeterli olmadığını vurgulamışlardır. Genel yargılarını
bildirirken de Türkçenin “genellikle” yazıldığı gibi okunduğunu
söylemişlerdir. Böylece yazılış ile okunuş arasındaki farklılık için kesin bir
çizgi çekememişlerdir.
c. Giray, “Açık Mektuplar” bölümünde yer verdiği
mektupların birinde Türkçenin yazıldığı gibi okunmadığını ifade etmiştir.
ç. Er, yazı dili ile konuşma dili arasındaki farka değinirken
yalnızca ağız farklılığı nedeniyle ortaya çıkan farklılığa dikkat çekmiştir.
Türkiye Türkçesinin yazılış-okunuş ilişkisiyle ilgili başka bir yorumda
bulunmamıştır.
d. Vural, bu konuda belirsiz bir ifade kullanmıştır. Türkçede
yaklaşık 40 ses bulunduğunu söyledikten sonra yumuşak ge dışında yazıldığı
halde okunmayan bir sesin bulunmadığını ifade etmiştir.
e. Dervişoğlu ve Yılmaz, söyleyişte İstanbul ağzının esas
alınması gerektiğini bildirmişlerdir.
f. Baykızı ve Tellioğlu ise yazılış ve okunuş ilişkisi üzerinde
durmamışlardır.
- 15 -
Bu eserlerin içeriklerine yer vermekteki amaç, Türkiye’de verilen diksiyon
eğitiminin hangi ilkeleri esas aldığını belirtmek ve hangi yolları kullandığını
saptayabilmekti. Ancak görüldüğü gibi bu kitapların içeriği birbirinden bazı noktalarda
ayrılmaktadır. Bu farklılık öncelikle yazarların mesleklerinden kaynaklanmaktadır.
Tiyatro oyuncularının yazdığı kaynaklarda konuların izlediği sıraların genellikle aynı
olduğunu görüyoruz. Yalnızca konulara verilen önemin ağırlığına, verilen örnek
metinlerin uzunluğuna göre hacimlerinde artış ya da azalma olmaktadır. İçerik
değişmemektedir.
Sunucuların yazdığı diksiyon kitaplarında nefes alma alıştırmaları ve diksiyon
çalışmaları, yerini dil üzerine yazılan makalelere; söz ve cümle düzeyinde yaygınlaşan
yanlış söyleyişlerle ilgili eleştirilere bırakmıştır. Özelikle Giray’ın kitabında yanlış
seslendirilen bazı sözlerin doğru söylenişleri sayfalarca tutan bir listeyle aktarılmıştır.
“Kurumsal vizyon danışmanı” olan Vural, iki farklı tipteki kaynağın konularını
birleştirmiştir. Doğru nefes alma ve doğru ses çıkarma üzerine ayrıntılı bilgi vermiştir.
Hem ses olayları hem de söyleyiş yanlışları eserinde yer almıştır.
İncelenen dokuz kitaptan beş tanesi (Şenbay, Taşer, Gürzap, Giray, Vural)
açıkça Türkiye Türkçesinin yazıldığı gibi okunmadığını ifade etmektedir. Ancak bu
varsayımlar bazı kitaplarında bir cümle bazılarında ise birkaç satırla geçiştirilmiştir. Bu
iddia ortaya atılırken Türkçenin tarihî gelişimi göz önüne alınmamıştır. Sözler içinde
ünlü ve ünsüzlerin bir araya gelmeleri sonucu dilin doğal yapısı gereği gerçekleşen
geçişler, yazıldığı gibi okunmamanın kanıtı olarak gösterilmiştir. Bu iddialar tarihî
gelişmeler ve bilimsel gerçekler göz önüne alınmadan ileri sürüldüğünden yazarların
şahsî görüşleri olarak eserlerde yer almıştır.
4.3. Diksiyon Eğitiminde Yazılış-Okunuş İlişkisiyle İlgili Görüşler

Diksiyon kurslarında seslerin ve sözlerin doğru telaffuzu için verilen eğitimin en
temel ilkesi şudur: “Türkçe yazıldığı gibi okunan bir dil değildir.” Bu ilkeyi destekleyen
yazarlardan birkaçını görüşleriyle beraber şu şekilde sıralayabiliriz:
Tiyatro oyuncusu olan Nüzhet Şenbay tüm uygar dillerin bir ses bilgisi (fonetik)
alfabesi olduğunu; ancak Türkçenin deneysel ses bilim yoluyla oluşturulan bir
- 16 -
alfabesinin olmadığını belirtir. Bu alfabenin yokluğu nedeniyle de pek çok kişinin dili
yanlış kullandığını ileri sürer 112 .
Şenbay’ın söz ettiği uygar dillerin neler olduğu eserinde belirtilmemiştir. Bu
uygar dillerin bizim çalışmamızın “B. Dünya Dillerinde Yazılış ve Okunuş” bölümünde
sözü edilen dünya dillerinden olduğu düşünülebilir. Ancak bizim ele aldığımız dillerin
de Şenbay’ın belirttiği yolla oluşturulan alfabelerine kaynaklarda rastlanmamaktadır.
Özetle, Şenbay, bu görüşüyle Türkçenin alfabesinin doğru bir telaffuz için
yeterli olmadığını; bu yetersizliğin farkında olmayanların Türkçenin seslerini yanlış
çıkardığını öne sürmekte; bu kişiler için diksiyon dersinin gerekliliğini bildirmektedir.
Oysa, Şenbay’ın eleştirdiği ses bilim alfabesi eksikliğinin giderilmesi adına son
yıllarda Türkçenin deneysel ses bilim alfabesinin oluşturulması için çalışmalar
yapılmıştır. Volkan Coşkun, Türk Dil Kurumu bursuyla gittiği Almanya’nın Trier
Üniversitesi Fonetik Laboratuvarı ve Kütüphanesi’ndeki teorik ve uygulamalı
araştırmalar sonucu yazdığı makalesinde çok titiz çalışmalarla dilin ünlü ve ünsüz
matrikslerinin nasıl hazırlandığını belirtir. Bu yolla dilin söyleyiş sözlüğünün ortaya
çıktığını söyler 113 .
Tiyatro oyuncusu olan ve şair olarak da tanınan Suat Taşer eserinde konuşma
Türkçesi ile yazı Türkçesinin gelişiminin birbirinden farklı olduğunu belirtir. Bu
farklılığın nedenini de konuşma birliği kaygısının taşınmamasında görür. Şenbay’dan
farklı olarak Türkçede ses bilim alanında yapılan çalışmaları ümit verici olarak
değerlendirirken bu çalışmalarla konuşma eğitiminin daha kolay yapılacağını
112
“Her uygar dilin de seslerini ayıran bir sesbilgisi alfabesi yapılmıştır. Halbuki üniversitelerimizde
Türkoloji Bölümlerimiz, bu alanda çalışan doktorlarımız, profesörlerimiz olduğu halde (deneysel ses
bilimi) yoluyla Türkçemizin sesleri ayrılmış ve saptanmış değildir. Bu nedenle birçok kimse Türkçenin
seslerini yanlış kullanıldığı halde, iyi ve doğru konuştuğu kanısında olup diksiyon derslerinden
yararlanmayı gereksiz bulur…Dileğimiz Türkçemizin sorunlarıyla uğraşan bilim kurumlarımızın bir an
önce diğer uygar diller gibi deneysel ses bilimi yoluyla Türkçemizin seslerini saptamalarıdır.”112 Şenbay,
Nüzhet, Söz ve Diksiyon Sanatı, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul, Mart, 2005, 102-103. s.
113
“Matrikslerde, artı (+) veya eksi (-) işaretleri kullanılarak her ünlü veya ünsüzün hangi nitelik veya
niceliğe sahip olduğu belirtilir. Ortaya çıkan bu tablo, ilgili dilin fonolojik araştırmalarının zeminini
oluşturur. Bu zeminin üstündeki bina da, o dilin söyleyiş sözlüğüdür. Bir dilin söyleyiş sözlüğü, o dilin
sözlüğündeki kelimelerin seslerinin, fonetik laboratuarlarında tek tek incelenmesi sonucunda ortaya
çıkarılır. Araştırmalar sonucunda; sesler, değerlerini gösteren fonetik yazıyla kağıda dökülürken,
kelimelerdeki vurgular da belirtilir.” Coşkun, Volkan, “Fonetik, Fonoloji ve Türkiye Türkçesinin
Ünsüzler Matriksi”, Türk Dili S:588, Aralık, 2000, 588-594. s.
- 17 -
savunur 114 . Bu değerlendirmelerden sonra Türkçeyi yabancı dillerden ayıran özellikleri
– Taşer, bu özellikleri Türkçenin üstünlükleri olarak değerlendirir- sıralar. Bu
özelliklerin birincisinin Türkçenin genellikle yazıldığı gibi okunan ve okunduğu gibi
yazılan bir dil olduğu söylenmiştir. Burada yer alan “genellikle” sözünün sınırları
çizilmemiştir. İkinci olarak da yumuşak ge (ğ) ile ilgili olarak bir bilgiye yer verilmiştir.
“2. Türkçede yazıldığı halde söylenmeyen, söylendiği halde yazılmayan yumuşak ge’nin
dışında hiçbir harf-ses yoktur.” 115 . Taşer’in ilk maddede belirttiği “genellikle” dışında
kalan durumun yumuşak ge ile ilgili olduğunu düşünmek mümkündür. Ancak yazarın
bu konuda bir açıklaması yoktur. İkinci maddede dikkati çeken nokta, yumuşak ge’nin
sıfatlarının birbirine zıt bir nitelik göstermesidir. Eğer ilk özellikte olduğu gibi
yumuşak ge (ğ) yazıldığı halde “söylenmiyorsa”, ikinci özelliğin başındaki “söylendiği
halde yazılmama” durumu söz konusu olmamalıdır. Burada yazarın da yumuşak ge
(ğ)nin okunup okunamaması ya da söylenip söylenememesi hakkında kesin bir yargıya
varamadığı anlaşılmaktadır.
Diğer bir tiyatro oyuncusu Can Gürzap da konuşma diliyle yazı dili arasındaki
farklara değindikten sonra dünyada hiçbir dilin yazıldığı gibi okunmadığını belirtir.
Gürzap, bu soruna bir çözüm bulmak için uluslararası bir fonetik alfabenin
düzenlendiğini ve bu alfabe sayesinde herkesin, her dili rahatlıkla konuşabileceğini
söyler 116 .
Gürzap’ın sözünü ettiği IPA (The International Phonetic Association) olarak
bilinen bu alfabe tüm dillerdeki konuşma seslerini bir örnek biçimde kodlayabilmek için
oluşturulmuş işaretler ve simgeler sistemi olarak tanımlanmaktadır. Sistemden en çok
dil bilimi alanında yararlanılır. IPA'da temel olarak Latin harfleri kullanılır. Bunun
dışında başka alfabelerden harf alınmış, bunlar Latin harflerine uyacak biçimde
değiştirilmiştir. İnce ses ayırımları ve genizsizleşen ünlülerle sesin uzunluk, vurgu ve
titreşimi, harflerin üstüne veya altına konan çeşitli işaretlerle belirtilmektedir 117 .
Örnek olması amacıyla kaynakta 10 bölüme ayrılmış olarak verilen bu alfabenin
ünsüzlerle ve ünlülerle ilgili bölümleri aşağıda örneklendirilmiştir:
114
Taşer, Suat, Örneklerle Konuşma Eğitimi, Papirüs Yayınevi, İstanbul, Ağustos 2004, 279, 283. s.
115
Taşer, Suat, age., 283. s.
116
Gürzap, Can, Söz Söyleme ve Diksiyon, Remzi Kitabevi, İstanbul, Ekim, 2006, 98. s.
117
Uluslararası Fonetik Alfabe http://tr.wikipedia.org/wiki/Uluslararas%C4%B1_Fonetik_Alfabesi
- 18 -
İclal Ergenç de Can Gürzap’ın bu düşüncesine katılmaktadır. Uluslararası Fonetik
Alfabe’nin kullanımı sayesinde her sözün doğru okunabileceğini savunan Ergenç,
“Konuşma Dili ve Türkçenin Söyleyiş Sözlüğü” adlı çalışmasında Dil Derneği’nin 1990
- 19 -
yılında ikinci basımını yaptığı “Yazım Kılavuzu”nu temel alarak bir söyleyiş sözlüğü
hazırlamıştır. Türkçenin seslerini IPA’ya göre şu şekilde belirlemiştir 118 :
118
Ergenç, İclal, Konuşma Dili ve Türkçenin Söyleyiş Sözlüğü, Simurg Yayınları, İstanbul, 2002, 46-47.
s.
- 20 -
Ergenç’in, çalışmasının 91-486. sayfaları arasında bu işaretlere göre düzenlenen
söyleyiş sözlüğü yer almaktadır. Bu sözlükteki bir sayfaya örnek oluşturması açısından
aşağıda yer verilmiştir 119 :
119
Ergenç, İclal, age., 94. s.
- 21 -
Burada IPA’nın ünsüzler ve ünlülerle ilgili bu bölümlerini ve Ergenç’in
düzenlemesini vermemizin amacı, kişilerin ellerine yalnız bu alfabeyi vermekle
herhangi bir dilin nasıl konuşulduğunu öğretmenin mümkün olmadığını göstermektir.
Gürzap’ın belirttiği gibi uluslararası bir fonetik alfabenin kullanımı bu soruna bir çözüm
olamaz. Yazı devriminin başlıca yapılış amacının yazı diliyle konuşma dili arasındaki
- 22 -
farkları ortadan kaldırmak ve okuma-yazma kolaylığı sağlamak olduğunu
düşündüğümüzde Ergenç’in sunduğu sözlüğün de okumayı öğrenmeyi ya da doğru
okunuşları daha da güçleştireceğini söyleyebiliriz.
Reşit Rahmeti Arat da Arap harfli metinlerin Latin harflerine çevrilmesinde
yararlanılan transkripsiyon alfabesini yayımlamıştır. Milli alfabemizdeki sıraya uyan bu
alfabede her sese ayrı bir işaret verilme yoluna gidilmiştir 120 .
120
Arat, Reşit Rahmeti, Makaleler, C.1,Haz.: Osman Fikri Sertkaya, Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü,
Ankara, 1987, 38-40.s.
- 23 -
Gürzap, yazılış ve okunuş ilişkisiyle ilgili düşüncelerini belirttikten sonra önce
Türkçenin 29 harfle yazılıp 48 sesle konuşulduğunu söylemiş 121 ; ancak 29 harfe denk
gelen sesler dışındaki 19 sesin ne olduğunu belirtmemiştir. Yalnızca W, Q, X harflerinin
alınması gerektiğini, bu konunun üzerinde “fonetik” bölümünde duracağını söylemiştir.
Ancak kitapta “Fonetik” başlığı altında bir bölüm yoktur. “Türkçe Söyleyişte Bazı
Özellikler” bölümünde ise bu defa Türkçede 46 ses bulunduğunu söylemiştir 122 . Yani
alfabedeki 29 harf karşılığı sesin yanında 17 ses olduğunu söylemiştir. Bu bölümde de
bu seslerin hangi sesler olduğu belirtilmemiştir. Kısacası Gürzap’ın bu
değerlendirmeleri delilsiz kalmıştır.
TRT’de uzun yıllar spikerlik yapan Ülkü Giray kitabının “Konuşma Yanlışları
Üzerine “AÇIK MEKTUPLAR” başlıklı I. Bölümünde politikaya atılacağını belirten
bir kişinin “yapacak…, edecek…, açacak…, kapatacak…” şeklindeki konuşmalarının
yanlış olduğunu söyleyerek Türkçenin yazıldığı gibi okunmayan bir dil olduğunu
belirtmiştir 123 .
Kişisel-kurumsal vizyon danışmanı olarak kendini tanıtan Birol Vural da hiçbir
dilde yazılış ve okunuşun aynı olmadığını söyler. Vural alfabedeki 29 harfi karşılayan
sesler dışında 11 sesin daha yani toplam 40 sesin bulunduğunu söyler. Bunları “nazal n
(ñ), ve hırıltılı h (ħ), çift dudak v’si (w), kapalı e (é), ince g, k, l ve kalın g, k, l” 124
olarak sıralar. Böylece bu çalışmaya göre Türkiye Türkçesindeki seslerin toplamının
39’a değil 40’a ulaştığını görmekteyiz.
Bu açıklamanın ardından da yukarıda söyledikleriyle çelişen bir ifadeye yer
vermektedir: “Türkçede yazıldığı halde söylenmeyen, söylendiği halde yazılmayan
(yumuşak ge’nin dışında) hiçbir harf-ses yoktur” 125 . Böylece Vural’ın da bir önceki
maddede 40 ses olduğunu açıklamasının ardından söylendiği halde yazılmayan –
yumuşak ge dışında- hiçbir harf-ses yoktur demesi belirsizliğe yol açmaktadır.
121
“Türkçe 29 harfle yazılır ama 48 sesle konuşulur” Gürzap, Can, Söz Söyleme ve Diksiyon, Remzi
Kitabevi,İstanbul, Ekim 2006, 89. s.
122
“Türkçe alfabede 29 harf olmasına karşın dilimizde kullanılan 46 ses vardır.” Gürzap, Can, age., 98.s.
123
Giray, Ülkü, Türkçeyi Güzel Konuşma ve Okuma Kılavuzu, Bilgi Yayınevi, İstanbul, Eylü 2001, 31-
33. s.
124
Vural, Birol , Doğru ve Güzel Konuşma, Hayat Yayınları, İstanbul, 2006, 117. s.
125
Vural. Birol, age, 118. s.
- 24 -
Türkiye’de özel kurslarda verilen diksiyon eğitimini üstlenenler genellikle,
Güzel Sanatlar Fakültesi Tiyatro Bölümü, İletişim Fakültesi Radyo ve Televizyon
Bölümü mezunları ya da açılan diksiyon, spikerlik kurslarını başarıyla tamamlayanlar
arasından seçilen kişilerdir. Üniversitede söz konusu eğitimi alanlar özel kurslarda
yetişenlere göre daha donanımlıdırlar. Ancak yine de ne Tiyatro Bölümleri ne de
Radyo-Televizyon Bölümlerinde Türkiye Türkçesinin tarihî gelişimi, fonetik-fonolojik
özellikleri hakkında bir ders verilmektedir. Buna rağmen, Türkiye Türkçesinin iyi
konuşurları olduğu varsayılan bu kişiler, kurslarda görev almaktadır. Eğitimi verenler
yukarıda da yer verdiğimiz Şenbay’ın görüşleri doğrultusunda hareket ederler.
Türkçenin yazıldığı gibi okunan bir dil olmadığını bu nedenle diksiyon kurslarının
gerekli olduğunu savunurlar. Yeni eğitim almaya başlayan kişilere de bu fikri öğretirler.
Bu durum, Türkçeyi doğru ve güzel konuşmak, dilinin inceliklerini öğrenmek isteğinde
olan kişilerin ihtiyaçlarının bu kurslarda ne kadar doğru bir şekilde karşılandığı
sorusunu akla getirmektedir.
- 25 -
II. BÖLÜM: TÜRKİYE TÜRKÇESİNİN YAZILIŞ VE OKUNUŞU
1. TÜRK-LATİN ALFABESİ
1.1. ALFABE DEVRİMİ
1.1.1. Yeni Türk Harflerinin Kabulüne Kadar Öne Sürülen Görüşler

Türkçenin tarihî ve coğrafî yayılımı yönünden uzun yıllar geniş alanlarda
kullanılan alfabesi Arap alfabesi olmuştur. Bu yazı sistemindeki ünlü varlığının
yetersizliği Türkçe için önemli bir sorun durumuna gelmiştir 126 .
Osmanlı Devleti döneminde alfabe konusu üzerinde ilk kez görüş bildiren
Ahmet Cevdet Paşa olmuştur. 1851 yılında yayımladığı “Kavâid-i Osmaniye” adlı
kitabında Arap harflerinin Türkçenin tüm seslerini göstermede yetersiz kaldığını
belirtmiştir. Encümen-i Dâniş de bu konu üzerinde çalışmış ve 1863-1864 ders yılında
üstün, esre ve ötreyi kullanarak basım yapmıştır 127 .
Ahmet Cevdet Paşa’dan sonra bu konu üzerinde dikkatle duran iki isimden biri
Münif Paşa diğeri ise Ahundzâde olmuştur. Münif Paşa, başyazarlığını yaptığı
Mecmua-ı Fünûn dergisinde yayımladığı yazısında, Avrupa’da öğrencilerin okuma
yazmayı çok kısa sürede öğrenmelerinin nedeninin alfabelerindeki kolaylık olduğunu
söyler. Arap alfabesinde de harfleri bitiştirmeden yazmanın daha uygun olacağını
belirtir 128 .
Azerbaycanlı yazar Ahundzâde de Münif Paşa gibi Arap alfabesinin ıslah
edilmesi gerektiğini düşünmekteydi. Bu görüşünü “Harflerin Islahı” tasarısı içerisinde
Keçecizade Fuat Paşa’ya sunmuşsa da Cemiyet-i İlmiye-i Osmaniye tarafından dikkate
alınmamış bu nedenle değerlendirilememiştir 129 . “Ancak ömrünün son yıllarında
yazdığı bir mektubundaki sözlerinden alfabe reformuyla uygarlıkta ilerlemenin
bağlantısına hep inandığı anlaşılmaktadır.” 130
126
Sanat Dergisi, Yıl:2005, 176. s.
127
Ülkütaşır, M,Şakir, Atatürk ve Harf Devrimi, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara, 2000, 20. s
128
Ülkütaşır, M.Şakir, age., 17. s
129
Ülkütaşır, M.Şakir, age., 18-19. s.
130
“Eğer İslam elifbası sillabik değil alfabetik olsaydı ve yazılırken sol taraftan sağ tarafa yazılsaydı ve
bu cihetten alfabetik yazının kaidesine riayet edilseydi, İslam halkları medeniyet yani terakki aleminde
şüphesiz ki Avrupa halklarından ileri geçerdiler. Lakin sillabik yazının çetinliği neticesinde ilm ve
- 26 -
Bu fikirlerin öne sürülmesinden sonra devrin aydınları da konu ile ilgili
fikirlerini basın yoluyla açıklamaya başlamışlardır. Bu devirde aydınlar Arap harflerinin
ıslah edilmesi gerektiği görüşünde birleşiyorlardı; ancak Latin alfabesine geçmeye
şiddetle karşı çıkıyorlardı.
Türkçenin alfabe sorunu, basım alanında yansıyordu. Arap harfleriyle kitap
basmak için birleşik yazı olma özelliği nedeniyle harf sayısının birkaç katı kadar özel
harf birleşiği gerekiyordu 131 . Şinasi de gazeteci olduğu için bu zorluklardan haberdardı.
Bu nedenle bunun üzerinde çalışmış ve basım için hazırlanan 400 kadar Arap harfinin
sayısını 112’ye indirmişti; ancak Latin alfabesine geçmeyi hiç düşünmemişti 132 .
Ali Suavi ve Namık Kemal de Arap harflerinin ıslah edilmesi gerektiğini
düşünüyorlardı. Devrin bu üç önemli aydını arasında görüşlerini en açık şekilde ileri
süren Namık Kemal’di. Bu görüşlerini belirtmesinde İran elçisi Melkum Han’ın
“Hürriyet” gazetesine gönderdiği yazının etkisi büyüktür. Müslüman toplumların geri
kalma nedeninin Arap alfabesini kullanmalarına bağlayan Melkum Han’a karşı Namık
Kemal de kendi fikirlerini savunmak için bir yazı yazmıştır. Bu yazısında Namık
Kemal, Arap harflerinin gerekliliği üzerinde durur. Latin alfabesinin alınmasına yönelik
itirazlarını şu maddeler altında özetleyebiliriz:
a. Kur’an’ı okumak ve anlamak için Arap harfleri gereklidir.
b. Özel adları okumak için Latin alfabesine gerek yoktur, Arap alfabesine işaret
eklemek bunları doğru okumak için yeterlidir.
c. Latin harfleri Türkçeye uygun değildir. (Bu düşüncesine kanıt z, s, h
harflerinin Arap alfabesinde değişik işaretlerle farklı sesleri karşılaması;
ancak Latin’de tek sesi göstermesidir.)
ç. Latin harfleri soldan sağa yazılmaktadır, bizim alışkanlığımıza uygun
değildir.
maarifin yayılması bu halkların bütün sınıfları içerisinde mümkün olmamıştır ve Müselmanların yaşadığı
toprakta yere salınan medeniyet tohumu çürüyüp mahvolmuş, lakin alfabetik yazının asanlığı neticesinde
Avrupa toprağında bu tohum göğermiş ve inkişaf etmiştir.” Öner, Mustafa, “Türkçede Yazı Dili ve
Yazılış Bağlantıları Üzerine Notlar”, Karaman Dil-Kültür ve Sanat Dergisi, Yıl:2005, 178. s.
131
132
Şimşir, Bilal, Türk Yazı Devrimi, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 1992, 23. s.
- 27 -
d. Alfabe ile ilerleme arasında bir ilişki yoktur. Bu nedenle Arap harflerinin
ilerlemeye engel olduğu söylenemez. Eğer öyle olsaydı Latin harflerinin
anlaşılması, Arap harflerinin anlaşılmasından çok daha güç olduğundan
İngiltere’nin ilerlemesi mümkün olmazdı.
e. Türk dili Latin’i kabul ederse diğer topluluklar da kendilerine göre bir alfabe
seçecek ve bu da Osmanlı’nın dağılmasına neden olacak. Arap alfabesi
Osmanlıdaki birliği sağlamaktadır 133 .
Ebuzziya Tevfik de Latin’in alınmasına şiddetle karşı çıkar. Eğitimin geri
kalışının nedeninin alfabe ile değil, öğretim yöntemi ile ilgili olduğunu; dünyayı
aydınlatan bilginin Arap halklarından doğduğunu ve harfler değişirse şimdiye dek
yazılan tüm kitapların anlaşılmaz hale geleceğini savunur 134 .
Görüldüğü gibi Latin harflerine geçme fikrinin uyanışıyla her aydın, Arap
harflerini farklı yönden savunmaya girişmiştir. Yavuz Uğur Özdemir, bu devirde
Latin’e karşı çıkmanın nedenlerini dört başlık altında toplamıştır.
1. Latin harflerine geçilmesiyle tarih ve kültürle olan bağlar kopacaktır.
2. Dilde devrim olmaz. Bugün bu devrimi yapmaya çalışanların niyeti, dili yok
etmektir.
3. Sözcük türetmek uydurmacılıktır. Yeni denilen sözler aslında eski dilden
uydurmadır. Hatta hiç olmayan sözler uydurulmakta, önceden varmış gibi
gösterilmektedir.
4. Dil kendi haline bırakılmalı, zorlanmamalıdır 135 .
Aydınlar, Latin harflerinin alınmasına karşı çıkıyor olsalar da bu tarihlerde Latin
alfabesi Osmanlı’nın içine çoktan sızmıştı. III. Selim döneminde sürekli elçiliklerin
açılması Islahat Fermanı ile tanınan haklar, aynı yıllarda resmî yabancı dil olarak
Fransızcanın kabul edilmesi, Latin’in ister istemez Osmanlı’da yayılmaya başlamasının
en önemli nedenlerindendi 136 .
133
Şimşir, Bilal, age., 24-25. s.
134
Şimşir, Bilal, age., 27. s.
135
Özdemir, Yavuz Uğur, Türk Yazı Devrimi ve İlk Uygulamalar, Dokuz Eylül Üniversitesi Atatürk
İlkeleri ve İnkılap Tarihi Enstitüsü, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İzmir 2001, 9-10. s.
136
- 28 -
Bu tartışmaların sürdüğü dönemde, II. Abdülhamid’in hafiyelerinin aralarında
Latince yazışmaları Latin harflerinin alınabileceği fikrini uyandırmıştır 137 .
Tanzimat döneminde tartışmalar bu fikirler etrafında sürdürülmüştür. Tanzimat
dönemi uyanış için önemli bir dönem olmuş; ancak değişim için yeterli olamamıştır.
II. Meşrutiyet döneminde ise tartışmalar yeniden alevlenmiştir. 1908 yılında
kurulan “Islah-ı Hurûf Cemiyeti”nin Latin harflerinin kabul edilmesinin gerektiğini
açıklaması bu tartışmaların gündeme gelmesinde oldukça etkilidir 138 .
Bu dönemin başında düşünceler iki grupta toplanmıştı, bir yandan Arapça,
Farsça sözlerin yazılışını aynı tutmak şartıyla Türkçe sözlerde tüm ünlülerin
gösterilmesi yolu işaret ediliyordu. Öbür taraftan ise tüm sözlerin yazımını bir kurala
bağlamak fikri öne sürülmüştü. Bu fikre göre ünlülerin çoğaltılması tüm sorunları
çözecekti. Her ne kadar uzun süre bu konular tartışılsa da bu fikirler mantıki esaslara
dayanmadığından, öğrenimde kolaylık sağlamadığından kalıcı olamadı 139 .
II. Meşrutiyet döneminde ilk dönemdekine benzer itirazlar yükselmeye devam
etti. Arap harflerinin Allah tarafından gönderildiği düşüncesi, Latin’e geçildiği takdirde
eski ile bağların kopacağı endişesi bu dönemde de etkisini sürdürmeye devam etti. Bu
düşüncelerin etkisiyle yenilik taraftarları da fikirlerini açıkça ifade edemiyorlardı 140 .
Bu tartışmaların sürdüğü sırada Latin’e geçilmesinin şart olduğuna ilk işaret
eden devrin aydınlarından Celal Nuri oldu. Türk dilinin Avrupa dillerine benzediğini,
ilerlemek için Latin’i kullanmanın gerekli olduğunu söyler. Onu, Hüseyin Cahid izler.
Arap harflerinin Türklükle ya da Müslümanlıkla ilgisi olmadığını belirterek Latin
alfabesinin alınması gerektiğini belirtir. Bu girişim de şeyhülislamın verdiği fetva ile
sonuçsuz kalır.
Farklı düşüncelerin ortaya atılışı Azerbaycan hükûmetinin 22 Temmuz 1922’de
Latin esaslı yazıyı kabul edişine kadar sürer. Ahmet Cevdet Paşa’dan itibaren ileri
sürülen fikirleri şöyle sıralayabiliriz:
137
“Halkımızın büyük bir kısmının okuma yazma bilmemesinde şaşılacak bir şey yoktur. Çünkü bizim
yazımızın sırlarına alışmak kolay değildir. Latin alfabesine almakla belki halkımızın işini
kolaylaştırabiliriz.” Şimşir, Bilal, age., 29. s.
138
Ülkütaşır, M.Şakir, Atatürk ve Harf Devrimi, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara, 2000, 22. s.
139
140
Ülkütaşır, M.Şakir, age., 28. s.
- 29 -
a. Kullanılmakta olan Arap asıllı harflere devam etmek (Bu görüşü savunanlar,
Arap alfabesinin bazı düzenlemelerle rahatlıkla kullanılabileceğini
düşünüyorlardı, bu görüşün üzerinde en çok duranlardan yukarıda
bahsedilmişti.)
b. Orhun veya Uygur alfabelerinden birini yeniden kullanmak (Yalnızca
Dobrucalı A. H. Mustafa tarafından ortaya atılmıştır.)
c. Ermeni alfabesini almak (Macid Paşa bu fikri savunmuştur.)
ç. Latin alfabesiyle yazmak (Hüseyin Cahid, Falih Rıfkı, İbrahim Necmi, Yunus
Nadi, Celal Nuri, Kılıçzade Hakkı bu fikri en çok savunanlardandır. Her savunan
aydın ayrı düzenleme önermiştir.)
d. Yeni, modern bir alfabe yaratmak (Dr. İsmail Şükrü bu görüşü ortaya
atmıştır.) 141 .
Azerbaycan hükûmetinin 22 Temmuz 1922’de Latin esaslı yazıyı kabul edişiyle
alfabe konusu yeniden gündeme gelir. 12 Eylül 1922’de Hüseyin Cahid’in Mustafa
Kemal’e yönelttiği “Niçin Latin yazısını almıyoruz?” sorusuna karşılık Mustafa
Kemal’in “Zamanı daha gelmemiştir.” cevabını verişi bu konuda da inkılap
yapılacağının habercisidir 142 . Bundan daha önce de, 1906 yılında Atatürk, genç
Türkolog İvan Manalof’la yaptığı bir konuşmada da “Batı uygarlığına girebilmemize
engel olan yazıyı atarak, kılık kıyafetimize kadar her şeyimizle Batılılara uymalıyız.”
diyerek değişimi işaret etmiştir 143 .
Devrin en önde gelen aydınlarından Hüseyin Cahid, “Resimli Gazete”de yer alan
“Latin Harfleri” başlıklı yazısında da çocukların yıllarca öğrenim görmelerine rağmen
bir kelimenin tam olarak nasıl okunması gerektiğini bilmediklerini, böylece bunca yıl
alınan eğitimin de boşa gittiğine dikkat çeker 144 .
Bu tartışmalar sürerken, Arap harflerini kullanmaktan yana olanlar
savunmalarında bazı değişiklikler yaparak fikirlerini yaymaya devam etmişlerdir.
Latin’e karşı olan aydınlardan biri olan İbrahim Alaâddin (Gövsa), Arap yazısına
141
Ertem, Rekin, Elifbe’den Alfabe’ye Türkiye’de Harf ve Yazı Meselesi, Dergah Yayınları, İstanbul,
Ekim 1991, 249-274. s.
142
143
144
- 30 -
yöneltilen eleştirileri yanıtlar. Bu yazısında Arap harfleriyle 2-3 ayda okuma-yazma
öğrenilebileceğini, Latin harfleriyle bunun 1 ayda mümkün olduğunu kabul eder; ancak
bunun çok da önemli olmadığını belirtir. İkinci olarak Arap harfleriyle bir satırda
yazılabilen bir cümlenin Latin harfleri ile 2-3 satır sürdüğünü bunun da gereksiz
olduğunu söyler. Yabancıların dilimizi öğrenememesine yönelik olarak yapılan
eleştirilere ise “mecbur kalırlarsa öğrenirler” şeklinde cevap verir. Hüseyin Cahid’in
belirttiği gibi yıllarca tahsil alan öğrencilerin bir kelimeyi nasıl okuyacaklarını
bilememeleri konusunda anlamadıktan sonra, anlamını bilmenin de bir şey ifade
etmediğini belirtir 145 .
1923 yılında yapılan İzmir İktisat Kongresi’nde işçi delegelerden biri Latin
alfabesine ilişkin teklifini sunmuş ve Kazım Karabekir de “Latin Harflerini Kabul
Edemeyiz” yazısıyla bu fikre karşılık vermiştir. Müslüman bir toplumda ancak Arap
harflerinin kullanılabileceğini dile getiren Karabekir, Arap harfleri sayesinde İslamiyet
ile kurulan bağdan söz etmiştir 146 .
Latin harflerinin kabulünün gerekliliğine inanan ne kadar aydın varsa bir o kadar
da bu devrime karşı çıkan kişiler vardı. Ancak Arap harfleri ne kadar savunulursa
savunulsun bu devirde Türkiye’nin bir yazma problemi olduğu göz ardı edilemezdi.
Arap alfabesiyle öğrenme, okuma yazma kolaylığının, doğru okuma-yazma olanağının
olmayışı, Arap alfabesinin kolay ve çabuk öğrenilemeyişi nedeniyle büyük zaman kaybı
yaşanması, yazı birliği sağlanamayışı ve buna bağlı olarak dil ve ulus birliği
sağlanamaması son olarak da bu alfabenin bizi çağdaş batı uygarlığından uzaklaştırması
Latin’e geçilmesini gerekli kılan en önemli nedenlerdendi 147 .
Latin harflerini alma fikrinin TBMM kürsüsünden ilk kez duyurulması ise 24
Şubat 1924’te Milli Eğitim Bakanı Şükrü Saracoğlu sayesinde olur. O güne dek
yalnızca gazete sütunlarında ve halk arasında zaman zaman tartışılan bir konunun
TBMM’de gündeme gelişi tartışmaların artmasına neden olur 148 .
145
146
Ülkütaşır, M.Şakir, age.,42-45. s.
147
Özdemir, Yavuz Uğur, Türk Yazı Devrimi ve İlk Uygulamalar, Dokuz Eylül Üniversitesi Atatürk
İlkeleri ve İnkılap Tarihi Enstitüsü, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İzmir 2001, 7. s.
148
- 31 -
1926’da Türk eğitiminin sorunlarını incelemek üzere ülkemize çağırılan Dr.
Künhe de verdiği raporda okuma-yazmayı öğrenmek için çok uzun bir zamana ihtiyaç
olduğunu, bunun bir uygarlık meselesi olduğunu söyler ve Türklere Macar ve Finlilerin
yaptığı gibi bir çeviri yazı kullanmalarını tavsiye eder 149 . Bu tespitten sonra Atatürk’ün
de Macar alfabesini incelemeye başladığı duyulur.
Türkiye’de yazı inkılabının yapılamayışını Bilal Şimşir iki nedene bağlar.
Bunlardan biri dış neden olarak nitelendirilebilecek “Bakû Türkoloji Kongresi”nin
sonuçlarıdır. İç nedenler ise İzmir’de Atatürk’e yapılan suikast girişimi ve 1927’de
Nutuk (Söylev)’un tamamlanmasının ön plana çıkmasıdır.
26 Şubat-6 Mart 1926 tarihleri arasında Azerbaycan’ın başkenti Bakû’de yapılan
“Birinci Uluslararası Türkoloji Kongresi”nin ana konusunu Türk-Tatar halklarının
tarihi, etnografyası ve dili oluşturuyordu. Bunlar arasında en çok tartışılan ise alfabe
konusu oldu. Tartışmalar sonucu kongre, Azerbaycan, Özbekistan, Kırgızistan,
Dağıstan, Başkurdistan, Türkmenistan, Kuzey Kafkasya ve Transkafkasya delegelerinin
oylarıyla aşağıda yer alan karar örneğini onaylanmıştır.
“1. Kongre, Yeni Türk Alfabesinin Arap alfabesine ve ıslah edilmiş Arap
alfabesine teknik üstünlüğünü ve yeni alfabenin kültürel ve tarihsel alanda gittikçe
artan önemini belirttikten sonra, yeni alfabenin ve bunun uygulama yönteminin Türk-
Tatar bölgelerinde ve Cumhuriyetlerinde benimsenmesini bu Sovyet birimlerinin her
birinin kendi yetkisine bırakır.
2. Kongre ayrıca, yeni Türk alfabesinin (Latin harflerinin) Azerbaycan’da ve
birkaç bölgede ve Cumhuriyette benimsenmiş olmasının son derece önemli olduğunu da
belirtir. Kongre, Azerbaycan’ın ve öteki Cumhuriyetlerin deneylerini ve yeni alfabeyi
öğretme yöntemlerini, ilerde kendi ülkelerinde de uygulamak üzere, öğrenmeleri için
Türk-Tatar halklarına çağrıda bulunur” 150 .
Alınan bu kararların ardından “Türk Alfabesi Merkez Komitesi” kuruldu ve
çalışmalar başladı. Çalışmalar sonucunda 33 harften oluşan “Birleştirilmiş Yeni Türk
Elifbası” ortaya çıktı 151 .
149
150
151
- 32 -
Bu gelişmelerden sonra Türkiye’nin bu kararın alınmasında etkili olan
devletlerde olacakları izlemek isteyeceği düşünülmüştür.
Geçen süre içerisinde Türkiye’de Lozan’dan kalan pek çok sorun çözüme
ulaştırılmış, ülke içinde düzen sağlanmıştır. Böylece 1927 yılında Harf Devrimi için
resmî hazırlıklara girişilir. İlk olarak 9 Mayıs 1928 günü uluslararası rakamlar kabul
edilir. Ardından Dil Encümeni açılır. Encümen kısa süre içinde bir “Elifba Raporu”
hazırlar. 41 sayfa tutan bu rapor şu bölümlerden oluşur:
“1. Türk dilindeki seslerin miktarı ve keyfiyetleri
1. Latin harflerinin savtî kıymetleri
2. Avrupa’da kullanılan Latin asıllı alfabelerdeki harfler: Latin, İtalyan,
Rumen, İspanyol, Portekiz, Fransız, İngiliz, Alman, İsveç, Fin, Macar,
- 33 -
Polonez, Çekoslovak, Hırvat, Arnavut, Azerbaycan, sair Sovyet İttihadı
Türkleri
3. Bu alfabelerdeki harflerin şekilleri ve savtî kıymetleri
4. Türkçeye mahsus Latin harflerinin seçilmesi ve bu hususta tatbik olunan
esaslar
5. Muhtelif alfabelerdeki çift harfler, işaretli harfler, Latin alfabesine eklenmiş
harfler; Türk alfabesini teşkil eden harflerin çeşitli dillerdeki karşılıkları
6. Tespit edilen yeni alfabenin vasıfları: dilimizin bünyesine uygun gelme; ses
unsurları arasında iltibasa yer vermeme; diğer seslerle olan tenazuru
muhafaza etme; tamamıyla millî olma; gerek okuma ve gerek zaman
konusunda sade, açık ve kolay olma; klişe halinde olmama; imlâda iltibası
kaldırma; bediî olma…” 152 .
Falih Rıfkı, Fazıl Ahmet, Ruşen Eşref, Ragıp Hulûsi, Ahmet Cevat, İbrahim
(Lâyıha muharriri), Yakup Kadri, Mehmet Emin ve Mehmet İhsan imzalı raporda yeni
Türk alfabesindeki şekiller şöyle gösterilmiştir: a, â, b, c, ç, d, e, f, g (ga, ge, gha, ghe)
h, i, î, ı, j, k (ka, ke, kha, khe) l, m, n, o, ö, p, r, s, ş, t, u, û, v, y, z 153 . Raporun son
paragrafında “Harfle bitişik olmayan işaretler ârızi olduğuna nazaran elifbada ancak
bir cütizam teşkil eden işaretli harflerin zikri lüzumlu görülmüştür. Şu halde ecnebi
aslından olan c, w, x ile beraber Türk elifbasının harfleri atideki cetvelde görüldüğü
gibi veçhile 29 şekilden ibarettir ki isimleriyle beraber şunlardır: a (a), b (be), c (ce), ç
(çe), d (de), e €, f (ef), g (ge), h (ha), i (i), ı (ı), j (ji), k (ka), l (el), m (em), n (en), o (o),
p (pe), q (ku), r (re), s (se), ş (şe), t (te), u (u), v (ve), w (çift ve), x (iks), y (ye), z
(ze)” 154 .
Hazırlanan raporun işaretler bölümündeyse yalnızca iki işarete yer verilmişti.
Bunların biri uzatma (^), diğeri de kesme (‘) işaretleriydi. Bu işaretler yalnızca yabancı
sözlerde kullanılıyordu 155 .
Elifba Raporu’nun hazırlanışının ardından Falih Rıfkı bu raporu Mustafa
Kemal’e sunar ve yazıyı beş ile on beş yıl arasında yaygın hale getirmeyi
152
153
154
155
- 34 -
düşündüklerini söyler bunun üzerine Atatürk “Ya üç ayda, ya hiçbir zaman!” 156 der. Bu
da Yazı Devrimi’nin herkesin umduğundan çok daha kısa bir sürede yapılacağının
habercisi olur.
1.1.2. Yeni Türk Harflerinin Kabulü

Yapılan tüm çalışmaların neticesinde, Atatürk 8-9 Ağustos 1928 gecesi
Sarayburnu (Gülhane) Parkı’nda Yeni Türk Harfleri ile ilgili düşüncelerini belirtir. Bu
coşkulu söylev, yeni harflere en kısa sürede geçileceğinin de habercisiydi.
Yeni harflerin alınacağının habercisi olan bu söylevden sonra Dil Encümeni
tarafından hazırlanan Elifba Raporu ile ilgili eleştiriler yayımlanmaya başladı.
Bu eleştirilerden ilkini öne süren ve düzenlemeler yapan da Atatürk olmuştur.
Sarayburnu Söylevi’nden önce (q) ve (x) harflerinin Türk alfabesi için gereksiz
olduğunu söyler. Heceleri inceltmek ya da kalınlaştırmak için de (g) ve (k) harflerine
eklenmesi düşünülen (h) harfinin kaldırılması için tavsiyede bulunur 157 .
Sarayburnu Söylevi’nden iki gün sonra da Celal Nuri, encümence benimsenen
(ş) harfi yerine (x) harfinin alınmasının daha uygun olacağını söyler. (i) harfiyle ilgili
olarak da iki tane i harfi bulunduğunu uzun (î) yerine (y) harfinin kullanılmasını
önerir 158 .
23 Ağustos 1928 günü ise Avni Başman, yeni alfabede (w), (q) ve (x) harflerinin
olmayışını eleştirir. (ç) ve (ş) harflerinin altındaki işaretlerin problem yaratacağını
bunların yerine (c) ve (x) alınması gerektiğini söyler. (Y) harfi yerine (j) harfinin
alınmasını; çok az kullanılan (j) yerine ise değişik bir (z) kullanılmasını; son olarak da
son alfabe projesinde yer alan (kh) ve (gh) yerine (kj) ve (gj) kullanılmasını önerir 159 .
Dolmabahçe Kurultayı’nda en çok merak edilen konulardan biri hangi Türkçenin
model alınacağıdır. Türkiye’de her yörenin ağız özelliği farklıdır. Genel olarak İstanbul
Türkçesinin alınacağı düşünülüyor; ancak Atatürk’ün ağzının Rumeli ağzına yatkınlığı
156
157
158
Şimşir, Bilal, age., 177.s.
159
- 35 -
ve Cumhuriyet’in kuruluşundan beri inkılaplarda İstanbul’u dışarıda bırakması akıllarda
soru işaretine neden oluyordu 160 .
Bu sıralarda Fransızca çıkan gazetelerde Latin harflerine geçerken yaşanacak
sorunlar tartışılıyordu. Bir gazetenin sayfasında aynı sözün farklı şekillerde yazılışı,
nerede (k), nerede (g) kullanılacağına karar verilemeyişi bir problem durumuna
gelmişti. Bu sorun da ancak bir yazım kılavuzunun hazırlanmasıyla çözülebilirdi 161 .
25-29 Ağustos 1928 günleri arasında yapılan kurultayın son gününde 200 kadar
katılım oldu. Bu son günde İsmet Paşa, kongreye üç maddelik bir önerge sundu:
“1. Milleti cehaletten kurtarmak için kendi diline uymayan Arap harflerini terk
edip, Latin esasından alınan Türk harflerini kabul etmekten başka çare
yoktur.
2. Komisyonun teklif ettiği alfabe, hakikaten Türk alfabesidir, kat’îdir. Türk
milletinin bütün ihtiyaçlarını temin etmeğe kafidir.
3. Sarf (gramer) ve imla kaideleri lisanın ıslahını, inkişafını, millî zevki takip
ederek tekâmül edecektir.
Muhakkaktır ki, Yeni Türk Harfleri’yle lisana ve imlaya ilk şeklini vermek için
komisyonun projesi en kısa ve en amelîdir” 162 .
Bu fikrin herkesçe kabul edilişiyle yıllar boyu üzerinde durulan alfabe konusu da
kesin bir karara bağlanmış oldu. Bundan sonra halkın bir an önce okuma yazma
öğrenebilmesi için Millet Mektepleri açıldı. Dolmabahçe Kurultayı’ndan Türk
Harflerinin resmen kabul edilişine kadar Atatürk, yurt gezileri düzenledi ve yeni
harflerin nasıl öğretildiğini inceledi. Böylece hem halkın yeni harfleri nasıl öğrendiğini
izleme hem de bizzat öğretme şansını yakaladı.
Tekirdağ gezisinde Latin harflerinin Arap harflerine sağladığı önemli
üstünlüklerden birini tüm halk önünde göz önüne sermiştir. Gördüğü bir hocayı yanına
çağıran M. Kemal, Hoca Efendi’ye, Kur’an-ı Kerim’in “Tîn-incir” suresinden üç ayeti
160
161
Arap alfabesinin ünsüzlere dayalı bir sistem olması nedeniyle, daha önce Hüseyin Cahid’in de dile
getirdiği gibi hangi ünlünün nerede, nasıl okunacağı yıllar boyu tahsil alan öğrenciler tarafından bile
kestirilemiyordu. Burada sözü edilen sıkıntı da bu özellikten kaynaklanmaktadır. Ünlülerin net olarak
işaretlenmeyişi, Arap alfabesindeki kef ( ‫ )ك‬işaretinin hem (k) hem de (g) seslerini karşılaması bu
sorunun yaşanmasının başlıca nedenlerindendir.
162
Ülkütaşır, M. Şakir, Atatürk ve Harf Devrimi, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara, 2000, 77. s.
- 36 -
Arap harfiyle yazdırır. Bu yazıyı yanındakilere okuttuğunda hepsi birbirinden farklı
okur. Bunun üzerine M. Kemal, bu ayeti kendi el yazısıyla Latin harfleriyle yazar. Bu
sefer herkes aynı şeyi okur. Böylece Arap harfleri ile Türk-Latin harfleri arasındaki
yazma kolaylığı karşılaştırmalı olarak ortaya konar 163 . Bu olay da Latin alfabesiyle,
okunuş probleminin ortadan kalkacağının açık göstergesidir. Yazılış-okunuş bağını
güçlendiren bu sistemle herkes gördüğünü doğru okuma şansına erişebilecektir.
Geziler sırasında Atatürk birtakım kuralların da değişmesini sağlamıştır. Sinop
gezisi sırasında mı/mi/mu/mü soru edatının yazımında kullanılan bağlama çizgisinin
zorluk yarattığını fark eder ve CHP Genel Sekreteri Safvet Arıkan’a bundan sonra bu
bağlama işaretinin kalkacağını söyler 164 . Gezilerinin sonunda yazımla ilgili olarak
hazırladığı raporda dört noktayı aydınlatır. Birincisi soru edatı olan “mi”nin kendinden
önce gelen sözden ayrı, kendinden sonra gelen eklerle birleşik yazılmasıdır. İkincisi
bağlaç olan “ki” ile da/de’nin ayrı yazılması üçüncüsü bağlama işareti olan (-) çizgisinin
kalkmasıdır. Son düzenleme ise Farsça terkiplerden de bağlama çizgisinin
kaldırılmasına yöneliktir 165 .
Atatürk bu geziler sırasında yeni harflerle ilgili sıkıntı yaratan, öğrenilmesinde
güçlük çekilen noktaları da tespit ederek gezilerinin neticesinde bir rapor hazırlamıştır.
Hazırlanan bu raporla yazım da son şeklini alıyordu:
1. (H) harfi, K ve G harflerinin sadalarını inceltmek veya kalınlaştırmakta
kullanılmayacaktır. Ancak K ve G harfleri a ve u sadalarından evvel bulunup
da hafif okunmak, yani ke ve ge sadaları vermek için icap ettiği zaman bu a
ve u üzerine uzatma ve inceltme işareti olarak (^) konulur. Meselâ inkâr,
ordugâh, mefkûre, gûya gibi.
2. Bundan başka uzatma ve inceltme işareti ancak aşağıda gösterilen yerlerde
kullanılır: “meselâ, lâzım, alâ, hulûl”de olduğu gibi. Telâffuz ve manası ayni
harflerle yazılan kelimelerin imlalarını ayırmak için, meselâ âlem-alem, Âli-
Ali’de olduğu gibi.
163
Özbay, Murat, Atatürk’ün Türkçe Öğretimiyle İlgili Düşünce ve Uygulamaları, Türk Yurdu . C. 21, S:
162-163, Şubat-Mart, 2001, 336. s.
164
165
Şimşir, Bilal, age., 197-198. s.
- 37 -
3. Bir de kesme işareti olarak heceleri ayırmada (‘) kullanılır. Bu hecelerden
biri üzerinde duraklama zaruri olduğu zaman kullanılır: Mes’ele gibi 166 .
“İmla Lügati”nin hazırlanışındaki amacın, kelimelerin telaffuzunu doğru olarak
göstermek olduğu açıkça ifade edilmiş; kelimelerin mümkün olduğu kadar fonetik
gösterilmesine dikkat edilmiştir 167 . Yazımda söz sonlarında b, d gibi yumuşak harfler
yerine p, t gibi sert harflerin benimsenmiş olmasında Atatürk’ün de etkisi olduğu
söylenmektedir 168 .
Dil Encümeni, yabancı sözlerin yazımıyla ilgili olarak da kararlar almıştır. Buna
göre yabancı sözlerin yazımı Türkçeye uydurulacaktı. Örneğin, Bab-ı Âli sözü Babıâli
biçiminde yazılacaktı. Terimlerin de Türkçesi söylenecekti.
Bu sorunun çözümü için Türkiye’nin farklı yerlerindeki söyleyişler arasından
çıkacak orta bir söyleyişin esas alınması gerektiğini İbrahim Necmi (Dilmen) de
vurgulamıştır. Çok farklı söyleyişlerin var olduğunu göstermek için “-yor” ekini örnek
verir. Anadolu’nun farklı yerlerinde; “gelmey, gelmeyi, gelmiyiri, gelmiyoru, gelmeyor,
gelmiyor, gelmiyo, gelmeyiyor, gelmeeyor, gelmoor, gelmoo vs.” şeklinde söylenen
sözler arasından “gelmiyor”u yazıya temel tuttuklarını belirtir. Bu tavra karşı Anadolulu
niçin bunun seçildiğini sorar. Dilmen, bunu seçilmesi gereken orta Türkçenin
özelliklerini açıklayarak yanıtlar: “Her yerde söyleyişler yer yer değişiyor. Fakat
hepsinin üstünde bir orta söyleyiş var. Yazıda, mektepte, darülfünunda, tiyatroda,
konferanslarda, nutuklarda, radyolarda bu orta söyleyiş geçiyor. Buna da o dilin
yüksek söylenişi diyorlar. Yerli söyleyişler yalnız mukallitlik için kullanılıyor. Biz de
böyle orta Türkçe söylenişi bulmalıyız. Bu “yüksek Türkçe” adını alacak yazımıza temel
olacak, okutmalarda, tiyatrolarda, herkese söylenen sözlerde kullanılacak bir şive
olmalıdır” 169 .
Bütün bu çalışma ve tartışmaların ardından tarih 1 Kasım 1928 gününü
gösterdiğinde “Türk Harflerinin Kabulü ve Tatbiki Hakkında Kanun” da yayımlanır.
166
167
Yazım Kılavuzu’nun hazırlanma amacına ve yöntemine baktığımızda da “Türkçenin okunduğu gibi
yazılması” ilkesinin temel alındığı görülmektedir.
168
Şimşir, Bilal, Türk Yazı Devrimi, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 1992,200. s.
169
Korkmaz, Zeynep, Atatürk ve Türk Dili Belgeler II, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara, 1997,29. s.
- 38 -
“TÜRK HARFLERİNİN KABUL VE TATBİKİ HAKKINDA KANUN
Kanun No: 1353
Kabul Tarihi: 1 Teşrinisani (Kasım) 1928
(Resmî Gazete ile neşir ilânı: 3 Teşrinisani 1928)
MADDE 1 - Şimdiye kadar Türkçeyi yazmak için kullanılan Arap harfleri yerine Lâtin
esasından alınan ve merbut cetvelde şekilleri gösterilen harfler (Türk harfleri) ünvan ve
hukuku ile kabul edilmiştir.
MADDE 2 - Bu kanun neşri tarihinden itibaren devletin bütün daire ve müesseselerinde
ve bilcümle şirket, cemiyet ve hususî müesseselerde Türk harfleriyle yazılmış olan
yazıların kabulü ve muameleye konulması mecburîdir.
MADDE 3 - Devlet dairelerinin her birinde Türk harflerinin devlet muamelâtına tatbiki
tarihi 1929 Kânunusanisinin birinci gününü geçemez. Şu kadar ki evrak-ı tahkikiye ve
fezlekelerinin ve ilâmların ve matbu muamelât cetvel ve defterlerinin 1929 Haziran
iptidasına kadar eski usulde yazılması caizdir. Verilecek tapu kayıtları ve senetleri ve
nüfus ve evlenme cüzdanları ve kayıtları ve askerî hüviyet ve cüzdanları 1929 Haziran
iptidasından itibaren Türk harfleriyle yazılacaktır.
MADDE 4 - Halk tarafından vâki müracaatlardan eski Arap harfleriyle yazılı
olanlarının kabulü 1929 Haziranının birinci gününe kadar caizdir. 1928 senesi
Kânunuevvelinin iptidasından itibaren Türkçe hususî veya resmî levha, tabelâ, ilân, ve
sinema yazıları ile kezalik Türkçe hususî, resmî bilcümle mevkut, gayrı mevkut gazete,
risale ve mecmuaların Türk harfleriyle basılması ve yazılması mecburidir.
MADDE 5 - 1929 Kânunusanisi iptidasından itibaren Türkçe basılacak kitapların Türk
harfleriyle basılması mecburidir.
MADDE 6 - Resmî ve hususî bütün zabıtlarda 1930 Haziranı iptidasına kadar eski Arap
harflerinin stenografi makamında istimali caizdir. Devletin bütün daire ve
müesseselerinde kullanılan kitap, kanun, talimatname, defter, cetvel, kayıt ve sicil gibi
matbuaların 1930 Haziranı iptidasına kadar kullanılması caizdir.
MADDE 7 - Para ve hisse senetleri ve bonolar ve esham ve tahvilât ve pul ve sair
kıymetli evrak ile hukukî mahiyeti haiz bilcümle eski vesikalar değiştirilmedikleri
müddetçe muteberdirler.
- 39 -
MADDE 8 - Bilumum bankalar, imtiyazlı ve imtiyazsız şirketler, cemiyetler ve
müesseselerin bütün Türkçe muamelâtına Türk harflerinin tatbikı 1929 Kânunusanisinin
birinci gününü geçemez. Şu kadar ki halk tarafından mezkûr müesseselere 1929
Haziranı iptidasına kadar eski Arap harfleriyle müracaat vâki olduğu takdirde kabul
olunur. Bu müesseselerin ellerinde mevcut eski Arap harfleriyle basılmış defter, cetvel,
katalog, nizamname ve talimatname gibi matbuaların 1930 Haziranı iptidasına kadar
kullanılması caizdir.
MADDE 9 - Bütün mekteplerin Türkçe yapılan tedrisatında Türk harfleri kullanılır.
Eski harflerle matbu kitaplarla tedrisat icrası memnudur.
MADDE 10 - Bu kanun neşri tarihinden itibaren muteberdir.
MADDE 11 - Bu kanunun ahkâmını icraya İcra Vekilleri Heyeti memurdur” 170 .
“Mustafa Kemal Atatürk’ün yaptığı “Türk Devrimi” kapsamındaki dil ve yazı
planlamasıyla eski saygınlık takıntılarından kurtulan yazı dilinde, yani Latin esaslı Türk
alfabesinde, ilk defa Türkçedeki ses yapılarıyla yazılır olmuştur.” 171
“Yeni Türk Harfleri”nin kabul edilişinin hemen ardından “Millet Mektepleri”
açılmıştır. Bu okulların sayısının günden güne artışına paralel olarak Türkiye’deki okur-
yazar oranı da büyük hızla artmıştır. Sekiz yıl boyunca yaşatılan bu okullar sayesinde
iki buçuk milyon kadar insanın tümü okuma-yazma öğrenemese de Yazı Devrimi
hakkında fikir sahibi olmuştur 172 .
170
Şimşir, Bilal Türk Yazı Devrimi, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 1992, 213-214. s.
171
172
- 40 -
173
173
- 41 -
1.2. YAZIM HAKKINDA İLK DÖNEM TARTIŞMALARI
Yeni Türk alfabesinin uygulanmaya başlamasıyla yazımla ilgili olarak iki konu
üzerinde uzun süre tartışılmıştır. Bunlardan biri nasıl yazılması gerektiğine karar
verilemeyen ekler, noktalama işaretleri ve Arap alfabesinde yer alıp Türk-Latin
alfabesinde yer almayan harflerle ilgilidir. İkincisi ise “w, q ve x” harfleri etrafında
yabancı özel adların nasıl yazılması gerektiği meselesidir.
1.2.1. Sözlerin Doğru İmlası ve Harflerin Yeterliliği İle İlgili Tartışmalar

Yeni Türk Alfabesi’nin kabul edilmesinden sonra ilk olarak Fransız klavyeli
yazı makineleri kullanılmaya başlamıştı 174 .
Türk alfabesinde olup Fransız alfabesinde olmayan harfler elle düzeltiliyordu.

Örneğin; I yerine İ kullanılıyor ve üzerindeki nokta elle siliniyordu. S harfleri altına
küçük bir çizgi eklenerek Ş harfi haline getiriliyordu 175 .
174
Şimşir, Bilal, age., 371. s
175
Şimşir, Bilal, age, 222. s.
- 42 -
176
176
- 43 -
177
177
Bu sayfada yazımla ilgili olarak dikkati çeken yanlışlar, “1937”den sonra kesme işareti (‘)
kullanılmaması, ilgi eki olan –ki’nin kendinden önce gelen sözden ayrı yazılışı ve “eyleyecekler” sözünün
metinde “eyliyecekler” şeklinde de karşımıza çıkmasıdır. Özel isim olan “Corç Bonne” ise okunduğu gibi
yazılmıştır; ancak yabancı sözlerin imlası uzun yıllar tartışıldığından o dönem için bunu doğru ya da
yanlış diye nitelendirmek zordur. Şimşir, Bilal, age., 440. s.
- 44 -
178
Bilal Şimşir’in “Türk Yazı Devrimi” kitabının sonunda verdiği belgelerde ilk
dönemde ortaya çıkan yazım problemlerini görmek mümkündür. Yukarıda örnekleri de
verilen bu metinlerde en çok dikkati çeken hataları şöyle sıralayabiliriz:
1. Özel isimlerden sonra kullanılan çekim eklerinin kesme işareti (‘) ile
ayrılmaması.
178
Metinde yazımla ilgili olarak dikkati çeken iki özellikten biri “cetvel” sözünün “cedvel” şeklinde
yazımıdır. İkinci özellik ise “olmayan” sözünün metnin bir yerinde “olmayan” bir yerinde de “olmıyan”
şeklinde yazılmasıdır. Şimşir, Bilal, age., 443. s.
- 45 -
2. Yabancı adların yazılışı 179 .
3. İlgi eki olan “ki”nin kendinden önce gelen sözle birleşik yazılması
4. Özellikle daralmanın söz konusu olduğu fiil çekimlerinde iki şeklin de bir
arada kullanılıyor olması.
5. Arapça ya da Farsça kökenli kimi sözlerin sonundaki sedalı ünsüzlerin
kullanımına devam edilmesi.
6. “ğ”nin yanlış kullanımı.
7. İnce-kalın ünlülerin özellikle Arap, Fars kökenli kelimelerde doğru tespit
edilememesi.
Bu yeni alfabenin kullanımı sırasında gazeteciler ve aydınlar; yazımı konusunda
kararsızlığa düştükleri noktaları belirtmişler, bunların tartışılarak çözüme
kavuşturulmasını sağlamışlardır. 1964 yılına kadar 23 yıl boyunca kullanılan Türkçe
Lügat’ın yapılan yedi baskısının da birbirinden farklı oluşu bu yıllara kadar yazım
konusunda bir yerleşmenin olmadığının önemli kanıtlarındandır. Yeni İmlâ
Kılavuzu’nun önsözünde kılavuzda bulunması gereken önemli özelliklerden birinin
“tutarlı” bir yaklaşım sergilemek olduğu da ifade edilmiştir 180 .
Özer, “Yazı Devrimi Sonrası Türk Basınında Yazım Sorunu” üzerine hazırladığı
çalışmasında Yazı Devriminden sonra Latin harfleriyle yayımlanan gazetelerde eski
yazımdan yeniye geçişte ortaya çıkan sorunları incelemiştir. Yazımında sorun yaşanan
sözleri de listelemiştir 181 . Yukarıda yer alan gazetelerde de örneklerine rastladığımız bu
sorunlardan ses değişmeleri ile ilgili olan birkaçını örnek olarak verebiliriz 182 .
DARLAŞMA GENİŞLEME
e-i o/ö-u/ü ı/i-a/e u/ü-o/ö
179
Yabancı adların nasıl yazılacağı konusu uzun yıllar tartışılmıştır. Bu konuyla ilgili olarak öne sürülen
fikirlere bir sonraki bölümde ayrıntılı olarak yer verilecektir.
180
Ertem, Rekin, Elifbe’den Alfabe’ye Türkiye’de Harf ve Yazı Meselesi, Dergah Yayınları, Ekim 1991,
İstanbul, 351. s.
181
Akgür, yaptığı bu çalışmada, listelediği sözlerin hangi gazetenin kaçıncı sayısında yer aldığını da
belirtmiştir.
182
Özer, Emine Nilüfer Akgür, Yazı Devrimi Sonrası Türk Basınında Yazım Sorunu, İstanbul
Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Basın Yayın Yüksek Okulu, Gazetecilik ve Halkla İlişkiler
Anabilim Dalı, Yayımlanmamış Doktora Tezi, İstanbul, Haziran 1992, 25-39. s.
- 46 -
çerçive (çerçeve) buğa (boğa) deye (diye) fanos (fanus)
dirler (derler) çucuk (çocuk) eyilik (iyilik) fotbol (futbol)
hisap (hesap) horuz (horoz) geyiyor (giyiyor) höcre (hücre)
patatis (patates) oluyur (oluyor) yeğit (yiğit) oğradı (uğradı)
yini (yeni) yuğurt (yoğurt) reca (rica) övey (üvey)
Kararsız kalınan durumlar bir yana, ilk dönemlerde Necmeddin Hacıeminoğlu,

Zeki Velidi Togan, Naci Kasım, Ömer Asım Aksoy, Nurullah Ataç gibi isimler yeni
alfabeyi farklı yönlerden eleştirmişlerdir. Bu eleştirileri şu başlıklar altında
toplayabiliriz:
1. Kapalı e (é)’nin bulunmayışı.
2. Kalın ve ince k ayrımının olmayışı.
3. “ķ” yerine “q” harfinin kabul edilmeyişi.
4. ħ ve ñ seslerini gösteren işaretlerin yeni alfabede yer almayışı
5. İkinci teklik iyelik eki olan –n ile üçüncü teklik kişi eki –n’nin birbirine
karışması.
6. c, h, f, ve v harflerinin alınmasının gereksiz oluşu 183
Bu yıllar içinde alfabemizde eksik harfler olduğu yazarlarca yeniden gündeme
getirilmiştir. Ömer Asım Aksoy, 1958 yılında yayımladığı makalesinde kapalı e (é),
geniz n’si (ñ) ve ħ sesinin olmadığını söyler 184 .
Nurullah Ataç da 1957 senesinde yazdığı bir yazıda, bugünkü yazıyı
beğenmekle beraber Ömer Asım Aksoy gibi kapalı e (é), nazal n(ñ), ve ħ seslerinin
alfabede olmadığını söyler 185 .
Bu yazarların dile getirdiği görüşler aslında Dil Encümeni’nin yeni alfabeyi
hazırladığı sıralarda da tartışılmış ve en uygun çözüm bulunmaya çalışılmıştı. Yalnız
nazal n (ñ), kapalı e (é) değil; Arapçada birden çok şeklin yer aldığı z, s, h, k, g sesleri
de tartışılmıştı. Bu dönemde Falih Rıfkı ve Ahmet Cevdet’in yaptığı açıklamalar
alfabeye bu seslerin niçin dahil edilmediğini açıklıyordu.
183
Ertem, Rekin, Elifbe’den Alfabe’ye Türkiye’de Harf ve Yazı Meselesi, Dergah Yayınları, Ekim 1991,
İstanbul, 295-296. s.
184
Ertem, Rekin, age., 297-298. s.
185
Ertem, Rekin, age., 297. s.
- 47 -
Falih Rıfkı, “k-ķ” ve “g-ġ” sesleri için tek bir harfin yeterli geleceğini şöyle
açıklıyordu: “Türkçe kelimeler için “kaf” ve “kef”, “gef” ve “gayın” harfleri
lüzumsuzdu. İstisnasız bütün Türkçe kelimelerde “k” ve “g” harfleri ince seslilerle “kef”
ve “gef”; kalın seslilerle “kaf” ve “gayın” dırlar.” 186 .
Jean Deny de alfabenin hazırlanışı sırasında yalnız “k ve g” nin değil, “ğ ve
l”nin de ince-kalın olarak iki şekilde kullanıldığının görmezden gelindiğini belirtir. Bu
seslerin kelimenin içinde yer aldığı duruma göre nasıl telaffuz edilecekleri açık olduğu
için bunun bir sakıncası olmadığını da ekler 187 .
Mustafa Öner de Arapçanın ünsüz düzeninin Türkçeden oldukça farklı olduğuna
dikkat çekerek, peltek se ve ze, dad, sad, ha, ayn, tı, zı harflerinin Türkçe sözlerde
kullanılmayan gereksiz ünsüzler olduğunu belirtmiştir 188 .
Ahmet Cevat Emre de Arap alfabesinde pek çok varyantı bulunan kimi seslerden
niçin yalnızca bir tanesini kabul ettiğimizi açıklarken fonetik imlanın özelliklerinden
söz eder ve şunları ekler: “Arap seslerine ayrı harf vermenin nasıl bir esirlik olacağını
birkaç misal ile anlattım: “zaman, zamir, zafer, zakir” kelimelerinin “za” hecesini biz
“zar” kelimesindeki “za” ile bir işitir, bir söyleriz. Araplar ise bu kelimelerin baş
hecesini dört ayrı harf ile yazarlar ve ayrı dört sesle okuyup söylerler. Şimdiye kadar
kulağımızın almadığı, dilimizin söylemediği bu seslerin harflerini kullandığımız için
yazımız Arap fonetiğinin esiri idi. Dilimize giren bütün kelimeleri ancak millî
seslerimizin harfleriyle yazarak o esirlikten kurtarabiliriz.” 189 .
Ahmet Cevat başka bir yazısında da bu harflerin lüzumsuz olduğuna dikkat
çekerken düşüncelerini: “Türk çocuğunu yazacağı aynı kelimelerde “s, h, z, d, t”
harflerinden her biri için “acaba bunun aslı nasıldı, ne işaret koyayım?” diye
düşünmeye mahkûm mu edeceğiz?” sorusuyla özetler 190 .
186
Korkmaz, Zeynep, Atatürk ve Türk Dili Belgeler, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara, 1992, 113. s.
187
“k, g, ğ, l sesleri, alfabe konusunda gördüğümüz gibi kelimenin ince ve kalınlığına göre farkı telaffuz
edilmekteyse de aktüel yazı bütün bu incelikleri görmezden gelmiştir ama kelimenin hangi sınıfa dahil
olduğu her zaman bilindiğine göre bu durumun bir sakıncası yoktur.” Deny, Jean, Türk Dili Gramerinin
Temel Kuralları (Türkiye Türkçesi), Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara, 2004, 53. s.
188
189
190
Korkmaz, Zeynep, Atatürk ve Türk Dili Belgeler II, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara 1997, 18. s.
- 48 -
Aynı yazıda daha çok eski metinlerin tahlili için kullanılan nazal n (ñ) ve ħ
sesleriyle ilgili olarak: ”Eski metinlerin tahlili için çalışmalar yapılırken bunlardaki
kelimelerin Arapça, Acemce asıllarındaki şekilleri göstermek için, yahut bazı Türk lehçe
ve şivelerinde belirli bir ayrı ses sahibi olan sert “hı” ve genizden gelen sağır “n”
sedalarını göstermek için birtakım fonetik işaretler kullanılabilir. Fakat bunlar alelâde
konuşulan ve yazılan dilden dışarıda kalan işaretlerdir” 191 . Bu harflerin gereksizliğini
Aksan’ın “allafon” kavramını açıklarken kullandığı örnekle de açıklayabiliriz. “Yel
sözcüğündeki /e/yi bir kapalı /e/ ile (é), [jél] biçiminde söylersek anlamda bir değişme
söz konusu olmaz” 192 . Okuma ve yazmayı her vatandaşın kolayca öğrenmesini
sağlamayı, yazmada güçlük çıkartan gereksiz harfleri ortadan kaldırmayı ve
olabildiğince kullanışlı, bir o kadar da basit bir sistem ortaya koymayı amaçlayan Harf
Devrimi’nde bu işaretleri de alfabeye katmak devrimin amacıyla çelişirdi. Söylenişi
sırasında, aralarındaki farkın çoğu kez hissedilmediği bu sesler yazım sırasında insanları
duraksatmaktan başka bir işleve sahip olmayacaktı. Bu devrim sayesinde, kişiler,
“Burada “e” mi kullanmalıyım, “é” mi?” sorusunu kendilerine sormaktan kurtulmuş
oldular. Bu işaretlerin alınması durumunda birçok yazışmada yığınla yanlışın önüne
geçmek de mümkün olmayacaktı. Kişinin iyi eğitim almayışı, iyi bir okur olmayışı;
yanlış, eksik bilgisinin yazıya da yansımasına neden olacaktı. O dönemde bu sorunun
çözümü için aynı ses için mevcut allafonlardan yalnız birinin kabul edilmesi yoluna
gidilmiştir. Hangi türüyle yazılırsa yazılsın ya da söylenirse söylensin iki söz arasında
hiçbir anlam farkı ortaya çıkmayacağından, karışıklık yaratacak bu ikiliği önlemek için
“e” işareti, “e” ve “é” seslerini; “n” işareti de “n” ve “ñ” seslerini karşılamak için
kullanılmıştır.
Kâzım Nami Bey, yazarlar arasında ikilik yaratan durumlardan birinin daralma
olayıyla ilgili olduğunu söyler. “y” harfinin kendinden önce “ı” ya da “i” ünlüsü
almasının (gelmiyen, olmıyan, işliyecek vs.) fonetik imlaya uygun olduğunu söyleyen
yazar, bazı aydınların –yor ekinden önce gelen “u” ve “ü”leri “ı” ve “i” yazma eğilimi
gösterdiklerini belirtir. Birleşerek yeni bir isim meydana getiren tamlamaları da hâlâ 3.
191
Korkmaz, Zeynep, age., 18. s.
192
Aksan, Doğan, Her Yönüyle Dil, Ana Çizgileriyle Dilbilim II. Cilt, Türk Dil Kurumu Yayınları,
Ankara, 1995, 224. s.
- 49 -
teklik iyelik ekiyle kullananların yanlış bir yol izlediklerini de ekler 193 . Buradan da
anlaşılacağı gibi bu yıllarda olumsuzluk eki –ma/-me ve isimden fiil yapım eki –la/-le
daraltılarak yazıya geçirilmektedir 194 .
İlk zamanlarda eleştirilen konular bazı harflerin yazılmasında karışıklıklar
yaşanmasıyla ilgilydi. Özellikle ı, ö-ü, ç, ş ve ğ ile c harflerinin yazımı konusundaki
zorluklar tartışılıyordu. İbrahim Nemci Dilmen, Cumhuriyet Gazetesi’nde yer verdiği
yazısında bunların savunmalarına yer verir. “I” harfinin küçük harfle yazıldığında “l”nin
yanına gelince “h”ye benzediği söylenir. “m” ve “n” harfleriyle beraber kullanıldığında
karıştırıldığı ve “ı”, “i”, “î” harflerinin karıştığı belirtilir. Dilmen, “I” için “y” veya
noktasız ya da işaretli bir “i”den başka çözüm olamayacağını, “i”nin bu iş için
kullanılması durumunda ise “ö” ve “ü”nün incelik göstermesine rağmen “i”nin
gösterdiği kalınlık sebebiyle karıştırılacağı endişesinin yaşandığını söyler. Bu harfin
diğer harflerle yan yana geldiğinde karıştırılması sorununun da zamanla çözüleceğini
belirtir.
İkinci olarak “ö”ve “ü”; “u”, “o” ve “û”nun birbirine karıştırıldığı iddia edilir.
Dilmen, buna yanıt olarak yabancı dillerde bu sesleri karşılamak için birden çok harfe
başvurulduğunu belirtir. Bu sesleri ayıran nokta, şapka gibi işaretlerin de Türkçe için bir
avantaj olduğunu söyler.
“ç”, “ş” ve “ğ” nin zor yazılması eleştirisine karşı; Dilmen, bu harflerde yer alan
işaretlerin onların işaretsiz hallerine yakın olduğunu belirttiğini söyler. Bu harflerin on
yıldır kullanılıyor olmasını da benimsenmesi olarak değerlendirir ve bu kadar süre
geçtikten sonra değiştirmenin gereksizliğine işaret eder.
Son olarak “c” sesinin yabancı dil bilenleri şaşırttığı söylenir. Bu kişilerin “c”yi,
“k” ya da “s” şeklinde okuma eğilimleri olduğu belirtilir. Dilmen de buna karşılık
Fransızca bilenler için bu konuyu tartışmanın gereksiz olduğunu söyler 195 .
İlk dönemlerde yazımı konusunda görüş birliğine varılamayan konulardan biri
de “g, y, ğ” harflerinin yazımıyla ilgilidir. Ahmet Cevat Emre, Alfabe Komisyonu
çalışmaları sırasında eskiden Arap harfleriyle, “beg, bege, begden…” şeklinde yazılan
193
Korkmaz, Zeynep, Atatürk ve Türk Dili Belgeler II, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara, 1997, 21. s.
194
Çalışmamızın 43. ve 44. sayfalarında yer alan gazete sayfalarında bu eklerin inceltilerek yazıya
geçirildiği görülmektedir.
195
Korkmaz, Zeynep, Atatürk ve Türk Dili Belgeler II, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara, 1997, 24. s
- 50 -
sözlerin artık fonetik imlaya göre “bey, beye, beyden…” şeklinde yazılacağını; ancak
eskiden g ile yazılan “değer, eğer, değişti, değil” gibi birçok kelimenin ğ ile yazılacağını
söyler 196 .
Yarı ünlü olma özelliği gösteren “ğ” ve “h” seslerinin telaffuzda ünlülerle
birleşmesi de duyulduğu gibi yazılmayı kural edinen Türkçenin imlası için zaman
zaman problem haline gelmiştir. Özellikle sonu “hane” ile biten sözlerin nasıl yazılması
gerektiği, “ğ” barındıran sözlerin mesela “mağaza” sözünün; “mağaza” mı “magaza” mı
yoksa “maza” şeklinde mi yazılması gerektiği tartışılmıştır 197 .
Yukarıda genel hatlarıyla söz edilen sorunların bir bölümü ilerleyen yıllarda
çözüme kavuşturulmuştur. Yazılış-okunuş bağlantısıyla ilgili olan tartışmalar ise yazım
boyutunda olmasa bile okunuş konusunda günümüzde de sürmektedir. Söz içinde
ünlülerin-ünsüzlerin birbirleriyle ilişkilerinin değerlendirileceği “2. Türkiye Türkçesinin
Ses Yapısı ve Telaffuzu” bölümünde yazılış-okunuş ilişkisi nedeniyle tartışılan sorunlar
daha ayrıntılı olarak ele alınmıştır.
1.2.2. Yabancı Özel Adların Yazılışına İlişkin Tartışmalar

Kabul edilen “Yeni Türk Harfleri” arasında w, q ve x harflerinin bulunmayışı
yabancı özel adların nasıl yazılacağı sorununu da gündeme getirmişti.
İlk olarak gündeme gelen “q” harfinin yeni alfabede bulunmayışıydı. “k” harfine
yüklenen görevin ağır olduğu, bu nedenle “q” harfine de ihtiyaç duyulduğu İbrahim
Nemci Dilmen tarafından belirtilmişti. “q”nun alınmamasının gerekliliğine iki düşünce
kanıt olarak gösteriliyordu. Birincisi “k”nin hem ince hem de kalın ünlülerle beraber
okunabilmesi sadece yabancı sözlerdeki sesleri karşılamada yetersiz kalacağı
görüşüydü. İkinci görüş ise “q”nun alınması durumunda –mak/-mek, -dık/dik gibi
eklerin yazılışının birbirinden farklı olmasının sakıncasıyla ilgiliydi.
“w” ve “x” den çok tartışılan “q” harfinin alfabeye alınıp alınmamasına karar
verilişi aşamasında yaşananlara Falih Rıfkı hatıralarında yer vermiştir. Komisyonun
alfabeyi sunuşu sırasında birçok kişinin “q” harfinde ısrar edişi üzerine Atatürk’ün de
bir ara kararsızlığa düştüğünü ve hem büyük hem de küçük harflerle kendi adının
196
197
Korkmaz, Zeynep, Atatürk ve Türk Dili Belgeler II, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara, 1997, 45-
46. s.
- 51 -
yazılışının kendisine gösterildiğini anlatır. Atatürk’ün de büyük q (Q) harfini
beğenmeyişiyle alfabeden çıkarılmasına karar verilmişti 198 .
“w” ve “x” harflerinin gösterdiği seslerinin Türk sesi olmadığı birçok aydın
tarafından kabul edilmişti; ancak tartışılan, yukarıda da bahsettiğimiz gibi içinde bu
harflerden biri bulunan yabancıların adlarının nasıl yazılacağıydı. Adların olduğu gibi
yazılması durumunda kanuna aykırı davranılmış olacaktı. Eğer yazılamıyorsa
yabancıların kendilerinin bile tam anlamıyla doğru söyleyemediği adlarının telaffuzunu
Türkler nasıl belirleyecekti.
Yabancı isimlerin okunduğu gibi yazılması taraftarı olanlar isimlerin aslı gibi
yazıldığı takdirde ancak okur yazarların bunu yanlışsız okuyabileceğini söylüyorlardı.
Örneğin “Calmette” adını okur yazarlar “Kalmet” diye okuyacak, bir kısmı ise “c” ve
iki “te”yi seslendirecekler 199 . Fuat Köprülü, okunduğu gibi yazılması taraftarı olsa da
her türlü okunuşu tespit etmenin çok güç olduğunu vurgular. Yabancı adların olduğu
gibi yazılması gerektiğini savunan Kemal Cenap Bey ise düşüncelerini, “Alfabesi Lâtin
esasından alınmış olan milletlere ait ecnebi ismi hasları ne Fransızca ile, ne de Türkçe
ile tam kendi milletinin dili ve şivesiyle okumaya asla imkân yoktur ki biz fonetikçe
yazmaya imkân bulalım.” sözleriyle özetler 200 .
Bu tartışmaların büyümesi üzerine Dil Encümeni yabancı özel adların yazımıyla
ilgili olarak bir rapor hazırlar ve bunu yayımlar. Bu rapora göre yazımında karışıklık
yaşanan adlar tarih, coğrafya ve millet isimleri olarak kabul edilir. Komisyon bunları da
kendi içinde üç bölüme ayırır. Birincisi özel bir Türk telaffuzuna sahip olanlardır ki
bunlar Türk telaffuzu ile yazılmalıdır. (Londra, Mısır, İngiltere vs.). İkincisi Türk
telaffuza sahip olmayıp telaffuzu herkesçe bilinenlerdir. Bu gruptakilerin adları Türk
telaffuzu esas alınarak Türk-Latin harfleriyle yazılacak, kendi millî imlaları parantez
içinde gösterilecekti. Latin alfabesini kabul etmeyenlerin imlasına ise parantez içinde
yer verilmeyecekti. Üçüncüsü millî telaffuzu bilinmeyenlerdir. Bunların telaffuzu
bilinmediğinden milletlerarası imla ile yazılacaklardır 201 .
198
Korkmaz, Zeynep, Atatürk ve Türk Dili Belgeler, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara, 1992, 113-114.
s.
199
Korkmaz, Zeynep, Atatürk ve Türk Dili Belgeler II, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara, 1997, 32. s.
200
Korkmaz, Zeynep, age, 32. s.
201
Korkmaz, Zeynep, age, .33. s.
- 52 -
Yayımlanan bu raporun üçüncü maddesi tartışmalara en çok neden olandır;
çünkü bu maddeye göre nasıl okunacağı bilinmeyen sözler olduğu gibi yazılmalıydı. Bu
da alfabemizde yer almayan w, q, ve x harflerinin sayfalara yansıması demekti. Bu
durum, gazete sütunlarında karşılaşacağımız bu harflerin de alfabeye alınması gerektiği
düşüncesini ortaya çıkarmıştı. Bunun yanında alfabeye ekleme yapmaya gerek
olmadığını yalnızca özel adlar için bunların kullanılabileceğini söyleyenler de olmuştur.
Şekip Bey, Macit Bey, Ragıp Hulûsi Bey, Peyami Safa bu harflerin alfabeye alınmasına
taraftar olmuştur. Ragıp Hulûsi Bey, bunun gerekçesi olarak yalnız yabancı adların
yazımını göz önüne almamıştır. Bu harflerle isimlerin yazılması durumunda alfabeyi
öğrenen çocukların da bunları göreceğini ve nasıl okunacağını bilmedikleri için
öğretilmesi gerekeceğini söyler 202 .
Bu üç araştırmacıya karşı, Halit Ziya Bey, Falih Rıfkı ve İsmail Müştak da bu
harflerin alfabeye alınmasına karşı çıkmaktadırlar. Halit Ziya Bey, özellikle imlayı ayrı
olarak vermenin yazılış ile okunuş arasındaki bağı koparacağına dikkat çekmiştir. Latin
alfabesine böyle bir avantaj sağlanıyorsa, Arapların adını Arap alfabesi, Rusların adını
ise Kiril ile yazmak gerektiğini belirtmiştir 203 .
Falih Rıfkı Bey ise yukarıda da belirtildiği gibi her Fransız’ın her İngiliz’in adını
doğru yazıp yanlış okuduğunu söyler. Yabancı dil bilenlerin zaten bunların yazılışlarını
bildiklerini önemli olanın yabancı dil bilmeyenlerin bunları doğru telaffuz etmesinin
gerekliliği üzerinde durur 204 .
İsmail Müştak Bey ise yazılış ve okunuş bağlantısından daha farklı bir noktaya
dikkat çeker. Kişilerin adlarının onların birer işareti olduğunu ve coğrafyadan
coğrafyaya değişmemesi gerektiğini “Clemenceau’yu ancak Fransızların imlâsıyla
yazarlar. Bu isimdeki (en) harflerinin; (an) gibi okunmasına riayet ederler; bizim
imlâmızda (eau) terkibi (o) gibi okunmuyor diye isminden de, kendisinden de nefret
ettiğim bu adamın nüfus kağıdındaki klişeyi değiştirmeli miyiz? Dünyanın her tarafında
bir tek hüviyetle gezebilen bir adam neden hududu edebîmizden girerken kıyafetini
202
Korkmaz, Zeyep, age., 36. s.
203
204
- 53 -
değiştirmeye ve tanınmayacak bir şekle girmeye mecbur tutulsun?” sözleriyle ifade
eder 205 .
M. Nermi ise isimlerin telaffuzları ile yazılmasının yaratacağı problemleri farklı
bir boyutta ele alır. Bilim dışında hukuk alanında büyük problemlere yol açacağı
düşünülen bu teklife itirazlarını üç madde ile sunar. İlk olarak pasaportlarda biri Türk
diğeri Fransızca olmak üzere iki isim yazıldığını, bu ikisi arasında ise karışıklıkların
çıktığını belirtir. İkinci maddede Türkiye’de suç işlemiş bir yabancı kişinin
yakalanmasının mümkün olamayacağını açıklar; çünkü gerçek ismi nüfus kağıdında
farklıdır. Türkiye’de ise okunduğu gibi yazılacağından bu iki imlanın birbirini tutması
mümkün değildir. Son olarak banka işlerinde çıkabilecek karışıklıklara dikkat çeker. M.
Nermi, bunun yalnızca bilimsel bir tartışma olmadığını devlet işlerinin
düzenlenmesinde de önemli rol oynadığını bildirir 206 .
Mehmet Nurettin de alfabe kararlaştırılırken bu harfler alınmadığı için sırf özel
adlar için bunun gerekli olmadığını düşünür. Ayrıca “ch, sch, sh, tsch, tch, ph, th, gh,
ou, ai, au, eau, oo, ea, ea tion vs. mürekkeplerini bilip öğrenmek, bu yolda yeni bir
âlimlik külfetine katlanmak ne ilk ve orta mektepte okuyan çocuğumun, ne de millet
mekteplerine devam eden amcamın vazifesi değildir. Onun zihniyetini yeni yeni
şekillerle alt üst etmek yeni harfin lehinde değil, aleyhinde bir hareket olur.” 207 diyerek
bu sözleri gerçek imlalarıyla yazmanın daha çok zorluk çıkaracağını ifade eder.
Günümüzde yabancı özel adların yazımıyla ilgili olarak farklı yazı sistemlerini
kullanan diller için farklı yöntemler göz önüne alınmaktadır. Arapça ve Farsça özel
adların yazımında Türkçenin ses yapısı ve özellikleri esas alınmaktadır (Ömer,
Saadettin). Yunanca adların yazımı için Yunan harflerinin ses değerlerini karşılayan
Türk harfleri kullanılır (Sokrates, Aristoteles). Ancak dilimize farklı şekilde yerleşen
Yunan adları da vardır, bunlar yaygın olarak kullanıldığından değiştirilmez. Sokrates’in,
“Sokrat”, Platon’un “Eflatun” şeklinde kullanımı bunun örneklerindendir. Rusça adların
yazımı için de Yunan yazımında izlenen yol tekrarlanır. Rus harflerinin ses değerlerini
karşılayan Türk harfleri kullanılır. (Çehov, Dostoyevski) Çince ve Japonca adlar ise
Türkçede yerleşmiş biçimlerine göre yazılır (Çin. Honan, Huangho; Jap. Tokyo,
205
206
Korkmaz, Zeynep, age. 41. s.
207
- 54 -
Hiroşima, Kyoto). Türk devlet ve topluluklarındaki özel adların yazımında da Türkçede
yerleşmiş şekilleri esas alınır (Semerkant, Cengiz Aytmatov) 208 .
Latin yazı sistemini kullanan dillerdeki alıntılar için de kurallar vardır. Latin
sistemini kullanılan dillerdeki özel adlar özgün dilinde olduğu gibi yazılır; okunuşları da
ayraç içinde gösterilebilir. Ancak bu isteğe bağlıdır. Göstermek zorunluluk değildir
(Beethoven, Shakespeare (Şekspir), New York). Bu özel adlardan türetilen akım adları
ise özel isim olmaktan çıktığı için Türkçe söylenişlerine göre yazılırlar (Dekartçılık,
Marksçılık, Lütercilik). Batı kökenli kişi ve yer adlarının bir bölümü eskiden beri
dilimizde yerleştiği için bu yerleşik imlalarıyla yazılır (Napolyon, Londra, Marsilya,
Venedik). Son kural ise yalnızca ait olduğu dilde ayrı yazılan sözlerin Türkçede de ayrı
yazılması kuralıdır. Söylenişle ilişkili bir kural değildir (Hyde Park, San Marino, New
Orleans) 209 .
1.3. DİLİMİZDEKİ ALINTI SÖZLERİN YAZIMI VE TARTIŞMALAR

Dilimizdeki alıntı sözlerin yazımı konusu da özel adların yazımı konusu gibi
tartışılmıştır. Kimi aydınlar olduğu gibi alınması gerektiğini söylerken kimileri de
söylendiği gibi yazılması taraftarı olmuşlardır. A.İsmet Ulukut’un Kurum gazetesinde
yayımladığı yazısından bu dönemde “otel” sözünün yazımının tartışıldığını
öğrenmekteyiz. Ulukut, Cumhuriyet Gazetesi’nde “N.” imzalı çıkan bir yazıda doğru
yazımın “hotel” olarak açıklandığını ifade etmiştir. Fransızlarda “h” harfinin dilsiz
olduğunu dile getiren yazar, bu sözü “hotel” şeklinde yazmanın bir sakıncası
olmayacağını belirtmiş; ancak her söz için bu kuralı kullanmanın sakıncalarına da
dikkat çekmiştir 210 .
Bu kuralı uygulamanın farklı sorunlara da neden olacağını açıklayan yazar,
“etymologie” sözünü örnek verir. Olduğu gibi kullanıldığında “t, y, m” ünsüzlerinin yan
yana geldiğini Türkçede de bunu okumaya imkan olmadığını açıklar.
208
Yazım Kılavuzu, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara, 2005, 30-32. s.
209
Yazım Kılavuzu, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara, 2005, 30-32. s.
210
“ Güzel, ama, her söz böyle olacak mı? İşte hani şu soğuk hava dolaplarına verdikleri frigidaire sözü!
Bunu da kuralımıza göre oldu gibi yazacağız. Fakat Türkçeden başka bir dil bilmeyen ve bilmeye de zoru
olmayan bir Türk bun öyle okuyacak ve böyle öğrenecek: (fri-gi-da-ire) nısıf daire gibi, Bu malın satıldığı
yere gidip “bir firigi daire” istiyorum diyecek; satıcının ne anlayacağını bilemem.” Korkmaz, Zeynep,
Atatürk ve Türk Dili Belgeler II, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara, 1997, 53. s.
- 55 -
Bu sıkıntıların yanında, bu kuralın uygulanması durumunda özel adların yazımı
konusunda da gündeme geldiği gibi “q, w, x” harflerinin de alınması gerekeceğini ekler.
Sözleri, alıntılanan dilde olduğu gibi yazmak bu sorunu da beraberinde getirecektir.
Yalnız bu harfler değil, Arapçadan aldığımız sözler için “ayın”ı almak da bu kuralın bir
gereği durumuna gelecektir.
Yazar, ortaya çıkacak bu problemleri açıkladıktan sonra bu önerinin
değerlendirilmesine taraftar olmadığını “İşte bu korkunç ve çirkin göretten
(manzaradan) sonra Bay “N”den ayrılarak Bay İbrahim Necmi Dilmen’le birleşiyor,
onun dediği gibi, biz yazılarımızı kendimize okutmak için yazıyoruz, başkalarına değil,
diyorum” 211 diyerek belirtir.
Rekin Ertem de Batı kaynaklı kelimelerin yazımında dikkati çeken
tutarsızlıklardan söz etmiştir. “Stadium” sözünü “stadyum” yaparken “st” arasına veya
başına “i” harfi konup Türkçeleştirilmediğini; ancak “station” sözünün başına “i”
eklenerek “istasyon” yapıldığını söyler. Aynı özelliklere sahip “tren” sözünün “tiren”
olarak değil de “tren” şeklinde kullanıldığını belirtir 212 .
Tseng, Harf Devriminden sonra yabancı sözlerin Türkçeleştirilmesi çabasını üç
başlık altında toplar.
“1. Ön seste çift ünsüzle başlayan kelimelerde ünlü türemesi
2.Yan yana gelen iki ünlünün çatışmasını önleme amacıyla yapılan ünsüz
türemesi
3.Son sesteki yumuşak ünsüzlerin sertleştirilmesi” 213
İlk gruptaki ünlü türetmelerinin devrimden sonra da sürdüğünü belirten Tseng,
özellikle söz başında Fransızca kökenli olan sk, sl, sm, sp, st, sv çift ünsüzleri taşıyan
alıntı sözlerden sonra dar ünlü getirildiğine dikkat çeker. Tablo içinde örneklendirilen
sözlerden anlaşılacağı gibi bunlar zaman içinde farklı şekillerle gösterilmiştir 214 .
211
212
Ertem, Rekin, Elifbe’den Alfabe’ye Türkiye’de Harf ve Yazı Meselesi, Dergah Yayınları, İstanbul,
Ekim 1991, 353. s.
213
Tseng, Lan-ya, Yeni Harflerin Kabulünden Sonra Türkçede Ses-Yazı İlişkisi, Ankara Üniversitesi,
Soysal Bilimler Enstitüsü, Yeni Türk Dili Ana Bilim Dalı, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Ankara, 2002,
165. s.
214
Tseng, Lan-ya, age., 165. s.
- 56 -
Özgün biçim İmla Lugati. İmla.Lugati. İmla.Kılavuzu. İmla.Kılavuzu.
1928 1941 1965 2000
Fr. franc frank frank, fırank frank frank
Yun.khristianos hıristiyan Hıristiyan Hıristiyan Hristiyan
Fr. classique klasik klâsik, kılâsik klasik klâsik
Fr. project proje proje, puroje proje proje
İng. sterling isterlin isterlin sterlin sterlin
İkinci grupta yer alan iki ünlünün çatışmasını önlemeye yönelik türetmeler daha
çok “v” sesinin türetilmesiyle karşımıza çıkan örneklerde görülmektedir.
“Fr. laboratoire
“lâboratuar” (İmla Kılavuzu 1941, 1957, 2000)
“laboratuar” (İmla Kılavuzu 1965, 1977, 1981)
“lâboratuar” (İmla Kılavuzu 1928, 1985)
Fr.soireé
“suare” (İmla Kılavuzu 1977, 1981, 1985, 2000)
“suvare” (İmla Kugati 1928, İmla Kılavuzu 1941, 1957, 1965)” 215
Son sesteki yumuşak ünsüzlerin sertleştirilmesi kuralı “Yeni Türk Harfleri”nin
kabulünün ardından Türkçe sözler için de uygulanan bir kuraldı. Tseng, son yıllarda
kullanımı yaygınlaşan, “miting, brifing vb.” sözlerde sondaki “g” sesinin korunduğuna
dikkat çeker 216 .
Yabancı dillerden alınan sözlerin yazımında kesin bir anlaşmaya varılamadığı,
yukarıda verilen örneklerden anlaşılmaktadır. Yazım kılavuzlarında görülen farklılıklar
bunun önemli kanıtlarındandır. Alıntı sözlerin yazımı konusu yeni sözler dilimize
girdikçe gündeme gelen konulardandır ve Tseng, bu sözlerin yazımının son yıllarda ilgi
çekici bir hale geldiğini söyleyerek, bu sözlerin yalnızca telaffuzunun Türkçe söyleyişe
uydurulduğunu ancak yazımın korunduğunu belirterek, “lüks-lux, kulüp-club, şov,
show” örneklerini verir 217 . Alıntı sözlerin yazımı konusunu iki ayrı bölümde incelemek
215
216
217
- 57 -
mümkündür. Tanzimat Döneminden başlayarak sayılarında oldukça büyük bir artışın
gözlendiği Batı kaynaklı sözlerin yazımında izlenen yolla Osmanlı Türkçesinin
kullanıldığı dönemde etkisini yoğun olarak hissettiğimiz Doğu kökenli sözlerin
yazımında izlenen yollar farklıdır.
1.3.1. Batı Kökenli Sözlerin Yazımı

Türkçeye geçen Batı kökenli kelimelerin yazımı üzerine yapılan bir çalışmada
bu geçiş sırasında iki özelliğin etkili olduğu savunulmuştur. Bu özelliklerden birinin
sözün alındığı dildeki söylenişi, diğeri ise Türkçenin ses kurallarının bağlayıcılığı ve
sınırlandırılışıdır 218 . Bu özelliğin ortaya çıkardığı en önemli sorun ise ait olduğu dildeki
doğru telaffuzunun ortaya çıkarılması meselesidir. Bu işi halletmenin güçlüğüne
Banguoğlu da işaret eder: “Kelimenin bütün seslerini ifade edici yazılarla yazılan
dillerden bir çoğunda zamanla kelimelerin telaffuzları değişmiş, fakat imlaları ananevi
şekillerini muhafaza etmiştir. O kelimeler öyle yazılır, başka türlü okunurlar:
Fransızcada, İngilizcede olduğu gibi. Bu insanlara ana dillerinden bir sözü kendi
alfabeleriyle ve kendi telaffuzlarına göre yazıp verseniz, kolaylıkla okuyamazlar ve
anlatmakta güçlük çekerler, çünkü kelimelerini tanıdıkları şekilleriyle
bulamamışlardır” 219 .
Türkçeye geçmiş Batı kökenli kelimelerin imlası üzerine bir çalışma yapan
Furqan Hameed ise bu geçiş sırasında hem sözün ait olduğu dildeki telaffuzunun hem
de Türkçenin ses kurallarının etkili olduğunu savunmuştur. Çalışmasında Türkçeye
geçen sözlerin hangi yollarla Türkçeleştiğini açıklamıştır. Bu çalışmaya göre geçiş
sırasında izlenen yollar aşağıda yer almaktadır.
1.3.1.1. Ses Değişimleri İle Meydana Gelen Değişmeler

1. a~e veya e~a Fr. jersey>Tü. jerse>jarse
2. i~e veya e~i Fr. impérialisme> Tü. emperyalizm
3. ö~e veya o~e Fr. atelier>Tü. atölye
218
Hameed, Furqan, Türkçeye Geçmiş Batı Kökenli Kelimelerin İmlâsı Üzerine Bir Araştırma, Ankara
Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türk Dili Ve Edebiyatı Anabilim Dalı, Yayımlanmamış Yüksek
Lisans Tezi, Ankara, 1990, 51. s.
219
Banguoğlu, Tahsin, Dil Bahisleri 1 (Gramer Meselesi, İmla Meselesi, Türkçede Kelime Teşkili), Vakıt
Matbaası, İstanbul 1941, 16.s.
- 58 -
4. o~i Fr. staphylocoque>Tü. stafilokok
5. ö~o veya o~ö Fr. acteur< Tü. aktör> Tü. aktor
6. ö~ü veya o~ü Fr. condecteur>Tü. kondoktor>Tü. kondüktör
7. u~o veya o~u İt. cordella>Tü. kordele>Tü. kurdele
8. u~ü veya ü~u Fr. uranium>Tü. üranyom>Tü. uranyum
9. u~v İng. lock out>Tü. lokaut> Tü. lokavt
10. g~ğ Fr. photographe>Tü. fotograf> Tü. fotoğraf
11. v~f İng. detective>Tü. dedektiv>Tü. dedektif
12. ç~s İt. servizi>Tü. selvise> Tü. selviçe
13. ç~ş Fr. corniche> Tü. korniş> Tü. korniç>Tü. korniş
14. k~g veya g~k İt. casino>Tü. kazino>Tü. gazino
15. d~t İt. lavanda>Tü. lavanta
16. b~p Fr. obstruction>Tü. opströksiyon>Tü. obstrüksiyon
17. s~z Fr. bouddhisme>Tü. budism>Tü. budizm
18. n~m veya m~n Fr. bonbon >Tü. bombo >Tü. bonbon
19. ss~s Fr. massage>Tü. masaj
20. ff~f Fr. office>Tü. ofis
21. ph~Fr. stratosphére>Tü.stratosfer
22. Fr. –logue >Tü. –log Fr. philologue>Tü. filolok>Tü. filolog
23. Fr. –isme>Tü. izma Fr. egoisme>Tü. egoizma>Tü. egoizm
24. Fr. –eur>Tü. or~ör Fr. armateur>Tü. armator>Tü. armatör
25. Fr. –tuar>Tü. –tuvar Fr. laboratoire>Tü. lâboratuar>Tü. laboratuvar
26. Batı kökenli sözlerin içerisindeki g> Tü. Ø Fr. magnolia>Tü. manolya
27. Ses uyumu nedeniyle değişime uğrayan sözler Fr. induction>Tü.
endüksüyon>Tü. endüksiyon
28. İnce l sesi nedeniyle yanındaki ünlüye konan inceltme işareti Fr.
classique>Tü. klasik>Tü. klâsik>Tü. klasik220
1.3.1.2. Ünlü Türemesi Nedeniyle Değişime Uğrayanlar
220
Yazarın bu konuda inceltme işareti ile düzenlendiğini gösterdiği örnekler 2005 tarihli Türk Dil
Kurumu’nun Yazım Kılavuzu’nda inceltme işareti olmadan gösterilmiştir.
- 59 -
1.3.1.2.1. Ön Seste Ünlü Türemesi
Ön seste s, sk, sl, sm, sp, st, sv bulunuyorsa söz başına ı ya da i ünlüsü getirilir;
ancak bu kural ilk yıllarda geçerli olur. İlerleyen yıllarda çıkan imla kılavuzlarında söz
başında bulunan bu ünlülerin bazı sözlerde korunduğunu bazılarında ise kaldırıldığını
görürüz: İng. stock > Tü. istok > Tü. stok, Fr. statistique > Tü. istatistik221
Yeni harflere geçişin ilk yıllarında söz başında “h” sesinin bulunduğu sözlerde
de “h”nin düşüp yerine bir “i” türetmesinin yapıldığı görülür. Bu değişimle ilgili verilen
örneklerin de ilerleyen yıllarda yeniden “h” ile yazıldığı görülmektedir. Fr.
hydrophile>Tü. idrofil>Tü. hidrofil 222
Jean Deny de kelime başında birden fazla ünsüzün bulunduğu durumlarda arada
türeyen ünlünün genellikle dar bir ünlü olduğunu belirtmiştir. Ancak baş harf grubunun
ikinci sesinin akıcı bir ünsüz olması durumunda bir değişme olmadığını eklemiştir. Blöf,
bravo, drogist, flört, Fransa, gliserin, grip, klâsik, kroki, plâtin, prensip, tren bu gruba
örnek olarak verilmiştir 223 .
1.3.1.2.2. İlk Hecede Ünlü Türemesi

Kelime başında çift ünsüz bulunduran kelimelerde iki ünsüz arasında bir ünlü
türetmesi yapılır. Yun. khristianos>Tü. hıristiyan>Tü. hristiyan Bu değişimle ilgili
verilen örneklerde de bu geleneğin terk edildiği görülmektedir 224 .
1.3.1.2.3. Kelime İçinde Ünlü Türemesi

Bu geleneğe de yalnızca ilk yıllarda uyulmuş daha sonra ünlü türemesinden
vazgeçilmiştir. Fr. appartement>Tü. apartıman>Tü. apartman 225
221
Hameed, Furqan, Türkçeye Geçmiş Batı Kökenli Kelimelerin İmlası Üzerine Bir Araştırma, Ankara
Lisans Tezi, Ankara, 1990, 90-93. s.
222
Hameed, Furqan, age., 94. s.
223
Deny, Jean, Türk Dili Gramerinin Temel Kuralları (Türkiye Türkçesi), Türk Dil Kurumu Yayınları,
Ankara, 2004, 90. s.
224
225
Hameed, Furqan, age., 99. s.
- 60 -
Jean Deny, “epantez” adını verdiği iç türetmenin Arapça sözlerdeki
örneklerinden söz eder. Fikir, hüzün, resim vb. sözleri de iç türemeye örnek olarak
gösterir 226 .
1.3.1.3. İkiz Ünlüleri İçeren Batı Kökenli Kelimeler

ia~iya Fr. diagramme>Tü. diyagram
ie~iye Fr. différentiel>Tü. diferansiyel
io~iyo Fr. biographie>Tü. biyografi
iu~iyu Fr. diluvium>Tü. dilüviyum
ua~uva Fr. conservatoire>Tü. konservatuvar 227
1.3.1.4. Orijinal İmlalarıyla Yazılan Kelimeler

Bu kelimelerle ilgili olarak verilen örneklerin tamamı gazetelerde yer alan
örneklerdir. İmla kılavuzlarında bu sözlere yer verilmemiştir. Fr. invester>Tü. invester
vb. 2005 Yazım Kılavuzu’nda orijinal imlalarıyla yazılan sözlerle ilgili olarak bilim,
sanat ve uzmanlık alanında kullanılan terimler (andante, cuprum) ile Latin yazı
sistemini kullanılan dillerden alınan deyim ve sözlerde de (Veni, vidi, vici “Geldim,
gördüm, yendim”, to be or not to be “Olmak ya da olmamak”) bu durumun ortaya
çıktığı belirtilmiştir. 228 .
2005 Yazım Kılavuzu’nda alıntı kelimelerin yazımıyla ilgili olarak bazı notlar
verilmiştir.
“1. İki ünsüzle başlayan batı kökenli alıntılar, ünsüzler arasına ünlü konmadan
yazılır: gramer, grup, kredi vs.
Bu tür birkaç alıntıda, söz başında veya iki ünsüz arasında bir ünlü türemiştir:
iskele, kulüp vs.
2. İçinde yan yana iki veya daha fazla ünsüz bulunan batı kökenli alıntılar,
ünsüzler arasına ünlü konmadan yazılır: apartman, elektrik, orkestra vs.
226
Deny, Jean, age., 97. s.
227
228
Yazım Kılavuzu, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara, 2005, 30. s.
- 61 -
3. İki ünsüzle biten batı kökenli alıntılar, ünsüzler arasına ünlü konmadan
yazılır: film, psikiyatr, slayt vs.
4. Batı kökenli alıntıların içindeki ve sonundaki g ünsüzleri olduğu gibi korunur.
Biyografi, diyagram, jeolog, psikolog vs. Ancak coğrafya, fotoğraf ve topoğraf
kelimelerindeki g’ler, ğ’ye döner” 229 .
1.3.2. Doğu Kökenli Sözlerin Yazımı

Dilimizde doğu kökenli sözlerin yazımıyla ilgili problemler genellikle içinde
ayın ve hemzenin bulunduğu sözlerde ortaya çıkmaktadır. Doğan Aksan, Arapçanın
gırtlak seslerini barındıran bir özelliğe sahip olması nedeniyle bu dilden alınan sözlerin
belli bir ses değişimine uğradığını söylemiştir. Arapçadaki ( ‫ )ع‬ayın harfinin de
Türkçede eş değerli iki “i” ünlüsüyle karşılandığını söyler. Ayın sesinin arada olması
durumundaysa ünlüyü uzatma yoluna gidildiğini belirtir. İlim, mümin, ömür sözlerini de
bu açıklamaya örnek olarak gösterir 230 . Jean Deny, yalnızca (‫ )ع‬ayın barındıran
sözlerde değil, ( ْ ) hemze bulunduran sözlerde de ünlü türetildiğini söyler. Bu ünlü
genellikle kendinden önceki ünlünün özelliğini taşır. Rub(u) sözünün rubu şeklinde
yazımını örnek olarak verir 231 . Tseng de Arapça ve Farsça sözlerin yazımı üzerinde
durmuştur. “Doğu Kökenli Kelimelerdeki Ses ve İmla Özellikleri” başlığı altında
değindiği bu bölümde düzeltme işaretinden, nispet i’sinden, ayınlı ve hemzeli sözlerin
yazımından söz eder. Düzeltme işareti ve nispet i’sinden çalışmamızın “Türkiye
Türkçesinin Yazımı” bölümünde söz edilecektir. Ayınlı ve hemzeli sözlerin alınmasıyla
ilgili olarak yaptığı tespitleri ise şöyle özetleyebiliriz: “1928 tarihli İmla Kılavuzu’nda
bu seslerin Türk diline has sesler olmadığı belirtilmiştir. Bir süre kesme işaretiyle
gösterilen bu yabancı sesler bir süre sonra kelimenin sonunda bir ünlüden sonra yahut
bir harekeden sonra telaffuz edilmediğinden bu kesme işaretinden vazgeçilmiştir. Daha
229
230
Aksan, Doğan, Her Yönüyle Dil, Ana Çizgileriyle Dilbilim III. Cilt, Türk Dil Kurumu Yayınları,
Ankara 1995, 354. s.
231
Ankara, 2004, 99. s.
- 62 -
sonra kelime içinde de bu seslerin eridiği gözlenmiş ve tüm sözlerden kesme işareti
kaldırılmıştır” 232 .
Tseng, bu tespitlerden sonra ayın ve hemze seslerinin kelime başında, içinde ve
sonunda aldığı durumu değerlendirir 233 .
Söz başında ayın sesi ya tek başına ya da elifle beraber kullanılmaktadır. Her iki
durumda da ayın sesi yerini uzun bir ünlüye bırakır. Elifle beraber kullanıldığı
durumlarda bu uzun ünlü “a” ünlüsü olmaktadır. Ayın sesinin yerini hangi ünlünün
aldığı problemi çözüldükten sonra düzeltme işareti kullanıp kullanmamak tartışılmaya
başlamıştır. Bu konudaki tutumlar zaman zaman farklılık göstermiştir. Örneğin, 2005
tarihli Türk Dil Kurumunun Yazım Kılavuzu’nda “akilane” olarak yazımı gösterilen
söz, 1928’de “âkılâne” 1941’de “akilane”, 2000’de “akilâne” şeklinde gösterilmiştir.
Görüldüğü gibi hem düzeltme işaretinin kullanıldığı sesler hem de seçilen ünlüler
değişmiştir 234 .
Ayının söz içinde olduğu durumlarda da fonetik değeri olmamasına karşın
korunma eğiliminin yüksek olduğu görülmektedir. Bu konudaki tartışmalar önceki
kadar kolay çözümlenememiştir. İmla Kılavuzlarına bakınca da bu durum ortaya
çıkmaktadır. 2005 Yazım Kılavuzu’nda “naaş” olarak yazılan söz, 1928’de “naş”,
1941’de “naış, -a’şı”, 1971’de “naaş, -a’şı”, 1981 ve 2000’de “naaş” şeklinde
yazılmıştır. Bugün söz içinde ayın taşıyan çoğu sözün çift ünlüyle gösterildiğini
görmekteyiz. 2005 tarihli Yazım Kılavuzu’nda ise kesme işareti tüm sözlerden
kaldırılmıştır, yalnızca Kur’an sözü özel isim niteliği taşıdığından bu sözde
kullanılmaktadır. Bunun dışında ek alsın ya da almasın hiçbir sözde kesme işaretine
rastlanmaz.
Ayın söz sonunda bulunduğunda yazıda genellikle gösterilmez. Sonunda ayın
bulunan bazı sözler ünlüyle başlayan bir ek aldığında bu ses korunabilir. Tseng,
“defetmek, menetmek” fiillerinin birleşik yazılma nedeninin “def” ve “men” sözlerinin
sonunda ayın sesinin bulunması olarak açıklar. Sonunda ayın bulunan bazı sözlerde de
232
148. s.
233
Tseng, Lan-ya, age.,146-159. s.
234
Tseng, Lan-ya, age.,150. s.
- 63 -
ayın, bir ünlüyle gösterilmiştir (cami, mâni). Bu sesin yerini “h” ünsüzüne bıraktığı da
görülür. “tali’>talih, tama’>tamah vs. 235
Sonuç olarak, ayın sesinin her durumda gırtlak sesi olma özelliğini yitirdiği
söylenebilir 236 .
Hemze sesi söz başında bulunmadığından söz içinde ya da sonunda karşımıza
çıkar. Bu durumda da kesin bir yazıma karar verilememiştir. Günümüzdeki yazımıyla
“Kur’an” sözü dışında içinde asli olarak hemze taşıyan sözlerde hemze için özel bir
işaret kullanılmamaktadır.
Hemzenin söz sonunda bulunduğu durumda hemzeden önce uzun ünlü varsa
hemze fonetik bir değer taşımaz. Tek heceli sözlerden yalnızca iki sözde (“cüz” ve
“şey”) bulunmaktadır. Bunlarda da hissedilmez. Zaman içerisinde kimi sözlerde hemze
gösterilmişse de bugün kalkma eğilimindedir 237 .
235
236
Tseng, Lan-ya, age, 157. s.
237
Tseng, Lan-ya, age.,159. s.
- 64 -
2. TÜRKİYE TÜRKÇESİNİN SES YAPISI VE TELAFFUZU
2.1. SES BİLGİSİ (FONETİK)

“Ses bilgisi; sesleri bütün özellikleriyle inceleyen ve ayrıntılarıyla gösteren,
sesçil” 238 şeklinde tanımlanan “fonetik”in uğraş alanı ve görevleriyle ilgili olarak Nevin
Selen, bazı özellikler saptar. Konuşma, konuşma sesleri, sesbirimler, fonlar, dillerin
seslerinin araştırılması, bu çalışmalar sırasında doğa bilimlerinin yönteminin
kullanılmasını fonetiğin özellikleri olarak belirtir. Seslerin anlam ayırt ediciliğinin ve
anlam bakımından görevlerinin fonetiğin konusu olmadığını açıklar. Fonetiği söyleyiş,
akustik ve dinleyiş fonetiği olmak üzere üç ana bölümde inceler 239 .
19. yüzyıl sonunda ve 20. yüzyıl başındaki çalışmalarla ses bilgisinin kendi
içinde önemli bir gelişme gösterdiğini belirten Aksan, ses bilgisinin yedi ayrı dalı
olduğunu belirtir ve bunları açıklar 240 .
Aksan’ın, ele aldığı bu yedi alanı ve araştırma konularını kısaca şöyle
açıklayabiliriz:
1. Akustik Ses Bilgisi: Sesin sıklığı, tonu, şiddeti, tınısı gibi özelliklerini
inceler. Önceden seslerin incelenmesi konusunda fiziğin ayrı bir dalı olan bu
alan bilimsel ilerlemelerle yeni bölümlenmelere yol açmıştır.
2. Fizyolojik Ses Bilgisi: Tıp alanındaki gelişmelerle ilerleme gösteren bu alan
insan sesinin çıkarılması esnasında ses organlarının durumlarını, bunların
işlevlerini ve çalışma şekillerini inceler.
3. Söyleyiş Ses Bilgisi: Seslerin çıkışını inceleyen daldır.
4. Gelişmeli Ses Bilgisi: Ses olaylarını, söz içinde seslerin birbirlerini ne yönde
etkilediklerini inceler.
5. Dinleyiş Ses Bilgisi: Ses bilimin yeni bir dalıdır. Duyma organının yapısını
ve işleyişini araştırır. Verici, alıcı ve ses dalgaları üzerinde durur.
6. Görevsel Ses Bilgisi (Fonoloji): Sesleri yüklendikleri görevler açısından
inceler. Fon, vurgu, ton, ezgi kavramları bu alanın inceleme konusudur.
238
239
Selen, Nevin, Alman Dilinin Fonetik ve Entonasyon Kuralları, Anadolu Üniversitesi Yayınları,
Eskişehir, 1985, 10-11. s.
240
Ankara, 1995, 171. s.
- 65 -
7. Biçimsel Ses Bilgisi: Görevsel ses bilgisinin ilerlemesiyle ortaya çıkan bu
alan “aynı biçimbirimin içinde, belli koşullara ve çevrelere göre değişen
sesbirimlere dayanan soyut bir birim” 241 şeklinde tanımlanmaktadır.
Çalışmamızda inceleyeceğimiz konunun özelliği itibariyle aşağıda, bu
alanlardan söyleyiş ses bilgisi, gelişmeli ses bilgisi ve görevsel ses bilgisi üzerinde
ayrıntılı olarak durulacaktır.
2.1.1. Söyleyiş Ses Bilgisi

“Bir kelimenin ses, hece, ton ve vurgu bakımından söylenme biçimi, sesletim,
telaffuz” 242 olarak tanımlanan “söyleyiş” sözü bazı kaynaklarda karşımıza
“artikülasyon” 243 şeklinde çıkmaktadır. Selen, Türkiye Türkçesinin alfabesinde 29 harf
bulunmasına karşın ses sayısının 45’e kadar yükselebileceğini söyler 244 .
Türkiye Türkçesinin sesleri söyleyiş özellikleri bakımından ikiye ayrılabilir.
1. Çıkış biçimine göre
2. Çıkış yerine göre
Sesler çıkış biçimine göre ünlüler ve ünsüzler olmak üzere iki ana bölüme
ayrılabilir; ancak Aksan bu ayrımdaki tek özelliğin çıkış biçiminden
kaynaklanmadığını, “ötümlü” 245 olup olmamanın da etkili olduğunu söyler. Ünlülerin
tümünde ses tellerinde titreşim meydana geldiğinden ötümlülük özelliği olduğu; ancak
ünsüzlerin yalnızca birkaçında bu özelliğin görüldüğünü söylemiştir 246 .
241
Aksan, Doğan, age., 241. s.
242
243
“Bringing articulatory organs together so as to shape the sounds of speech.” http://www.websters-
online-dictionary.org
244
“Türk dilinde 29 harf vardır; oysa konuşma dilinde ses sayısı, sesin bulunduğu “bağlam”a , ona eşlik
eden seslere göre değişiklik gösterdiğinden 45’e yükselir.” Selen, Nevin, Sesli Harf ve Sessiz Harf
Üzerine, Çağdaş Türk Dili, S: 154, Aralık 2000, 20.s.
245
“Ciğerlerden gelen havanın ses yolundaki sivrilmiş ve gerilmiş kapalı bir engele çarpmasıyla oluşan,
titreşimli ses veren, titreşimli, sürekli, yumuşak, tonlu, sedalı” Türkçe Sözlük, Türk Dil Kurumu
Yayınları, Ankara 2005
246
Ankara, 1995, 186. s.
- 66 -
2.1.1.1.Ünlüler
Çıkış biçimi bakımından ünlüler ağız kanalının açıklığı, dilin durumu ve
dudakların durumuna göre 3 ayrı şekilde sınıflandırılabilir. Ağız kanalının açıklığına
göre açık ünlüler (geniş ünlüler) “a, e, o, ö” ; kapalı ünlüler (dar ünlüler) ise “ı, i, u,
ü”dür. Dilin durumuna göre ön dil ünlüleri (ince ünlüler) “e, i ö, ü”; arka dil ünlüleri
(kalın ünlüler) “a, ı, o, u”dur. Dudakların durumuna göre ise düz ünlüler “a, e, ı, i” ve
yuvarlak ünlüler “o,ö, u, ü” şeklinde sınıflandırılır. Selen, Türkiye Türkçesinde “a”nın
iki türünü belirler. Bunlardan biri dil ardının gerisindeki, diğeri ise biraz önünde
bulunan “a”dır 247 .
Ünlüler konusuna ilişkin olarak araştırmacılarca üzerinde durulan bir konu
“kayan ünlü” konusudur. Ömer Demircan, kayan ünlüleri “ses organlarının bir ünlü
durumundan bir başka ünlü durumuna doğru kayarken çıkarılan, ünlü özelliğinde
ses” 248 olarak tanımlar. Aksan, bunu diftong şeklinde düşünerek bir ünlünün işlevini
yerine getiren çift ünlü şeklinde tanımlar ve genellikle yabancı dillerde karşımıza çıkan
bu durumda, telaffuzda iki ünlüden birinin ağır bastığını söyler.
İleride “ses olayları”ndan söz ederken de üzerinde ayrıntılı olarak durulacak olan
yarı ünlüler ise ünlüyle ünsüz sınırındaki seslerdir. Türkçenin “y, v, h” sesleri yarı
ünlüler arasında yer alır. Söyleyiş sırasında da bu yarı ünlüler yakınlarındaki ünlüyle
birleşme ve yalnızca ünlü olarak duyulma özelliğine sahiptirler. Bu yönleriyle yazıda
ifade edilseler de yarı ünlü olma özellikleri nedeniyle söylenişte ünlülerle birleşirler. Bu
değişimin hangi durumlarda ve ne yönde gerçekleşeceğinden ileride söz edilecektir.
2.1.1.2. Ünsüzler
Türkiye Türkçesinin ünsüzlerinin sınıflamasında farklı yollar izlenmektedir.
Demircan, Selen ve bu iki araştırmacıyı kaynak gösteren Aksan ünsüzleri, “patlamalı
ünsüzler, patlamalı/sızmalı ünsüzler, sızmalı ünsüzler, yan ünsüzler, çarpmalı ünsüzler,
geniz ünsüzü, yarı ünlü ve çift ünsüzler” 249 olmak üzere yedi bölüme ayırır. Bu
ünsüzlerin tüm özelliklerini belirtir. Jean Deny, “dudak, diş, damak ve gırtlak ünsüzleri;
247
248
Demircan, Ömer, Türkiye Türkçesinin Ses Düzeni Türkiye Türkçesinde Sesler, Türk Dil Kurumu
Yayınları, Ankara, 1979, 39-40. s.
249
Demircan, Ömer, age., 67-81. s.
- 67 -
tonlu ünsüzler” 250 olarak beşe ayırır. Muharrem Ergin ise ünsüzleri öncelikle “sedalılık
durumuna, teşekkül noktasına, sürekliliğine, genizli olup olmayışına göre” 251 beşe
ayırır daha sonra bunları kendi içinde sınıflandırır.
Demircan, ilk olarak “patlamalı ünsüzler”i inceler. Türkçede altı patlamalı ünsüz
olduğunu belirten Demircan, bu ünsüzleri özellikleriyle beraber sıralar 252 .
Patlamalı ünsüzler,
“b”, ötümlü, patlamalı, çift dudak ünsüzü
“d”, ötümlü, patlamalı, diş ardı ünsüzü
“g”, ötümlü, patlamalı, (yumuşak) damak ünsüzü
“p”, ötümsüz, patlamalı, çift dudak ünsüzü
“t”, ötümsüz, patlamalı, diş ardı ünsüzü
“k”, ötümsüz, patlamalı, damak ünsüzü”
Demircan, bu özellikleri verdikten sonra bazı notlar ekler. Bütün patlamalı
ünsüzlerin düzlük-yuvarlaklık uyumundan etkilendiklerini, ötümsüz patlamalıların (p, t,
k) seslem başında üflemeli çıktıklarını, ötümlü patlamalıların (b, d, g) birkaç örnek
dışında söz sonunda bulunmadığını, “k” ve “g” seslerinin ise ön damak ünlüleriyle ön
damakta; arka damak ünlüleriyle ise arka damakta çıkarıldığını söyler 253 .
Patlamalı/sızmalı ünsüzler,
“c” ötümlü, patlamalı /sızmalı, diş eti/, damak ünsüzü
“ç”, ötümsüz, patlamalı /sızmalı, diş eti/damak ünsüzü
Bu ünsüzler de dudakların durumu bakımından kendilerinden önceki seslere
uyarlar.
Sızmalı ünsüzler
“v”, ötümlü, sızmalı, (alt) dudak, (üst) diş ünsüzü 254
“z”, ötümlü, sızmalı, dil ucu / dişeti ünsüzü
250
Ankara, 2004, 18-35. s.
251
Ergin, Muharrem,Türk Dil Bilgisi, Bayrak Yayınları, İstanbul, 2000, 46-49. s.
252
253
Demircan, Ömer, age., 69. s.
254
“v” sesiyle ilgili olarak düz ünlülerle kullanıldığında alt dudağın iç kısmına temas edildiğini, yuvarlak
ünlülerle kullanıldığında ise bunun olmadığını söyler, Bu yönüyle “v” nin; “v” ve “w” olmak üzere iki
çevresi olduğunu belirtir.
- 68 -
“j”, ötümlü, sızmalı, dişeti/damak (ya da dil önü/sert damak) ünsüzü. 255
“ğ”, ötümlü, sızmalı, dil ardı, (yumuşak) damak ünsüzü 256
“f”, ötümsüz,sızmalı, dudak/diş ünsüzü
“s”, ötümsüz, sızmalı, dil ucu/dişeti ünsüzü
“ş”, ötümsüz, sızmalı, dişeti/damak (ya da dil önü/sert damak) ünsüzü
“h”, ötümsüz, sızmalı, gırtlak ünsüzü
Yan ünsüz
“l”, ötümlü, yan, dil ucu/dişeti ünsüzü 257
Çarpmalı ünsüz
“r”, ötümlü, çarpmalı, dil önü /dişeti ünsüzü
Geniz ünsüzleri
“m”, (ötümlü), genizsi, çift dudak ünsüzü
“n”, (ötümlü), genizsi, dişeti ünsüzü
Yarı ünlü
“y”, dil önü/sert damak, yarı ünlü
Çift ünsüz
Demircan, çift ünsüzlerin yan yana bulunmasını dört nedene bağlar. Birincisi,
sözün kendi içinde çift ünsüz taşımasıdır ki bu durum genellikle Arapça sözlerde
karşımıza çıkar. İkincisi, sözün ek alması durumudur. (yattı, uyuttu vs.) Üçüncüsü, söz
içindeki ilerleyici ya da gerileyici benzeşmedir. Sonuncu neden ise pekiştirme amacıyla
olabilir ki bu da yalnızca ağızlarda görülen bir özelliktir, yazıya yansımaz 258 .
Aksan, son yıllarda yapılan çalışmalar sayesinde daha bilimsel yöntemlerle elde
edilmiş verilerle bu sınıflamanın yapıldığını ancak bu seslerin tüm özellikleriyle
tartışmasız olarak ortaya konamadığını açıklamıştır. Dillerin kusursuz bir şekilde
255
Demircan, bu ses için açıklamaya da yer vermiştir. “j” sesinin Yeni Türk Alfabesi’ne alınması en çok
eleştirilen konulardan biri olmuştur. Demircan da bu konuyla ilgili olarak bu sesin zaten Türk sesleri
içinde yer aldığını Anadolu’daki farklı ağızlardan verdiği örneklerle açıklamıştır. Alıntı sözlerdeki “j”
sesine karışılmamasını da buna kanıt olarak göstermiştir.
256
“ğ” ile ilgili olarak da bu ünsüzün iki ünlü arasında değerinin sıfır olduğu belirtilmiştir.
257
Demircan, “k” ve “g” sesleri için yaptığı açıklamayı “l” için de yineler. Artdamak ünlüleriyle beraber
kalın; ön damak ünlüleriyle ine çıktığını belirtir.Ötümsüz ünsüzlerden önce ve sözcük sonunda ise yarı
ötümsüzleştiğini söyler.
258
- 69 -
okunabilmesi için Uluslararası Fonetik Alfabe’den (IPA) yararlanılabileceğini
söylemiştir 259 .
2.1.2. Gelişmeli Ses Bilgisi

Aksan, “gelişmeli ses bilim” başlığı altında ele aldığı bölümde “dilde az çaba
kanunu”ndan söz eder. Tüm dillerde görülen bu eğilimin, ses değişmelerindeki payının
büyük olduğunu belirtir. “En az çaba kanunu” sebebiyle her dilde görülen ancak
Türkçede özel bir yeri olan “benzeşme (asimilasyon)” olayı, Türkiye Türkçesinde
yazılış-okunuş bağını zayıflatan en önemli olaylardandır. Bu yasaya “dilde tutumluluk”
adı da verilir 260 .
Nadir İlhan da en az çaba kanunu gereği dilin kendi yapısına en uygun
söyleyişleri seçtiğini belirtir. “Diller “en az çaba yasası” gereğince mümkün olan ve
dilin kendi kurallarına, yapısına uygun en pratik, en kolay söyleyişlerle şekillere
yönelmekte, şekil ve yapı bakımından karışıklıklardan kaçınmakta, lüzumsuz işaret ve
şekillere iltifat etmemektedir.” 261 .
Az çaba kanunu gereği Türkiye Türkçesinde gerçekleşen tüm ses olayları,
Türkçenin yazılığı gibi okunmadığını iddia eden yazarların temel savunması
durumundadır. Diksiyon kitaplarında “yazıldığı gibi okunmamanın” örneği olarak
verilen sözlerin çoğu “az çaba kanunu”nun sonucunda gerçekleşen ses olaylarına
dayanmaktadır. Bu nedenle bu ses olaylarını incelerken yukarıdaki iddiayı ortaya atan
yazarların verdiği örneklere de yer verilecektir.
2.1.2.1. Benzeşme
Muharrem Ergin, benzeşmeyi “Bir gramer birliğinde bir kelimede bazen yan
yana gelen veya biraz aralıklı olarak bir arada bulunan iki sesten birinin diğerine tesir
ederek onu kendisine benzetmesi, böylece iki sesin birbirine benzeşmesi” 262 olarak
tanımlar.
259
Ankara, 1995, 199. s.
260
261
İlhan, Nadir, “Türk Dilinin Sesleri ve Alfabe Sorunu”, Türk Kültürü C. 39, S: 454, 75. s.
262
Ergin, Muharrem,Türk Dil Bilgisi, Bayrak Yayınları, İstanbul, 2000, 52. s.
- 70 -
Aksan, benzeşme konusunda ilk olarak “tüm benzeşme” olayından söz eder.
Türkçede hem ünlülerde hem de ünsüzlerde görülen bu ses olayı için Fransızcadan
gelen “şoför” sözünü örnek verir. Halk dilinde ya da ağızlarda bu sözün “şofor” ya da
“şöför” olarak söylenmesinin nedeninin benzeşme olduğunu söyler 263 . Bu sözde
Türkçenin yapısına uymayan iki durumdan biri ilk hecede yuvarlak bir ünlünün yer alışı
ikinci durum ise büyük ünlü uyumu kuralına uyulmamasıdır. Bu nedenle halk dilinde
biri ön damak diğeri arka damak ünsüzü olan bu iki sesten yalnızca birini çıkarmak daha
basit gelir. Aksan’ın verdiği diğer bir örnek “eczane” örneğidir. “c” ve “z” seslerinin
benzeşmesi sonucu söyleyişte “ezza:ne” şeklinde duyduğumuz bu söz de yazıldığı gibi
okunmamanın değil, benzeşmenin bir sonucu olarak karşımıza çıkar.
Birol Vural, eserinde yazılış ve söyleyişleri farklı olan sözlerle ilgili bir tabloya
yer vermiştir 264 . Bu listede “emlakçi” sözüne yer vermiştir. Yanlış okunuşunu
“emlaqçı”, doğru okunuşunu “eml’akçi” şeklinde belirtmiştir. “Emlakçi” sözü her ne
kadar hem ince hem de kalın sıradan ünlüleri içeren bir söz olsa da bu sözün az çaba
kanunu gereği söylenişinde özel bir çaba sarf edilmediği sürece “emlakçı” şeklinde
söylenişi kaçınılmazdır. Yani, sondaki “i” sesi, gerileyici asimilasyon ile “ı” olarak
söylenir. Ancak bu, yazıldığı gibi okunmamanın değil, seslerin kendi aralarındaki
benzeşmesinin bir sonucu olarak ortaya çıkmıştır. Son kılavuz olan 2005 Yazım
Kılavuzu’nda da bu sözün “emlakçı” şeklinde yazılması Türkiye Türkçesinin
yazılışının, söylenişine göre belirlendiğinin önemli bir göstergesidir. Yazı, söze göre
daha koruyucu olduğundan bu söz ancak herkesçe “emlakçı” diye söylenmeye
başladıktan sonra yazıya söylendiği gibi yansımıştır. Aynen, yıllarca “ağabey” şeklinde
yazılıp içindeki yarı ünlülerden dolayı “abi” olarak duyduğumuz sözün 2005 Türkçe
Sözlük’te “abi” şeklindeki yazımının da yer almaya başlaması gibi.
Aksan, ikinci olarak “yarı benzeşme” ya da “bölümsel benzeşme”ye değinir.
Buna göre bir ses ancak belli nitelikleri açısından başka bir sese benzer. Ergin, bu
durumu teşekkül noktası bakımından benzeşme olarak açıklar. Özellikle yabancı
sözlerde görülen bu ses olayı için “çarşamba, perşembe, ambar” sözleri örnek verilir.
Ergin, sözlere eklenen eklerin de sözün son sesinin teşekkül noktasına uyum
263
Ankara, 1995, 210. s.
264
Vural, Birol, Doğru ve Güzel Konuşma, Hayat Yayınları, İstanbul, 2003, 306-308. s.
- 71 -
göstermesini bu bölüm içinde değerlendirir. “Yazmak” fiiline gelen görülen geçmiş
zaman ekinin “-tı” şeklinde değil de “-dı” şeklinde gelişini bu benzeşmeye bağlar. 265
Görüldüğü gibi benzeşme yalnızca söyleyişe yansıyan bir özellik değildir. Yazılı dilde
de görülmektedir.
Tüm ve yarı benzeşmeden sonra Aksan, ilerleyici ve gerileyici benzeşmeden söz
eder. İlerleyici benzeşmeyi, önce gelen sesin kendinden sonra gelen sesi etkilemesi
şeklinde açıklar. Buna göre ileriye doğru bir hareket söz konusudur. Söyleyişte bu
etkinin görülebileceğini belirtir ve “gönlüm” sözünün “gönnüm” şeklinde
söylenebilmesini bu nedene bağlar. Benzeşmenin görüleceği seslerin yan yana olması
şartı yoktur. “şemsiye” sözünün “şemşiye” şeklinde söylenmesi de buna bir örnek
oluşturmaktadır.
Gerileyici benzeşmede ise benzetme yönü geriye doğrudur. Sondaki bir ses,
kendinden önceki bir sesi değişime uğratır. “buğday” sözünün “buyday” şeklinde
söylenmesi gerileyici benzeşmeye bir örnektir. Anadolu Türkçesine geçilirken “g”, “ğ”
ve “y” sesleri arasında geçişlerin yaşanmış olması da bu seslerin birbirlerine yakınlığını
göstermektedir.
Dudak uyumu da Ergin’in, düzlük-yuvarlaklık uyumu başlığı altında ele aldığı
bir benzeşme türüdür. Bu benzeşme “küçük ünlü uyumu” olarak da bilinir. Ergin, tarihî
Türkçedeki “gelüp” sözündeki “ü” sesinin “i” sesine dönüşünü bu benzeşme ile açıklar.
“göz” sözünün belirtme ekini alırken ekin, “i” varyantını değil “ü” varyantını seçişi de
benzeşme sonucu olarak açıklanır 266 .
Benzeşmenin tam tersi olan “aykırılaşma (disimilasyon)” olayı da ses
değişmelerinde etkilidir. Yan yana bulunan iki sesten birinin diğerinden farklılaşması
olarak tanımlayabileceğimiz bu olaya “aktar(<attar)” ya da muşamba(<muşamma)
sözleri örnek verilebilir.
Az çaba kanununun sonucu olarak ortaya çıkan tek ses olayı benzeşme değildir.
Söyleyiş kolaylığına yönelmenin sonucunun daha açık olarak görüldüğü ses olayları,
hece düşmesi, kaynaşma ve ses aktarımıdır 267 .
265
Ergin, Muharrem, Türk Dil Bilgisi, Bayrak Yayınları, İstanbul, 2000, 53. s.
266
Ergin, Muharrem, age., 212. s.
267
Ankara, 1995, 213. s.
- 72 -
2.1.2.2. Hece Düşmesi / Haploloji
“Seslem yitimi” ya da “haploloji” olarak da adlandırılan hece düşmesi bir söz
içinde, birbirine eşit ya da benzer seslerden kurulmuş iki heceden birinin söylenmemesi,
yitirilmesi olarak tanımlanır. “Pazar” ve “ertesi” sözlerinin birleşimi sırasında ikinci
sözün ilk hecesi olan “er”in yitirilmesini örnek olarak veren Aksan, bunun ardından
konumuz açısından daha önemli bir örneğe değinir. “Eczahane” sözünün “eczane”ye
dönüşünü örneklendirir. Buradaki hece düşmesinde etkili olan “h” sesidir. Bu sesin yarı
ünlü özeliğini taşıdığını yukarıda belirtmiştik. Yarı ünlü olması nedeniyle bu ses,
yanındaki ünlüye benzer. Bunlarla birleşme eğilimi gösterir. Bugün “eczahane” gibi
“h”nin iki ünlü arasında bulunduğu durumlarda görülen haploloji yazıya yansıtılmıştır.
Aksan’ın verdiği “Allahaısmarladık” sözünde de bu özelliği görmek mümkün. Arka
arkaya bir ünlü bir yarı ünlü ve iki ünlünün (ahaı) sıralandığı bu sözde üç ünlü ve bir
yarı ünlü beraber seslendirildiğinde uzun bir “a” ünlüsü ortaya çıkar 268 . Bunun dışındaki
durumlarda “hane” gösterilmeye devam etmiştir. “Dershane, kütüphane, yemekhane
vs.” örneklerinde olduğu gibi. Bu ve bunun gibi örneklerde her ne kadar “h” harfi
yazılsa da söyleyişte yarı ünlü olma özelliğini korur ve yanındaki ünlüyle beraber uzun
bir ünlü gibi söyleyişte kendini gösterir. “h”nin kendinden önce bulunan sesin niteliğine
bağlı olarak, “h” ya kısmen duyulur ya da yanındaki ünlüye uzunluk özelliği
kazandırarak hiç duyulmaz. Bu durum “h” sesinin özelliğinden ve söz içinde diğer
seslerle girdiği ilişkiden kaynaklanır.
Ergin de bu konuyla ilgili olarak “pekiyi>peki” örneğini verir 269 . Bugün her iki
söz de yazılı dilde kullanılır. Günlük konuşmalarımızda “peki” sözü daha sık
kullanılmaktadır. “Pekiyi” ise genellikle öğrenci karnelerinde karşılaştığımız bir söz
durumundadır. Bu örnekte de “y”nin yarı ünlü olma özelliğinin sonucunu izliyoruz. İki
düz ünlü arasında kalan “y” yarı ünlüsü de söyleyişte bu düz ünlüler arasında erimiştir.
“Pekiyi” sözünün tüm seslerini çıkarmak için özel bir çaba sarf etmeyenlerin bu sözü
söyledikleri sırada ağızlarından çıkanı “peki” şeklinde duymamız kaçınılmazdır. Aksan,
yukarıda söylendiği gibi ağızlarda yer alan kimi sözlerin her hecesinin belirgin biçimde
seslendirildiğinde yazılı dilden farklı bir sonuca gitmediğini belirtir. “Bilinçli olarak
268
Aksan, Doğan, age., 213.s.
269
- 73 -
kendi ağız özelliklerini değiştirerek ölçünlü dile uyum sağlamak isteyenlerin dilinde
kimi zaman yazılan dile belirgin bir biçimde yaklaşma eğilimi görülmektedir. Örneğin,
bölge ağzında yapıyoñ ya da yapiyim biçiminde sesletilen “yapıyorum” eylem
çekiminin her hecesinin belirgin biçimde sesletildiği, /ya-pı-yo-rum/ olarak söylendiği
göze çarpmaktadır” 270 .
Ahmet Bican Ercilasun da Türkiye Türkçesindeki yardımcı seslere değindiği bir
çalışmasında yan yana gelemeyen iki ünlü arasına bir ünsüzün girmesinin gerektiğini ve
bir yarı ünlü olan “y”nin en az çaba kanunu gereği kullanıldığını söyler 271 .
“y”nin yarı ünlü olma özelliği yalnızca sözlü dilde iki ünlü arasında kendisini
göstermez. Söz başında eridiği de olur. Bunun yazılı dile yansıyan örnekleri de
vardır 272 .
“h” ve “y” sesleri yanında “ğ” sesi de özellikle diksiyon kitaplarının yazarları
tarafından sıkça tartışılmıştır. “Diksiyon Eğitiminde Yazılış-Okunuş İlişkisiyle İlgili
Görüşler (4.3.)” bölümünde açıklandığı gibi yazarların büyük bölümü Türkçenin
yazıldığı gibi okunup okunmaması konusuna ilişkin olarak, “ğ” dışında yazıldığı halde
okunmayan ses yoktur yargısını öne sürmüşlerdir. İlerleyen bölümlerde de 29 harfe
karşılık daha fazla sesin bulunduğunu söylemiş ve ilk yargılarıyla çelişmişlerdir. Kılıç,
“ğ” için “Kimine göre konuşma dilinde hiç kullanılmayan bir ses olan “yumuşak ge”,
kimine göre ise Arapça gayn harfiyle gösterilen sese karşılık gelen art damaksıl (velâr)
sürtünmeli (frikatif) bir ünsüzdür.” 273 der. Kılıç, bu tanımından sonra yazarların “ğ” ile
ilgili düşüncelerine yer verir. Ergin, iki tür “ğ” olduğunu, koyu “ğı”nın Anadolu
ağızlarında yaşadığını, hafif “ğı”nın ise İstanbul ağzında bulunduğunu ve kaybolma
eğiliminde olduğunu belirtir. Aksan, bu sesin Türkçede tamamen kaybolmadığını kimi
sözlerde hissedildiğini; Ergenç, alfabede yer almasına karşın ses olarak
gerçekleşmediğini düşünmektedir. Selen, söyleyişte kaybolarak ünlü uzamasına ya da
270
Aksan, Doğan, Türkiye Türkçesinin Dünü, Bugünü, Yarını, Bilgi Yayınevi, Kasım 2001, İstanbul,
142. s.
271
“Art arda gelemeyen iki ünlü arasında bir ses türetirken rastgele birçok ünsüzü kullanılması
düşünülemez. Ünsüzlerden birini ve elbette en az çaba kanununa uyanını seçecektir. En az çaba
kanununa uygun ünsüz, “yarı ünlü” de denilen “y” dir. Esasen bütün örneklerin dökümü yapıldığında
dilin tercihinin y olduğu görülür.” Ercilasun, Ahmet Bican, “Türkiye Türkçesinde Yardımcı Ses”, Türk
Dili S:585, Eylül.2000, 220. s.
272
“yincü>incü>inci; yıd>ıd (koku); yırak>ırak vs.” Deny, Jean, Türk Dili Gramerinin Temel Kuralları
(Türkiye Türkçesi), Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara, 2004, 123. s.
273
Kılıç, Mehmet Akif, “Türkçede “Ğ” Sorunu”, Türk Dili, S:575, Kasım, 1999, 958. s.
- 74 -
iki ünlü arasında söz içinde ünlü kaymasına neden olduğunu söyler. Demircan ise,
kelime sonunda, kelime içi hece sonunda kayıcı bir ünsüz olduğunu; kelime içi hece
başında ise yarı ünlü olarak söylendiğini belirtir 274 . Yalnızca Demircan, yarı ünlü olma
özelliğini açıkça vurgulasa da diğer yazarların görüşleri de bizi aynı noktaya
götürmektedir. Bu durumda “ğ” iki ünlü arasında bulunduğunda aynen “y” ve “h”
seslerinde olduğu gibi yanındaki ünlünün özelliğine bürünme eğilimi göstermektedir. O
halde diksiyon derslerinde yer verilen örnekler (edeceğim > edicem, yapacağım >
yapıcam) yarı ünlü özelliği taşıyan “ğ” sesinin söz içinde diğer ünlüleri nasıl
etkilediğini göstermektedir.
İçinde bu sesin yer aldığı tüm sözlerdeki ses olaylarını buna bağlamak da doğru
olmayabilir. Gerçekten “y”nin ya da “ğ”nin etkisiyle meydana gelen haploloji örnekleri
farklı durumlardaki örnekleri de kendisine benzetmiştir. Örneğin “geleceğim” sözünü
çekimli bir eylem olarak kullanılırken çoğunlukla “gelicem” şeklinde işitiriz. Hâlbuki
bu söz içinde dilin doğası gereği hece düşmesi olması gerekseydi, fiilden isim yapım eki
olan “-ecek” ekini alarak bir isim haline gelen “gelecek” sözü de aynı şekilde
söylenmeliydi. Ancak istikbal anlamında kullanılan bu söz hangi iyelik ekini alırsa
alsın, hiçbir durumda hece düşmesine uğramaz (benim geleceğim, vb.). Aksine tüm
sesleri üzerine basa basa çıkartılır. O halde bazı örneklerin, benzer çekimlerin analojik
baskısıyla onlara benzetilerek kullanıldığını söyleyebiliriz.
Tahsin Banguoğlu da “yumuşak ge”nin yalnızca etimolojik yönden önemli
olduğunu söyleyişte hissedilmediğini belirtmiştir. Ancak alfabeye bu harfi almamanın
ortaya çıkaracağı zorluklara da işaret ederek kullanılmasının gerekliliği üzerinde
durmuştur. “ğ’ lerimizin de İstanbul şivesi için yalnız etimolojik bir kıymeti kalmıştır:
ağlamak, eğlenmek, boğaz kelimelerinin telaffuza daha yakın imlaları âlamak,
eylenmek, buaz olacaktı. Ancak bu harfi feda etmemize gramer şekillerinin bütünlüğü
endişesi de her yerde müsaade etmeyecekti. Mesela: Şu bardağ-ı al! Ve Şu bardağ-a
bak! Sözlerinde hem mef’ulun bihi hem de mef’ulun ileyhi bardâ şeklinde yazmamız
icap edecekti” 275 .
274
Kılıç, Mehmet, Akif, age., 959. s.
275
Matbaası, İstanbul 1941, 20. s.
- 75 -
Deny, yarı ünlü özelliği taşıyan sözlerin iki ünlü arasında erimelerini, Türkiye
Türkçesinin uzun ünlülerinin sayının azalma eğilimine bağlar. Bu durumda, iki ünlü
arası damak sesinin yumuşaması sonucu uzun ünlülerin yeniden oluştuğunu söyler. Bu
durumda bile ünlü sayısı azalmış olur. “Kagan (kağan)” sözünü de örnek olarak verir.
Bu söz “ğ”nin erimesiyle “ka’an” durumuna gelir. Bundan sonra “hân” sözüne dönüşü
de yeniden uzun ünlünün ortaya çıkışına örnektir 276 .
Fadik Atasoy da “ğ”nin, yazımda kullanılan ancak seslendirilmeyen bir ünsüz
olduğunu söyler. İki ünlü arasında kullanıldığında uzun bir ünlüye yol açtığını belirtir.
Bunun yanında “ğ”nin akiz ünlülerle beraber kullanılması durumunda “y” ve “v” yarı
ünlülerine döneceğini de belirtir. “eğer>eyer, eğlence>eylence, soğan>sovan, vs.” 277
Gürzap da “ğ” ile ilgili olarak görüşünü dile getirir ve “Türkçede “ğ” yani
“yumuşak ge” söylenmez. Çünkü “ğ” ses estetiği bakımından kulağa hoş gelmeyen,
geriden, gırtlağı zorlayarak çıkan bir sestir. Bunun dışında konuşmanın akışı içinde ğ’yi
söylemeye kalkarsanız bu akışı durdurmuş olursunuz, yumuşak ge’yi söylemek yerine ya
önceki ünlüyü uzatır ya ünlüler arasında kaynaşır ya da kimi ünlüler arasında “y”ye
dönüşür. Oysa bir dilde ünlüler ne kadar çoksa, ses zenginliği de o ölçüde artar. Ses
bükünleri yapma olanağı fazlalaşır. Bu da konuşmanın renklenmesini, konuşma
melodisinin tekdüzelikten kurtulmasını sağlar” 278 . “ğ”nin yarı ünlü olma özelliği
nedeniyle söz içinde ortaya çıkan değişmeler ortadadır. Dilin yapısı gereği önüne
geçilemeyecek bu değişmeleri “ses estetiği”, “kulağa hoş gelmeme” gibi nedenlere
bağlamak ise bilimsel olmaktan çok, öznel bir bakış açısıdır. Türkçe söyleyişteki hiçbir
değişme, konuşmayı renklendirmek ya da tekdüzelikten kurtarmak amacıyla olmamıştır
ve olmamaktadır; çünkü dil, kişilerin şahsi isteklerine göre düzenleme yapabilecekleri
bir alan olmaktan uzaktır.
Diksiyon kitaplarında verilen örnekler, yalnızca yarı ünlülerle ilgili değildir. Söz
içinde gerçekleşen ses olaylarını “yazıldığı gibi okunmama” iddiasına dayandıran
yazarlar farklı örneklerle bunu kanıtlamaya çalışmaktadır. Giray’ın “yapacak, edecek”
276
Ankara, 2004, 128. s.
277
Atasoy, Fadik, Oyunculuk Sanatında Diksiyonun Önemi ve Rolü Üzerinde Bir Metod Çalışması,
Bilkent Üniversitesi, Müzik ve Sahne Sanatları Fakültesi Tiyatro Bölümü, Yayımlanmamış Yüksek
Lisans Tezi, Ankara 2001,71. s.
278
Gürzap, Can, Söz Söyleme ve Diksiyon, Remzi Kitabevi, İstanbul, Ekim 2006, 98. s.
- 76 -
sözlerini, tüm seslerini üzerine basa basa seslendirdiği için eleştirdiği bakana önerisi bu
eğilimi göstermektedir 279 .
Yazılışı Söylenişi
yapacak yapıcak
edecek edicek
bozacak bozucak
görecek görücek
başlayan başlıyan
başlayacak başlıyacak
Yukarıda yer alan örnekler diksiyon kitaplarının büyük bölümünde

görülmektedir. Bu örnekler, “Türkçenin yazıldığı gibi okunmamasına” kanıt oluşturmak
amacıyla verilen örneklerdir. Ancak bunların yalnızca ses olayları sonucu
gerçekleştiğini açıklamak seslerin özelliklerini tanıyan biri için oldukça basittir. İlk
örnekte, “a” ünlüsünün daralarak “ı” ünlüsüne döndüğünü, ikincide ise aynı daralmanın
ince ünlüler yönünde gerçekleştiğini görüyoruz. “bozucak” ve “görücek” örneklerinde
yuvarlaklık uyumunun sonucu olarak “o” ve “ö” nün ilerleyici benzeşme yoluyla “a”
ünlüsünü kendisi gibi kalın sıradan olan “u”ya, “ö” ünlüsünün ise aynı gerekçeyle “e”
ünlüsünü, “ü”ye çektiğini görüyoruz. Son iki örnekte, kendisine yakın olan geniş
ünlüleri darlaştırma özelliğine sahip “y” sesi, gerileyici benzeşme ile “a” ünlüsünün
”ı”ya dönmesine neden olmuştur. Bu değişimlerin tümü dilin ekonomik olma
çabasından diğer bir deyişle “az çaba kanunu”ndan kaynaklanmaktadır. Seslerin
çevrelerindeki diğer sesleri farklı özellikleriyle etkilemesi doğaldır. Tüm dillerde
görülebilen bu değişimlerin yazıldığı gibi okunup okunmama konusu üzerine bilgi
vermesi mümkün değildir. Yukarıda da belirttiğimiz gibi seslerin özelliklerini bilen
herkesin rahatlıkla açıklayabileceği bu gelişmeleri Giray’ın, yalnızca “bazen “a” sesi
“u”ya, “e” sesi de “ü”ye dönüşür 280 ” şeklindeki bir açıklamayla yetinerek, bunu
279
Giray, Ülkü, Türkçeyi Güzel Konuşma ve Okuma Kılavuzu, Bilgi Yayınevi, Ankara, Eylül, 2001, 32.
s.
280
Giray, Ülkü, age., 32. s.
- 77 -
yazıldığı gibi okunmanın gerekçesi olarak göstermesi sesler hakkında yeteri kadar bilgi
sahibi olmadığının kanıtıdır.
Diksiyon kitaplarının büyük bölümünde yer alan bu örnekler, Türkçenin
yazıldığı gibi okunmamasına kanıt oluşturacak durumlar değil; yalnızca ses yapısıyla
ilgili sonuçlardır.
2.1.2.3. Kaynaşma / Kontraksiyon

“Kaynaşma” ya da “kontraksiyon” Aksan tarafından birbirini izleyen, ayrı
seslemlere ait iki ünlünün ya bir ya tek ünlü, ya da bir ikiz ünlü olarak tek hecede
toplanması şeklinde tanımlanır 281 . Ergin, ortaya çıkan bu tek sesin bazen kendinden
önceki bazen de kendinden sonraki gibi olduğunu ekler 282 . Cuma+ertesi>cumartesi,
sütlü+aş>sütlaç, anne+anne>anane bunlara örnek olarak verilebilir. Verilen örneklerden
ilk ikisi yazılı dilde de yer alır; ancak “anane” sözlükte yer almamıştır. Görüldüğü gibi
bu ses olayı da az çaba kanununun açık bir sonucudur.
2.1.2.4. Göçüşme / Metatez

“Ses aktarımı” ya da “metatez” de denilen söz içinde ünsüzlerin yer değiştirerek
daha kolay bir söyleyişe ulaşılması amacıyla ortaya çıkar 283 . “Ekşi>eşki, kirpik>kiprik,
toprak>torpak” örneklerinde karşımıza çıkan bu durum, yazılı dile yansımaz.
Sonuç olarak, Aksan’ın da dediği gibi konuşma dili, değişik etkenlerle en çok da
“en az çaba kanunu”nun gereği olarak başkalaşmaya daha yatkındır, buna karşılık yazı
dilinde gelenek ağır basar 284 . Ses değişmeleri, yaşayan dillerin geçirdiği doğal
oluşumlardır. Bu oluşumları, derinlemesine incelemeden, bilimsellikten uzak
yöntemlerle değerlendirmek ve kesin yargılara ulaşmak, doğru olmayan sonuçlar
doğurabilir.
281
Ankara, 1995, 213. s.
282
283
Ankara, 1995, 214. s.
284
- 78 -
2.1.3. Görevsel Ses Bilgisi (Fonoloji)
Dilimizde “Ses Bilimi” olarak da bilinen fonoloji için Aksan, seslerin dil içinde
fiziksel nitelikleri dışında yüklendikleri görevleri inceleyen yeni bir dal olduğunu
söylemektedir 285 .
Sesleri anlam yönünden inceleyen bu dalla ilgili kavramları açıklamadan önce
çalışmanın başından beri kullandığımız, “harf” ve “ses” kavramları arasındaki ilişkiyi
ortaya koymak yerinde olacaktır. Selen, bu iki kavramın özelliklerini şöyle sıralar:
“Yazı dilinin en küçük parçası olan harf:
-Gözle görülür.
-Yazı dilinin en küçük öğesidir.
-Yazı sisteminin değişmez öğesidir.
Konuşma dilinin en küçük parçası olan ses:
-Fiziksel, fizyolojik, akustik bir öğedir.
-Konuşma dilinin en küçük öğesidir.
-Konuşma eyleminde bir kez duyulan bir birliktir.
-Ölçülebilen, analiz edilebilen bir öğedir” 286 .
Bu ayrımdan da anlaşılacağı gibi, “harf” yalnızca yazılı dile özgüdür. Harfler
seslerin grafik olarak gösterilmesi amacıyla kullanılan işaretlerdir. “Konuşma”nın
olduğu noktada “harf”ten söz etmek mümkün değildir; ancak yazının olduğu yerde söz
edebiliriz. Ses ise, ister yazı dili ister konuşma dili olsun dilin en küçük birimidir.
Konuşma esnasında ağzımızdan çıkan sözler, harflerin değil seslerin bir araya gelerek
oluşturduğu yapılardır.
2.1.3.1. Fon, Fonem, Allafon

Gerd Fritz’in, “Fonoloji I” ve “Fonoloji II” başlığını taşıyan çalışmalarında ”fon
ve fonem” kavramlarına yer verilmiştir. Fritz, çalışmasında öncelikle verdiği örneklerin
ardından “fon”u tanımlar. “Konuşmanın, segmentleme (parçalama) ile elde edilmiş
olan, fakat sınıflama yoluyla henüz sisteme bağlanmamış olan en küçük segmenti bir
285
286
Nevin, Selen, Alman Dilinin Fonetik ve Entonasyon Kuralları, Anadolu Üniversitesi Yayınları,
Eskişehir, 1985, 16. s.
- 79 -
fondur.” 287 der. Selen ise “fon”u sesi oluşturan birimlerin en küçük parçası olarak
tanımlar 288 .
Fritz, “fon”dan sonra “fonem” kavramını açıklar. Üzerinde açıklama yaptığı
örnekler Almanca olduğundan Aksan’ın verdiği örneklerle bu kavramı daha rahat
açıklayabiliriz.
Aksan, “kuyu, kuzu ve kutu” sözlerini ele alır. Bu sözlerde farklı olan yalnızca
“y, z ve s”dir. Diğer bir deyişle bu sözlerin her birinin farklı bir kavrama işaret etmesini
sağlayan, bu seslerdir. Fritz, fonemi açıklamak için “sınıflama” kavramını açıklar.
Segmentlemeden sonra yapılacak ikinci işlemin sınıflama olduğunu söyler ve verdiği
örnekler üzerinde açıklar. Bizim seçtiğimiz örneklere uyarladığımızda, “y”, “z” ve “t”
birliklerinin birbirleriyle paradigmatik bir ilişki içinde olduklarını söyler. Bu
paradigmatik 289 ilişkiye fonolojide “opposition (karşılık-zıtlık) denir. Anlam ayıran ve
söz içinde aynı yerde bulunabilen bu seslerin karşı karşıya durduğunu belirtir. Bu
açıklamalardan sonra “fonem”i, sistematik olarak karşılıklı (karşı karşıya) gelen ve
bunun için ayırıcı olan, yani, anlam ayırıcı fonksiyona sahip olan en küçük ses birlikleri
olarak tanımlar 290 .
Bu tanımlardan sonra yukarıdaki kavramlarla sıkça karıştırılan “allafon”un
açıklamasına geçebiliriz. Burada da “tarak, toka, terzi, tahta” sözlerini ele alalım. Bu
sözlerdeki “t”lerin tümü aynı ayırt edici fonksiyona sahiptir. Bunlar, fonetik bakımdan
tek tek ayrılsalar bile aynı birliğe bağlanabilirler. Bu nedenle buna “t” fonemi denebilir.
Fritz, bunu, “Bu ayrı ayrı [t] fonları bir tek [t] foneminin timsalleri veya
287
Fritz, Gerd, “Fonoloji I Fonem Alanının Tahlili”, Modern Lengüistiğe Giriş, İletişim ve Dil,
Lengüistik Yapılıkçılık, Haz. Prof. Dr. Mehmet Akalın, Ege Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi Yayınları,
No:22, İzmir, 1983, 94. s.
288
Nevin, Selen, Alman Dilinin Fonetik ve Entonasyon Kuralları , Anadolu Üniversitesi Yayınları,
Eskişehir, 1985, 15. s.
289
“Paradigma: Aynı söz dizimsel bağlam içinde birbirinin yerini alabilecek olan ve güçlü bir karşıtlık
bağlantısı kuran öğelerin oluşturduğu bütün, dizi.” Türkçe Sözlük, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara,
2005
290
Fritz, Gerd, “Fonoloji I Fonem Alanının Tahlili” , Modern Lengüistiğe Giriş, İletişim ve Dil,
No:22, İzmir, 1983, 95. s.
- 80 -
gerçekleştirilmiş şekilleridir.” der. Böylece allafonu, “Belirli bir fonemin
291
gerçekleştirilmesi olarak tasnif edilmiş olan bir fon” olarak tanımlar .
Aksan, allafon için “e” ve “é” seslerini örnek verir. Söz içinde bu iki sesten
birinin kullanılmasının anlam değişikliğine yol açmayacağını, bildirişimde bir soruna
neden olmayacağı için anlam ayırıcı bir birim olmadığını, allafon olarak nitelendirilmesi
gerektiğini belirtir. Aksan bunun için “é” (kapalı e) örneğini verir. “Yel sözcüğündeki
/e/yi bir kapalı /e/ ile (é), [jél] biçiminde söylersek anlamda bir değişme söz konusu
olmaz.” 292
Fritz, allafon kavramından sonra “serbest allafonlar” kavramına da değinir.
“Mana farkı meydana getirmeden aynı ses çevresinde birbirinin yerini alabilen iki fona,
bir fonemin serbest variyantları yahut serbest allafonlar denir.” 293 Türkçenin karışık
dilli metinlerinde yazılı olarak da karşılaşabildiğimiz bu durum (k-g, t-d vs.) bugün
yalnızca sözlü dilde karşımıza çıkar. Zaten Fritz de bu kavramın açıklamasının ardından
bunların yalnızca “sürc-i lisandan ileri gelen bir kerelik sesler, heyecana dayanan
veyahut komik etkilerle ilgili değişkenler” olarak değerlendirilmesi gerektiğini söyler 294 .
Aksan, “sesbirim”lerin başlıca iki öbekte toplandığını söyler. Bunlardan biri
“parçalı sesbirimler”dir. Bunlar; ünlüler, ünsüzler, kayan ünlüler ve yarı ünlülerdir. Bu
kavramlar üzerinde “Söyleyiş Ses Bilgisi” bölümünde ayrıntılı olarak durulmuştu.
İkincisi ise “parçalarüstü sesbirimler”dir. Bu özellikler “vurgu, ton, ezgi, uzunluk”
gibi öğelerdir. Bu öğeler de anlam ayırıcı öğeler olarak değerlendirilirler. Coşkun,
parçalar üstü birimlerden süre, sınır ve durağın zaman boyutuyla; vurgu, ton ve ezginin
ise temel frekansla ilgili birimler olduğunu söyler. Temel frekans değişikliklerinin de
ses tellerinin durumuna bağlı olduğunu belirtir 295 .
291
Fritz, Gerd, “Fonoloji II Fonem Seviyesinin Tasviri”, Modern Lengüistiğe Giriş, İletişim ve Dil,
No:22, İzmir, 1983, 97. s.
292
Ankara, 1995, 224. s.
293
Fritz, Gerd, “Fonoloji II Fonem Seviyesinin Tasviri” , Modern Lengüistiğe Giriş, İletişim ve Dil,
No:22, İzmir, 1983, 101. s.
294
Fritz, Gerd, age., 101, s.
295
Coşkun, Volkan “Türkiye Türkçesinde Vurgu, Ton ve Ezgi”, Türk Dili, S: 584, Ağustos 2000, 126-
127. s.
- 81 -
2.1.3.2. Parçalarüstü Sesbirimler
2.1.3.2.1. Vurgu
Vurgu, Türkçe Sözlük’te, “Konuşma, okuma sırasında bir hece veya kelime
üzerine diğerlerinden daha farklı olarak yapılan baskı, aksan.” şeklinde tanımlanır 296 .
Aksan, vurguyu, “Konuşma zinciri içinde bir seslemi ötekilere göre daha yüksek ses
tonuyla, söyleyiş süresi uzatılarak, öteki seslemlerden daha belirgin bir biçimde
çıkarmak, böylece kimi zaman yeni bir anlam sağlamak” olarak açıklar 297 . Coşkun,
vurgunun yalnızca periyodik ses dalgaları, yani tonlu sesler için söz konusu olduğunu
söyler 298 . Demircan ise bazı seslerin göreceli olarak “yüksek” bazılarının ise “alçak”
duyulduğunu, bu soluk baskısına “vurgu” dendiğini söyler. Vurgulu seslemlerin
yerleştirilişinin de anlam ayırıcı olduğunu belirtir 299 . Türkiye Türkçesiyle ilgili olarak
geçmişten bugüne uzanan en temel yargı, vurgunun sonda olduğu yönündedir. Deny de
Türkiye Türkçesinde kuvvet vurgusundan çok yükseklik vurgusunun söz konusu
olduğunu söyledikten sonra şunu ifade eder: “Vurguyu kelimelerin sonuna, daha
doğrusu sonuna doğru yerleştirme eğilimini burada açıkça belirteceğiz…Cümlede
vurgu ise, fiilin (prensipte cümlenin sonundadır) hemen önündeki kelimeye gelecek
şekilde yer değiştirir.” 300 Ancak vurgu, yalnızca dizilişle ilgili bir kavram değildir.
Konuşmanın durumu, üzerinde durulmak istenen nokta da vurgunun yerini belirler.
Anlam ayırıcı öğe olarak nitelendirilmesinin nedeni de budur. “Bugün Türkçe çalıştım.”
cümlesinde vurguyu zamana yapmak istiyorsak “bugün” sözünü; nesneye yapmak
istiyorsak “Türkçe” sözünü; yükleme yapmak istiyorsak “çalıştım” sözünü vurgulu
söyleriz. Bu nedenle vurgu, vurgulanmak istenen öğe üzerindedir.
296
297
Ankara, 1995, 229. s.
298
Coşkun, Volkan “Türkiye Türkçesinde Vurgu, Ton ve Ezgi”, Türk Dili S: 584, Ağustos 2000,127. s.
299
300
Ankara, 2004, 131. s.
- 82 -
2.1.3.2.2. Ton
Ton, sözlükte, “Ses titreşimlerinin yükselip açılması, titrem” 301 olarak
tanımlanır. Aksan, tonu akustik ses bilgisi kavramlarından yararlanarak “Bir seslemdeki
sıklık yüksekliği ya da düşüklüğü, bir başka deyişle, seslemin tiz ya da pes söylenişi” 302
diye tanımlar. Burada da tonların alçalıp, yükselmesi anlam ayırıcı olarak
değerlendirilir.
2.1.3.2.3. Ezgi
Aksan, ezgi kavramının daha çok cümleyle ilgili olduğunu vurgular. Hece için
ton neyse, cümle için de ezgi odur, der. Demircan, bir cümleyi örten perde
değişimlerinin tümünün o cümlenin ezgisi olduğunu söyler. Aksan gibi cümle
düzeyinde etkili olduğunu belirten bu durumu açıklamak için cümle sonunda düşen bir
perde değişiminin, cümlenin sona ereceğinin; yükselen bir perdenin ise devam
edeceğinin habercisi olduğunu söyler 303 .
Vurgu, ton ve ezgi kavramlarını açıkladıktan sonra, Coşkun’un, bu üç kavramla
ilgili yaptığı çalışmayı aktarabiliriz. Coşkun, “Otele gidiyoruz!”, “Otele gitmiyoruz!”
cümleleri üzerinde yaptığı çalışmayı açıklar ve ilk olarak “Otele gidiyoruz!”
cümlesindeki “otele” ve “gidiyoruz” sözleri ile, “Otele gitmiyoruz!” cümlesindeki
“otele” ve “gitmiyoruz” sözlerinin ayrı ayrı vurgularını tespit ettiğini söyler. ““otel” ve
“gitmek” (o’tel, git’mek) kelimelerinde ikinci hece üzerinde bulunan ana (birincil)
vurgunun; otele (ote’le) kelimesinde son heceye (-le) gidiyoruz ve gitmiyoruz
(‘gidiyo,ruz ‘gitmiyo,ruz) kelimelerinde ise ilk heceye (git-) kaydığını gördük. Yan
(ikincil) vurgunun ise, otele (,ote’le) kelimesinde, ilk hecede; gidiyoruz ve gitmiyoruz
(‘gidiyo,ruz ‘gitmiyo,ruz) kelimelerinde ise, son hecede olduğunu tespit ettik. Ana ve
yan vurgularla, bu vurguların aralarındaki diğer vurguların birleşmesi tonu
oluşturmaktadır.
301
302
Ankara, 1995, 230. s.
303
- 83 -
Pencere 1’de 4 ton vardır. Bu tonlardan ikisi alçalan; diğer ikisi ise yükselen
tondur. Otele kelimesindeki o- ile gidiyoruz kelimesindeki gidiyo’da alçalan ton; -tele
ve –ruz’da ise yükselen ton vardır. Bunların birleşmesi sonucu, “Otele gidiyoruz!”
cümlesinin ezgisi oluşmuştur.
Pencere 2’de, 3 ton vardır. Bu tonlardan ikisi, alçalan; birisi ise yükselen
tondur. Otele kelimesinin tamamında ve gitmiyoruz kelimesindeki –ruz’da yükselen ton;
gitmiyoruz kelimesindeki gitmiyo-‘da ise, alçalan ton vardır. Bu tonların birleşmesi
sonucunda “Otele gitmiyoruz!” cümlesinin ezgisi oluşmuştur.” 304 .
304
Coşkun, Volkan, “Türkiye Türkçesinde Vurgu, Ton ve Ezgi”, Türk Dili S:584, Ağustos, 2000, 128-
129. s.
- 84 -
3. TÜRKİYE TÜRKÇESİNİN YAZIMI
Türkiye Türkçesinin yazılış-okunuş ilişkisinin incelendiği bu çalışmada Türkiye
Türkçesinin ses yapısını ve telaffuzunu inceledikten sonra bu ilişkiyi değerlendirmek
için “yazım” konusu da bu bağlamda incelenecektir. Yazım konusunda edinilen bilgiler
ışığında da Türkiye Türkçesinin yazılış-okunuş ilişkisine dair son değerlendirmeler
yapılacaktır.
3.1. 1928’den Bugüne Kadar Türkçe Kelimelerde Yapılan İmla

Değişiklikleri
Lan-ya Tseng, imla değişikliklerinde üç tutum olduğunu söyler. Bunlar sesçil
(fonetik) imla, geleneksel imla ve köken (etimolojik) imlasıdır 305 . 1928 yılında
yayımlanan İmla Kılavuzu’nda Encümen, sözlerin mümkün olduğunca okunduğu gibi
yazılması ilkesiyle hareket etmiştir. Buradan da anlaşılacağı gibi ilk yıldan itibaren
kabul edilen “sesçil yani fonetik imla”dır.” Ancak bu anlayışı esas almak, tüm
problemlerin çözülmesinde etkili olmamıştır. Bu anlayıştan dolayı, imla ve yazı
sorununun çözüldüğünü düşünen aydınların bu görüşlerine cevap, Banguoğlu’dan
gelmiştir. Banguoğlu, yazı meselesinin kalmadığını ancak, imla meselesinin göz ardı
edilemeyeceğini belirtir. “Kelimelerin imlasını tespit ederken ve imla kaideleri
vazederken telaffuzun yazıya tatbiki kolay olmamıştır ve olmamaktadır. Sonra yazıyı her
türlü etimolojik unsurlardan ve gramerin icap ettirdiği itibari şekillerden tamamıyla
kurtarmak teşebbüsü birçok güçlüklere ve bazı mahzurlara yol açmıştır.” 306 Böylece tek
bir anlayışı esas almanın sakıncalarına değinmiştir.
Sesçil imla anlayışı 1985 yılında değişmeye başlar. Bunu 1985 yılında
yayımlanan “İmla Kılavuzu”ndan yer alan bilgiden öğreniriz.
“Türk imlası üç ana ilkeye dayanır:
a. Dilin her sesi yazıda genel olarak ayrı bir harfle gösterilir. Ortak
söyleyişi esas alan bu yazılışa ses imlası veya fonetik imla adı
verilir.
305
Tseng, Lan-ya,, Yeni Harflerin Kabulünden Sonra Türkçede Ses-Yazı İlişkisi, Ankara Üniversitesi,
Soysal Bilimler Enstitüsü, Yeni Türk Dili Ana Bilim Dalı, Doktora Tezi, Ankara, 2002, 80. s.
306
Matbaası, İstanbul 1941, 19.s.
- 85 -
b. Türkçe kelimelerde olduğu gibi, yabancı dillerden gelen alıntılarda
da kök ve ekleri göstermeye ağırlık verilir. Kelimelerin kökenini
göz önünde tutan bu yazılışa köken imlası veya etimolojik imla
denir.
c. Bu ilkelere ek olarak, yazılışta geleneğe de yer verilir. Yazılış
geleneklerine uyan biçimleri değerlendiren imla, geleneksel imla
adını alır” 307 .
Böylece yazımda üç kaidenin de göz önüne alındığı açıklanmış olur. Bu görüşün
değişiminde Banguoğlu’nun da belirttiği gibi tek bir imlaya bağlı kalmanın çıkardığı
sorunlar etkili olabilir. Bu anlayışın hakim olmaya başlamasıyla yazılış ile okunuş
arasındaki bağlar da zayıflamaya başlamıştır. Yazıldığı gibi okuyabilmeyi Harf
Devriminin temel nedenlerinden biri olarak gösteren bu sistem, köken imlası ve
geleneksel imlayla birtakım karışıklıkların ortaya çıkışına da neden olmuştur. Önceleri
yalnızca ağızdan çıkan sözü esas alan imla, zamanla farklı özellikleri de inceleyerek
kendine bir şekil belirlemek durumunda bırakılmıştır.
3.2. Harf Devriminden Bugüne Kadar Yayımlanan İmla Kılavuzlarının

Genel Özellikleri
1928-1993 yılları arası Türk Dil Kurumu tarafından farklı adlarla yayımlanan
yazım kılavuzları Parlakyıldız’ın çalışmasında incelenmiştir. Parlakyıldız, çalışmasında
bu yıllar arasında Türk Dil Kurumu dışında farklı kişi ve kurumların da yazım kılavuzu
hazırladığını belirtmiş ve bunların yıllara göre bir listesini vermiştir 308 . TDK’nin
yayımladığı kılavuzların yazılış-okunuş bağlantısıyla ilgili özellikleri aşağıda
belirtilmiştir.
1928 İmlâ Lûgati: Bu kılavuzun çıkarılma amacı kullanılan sözlerin doğru
okunuşunu gösterebilmekti. Bu kılavuz, yukarıda da belirtildiği gibi sesçil yani fonetik
imlaya uygun olarak düzenlenmişti.
Benzeşme olayının yazıya yansıması (çift-ci>çiftçi)
307
308
Parlakyıldız, Hayrettin, İmlâ Kılavuzları Üzerine Bir İnceleme (T.D.K.’nun Yayınları 1928-1993),
Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türk Dili Ve Edebiyatı Ana Bilim Dalı, Türkçenin Eğitimi
ve Öğretimi Bilim Dalı, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara, 1995, 59-65. s.
- 86 -
Söz sonunda “b, c, d, g” nin “p, ç, t, k” ye dönmesi (kab>kap)
“y”nin daraltıcı özelliğinin yazıya yansıması (gelmeyor>gelmiyor)
Bazı sözlerin imlasının söyleyişe uygun olarak kısalması (eczahane>eczane)
Uzun sözlerin kolay okunması için kullanılan bağlama çizgisi (gelmiyor-du) 309
Arapça ve Farsça sözlerin yazımında kullanılan (^) ve (‘) işaretlerinin sınırlı
olarak kullanılması (îman>iman, ta’mir>tamir) bu kılavuzun özelliklerindendi 310 .
Bu kılavuz hazırlanırken, çalışmamızın “Türk-Latin Alfabesi” bölümünde de
açıklandığı gibi bazı konularda yoğun tartışmalar yapılmıştır. Bu konularda da ortak bir
görüş birliğine varılamamıştır. Kılavuz çıktıktan sonra yayımlanan gazetelerde görülen
imla sorunları bu durumu göstermektedir.
1941 İmlâ Kılavuzu: 1928 İmla Lugati’nin ihtiyaçları karşılamaması üzerine
hazırlanmıştır. Bu kılavuza 1929 sonrası alınan sözler de eklenmiştir. İki türlü yazılış
kaldırılmıştır. Yalnızca Latin harfli yazım gösterilmiştir.
“Dilin her sesini bir harfle yazmak, yalnızca ağızla ilgili özelliklerin edebî
eserlerde gösterilme mecburiyetinde bu kuralın bozulabilmesi, Türkçenin sesi olmayıp
dışarıdan gelen ses özelliklerini göstermek için iki işaretin kabulü (Bu işaretler 1928’de
de yer alan (^) ve (‘) işaretleridir.)” 311 bu kılavuzun farklı özellikleridir. Bu kılavuzda
pek çok sözün yazımı değişmiştir. Ancak hataların, tutarsızlıkların bulunduğu fikri,
1956 yılında yeni bir kılavuzun hazırlanmasına ortam hazırlamıştır.
1956 İmlâ Kılavuzu: Bu kılavuza kesme işaretiyle (‘) ilgili olarak ekleme
yapılmıştır. Buna göre ek alınca başka kelime ile karışabilecek sözlerin ekten bu işaretle
ayrılabileceği belirtilmiştir. Bu işaretin ikinci kullanım yeri ise rakamlarla ekler
arasıdır(1956’da gibi.) 312 .
1962 İmlâ Kılavuzu: Bu kılavuzda kural ve yazılışlarla ilgili bir değişiklik
yapılmamış, dizgi hataları düzeltilmiş ve kelime sayısında azalma olmuştur 313 .
309
Atatürk, yaptığı geziler sırasında bu çizginin okumayı zorlaştırdığını fark etmiş ve kaldırılmasını
söylemiştir. Ülkütaşır, M. Şakir, Atatürk ve Harf Devrimi, Türk Dil urumu yayınları, Ankara,2000, 105.
s.
310
Parlakyıldız, Hayrettin, Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tük Dili Ve Edebiyatı Ana Bilim
Dalı,Türkçenin Eğitimi Ve Öğretimi Bilim Dalı, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Danışman
Abdurrahman Güzel, Ankara, 1995, 68-69. s.
311
Parlakyıldız, Hayrettin, age., 71. s.
312
313
- 87 -
1965 Yeni İmlâ Kılavuzu: Tek bir kişinin (Vecihe Hatipoğlu) raporuna dayalı
olarak düzenlenen bu kılavuzda değişen imla kurallarının değiştirilme gerekçesi
maddeler halinde açıklanmıştır. Kimi kuralların söyleyişi yansıtmadığını (göziyle),
kimisinin kelime gövdesini bozduğunu (söyle-y-en>söyliyen), kimi kuralların ise herkes
tarafından kolaylıkla uygulanamayacağını (“Türkçe” sözünün farklı durumlarda küçük
harfle başlaması gibi “türkçe şarkılar”) söyler. İkiliklerin ortadan kalkması gerektiği
belirtilir (tren/tiren). Son olarak özel adlarla ilgili yazımların bir kurala bağlanmasının
gerekliliği açıklanır 314 . Ancak bunlar herkesin fikrini yansıtmaktan uzak, kişisel
değerlendirmeyi içeren bir rapordu.
1966, 1967, 1970, 1973 ve 1975 yılında basılan kılavuzlar 1965 kılavuzundan
çok farklı değildir. Yalnızca “yazım” sözünün ilk olarak 1970’te yayımlanan kılavuzda
(Yeni Yazım (İmlâ) Kılavuzu) kullanımı bir yenilik olarak değerlendirilebilir.
1977 Yeni Yazım Kılavuzu: Mertol Tulum bu kılavuzun, Yazı Devriminden
bugüne kadar yapılan çalışmaların bir sonucu olduğunu söyler. Önsöz’de ve Giriş
bölümünde büyük değişiklikler yapılmıştır. Bu kılavuzda amacın kesin ve tutarlı bir yol
izlemek olduğu açıklanmıştır. Kuralların da herkesin anlayabileceği ve
uygulayabileceği, öğrenme ve öğretme kolaylığı sağlayacak şekilde düzenlendiği
belirtilmiştir. Kılavuzda nispet i’sinin kaldırılışı önemli bir değişiklik olarak
değerlendirilmiştir 315 .
1985 İmlâ Kılavuzu: Bu kılavuzda 1980 öncesi yayımlanan kılavuzlardaki
kurallar değiştirilmiştir. Özellikle düzeltme işaretinin kaldırılışı, nispet i’si üzerindeki
işaretin kaldırılışı bu kılavuzun büyük tepkiler almasına neden olmuştur. Milli Eğitim
Bakanlığı’nın baskısı üzerine bu işaret ilerleyen yıllarda yeniden alınmıştır 316 .
1988 İmlâ Kılavuzu: Bu kılavuzda sık sık değiştirilmeyecek kurallara yer
vermeye özen gösterilmiştir. Ağızlarda kullanılan sözler, yanlış kullanımı yaygınlaşan
sözler kılavuza alınmamıştır. Okunuşla ilgili olarak da düzeltme işaretinin
kullanılmasının zorunlu olduğu durumlar belirtilmiştir. Arapça ve Farsçadan dilimize
314
Parlakyıldız, Hayrettin, age., 74-75. s.
315
Parlakyıldız, Hayrettin, age., 77-78. s.
316
- 88 -
girmiş sözlerin doğru söylenişi için uzun ünlerin üzerine bu işaretin konması serbest
bırakılmıştır 317 .
1993 İmlâ Kılavuzu: Bu kılavuzda da düzeltme işareti ve nispet i’sinin
kullanımıyla ilgili kurallar yer alır 318 .
1993’ten günümüze kadar yayımlanan kılavuzlardaki gelişmeler düzeltme işareti
ve nispet i’si ile ilgilidir. Bu konudaki gelişmelere de aşağıda değinilecektir.
3.3. Harf Devriminden Bugüne Kadar Yazılış-Okunuş İlişkisiyle İlgili

Gelişmeler
Tseng, Türkiye Türkçesinin ses-yazı ilişkisini incelediği çalışmasında imlayla
ilgili olarak öncelikle yazıya yansıyan ses olayları ile yansımayan ses olaylarını inceler.
“Orta hece ünlüsünün düşmesi” ve “kaynaşma” Harf Devriminden sonra yazıya
yansımayan ses olaylarıdır.
3.3.1. Yazıya Yansıyan Ses Olayları

“Orta hece ünlüsünün düşmesi” 1928’deki İmla Kılavuzunda hiçbir şekilde
görülmemektedir. 1965 yılında ise yalnızca bazı organ adlarının belirtme ekiyle
kullanımı durumunda gerçekleşen ses olayının imlaya yansıdığını görüyoruz. “ağız”
sözü, belirtme (-i/-ı/-u/-ü) eki aldığı zaman “ağzı” şeklinde söylenip yazılır. 1985
yılında organ adlarına iki akrabalık adı eklenir: “kayın-ı>kaynı, oğul-u>oğlu”
örneklerinde olduğu gibi. 2000 yılında yayımlanan kılavuzda ise bu ses olayı yalnızca
organ adları ya da bazı akrabalık adlarıyla sınırlandırılmamıştır. İkinci hecesinde dar
ünlü bulunan iki heceli kelimeler, ünlüyle başlayan bir ek aldıklarında ikinci
hecelerindeki dar ünlülerin genellikle düştüğü belirtildikten sonra “resim/resme;
çevirmek/çevrilmek; devirmek/devrilmek” örnekleri verilir 319 . Son olarak yayımlanan
2005 Yazım Kılavuzu’nda da aynı kural devam etmektedir. Tseng, orta hece düşmesinin
konuşulan dilde sıkça yapıldığını ancak tümünün yazıya yansımadığını söyler. Bu
317
318
İmlâ Kılavuzu, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara, 1993, 8-9. s.
319
İmla Kılavuzu, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara 2000, 13. s.
- 89 -
açıdan köken imlasının etkili olduğunu söyler 320 . Ancak Tseng’in, bu görüşünü
desteklemek için verdiği örnekler yazım kılavuzlarında yer alan açıklamalara
uymamaktadır. “Burada>burda, içeriden>içerden, dakika>dakka” Ünlü düşmesinin
gerçekleşmesi için öncelikle söz iki heceli olmalıdır. “içeri” ve “dakika” bu kurala
uymamaktadır; çünkü üç hecelidir. “içeri” ve “bura” sözleri de ünlüyle başlayan ekler
almamışlardır. Dolayısıyla bu örnekler yazım kılavuzlarında tanımlanan durumlara
uymamaktadır.
“Kaynaşma” olayı Zeynep Korkmaz tarafından ayrı hecelerdeki iki ünlünün bir
tek ünlüde veya birden çok hecedeki seslerin tek hecede toplanması olarak
tanımlanır 321 . Bu ses olayının yazıya geçen örnekleri bulunduğu gibi ağızlarda görülen
örneklerine de rastlanır. Yukarıda bu ses olayının yazıya yansıyan ve yansımayan
özelliklerine “en az çaba kanunu” çerçevesinde değinilmişti. Yazıya yansımayan
durumlar için köken imlasının esas alındığını söyleyebiliriz.
3.3.2. Yazıya Yansımayan Ses Olayları

Yazıya yansımayan ses olaylarını ise Tseng, iki grupta toplar. Biri, “y” sesinin
daraltıcı etkisi, diğeri ise “-mAk”lı mastarlara ünlüyle başlayan ek getirildiğinde
yumuşak ge (ğ) sesinin yazıya yansıyışıdır 322 .
“y” sesinin daraltıcı etkisinin yazıya yansıması 1928 yılından 1965 yılına kadar
sürmüştür. İlk zamanlar genellikle –ma/-me olumsuzluk ekinde görülen bu daralma
(bulunmıyan, gösterilmiyen vs.) bugün şimdiki zaman ekinden önce de görülmektedir
(başlıyor, söylüyor vs.). Her iki örneğin de sesçil yani fonetik imlaya uygun olduğu
görülmektedir; ancak 1965’ten sonra “y”nin daraltıcı etkisinin her örnekte yazıya
yansımadığını görmekteyiz. 1965’te yayımlanan kılavuzda bu durumu açıklamak için
bir tabloya da yer verilmiştir. Ancak bu tablo Türkçenin yazılış-okunuş bağlantısının
yanlış anlaşılmasına yol açacak nitelikte bir tablo durumundadır. 323 .
320
114. s.
321
Korkmaz, Zeynep, Gramer Terimleri Sözlüğü, Ankara, 1992, 100. s.
322
115. s.
323
- 90 -
Konuşma şekli İmla şekli Kelimenin kökü ve
eklerinin aslı
başlıyacak başlayacak baş-la-y-acak
başlıyan başlayan baş-la-y-an
başlamıyan başlamayan baş-la-ma-y-an
başlamıya başlamaya baş-la-ma-y-a
başlıyarak başlayarak baş-la-y-arak
1965’ten sonra yayımlanan kılavuzlarda böyle bir açıklamaya gidilmemiştir.

Söylenişi üzerinde yorum yapılmamıştır. 1977 Yeni Yazım Kılavuzu’nda iki madde
altında “y”nin daraltıcı etkisinden söz edilmiştir.
“a. Eylem kök ve gövdeleri ünsüzle bitiyorsa –(i)yor ekinin /i/ sesi ünlü
uyumlarına uyar: gel-i-yor, al-ı-yor, gül-ü-yor, sor-u-yor… gibi.
b. Kök ya da gövde ünlüyle bitiyorsa, sondaki /e/ sesi /i/ ya da /ü/; /a/ sesi de /ı/
ya da /u/ olur; -(i)yor ekinin –yor biçimi getirilir: bekliyor (bekleyor değil), beklemiyor
(beklemeyor değil)… gibi.” 324
-mAk’lı mastarlara ünlüyle başlayan ek getirildiğinde /k/ nin /ğ/ ye dönüşü de
1928’de yayımlanan kılavuzda gösterilmeye başlanmıştır. “göstermek-i>göstermeği,
bulunmak-ı> bulunmağı” gibi örnekler bu kuralı göstermektedir. 1965 tarihli “Yeni
İmla Kılavuzu” bu kullanımı değiştirmemekle beraber eleştirmiş, fiilden isim yapan -
ma/-me ile yine aynı görevde kullanılan –mak/-mek eklerinin karıştığını dile getirmiştir.
–ma/-me eki alan bir söz ünlüyle başlayan ikinci bir ek aldığında araya “y” yardımcı
sesi girmektedir. “Ye-me-y-e (gittik) >yemeye” şekline dönmektedir. Ancak “ye-mek-i
(beğenmedik)>yemeği” olmaktadır. Bu durumda iki kullanım birbirine
karışabilmektedir. 1977 Yeni Yazım Kılavuzu’nda “Eylemliklerin Yazımı” başlığı
altında verilen bölümde 1965’teki eleştiriyi çözer nitelikte bir açıklamaya yer
verilmiştir. –ma/me ekiyle ilgili bir farklılık getirilmezken –mak/-mek ekiyle ilgili
olarak “-mek’le biten eylemliklerden sonra –i, -ı, -e, -a eklerinden biri gelirse /k/ düşer;
bu eklerin –yi, -yı, -ye, -ya biçimleri kullanılır: görmek, görme-yi, görmeye, yazmak,
324
Yeni Yazım Kılavuzu, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara, 1977, 25. s.
- 91 -
yazma-yı, yazma-ya… gibi.” 325 Böylece “ğ”den söz etmez. 1993 İmla Kılavuzu’nda
ise /k/ düşen ses değil, yumuşayan ses olarak tanıtılır 326 . “Yazmağa başladı. Bildirmeğe
geldim.” örneklerinde olduğu gibi. 2000 tarihli İmla Kılavuzu’nda ise aynı madde tekrar
edilmiş ancak –mAk’lı mastarların ünlüyle başlayan ek aldığında “y”ye dönme eğilimi
olduğu da eklenmiştir 327 . 2005 Yazım Kılavuzu’nda ise tek bir maddeye yer verilmiştir.
Bu madde /ğ/, /y/ tartışmasını sonlandırır niteliktedir. “-mak, -mek ile biten
mastarlardan sonra –a, -e, ı, -i eklerinden biri geldiğinde araya y ünsüzü girer:
kazanmak-a>kazanma-y-a, aldanmak-ı>aldanma-y-ı, sevmek-e>sevme-y-e ,görmek-
i>görme-y-i.” 328 Böylece 1928 yılından beri farklı açıklamalarla çözümlenmeye
çalışılan bu mesele nihayet 2005 yılında kesin bir kurala bağlanabilmiştir. Bu yazımın
belirlenmesinde “en az çaba kanunu”nun dolayısıyla sesçil imlanın etkili olduğunu
söyleyebiliriz. Ses bilim bölümünde de açıkladığımız gibi “ğ” bir yarı ünlüdür.
Yanındaki ünlüye benzeme eğilimi sonucu söyleyişte “ğ” kaybolur. –mak, -mek eki,
ünlüyle başlayan bir ek aldığında ise “y” yardımcı sesi araya girer.
3.3.3. Düzeltme İşareti

Yazımda, özellikle son yıllarda yapılan değişiklikler nedeniyle en çok tartışılan
konulardan biri de “düzeltme işareti”dir. Bu işaretle ilgili ilk açıklama Muhtasar Türkçe
Gramer’de yapılmıştır. “Arapça ve Acemce kelimelerdeki ses uzatmalarını göstermek
için küçük bir işaret kabulü kâfî gelmiştir. Bu sayede Arapça kelimelerin de eskisinden
daha doğru surette okunması temin olunmuştur.” 329 Böylelikle işaret ilk olarak Doğu
kökenli sözlerin doğru telaffuzu amacıyla kullanılmıştır. 1928’deki İmla Kılavuzu’nda
işaret, hem uzatma hem de inceltme amacıyla kullanılmıştır. Uzatma görevi yukarıda
açıkladığımız gibi devam etmiştir; ancak inceltme görevi gh ve kh çift ünsüzleriyle
karşılanmıştır. (emlâkh, khâtip,tebligh…) Bu sistem aynı yıl tek ünsüze dönmüştür. Bu
geçişte, Atatürk’ün yaptığı geziler sırasındaki tespitleri etkili olmuştur. 1928 İmla
325
Yeni Yazım Kılavuzu, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara, 1977, 24. s.
326
İmla Kılavuzu, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara, 1993, 13. s.
327
İmla Kılavuzu, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara, 2000, 15. s.
328
329
131. s.
- 92 -
Kılavuzu’na göre bu işaretin bir kullanım amacı daha vardır. Eş yazılı sözlerin anlam
farkını belirtmek için de bu işaretten yararlanılmıştır. 1941 İmla Kılavuzu’nda bu işaret
“düzeltme” adını alır ve iki görevi olduğu açıklanır. Biri, sesin uzun okunacağını
göstermek ikincisi ise aynı harflerle yazılan ancak bir ünlünün uzun okunmasıyla
birbirinden ayrılan sözlerde uzun ünlüyü göstermek içindir. 1965 Yeni İmla
Kılavuzu’nda ise uzatma ve inceltme görevinin ara sıra vezin gereği uzun okunması
gereken ünlülere de konduğu açıklanmıştır. Buraya eklenen son madde de “nispet i”si
ile ilgilidir. “Yabancı kelime köklerinden yapılan bir çeşit yabancı sıfat da üzerine
uzatma işareti konulan nispet eki i ile kurulur.” Bu ekin Türkçe sözlere de getirildiği
söylenmiştir. 1981’de yayımlanan kılavuzda “düzeltme imi” olarak tanımlanan bu
işaretin üç görevi olduğu söylenir. İnceltme ve yazılışları aynı olan sözleri ayırma
yönünden diğer kılavuzlardan bir farklılık göstermez; ancak burada farklı bir madde
karşımıza çıkar. Üçüncü madde “Özel adlarla ve belli yazım biçimleriyle devlet
kuruluşlarınca benimsenmiş olan yer adlarında, bu imin korunması zorunlu
görülmüştür.” “Kâzım, Lâpseki” örneklerinde olduğu gibi. 1977 ve 1981 tarihli
kılavuzlarda “Uyarı” başlığı altında nispet i’si üzerinde düzeltme işareti kullanılmaması
gerektiği söylenmiştir. 1985’te nispet i’si üzerine yeniden düzeltme işareti konması
önerilmiştir. 2000’de düzeltme işaretinin inceltme ve uzatma görevleri açıklanmıştır.
Yazılışları aynı sözlerin anlamını ayırmada kullanıldığı belirtilmiştir. Son olarak nispet
i’sini göstermek için düzeltme işaretinin kullanılmasını zorunlu kılmıştır.” 330 2005
Yazım Kılavuzu’nda düzeltme işaretinin görevleri açısından yalnızca nispet i’si
konusunda farklı bir açıklama getirilmiştir. Belirtme durumu ve iyelik ekiyle
karışmasını önlemek için nispet i’sinin kullanıldığı söylenir. “(Türk) askeri ve askerî
(okul)”, “(fizik) ilmi ve ilmî (tartışmalar)” vs. Nispet eki alan sözlere ek getirildiğinde
bu sözlerin nispet i’sinin korunduğunu ekler. (millîleştirmek vs.) 331 .
2005 tarihli Yazım Kılavuzu’nda düzeltme işareti alan sözlerin sayısı oldukça
azalmıştır. Önceleri düzeltme işaretiyle görmeye aşina olduğumuz pek çok sözden bu
işaret kaldırılmıştır. Aşağıda, bu yazım kılavuzundaki düzeltme işareti ve nispet i’si
alan sözlerin listesi yer almaktadır.
330
Tseng, Lan-ya, age., 130-143. s.
331
Yazım Kılavuzu, Tük Dil Kurumu Yayınları, Ankara, 2005, 7. s.
- 93 -
A: abdiâciz, âciz, âcizane, âcizleri, âcizlik, adedî, âdem, Âdem, âdembaba,
Âdem baba, Âdemci, Âdemcilik, âdemelması, âdem evladı, âdemiyet, âdemoğlu, âdet,
âdeta, âdet edinmek, âdet etmek, âdet olmak, agâh, ahdî, ahkâm, âkil, âlâ, âlem, âlemci,
âlemcilik, âlemşümul, âlim, âlimane, âlimlik, aliyyülâlâ, âmâ, âmâlik, amelî, âmin, âraz,
arşıâlâ, arzuhâl, arzuhâlci, arzuhâlcilik, askerî (-ambargo, ataşe, inzibat, kaput),
askerîleşme, askerîleşmek, askerîleştirme, askerîleştirmek, askerî rüştiye, âşık, âşıkane,
âşık etmek, âşıklı, âşık olmak, âşıklık, âşıktaş, âşıktaşlık, âşıktaşlık etmek, avdetî, âyan,
azimkâr, azimkârane
B: Balâ (ilçe), bargâh, başkâtip, başkâtiplik, başvekâlet, bâtın, Bâtıni, Bâtıni,
Batıniye, behemehâl, bekâr, bekârlık, bekâret, bekârhane, bekâr odası, bestekâr,
bestenigâr, beşerî, beşerî coğrafya, bezirgân, bezirgân başı, bezirgânlık, bigâne,
bigânelik.
C: camekân, camekânlı, camekânsız, cefakâr, cehennemî, cengâver, cengâverce,
cengâverlik, cevizî, Ceylânpınar (ilçe), cilvekâr, cinsî, cüretkârlık
Ç: __
D: dâhi, dâhice, dâhil, dâhilen, dâhilî, dâhilî deniz, dâhilî harp, dâhilik, dâhilî
nizamname, dâhilî talimatname, dâhiliye, dâhiliyeci, dâhiliyeci mütehassısı, dâhiliye
subayı, dâhiyane, daimî, davetkâr, dergâh, derhâl, Devrekâni, devrî, devriâlem,
diğerkâmlık, diğerkâm, dinî, dügâh, dükkân, dükkâncı, dükkâncılık
E: ebedî, ebedîleşme, ebedîleşmek, ebedîleştirme, ebedîleştirme, ebedîlik, ebedî
uyku, edebî, edebî eser, edebî sanat, Edirnekâri, efkâr, efkârıumumiye, efkârlanış,
efkârlanma, efkârlanmak, efkârlı, Eflâni (ilçe), efsunkâr, ehlî, ehlîleşme, ehlîleşmek,
ehlîleştirilme, ehlîleştirilmek, ehlîleştirme, ehlîleştirmek, ekâbir, el âlem, Elâzığ, elifî,
erkân, erkânıharbiyeiumumiye, erkânıharp, erkânıharplik, erkân kürkü, erkân minderi,
eşkâl, ezelî, ezelî rekabet, ezelî takdir.
F: falan feşmekân, fâni, fâni dünya, fânilik, faziletkâr, fedakâr, fedakârca,
fedakârlık, fennî, ferdî, ferdî kaza, ferî, fiilî, fiilî hizmet, fikrî, filizî, füsunkâr.
G: gâh, gâhi, gâhice, garazkâr, Garpkâri, gâvur, gâvur baklavası, gâvurca,
gâvurcasına, gâvur eziyeti, gâvur icadı, gâvur inadı, gâvurlaşma, gâvurlaşmak,
gâvurluk, gâvurluk etmek, gayrimeskûn, gayriresmî, girizgâh, günahkâr, günahkârlık,
günâşık, güzergâh.
- 94 -
H: Habeşî, hâk, hâkî, hâkim, hâkimane, hâkimiyet, hâkimiyetimilliye, hâkimlik,
hakkâk, Hakkâri, hâl, hâlâ, halaskâr, hâlbuki, hâl dili, hâl çaresi, hâl değişimi, hâlen,
hâletinez, hâletiruhiye, hâlihazır, hâlihazırda, hâliyle, hâllenme, hâllenmek, hâlleşme,
hâlleşmek, hâllice, hâlsiz, hâlsizleşme, hâlsizce, hâlsizleşmek, hâlsizlik, hâl tercümesi,
hâl ulacı, hamurkâr, harbî, haricî, hasbihâl, hayâ, hayâli, hayalî, hayalî fener, hayalî
ihracat, hayâsız, hayâsızca, hayâsızlık, helalî, hemhâl, hengâm, hengâme, herhâlde, her
hâlde, her hâlükârda, hicazkâr, hikâye, hikâyeci, hikâyecik, hikâyecilik, hikâyeleme,
hikâyelemek, hikâyeleştirme, hikâyemsi, hikemî, hilalî, hilekâr, hilekârlık, hissî,
hizmetkâr, hizmetkârlık, hodkâm, hodkâmlık, huluskâr, huluskârlık, husumetkâr,
hükûmet (darbesi, erkânı, etmek, kapısı, komiseri, konağı, merkezi), hünkâr,
hünkârbeğendi, hürmetkâr, hürmetkârane, hüsnühâl.
I: __
İ: ibadetgâh, ibretiâlem, ihtikâr, ihtimalî, ihtiyatkâr, ikametgâh (ilmühaberi,
kağıdı), ilahî, illî, ilmihâl, ilmî, iltifatkâr, imkân, imkânsız, imkânsızlaşma,
imkânsızlaşmak, imkânsızlık, inkâr, inkârcı, inkârcılık, irsî, irtikâp, İslâhiye (ilçe),
istihkâm, istihkâmcılık, istinatgâh, istinkâf, isyankâr, isyankârlık, itaatkâr, itikâf, itikâl.
J:__
K: Kâbe, kâbus, kâbuslu, kâbussuz, kadimî, kâffe, kâfesi, kâfi, kâfir, kâfiristan,
kâfirleşme, kâfirleşmek, kâfirlik, kâfur (ağacı), kâgir, kâh, kâhil, kâhillik, kâhin,
kâhinlik, Kâhta (ilçe), kâhya, kâhyalık, kâhyalık etmek, kâin, kâinat, kâkül, kâküllü,
kalbî, kalemkâr, kalemkârlık, kalenderî, kâm, kamerî (ay, takvim, yıl,), kanaatkâr,
kanaatkârlık, kânun, kânunuevvel, kânunusani, kâp, kapı kâhyası, kâr (etmek, haddi,
marjı, payı, paylaşımı), karargâh, kârlı, kârlı iş, kârsız, kârsızlık, kâse, kâsecik,
kâseletme, kâseletmek, kâşane, kâşif, kâtibe, kâtibiadil, kâtip, kâtiplik, kavmî,
Kâzımkarabekir (ilçe), kel kâhya, kemakân, kesbî, keyfî, keyfîlik, kûfi, kûhi,
kürdilihicazkâr
L: Lâçin (ilçe), Lâdik (ilçe), ladinî, lâm, lamekân, Lâpseki (ilçe), lisanıhâl,
lütufkâr, lütufkârane, lütufkârlık
M: madenî (para, yağ, yün), mağribî, Mağribî, mahallî, mahallîleşme,
mahallîleşmek, mahallî idare, mahallî seçim, mahkûk, mahkûkat, mahkûm,
mahkûmane, mahkûmiyet, mahşerî, makûs, malikâne, mâni, mânia, mânialı, mâniasız,
- 95 -
mânicilik, maşerî, mefkûre, mefkûreci, mefkûrecilik, mekân (grupları, zarfı), mekâncı,
mekkâreci, melekût, merkezî (ısıtma, idare, ülke, yıkama, yönetim) merkezîleşme,
merkezîleşmek, merkezîleştirme, merkezîleştirmek, merkûp, merzengûş, meskûkât,
meskûn, meskûn mahal, meskût, mikâp, millî (eğitim, ekonomi, gelir, güvenlik, hüviyet,
iktisat, idare, kimlik, marş, mücadele, müdafaa, savunma, takım), millîleşme,
millîleşmek, millîleştirilme, millîleştirilmek, millîleştirme, millîleştirmek, millîlik, mirî
(kâtibi, mal), mirîci, muhafazakâr, muhafazakârlık, Muhammedî, müjgân, mükâfat,
mükâfaten, mükâfatlandırma, mükâfatlandırmak, mükâmele, mütekâmil, mütekâsif.
N: nabekâr, nakdî (ceza, kıymet, teminat, vergi, yardım), nâkil, naklî, nâr, nâzı,
neftî, neftîleşme, neftîleşmek, neftîleştirme, neftîleştirmek, nikâh, nikâhlama,
nikâhlamak, nikâhlanış, nikâhlanma, nikâhlanmak, nikâhlayış, nikâhlı, nikâhlılık,
nikâhlık, nikâhsız, nikâhsızlık, nişangâh, nüfuzkâr, nükûl
O: __
Ö: __
P: pekâlâ, Pişekâr.
R: rahîm, rekâket, rekât, rengârenk, resmî (dil, elbise, giysi), resmîleşme,
resmîleştirme, resmîleştirmek, resmîlik, riayetkâr, riyakâr, riyâkârane, riyakârca,
riyakârlık, rükû, rüzgâr, rüzgâr altı, rüzgârgülü, rüzgârlama, rüzgârlamak, rüzgârlanma,
rüzgârlanmak, rüzgârlı, rüzgârlık, rüzgârölçer, rüzgârsız, rüzgâr üstü, rüzgâr yükü.
S: sâdır, sanatkâr, sâri, sazkâr, sebatkâr, seferî, seferî durum, seferî hâl, segâh,
segâh perdesi, sükûn, sükûnet, sükûnetli, sükût, sükût hakkı, sükûti, sükûtilik.
Ş: Şehitkâmil (ilçe), şeklî, şemsî, şikâyet, şikâyet etmek, şikâyetname, şivekâr,
şûra.
T: tahinî, tahlilî, tahminî, tahripkâr, tahrirî, taklidî, tamahkâr, tamahkârlık, tarihî
(coğrafya, eser, film, maddeci, maddecilik, roman, tiyatro), tasvirî (fiil, dilbilgisi)
tatbikî, tatminkâr, tavizkâr, tecavüzkâr, tedricî, tehditkâr, tekâlif, tekâmül, tekâpu,
tekâsüf, tekâsül, tenkidî, teşvikkâr, tezgâh, tezgâhçı, tezgâhçılık, tezgâhlama,
tezgâhlamak, tezgâhlanma, tezgâhlanmak, tezgâhtar, tezgâhtar ağzı, tezgâhtarlık,
tezgâhtarlık etmek, tezyifkâr, tezyinî, tezyinî sanat, ticaretgâh, topyekûn, tövbekâr.
U: __
Ü:__
- 96 -
V: vâkıf, vâris, vârisli, vârissiz, vâsi, vefakâr, vekâlet, vekâleten, vekâleten
atama, vekâleten atanma, vekâlet etmek, vekâletname, vekâlet ücreti, verimkâr.
Y: yâd, yâr, yâren, yârenbaşı, yârence, yârencelik, yârencelik etmek, yârlık, yâr
olmak, yârüağyar, yegân, yegâne, yekûn.
Z: zadegân, zadegânlık, zahirî, zanaatkâr, zanaatkârlık, zecrî, zecrî tedbir, zekâ,
zekâ bölümü, zekâ geriliği, zekâlı, zekâlılık, zekâsız, zekâsızlık, zekât, zekâ testi,
zekâvet, zekâ yaşı, zekâ yeteneği, zevalî, zevalî saat, zifirî, zifirî karanlık, zihnî,
ziyankâr, ziyaretgâh, zükâm, zülfüyâr.
Görüldüğü gibi, 2005 tarihli yazım kılavuzunda düzeltme işareti alan sözler belli
gruplarda toplanabilir. Düzeltme işareti genellikle;
1. Yazılışları aynı olan sözleri birbirinden ayırabilmek
2. Arapça, Farsça kaynaklı sözlerin doğru telaffuzunu sağlamak amacıyla
kullanılmıştır (-kâr, -gâh ekinin kullanımında, g, k’nin ince okunması
gereken yerlerde ve kalıplaşmış birtakım sözlerde yer almıştır.).
Yukarıda da açıklandığı gibi yazılış-okunuş bağlantısıyla ilgili olarak
kılavuzlarda belli özelliklerle ilgili olarak değişikliklere gidilmiştir. Yıllar boyu
istikrarın sağlanamayışı, bir yazım birliğinin oluşmasının önündeki en büyük
engellerden biridir. 1996 tarihli yazım kılavuzu kullanan biriyle 2005 basımı yazım
kılavuzu kullanan kişinin imlalarının farklı oluşu bu durumda son derece doğaldır. Bu
durumda yazılış-okunuş bağlantısının özellikle “düzeltme işareti” nedeniyle
kurulamayışının öncelikli nedeni her basımda kuralları değiştirilen kılavuzlardır. Bu
konuda bir birlik sağlanmadıkça hataların devamı doğaldır. İmla Kılavuzları üzerine
çalışma yapan Parlakyıldız da 1928’den 2000’e dek çıkan kılavuzlardaki tutarsızlıkların
dilin öğretilmesinde sorunlara yol açtığını vurgular. Bu problemin çözümü için de
herkes tarafından kabul görecek bir imla kılavuzunun gerekliliğine işaret eder 332 .
Parlakyıldız, yalnızca üzerinde görüş birliğine varılmış bir kılavuzun olmasının bu
problemi tek başına çözemeyeceğine de dikkat çeker. Farklı kişi ve kurumların
332
“Dilimizin öğretilmesinde ve kullanılmasında yıllardan beri güçlükler, Türkçenin şimdiye kadar
telaffuz ve imlasındaki anlaşmazlıkların bulunması 1928’den günümüze kadar çıkarılan İmla
Kılavuzları’ndaki (TDK ve özel yayınlar) tutarsızlıklar. Herkes tarafından kabul görebilecek bir İMLA
KILAVUZU’nun bulunmayışı” Parlakyıldız, Hayrettin, “Telâffuz ve İmla”, Dil Dergisi, S:109, Kasım
2001, 49. s.
- 97 -
kendilerince düzenlemeler yaparak kılavuzlar basmalarının da önlenmesi gerektiğini
vurgulamıştır 333 . Aksan da Parlakyıldız gibi üzerinde anlaşılmış bir düzenin olması
gerektiğini vurgulamıştır. “Yazım (imla) konusunda ilköğretimden başlayarak bütün
öğretim kurumlarında uygulamaya konabilecek ve yetkili kurulların üzerinde anlaştığı,
eksiksiz bir düzen oluşturulmadıkça, bugünkü karmaşa sürüp gidecekti.” 334 . Reşide
Gürses de böyle bir kılavuzun oluşturulmasının dile sahip çıkmanın bir gereği olduğunu
açıklar. “Şu veya bu kılavuza göre veya bana göre, sana göre, ona göre değil, bilimsel,
bilimsel olduğu kadar da toplumsal yaklaşımın bir gereği olarak Türk dilinin yapısına
uygun, bilimsel verilere dayandırılarak hazırlanmış, belli bir zemine oturtulmuş,
üzerinde uzlaşmaya varılmış kısaca topluma mal edilmiş bir kılavuzun oluşturulması,
dilimize sahip çıkılmasına katkı sağlayacaktır. Bu aynı zamanda, dilimize de büyük bir
hizmet olacaktır. Öte yandan böyle bir çalışma, dilimize saygı noktasında da atılmış
önemli bir adımdır” 335 .
DEĞERLENDİRME VE SONUÇ
Ne yazık ki günümüzdeki problem “düzeltme işareti”nin kullanımıyla sınırlı
değildir. Çalışmamızın “Türkiye Türkçesinin Ses Yapısı ve Telaffuzu (2. Bölüm)”
bölümünde ses olayları açıklanırken ünlü ve ünsüzler arası ilişkilerin yazılış-okunuş
bağıyla ilgili olmadığına, bunların dilin, ses organlarının doğal yapısı gereği ortaya
çıktığına değinilmişti. Ancak günümüzde, bu ses olayları, Türkçenin tarihî gelişimini,
ses yapısını tanımayanlarca “yazıldığı gibi okunmama”nın sonucu olarak
gösterilmektedir. Bu kişiler düşüncelerini yalnızca çalışmalarında açıklamakla
kalmamaktadırlar. Türkçeyi doğru kullanabilmek ve güzel konuşabilmek için
kendilerine danışan binlerce kişiye de bu fikri aşılamaktadırlar. Çalışmanın ilk
bölümünde yer alan bu yazarların dayandıkları noktalar açıklandı. Ses yapısı bölümünde
öne sürdükleri görüşlerin niçin kabul edilemez olduğuna da yer verildi. Türkçenin ses
özelliklerini tanımadan yanlış bilgileri, Türkçeye önem veren kişilere hiç düşünmeden
333
“İmlamızda yetkili ve yetkisiz kişi, kurum ve kuruluşların arayış içine girmeleri; genelde kabul
edilenleri ters yüz etmeleri ve yersiz değişik arayışlara girmeleri engellenmelidir.” Parlakyıldız,
Hayrettin, age., 63. s.
334
Aksan, Doğan, Türkiye Türkçesinin Dünü, Bugünü, Yarını, Bilgi Yayınevi, Kasım 2001, İstanbul,
157. s.
335
Gürses, Reşide, Türk Dilinin Telâffuzu Ve İmlâsı Üzerine Bazı Düşünceler, Türk Yurdu . C. 21, S:
162-163, Şubat-Mart, 2001, 176. s.
- 98 -
belletmek ciddi bir kusurdur. Son yıllarda diksiyon kurslarına giden kişi sayısının
arttığını ve bu artışın devam edebileceğine yukarıda işaret edilmişti. İyi bir iş sahibi,
başarılı bir öğrenci olmak için bu kurslara başvuran kişilere ilkokuldan beri öğrendiği
doğruları yıkacak bir eğitim vermek doğruluktan uzak kalmaktadır. Salâhattin
Güngör’ün Harf Devriminden sonra yazılış-okunuşla ilgili olarak yazıda ağız özelliğini
kullanmakta ısrar eden bir esnafla konuşmalarını aktardıktan sonra söylediği cümle
bugün hâlâ geçerliliğini korumaktadır. “Millet açlıktan çıkmış insanların ekmeğe
sarıldığı gibi kitaba sarıldı. Şimdi ona, bellediğini unutturacak, yahut ters belletecek
hareketlerde bulunmak doğru olur mu?” 336 Bugün de açlıktan çıkmış gibi başvurulmasa
da, diksiyon kurslarına olan ilgi günden güne artmaktadır. Daha vasıflı olabilmek adına
buralara başvuran kişilere Güngör’ün de söylediği gibi yanlış bilgiler vermek doğru
değildir.
Tarihî temellere, fonetiğin verilerine rağmen “geleceğim” sözü “gelicem”
şeklinde söylendiği için Türkçenin yazıldığı gibi okunmayan bir dil olduğunu
savunanlar vardır. İlk bölümde dünya dillerinden örnekler vermiştik. Bu dillerde
yazıldığı gibi okunmayan sözlerin okunuşuna baktığımızda yazılışlarından oldukça uzak
olduklarını görmekteyiz. Oysa Türkçe için böyle bir durum söz konusu değildir. Hangi
öğretim kademesinde, hangi yaşta olursa olsun herhangi bir Türkçe sözü, Türkiye
Türkçesini konuşan kişilerin birbirinden farklı okuma ya da yanlış okuma gibi bir
ihtimali yoktur. “Eczane” sözü Aksan’ın da açıkladığı gibi her hecesi ayrı ayrı
seslendirilmeye çalışıldığında yazılışla aynı söyleyiş ortaya çıkar. Türkiye Türkçesi
konuşuru, konuşma üzerine hiçbir eğitim almasa da “eczane” olarak gördüğü bu sözün
ağzından “eza:ne” diye duyulmasına engel olamaz. Ancak “yazıldığı gibi okunmayan”
dilleri konuşan toplumlarda herhangi bir sözü herkes farklı şekilde okuyabilir. Yabancı
oyuncular bile bu sıkıntıyı dile getirirler. Şengör, yazı devriminin sağladığı kolaylıkları
anlatırken bu devrimin yazılış-okunuş ilişkisini kuvvetlendirdiğini söyler. Bu yönüyle
diğer kültür dillerinden daha avantajlı bir duruma geçtiğini anlatır. George Bernard
Show’un bir piyesin önsözüne yazdığı sözleri bizim anlatmaya çalıştıklarımızın bir
İngiliz ağzından ifadesidir: “İngilizlerin lisanlarına hiç saygıları yoktur ve onun nasıl
konuşulacağını çocuklarına öğretemezler. Dillerini yazamazlar, zira içinde sadece
336
Korkmaz, Zeynep, Atatürk ve Türk Dili Belgeler II, 46. s.
- 99 -
sessizlerin –onların da hepsi değil- belirli bir ses değeri olan eski ve yabancı bir
alfabeden başka kullanabilecekleri bir araçları yoktur. Bu yüzden hiç kimse dilin nasıl
seslendirilmesi gerektiğini sırf okumak yoluyla kendisine öğretemez. Dolayısıyla,
herhangi bir İngiliz bir diğerinin nefretini üzerine çekmeden ağzını açamaz.” 337
Show’un söylediği gibi yazıldığı şekilde okunmayan bir dilin nasıl okunacağını
belirlemek oldukça güç ve tartışmalı bir iştir. Türkiye Türkçesinin ise böyle bir
problemi yoktur. Dilmen’in de söylediği gibi Türkiye Türkçesi için yazıyı konuşmadan
ayıran tek unsur beden dilidir 338 . Selen ise bu iki dilin ayrımını ilgilendikleri alanlara
göre yapar. “Konuşma dili, konuşma eylemine katılan dil, dudak, diş, vb. organlarımızın
uyum içinde çalışması ile çıkarılan sesler ya da bunların oluşturduğu sözlerle kurulan
ve kulakla algılanan tümcelerdir; yazı dili ise yazı sisteminin değişmez üyesi olan
harfler ve bunların oluşturduğu sözcüklerle kurulan ve gözle algılanan tümcelerdir.” 339
Selen’in ses ve harf ayrımına yukarıdaki bölümde değinmiştik. Bu açıklaması da
görüşünü desteklemektedir.
Türkçenin yazıldığı gibi okunmadığı durumlar oldukça sınırlıdır. Bunlar da
yanlışlıklardan ileri gelir. Bu yanlışlıkları şöyle sıralayabiliriz:
1. Diksiyon kurslarına giderek, kişilerin kulak beğenileri doğrultusunda
söz söylemeyi öğrenen kişilerin konuşmaları yazı dilinden uzak
özellikler taşıyabilir. “Sanat” şeklinde yazıp aynı şekilde okuduğumuz
sözün, diksiyonu öğreten kişilerce “san’at” olarak okutulması
Türkçeyi yazıldığı gibi okunan bir dil olmaktan uzaklaştırır. Çünkü
“’” işareti, Arap alfabesine özgüdür ve Türk gırtlağının çıkarabileceği
bir ses değildir. Dolayısıyla “san’at” yanlış bir okumadır. İçinde yarı
ünlü bulunduran ya da eklenme yönünde yarı ünlü sesleri bünyesine
alan yapıların okunuşunun öğretilmesi de yanlıştır. “Geleceğim”
denmez, “gelicem” denir.” anlayışı da bunu kural gibi gösteren yanlış
337
Şengör, A.M.C., Türkiye’de Harf Devrimi Bizi Neden Kurtardı?, Cumhuriyet Gazetesi, Bilim Ve
Teknik Dergisi, 14.08.1999 http://www.islamiyetgercekleri.org/harfyazidevam.html
338
“Konuşmada el, göz, yüz tavırlarımız ne demek istediğimize (Ne demek istiyorsak onu anlatmaya
olacak!) yardım ederse de yazıda buna yol yoktur. Korkmaz, Zeynep, Atatürk ve Türk Dili Belgeler II,
714. s.
339
Selen, Nevin, Sesli Harf ve Sessiz Harf Üzerine, Çağdaş Türk Dili, S: 154, Aralık,.2000, 21 s.
- 100 -
bir yoldur. Bu yanlışlara “Söyleyiş Ses Bilimi” bölümünde
değinilmiştir.
2. Okuma-yazma eksikliği kişileri yazılı dilden uzaklaştıran diğer bir
nedendir. Gördüğü harfleri sese tam anlamıyla çeviremeyen kişilerin
yazılı dille aynı özelliğe sahip bir konuşmaya sahip olması
beklenemez.
3. Kişinin ses aletinde meydana gelen bir hasar, doğuştan getirilen bir
sağlık problemi yazıldığı gibi okunamamanın nedenlerindendir. Diş,
damak yapısının farklılığı nedeniyle belli sesleri çıkarmakta zorlanan
kişilerin söyleyişleri yazılıştan uzaktır.
4. Ağız özelliklerinin kullanımı yazılış-okunuş bağını zayıflatan önemli
etkenlerdendir. Yazı devriminin yapılacağı sırada bu konu üzerinde
uzun süre tartışmalar yapılmış en sonunda İstanbul ağzının esas
alınmasına karar verilmiştir. Yazılı dilde bu ağız esas alınsa da sözlü
dilde diğer ağız özellikleri yaşamaya devam etmektedir.
5. Radyo ve televizyonların Türkçenin kullanımıyla ilgili olarak hassas
davranmamaları yazılış-okunuş bağını zayıflatan diğer bir nedendir.
RTÜK’ün “Radyo ve Televizyonda Türkçenin Kullanımı”
başlığıyla yayımladığı dosyada bireylerin Türkçelerini geliştirmede
radyo ve televizyonların önemli bir yeri olduğu belirtilmiştir. Sürekli
hayatın içinde bulunmaları nedeniyle iyi ya da kötü alışkanlıklar
oluşturmada çoğu kez okuldan bile etkili oldukları eklenmiştir 340 . Bu
yalnızca sözde kalan bir temenni değildir. Sözlü yayın organlarının
dil konusundaki işlevini göz önünde bulunduran kanun koyucu ”3984
Sayılı Radyo ve Televizyonların Kuruluş ve Yayınları Hakkında
Kanun”un 4. maddesinin t bendi, radyo ve televizyon yayınlarının
“Türkçeyi aşırılığa kaçmadan, özellikleri ve kuralları bozulmadan
konuşma dili olarak kullanma” görevinden söz eder. Bu görev
günümüzde ne yazık ki tam anlamıyla gerçekleştirilememektedir.
RTÜK’ün amaç olarak gösterdiği maddeler arasında yer alan üç
340
http://www.rtuk.org.tr
- 101 -
maddenin bugünkü gerçekleştirilme durumu, bu sonucu
doğrulamaktadır.
“1. Toplumun büyük bir kesimine hitap eden radyo ve televizyon
sunucularının, muhabirlerinin ve spikerlerinin Türk dilini doğru
kullanmalarını sağlamak.
2. Radyo ve televizyonlarda yanlış ve kuralsız söz kullanımlarının
zamanla birtakım galat söyleyişler hâline gelip dile yerleşmesini
önlemek.
3. Türkçeyi dağınıklıktan, başıboşluktan kurtarmak, keyfî
kullanmaların önüne geçmek.”
Günümüzde, aynı sözün farklı kanallarda farklı telaffuz edilişi,
günlük yaşamda kullanılan sözlerin radyo ve televizyondaki yanlış
kullanımlar nedeniyle söyleyişe de yanlış yerleşmesi, hepsinden
önemlisi birtakım programlarda kişilerin kendilerince doğru olarak
nitelendirdikleri söyleyişlerin aslında keyfî bir özellik taşıması bu
amaçların gerçekleştirilemediğinin göstergesidir. RTÜK’ün
yayımladığı kılavuzda söyleyiş bozuklukları şu başlıklar altında
tespit edilmiştir 341 :
1. Kısa iken uzun söylenen heceler
2. Uzun iken kısa söylenen heceler
3. İnce söylenmesi gerekirken kalın söylenen sesler
4. Kalın söylenmesi gerekirken ince söylenen sesler
5.Ses düşmeleri (Bu bölümde genellikle çekimli eylemlerdeki
ses düşmeleri gösterilmiştir.)
6. Ses fazlalığı
7. Ses değiştirme
8. Kesmeli kelimelerin yanlış söylenişi (2005 Yazım
Kılavuzu’nda kesmeler kaldırıldığı için bu söylenişlerin
bugün için yanlış olduğunu söyleyebiliriz.)
9. Ulama eksikliği
341
http://www.rtuk.org.tr
- 102 -
10. “e”nin açık söylenmesi
11. Yumuşatılması gereken sözlerin sert söylenmesi (Özellikle
özel isimlere getirilen eklerde karşımıza çıkan bu yanlış
söyleyiş son yıllarda haber programlarında sıkça
duyulmaktadır.)
12. Hatalı yumuşatma
13. Yer değiştirme
Dursunoğlu da televizyon ve internetin Türkiye Türkçesinin

yazılış-okunuş bağına zarar verdiğini, ayrılıkları arttırdığını ifade
etmiştir. Bu ayrılıklar belli noktalarda artsa da Türkiye Türkçesinin
hızla değişen dünyada yazıldığı gibi okunmaya devam ettiğini de
sözlerine eklemiştir 342 .
Şahin, her ne kadar, basın ve yayın organlarında kullanılan dilin
yazı diline bağlı olduğunu ve bu dilin radyo ve televizyonlarda
kendini göstermesi gerektiğini belirtse de günümüzde bu kurala uyan
kurumların ve kişilerin sayısı oldukça azdır 343 .
Basın-yayın organlarının Türkçeyi doğru kullanma görevini
gereği gibi yerine getiremediklerini Gülensoy da ifade etmiştir. Prof.
Dr. Tuncer Gülensoy, Türkçenin özel radyo ve televizyon
spikerlerinin tehdidi altında kaldığını belirterek şöyle demiştir:
“Yaptığımız incelemeler sonucu, özel radyo ve televizyon
yayınlarının ulaşmadığı, yalnızca TRT yayınlarının izlenebildiği
Doğu ve Güneydoğu’nun kırsal alanlarında çocuklar çok güzel
İstanbul Türkçesi kullanırken, çok sayıda özel radyo ve TV’nin yayın
342
“Türkçenin en gelişmiş ve en çok konuşulan lehçesi durumunda olan Türkiye Türkçesinde, son
yıllarda, konuşma dili ile yazı dili arasında ayrılıklar çoğalma eğilimi göstermeye başlamıştır. Özellikle
televizyon ve internetin iletişimdeki etkisi, dilde de kendini göstermiş ve değişimi hızlandırmıştır…
Türkiye Türkçesi, değişimin hızına erişilmeyen bir dünyada hâlâ konuşulduğu gibi yazılmaktadır.”
Dursunoğlu, Halit, “Türkiye Türkçesinde Konuşma Dili İle Yazı Dili Arasındaki İlişki”, A.Ü Türkiyat
Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, S:30, Yıl:12 Erzurum 2006, 1. s.
343
Şahin, Hatice, Radyo Ve Televizyonlarda Kalıp Söz ve Yapıların Kullanımına Dair, Türk Dili S: 598,
Ekim 2001, 380. s.
- 103 -
yaptığı büyük şehirlerimizdeki çocuklarda Türkçenin bozulduğunu
görüyoruz” 344 .
Bu araştırmadan da anlaşıldığı gibi, radyo ve televizyonlar dili
doğru kullanmaya özendirmekten çok yanlış kullanımların
yaygınlaşmasına neden olmaktadır.
Yazıldığı
gibi okunmamanın bir diğer nedeni dildeki tasarruf eğilimidir. Bunu
iki bölümde ele alabiliriz. “En az çaba kanunu” olarak açıkladığımız
bu durum üzerinde “Söyleyiş Ses Bilimi” bölümünde durulmuştu.
Ses yapısından ayrı olarak açıklayacağımız “yazıda tasarruf” ise
günümüzdeki en büyük tehlikelerden biridir.
Cep telefonu ve internet kullanımının yaygınlaşması yukarıda
söz ettiğimiz “yazıda tasarruf”un ortaya çıkmasının başlıca
nedenlerindendir. İlk olarak cep telefonları aracılığıyla yazılı
sohbetler başlamıştır. Mesajın kısa sürede gönderilebilir oluşu,
ücretin az oluşu ve bu sohbetin oldukça küçük, her yere taşınabilir bir
alet aracılığıyla yapılışı özellikle gençler arasında bu mesajlaşma
yönteminin yaygınlaşmasını sağlamıştır. Zaman içerisinde, mesaj
başına yapılan ücretlendirmeler ve daha hızlı yazabilme, zamandan
tasarruf etme isteği akla farklı fikirler getirmiştir. Böylece yalnızca
ünsüzleri kullanarak mesajlaşma yaygınlaşmaya başlamıştır. “Selam”
yerine “slm”, “iyi geceler” yerine “iyi gclr” şeklinde kullanımlar
tercih edilmiştir. Uzun fiil çekimleri de yerini ya tamamen ünsüzlere
bırakmıştır ya da ses olayları yansıtılarak kullanılmıştır. “geliyorum”
yerine “geliyom”, “geleceğim” yerine “gelicem” gibi. Birkaç yıl
sonra internette farklı programlarla yapılan sohbetlerde de aynı yol
uygulanmıştır. Son olarak internet aracılığıyla yararlanılan “msn”
(Messenger) programındaki yazışmalarda da cep telefonlarından
daha rahat kullanımlı bir klavye bulunmasına karşın aynı kullanımlar
344
Giray, Ülkü, Türkçeyi Güzel Konuşma ve Okuma Kılavuzu, Bilgi Yayınevi, Ankara, Eylül 2001, 20.
s.
- 104 -
sürmektedir. Yalnızca zamandan kazanmak amacıyla yazışmaların bu
şekilde yapılması ilk aşamada bir sorun olarak görünmemektedir.
Sorun, bu yazışmaların sohbetler dışındaki yazılı ortamda hakim
olmaya başlaması ile kendini gösterir. “Gidicem” diye ağızdan çıkan
söz yazıya da “gidicem” şeklinde yansıdığında görsel hafıza için
elbette kavraması, yerleştirmesi daha kolay bir durum ortaya
çıkmaktadır. Bunu uygulayan kişiye bir süre sonra “gideceğim” diye
yazmalısın dendiğinde “Türkçe yazıldığı gibi okunan bir dil değil”
demesi oldukça doğaldır. Hâlbuki, bu durum söz içindeki benzeşme
olayının yazıya yansımasından başka bir şey değildir. Yukarıda da
açıklandığı gibi yazıldığı gibi okunmama bu duruma göre karar
verilebilecek bir yargı değildir.
Türkçede yazıldığı gibi okunmamanın kanıtı olarak ileri sürülen örneklere
baktığımızda bunların neredeyse tamamının ek almış sözler olduğunu görmekteyiz.
Türkçe Sözlük’e baktığımızda ise kök halindeki hiçbir sözde yazıldığı gibi
okunmamanın söz konusu olmadığını görürüz. Eklemeli bir dil olan Türkçede eklenme
sırasında araya yardımcı sesler girer. Bu sesler arasındaki ilişkiler sonucu farklı ses
olayları meydana gelir. Bu olaylar kimi yazarlarca yazıldığı gibi okunmama örneği
olarak gösterilmektedir. Hâlbuki öyle olsaydı kök halindeki en azından birkaç sözde
aynı durum kendini göstermeliydi. Köklerde karşımıza çıkmayıp eklenme sırasında
kendini gösteren bu ses olayları da Türkiye Türkçesinin yazıldığı gibi okunduğunun bir
kanıtıdır.
Yazı Devriminin amacı yazı dili ile konuşma dilini birleştirmekti. Büyük oranda
da bu amaca ulaşılmıştır. Zaman içinde eczahane>eczane, hastahane>hastane,
ağabey>abi (Sözlükte iki madde de yer almaktadır.) değişimleri yazılı dilin sürekli sözlü
dile yaklaşma çabası içinde olduğunun göstergesidir. Dilmen 1932 yılında yazdığı bir
yazısında bu ikisi arasındaki ilişkiyi açıkça ifade eder. “Yazı bir dilin bir zamandaki
konuşumunu belirtir. Zamanla konuşum değişir; yazı daha biraz eski konuşuma uyar.
İşte bu zamanla dillerin bozgun zamanları sayılır, bunlar, tarihin gidişine göre, uzun
sürer, kısa sürer, o başka lakırdı.” Bu açıklamadan sonra bu ilişkinin kurulu olduğu üç
temelden söz eder.
- 105 -
“1. Bir dilin varlığı, temeli, benliği, “konuşma dili”dir.
2. Bir dil için konulup kitaplara geçen, mekteplerde öğretilen kurallar, gökten
inme değildir; dil değiştikçe bunlar da değişir.
3. Dile uymayan kurallar, kitaplara da geçse, gene dilin temeli olamaz.” 345 .
Dilmen’in belirttiği gibi yazılı dil, değişimi sözlü dile göre geriden takip eder.
Bu, yazıldığı gibi okunmamayla ilgili değil, yazının tutuculuğuyla ilgilidir. Dilmen’in
dediği gibi temel alınmış olan zaten konuşma dilidir. Bugün “geleceğim” sözünü
“gelicem” olarak yazma kararı alırsak, gelecek zaman ekinin ne olduğuna, hangi
çekimde nasıl bulunmasına gerektiğine de açıklık getirmek durumundayız ki bu oldukça
karmaşıktır. Dil de yaşayan ve gelişme gösteren bir olgudur. 50-60 yıl sonra hayattaki
gelişmeleri ve dilin bu gelişmelerden ne derece etkileneceğini kestirmek oldukça güçtür.
Bildiğimiz şey, Dilmen’in de belirttiği gibi kitaplara konan kuralların da değişen dille
beraber belli koşullar oluştuğunda değişebileceğidir. Bugün sözlü dilin yazılı dile ne
kuvvette, ne kadarlık süre içinde hükmedebileceğini ancak yaşayarak görebiliriz. Ancak
bildiğimiz ve tereddüt etmeden rahatlıkla söyleyebileceğimiz tek bir yargı vardır ki o da
Türkiye Türkçesinin yazıldığı gibi okunan bir dil olduğudur.
SONUÇ
Türkçenin, Orhun Abideleri ile bilinen tek bir noktadan başlayan yazı macerası
bugün farklı coğrafyalarda, farklı kollarda sürmektedir. Türkiye Türkçesi, Eski
Türkçenin Anadolu topraklarındaki uzantısıdır ve Harf Devriminin ardından diğer Türk
lehçelerine göre daha tutarlı bir imla ile dikkati çeker. Ne var ki aradan geçen 79 yıla
rağmen Türkiye Türkçesinin yazılış-okunuş ilişkisi hâlâ tartışılmaktadır.
Yazı Devriminden sonra yapılan tartışmalar yazım kılavuzları sayesinde bugün
büyük oranda azalmıştır. Okur-yazar oranının artışı da bu belirsizliğin çözülmesinde
etkili olmuştur. Bu devrimin gerçekleşmesinde görev alan tüm aydınlar, yapılan
yenilikleri, nedenleriyle birlikte açıklamışlardır. Yazı Devriminin öncelikli yapılış
amacı da Türkiye Türkçesinin yazıldığı gibi okunabilmesini sağlamak olmuştur.
345
Korkmaz, Zeynep Atatürk ve Türk Dili Belgeler II, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara, 1992, 698. s.
- 106 -
Son yıllarda Türkçenin tarihî gelişimini bilmeyen, bilimsellikten uzak bir bakış
açısıyla dili değerlendiren kimi yazarlar, yıllar önce kurulan bu temeli sarsma
girişiminde bulunmaktadırlar. Eğitim hayatında, sosyal ve mesleki hayatta statü sahibi
olmak isteyen, bu nedenle Türkçeyi daha doğru ve daha güzel konuşmak amacıyla
kurslara yönelen kişiler tiyatro oyuncularından, radyo ve televizyon spikerlerinden ya
da bu kişilerin genç öğrencilerinden dersler almaktadırlar.
Diksiyon kurslarında Türkiye Türkçesinin ses yapısı, tarihî gerçekleri göz ardı
edilmektedir. Üstat sayılan kişilerin istek ve zevkleri ne yazık ki programın içeriğinde
önemli yer tutmaktadır. Bu eğitimin en temel öğretisi, Türkiye Türkçesinin yazıldığı
gibi okunmayan bir dil olduğudur. Dersler, dil üzerinde uzmanlık kazanmamış, Türkiye
Türkçesi hakkında yazmaktan, okumaktan ve konuşmaktan başka bir bilgiye sahip
olmayan kişilerce verildiğinden yukarıdaki fikri paylaşanların sayısı her geçen gün
artmaktadır.
Uzman olan her araştırmacı, dilin doğası gereği gerçekleşen ses olaylarının
yazılış-okunuş ilişkisini değerlendirmek için geçerli bir veri olmadığını bilir. Türkiye
Türkçesi dünya dilleri arasında yazıldığı gibi okunmaya en yakın olan dil değil; aynen
yazıldığı gibi okunan bir dildir. Türkiye Türkçesini okuyup yazmayı bilen her birey,
gördüğü sözü aynı şekilde okur ve okuduğu gibi yazar. Bu nedenle Türkiye Türkçesi
yazıldığı gibi okunur.
Oysa ki yazıldığı gibi okunamayan bir dil için durum aynı değildir. Böyle bir
dilin okur-yazarı olan bir kişinin, örneğin bir İngiliz okunuşunun sözlükteki 346
telaffuzuyla “∧m’brele” olarak yazılmış sözün “şemsiye” anlamındaki “umbrella”
olduğunu anlamak için çabalaması gerekecektir. Diğer taraftan aynı söz yazıldığı gibi
söylendiğinde anlamasında kısa da olsa yine bir duraksama olacaktır.
Hâlbuki bir Türk, okunuşu ister “yapıcaam” ister “yapcam” ister “yapcem”
isterse “yapacağım” olsun tek bir şey anlar ve yazılması istendiğinde bunu, öğrenimi
sırasında öğrendiği gibi “yapacağım” olarak yazar. Bunun dışındaki durumlar Türkiye
Türkçesi için, yukarıda belirtildiği gibi standart dışı ve keyfidir. Standarttan sapan bu
keyfilikler ise Türkiye Türkçesinin yazılışı ile okunuşu arasındaki ilişkinin kopuk
olduğunu göstermez.
346
Longman Dictionary of Contemporary English, The Bath Press-Avan, 1986
- 107 -
Türkçenin tarihî gelişimini görmezden gelen, yetersiz bilgileri ve bilimsellikten
uzak yöntemleriyle, kişileri ana dilleri konusunda yanlış yönlendirenlere, Türkçeye
gönlünü ve emeğini veren uzmanlar olarak cevap vermek sanıyoruz ki bu yanlışın
önüne geçmedeki en etkili yoldur. Bu yanlışı engellemek amacıyla, elden geldiğince
bilimsel bir bakış açısıyla hazırlamaya çabaladığımız bu çalışmada da Türkiye
Türkçesinin yazıldığı gibi okunmayan bir dil olmadığı sonucuna ulaşılmıştır.
- 108 -
KAYNAKLAR
Aksan, Doğan, Her Yönüyle Dil, Ana Çizgileriyle Dilbilim I, Türk Dil Kurumu
Yayınları, Ankara, 1977
Aksan, Doğan, Her Yönüyle Dil, Ana Çizgileriyle Dilbilim II. Cilt, Türk Dil Kurumu
Aksan, Doğan, Her Yönüyle Dil, Ana Çizgileriyle Dilbilim III. Cilt, Türk Dil Kurumu
Aksan, Doğan, Türkiye Türkçesinin Dünü, Bugünü, Yarını, Bilgi Yayınevi, İstanbul,
Kasım 2001
Almanca-Türkçe Büyük Sözlük, Kanaat Yyınevi, İstanbul, 1947
Altınörs, Atakan, Dil Felsefesine Giriş, İnkılap Yayınları, İstanbul, 2003
Arat, Reşit Rahmeti, Makaleler, C.1, Haz.: Osman Fikri Sertkaya, Türk Kültürünü
Araştırma Enstitüsü, Ankara, 1987
Atasoy, Fadik, Oyunculuk Sanatında Diksiyonun Önemi ve Rolü Üzerinde Bir Metod
Çalışması, Bilkent Üniversitesi, Müzik ve Sahne Sanatları Fakültesi
Tiyatro Bölümü, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara, 2001
Banguoğlu, Tahsin, Dil Bahisleri 1 (Gramer Meselesi, İmla Meselesi, Türkçede Kelime
Teşkili), Vakıt Matbaası, İstanbul, 1941
Baykızı, Murat, Etkili ve Güzel Konuşma Teknikleri, Kar Yayınları, İstanbul, Ekim
2005
Corballis, Michael, C., İşaretten Konuşmaya Dilin Kökeni ve Gelişimi, Çev. Aybek
Görey, Kitap Yayınevi, İstanbul, Temmuz 2003
Coşkun, Volkan, “Türkiye Türkçesinde Vurgu, Ton ve Ezgi”, Türk Dili S: 584, Ağustos
2000, 126-130. s.
Coşkun, Volkan, “Fonetik, Fonoloji ve Türkiye Türkçesinin Ünsüzler Matriksi”, Türk
Dili, S: 588, Aralık, 2000, 588-594. s.
Demircan, Ömer, Türkiye Türkçesinin Ses Düzeni Türkiye Türkçesinde Sesler, Türk
Dil Kurumu Yayınları, Ankara, 1979
Deny, Jean, Türk Dili Gramerinin Temel Kuralları (Türkiye Türkçesi), Türk Dil
Kurumu Yayınları, Ankara, 2004
- 109 -
Dervişoğlu İsmail-Yılmaz, Mehmet Yalçın, Güzel ve Etkili Konuşma Papatya
Yayınları, İstanbul, Kasım 2005
Devellioğlu, Ferit Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lügat, Aydın Kitabevi, Ankara,
2001
Dursunoğlu, Halit, “Türkiye Türkçesinde Konuşma Dili İle Yazı Dili Arasındaki İlişki”,
A.Ü Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, S: 30, Yıl: 12, Erzurum,
2006, 1-21. s.
Er, Sırrı, Türkçe’nin Adı Var, Ağaç Yayınları, İstanbul, Haziran 2005
Ercilasun, Ahmet Bican, “Türkiye Türkçesinde Yardımcı Ses”, Türk Dili, S: 585, Eylül
2000, 219-225. s.
Ergin, Muharrem,Türk Dil Bilgisi, Bayrak Yayınları, İstanbul, 2000
Ertem, Rekin, Elifbe’den Alfabe’ye Türkiye’de Harf ve Yazı Meselesi, Dergah
Yayınları, İstanbul, Ekim 1991
Fattah, Nurihan, Tanrıların ve Firavunların Dili, Çev. Ahsen Batur Selenge Yayınları,
İstanbul, 2004
Fritz, Gerd, “Fonoloji I Fonem Alanının Tahlili, Modern Lengüistiğe Giriş, İletişim ve
Dil, Lengüistik Yapılıkçılık”, Haz.: Prof. Dr. Mehmet Akalın, Ege
Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi Yayınları, No:22, İzmir, 1983
Fritz, Gerd, “Fonoloji II Fonem Seviyesinin Tasviri, Modern Lengüistiğe Giriş, İletişim
ve Dil, Lengüistik Yapılıkçılık”, Haz. Prof. Dr. Mehmet Akalın, Ege
Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi Yayınları, No:22, İzmir, 1983
Giray, Ülkü, Türkçeyi Güzel Konuşma ve Okuma Kılavuzu, Bilgi Yayınevi, Ankara,
Eylül 2001
Gürses, Reşide, “Türk Dilinin Telâffuzu ve İmlâsı Üzerine Bazı Düşünceler”, Türk
Yurdu C. 21, S: 162-163, Şubat-Mart, 2001, 175-176. s.
Gürzap, Can, Söz Söyleme ve Diksiyon, Remzi Kitabevi, İstanbul, Ekim, 2006
Hameed, Furqan, Türkçeye Geçmiş Batı Kökenli Kelimelerin İmlâsı Üzerine Bir
Araştırma, Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türk Dili ve
Edebiyatı Anabilim Dalı, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara,
1990
İmla Kılavuzu, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara, 2000
- 110 -
İmla Kılavuzu, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara, 1993
İtalyanca İspanyolca İngilizce Almanca Türkçe Sözlük Büyük Sözlük.
http://www.buyuksozluk.com
Karaağaç, Günay, “Dil ve Düşüncenin Aldatıcığı”, Dil, Tarih ve İnsan,
Akçağ,Yayınları, Ankara, 2002, 25-31. s.
Kılıç, Mehmet Akif, “Türkçede “Ğ” Sorunu”, Türk Dili, S:575, Kasım, 1999, 958-960.
s.
Korkmaz, Zeynep, Atatürk ve Türk Dili Belgeler I, Türk Dil Kurumu Yayınları,
Ankara, 1992
Korkmaz, Zeynep, Atatürk ve Türk Dili Belgeler II, Türk Dil Kurumu Yayınları,
Ankara, 1997
Küçükkaragöz, Hadiye, “Bilişsel gelişim ve Dil Gelişimi, Gelişim ve Öğrenme
Psikolojisi”, Pegema Yayıncılık, Ed.: Binnur Yeşilyaprak, Ankara, Ekim
2005
Longman Dictionary of Contemporary English, The Bath Press-Avan, 1986
Müller, F.Max, Dilsel Evrim Üzerine Müller’in Görüşleri, Dil Bilimi Düşününde
Dönüm Noktaları I, Haz.: Roy Haris ve Tablot J. Taylor, Çev.: Eser E.
Taylan ve Cem Taylan, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara, 2002, 151-
161. s.
Nadir, İlhan, Türk Dilinin Sesleri Ve Alfabe Sorunu, Türk Kültürü S: 454., 75-76. s.
Öner, Mustafa, “Türkçede Yazı Dili ve Yazılış Bağlantıları Üzerine Notlar”, Karaman
Dil-Kültür ve Sanat Dergisi, Yıl: 2005, 175-186.s.
Özbay, Murat, Atatürk’ün Türkçe Öğretimiyle İlgili Düşünce Ve Uygulamaları, Türk
Yurdu . 21, S: 162-163, Şubat-Mart, 332-336. s.
Özer, Emine Nilüfer Akgür, Yazı Devrimi Sonrası Türk Basınında Yazım Sorunu,
İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Basın Yayın Yüksek
Okulu, Gazetecilik ve Halkla İlişkiler Anabilim Dalı, Yayımlanmamış
Doktora Tezi, İstanbul, Haziran 1992
Parlakyıldız, Hayrettin, İmlâ Kılavuzları Üzerine Bir İnceleme (T.D.K.’nun Yayınları
1928-1993), Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türk Dili ve
- 111 -
Edebiyatı Ana Bilim Dalı, Türkçenin Eğitimi ve Öğretimi Bilim Dalı,
Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara, 1995
Parlakyıldız, Hayrettin, Telâffuz ve İmla, Dil Dergisi, S:109, Kasım 2001, 49-63. s.
Radyo Televizyon Üst Kurulu http://www.rtuk.org.tr
Selen, Nevin, Alman Dilinin Fonetik ve Entonasyon Kuralları, Anadolu Üniversitesi
Yayınları, Eskişehir, 1985
Selen, Nevin, Sesli Harf ve Sessiz Harf Üzerine, Çağdaş Türk Dili S: 154, Aralık, 2000,
20-21. s.
Şahin, Hatice, Radyo Ve Televizyonlarda Kalıp Söz Ve Yapıların Kullanımına Dair,
Türk Dili S: 598/ Özel Sayı: 50. Yıl, 10.2001, 383-386. s.
Şenbay, Nüzhet, Söz ve Diksiyon Sanatı, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul, Mart 2005
Şimşir, Bilal, Türk Yazı Devrimi, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 1992
Taşer, Suat, Örneklerle Konuşma Eğitimi, Papirüs Yayınevi, İstanbul, Ağustos 2004
Tellioğlu, Cevdet, Güzel Konuşma Pratiği, Timaş Yayınları, İstanbul 2005
Toklu, Osman, Dilbilime Giriş, Akçağ Yayınları, Ankara 2003
Tseng, Lan-ya, Yeni Harflerin Kabulünden Sonra Türkçede Ses-Yazı İlişkisi, Ankara
Üniversitesi, Soysal Bilimler Enstitüsü, Yeni Türk Dili Ana Bilim Dalı,
Yayımlanmamış Doktora Tezi, Ankara, 2002
Uluslararası Fonetik Alfabe http://wikipedia.org
User, Hatice Şirin, Başlangıcından Günümüze Türk Yazı Sistemleri, Akçağ Yayınları,
Ankara, 2006
Ülkütaşır, M,Şakir, Atatürk ve Harf Devrimi, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara, 2000
Vural, Birol , Doğru ve Güzel Konuşma, Hayat Yayınları, İstanbul, 2006
Webster’s Online Dictionary http://www.websters-online-dictionary.org/
Yazım Kılavuzu, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara, 2005
Yeni Redhouse Sözlüğü, İngilizce-Türkçe, Amerikan Bord Neşriyat Dairesi,
İstanbul,1969
Yeni Yazım Kılavuzu, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara, 1977
Yurdakul, Bünyamin, “Yapılandırmacılık, Eğitimde Yeni Yönelimler”, Ed.: Özcan
Demirel, Pegema Yayıncılık, Ankara, Ağustos 2005
- 112 -
ÖZGEÇMİŞ
Ad- Soyad: Burcu KAÇMAZ
Doğum Tarihi: 24.09.1982
Doğum Yeri: İzmir
Eğitim: 1989-1994: Ankara İlköğretim Okulu/ Karşıyaka-İzmir

1994-1997: Karşıyaka İlköğretim Okulu/ Karşıyaka-İzmir
1997-2001: Atakent Anadolu Lisesi/ Karşıyaka-İzmir
2001-2005: Ege Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Türk Dili ve Edebiyatı
Bölümü
2005- : Ege Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türk Dili ve
Edebiyatı Anabilim Dalı, Yeni Türk Dili Yüksek Lisans Programı
Akademik Çalışmalar: “Türkiye-İdil Boyu İlişkisinin Çağdaş Edebiyatta Bir

Yansıması: Reşit Ehmetcanov’un “Karaçkı (Korkuluk)” Manzumesi”,
Uluslararası İdil-Ural Araştırmaları Sempozyumu, 11-12 Kasım 2006,
Kütahya
“Kırım Tatar Halk Türkülerinde Sembol Olarak Bitkiler”, (Elnara
Ziyadinova’dan aktarma), Karadeniz Araştırmaları, S: 11, Güz 2006,
101-110. s.
- 113 -
ÖZET
Türkiye Türkçesinin yazılış-okunuş ilişkisinin incelendiği bu çalışmada Türkiye

Türkçesinin özellikleri çerçevesinde yapılan araştırmaların sonuçları tartışılmıştır.
Dil ve yazı kavramları arasındaki ilişki, Türkçenin kullandığı yazı sistemleri, bu
sistemlerin yazılış-okunuş ilişkisini nasıl etkilediği bu çalışmada ilk olarak incelenen
konudur. Dünya dillerinde bu ilişkinin durumu da örneklerle gösterilmiştir.
Türkiye Türkçesinde yazılış-okunuş bağının kopmaz bir hâl almasında Harf
Devriminin önemi büyüktür. Bu devrimi gerçekleştirenlerin görüşleri, yazılış-okunuş
bağını açıklamada oldukça önemlidir.
Türkiye Türkçesinin ünlüleri, ünsüzleri, bu sesler arasındaki ilişkiler, ses
olayları, bu olayların konuşmaya yansıması ya da yansımaması, yazılış-okunuş
arasındaki bağı tanımlamada son derece etkilidir. Bunların yanı sıra, alıntı sözlerin belli
kurallar göz önüne alınarak Türkçeye geçişi, “Türkiye Türkçesinin Ses Yapısı ve
Telaffuzu” bölümünde incelenmiştir.
Harf Devriminden bugüne kadar yayımlanan imla kılavuzları, bu kılavuzların
birbirinden farklı özellikleri ile Türk Dil Kurumunun son baskısı olan 2005 Yazım
Kılavuzu’nun özellikleri, bu kılavuzun yazımla ilgili olarak tartışılan konulara getirdiği
çözümler, Türkiye Türkçesinin yazımı konusunda belirtilmiştir.
Böylece yazılış-okunuş bağıyla ilgili olarak varılan sonuçlar maddeler halinde
açıklanmış ve çalışma sonlandırılmıştır.
- 114 -
ABSTRACT
In this thesis in which we studied about the relations of orthography and

orthoepy in Turkish, the results of the studies are discussed by the features of Turkish.
In this study, the first subject which is analized is the relationship between
language and writing, writing systems which were used in Turkish and how systems
affect orthography and orthoepy. The position of the same relationship in world
languages has been shown with examples.
The Revolution of Letters has a great importantce in order to connect the strong
relationship between orthography and orthoepy. The view of revolutionists’ is very
important to explain the connection between orthography and orthoepy.
Vowels, consonants, relationships between these phonems, phonetic changes,
effects of these changes for speaking is very important in order to describe the
connection between orthography and orthoepy. In addition to that, quoted words are
passed to Turkish with bethink some rules and it is explained in the chapter of
“Phonetic Structure and Pronouncation of Turkish”.
In the chapter of “Orthography of Turkish”, dictionaries of Turkish orthography
which were pressed from The Revolution of Letters to present, different characteristics
of these dictionaries and the latest edition (year 2005) of theirs by Turkish Language
Association, and the solutions which that this edition brings to discussed subjects are
defined.
Thereby, consequences which are gained about orthography and orthoepy are
explained item by item and the thesis has been finished.
- 115 -

Turkiye Turkcesinin Yazilisi Ve Okunusu PDF

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

You might also like

Turkiye Turkcesinin Yazilisi Ve Okunusu PDF

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Turkiye Turkcesinin Yazilisi Ve Okunusu PDF

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

T.C.

TÜRKİYE TÜRKÇESİNİN YAZILIŞI VE OKUNUŞU

YÜKSEK LİSANS TEZİ

DANIŞMANI : Yrd. Doç. Dr. Özkan ÖZTEKTEN

A.1. Dilin Doğuşu

A.2. Dilin Öğrenimi ve Gelişimi

A.3. Dilin İşlevi

A.5. Ortografi, İmla, Yazım, Yazılış

A.6. Ortoepi, Telaffuz, Diksiyon, Okunuş

B. DÜNYA DİLLERİNDE YAZILIŞ VE OKUNUŞ

1. Türkiye’de Diksiyon Eğitiminin Tarihsel Gelişimi

2. Tiyatro Eğitiminde Verilen Diksiyon Eğitiminin Amacı

3. Türkiye’de Diksiyon Eğitimine Verilen Önemin Artış Nedenleri

4. Diksiyon Eğitiminin İlkeleri

4.1. Diksiyon Eğitimiyle İlgili Kitapların İçeriği

4.1.2. Suat Taşer, “Konuşma Eğitimi”

4.1.3. Can Gürzap, “Söz Söyleme ve Diksiyon”

4.1.4. Birol Vural, “Doğru ve Güzel Konuşma”

“Etkili Konuşursanız Etkilersiniz” başlığını taşıyan son bölümde 91 ise Vural,

4.1.5. Ülkü Giray, “Türkçeyi Güzel Konuşma ve Okuma Kılavuzu”

4.1.7. Cevdet Tellioğlu, “Güzel Konuşma Pratiği”

4.1.8. Murat Baykızı, “Etkili ve Güzel Konuşma Teknikleri”

4.2. Adı Geçen Kitapların Genel Değerlendirmesi

4.3. Diksiyon Eğitiminde Yazılış-Okunuş İlişkisiyle İlgili Görüşler

1.1. ALFABE DEVRİMİ

1.1.1. Yeni Türk Harflerinin Kabulüne Kadar Öne Sürülen Görüşler

1.1.2. Yeni Türk Harflerinin Kabulü

1.2.1. Sözlerin Doğru İmlası ve Harflerin Yeterliliği İle İlgili Tartışmalar

Türk alfabesinde olup Fransız alfabesinde olmayan harfler elle düzeltiliyordu.

Kararsız kalınan durumlar bir yana, ilk dönemlerde Necmeddin Hacıeminoğlu,

1.2.2. Yabancı Özel Adların Yazılışına İlişkin Tartışmalar

1.3. DİLİMİZDEKİ ALINTI SÖZLERİN YAZIMI VE TARTIŞMALAR

1.3.1. Batı Kökenli Sözlerin Yazımı

1.3.1.1. Ses Değişimleri İle Meydana Gelen Değişmeler

1.3.1.2. Ünlü Türemesi Nedeniyle Değişime Uğrayanlar

1.3.1.2.2. İlk Hecede Ünlü Türemesi

1.3.1.2.3. Kelime İçinde Ünlü Türemesi

1.3.1.3. İkiz Ünlüleri İçeren Batı Kökenli Kelimeler

1.3.1.4. Orijinal İmlalarıyla Yazılan Kelimeler

1.3.2. Doğu Kökenli Sözlerin Yazımı

2.1. SES BİLGİSİ (FONETİK)

2.1.1. Söyleyiş Ses Bilgisi

2.1.2. Gelişmeli Ses Bilgisi

Yukarıda yer alan örnekler diksiyon kitaplarının büyük bölümünde

2.1.2.3. Kaynaşma / Kontraksiyon

2.1.2.4. Göçüşme / Metatez

2.1.3.1. Fon, Fonem, Allafon

3.1. 1928’den Bugüne Kadar Türkçe Kelimelerde Yapılan İmla

3.2. Harf Devriminden Bugüne Kadar Yayımlanan İmla Kılavuzlarının

3.3. Harf Devriminden Bugüne Kadar Yazılış-Okunuş İlişkisiyle İlgili

3.3.1. Yazıya Yansıyan Ses Olayları

3.3.2. Yazıya Yansımayan Ses Olayları

1965’ten sonra yayımlanan kılavuzlarda böyle bir açıklamaya gidilmemiştir.

3.3.3. Düzeltme İşareti

Dursunoğlu da televizyon ve internetin Türkiye Türkçesinin

Ad- Soyad: Burcu KAÇMAZ

Doğum Tarihi: 24.09.1982

Doğum Yeri: İzmir