1

SoTa rusTavelis baTumis saxelmwifo

universiteti

istoriis, arqeologiis da eTnologiis

departamenti

Sesavali istoriaSi
 2

baTumi - 2012

Tavi I
istoriis sagani, amocanebi
da wyaroebi

literatura:
1. g.yoranaSvili, profesia-istorikosi, Tb., 1986;
2. m.CxartiSvili, istoriuli mecnierebis Sesavali, Tb., 2009;
3. l.fircxalava, istoriis mecnierebis Sesavali, Tb., 1995;
4. Геродот, История в девяти книгах, Лен., 1972, с. 457-499;
5. Копосов Н., Как думают историки, М., 2001, 326 с.;
6. Про А., Двенадцать уроков по истории. М., 2000, 336 с.;
7. Тош Д., Стремление к истине. Как овладеть мастерством историка, Пер. с
англ. М., 2000, 296 с.

`istoriis swavlebis Sesavali~ – am sauniversiteto kursis Sesaxeb pirveli

saxelmZRvanelo ekuTvniT sorbonis universitetis profesorebs Sarl langluas da Sarl
senioboss. maT 1896-1897 wlebis saswavlo wlisaTvis sorbonis universitetis pi-
rvelkurselebisaTvis Seqmnes aRniSnuli saxelmZRvanelo. frangma istorikosebma
mogvces istoriis Sesaxeb saintereso axsna: `istoriis Seswavla arc ise advilia,
rogorc es gonebiT cariel adamianebs warmoudgeniaT. istoria SexebaSia yvela me-
cnierebasTan da istorikosma yvelaferi unda icodes. man unda icodes, rom umaRlesi
WeSmaritebis miRwevisTvis unda mimarTos originalur wyaroebs, unda icodes da
sargeblobdes saukeTeso Tanamedrove istorikosTa SromebiT, magram arasdros ar
unda miiRos isini, rogorc saxarebiseuli WeSmariteba~.
maS, ra aris istoria?

istoriis sagani
istoria warmodgeba Zvel berZnuli sityvisagan (ἱστορία) da niSnavs `kvlevas~.
igi Caisaxa Zv.w. VI s-Si mcire aziis das. sanapiroSi mdebare berZnul samyaroSi yve-
laze dawinaurebul ioniis q.miletSi (berZ. Miletos). es qalaqi daarsda Zv.w. XI s-Si.
Zv.w. VIII s-dan mileti umTavres rols asrulebda maSindel berZnul samyaros savaWro
Tu kulturul cxovrebaSi. iq moRvaweobdnen filosofosi - Talesi, logografosebi da a.S.
 3

unda iTqvas, rom praqtikuli

garemoebebiT gamomdinare imTaviTve
miletSi Seqmnili garemo, axali
sazogadoeba, saWiroebda gare samyaroSi
detalur orientacias. anu maT ukve aintere-
sebdaT warsuli, anda cxra mTis iqiT
mcxovrebi sxva xalxebi da a.S. yovelive isic
daemata, rom ukve literaturulma
procesma Sewyvita Temis koleqtiuri Tvi-
Tgamovlenis formis saxe da ukve Casaxul
q.mileti berZnul prozaSi wina planze gamovidnen
TavianTi individualuri saxeebiT calkeuli
avtorebi. maSasadame, materikul saberZneTan SedarebiT social-ekonomikuri
ganviTarebis kuTxiT miletis da mTlianad ioniis mniSvnelovnad dawinaurebam, xeli
Seuwyo literaturis am Janris sistorio Txrobis aRmocenebas.
Tavdapirvelad istoria literaturis nawilad miiCneoda da poetur Janrad iTvleboda.
radganac berZnul miTologiaSi mecnierebis da xelovnebis mfFarveli RvTaeba iyo
apoloni, amitomac adamianTa azrovnebam mis Tanmxleb moazrovne axalgazrda
qalRmerTa amalidan gamoyves erTi – klio, romelsac daekisra saistorio
mecnierebis mfarveloba.
droTa ganmavlobaSi terminma `istoriam~ sxva mniSvneloba SeiZina.
dreisaTvis istoriis, rogorc mecnierebis gansazRvris 30 mde definacia arsebobs.
ganmartebebi zogjer diametralurad sapirispiro xasiaTisacaa. istoriis amocanis
gansazRvrisas yovelTvis amosavalia istorikosis msoflmxedveloba da misi filosofiuri
Sexedulebebi.
udavoa, rom istoria aris sazogadoebis warsulis aRmniSvneli da am movlenebis
Tu procesebis Semswavleli mecniereba. materialur poziciebze myofi istorikosebi
Tvlian, rom istoria, rogorc mecniereba swavlobs konkretul, drosa da sivrcesi gansa-
zRvrul sazogadoebis ganviTarebis kanonzomierebebs, xalxTa saqmianobebs da a.S.
dasavlur mecnierebaSi dominirebs azri, rom istoriis mizania da obietia adamiani.
mag., frangi mecnieris mark blokis gansazRvrebiT istoria aris ` droSi gawerili xalxis
Sesaxem mecniereba~.
marqsistuli koncefciiT, yvela istoriuli procesebis mamoZravebeli Zalad aris
miCneuli warmoebis saSualebebi. aqedan gamomdinare yuradReba eqceoda
klasobriv brZolas, geografiul garemos mniSvnelobas da a.S. SedarebiT naklebi roli
eniWebodaT calkeul istoriul pirovnebebs.
 4

dasavlur mecnierebaSi farTos moikida fexi saistorio procesebis pluralisturi

interepretraciis koncefciam. am dros saistorio ganviTarebis mTavar mizezad
miiCneoda ara zogadi, aramed sxvadasxva mizezTa erToblioba, romlebic regulirde-
bodnen sxvadasxva jgufebis Tu organizaciebis mravalmxrivi interesebiT.
mTlianobaSi, rom SevajamoT samecniero literaturaSi saistori mecnierebis
Sesaxeb arsebuli ganmartebebi, SegviZlia vTqvaT, rom farTo gagebiT, istoria aris
codnis nawili, romlis mizania ESeiswavlos warsul droSi adamianis saqmianobis
sxvadasxva sferoebi (azrovneba, socialuri kavSirebi da a.S.). viwro mniSvnelobiT,
istoria aris mecniereba, romelic warsulis wyaroebis SeswavliT poulobs saistorio
procesebis movlenebis Tanmimdevrobas, romelTa obieqturad aRweriT warmo-
adgens Sesabamis daskvnebs.
ramdenadac istorikosi erTdroulad aris movlenebis TviTmxilveli da monawile,
amdenad maTi Sromebi yovelTvis dawerilia epoqis suliskveTebiT. mag., italieli
mkvlevari benedeto kroCe (1866-1952 ww.) naSromSi `istoriografiis Teoria da isto-
ria~ (1917 w.), igi werda, rom `istoria aris Tanamedrove istoria~. igi Tvlida, rom
istorikosi aRadgens ara istorias, aramed wers mas. es aris SemoqmedebiTi aqti,
radganac Tavisi saqmianobiT da movlenis sulieri arsis wvdomiT igi gamoxatavs
epoqis sulier moTxovnilebebs.

termin `istorias~ etimologia

zemoT avRniSneT, rom sityva `istoria~ warmodgeba berZnuli sityva ἱστορία,
historia. ukanaskneli, rogorc fiqroben, momdinareobs proto indoevropuli sityva -
wid-tor sgan, sadac fuZe weid – niSnavs `gagebas, xedvas~. Tu es axsna sworia,
maSin gamodis, rom Zvel eladaSi sityva `istoriis~ qveS igulisxmeboda nebismieri
kvleva da ara saistorio mecnierebis dRevandeli gageba. ase mag., udidesi filosofosi
aristotele (Zv.w. 384-322 ww.) aRniSnul termins iyenebda `cxovelebis istoriaSi~.
rac Seexeba istoriis kvleviTi mniSvnelobiT gagebas, es moxda q.miletSi, sadac
`historia~ Seicvala `historeîn~ (`kvleva~). swored am mniSvnelobiT miletidan droTa
ganmavlobaSi gavrcelda igi mTel elinur samyaroSi. unda iTqvas, rom miletSi
gaCndnen pirveli istorikosebi - logografosebi.
sxvaTa Soris, inglisSi sityva `istoria~ Tavdapirvelad ixmareboda Txrobis (Stori)
mniSvnelobiT. XV s-Si warsuli movlenebis Tanmimdevrul aRmniSvnelad `Stori~
gadakeTda `History~-T. XVII s-Si ki gaCnda termini `saistorio~ (Historical, historic).
rac Seexeba saistorio qarTul azrovnebas, SevniSnavT, rom istoriis aRsani-
Snavad Sua saukuneebis qarTul saistorio mwerlobaSi ixmareboda terminebi: `cxo-
vreba~, `ambavi~ da `martviloba~. ase mag., Txzuleba `qarTlis cxovreba~-Si, `qarTli~
saqarTvelos, xolo `cxovreba~ istorias niSnavs. maSasadame, `qarTlis cxovrebis~
 5

sruli saTauria `saqarTvelos istoria~. igive iTqmeba `martvilobis~ Sesaxeb. mag., VI

s-is Zeglis `evstate mcxeTelis martviloba~-Si, ukanaskneli sityva istoris sinonimad
aris miRebuli. termini `istoria~ masobrivad qarTul saistorio mwerlobaSi fiqsirdeba
XII s-dan, risi mkafo nimuSia Tamar mefis istorikosis Txzuleba - `istoriani da azmani
SaravandedTGani~.

istoriuli faqti
istoriuli faqti aris realuri movlena, romelsac ukve hqonda adgili da igi
xasiaTdeba: sivrcesa da droSi lokalurobiT; obieqturobiT; subieqturobiT da
araamowurulobiT. istoriuli dro warmodgenilia qronologiuri kategoriebiT: weli, aTa-
swleuli, era, periodi etapi da moqmedebebiT ( urTierTSepirispireba, sinqronizacia
da a.S.).
istoriuli dro uzrunvelyofs istoriuli warsulis lokalizacias droSi da xels uwyobs
droebiT orientaciebis ganviTarebas.

samecniero-istoriuli faqti
es igive istoriuli faqtia, romelic gaxda istorikos- mkvlevaris saqmianobis
obieqti. es faqtebi yovelTvis subieqturia da mecnieris poziciis, kvalifikaciis da
ganswavlulobis anareklia. Seswavlis saganSi yvelaze xSirad warmodgenilia same-
cniero-istoriuli faqtebi, romlebic aRwerilia, sistematizirebuli da ganmartebiTi.
nebismieri istoriuli faqti SeiZleba Seicavdes saerTo, sayovelTao da individualurs.
am specifikis da istoriis Txrobis meTodikis gaTvaliswinebiT pirobiTad gamoiyofa
faqtebis sami jgufi: faqti – movlenebi – maxasiaTebeli unikaluroba, unikaluroba;
faqti – movlena – tipiuris, saerTos anarekli; faqti – procesebi – gansazRvruli
sayovelTao.

istoriuli Semecneba
istoriuli Semecneba aris istoriuli realobis anareklis forma. arsebobs aRqmis
ramodenime forma – azrovneba, empiriuli da Teoriuli. Semecnebis pirvel etapze
istorikosi swavlobs sxvasasxva wyaroebs maTSi faqtebis gamovlenis mizniT

istoriis dargebi
istoria aris codnis sfero, romelic Sedgeba mecnierebis calkeuli dargebisagan,
damxmare da specializebuli istoriuli disciplinebisagan. calkeul nawilTa
specializaciis xarisxi sxvadasxvaa, ris gamoc gamoyofen ramdenime jgufs. pirvel
jgufs Seadgens istoriuli mecnierebis is dargebi, romelTa farglebSi istorikosebi
sazogadoebis istorias Seiswavlian mTlianad an nawilebis mixedviT. istorias
 6

swavloben formaciebisa da epoqebis, komleqsuri problemebis mixedviT, sivrcobriv-

geografiuli principiT., amis garda, calke Seiswavlian adamianTa istoriis sxvadasxva
mxaresa da movlenas. pirvel SemTxvevaSi msoflio istoriaSi gamoiyofa: pirvelyofili
sazogadoebis istoria, Zveli msoflios istoria, Sua saukuneebis istoria, axali istoria da
uaxlesi istoria.
sivrcobriv-geografiuli principis mixedviT gamoiyofa: didi, erTmaneTTan
istoriulad dakavSirebuli raionebis regionaluri istoria da calkeuli qveynebisa da
xalxebis istoria. meore jgufs qmnis damxmare da specializebuli istoriuli disci-
plinebi: wyaroTmcodneoba, arqeografia, paleografia, diplomatika, qronologia,
istoriuli metrologia, sfragistika, genealogia, heraldika, numizmatika. damoukidebel
adgils ikavebs ori specializebuli istoriuli mecniereba arqeologia da eTnografia.

saistorio mecnierebis principebi

saistorio mecnierebis sayovelTaod aRiarebuli principebia:

 WeSmaritebis principi – igi aris saistorio azrovnebis umaRlesi amocana;
 konkretulobis principi – nebismieri istoriuli nivTi unda iswavlebodes
konkretulobaSi, drois da garemoebis gaTvaliswinebiT;
 istorizmis principi - nebismieri nivTi unda ganixilebodes ganviTarebaSi;
 obieqturibis principi;
 yovelmxrivobis principi;
 sistemuri principi;
 saistorio wyaroze dayrdnobis principi;
 istoriografiis tardiciuli principi.

saistorio kvlevis meTodebi

saistorio kvlevis meTodologia warmo

saistorio kvlevisas istorikosis arsenalSia tradiciuli da aratradiciului meTodebi.
tradiciul meTodebs ganekuTvneba:
 pirobiT-dokumenturi da gramatikul-diplomatiuri meTodi. es aris teqstis ---- --
-- elementebze. igi gamoiyeneba saqmiswarmoebisas ukve
saqmiswarmoebul dokumentebze;
 teqstologiuri meTodi. ase mag., teqstis logikuri analizi SesaZleblobas iZleva
`muqi~ adgilebis garCevis, dokumentSi winaaRmdegobis Cvenebis da a.S.
am meTodis gamoyeneba SesaZleblobas iZleva dakarguli dokumentis ga-
movlenis da movlenebis rekonstruirebis saSualebas;
 7

 istoriul-politikuri analizis meTodi. igi sxvadasxva wyaroebis

urTierTSejvarebis saSualebas iZleva;
 istoriul-genetikuri (retrospeqtuli) meTodi saSualebas iZleva mizez-
Sedegobrivi kavSiris da istoriuli movlenebis ganviTarebis kanonzomierebis
Cvenebas;
 istoriul-SedarebiTi meTodi saSualebas iZleva sxvadasxva movlenis zogadis
da gansakuTrebuli xazebis gamovlenas;
 istoriul-tipologiuri meTodi. igi SesaZleblobas iZleva Seswavlis mxriv
sagnebis dalagebas sxvadasxva klasebad maTvis arsebiTi niSnebis
miniWebiT;
 problemur-qronologiuri meTodi. igi SesaZleblobas iZleva farTo Temebis
ganfenas rig wvril problemebad, romelTagan yoveli ganixileba qronologiur
TanmimdevrobaSi. es meTodi gamoiyeneba, rogorc masalis Seswavlisas
(analizis pirvel stadiaze,...), ise misi komponirebis da teqstis Siga
samuSaoebis Txrobisas;
 istoriul-sistemuri meTodi;
 istoriuli periodizaciis meTodi. igi SesaZleblobas iZleva sxvadasxva
sazogadoebebis ganviTarebaSi rigi etapebis gamoyofas. periodizaciis yvela
SemTxvevaSi kriteriumebi SeiZleba sxvavasxva iyos;
 struqturul-diaqronuli meTodi. igi mimarTulia msgavsi saistorio procesebis
Sesaswavlad. am meTodis gamoyeneba SesaZleblobas iZleva sxvadasxva
movlenebis xangrZlivobis gamovlenas. aseve rTuli sistemis sxvavasxva ele-
mentebis ganviTarebis dinamikis Cvenebas;
 retrospeqtuli meTodi.
aratradiciul meTodebs ganekuTvneba:
 raodenobrivi, igive maTematikuri meTodi;
 socialur-fsiqologiuri meTodi;
 lingvisturi meTodi;
 mxatvruli analizis meTodi.
aqve SevniSnavT, rom yofil sabWoTa istoriofrafiaSi tradiciul meTodaT
iyenebdnen klasobriv analizsac.

istoriis dargebi

arqeologia – arqivTmcodneoba – bonistika – genealogia – diplomatika –

eTnologia – epigrafika – epistologia – veqsilologia – istoriuli anTropologia –
 8

istoriuli bibliografia – istoriuli ikonografia – istoriuli kartografia – numizmatika –

paleografia da a.S.

istoriis mecnierebaTaSorisi disciplinebi

saistorio geografia da saistorio geologia

saistorio geografia

igi aris istoriis da geografiis dargi, romelic Seiswavlis am Tu im qveynis an

teritoriis fizikur, ekonomikur da politikur geografias istoriul warsulSi. misi mizania
daadginos ama Tu im qveynis Zveli sazRvrebi, politikur-administraciuli dayofa, Zveli
qalaqebisa da soflebis mdebareoba, gzaTa qseli, cixe-simagreTa da sakulto
nagebobaTa ganlageba da moqmedebis are, meurneobis mdgomareoba, xalxTa
migracia, amboxebani, laSqrobaTa gzebi, savaWro da kulturuli kavSirebi mezobel
qveynebTan, agreTve adamianis zegavlena bunebaze (tyis gakafva, gzebisa da
arxebis gayvana) da, piriqiT, bunebrivi movlenebis (miwisZvra...) zegavlena
adamianis yofaze.
saistorio geografia emyareba kartografiul, werilobiTsa da arqeologiur
wyaroebs, toponomikas da safuZvels umzadebs istoriuli rukebis Sedgenas.
saistorio geografiis kvlevis ZiriTadi mimarTulebebia:

 istoriuli fizikuri geografia (istoriuli miwaTmcodneoba);

 istoriuli politikuri geografia;
 istoriuli mosaxleobis geografia;
 istoriuli socialuri geografia;
 istoriuli kulturuli geografia;
 istoriuli geografia - bunebisa da sazogadoebis urTierTkavSiris TvalsazrisiT;
 istoriuli ekonomikuri geografia;
 istoriul-geografiuli qveyanaTmcodneoba.

istoriis saerTo cnebebi da terminebi

 istoriuli drois aRricxva

axali welTaRricxva – epoqa – era – kalendari – periodi – saukune – qronika –

welTaRricxva – qronikoni da xana

 istoriuli wyaroebi
 9

analebi – matiane – qronika – xelnaweri

 sazogadoebrivi formaciebi

Ppirvelyofili Temuri wyobileba – monaTmflobeloba – feodalizmi – kapitalizmi

– socializmi

 saxelmwifo da sazogadoeba

armia - ajanyeba – brZola – dinastia – eTnosi - zavi – nasaxlari – samTavro –

xarki – tomi – tomTa kavSiri da a.S.

 titulebi da Tanamdebobebi

amira – baroni – grafi – Tavadi – mefe – xalifa da a.S.

istoriuli dawesebulebebi

 istoriis instituti;
 saistorio arqivi;
 istoriuli muzeumi;
 saistorio skola;
 saistorio sazogadoeba.

istoriebis klasifikacia]

istoriuli xasiaTis informacias, misi uzarmazari moculobis gamo, yofen mravali

aspeqtis mixedviT, rogorebicaa: regionebi da qveynebi, kulturebi da xalxebi,
mecnierebis da teqnologiebis dargebi, qronologia da Tematika da sxva.
Sesabamisad, arsebobs mravali sxvadasxva klasifikacia, romlis erT-erTi nimuSic aq
aris warmodgenili.

 saerTo klasifikacia

universaluri istoria – sazogadoebis istoria – kulturis istoria da a.S.

 qronologiuri klasifikacia

o preistoria – Zv.w. 3500 wlamde;

o protoistoria – Zv.w. 1000 wlamde;
 10

o antikuri istoria – ax.w. 476 wlamde;

o Sua saukuneebis istoria - 476 - 1492 ww.;
o axali istoria - 1492 - 1789 ww.;
o uaxlwsi istoria - 1789 - 1945 ww.;
o Tanamedrove istoria - 1945 - dRemde
 regionuli klasifikacia

avstraliis istoria – afrikis istoria da a.S.

 subregionuli klasifikacia

arabuli samyaros istoria – balkaneTis istoria – kavkasiis istoria da a.S.

 nacionaluri klasifikacia

aSS istoria – saqarTvelos iatoria da a.S.

 eTnokulturuli klasifikacia

amerikanistika – armeniologia da a.S.

 dargobrivi klasifikacia

arqiteqturis istoria – biologiis istoria – musikis istoria da a.S.

 Tematuri klasifikacia

amerikis kolonixaciis istoria – geografiul armoCenata istoria - renesansis

istoria da a.S.
msoflio saistorio azrovnebis ganviTarebis
zogadi daxasiaTeba
antikuri saistorio azrovneba
Tavisi arsebobis aTasi wlis manZilze antikurma saistorio azrovnebam rigi
niSnebi moipova, ramac mas gansakuTrebuli xasiaTi misca. antikur istorikosTa
umravlesoba istorias ganixilavda, roogorc `cxovrebis mrCevels~. amitomac istori-
kosisagan moiTxovdnen mxolod garkveul mizanSi istoriuli movlenebis
interpretacias, istoriuli warsulis ama Tu im monakveTis gandidebas, riTac maTi
azriT, unda momxdariyo mkiTxvelSi keTilSobiluri miswrafebebis gaRviZeba. wina
planze wamoweuli iyo sakiTxis Sinagani mxare, rasac unda emoqmeda mkiTxvelis
grZnobebze. amisaTvis daiwyes praqtikaSi specialurad Sedgenili sityvebis
 11

Semotana, romlebic realurobaSi ama Tu im gmirs ar warmouTqvams. moqmedebis

xelovnurad daZabviT isini qmnidnen ara realur istoriul portrets, aramed ufro litera-
turul nimuSs. imdroindeli swavlulebi istoriul wawarmoebebs udgebodnen ara
rogorc mecnierul gamokvlevas, aramed rogorc didaqtikuri Janris mxatvruli
nawarmoebis nairsaxeobas.
wina planze wamoweuli iyo lokaluri istoriebi. marTalia, antikurma
istoriografiam icis msoflio Tu regionaluri istoriebis brwyinvale magaliTebi
(herodote, `berZen-sparselTa omebis istoria~, polibios, `msoflio istoria~ da sxv.),
magram umravlesTa yuradReba mipyrobili iyo calk eul polisTa jgufis lokaluri
istoriisaken. msoflio istoriis faqtebi jgufdeboda aTenis, romis, an romelime
saxelmwifos garSemo.
aseT fonze, antikuri saistorio azrovnebis umTavresi miRweva iyo ganviTarebis
cikluri Teoriis damuSaveba da masTan saistorio kanonzomierebis gagebis
dakavSireba. moZraobis idea bunebasa da sazogadoebaSi yvelaze metad daasabuTa
aristotelem (Zv.w. 384-322 ww.). manve gansazRvra moZraobis eqvsi saxe: aRmoce-
neba-ganadgureba, zrda-kleba, xarisxobrivi cvlileba da cvla sivrceSi. masze da
cvlilebis oTx tipze (cvlileba arsSi, raodenobaSi, xarisxSi da adgilze) dayrdnobiT,
sabolood kidec SemuSavda sazogadoebis ganviTarebis saintereso koncefcia: svla
pirvelyofili mdgomareobidan ojaxis Seqmnamde; dasaxleba da Semdeg
saxelmwifoebrivi institutebi, romlebSic TandaTanobiT kidec gaformda yvela
sazogadoebriv-politikuri dawesebuleba. swored sazogadoebrivi ganviYTarebis
variantebis naTeli gageba, sxvavadsxva politikur formaTa Serwyna da maTi urTi-
rTgadanergva aniWebs sazogadoebis azrovnebis istoriaSi aristoteles istoriuli
ganviTarebis Teorias genialuri miRwevis saxes.
antikur istoriografiaSi erT-erTi popularuli koncefcia iyo sazogadoebis
ganviTarebis oTxi saukunis, igive wlovanebis Teoria, rac gamoixata oqros, vercxlis,
spilenZis da rkinis saukuneebis Tu epoqebis arsebobaSi. es Teoria wamoayena
hesiodem da Tavisi pesimistobis miuxedavad, man mainc SeinarCuna popularoba.
mogvianebiT lukreciusma igi daxvewa. man adamianTa sazogadoebis istoriuli
ganviTarebis procesi ukve ganixila sazogadoebasa da materiaSi, rogorc progresis
sapirispiro Sexameba.
sazogadoebis ganviTarebis antikur koncefciebs Soris principialuri miRweva
iyo ganviTarebis cikluri Teoria. am TeoriiT ganviTarebis procesi ganxileboda, rogorc
sazogadoebis erTi formis gadaqceva meoreSi, romlis drosac xdeboda erTi ciklis
dasruleba da axlis aRmoceneba.
marTalia, rom arcerTi Zveli moazrovne ar uaryofda istoriul procesSi RmerTis
Carevas, magram mTlianobaSi antikuri istoriografia xasiaTdeboda istoriis
 12

mamoZravebel Zalad ara RvTiuri nebiis, aramed sufTa elitaruli mizezebis (genialur
adamianTa neba, winaparTa adaTebi da a.S.) miCnevas. amasTan dakavSirebiT, esa
Tu is istorikosi calke gamoyofda ama TUu im saxelmwifos konkretul saistorio
procesis mamoZravebel Zalebs. mag., romaeli istorikosebi xazs usvamnden
winaparta adaTebis rols, polibiosi saxelmwifo wyobis gansakuTrebulobas, straboni
geografiuli garemos, xolo plutarqe ki calKeul pirovnebaTa rols, magram rogorc ar
unda yofiliyo anikur istorikosTa ama Tu im jgufis mier wamoyenebuli analogiuri
mizezebi, yvela isini ixrebodnen erTisken – esaa bediswera, razec maTi azriT uZluri
iyvnen TviT RmerTebic.
mTlianobaSi, rom SevajamoT davinaxavT, rom antikurma saistorio azrovnebis
miRweva iyo: herodotes msoflio-istoriuli koncefcia, Tukidides kvlevis kritikuli
meTodi da aristoteles sazogadoebis ganvitarebis kanonzomierebis idea.
antikuri epoqis istorikosebidan mokled mkiTxvelis yuradRebas gavamaxvilebT
mxolod logografosebis, herodotes, Tukidides da polibiosis Sesaxeb. logografosebiT
iyvnen saistorio mecnierebis gariJraze, herodoteTi iwyeben saistorio mecnierebas,
xolo Tukidides miewereba kritikuli azrovnebis dawyeba.

logografosebi - pirveli istorikosebi

berZnuli prozis uZvelesi nimuSebs erqvaT `λόγος ~, rac `sityvas~ da
`moTxrobas~ niSnavda. Tavdapirvelad igi gamoiyeneboda poeturis da saerTod
poeziis sapirwone prozauli sityvis aRsaniSnavad. logososaTvis damaxasiaTebeli iyo
Semxvedri realobis Txroba. magram praqtikaSi es Semxvedri realoba aRmoCnda
miTologiis da fantastikis nazavi, romlebsadmi interess iCenda msmeneli.
Zvel ionuri prozis nimuSebs hqondaT istoriuli, miTologiuri, eTnografiuli,
geografiuli, moraluri da sabunebismetyvelo xase. sabunebismetyvelo-geografiuli
ainteresebdaT vaWrebs da mezRvaurebs. istoriuli saWiro iyo politikuri da teritoriuli
sakiTxebis gadaWrisas da a.S.
marTalia berZnuli istoriografias Cven viwyebT herodoteti, magram manamde
moRvawe yvela istorikosis Sesaxeb samecniero wreebSi iyeneben termin
`logografiss~. es termini pirvelad gamoiyena herodotes umcrosma Tanamedrove
Tukididem.
logografosebis nawarmoebebi Cvenamde ar aris moRweuli. maT Sesaxeb
warmodgena gvaqvs mxolod gviandeli avtorebis citatebiT. viciT, rom isini iyofodnen
ufross da umcross logografosebad. ufrosi Taobis logografosebze SegviZlia vTqvaT,
rom isini ver asxvavebdnen erTimeorisgan Tqmulebebs, miTebs da realur
sinamdviles. yovelvgvar cnobas ndobiT epyrobodnen da amitomac maTze
dayrdnobiT qmnidnen naxevrad legendarul istorias, romlebic exeboda berZnul
 13

tomebsa da qalaqebis warsuls, aristokratul gvarebis genialogias da a.S. mokled,

ufros logografosebTan istoriis Txroba ar iyo gamijnuli miTosisgan.
umcrosi Taobis logografosebi eposisa da Tqmulebebis garda, mniSvnelovan
yuradRebas aqcevdnen dokumentur masalas, calkeuli qalaqebis qronikebs,
qurumebisa da warCinebuli pirebis siebs da a.S.
ufrosi Taobis cnobili logografosebi iyvnen - kadmosi (Zv.w. VI s.), hekateos
mileteli (Zv.w. 540-478 ww.) da sqilaqs kariadneli. maTgan mainc yvelaze cnobili iyo
hekateos mileteli. mas ekuTvnoda: `dedamiwis aRweriloba~ (w. 1-2,n evropa-azia) da
`genealogia~. samwuxarod, misi Txzulebebidan Cvenamde moaRwies mxolod
umniSvnelo fragmentebma.
umcrosi Taobis logografosebidan aRsaniSnavia helanike mitileneli (Zv.w. V s.).
mas ekuTvnoda rigi naSromebi, maT Soris qronika - `argoseli heras qurumebi~,
`atida~, romelSic aRwerili iyo atikis istoria, `devkalioni~, igive Tesaliis istoria da
troas omis Sesaxeb miTebis ciklebi. helanikesTvis damaxasiaTebeli iyo miTebis
farTod gamoyeneba da wera prozis an poeziis saxiT.
saerTod, logografosebis mizani iyo msmenelisaTivos interesis gaRviZeba da
ara WeSmaritebis dadgena. Sesabamisad, maTi Txrobis stili erTnairi iyo da isini
msmenels xmamaRla ukiTxavdnen TavianT nawarmoebebs da unda iTqvas, rom maT
sakmao warmatebebi hqondaT.
logografosebis Tavisebureba gaxldaT:
• maTi umetesoba warmoSobiT mcire aziidan da mimdebare kunZulebidan
iyvnen;
• isini werdnen mxolod lokalur anu viwro istorias (eladis calkeuli qalaqebis da
olqebis istorias). maTvis ucnobi iyo msoflio istoriis Janri;
• logografosebis Txzulebebi warmoadgenda miTologiuri, geografiuli da
eTnikuri Temebis eqskurs;
• logografosebi wyaroebad iyenebdnen epikur poemebs, religiur da elitur
wignebi;
• logografisebis mizani ar iyo istoriuli WeSmaritebis dadgena, aramed faqtebis
xatovani konstantacia da maTi literaturulad gadmocema. Aamis gamo,
logografosebis nawarmoebebs da ara samecniero mniSvneloba.

herodote (Zv.w. 484-425 ww.)

 14

erTdroulad saistorio azrovnebis da mxat-

vruli prozis pirvel Zeglad miCneulia herodotes
`istoria~LA. Zvelma romaelma oratorma ci-
ceronma (Zv.w. 106-43 ww.) mas `istoriis
mama~ uwoda da mas Semdeg igi Tikunad
gaformda herodotes mimarT. is iyo pirveli
istorikosi, romelic masalas sistematurad agro-
vebda, amowmebda maT akuratulobas SeZlebis
farglebSi da axarisxebda maT mkafiod
Camoyalibebuli struqturis mixedviT.
herodote warmoSobiT
herodote q.halikarnasidan (mcire azia)
iyo. misi gvari Caeba halika-
rnasSi mimdinare politikur
brZolaSi, maT wages da Cveni
istorikosi iZulebuli gaxda wa-
suliyo emigraciaSi. jer
samosSia, Semdeg ki atenSi,
romelis mis meore
samSoblod iqca. aTenSi
herodotes msoflio
miiRo herodotem monawile-
obda saerToelinuri koloniis furios daarsebaSi. istorikosis mogzaurobebis seria,
romelic savaraudoT 10 wels gagrZelda. man imogzaura did sivrceSi dawyebuli libi-
idan babiloniT damTavrebuli. bolos
herodotes miewereba Zv.w. 490 da Zv.w. 480 wlebSi mimdinare berZen-
sparselTa omebis aRwera. es naSromi gansakuTrebiT mniSvnelovania, vinaidan
herodote masSi im periodis cxovrebis aspeqtebsac ixilavs dawvrilebiT, razec
sxvagvarad informacia CvenTvis mwiri iqneboda. masSi is aseve aRwers misi mo-
gzaurobebis periodSi nanax adgilebsa da xmelTaSua da Savi zRvis garSemo mcxo-
vrebi xalxebs.
miuxedavad imisa, rom herodotes istoriis zogierTi monakveTi sinamdviles ar
Seesabameba, is iqve aRniSnavs, rom is mxolod gadmoscems imas, rac mas uTxres,
faqtia, rom mis mier dawerili istoria ukve iyo, ara lokaluri xasiaTis, aramed gaxda
msoflio istoria. swored amiT gansxvavdeba igi logografosebisagan.
dReisaTvis Znelia warmovidginoT, teqnikurad rogor axorcielebda herodote
samuSaos Tavis nawarmoebebze. safiqrebelia, rom sxvadasxva qveynebsa Tu
 15

qalaqebSi yofnisas istorikosi misTvis qmnida mokle Canawerebs, romlebis

literaturuli gadamuSavebiT mogvianebiT Seiqmna logosebi.

Tukidide
Tukidide (Zv.w. 465/460-400/395 ww.)
gaxldaT herodotes umcrosi Tanamedrove.
sofistebis mowafe da mimdevari. politikuri
mrwamsiT igi iyo demokratiisa da oligarqiis na-
zavis momxre.
Tukidide imTaviTve CarTuli iyo aTenis
politikur da kulturul cxovrebaSi. peloponesis
omSi (Zv. w. 431-404) iyo strategosi da aTenelTa
flots meTauri. Zv. w. 424, aTenelebma Tukidide
samSoblodan gaaZeves 20 wliT. eqsoriaSi yo-
fnis dros Tavis mamulSi – TrakiaSi igi Seudga
Txzulebis - `istoriis~ weras. Txzuleba Sedgeba 8
Tukidide
wignisagan da mTlianad eZRvneba peloponesis
omebis istorias. pirveli wigni, e. w. `arqeologia~, rogorc Sesavali nawili, mimoxilulia
eladis istoria uZvelesi droidan peloponesis omamde. Txroba wydeba omis
dawyebidan me-20 wlis (e.i. Zv.w. 411 w.) ambebiT. Cans, avtors sikvdilma mouswro
da Txzuleba daumTavrebeli darCa.
Tukidide iTvleba saistorio kritikis
Seswavlis da gaazrebis, anu mecnieruli istoriis
fuZemdeblad. logografosebis da
herodotesagan gansxvavebiT, man saistorio
Txzulebis mizandasaxulobad CaTvala ara `amod
sakiTxi~ da `amod sasmeni~ ambebis Txroba,
aramed `WeSmaritebis Zieba~. igi kidec werda,
rom: gagonils nanaxi mirCevnia. maSasadame,
Tu herodotem Tavis TxzulebaSi pirdapir Cayara
nanaxi da sxvisgan gagonili faqtebi, Tukididem
ukve isini gadaamowma. amis gamo iyo, rom XIX
Tukidides istoria s-is rigi germaneli swavlulebi mas herodotesze
(palimfsesti, fragmenti) maRla ayenebdnen.
unda iTqvas, rom Tukidide pirveli Seudga omis mizezebis Ziebas. igi pirveli
istorikos-racionalistia, romelmac uaryo istoriis movlenebSi `RmerTis monawileobis
faqti~ (Tumca RmerTs ar uaryofda). Tukididem pirvelma daZebna istoriul, politikur
 16

movlenaTa ekonomiuri da socialuri safuZvlebi. igi sakuTari Txzulebis mniSvnelobas

Tavad afasebda da mas `maradiulobis monapovrad~ miiCnevda.

polibiosi
polibiosi (Zv.w. ?201-120 ww.) samecniero li-
teraturaSi miCneulia Tavisufali saberZneTis uka-
nasknel da dampyrobel romaelebis pirvel istori-
kosad. warmoSobiT igi iyo arkadis q.megalopoli-
dan, aqeis ligis strategos likortasis ojaxidan. mo-
mavali istorikosi adridanve Cans politikur aspa-
rezze. savsebiT axalgazrda, Zv.w. 183-181 wlebSi,
igi xelmZRvanelobda elinTa elCobas aleqsandria-
Si. mesame makedoniuri omis dros mas kavaleri-
is ufrosis rangSi vxedavT, magram misi samxed-
ro-politikuri kariera naadrevad dasrulda. Zv.w.
168 wels, rogorc aqeis ligis erT-erTi mesveurs,
polibiosi mZevlis saxiT ukve romSi vxedavT. 17 wels gagrZe-
lda misi cxovrebis romauli periodi. aq istorikosi dauaxlovda legendarul scipion
emelianuss da misi e.w. „ganaTlebul aristokratTa“ wris wevric gaxda. polibiosi iyo
karTagos dangrevis momswre. igi scipions axlda espaneTSi, eswreboda numanciis
alyas, iyo galiaSi, egvipteSi da a.S. xSirad mis mogzaurobas samecniero eqspediciis
xasiaTi hqonda. mag., karTagos alyisas man scipionis flotiT moaxdina afrikis sanapi-
ros dazverva da a.S.
polibiosi sakmaod nayofieri da mravalmxvrivi istorikosia. misi mTavari naSro-
mia berZnul enaze 40 wignad dawerili „msoflios istoria“, saidanac srulad I-V, xolo
danarCeni an citatebis, anda bizantieli kompiliatorebis vrceli amonaridis saxiT aris
moRweuli. TxzulebaSi Txroba iwyeba I hunikuri omidan da mTavrdeba romaelebis
mxridan korinTos dangrevamde. Sinaarsobrivad da mizandasaxulobiT polibiosis
naSromi msoflio istoriis tips ganekuTvneba. am mxriv igi mkveTrad gansxvavdeba
winamorbedi da momdevno xanis istorikosebisgan (diodore sicilieli, dionise hali-
karnaseli...), romlebic TavianTi naSromebiT darCnen mxolod marjve kompiliatore-
bad. maTTvis ucxo darCa gansaxilveli sakiTxisadmi polibiosiseuli originaluri damo-
kidebuleba.
polibiosis istoriis mTavri Temaa: samyaros mTeli cnobili nawili, rogor, rodis da
ratom moeqca romis Zalauflebis qveS. am sakiTxs eZRvneba Sromis ZiriTadi nawili
(III–XXX wignebi, Zv.w. 220-168 ww.), xolo 168-146 wlebis ambebi moTxrobilia bolo 10
wignSi. Ppolibiosi Tvlida, rom gansazRvruli drois Semdeg, „moxdeba italiuri da
 17

libiuri movlenebis Serwyma aziur-elinurTan“, rasac istorikosis azriT mohyveba

xmelTaSuazRvispireTis yvela xalxebis damorCileba romauli droSis qveS. istorikoss
romauli saxelmwifo wyoba idealuri mmarTvelobis formad miaCnda, romelSic misi
azriT, erTdroulad Serwymuli iyo monarqia, aristokratia da demokratia, ramac kidec
gansazRvra romaelTa warmatebebi.
istoriis werisas polobiosisTvis damaxasiaTebeli iyo wyaroebisadmi kritikuli
damokidebuleba da xSiradac ambobda kidec: „Tvalebs ufro unda endo, vidre
yurebso“. Pigi pirveli iyo, romelmac „pragmatuli istoriis“ mniSvneloba Semoitana.
misi azriT, istoria praqtikul miznebs unda emsaxurebodes da exmarebodes xalxs
momavlis xedvaSi.
Mmovlenebi polibiosTan qronologiurada aris gadmocemuli. istorikosi istoriaSi
did mniSvnelobas aniQebda pirovnebebs (scipioni, hanibali...), romlebic misi azriT
kidec gansazRvraven politikus movlenebs.
rusi mecnieri v.buzeskuli (1858-1931 ww.) SeniSnavda, rom berZnul istoriografi-
aSi herodote, efore da polibiosi iyvnen, romelTa nawarmoebebi met-naklebad unive-
rsaluri xasiaTis iyo. herodote im periodis Tanamedrovea, rodesac sparsul da ber-
Znul samyaros Soris Setakeba iwyeboda. igi aRizarda maTi brZolebis mogonebebze.
efore filipe makedonelis da aleqsandre didis moRvaweobis dasawyisis Tanamedro-
ve iyo, rodesac mzaddeboda Serwyma aRmosavleTTan, xolo polibiosi moRvaweobda
maSin, rodesac dasavleTi da aRmosavleTi erTiandeboda. Tu herodotesa da eforeze
SeiZleba kamaTi, rom iyvnen Tu ara isini msoflio istoriis avtorebi, polibiosis Sesaxeb
aseTi kamaTi ar xdeba, radganac misi Sroma udaod msoflio istoriaa~.

renesansis periodis saistorio azrovneba

das.romis imperiis dacemis Semdeg, V-VII s-bi, evropul saistorio azrovnebaSi
e.w. reaqciis periodi iyo, rodesac erTbaSad wertili daesva yovelive antikur naazrevs
da saeklesio dogmebi xdeba cxovrebis norma. SedarebiT gamococxleba daiwyo IX
s-dan, Tumca maSin kvlevas hqonda empiriuli saxe. ZiriTadSi istoria misadagebuli
iyo bibliur sqemebs. arsebiTad saistorio mecnierebis miznad miiCneoda ara
istoriuli procesebis kvleva, aramed argumentebis motana wminda wignebis dasa-
dastureblad. swored qristianuli doqtrinis safuZvelze Seiqmna msoflio istoriis
istoriul-filosofiuri koncefcia, ramac kidec gansazRvra Sua saukuneebis
istoriografiis gansakuTrebuloba. Teoriuli principebis TvaliT, Sua saukuneebis es
istoriul-filosofiuri sqema niSnavda uaris Tqmas antikuri istoriografiis miRwevebze.
Sua saukuneebis TeoretikosTa azriT, istoria viTardeboda RmerTis mier
dawesebuli gegmiT. rac Seexeba xalxs, isini RvTiuri nebis brma da morCili
Semsrulebeli arian. TeoretikosTa azriT, istoria ar dgas erT adgilze da dedamiwaze
 18

arsebobda samefoebi, romlebic iqmnebodnen da imsxvrebodnen, magram maTi

bedi ganixileba ara, rogorc ganviTareba, aramed axal xarisxSi gamovlena.
Sua saukuneeb is istorikosebi msoflio istorias iwyebdnen RmerTis mier
samyaros da adamianis SeqmniT. isini mas ganixilavdnen, rogorc rCeulTa jgufis
mier pirveladi codvis TandaTan gamosyidvis process, romelTa wre maTi azriT
TandaTan farTovdeboda da Tavisi dasasruli miaRwia msoflio qristianul religiaSi. am
fonze gadmoicemoda yvela mniSvnelovani movlena. pirvelrigSi es iqneboda omebi
Tu calkeul mefeTa saqmianobebi, romlebic uSualod ganixileboda religiuri kanonTa
mimarTebaSi. saistorio procesebis ganviTareba gayofili iyo oTx did monarqiad,
romlebic erTmaneTs cvlidnen. eseni iyo: asurul-babilonuri, midiur-sparsuli da
berZnul-romauli.
gansakuTrebuli interesi iyo msoflio monarqebisadmi, romlebsac uyurebdnen
rogorc msoflio istoriuli procesis erTiani ganmavali stadiiT. es maSin, rodesac
antikuri saistorio azrovnebisaTvis damaxasiaTebeli iyo interesi calkeuli
polisebisadmi. ukve msoflio istoriis svla ganixileboda rogorc qristianobis
TandaTanobiTi gafarToeba.
Sua saukuneebis istoriul filosofiur
sqemebze d idi gavlena iqonia qristian
herodoted wodebulma evsevi kesarielma (260-
340 ww.) da gansakuTrebiT hiponiis
episkoposma netare avgustinem (354-430 ww.).
swored maT daamuSaves miTiTebuli sqemebis
ZiriTadi safuZvlebi, rasac Sua saukunebis
qronistebi mxolod amatebdnen. amieridan
istoriis amocanad daisaxa bibliur-qristianuli
sqemebisaTvis damadasturebeli argumentebis
motana. cxadia, aseT viTarebaSi saubaric ki ar
SeiZleboda saistorio kvlevaze da kritikaze. Sua
saukuneebis qronistebma masze uari Tqves,
netare avgustine
riTac daviwyebas mieca antukuri istoriografiis
miRwevebi.
Sua saukuneebis qronistebi agrovebdnen yvela faqtebs, maT Soris
fantastikursac, xolo sapirispiro ganze tovebdnen. isini masobrivad eweodnen
falsifikacias da gamogonebebs. maSindeli saistorio kvlevis teqnikaze gavlena
iqonia bibliam. TandaTanobiT faqtebis konstantaciisadmi interesi moiklo, xoloi ma-
Ti kritikuli SemoWmeba saerTod ar xdeboda.
 19

mTlianobaSi Tu SevajamebT adreuli Sua saukuneebis saistorio azrovnebas,

davinaxavT, rom misTvis damaxasiaTebeli iyo uaris Tqma antukuri saistorio
azrovnebis ZiriTad principebze. ukve Seiqmna da gabatonda sxva istoriul-filosofiuri
sqemebi, kvlevis meTodika, Seicvala problemis Seswavlis mxare. yovelives gamo
saistorio azrovneba dakninda da daqveiTebis gzas daadga, saidanac gamosvla
moxerxda mxolod renesansis wyalobiT.
XIV-XVI s-bSi evropaSi daiwyo Zireuli cvlilebebi – es iyo feodalizmis rRveva da
kapitalisturi urTierTobebis Casaxva. amekikias RmoCenam, italiasa da
niderlandebSi manufaqturebis warmoqmnam, kompasis gamogonebam, wignebis
beWdvam, brZmedebis agebam da a.S. gadatrialeba Seitana adamianTa
azrovnebaSi. iwyeba burjuaziis Casaxva, romelsac ukve sWirdeboda ara zRaprebi,
aramed konkretuli zusti informacia.
soc-ekonomikurma da politikurma cvlilebebma dasabami daudo Sesabamis
ideologiur gadatrialebas, rac cnobili renesansis saxeliT. es cneba pirvelad
gamoiyena italielma xelovanma jorjo vazarim (1511-1574 ww.). amis Semdeg igi
damkvidrda, rogorc Sua saukineebSi mimdinare didi kulturuli progresis
aRsaniSnavad. pirdapiri gagebiT renesansi niSnavs daviwyebas micemuli antikuri
sazogadoebis sulieri faseulobebis aRorZinebas. laTinuri sityva HHHHhumanus –
sisgan (adamianuri) warmosdgeba humanizmis gageba.
renesansis dros intensiurad daiwyo Zveli dogmebis Zireuli cvlileba, ris Sede-
gadac saistorio azrovnebis srulyofis Sedegad Seiqmna fundamenturi gamokvlevebi,
romlebidanac zogi dResac ki samagido naSromebad iTvleba.
niSandoblivia, rom msoflio istoriis Seswavla istorikos-humanistebSi modioda
racionalur da Sua saukuneebis sqolastikur azrovnebas Soris Widilis fonze.
erTbaSad rTuli darCa bibliuri sqemebis uaryofa. amasTan, istorikos-humanistTa na-
wili mainc cdilobda racionalizmis da saeklesio dogmebis gaerTianebas. AaseT
fonze, italiaSi saistorio azrovnebaze pirveladi warMmodgenebis Seqmna daiwyo
antikur avtorTa xelnawerebis moZiebiT, anu imiT, rac akrZaluli iyo papizmis dogme-
biT. Zveli manuskriptebis erT-erTi aseTi aqtiuri „monadire“ gaxldaT cnobili humani-
sti francisko petrarka.

petrarka
 20

francisko petrarka (1304-1374 ww.) gaxldaT

papis diplomati da gvelfebis (papistebi) partiis
wevri. Ggvelfebis socialuri dasayrdeni iyo va-
War-xelosanTa fena da sasaqonlo-fulad urTi-
erTobaSi Cabmuli Tavadaznauroba. Ppetrarkas
ideali iyo erTiani italia, risTvisac igi aqtiurad
eweoda respublikis aRdgenis ideebis pro-
pagandas. Mmisi moqalaqeobrivi mrwamsi na-
Tlad gamoCnda 1347 wlis kola di riencos ajanye-
bisas, romelsac igi mxurvaled miesalma. 1351
wlidan petrarka iwyebs antipapuri traqtatebis -
„inveqtivebis“ weras. sapasuxod, misi vergiliusiT
francisko petrarka gatacebis gamo eklesiam igi jadoqrad Seracxa.
Aantikurobisadmi humanistis gatacebis saintereso faqtia is, rom 1374 wels, rodesac
igi sawer magidasTan gardacvlili naxes, petrarka kalmiT xelSi muSaobda keisris
cxovrebis aRweraze.
petrarka miCneulia humanisturi antikuri istoriografiis pionerad. mMan ar icoda
berZnuli ena da amitomac mTeli misi yuradReba mipyrobili iyo Zveli romisaken. plu-
tarqeseuli mimbaZvelobiT petrarkam Seqmna naSromi - „saxelovan mamakacTa Se-
saxeb“. masSi romulusidan cezaramde 21 politikuri moRvawis cxovrebis fonze ga-
dmocemuli iyo Zveli romis istoria. aseve mas ekuTvnoda Txzuleba „saxelovan qalTa
Sesaxeb“, romelSic mocemuli iyo Zveli samyaros 105 qalTa biografia. mMisive da-
msaxureba iyo ciceronis, liviusis da sxv. aAntikur avtorTa nawarmoebebis aRmo-
Cena.
humanizmis istoriaSi petrarkas damsaxureba gaxldaT adamianTa Sinagani
cxovrebis yvela mxaris mimarT interesis gaRviveba. warsulis da Tanamedroveobis
mimarT mMisi kritikuli damokidebuleba, Zvel literaturaSi safuZvlis da dasayrdenis
Ziebis cdebi, mas sWirdeboda raTa gamoemuSavebina msoflmxedvelobiTi siaxleebi
da moeZia argumentebi axali moTxovnilebebis gamarTlebisaTvis.

flavius biondo
 21

hHumanistur istoriografiaSi gamorCeuli

figuraa flavius biondo (1392-1463 ww.). igi iyo
swavluli istorikosi da papis kancelariis mdivani.
biodo ZiriTadSi romis istoriis Tematikaze
muSaobda, magram igi pirveli iyo saistorio
azrovnebaSi, romelmac vestgoTebis mier 410
wels romis aRebidan Tanamedroveobamde ga-
mohyo calke periodad. Tumca termin „Sua sa-
ukuneebs“ igi ar icnobda. Aamave dros, erT-erTi
pirvelTagani iyo, romelmac SemoiRo istoriis
samwverovani dayofis principi.
istoriuli momentebis axsnisas biondo
flavios biondo
xSirad sqolastikaSic gadadis, magram wyaroebiT
igi yovelTvis cdilobda istoriuli realobis aRdgenas. Aase mag., romis ganadgurebis
mizezad istorikosi Tvlida Aalarixis da sxva barbarosi tomebis Tavdasxmebs da a.S.

lorenco vala
kritikuli mimdinareobis fuZemdeblad
pumanistur istoriografiaSi miiCneulia lorenco
vala (1407-1457 ww.). misi kritikuli pozicia mkve-
Trad gamoCnda e.w. „konstantines saCuqris“ kri-
tikuli analizisas. „konstantines saCuqari“
gaxlavT papebis Teokratiuli miswrafebebis dasa-
buTeblad kancelariaSi, savaraudoT VIII s-Si,
Sedgenili yalbi sigeli. aAm sigelis mixedviT pap
silvester I (ax.w. ?-335 ww.) romis imperiis
das.nawilze uzenaesi xelisufleba uboZa imp. kon-
stantine I (ax.w. 306-337 ww.). arada, 1440 wels
gamoqveynebul naSromSi - „gansja konsta-
lorenco vala ntines saCuqris nayalbevobis Sesaxeb“, enobrivi
da istoriuli konstruqciebiT, valam aCvena aRn-
iSnuli sabuTis nayalbevoba. Ees iyo epoqaluri naSromi da aAm gabeduli nabijisaTvis
1444 wels vala inkviziciis sasamarTloSic moxvda, sadac mxolod mefis Tavdebobam
gadaarCina.
saerTod, vala saintereso figura gaxldaT. mas ar axasiaTebda avtoritetebis
mimarT qedis moxra. Mmag., man kritikis qveS gaatara sqolastikuri swavleba.
aristoteles igi dialeqtikis ar gagebaSi miuTiTebda. naSromSi „gansja liviusis
 22

winaaRmdeg, rom ori tarkviniusi, luciusi da arunsuni, iyvnen tarkvinius Zvelis Svi-
liSvilebi“ vala liviuss qronologiur da sxva saxis SecdomebSi ukiJinebda da a.S.

nikolo makiaveli
XVI s-Si nikolo makiavelis (1469-1527 ww.) meoxebiT gaCnda mimdinareoba,
romlis mizani iyo istoriidan politikuri gakveTilebis amoReba. Mmakiaveli
imavdroulad miCneulia adrindeli burJuaziis ideologad, romelmac uaryo Teologiuri
Sexedulebebi saxelmwifos Sesaxeb. niSandoblivia, rom pPolitikis safuZvlad man
aRiara qonebrivi interesi. Qqristianuli morali misi azriT iyo borkili adamianis aqtiuri
moqmedebisaTvis.M
makiavelis ideali iyo Zveli romi da veneciis
msgavsi respublikuri wyoba. Ggza, romelic
italias krizisidan gamoiyvanda, misi azriT aris
absoluturi monarqia, romlis saTaveSi unda
yofiliyo eqstraordinaluri uflebebiT aRWurvili
Cezare borjias (1475-1507 ww.) msgavsi pirovne-
ba. qalaq-komunebis piombinos, kamerinos da
urbinos mmarTveli C.borjia qalaqebTan da
seniorebTan brZolaSi ar erideboda qrTamis mi-
cemas, gamcemlobas da mowinaaRmdegebis
mkvlelobas. msgavsi paTosiTaa gamsWvaluli
makiavelis „mTavari“, romelSic avtori
nikolo makiaveli saintereso koncefcias aviTareba: „arsebobs
brZolis or meTodi, esaa kanonis gamoyenebiT
da meore - Zalis meSveobiT. pPirveli adamianisaTvis aris damaxasiaTebeli, meore
mxecisaTvis. mMagram raki pirveli meTodi arasakmarisi aRmoCndeba xolme,
adamianma meorec unda moiSvelios. mTavars orives gamoyeneba unda SeeZlos –
mxecurisas da adamianurisac... xelisufalma, romelic iZulebulia kargad iswavlos
mxecuri qceva, unda mibaZos melas da loms, radgan lomi Tavs ver icavs xafa-
ngisgan da mela mglebisagan. Aamitom mela unda iyo, rom xafangis gamocnoba
SesZlo da lomi mglebi rom daaSino... Wkviani xelisufali ar unda moeridos ficis
gatexvas, Tuki amas misi interesebi moiTxoven“.
traqtati „gansja titus liviusis pirveli sami dekadis Sesaxeb“ iTvleba makiavelis
mTavar Txzulebad. Tavisi formiT igi hgavs aristoteles „politikas“. MmakiavelTan
romis istoriis amsaxveli faqtebi emsaxureba saxelmwifos amaRlebis da dacemis
sakuTari azrebis damtkicebas. igi Tvlida, rom brZola aris yoveli saxelmwifos
 23

Sinagani ganviTarebis kanoni. Zvel msoflioSi es iyo brZola aristokratias da xalxs

Soris, ris Sedegad Seiqmna romis yvelaze saukeTeso saxelmwifo wyoba.
Mmakiavelis koncefciebi mniSvnelovani safexuri iyo humanistur
istoriografiaSi. saqme imaSia, rom man saxelmwifo ganixila ara Teologis, aramed
adamianuri poziciidan. mMas, rogorc mis Tanamedroveebs miaCndaT, rom Zlieri
nebis adamians SeuZliaT istoriaSi gadamwyveti rolis Sesruleba.

martin luTeri
germanuli saistorio azrovnebis
ganviTarebaze didi gavlena moaxdina martin
luTrma (1483-1546 ww.). igi ar iyo profesionali
istorikosi, gaxldaT Teologi da sazogado moRvawe,
magram misma naazrevma arsebiTad gansazRvra
germanuli azrovnebis epoqaluri xazi.
1517 wlis 31 oqtombers, vitenbergis eklesiis
karebze, martin luTerma gamoakra 95 Tezisi, ro-
mliTac centralur da dasavleT evropaSi dasabami
daedi mZlavr religiur da sazogadoebriv-politikur
moZraobas - reformacias. m.luTerisTvis Tezisebis
daweris ZiriTadi motivi iyo kaTolikur samyaroSi
martin luTeri induligenciebiT vaWrobis da romis papis mier co-
dvebis gamosyidvis eqskluzivuri uflebis kritika da saRmrTo werilis erTaderT avtori-
tetad gamocxadeba. aArsebiTad, TezisebiT m.luTerma uaryo kaTolikuri samyYaros
dogma, rom eklesia da samRvdeloeba aucilebeli Suamavalia adamiansa da RmerTs
Soris.
romis istoriis Sesaxeb m.luTers specialuri naSromi ar dauweria, magram papis
saero xelisuflebis flobis ukanonobaze mimdinare polemikisas, igi aqtiurad
iyenebda l.valas cnobil naSroms „konstantines saCuqris nayalbevobis Sesaxeb“. ita-
lieli humanistis mosazrebebi m.luTers Semagrebuli hqonda axali argumentebiT.
Mmisi azriT, imp. konstantines pap silvesterisaTvis romc SeeTavazebina saero xeli-
sufleba, anu imperiis dasavleTi nawili romiTurT, paps igi ar unda aeRo, vinaidan sa-
xarebis Tanaxmad mas ar SeuZlia sagamgeblod hqondes qalaqebi da a.S. luTeris
mixedviT papi mxolod adamianTa sulieri „mes“ gamgebelia. Mmeorec, „konstanti-
nes saCuqari“ dawerili unda yofiliyo klasikur da ara Sua saukuneebis laTinurze.
mMesame, sarwmuno ar aris konstantines 323/4 wlisaTvis monaTvla. zemoTqmu-
lidan gamomdinare m.luTeri 323/4 wlisaTvis papisTvis saero Zalauflebis gadacema
ararealurad miaCnda.
 24

cxadia, reformaciis periodSi dawyebuli brZola papizmis doqtrinis winaaRmdeg

germanel humanistebs da SemdgomSi ganmanaTleblebs avaldebulebdaT wina
planze wamoewiaT romis istoriis sxvadasxva sakiTxebi. Eyovelive SemTxveviTi ar
iyo, radganac adarebdnen ra germanias antikur romTan, isini ukanasknelSi xeda-
vdnen TavianTi idealebis ganxorcielebas, ucxadebdnen protests despotizms da
eklesiis reaqcias da a.S.

janbatista viko
janbatista viko
Semoqmedeba.
XVII-XVIII s-bSi saistorio azris msvlelobaze
udidesi gavlena iqonia italieli janbatista vikos
(1668-1744 ww.) mier istoriuli procesebis
Sesaxeb organuli ganviTarebis Teoriam. Aarse-
biTad, vikom sazogadoebis ganviTarebis
ganixila obieqturi kanonebiT umdablesidan
rTulisaken wrisebri cikliT. igi Tvlida, rom yoveli
axali safexuri imeorebda winandelis ZiriTad
Taviseburebebs.
renesansis bolo stadiaze popularuli gaxda
istoriis asaxva mwerlobaSi. gansakuTrebiT es
stili ganvitarda inglisSi da naTlad gamoCnda
dramaturgebis uiliam Seqspiris (1564-1616
ww.), ben jonsonis (1552/3-1637 ww.) da sxvaTa

uiliam Seqspiri
 25

uiliam Seqspiris tragediebi antikus istorikosta

siuJetebzea agebuli. mag., romaul Tematikaze
Seqspirs dawerili aqvs - „iulius keisari“, „antoniusi
da kleopatra“ da „lukreciusi“. tragedia „iulius keisa-
rSi“ avtorma ganaviTara tiranis da ara keiusarizmis
marcxis ideis.M gansakuTrebuli siTboTia daxatuli
keisris mkvleli brutusi, romelic gamoyvanilia xalxis
keTildReobisaTvis mebrZoli pirovnebad. Tavis gmirs
Seqspiri xatovnad kidec aTqmevinebs - „keisari ki
miyvarda, magram romi miyvarda metad“. marTalia,
nawarmoebSi cezaris aCrdili sabolood imarjvebs
meamboxebze, magram siuJeti ise aris gadmo-
cemuli, rom piesis dasasruls cezarizmis ideis gama-
uiliam Seqspiri
rjvebas ekargeba elferi.
aqve SevniSnavT, rom saistorio mecnierebis ganviTarebis mxriv inglisi
Tavdapirvelad mniSvnelovnad CamorCeboda kontinentur evropas. CamorCeniloba
ganpirobebuli iyo 1455-1485 wlebSi qveyanaSi TeTri da alisferi vardebs Soris
mimdinare samoqalaqo omiT. magram misi damTavrebis Semdeg da iq mcxovreb
emigrant protestantebis wyalobiT, sul male, oqsfordis da kembrijis universiretebi
iqca istoriis Seswavlis mZlav centrebad.

ganmanaTleblebis saistorio azrovneba

XVII-XVIII s-bSi frangi moazrovneeis wyalobiT evropaSi gaCnda didi kulturuli
moZraoba, romelic ganmanaTleblobis saxeliT aris cnobili. ganmanaTleblobam mTeli
evropa moicva, magram yvelaze didi gafurCqvna man safrangreTSi miaRwia. kaco-
brioba warmoiqmna, rogorc mTliani bunebis Sedegi da warmoadgens tanabari
xalxebisgan Semdgar koleqtivs, romelsac gaaCnia zogierTi Cveulebrivi
Tavisebureebi, mag., midrekileba sazogadoebisadmi, TviTdacvis, kacobriobis
gagrZelebis unari da a.S. amodiodnen ra am komponentebisagan, ganmanaTleblebi,
amtkicebdnen, rom yoveli adamiani tolia meoresi da ar SeiZlebod arsebobdes
gansxvaveba bunebrivi da rasobrivi niSniT. adamianTa bunebis ucvlelobis da
kacobriobis principialuri erTianobis warmodgenebma gansazRvres
ganmanaTlebelTa daintereseba yvela xalxTa istoriisadmi.
ganmanaTleblebisaTvis damaxasiatebeli iyo kacobriobis da saxelmwifos
ganviTarebis Sesaxeb originaluri Teoriebis Seqmna, rac mniSvnelobvnad
gansxvavdeboda bibliur-qristianuli koncefciisagan. swored es iyo ganmanaTlebelta
mtavari damsaxureba, razec humanistebma xelis xleba ver gabedes.
 26

ganmanaTlebelTa saistorio azris mTavari mirweva iyo progresis burJuaziuli

Teoriis safuZvlis Seqmna, romelic adamianTa sazogadoebis ganviTarebas
ganixilavda, rogorc adamianur urTierTobaTa srulyofas. maT adamianTGa
sazogadoebis ganviTarebaSi sami stadia gamoyves: 1. pirvelyofili koleqtivizmi; 2. sa-
xelmwifoebrivi organizaciis stadia, romelic sazodadoebriv SeTanxmebis safuZvelze
Seiqmna da 3 momavlis, anu adamianTa sazogadoebriv uflebbze agebuli
sazogadoeba.
ganmanaTlebelTa umetesoba iyvnen ara materialistebi, anda aTeistebi,
aramed deizmis mimdevrebi. deizmi (deus-RmerTi) iyo religiur filosofiuri
mimdinareoba. isini aRiarebdnen RmerTs samyaros Semqmnelebad, magram
imavdroulad uaryofdnen mis Carevas bunebis saqmeebSi da sazogadoebriv
cxovrebaSi. deistebi iyvnen ganmanaTleblobis damcvelebi. isini uaryofdnen saswa-
uls da saeklesio rwmenas. giorgi plexanovi (1856-1918 ww.) deizms `zeciur parla-
mentarizmad~ Tvlida. marTalia, deistebs da oficialur eklesias Soris midioda
samkvdro-sasicocxlo brZola, magram igi ganpirobebuli iyo mxolod ekonomikuri
interesebiT da principebiT. principSi eklesia deistebs imitom eomeboda, rom isini
ar cnobdnen mis avtoritets. deistebi iyvnen monteskie, volteri, niutoni, franklini da
a.S.

monteskie
Sarl lui de sekondas, igive baron de monteskie (1689-1775 ww.) ganaTlebiT
enciklopedisti am sityvis sruli gagebiT. igi gamoirCeoda didi erudiciiT filosofiis,
istoriis, politekonomiis da iurispudenciis SesaniSnavi codniT.
warmoSobiT monteskie iyo provincieli
didebuli da ekuTvnoda e.w. „saTavadaznauri
mantiis“ wres. cxadia, monteskies socialurma
warmomavlobam ganapiroba masTan didebulTa
da burJuazias Soris kompromisi. Mmisi „sparsuli
werilebi“ (1721 w.) am suliskveTebis naTeli nimu-
Sia. amis garda, filosofiuri SexedulebiT igi iyo
franguli deizmis warmomadgeneli. G
Mmonteskie istoriis da filosofiis brwyinvale
mcodnea. mMisi naazrevis originaloba kargad
Cans Tundac aristoteles garSemo rig
Sarl monteskie sakiTxebze msjelobisas. Tu humanistebisTvis
aristotele miiCneoda elitaruli moazrovned, monteskiem didi berZeni moazrovne
ganixila ganmanaTlebelTa poziciidan. mMan saerTod uaryo aristoteles cnobili Tezisi
 27

– monobis sabunebismetyvelo xasiaTis maradiulobis Sesaxeb. „kanonTa gonSi“

man pirdapir miuTiTa aRniSnuli debulebis aramarTebulobaze da plutarqeze
dayrdnobiT moitana iseTi faqtebi, rodesac sazogadobaSi ar arsebobdnen arc mona-
Tmflobelebi da monebi. Tumca, misi SeniSvniT, maSinac moqmedebdnen bunebis
igive kanonebi, rogorc monaTmflobelur periodSi.
monteskiem sakuTari originaluri koncefcia aqvs Seqmnili romis istoriis
ganviTarebis Sesaxeb, romelzec misi azriT gavlena moaxdina bunebrivma garemo.
(„gansja romaelTa didebis da dacemis mizezebze“ - 1734 w.). romael sazogado mo-
RvaweTagan igi maRal Sefasebas aZlevda cicerons, misi politikuri cxovrebis
aqtiurobis gamo. romis ganadgurebis mTavar mizezad monteskie Tvlida sabrZolo
sulis da disciplinis daqveiTebas. bBizantias monteskie aseve romad miiCnevs da
mis imperatorebidan gamoyofs mxolod iustinianes.
„gansja romaelTa didebis da dacemis mizezebze“ imTaviTve progresuli
naSromi iyo. masSi avtori Seecada romis istoriis magaliTze aCvenos, rom, sadac
moqalaqeebi damoukidebeli da Tavisufali arian, sadac respublikuri adaTebi da
wesebi batonobs, sazogadoeba warmatebiT viTardeba. im qveynebSi ki, sadac mo-
qalaqeebi uars amboben Tavisufal azrovnebaze da dganan monobis gzaze, saxel-
mwifo kargavs didebas da saboloo jamSi ganicdis marcxs Sida Tu gare mtrebi-
sagan.

volteri
ganmanaTlebelTa Taobis SesaniSnavi
warmomadgeneli iyo fransua mari arue, igive
volteri (1694-1778 ww.). igi sicocxleSive uaRresad
popularuli figura iyo safrangeTSi. aAbsolutizmis
kritikis gamo volteri bastiliaSi ijda da am dros ki
parizis scenebze triumfiT idgmeboda antikur Te-
matikaze Seqmnili misi tragediebi. viqtor hiugos
(1802-1885 ww.) SeniSvniT, volteri „ukvdavad
kvdeboda“. marTalia, volters istoriis Sesaxeb spe-
cialuri ganmazogadebeli Txzuleba ar dauweria,
magram istoriis Tematika mastan aisaxa qristi-
anul dogmatizmTan da kaTolikuri eklesiis
volteri
kritikisadmi miZRvnil naSromebSi: „imperator iuli-
anes sityva“ (1768 w.), „RmerTi da xalxi“ (1769 w.), „qristianobis damyarebis istoria“
(1777 w.) da sxv.
 28

saerTod, volterisadmi damaxasiaTebeli iyo warsulis mimarT zedmeti

skepticizmi. mMag., lLiviusis cnobebs igi ararealurs miiCnevda. aseve skeptikuri iyo
misi azri tacitusis da svetoniusis Sesaxeb da maT Txzulebebs mxolod publicistur na-
warmoebebad Tvlida. Tu monteskie idealizacias uwevda romis adreul respublikur
adaTebs, volterma isini kritikis qarcecxlSi gaatara da isini man qurdebis da
yaCaRebisad miiCnia. Aamas werda volteri da sxvagan ki xazs usvamda romaelTa
did kulturul misias. romis daRupvis mizezad volteri Tvlida qveyanaSi mimdinare reli-
giur (qristianuli eklesia – k.s.) da politikur uTanxmoebebs.

axali periodis saistorio azrovneba

hegeli
XVIII-XIX s-bis mijnaze zogadad msoflio
saistorio azrovnebis ganviTarebaze didi kvali
daaCina georg vilhelm hegelis (1770-1831 ww.) fi-
losofiusma naazrevma. aArada, im periodSi germa-
nias marTlac, rom filosofosTa SesaniSnavi Taoba
hyavda kantis, fixtes da sxvebis saxiT, romlebmac
saistorio mecnierebaSi araerTi saintereso konce-
fciebi ganaviTares. mMag., hegels ekuTvnis obi-
eqturi idealizmis Teoriis da mis sazRvrebSi
sakacobrio sazogadoebis ganviTarebis swavlebis
damuSaveba. hHegeli bunebis da sazogadoebis
hegeli yvela movlenis safuZvlad absoluts, e.i. raRac sulier
sawyiss Tvlida, romelsac igi „msoflio gonis“, „absoluturi sulis“ da „absoluturi ideis“
terminebiT moixseniebda. mMas miaCnda, rom msoflio istoriis msvlelobaSi
kacobrioba gadis „msoflio sulis“ TviTgaxsnis rig progresul etapebs, sadac mis ga-
momxatvelad gamodis sxvadasxva „istoriuli“ xalxebi. hegelis azriT „msoflio sulis“
„gafurCqvna“ xdeba romaul istoriaSi, xolo saboloo „gaxsna“ ki mTavrdeba qristianul
germanul samyaroSi.
Hhegelis msoflio istoriuli koncefcia naTlad gamoCnda mis fumdamentur
naSromSi – `istoriis filosofiaSi~.

XIX-XX s-bis cnobili istorikosebi

Teodor momzeni – nobelis premiis laureati
 29

istorikosisaTvis nobelis premiis mikuTvneba

ar aris miRebuli, magram 1902 wels nobelis
komitetma erTxmad miiRo gadawyvetileba litera-
turis dargSi T.momzenisTvis aRniSnuli premiis
miniWebis Sesaxeb. arada, TiTqos sakamaToc
iyo, rom ganaTlebiT iurists momzens, romlis hobi
iyo romaul Tematikaze wera arasdros ar da-
uweria mxatvruli nawarmoebi, magram misi „ro-
mis istoria“ imdenad popularuli naSromi darCa
avtoris sicocxleSive, rom nobelis komitetma aR-
niSnuli premiiT igi yovelgvari yoymanis gareSe
dajildova.
Teodor momzeni „romis istoria“ upirvelesad es iyo am
garndiozuli imperiis istoriografiaSi pirveli yovelmxrivi warmosaxva, romelic da-
fuZnebuli iyo wyaroTa kritikul swavlebaze. NwyaroTa kritikis saqmeSi momzens wi-
namorbedi hyavda niburis da Svegleris saxiT. niburi ararealurad miiCnevda mefeTa
xanis amsaxvel tradiciis realurobas. amasTan, man ver SesZlo wyaroTa detaluri ga-
rCeva da romis istoriis Txrobis dasruleba. Sveglers romauli tradicia naxevrad re-
alurad miaCnda. aRniSnuli sakiTxis kvlevaSi momzeni ufro Sors wavida. man isini
saerTod uaryo. saeWvo tradiciebis sanacvlod istoriuli realobis aRsadgnad momze-
nma gamoiyena intuicia da iribi wyaroebi, romlebic manamde nebismieri xalxis
istoriaSi ignorirebuli iyo. aq saubaria SedarebiT enaTmecnierebaze, arqeologiaze,
numizmatikaze da a.S. arsebiTad, momzenma mogvca romauli sazogadoebis
yovelmxrivi evoluciis suraTi.
romis istoriis Txrobisas momzeni mxedvelobis miRma ar tovebs Zv.w. VIII-I s-
bSi mimdinare arcerT sakiTxs. I-III tomebSi saubari miyvanilia tapsis brZolamde, e.i
respublikelebze cezaris saboloo gamarjvebamde da uceb naxtomia gaketebuli
mexuTe tomze, romelic mTlianad romis provinciebs exeba. cxadia, meoTxe tomi da-
Tmobili unda yofiliyo imperiis epoqas, magram igi ar arsebobs. erTi versiiT igi
kabinetSi gaCenilma xanZarma STanTqa. mMMeore versiiT es aris mcire zomis na-
Sromi - „cezaris brZola senatis winaaRmdeg“. sxvebis azriT IV tomi Segnebulad ar
daiwera, radgan maSin germanel mecniers muSaoba mouwevda qristianobaze, rac
misTvis arapopularuli Tema iyo (o.zeeki). religiuri SexedulebiT ki momzeni ufro
warmarTi iyo, vidre qristiani.
dadebiTi mxareebis miuxedavad „romis istoria“ dazRveuli ar iyo
xarvezebisagan. dRes advilia T.momzenTan naklis naxva. MmTavari nakli rasac
yvela xazs usvams aris ukiduresi subieqtivizmi. ai rasac ukiJineben mas. Mmag., mas
 30

axasiaTebda keisris panegirika. aAmis miuxedavad, mis mier gacemul sxva pasu-
xebs dResac ar daukargavT mniSvneloba.
momzenisTvis romi marto istoriuli kategoria ar iyos. Zvel faqtebs da istoriul
personaJebs igi mkiTxvels warmoudgenda Tanadrouli istoriis fonze. maSasadame,
igi istorias werda SedarebiTi meTodiT. misi Sromebis erT-erTi gamomcemeli Seni-
Snavda: sulaze saubrisas T.momzens TavSi mosdioda oliver kromveli (1599-1658
ww.). scipioni misTvis artur velingtonia (1769-1852 ww.).^ keisris moRalate legati la-
bienusi napoleonis marSlebi,^ katilinas momxreebi anarqistebi, xolo romis
gviandeli aristokratia ki prusiuli iunkrebi. idealuri pirovneba T.momzenisaTvis
keisaria. amis gamo yvela misi mowinaaRmdege masTan damcirebulia. mMag., ci-
cerons igi miiCnevda mxolod `morCil umravlesobis beladad~, xolo pompeusis di-
debas momzeni gangebas miawerda da a.S.
romis istoriis popularobis maniSnebelia is faqti, rom avtoris sicocxleSive igi 9
jer gamoica.
M saerTod, gansacvifrebeli iyo T.momzenis kvlevis horizonti. Migi erTdroulad
muSaobda istoriis sxvadasxva disciplinebze. masTan erTmaneTs misdevda istoria,
numizmatika, epigrafika da a.S. momzeni uaRresad produqtuli mkvlevari iyo. misi
redaqtorobiT berlinis mecnierebaTa akademiam wamoiwyo romis imperiis teritori-
aze aRmoCenil laTinur warweraTa krebulis gamocema. sul 1853-1986 wlebSi
gamovida 17 tomi 180 aTasi warweriT. Aam fundamenturi gamocemis naxevari
momzenis redaqtorobiT aris Sesrulebuli. unda iTqvas, rom aRniSnuli krebulis
gamocema mas miaCnda umTavres saqmed.
momzens aseve ekuTvnoda naSromebi romaul iurispudenciaSi - `romis
saxelmwifo samarTali~ (t. I-III, 1871-1888 ww.) da `romis sisxlis samarTali~ (1899 w.).
es naSromebic aranakleb faseulia, radgan istoriis werisas mas mainc hyavda
winamorbeli, xolo romaul samarTals igi Tavad hqmnida. arsebiTad, man mogvca pi-
rvelad romauli saxelmwifos da samarTlis institutebis sistemuri daxasiaTeba.

saistorio wyaroebi
samecniero literaturaSi miRebulia saistorio wyaroebis dayofa 6 jgufad:
1. werilobiTi wyaroebi (epigrafikuli Zeglebi - qvaze, keramikaze da a.S.
arsebuli Zveli warwerebi; grafitebi – Senobebze da sxvagan xeliT
amofxaWnili teqstebi; xelnawerebi papirusze, pergamentze da qaRaldze
da a.S.). igi aris wyaroebis yvelaze mravalricxovani jgufi;
2. nivTieri Zeglebi (Sromis iaraRebi, xelosnobis nawarmi, sayofacxovrebo
yofis amsaxveli nivTebi, iaraRi, monetebi, arqiteqturuli nagebobebi da
a.S.);
 31

3. eTnografiuli Zeglebi;
4. foklloruli masalebi – xalxuri Semoqmedebis zepiri Zeglebi;
5. lingvisturi Zeglebi - geografiuli saxelwodebebi, piradi saxelebi da a.S.;
6. kinodokumenturi.
unda SevniSnoT, rom istoriuli procesis yovelmxrivi da raealuri suraTis aRdgena
SesaZlebeli xdeba mxolod yvela zemoCamoTvlili wyaroebis erTobliobiT.

arqeologiuri wyaroebi
arqeologia saistorio mecnierebis erT-erTi disciplinaa. mis meSveobiT
SesaZlebelia miwis qveS arsebuli warsul istoriis amsaxveli nivTieri wyaroebis
gamomzeureba-Seswavla. warsuli istoriis SinaarsiT arqeoliogia pirvelad ixmara
platonma (Zv.w. 428/7-348/7 ww.). mis Semdgom aRniSnuli termini farTo SinaarsiT
gamoiyena keisris Tanamedrove berZenma istorikosma dionise halikarnaselma
(Zv.w. I s.). mas ekuTvnis 20 wignad dawerili `romauli siZveleebi~ (berZ. Ῥωμαϊκὴ
ἀρχαιολογία). manve gansa- zRvra arqeologiis sagani da mizani: `istoria viwyeb
im uZvelesi TqmulebebiT, romlebsac winamorbedebi rTuli Ziebis gamo tovebdnen...
me vsaubrob romaeli xalxis yvela omebze... da saubari mimyavs I punikur omamde~.
berZnebisagan gansxvavebiT Zveli istoriis aRsaniSnavad romaelebi
iyenebdnen sityva `Antiquitates~. unda SevniSnoT, rom arqeologiis maSindel da
dRevandel gagebas Soris didi zRvaria. empiriuli codnidan man TandaTan
samecniero saxe miiRo. faqtia, arqeologias upiratesi mniSvneloba eniWeba istoriis
im monakveTis Seswavlaze, romlebis Sesaxeb werilobiTi monacemebi ar gvaqvs.
maSasadame, romauli arqeologiis meSvebiT SesaZlebeli xdeba sawyisi da e.w. `ro-
mamdeli~ istoriis gaSuqeba.
arqeologias saTave daedo renesansis dros. maSin romauli siZveleebis Ziebas
romis papebidan dawyebuli rigiTi TavadebiT damTavrebuli Sejibris saxe miiRoa.
amave dros, Sua saukuneebSi, romauli siZveleebis moZieba, niSnavda papizmis
doqtrinis mimarT erTgvar protestis gamoxatvas. arsebiTad, is rac adreul Sua
saukuneebSi akrZaluli iyo, cxovel interess iwvevda sazogadoebaSi.
ukve iqmneboda nivTebis Sesanaxi sacavebic. ase mag., pap iulius II (1443-1513
ww.) vatikanTan 1506 wels gaxsna pirveli sacavi qandakebebis Sesanaxad. XVII s-
dan antikuri qandakebebis sacavebi ukve hqondaT kardinalebs. mag., kardinalma
ludoviko ludovizma (1595-1632 ww.), romelic aseve pap grigor XV (1621-1623 ww.) sa-
xeliT iyo cnobili, XVII s-is 20-ian wlebSi Seqmna koleqcia, romelSic Sedioda:
momakvdavi gali (Zv.w. III s.), romauli sarkofagi e.w. Grada Ludovisi (ax.w. III s.), he-
rmesis (ax.w. I s.), iunonas (ax.w. I s,) da sxva qandakebebi.
 32

arqeologiur Dkvleva-Ziebis saqmeSi didi mniSvneloba hqonda sxvadasxva

qveynebSi e.w. „diletantTa sazogadoebebis“ Seqmnas, romlebic Tavisi xarjebiT
afinansebdnen mimdinare eqspediciebs. uUkve modaSic Semovida Parqeologiuri
nivTebis Segrovebac, raSic aqtiurad CaerTo vatikanic. mis sacavebSi dResac bevri
unikaluri nivTi inaxeba.
arqeologiaze vrclad saubari Sors wagviyvans, amitomac mkiTxvelis
yuradRebas mivaqcevT mxolod q.pompeas gaTxrebze, rogorc warsulis erT-erT
unikalur wyaroze da amiT vfiqrobT, rom sakiTxis garSemo mas Seeqmneba wilobrivi
zogadi warmodgena.

pompei
igi gaxlavT Ria cisqveS mu-
zeumis statusis mqone qalaqi,
romelic ax.w. 79 wlis 24 agvistos
vezuvis amofrqvevis Sedegad mi-
waSi Caimarxa. mTeli XV s-ze meti
xni manZilze pompei iyo miwis fe-
niT dafaruli. pirvelad qalaqis ke-
dlebi ipoves 1592 wels, md.sano-
dan arxis mSeneblobisas, magram
vezuvi - pompei maSin mas aravin miaqcia
yuradReba. mogvianebiT, 1689
wels, kvlav mSeneblobisas, napovni iqna dangreuli Senoba warweriT - `pompei~.
amjeradac igi ignorirebuli iyo, radgan warwera gaigivda gneus pompeus didis
sacxovrebel kompleqsTan.
1748 wels pompeiSi gaTxrebi wamoiwyo j.alkubierim, romelic darwmunebuli
iyo, rom Txrida stabiums. principSi mas mxolod mxatvruli Rirebulebis mqone
nivTebis povna ainteresebda, romlebsac igi agzavnida neapolitaniis samefos
muzeumebSi. alkubieri nakleb mniSvnelobas aniWebda Zveli qalaqis nangrevebs.
amis garda, saSineli iyo mis mier warmoebuli gaTxrebis meTodika. Tavdapirvelad
lavaSi Txridnen gvirabs da mxolod saintereso monapovari iZleoda Semdgomi
gaTxrebis procesis stimulirebas. Tu msgavsi ram ar iqna napovni, maSin samuSao
adgili sxvagan gadahqondaT.
 33

pompeis
gaTxrebisadmi me-
cnieruli midgoma
ukavSirdeba f.la vegas
saxels. igi 1760-1804
wlebSi xelmZRvane-
lobda pompeis gaT-
xrebs. vegas saxelTan
aris dakavSirebuli
qalaqis ZiriTadi nawilis
pompeis gegma gaTxra, sarestavracio
saqmeebis wamowyeba
da sxvadasxva gamofena-eqspoziciebis mowyoba.
1763 wels dadginda, rom ferfls qveS myofi qalaqi aris pompei da ara stabiumi.
1870 wels pompeiSi saintereso aRmoCena gakeTa. gruntze arsebuli sxvadasxva
ucnob gamosaxulebebSi arqeologma juzepe fiorelma (1823-1896 ww.) Caasxa Taba-
Siri da maTze gaqvavebuli miwis fenis moSorebiT, miiRo gardacvlilTa sikvdiliswina
mdgomareoba. fiorelis dros pompeiSi warmoebulma gaTxrebma miiRes sistemuri
xasiaTi.
dReisaTvis pompeis daaxl. 25% procenti aris gaTxrili, rac ar iZleva saSualebas
mTlianobaSi avRadginoT qalaqis istoriis suraTi. amis miuxedavad, aRmoCenili
arqeologiuri Zeglebidan unda davasaxeloT: forumi (38X157 m), iupiteris, imp.
vespasianes da sxvaTa saxelze arsebuli taZrebi, 20 aTas mayurebelze gaangari-
Sebuli Zv.w. 80 wels aSenebuli didi amfiTeatri, sacxovrebeli saxlebi, wyalmomara-
gebis sistemebi da a.S.

numizmatikuri wyaroebi

silenZis romauli moneta –

 34

isini erT-erT umniSvelo saistorio wyaros war- assi, III s.

moadgenen. monetebze warwerebiT SesaZlebelia zu-
stad davaTariRoT esa Tu is movlenebi, ganvsazRvroT
qveynis politikuri wyoba, anda ideologia. da rac mTa-
varia, monetebi asaxaven imdroindeli teqnikis ga-
nviTarebis dones da amave dros isini warmoadge-
nen xelovnebis Sedevrebsac.

epigrafikulin wyaroebi
epigrafikuli werilobiTi wyaroebi mravalricxovani. isini araerTgvarovania da da-
werilia sxvadasxva enazea. maTgan uZvelesi samarxiseuli tipis egvipturi, etruskuli
da a.S. warwerebi. mag., marto etruskuli epigrafikuli warwerebis raodenoba daaxl.
10 aTasia.
Zalian bevri aris SemorCenili laTinur enaze Sedgenili warwerebi. isini
sxvadasxvagvari xasiaTis arian da iyofa oficialur da kerZo warwerebad. oficialuri
warwerebidan aRsaniSnavia Zv.w. 186 wlis senatis dekreti vakxanaliebis akrZalvis
Sesaxeb. respublikis dacemis da imperiis dasawyisisaTvis saukeTeso wyaroa avgu-
stusis avtobiografia, romelic amotvifruli iyo q.ankaraSi mdebare antikuri taZris ke-
delze.
Zveli teqstebi ZiriTadSi amotvifruli iyo qvaze, anda dawerili papirusze. laTinur
enaze Sesrulebuli papirusi cotaa SemorCenili. yvelaze metad cnobilia axlo aRmo-
savleTSi romauli mflobelobis periodis berZnuli papirusi. zogierTi marTalia aRwers
erTi regionis mdgomareobas, magram nawils saerTo romauli mniSvneloba aqvs.
aseTad unda CaiTvalos imp. klavdiusis (ax.w. 41-11 ww.) werili aleqsandrielTaTvis
gagzavnili qalaqSi uwesrigobis gamo. am weriliT SesaZlebelia ax.w. I s-is 40-ian
wlebSi romauli provincialuri politikis gaSuqeba.
1947 wels saintereso xelnawerebi miakvlies mkvdari zRvis dasavleT sanapiros
gamoqvabulSi. isini dawerili iyo tyavze, metalis firfitaze, pergamentze da paapirusze.
aRmosavleT provinciebis istoriisaTvis sainteresoa ax.w. 132-135 wlebSi iudeaSi
mimdinare bar-koxbas ajanyebaze miZRvnili Canawerebi da a.S.

saistorio wyaroebi
erT-erTi adreuli saistorio wyaroebi, romlebsac mogvianebiT iyenebdnen istori-
kosebi iyo romael umaRlesi Tanamdebobebis pirTa - magistratTa yovelwliuri,
kalendaruli CaniSvnebi. romSi maT fastebs uwodebdnen. gansakuTrebuli mniSvne-
loba hqonda sakonsulo fastebs, radgan romSi konsulTa saxelebiT xdeboda wlebis
 35

aTvla. marTalia es wesi arsebobda respublikis dawyebidan, magram oficialuri siebi

gamoCnda mxolod IV s-is II naxevridan. arsebiTad, qurum-pontifikTa kalendarulma
qronikebma gansazRvra romauli saistorio prozis mimarTuleba.
Zveli periodis gaSuqebaSi yvelaze adreuli Janri iyo matiane (Annales). mag., ro-
maelebSi maT awarmoebdnen pontifikebi qurumTa kolegiaSi. magistratTa yovelwli-
ur siebSi da kalendarul CaniSvnebSi - fastebSi, mogvianebiT, yoveli wlis dasasruls,
mTavari pontifiki aRniSnavda konsulTa saxelebs da qveS miawerda maTi mmarTve-
lobisas momxdar mniSvnelovan ambebs. es iyo pirveli matianis saxe. saxalxo gac-
nobis mizniT Zv.w. III s-dan daiwyes mTavari pontifikis saxlTan xdeboda yovelwliuri
siebis e.w. ponifikTa tabulebis gamokvra, romelSic aRiniSnuli iyo dResaswaulebi-
dan dawyebuli omebiT damTavrebuli yovelgvari faqti. Ddrodadro xdeboda am
tabulebis gadasinjva. mMag., Zv.w. 130-115 wlebSi myofma mTavarma pontifikma
publius mucius scevolam (Zv.w. ?-115 ww.) 80 wignad gamosca e.w. „didi matiane-
ebi“, romlebSic faqtebi gadmocemuli iyo q.romis daarsebidan.
pontifikTa matianeebis garda, arsebobda mravali sagvareulo dokumentebi da
anderZebi, romlebic Taobebs gadaecemoda.

epistolaruli wyaroebi
markus ciceroni
epistolaruli Janri Caisaxa Zvel romSi. martalia
werilebi intimuria, magram saocari is aris, rom
epistoleebiT SesaZebelia istoriis gadmocema.
epistolaruli Janris TvalsaCino warmomadgeneli iyo
mag., Zveli romis oratori da sazogado moRvawe ma-
rkus tulius ciceronis (Zv.w. 106-43 ww.). werilebs
mis literaturul-filosofiur memkvidreobaSi
gansakuTrebuli adgili ekava.
ciceroni gamorCeuli figuraa romis istoriaSi.
igi sicocxleSive oratoruli xelovnebis metrad iqca
da mas baZavdnen momdevno Taobebi. vBeleius
paterkulusi werda: ciceronis xsovna maradiulia.
ciceroni SesaZloa kacobrioba ufro adre gaqres vidre misi
saxeli.
cnobilia ciceronis 800-ze meti epistole. isini aRmoaCina humanizmis epoqis
gamoCenilma moRvawem da „Zvel xelnawerTa dauRalavma monadirem“ francisko
petrarkam (1304-1374). werilebis gacnobiT petrarka gaocebuli darCenila, radgan di-
 36

di romaeli mis winaSe warsdga, rogorc „mudmivad mousvenari brZenkaci“, romel-

mac xvedrad miiRo „brZola da unayofo SuRli“. arsebiTad, werilebma sruliad axali ku-
TxiT warmoaCines didi romaeli.
ucnauri bedi xvda wilad ciceronis werilebs. maTi nawili gamoqveynda avtoris
sicocxleSive. mas imowmebdnen adreul Sua saukuneebSic, magram XII s-dan Se-
wyda maTi xseneba da xelaxla aRmoaCines XIV s-Si. 1345 wels, petrarkam^ veronaSi
miakvlia atikusisadmi, Zmis kvintusisadmi, brutusisa da oqtavianesadmi gagzavnili
werilebi. mogvianebiT, petrarkas sikvdilis Semdeg, verCeloSi aRmoCnda werilebis
axali Sekvra, romelic gaerTianebulia Ad familiares-is saTauris qveS.
aRniSnuli werilebis Seswavlas udidesi mniSvneloba aqvT Zv.w. I s-is romis re-
spublikis sazogadoebriv-politikuri cxovrebis calkeuli momentebis gaanalizebaSi. es
miT ufro gasagebi gaxdeba Tu gaviTvaliswinebT, rom ciceronis nawerebSi Camoya-
libebulia da gansazRvrulia ama Tu im sakiTxebze oficialuri saxelmwifoebrivi kursis
Tu politikis ZiriTadi mimarTulebebi. arsebiTad, Zv.w.@68 wlidan dawyebuli misi cice-
ronis mxedvelobis aredan ar gamorCenila mravalmxrivi cxovrebis arc erTi momenti
(e.orlovi).
imis miuxedavad, rom aRniSnul epoqas epistoleebiT Cven gvaSorebs oci sau-
kune, gveCveneba, rom am baraTebSi cocxlad da STambeWdavad aRwerili movlene-
bi uSualod Cvens Tvalwin xdeba. marTalia, sakuTari miznebis Sesabamisad ciceroni
zogjer azviadebs ama Tu im faqTan Tavis damokidebulebas, magram mTlianobaSi igi
marTebulad aRwers movlenebs. es mniSvnelovnad imiT iyo ganpirobebuli, rom cice-
roni, rogorc konsuli, senatori, prokonsuli uSualod trialebda Zv.w. I s-is 60-40-iani
wlebis romis politikuri cxovrebis samzareuloSi. amitomacaa, rom romSi mimdinare
yvela movlena masTan didi eqspresiulobiT aris gadmocemuli. es ki mis monaTxrobs
Tu Sefaseba-STabeWdilebebs pirvelxarisxovani wyaros mniSvnelobas aniWebs. ar-
sebiTad, is rac ar Cans antikur istorikosTa (liviusi...) fundamentalur SromebSi, cice-
ronTan isini warmodgenilia yovelgvari gadaxvevis gareSe. faqtobrivad, igi „romauli
istoriis qronikaa“.
Cven ar SevudgebiT sxva epistoleebis mimoxilva, vaxsenebT mxolod e.w.
`sayovelTao epistoles~. es aris somxeTis samociqulo eklesiis meTauris abrahaam 1
mier VII s-Si gamocemuli epistole, romelSic akrZalulia somexTa urTierTobebi qar-
TvelebTan d albanelebTan

memuaruli Janris wyaroebi

iulius keisari
 37

memuaruli Janri Caisaxa Zvel romSi. memuarebi ara

pirdapiri wyaro, magrab, iribad, mis meSveobit SesaZlebelia
rigi faqtebis dadgena-dazusteba. am dargis SesaniSnavi
warmomadgenelia gamoCenili saxelmwifo moRvawe da Ta-
visi drois brwyinvale mTavarsardali gaius iulius keisari
(Zv.w. 100-44 ww.).
keisris literaturul kalams ganekuTvneba memuaruli Ja-
nris nawarmoebebi – „dRiurebi“. masSi Sesulia omi gale-
bTan (rva wignad),^ daumTavrebeli @samoqalaqo omi (sam
wignad)^, @aleqsandriis omi (ucnobi avtoris) da @afrikis
omi. „dRiurebSi“ arsebiTad dokumenturi formiTa aris gad-
mocemuli Zv.w. 50-40 wlebis romis politikuri istoriis umni-
keisari (luvri)
Svnelovanesi momentebi. avtori mxatvrulad da cocxlad aR-
wers aRniSnuli omebis calkeul epizodebs,^ sardlobis gegmebs,^ brZolis strategiul
da taqtikur Canafiqrs Tu mimarTulebebs^, saomari kampaniis danakargebsa Tu sa-
erTo Sedegebs^, am omebisadmi sazogadoebis damokidebulebas da a.S.
marTalia, keisari profesionali istorikosi ar iyo, magram aRniSnul naSromebs di-
di mniSvneloba aqvT Zv.w. I s-is Sua wlebis romis istoriis SeswavlisaTvis^, radgan
dawerilia am omebis ara marto monawilis^, aramed uSualo xelmZRvanelis da orga-
nizatoris mier. marTalia^, zogi movlenis Sefasebisas keisari iCens mikerZoebas,^
ganadidebs Tavis damsaxurebas^, Cqmalavs Secdomebs Tu warumateblobas,^ cdi-
lobs misTvis xelsayreli poziciidan Seafasos esa Tu is gadawyvetileba da sxv.^ mag-
ram mTlianobaSi igi srul warmodgenas gvaZlevs romis Tanadrouli epoqis politikur
cxovrebaze^.

qarTuli istoriografia
saistorio mecnierebis ganviTarebis saqmeSi mokrZalebuli adgili ukavia qarTu-
li istoriografiasac. feodalur saqarTveloSi umTavresi naSromi iyo qarTlis cxovreba.
saerTod, imdroindeli qarTvelis inteleqti ganisazRvreboda – bibliiT, vefxistyaosniT da
qarTlis cxovrebiT. samwuxarod, sxvadasxva mizezebis (politikuri...) gamo feodalur
saqarTvelosi ar mo xerxda mkiTxvelisaTvis fundamenturi da naTargmni wignebis
miwodeba. aArsebiTad, saistorio mecnierebis mecnieruli Seswavla saTaves iRebs
XIX s-is I naxevridan, rodesac peterburgSi moRvawe DdaviT, Teimuraz da ioane bato-
niSvilebi. swored maT, mokled, zogad CarCoebSi, gadmosces saqafTvelos da
 38

msoflio istoriebi.

`qarTlis cxovreba~1
`qarTlis cxovreba~ aris Zveli qarTuli saistorio
TxzulebaTa krebuli, romelic gaxlavT feodaluri xanis sa-
qarTvelos istoriis umTavresi wyaro. masSi gadmo-
cemulia qarTveli eris istoriis gabmul Txroba uZvelesi
xanidan. „qarTlis cxovrebaSi“ sayuradRebo cnobebi
moipoveba somxeTis, albaneTis, Crdilo kavkasiis,
iranis, bizantiis, TurqeTis da sxva qveynebisa Tu xalxTa
Sesaxeb.
XIX saukuneSi zogierTi mecnieri (o. senkovski, q.
patkanovi) uaryofda `qarTlis cxovrebis~ siZveles mis
Sedgenas miawerdnen vaxtang VI-s. magram
m.brosem, i.WavWavaZem da vsxvebma araobi-
qarTlis cxovreba eqturobaSi amxiles „qarTlis cxovrebis“ kritikosebi da
daasabuTes maTi msjelobis sruli usafuZvloba. sayuradRebo mosazrebebi aqvT
gamoTqmuli „qarTlis cxovrebis“ Sesaxeb gansakuTrebuli wvlili „qarTlis cxovrebis“
SeswavlaSi Seitana ivane javaxiSvilma.
`qarTlis cxovrebis~ xelnawerebs specialistebi yofen or ZiriTad jgufad –
vaxtangamdeli, igive Zveli redaqcia da vaxtangiseuli, anu axali redaqcia.
vaxtangamdeli xelnawerebis redaqciebi uZvelesia da gadawerili arian vaxtang VI-s
mier Catarebul saredaqcio saqmianobamde.
`qarTlis cxovrebis~ krebuli Sedgeba:
 leonti mrovelis - cxovreba qarTvelTa mefeTa da pirvelTaganTa mamaTa da
naTesavTa;
 juanSer juanSerianis - cxovreba da moqalaqeoba vaxtang gorgaslisa;
 leonti mroveli? juanSer juanSeriani? - wameba wmidisa da didebulisa
arCilisi;
 ucnobi avtoris – matiane qarTlisai;
 ucnobi avtoris –cxovreba mefeTa-mefis daviTisi;
1
d. musxeliSvili, `qarTlis cxovrebis" uZvelesi nawilis Sedgeniloba da juanSeris
TariRi, krebuli: saqarTvelo vaxtang gorgaslis epoqaSi, Tb., 1999; g. anCabaZe,
juanSeri da misi "cxovreba vaxtang gorgaslisa", macne, istoriis seria, 4, 1987; v. go-
ilaZe, vaxtang gorgasali da misi istorikosi, Tb., 1991; m. lorTqifaniZe, ,,qarTlis
cxovrebis" matiane, 1989; k. grigolia ras mogviTxrobs ,,qarTlis cxovreba", Tb., 197
 39

 sumbat daviTis Zis – cxovreba da uwyeba bagrationTa;

 ucnobi avtoris – istoriani da azmani Saravandedi;
 ucnobi avtoris - laSa-giorgis droindeli istorikosi;
 basili ezosmoZRvari? – cxovreba mefeta mefis tamatisi;
 ucnobi avtoris – jamTaaRmwereli;

vaxuSti bagrationi
vaxuSti bagrationi (1696-1757 ww.) iyo gamoCenili
qarTveli geografi, istorikosi da kartografi. igi iyo avtori
istoriul-geografiuli Txzulebis - „aRwera samefosa
saqarTvelosi“.
`aRwera samefosa saqarTvelosi~ warmoadgens
saqarTvelos gabmul istorias uZvelesi droidan
(„dasabamidan“, „qveynis Seqmnidan“) XVIII saukunis
pirvel naxevramde. naSromi mravali wlis manZilze rCe-
boda umniSvnelovanes wyarod saqarTvelos miwa-
wylis gasacnobad.
vaxuSti batoniSvili avtori saqarTvelos problemebs warmoaCens
msoflio istoriis WrilSi. naSromSi gansakuTrebuli adgili
uWiravs saqarTvelos politikur da eTnikuri erTianobis ideas. saqarTvelos daSlis
mizezs vaxuSti batoniSvili samarTlianad xedavda XIII-XIV saukuneebis movlenebSi.
vaxuSti batoniSvili istoriul ambebs matianiseburi stiliT gadmogvcems, ZiriTadad
Cerdeba politikuri movlenebis aRweraze, cdilobs es movlenebi axsnas mizez-
Sedegobrivi kavSiris gziT. politikuri istoriisaTvis vaxuSti batoniSvili iyenebs istoriul
qronologias, romelic man mecnierebad aqcia. vaxuSti batoniSvils mocemuli aqvs
agreTve saqarTvelos istoriis periodizaciis cda. man saqarTvelos istoria or nawilad
dayo: I Zveli istoria – uZvelesi droidan 1469 wlamde da II. 1469 wlis Semdeg -
vaxuStis dromde.
vaxuSti batoniSvilis istoriis pirveli periodis umTavresi wyaro qarTlis cxovreba“,
meore nawili ki ZiriTadad originaluria. vaxuSti batoniSvili Tavis naSromSi gakvriT
exeba qarTuli enis zogierTi dialeqtis gavrcelebis farglebs.
vaxuStim didi yuradReba dauTmo saqarTvelos istoriis istoriografiuli sakiTxebis
Seswavlas. man kardinalurad daamuSava istoriografiuli problemebi, m.S. SemoiRo
manamde ucnobi axali meTodebi, istoriuli faqtebidan gamomdinare gamoaqvs
dasknebi da a.S. vaxuSti eyrdnoba berZen-laTin, somxur wyaroebs. icnobda galilei,
kopernili da sxvaTa Sromebs
vaxuStim pirvelma Seiswavla qarTuli gerbebi da daitana igi Tavis
 40

saxelganTqmul atlasSi. atlasSi Setanilia erTiani saqarTvelos, calkeuli samefoebisa

da samTavroebis gerbebi. wminda giorgi gamosaxulia saqarTvelos samefo
saxelmwifo droSaze. atlasSi Setanilia qarTuli samefoebi da samtavroebis gerbebi.
maSasadame, vaxuStis miewereba istoriis damxmare dargis – heraldikis Seswavla
da am dargis ganviTarebas saqarTveloSi.
vaxuStim didi wvlili Seitana aseve eTnografiis kvlevis saqmeSic. man maRal
doneze aRwera saqarTvelos da kavkasiis xalxTa erToblioba da dagvitova araerTi
sayuradRebo cnoba qarTvelTa Cacmulobaze, saqorwino wes-Cveulebebze,
transportze, nagebobebze da sxv.

ioane batoniSvili
ioane batoniSili (1711-1832 ww.) gamorCeuli figura
gaxlavT XVIII-XIX s-bis mijnaze qarTul azrovnebaSi. igi iyo
enciklopediuri tipis moazrovne. mis mravalricxovan Se-
moqmedebaSi gansakuTrebuli adgili ukavia „kalmaso-
bas“. marTalia, igi kompilaciaa, magram am TxzulebiT
naTlad Cans ara marto ioane batoniSvilis ganswavluloba,
aramed saerTod XVIII-XIX s-is qarTuli mecnierebis done.
„kalmasoba“ Serqmeuli saxelia da niSnavs monas-
trisTvis sarCos mopovebas. Txzulebas avtorma „xumar-
ioane batoniSvili swavlac“ uwoda. misi mizandasaxuloba naTelia – xumro-
bis moSveliebiT, dialogis fonze, mkiTxveli aziaros mecnie-
rul codna-swavlas. „kalmasobaSi“ gadmocemulia saqarTvelos da msoflio istoriis
sakiTxebi. avtori saubrobs: „istoria portuRaliisa“, „istoria antiliisa“, „istoria kitaisa-
Tvis“ da a.S. CamoTvlilia msoflios sxvadasxva saxelmwifoebebis istoria.

Teimuraz bagrationi
Teimuraz bagrationi (1782-1846 ww.) gansakuTre-
buli figura aris qarTul saistorio azrovnebaSi. uUnda
iTqvas, rom vaxuSti batoniSvilis Semdeg Zvelma saqar-
Tvelom ar icis Teimuraz bagrationze ufro didi mecni-
eris saxeli. igi gaxldaT enciklopediuri tipis moazrovne.
ucxouri enebis brwyinvale vodna mas SesaZleblobas
aZlevda ewarmoebina farTo mTargmnelobiTi saqmia-
noba. evropuli da aRmosavleri mwerlobebidan man
Targmna saero^ sasuliero^ filosofiuri Tu saistorio Jan-
Teimuraz batoniSvili ris araerTi naSromi.
 41

Teimuraz batoniSvili ruseTis dauZinebeli mteri iyo, magram 1810wels man qedi
moixada carizmis winaSe, samSobloSi dabrunda, male igi peterburgSi gagzavnes.
1813 wels batoniSvilma SeiZina sakuTari saxli (vasilis kunZulze), sadac gardacvale-
bamde cxovrobda.
Teimuraz batoniSvili eweoda farTo mecnierul-literaturul saqmianobas;
dakavSirebuli iyo rus moRvaweebTan, poetebTan, mecnierebTan. man Semoikriba
peterburgSi moRvawe qarTveli mwignobrebi. 1830-idan safuZveli Caeyara mis
mecnierul TanamSromlobas akademikos mari brosesTan, romelic mis mowafed
Tvlida Tavs. Teimuraz batoniSvilma brosesTan erTad Seqmna peterburgis
qarTvelologiuri skola.
istoriuli Sromebidan aRsaniSnavia monografia „istoris dawyebiTgan iveriisa,
ese igi giorgiisa, romel ars sruliad saqarTveloჲ sa“. naSromi moicavs periods
adamianis gaCenidan saqarTveloSi qristianobis damkvidrebamde. naSromSi
saqarTvelos istoria ganxilulia axlo aRmosavleTis istoriis gaTvaliswinebiT,
gamoyenebulia antikuri (berZnul-romauli) da somxuri istoriografia. rogorc
istorikosi, Teimuraz batoniSvili romantikosia, igi aidealebs saqarTvelos warsuls.
Teimuraz batoniSvilma gansakuTrebuli Rvawli dasdo vefxistyaosnis Seswavlas
(„ganmarteba poema vefxistyaosanisa“), teqstis dadgenas da poemis 1841
gamocemas. miuxedavad imisa,rom mcire asakis gamo ar monawileobda krwanisis
omSi, aRwera es brZola. aRwera erekle meores cxovrebis bolo periodi.
Teimuraz batoniSvilma Seiswavla qarTuli leqsTwyobis sakiTxebic („gvarni anu
sazomni qarTulisa enis stixTa“). mas ekuTvnis agreTve leqsTa krebuli „samoceuli“,
poema „vaSli anu darRveva troadisa“, piesa „samsaxeoba raindisa“, memuaruli Ja-
nris nawarmoebi „mogzauroba Cemi evropisa sxvaTa da sxvaTa adgilTa“; Targmna
ciceroni, tacitusi, volteri da sxvaTa nawarmoebebi.
Teimuraz batoniSvili iyo peterburgis saimperatoro mecnierebaTa akademiis
sapatio wevri (1837), parizis saazio sazogadoebis da kopenhagenis samefo
antikvarTa sazogadoebis wevri.

ivane javaxiSvili
 42

ivane javaxiSvili (1876-1940 ww.) aris yvela drois

udidesi qarTveli istorikosi da sazogado moRvawe,
Tbilisis saxelmwifo universitetis damfuZnebeli, Tana-
medrove qarTuli samecniero skolis erT-erTi
fuZemdebeli.
1895 wels Tbilisis pirveli klasikuri gimnaziis
daasrulebis Semdeg i.javaxiSvilma 1899 wels swavla
ganagrZo peterburgis universitetis aRmosavlur enaTa
fakultetis somxur-qarTul-iranul ganyofileba. 1899-1901
wlebSi igi amave universitetis magistrantia. 1901-1902
wleebi man gaatara berlinis universitetSi
ivane javaxiSvili
1902-1917 wlebSi i.javaxiSvili peterburgis
universitetis aRmosavluri fakultetis qarTuli da somxuri filologiis kaTedris privat-
docentia. naSromisaTvis „Zveli saqarTvelosa da Zveli somxeTis saxelmwifoebrivi
wyobileba“ 1907 wels mas mieniWa magistris samecniero xarisxi. imavdroulad,
1907-1917 wlebSi. igi xelmZRvanelobda peterburgis (petrogradis) universitetis
qarTvel studentT samecniero wres. 1907 wlidan iyo saqarTvelos saistorio da
saeTnografio sazogadoebis damfuZnebeli wevri. 1918 wels mas mieniWa profesoris
samecniero wodeba.
1918 wels javaxiSvilis TaosnobiT daarsda Tbilisis saxelmwifo universiteti. 1918-
1919 wlebSi Tsu-Si igi asrulebda jer sibrZnismetyvelebis fakultetis dekanis
movaleobas, xolo 1919-1926 wlebSi iyo universitetis reqtori. 1918–1938 wlebSi is iyo
Tsu-s saqarTvelos istoriis kaTedras xelmZRvanelobda, 1936-1940 wlebSi ki
saqarTvelos saxelmwifo muzeumis saqarTvelos istoriis ganyofilebas edga saTaveSi.
imavdroulad igi iyo kavkasiismcodneobis samecniero-kvleviTi institutis mecnier-
konsultanti, 1937 wlidan rusTavelis saxelobis muzeumis direqtori. 1939 wels arCeul
iqna ssrk mecnierebata akademiis wevrad.
ivane javaxiSvilis mecnieruli moRvaweobis mTavar mimarTulebebs
warmoadgenda saqarTvelosa da kavkasiis istoria da istoriografia, qarTuli
ekonomikisa da samarTlis istoria, kavkasiis da saqarTvelos etnologia, kavkasiuri
enebi, saqarTvelos saistorio geografia, qarTuli musikaluri xelovnebis istoria.
iTvleboda istoriuli wyaroTmcodneobis qarTuli samecniero skolis fuZemdeblad. iyo
170-ze meti samecniero Sromis, maT Soris 20-ze meti monografiis avtori.
i.javaxiSvilma Rrma kvali datova qarTvelologiaSi. mas fuZemdebluri naSromebi
aqvs datovebuli istoriul-filologiuri mecnierebis TiTqmis yvela dargSi. rogorc
mecnierma, javaxiSvilma jer kidev studentobis droidan miiqcia yuradReba. na-
SromisaTvis „andria mociqulisa da wminda ninos moRvaweoba saqarTveloSi“
 43

peterburgis universitetis samecniero sabWom oqros medliT daajildova (1898).

qarTuli xelnawerebis Seswavla-aRweris mizniT javaxiSvilma niko marTan erTad
1902 wels imogzaura sinis mTaze, sadac maT araerTi maRali Rirsebis Zegli
gamoavlina.
aseve ivane javaxiSvilma dasabami daudo saqarTvelos istoriis umdidresi
wyaroTmcodneobiTi bazis Rrma mecnierul kvlevas. gansakuTrebiT didia misi Rvawli
Zveli qarTuli JamTaaRmwerlobiTi Txzulebebis krebulis - „qarTlis cxovrebis“
Seswavlis saqmeSi. manve aRmoaCina aRniSnuli krebulis uZvelesi nusxa, romelic
ana dedofliseuli „qarTlis cxovrebis“ saxeliTaa cnobili. javaxiSvilma Seqmna qarTuli
wyaroTmcodneobis fuZemdebluri naSromi „istoriis mizani, wyaroebi da meTodebi
winaT da axla“, romelic gamoica oTx wignad:
1. Zveli qarTuli saistorio mwerloba (V-XVIII ss.), (gamosca 1916, 1921, 1945, 1977);
2. qarTuli safas-sazomTamcodneoba anu numizmatika-metrologia (1925);
3. qarTuli damwerlobaTamcodneoba anu paleografia (1926, 1949);
4. qarTuli sigelTamcodneoba anu diplomatika (1925).
masve aqvs didi wvlili somxuri saistorio mwerlobis Seswavlis saqmeSi.
i.javaxiSvilis naSroms Zveli somxuri saistorio merlobas (wigni I, 1935 w.) dResac ar
daukargavs mniSvneloba.
i.javaxiSvilis kapitaluri naSromia - „qarTveli eris istoria“ (5 wignad). masSi
sruliad axleburada aris Seswavlili saqarTvelos politikuri istoria, socialuri
urTierTobis formebi, qarTveli xalxis vinaobisa da migraciis sakiTxebi, saxelmwifo-
ebrivi wyobilebis formebi, materialuri kultura, ideologia, sarwmunoeba, kultura.
i.javaxiSvilis saxelTanaa dakavSirebuli saqarTvelos istoriis geografiis
problemebis farTo masStabiT kvleva. istoriis geografiul sakiTxebs
saWiroebisamebr igi sxvadasxva naSromSi exeba, sagangebod ki am problemas
miuZRvna monografia „saqarTvelos sazRvrebi istoriulad da Tanamedrove Tvalsa-
zrisiT“ (1919).
iv. javaxiSvili mniSvnelovan yuradRebas uTmobda arqeologiur kvleva-Ziebas.
mis saxelTan aris dakavSirebuli 1930-iani wlebis Sua xanebSi farTomasStabiani
arqeologiuri gaTxrebis dawyeba mcxeTasa da armazSi.
i.javaxiSvilma sagangebod Seiswavla saqarTvelos ekonomikis istoria. dResac
am dargis mecnierTa samagido wigns warmoadgens misi 2 tomiani fundamenturi
monografia „saqarTvelos ekonomiuri istoria“.
i.javaxiSvilma didi amagi dasdo qarTuli samarTlis istoriis Seswavlasac.
Seqmna kapitaluri naSromi „qarTuli samarTlis istoria“ (I wigni gamoqveynda 1919,
1928; II wignis I nakveTi - 1928; II wignis II nakveTi -1929, ukanaskneli gamocema
„Txzulebani“, t. 6-7, 1982-1984).
 44

i.javaxiSvilma safuZvlianad gamoikvlia mSeneblobis xelovneba Zvel

saqarTveloSi. Seqmna fuZemdebluri monografia qarTuli musikis istoriis sakiTxebze.
1943 wels i. javaxiSvilis TanaavtorobiT gamoqveynda saqarTvelos istoriis saskolo
saxelmZRvanelo, romelsac 1947 wels mieniWa saxelmwifo premia.
i.javaxiSvili did yuradRebas uTmobda qarTuli enis uZvelesi agebulebisa da
naTesaobis sakiTxebis kvlevas. man pirvelma daasabuTa qarTveluri enebis mTis
iberiul-kavkasiur enebTan naTesaoba ZiriTadi gramatikuli kategoriebisa da leqsikis
mixedviT, riTic myari niadagi moamzada iberiul-kavkasiur enaTmecnierebis
Camoyalibebisa da ganviTarebisaTvis.
i.javaxiSvilis saxelTanaa dakavSirebuli uZveles palimfsestur xelnawerebSi V-
VII saukuneebSi xanmeti teqstebis aRmoCena, rasac udidesi mniSvneloba eniWeba
qarTuli enis werilobiTi istoriis periodizaciisaTvis.
i.javaxiSvili aqtiurad iRvwoda qarTuli xelosnobisa da Sinamrewvelobis istoriis
Sesaswavlad. misi iniciativiTa da xelmZRvanelobiT iqna Sekrebili qarTuli
Sinamrewvelobis umdidresi masala (gamoica 3 tomad 1976-1986 wlebSi).
i.javaxiSvili aqtiurad monawileobda qarTvelta Soris wera-kiTxvis
gamavrcelebeli sazogadoebis saqarTvelos saistorio da saeTnografio sazogadoebis
muSaobaSi. misi uSualo xelmZRvanelobiT 1935 wels moewyo vefxistyaosnis 750 wli-
sTavisadmi miZRvnili saiubileo gamofena.