‫معنای توحید و انواع آن‬

‫توحید در لغت عرب‪ ،‬مصدر فعل َو َّحدَ‪ ،‬یُ َو ِّح ُد است و شخص اگر هللا را به یگانگی بشناسد و او را از هر گونه شریک یا مشابهی در ذات یا‬

‫صفاتش یگانه بداند را موحد مینامند‪.‬‬

‫عرب‪ ،‬تنها را واحد و احد و وحید مینامد‪ .‬هللا متعال نیز واحد است یعنی در هر حال از داشتن همانند‪ ،‬تنها است‪ ،‬بنابراین توحید یعنی علم به‬
‫یگانگی و بینظیر بودن هللا است‪ ،‬و هر کس هللا را به این صورت نشناسد یا او را واحد و بیشریک توصیف نکند‪ ،‬موحد نیست‪.‬‬

‫تعریف اصطالحی توحید چنین است‪ :‬یگانه دانستن هللا در ویژگیهای [مربوط به] الوهیت و ربوبیت و نامها و صفات‪.‬‬

‫همینطور میتوان آن را اینگونه نیز تعریف کرد‪ :‬اعتقاد به اینکه هللا در ربوبیت و الوهیت و نامها و صفاتش یگانه و بیشریک است‪.‬‬

‫استفاده از این اصطالح (توحید) یا یکی از مشتقات آن برای اشاره به این معنی‪ ،‬در کتاب و سنت ثابت است‪ ،‬از جمله‪:‬‬

‫خداوند متعال میفرماید ‪:‬قل هو هللا أحد[ ‪...‬اخالص‪( ]۱ /‬بگو اوست هللاِ یگانه‪).‬‬

‫و میفرماید ‪َ :‬وإِّلَ ُه ُك ْم إِّلَهٌ َواحِّ ٌد ال إِّلَهَ إِّال ه َُو َّ‬

‫الرحْ َم ُن َّ‬
‫الرحِّ ي ُم [بقره‪( ]۱۶۳ /‬و معبود شما معبود یگانهای است که جز او هیچ معبودی به حقی‬
‫رحمان مهربان‪).‬‬ ‫ِ‬ ‫نیست [و اوست]‬

‫عذَ ٌ‬
‫اب‬ ‫سنَّ الَّ ِّذینَ َكفَ ُروا مِّ ْن ُه ْم َ‬ ‫ِّث ثَالث َ ٍة َو َما مِّ نْ إِّلَ ٍه إِّال إِّلَه ٌ َواحِّ ٌد َوإِّنْ لَ ْم یَ ْنت َ ُهوا َ‬
‫ع َّما یَقُولُونَ لَيَ َم َّ‬ ‫و میفرماید ‪:‬لَقَ ْد َكفَ َر الَّ ِّذینَ قَالُوا إِّنَّ َّ‬
‫َّللاَ ثَال ُ‬
‫أَلِّي ٌم [مائده‪( ]۷۳ /‬کسانی که گفتند هللا سومین سه [خدا] است قطعا کافر شدهاند‪ ،‬و حال آنکه هیچ معبودی به حق جز هللا یکتا نیست و اگر از‬
‫آنچه میگویند باز نایستند به کافران ایشان عذابی دردناک خواهد رسید)‪ ،‬و آیات در این معنی بسیار است‪.‬‬

‫در صحیح بخاری (‪ )۷۳۷۲‬و مسلم (‪ )۱۹‬از ابن عباس ـ رضی هللا عنهما ـ آمده است که گفت‪ :‬هنگامی که رسول هللا ﷺ معاذ بن جبل را به‬
‫سوی اهل یمن فرستاد به او فرمود ‪:‬تو به نزد قومی از اهل کتاب میروی؛ پس نخستين چيزی که آنان را به سویش دعوت میکنی این باشد‬
‫که هللا متعال را یگانه بدانند‪ ،‬هرگاه آن را دانستند [و پذیرفتند] به آنان بگو خداوند پنج نماز را در شبانه روز برایشان فرض نموده‪ ،‬و‬
‫هرگاه آن را دانستند آگاهشان کن که هللا زکاتی را بر اموالشان فرض کرده که از ثروتمند آنها گرفته میشود و به فقيرشان بازگردانده‬
‫میشود؛ پس هرگاه به آن اقرار کردند‪ ،‬از ایشان بگير و از اموال با ارزش آنان دوری گزین‪.‬‬

‫و در صحیح مسلم (‪ )۱۶‬از ابن عمر ـ رضی هللا عنهما ـ از پیامبر ﷺ روایت است که فرمود ‪:‬اسالم بر پنج [رکن] بنا شده است‪ :‬بر توحيد هللا‬
‫و برپا داشتن نماز و دادن زکات و روزهی رمضان و حج‪.‬‬

‫منظور از توحید در همهی این نصوص محقق ساختن معنای شهادت ال إله إال هللا و محمدا رسول هللا است که حقیقت دین اسالم است؛ دینی که‬
‫خداوند پیامبرش محمد ﷺ را برای آن مبعوث نمود؛ زیرا این کلمات و اصطالحات (یعنی توحید و شهادتین) در کتاب و سنت به صورت‬
‫مترادف یکدیگر یا به جای هم مورد استفاده قرار گرفتهاند‪ ،‬مثال در برخی از الفاظ حدیث معاذ آمده است ‪:‬تو به نزد قومی از اهل کتاب‬
‫خواهی رفت؛ پس هرگاه به نزدشان رفتی آنان را به این دعوت کن که گواهی دهند معبودی به حق جز هللا نيست و اینکه محمد فرستادهی‬
‫هللا است به روایت بخاری (‪).۱۴۹۶‬‬

‫و در روایت دیگری از حدیث ابن عمر آمده که رسول هللا ﷺ فرمودند ‪:‬اسالم بر پنج [اصل] بنا شده‪:‬گواهی دادن به اینکه معبودی به حق جز‬
‫هللا نيست و اینکه محمد بنده و پيامبر اوست به روایت مسلم (‪).۱۶‬‬

‫ت شهادت ال اله اال هللا و محمدا رسول هللا است و این همان اسالمی است که هللا برای آن پیامبرش را به سوی‬
‫این نشان میدهد که توحید‪ ،‬حقیق ِ‬
‫انسانها و جنیان فرستاد و از هیچکس دینی جز آن نمیپذیرد‪.‬‬

‫الدینَ ِّع ْن َد َّ‬

‫َّللاِّ اإلسالم [آل عمران‪( ]۱۹ /‬همانا دین [مورد قبول] نزد هللا‪ ،‬اسالم است‪).‬‬ ‫هللا متعال میفرماید ‪:‬إِّنَّ ِّ‬

‫غي َْر اإلسالم دِّینا ً فَلَنْ یُ ْقبَ َل مِّ ْنهُ َوه َُو فِّي اآلخِّ َر ِّة مِّ نَ ا ْل َخاس ِِّّرینَ [آل عمران‪( ]۸۵ /‬و هر که جز اسالم دینی [دیگر]‬
‫و فرموده است ‪َ :‬و َمنْ یَ ْبت َِّغ َ‬
‫جوید هرگز از وی پذیرفته نشود و وی در آخرت از زیانکاران است‪).‬‬

‫پس از این باید بدانیم که علما توحید را به سه بخش تقسیم کردهاند‪:‬‬

‫توحید ربوبیت‪ ،‬و توحید الوهیت‪ ،‬و توحید نامها و صفات‪.‬‬

‫توحید ربوبیت یعنی‪ :‬یگانه دانستن هللا در کارهای او مانند خلقت و ملک و تدبیر و زنده کردن و میراندن و مانند آن‪.‬‬
 ‫ادلهی این توحید در کتاب و سنت‪ ،‬بسیار است که میتوانید برای مطالعهی بیشتر دربارهی به سوال شمارهی( ‪) ۱۳۵۳۲‬مراجعه نمایید‪.‬‬

‫بنابراین کسی که معتقد به آفرینندهی دیگری باشد‪ ،‬یا برای این جهان مالک و متصرفی جز هللا قائل باشد این توحید را رعایت نکرده و به هللا‬
‫کفر ورزیده است‪ .‬کفار نخست به طور اجمالی این توحید را قبول داشتند‪ ،‬هر چند مخالف برخی تفاصیل آن بودند‪ .‬دربارهی اینکه آنان این‬
‫توحید را اجماال قبول داشتند‪ ،‬آیات بسیار وارد شده از جمله‪:‬‬

‫َّللاُ فَأَنَّى یُؤْ فَكُون [عنکبوت‪( ]۶۱ :‬و اگر از آنان‬

‫س َوا ْلقَ َم َر لَيَقُولُنَّ َّ‬
‫س َّخ َر الش َّْم َ‬ ‫ت َواأل َ ْر َ‬
‫ض َو َ‬ ‫اوا ِّ‬ ‫سأ َ ْلت َ ُه ْم َمنْ َخلَقَ ال َّ‬
‫س َم َ‬ ‫هللا متعال میفرماید ‪َ :‬ولَئِّنْ َ‬
‫بپرسی چه کسی آسمانها و زمین را آفریده و خورشید و ماه را رام کرده است‪ ،‬خواهند گفت‪ :‬هللا؛ پس چگونه [از حق] بازگردانیده‬
‫میشوند؟‪!).‬‬

‫َّللاُ قُ ِّل ا ْلح َْم ُد ِّ َّّلِلِّ بَ ْل أ َ ْكث َ ُر ُه ْم ال یَ ْع ِّقلُونَ [عنکبوت‪]۶۳ /‬‬ ‫س َماءِّ َما ًء فَأَحْ يَا ِّب ِّه األ َ ْر َ‬
‫ض مِّ نْ بَ ْع ِّد َم ْو ِّتهَا لَيَقُولُنَّ َّ‬ ‫سأ َ ْلت َ ُه ْم َمنْ نَ َّز َل مِّ نَ ال َّ‬
‫و میفرماید ‪َ :‬ولَ ِّئنْ َ‬
‫(و اگر از آنان بپرسی چه کسی از آسمان آبی فرو فرستاده و زمین را پس از مرگش به وسیلهی آن زنده گردانیده است حتما خواهند گفت‪ :‬هللا؛‬
‫بگو‪ :‬ستایش از آن هللا است‪ ،‬با این همه بیشترشان نمیاندیشند‪).‬‬

‫َّللاُ فَأَنَّى یُؤْ فَكُون [زخرف‪( ]۸۷ /‬و اگر از آنان بپرسی چه کسی آنان را خلق کرده‪ ،‬مسلما خواهند‬
‫سأ َ ْلت َ ُه ْم َمنْ َخلَقَ ُه ْم لَيَقُولُنَّ َّ‬
‫و میفرماید ‪َ :‬ولَ ِّئنْ َ‬
‫گفت‪ :‬هللا؛ پس چگونه [از حقیقت] بازگردانیده میشوند؟‪!).‬‬

‫این آیات بیانگر این است که کافران اعتراف داشتند هللا متعال خالق و مالک و تدبیرگر امور هستی است‪ ،‬اما با این وجود در عبادت او شرک‬
‫آوردند که این نشان دهندهی ظلم بسیار بزرگ آنان و دروغ زشت و عقل سستشان است‪ .‬زیرا کسی که چنین صفاتی را دارد و چنین کارهایی‬
‫را انجام داده شایستهی این است که به تنهایی عبادت شود و کسی در این عبادت با او شریک قرار داده نشود‪ .‬پروردگار متعال از شرکِ آنان‬
‫پاک و منزه است‪ .‬بر این اساس‪ ،‬کسی که به توحید ربوبیت به شیوهی صحیح اقرار نمود‪ ،‬باید حتما به توحید الوهیت (توحید عبادت) نیز اقرار‬
‫نماید‪.‬‬

‫پنهان قولی و عملی‪ ،‬و نفی عبادت هر چه جز او‪ ،‬چنانکه‬‫ِ‬ ‫توحید الوهیت یعنی‪ :‬یگانه ساختن هللا تعالی در انجام انواع عبادات آشکار و‬
‫پروردگار متعال میفرماید ‪َ :‬وقَضَى َربُّكَ أَالَّ ت َ ْعبُدُواْ إِّالَّ إِّیَّاهُ [اسراء‪( ]۲۳ /‬و پروردگار تو مقرر کرد که او را نپرستید)‪ .‬و میفرماید ‪َ :‬وا ْعبُدُواْ‬
‫ش ْيئ ًا [نساء‪( ]۳۶ /‬و هللا را بپرستید و چیزی را با او شریک مگردانید)‪ .‬توحید الوهیت را میتوانید چنین تعریف کرد‪ :‬توحید‬ ‫َّللاَ َوالَ تُش ِّْركُواْ بِّ ِّه َ‬
‫هللا با کارهای بندگان‪.‬‬

‫این توحید را از آنجا توحید الوهيت نامیدهاند که بر ت َألُّه برای هللا یعنی عباد ِ‬
‫ت هللا همراه با محبت و بزرگداشت‪ ،‬بنا شده است‪ .‬و آن را توحید‬
‫عبادت نامیدهاند زیرا بنده با ادای امر خداوند و دوری از آنچه وی نهی کرده عبادت او را انجام میٔهد‪ .‬این توحید را همچنین توحید طلب و‬
‫قصد و اراده مینامند‪ ،‬زیرا بنده [ی حقیقی] هدف و قصد و ارادهای جز به دست آوردن خشنودی هللا ندارد‪ ،‬پس هللا را خالصانه عبادت میکند‪.‬‬
‫این همان توحیدی است که مردم در آن خلل ایجاد کردهاند و پیامبران برای بیان آن فرستاده شده و کتابها نازل گردیده و آفریدگان برای آن‬
‫خلق شدهاند و شریعتها قرار داده شده‪ ،‬و خصومت میان پیامبران و اقوامشان بر سر این توحید بوده که در نتیجه معاندان هالک شدند و‬
‫مومنان نجات یافتند‪ .‬بنابراین هر کس که این توحید او اشکال داشته باشد به این صورت که عبادتی را برای غیر هللا انجام دهد‪ ،‬از امت اسالم‬
‫خارج شده و دچار فتنه گردیده و از راه راست گمراه شده است‪.‬‬

‫توحید اسماء و صفات یعنی‪ :‬یگانه دانستن هللا در نامها و صفات وی؛ یعنی بنده معتقد باشد که هللا در نامها و صفات خود همانند ندارد‪ .‬این‬
‫توحید بر دو اساس بنا شده است‪:‬‬

‫نخست‪ :‬اثبات؛ یعنی ثابت دانستن نامهای نیک و صفات واالیی که هللا در کتابش یا پیامبرش ﷺ برای او اثبات کرده است به طوری که الیق‬
‫جالل و عظمت هللا باشد‪ ،‬بدون آنکه معنای آن را تحریف یا تاویل کنیم یا حقایق آن را تعطیل نماییم یا سعی در شرح چگونگی آن داشته باشیم‪.‬‬

‫دوم‪ :‬تنزیه؛ یعنی پاک دانستن هللا از هرگونه عیب‪ ،‬و نفی هر صفتی از صفات نقص که وی از خود نفی کرده است‪ .‬دلیل آن این سخن‬
‫پروردگار متعال است که میفرماید ‪:‬ليس كمثله شيء وهو السميع البصير (هیچ چیز همانند او نیست و او شنوا و بیناست)‪ .‬اینجا هللا متعال‬
‫همانند بودن خود را با بندگانش نفی نموده و در عین حال صفات کمال را به طوری که شایستهاش هست برای خود اثبات نموده است‪.‬‬

‫مراجعه نمایید به‪ :‬الحجة فی بیان المحجة (‪ )۳۰۵ /۱‬و لوامع األنوار البهیة (‪).۵۷ /۱‬‬

‫معنى التوحيد وأنواعه‬

 ‫في الكلمة العربیة التوحید ‪ ،‬الكلمة موحدة ‪ ،‬موحدة ‪ ،‬موحدة ‪ ،‬وإذا كان أحد یعترف باهلل في وحدة ویعتبره متحدًا من أي شریك أو ما شابه‬
‫ذلك في الجوهر أو السمة‪ .‬العرب یسمون الوحید المتحد والموحد‪ .‬إن هللا سبحانه وتعالى موحد أیضًا ‪ ،‬وهذا یعني أنه وحده بأي حال من‬
‫األحوال ‪ ،‬لذا فإن التوحید هو معرفة وحدانیة وتفرد هللا ‪ ،‬وأي شخص ال یعترف باهلل أو یصفه بأنه متحد وموحد ‪ ،‬فهو غیر موحد‪ .‬تعریف‬
‫التوحید هو كما یلي‪ :‬معرفة هللا في صفات األلوهیة وراوند وأسماء وسمات‪ .‬یمكن تعریفه أیضًا‪ :‬االعتقاد بأن هللا موحد في األلوهیة‬
‫واأللوهیة وبأسمائه وسماته‪ .‬إن استخدام هذا المصطلح (التوحید) أو أحد مشتقاته لإلشارة إلى هذا المعنى ثابت في الكتاب والتقالید ‪ ،‬بما في‬
‫ذلك‪:‬‬
‫ِث‬ ‫الرحِ ی ُم" و ایضا یقولو " لَقَد َكف ََر الَّذِینَ قَالُوا ِإ َّن َّ‬
‫ّللاَ ثَال ُ‬ ‫َّ‬ ‫نُ‬‫م‬ ‫ح‬ ‫الر‬
‫َ َّ َ‬ ‫ُو‬ ‫ه‬ ‫ال‬‫إ‬ ‫َ‬
‫ِ ِ‬ ‫ه‬ ‫َ‬ ‫ل‬‫إ‬ ‫ال‬ ‫د‬ ‫احِ‬‫و‬ ‫ه‬‫َ‬ ‫ل‬‫إ‬
‫َِ ُ ِ َ‬‫م‬ ‫ُ‬
‫ك‬ ‫ه‬ ‫َ‬ ‫ل‬‫إ‬ ‫و‬ ‫"‬ ‫یقولو‬ ‫و‬ ‫"‬ ‫أحد‬ ‫هللا‬ ‫هو‬ ‫قل‬ ‫"‬ ‫تعالی‬ ‫هللا‬ ‫یقول‬
‫عذَاب أَلِیم"‬ ‫ع َّما َیقُولُونَ لَ َی َمس ََّّن الَّذِینَ َكف َُروا مِ ن ُهم َ‬ ‫ثَالثَة َو َما مِ ن ِإلَه ِإال ِإلَه َواحِ د َو ِإن لَم َینت َ ُهوا َ‬

‫عن ابن عباس رضی هللا عنهما قال‪ :‬عندما أرسل النبي صلى هللا علیه وسلم معاذ بن جبل إلى الیمن تذهب إلى أهل كتاب الكتاب ‪ ،‬لذا فإن‬
‫أول ما تدعوه للقیام به هو معرفة هللا تعالى عندما یعلمون ‪ ،‬أخبرهم أن هللا قد أمر خمس صلوات لهم في اللیل ‪ ،‬وعندما یعلمون ذلك ‪،‬‬
‫فلیعلموا أن هللا یتحمل الزكاة على ممتلكاتهم ‪ ،‬مأخوذة من أغنیائهم ویعود إلى فقرائهم ؛ لذلك ‪ ،‬كلما اعترفوا بذلك ‪ ،‬خذهم وتجنب ممتلكاتهم‬
‫القیمة‪.‬‬
‫عن ابن عمر رضی هللا عنهما قال رسول هلل صلى هللا علیه وسلم‪ :‬اإلسالم مبني على خمسة أركان‪ :‬على توحید هللا وعلى أداء صالة الزكاة‬
‫والصیام والصیام في رمضان والحج‪.‬‬
‫الغرض من التوحید في كل هذه اآلیات هو إدراك معنى شهادة ال هللا ومحمد رسول هللا ‪ ،‬وهي حقیقة دین اإلسالم ‪ ،‬الذي تنبأ به هللا عن‬
‫محمد ‪ ،‬ألن هذه الكلمات والتعابیر (مثل التوحید والشهادة) تم استخدام الكتاب والتقلید بالتبادل أو معًا ‪ ،‬على سبیل المثال في بعض كلمات‬
‫الحدیث‪ :‬سوف تذهب إلى شخص من الكتاب ‪ ،‬لذلك ادعوهما متى جاءوا لمشاهدة ال إله إال هللا ومحمد رسول هللا‪.‬‬
‫عن ابن عمر رضی هللا عنهما قال رسول هلل صلى هللا علیه وسلم‪ :‬اإلسالم مبني على خمسة‪ :‬یشهد على أنه ال إله إال هللا وأن محمد عبده‬
‫ورسوله‪ .‬هذا یدل على أن التوحید هو حقیقة شهادة ال إله هللا ومحمد رسول هللا ‪ ،‬وهذا هو اإلسالم الذي بعث به هللا نبیه للبشریة والعالم ‪،‬‬
‫وال یقبل أي دین آخر غیره‪.‬‬
‫ّللاِ اإلسالم و ایضا قال‪َ :‬و َمن یَبت َِغ غَی َر اإلسالم دِینا ً فَلَن یُقبَ َل مِ نهُ َوه َُو فِي اآلخِ َرةِ مِ نَ الخَاس ِِرینَ ‪.‬‬ ‫قال هللا تعالی‪ :‬إِ َّن الدِینَ عِندَ َّ‬
‫ثم یجب أن نعرف أن العلماء قد قسموا التوحید إلى ثالثة أجزاء‪:‬‬
‫توحید األرانب ‪ ،‬وتوحید األلوهیة ‪ ،‬وتوحید األسماء والصفات‪.‬‬
‫التوحيد األرانب یعني‪ :‬معرفة هللا في أعماله مثل الخلق والملكیة ‪ ،‬ابتكار ‪ ،‬إحیاء والموت وما شابه‪ .‬لذلك أي شخص یؤمن خالق آخر ‪ ،‬أو‬
‫من یملك هذا العالم باستثناء هللا ‪ ،‬لم یحترم هذا التوحید وكفر باهلل‪ .‬اعتنق الكفار األوائل هذا التوحید لفترة وجیزة ‪ ،‬رغم أنهم عارضهم‬
‫البعض‪ .‬تم تجمیع العدید من اآلیات حول قبولهم لهذا التوحید ‪ ،‬بما في ذلك‪:‬‬
‫سأَلت َ ُهم َمن ن ََّز َل‬ ‫ّللا ُ فَأَنَّى یُؤفَ ُكون‪ .‬و ایضا قال‪َ :‬ولَئِن َ‬ ‫س َوالقَ َم َر لَیَقُولُ َّن َّ‬ ‫س َّخ َر ال َّ‬
‫شم َ‬ ‫ت َواألَر َ‬
‫ض َو َ‬ ‫س َم َاوا ِ‬ ‫سأَلت َ ُهم َمن َخلَقَ ال َّ‬
‫قال هللا تعالی‪َ : :‬ولَئِن َ‬
‫ُ‬ ‫َ‬
‫سألت َ ُهم َمن َخلَقَ ُهم لَیَقُول َّن َّ‬
‫ّللاُ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬
‫ّللاُ قُ ِل ال َحمدُ ِ َّلِلِ بَل أكث َ ُرهُم ال یَع ِقلونَ ‪ .‬و ایضا قال‪َ :‬ولَئِن َ‬ ‫ُ‬
‫ض مِ ن بَع ِد َموتِ َها لَیَقُول َّن َّ‬‫س َماءِ َما ًء فَأَحیَا بِ ِه األر َ‬
‫َ‬ ‫مِ نَ ال َّ‬
‫فَأَنَّى یُؤفَ ُكون‪.‬‬
‫تشیر هذه اآلیات إلى أن الكافرین اعترفوا أن هللا سبحانه وتعالى هو الخالق والمالك وخالق األشیاء الموجودة ‪ ،‬لكنهم رغم ذلك شاركوا في‬
‫عبادته أن هذا یمثل اضطهادهم الكبیر وأكاذیبهم القبیحة وسببهم الفضفاض‪ .‬لمن لدیه مثل هذه الصفات وفعل مثل هذه األشیاء یستحق أن‬
‫یعبد وحده ولیس ألحد أن یربطه في هذه العبادة‪ .‬هللا تعالى في السلطة وبارك لهم‪ .‬وفقًا لذلك ‪ ،‬یجب على الشخص الذي یعترف بتوحید‬
‫األرنب بالطریقة الصحیحة أن یعترف أیضًا بالتوحید اإللهي‪.‬‬
‫التوحيد اإللهي یعني‪ :‬توحید هللا سبحانه وتعالى في أداء جمیع أنواع العبادة الصریحة والسریة ‪ ،‬الواعدة والممارسة على حد سواء ‪،‬‬
‫ضى َربُّكَ أَالَّ ت َعبُدُوا ِإالَّ ِإیَّاهُ" و ایضا قال‪َ :‬واعبُدُوا ّللاَ َوالَ تُش ِر ُكوا بِ ِه شَیئًا‪.‬‬ ‫ورفض عبادة أي شيء غیره ‪ ،‬كما یقول سبحانه وتعالى" َقَ َ‬
‫یمكن تعریف التوحید األلوهیة على النحو التالي‪ :‬التوحید مع أعمال الخدم‪.‬‬
‫هذا التوحید یسمى توحید األلوهیة ‪ ،‬الذي یقوم على عبادة هللا ‪ ،‬وهو ما یعني عبادة هللا بالحب والتقدیس‪ .‬ویسمى توحید العبادة ‪ ،‬ألن العبد‬
‫ینفذ عبادته بطاعة وصیة هللا وتجنب ما حرمه‪ .‬یُسمى هذا التوحید أیضًا التوحید واإلرادة ‪ ،‬ألن الخادم [الحقیقي] لیس له أي غرض سوى‬
‫إرضاء هللا ‪ ،‬لذلك یعبد هللا بصدق‪ .‬هذه هي التوحید الذي خلقه الناس واألنبیاء الذین أرسلوا للتعبیر عنه ‪ ،‬تم إرسال الكتب ‪ ،‬تم إنشاء‬
‫المبدعین ووضع الشریعة في مكانها ‪ ،‬والعداء بین األنبیاء وأقاربهم على هذا التوحید كان نتیجة تدمیر المذاهب وأنقذ المؤمنون‪ .‬لذلك من‬
‫ومضلال على الطریق الصحیح‪.‬‬ ‫ً‬ ‫غادر هذه المشكلة مع توحیده ‪ ،‬من أجل أداء العبادة لغیر هللا ‪ ،‬فقد ترك أمة اإلسالم وأصبح مغویًا‬
‫توحيد األسماء والسمات یعني‪ :‬معرفة هللا بأسمائه وسماته تعني أن الخادم یعتقد أن هللا لیس له نفس األسماء والصفات‪ .‬یستند هذا التوحید‬
‫إلى سببین‪.‬‬
‫أوالً‪ :‬إثبات ‪ -‬أي إثبات األسماء الحسنة والسمات النبیلة التي منحها هللا له في كتابه أو في نبیه ‪ ،‬حتى یستحق مجد هللا ‪ ،‬دون تشویه أو‬
‫‪.‬تفسیر معناه أو إغالق حقائقه أو محاولة لشرح كیف‬
‫ثانیًا‪ :‬التنزانیة تعني أن هللا خال من أي عیوب وأنه ینكر أي صفة من العیوب التي أنكرها‪ .‬والسبب في ذلك ما قاله الرب سبحانه وتعالى‪: :‬‬
‫لیس كمثله شيء وهو السمیع البصیر‪ .‬هنا ینكر هللا تعالى أن یكون مثل عبیده ومع ذلك فقد أثبت كماله بالطریقة التي یستحقها‪.‬‬
 ‫مراتب وأقسام التوحيد‬
‫التوحید ونبذ الشرک من أهم المسائل العقائدیة التی تصدرت المفاهیم والتعالیم السماویة على اإلطالق ‪ ،‬ویعد أساسا لسائر‬
‫المعارف اإللهیة التی جاء بها رسل هللا فی کتبهم وکلماتهم‪.‬‬
‫وبما أن للتوحید مراتب بینها علماء اإلسالم فی کتبهم العقائدیة نأتی بها على سبیل اإلجمال ونردف کل قسم منها بآیة أو آیات‬
‫قرآنیة ثم نبحث بإسهاب عن التوحید فی العبادة الذی هو آخر مراتبه ‪ .‬فنقول ‪ :‬إن للتوحید أقساما‪:‬‬
‫األول ‪ :‬التوحید فی الذات والمراد منه هو أنه سبحانه واحد ال نظیر له ‪ ،‬فرد ال مثیل له ‪ ،‬بل یمتنع أن یکون له نظیر أو مثیل ‪،‬‬
‫یر ) * ‪)1 ( .‬‬ ‫ص ُ‬ ‫س ک َِمث ِل ِه شَیء َوه َُو الس َِّمی ُع البَ ِ‬ ‫قال سبحانه ‪ ( * :‬لَی َ‬
‫ص َمد ُ * لَم یَ ِلد َولَم یُولَد * َولَم یَ ُکن لَّهُ ُکفُ ًوا أَ َحد ) * ‪)2 ( .‬‬ ‫ّللاُ ال َّ‬ ‫ّللاُ أ َ َحد * َّ‬ ‫وقال سبحانه ‪ ( * :‬قُل ه َُو َّ‬
‫الثانی ‪ :‬التوحید فی الخالقیة والمراد أنه لیس فی صحیفة الوجود خالق غیر هللا سبحانه ‪ ،‬وال مؤثر سواه ‪ ،‬وأن ما فی الکون من‬
‫السماوات واألرض والجبال والبحار والعناصر والمعادن والنباتات واألشجار فهو مخلوق هلل سبحانه ‪ ،‬فوجودها وأفعالها‬
‫وآثارها کلها مخلوقة هلل تبارک وتعالى‪.‬‬
‫فالشمس وحرارتها ‪ ،‬والقمر وإنارته ‪ ،‬والنار وإحراقه وغیر ذلک من الفواعل واألسباب کلها مخلوقة هلل تبارک وتعالى مع‬
‫ار ) * ( ‪) .3‬‬ ‫احدُ القَ َّه ُ‬
‫ّللاُ خَا ِل ُق ُک ِل شَیء َوه َُو ال َو ِ‬ ‫آثارها ومسبباتها ‪ ،‬قال سبحانه ‪ ( * :‬قُ ِل َّ‬
‫ّللاُ خَا ِل ُق ُک ِل شَیء َوه َُو َعلَى ُک ِل شَیء َو ِکیل ) * ( ‪)4‬‬ ‫وقال سبحانه ‪َّ ( * :‬‬
‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬
‫وقال تعالى ‪ ( * :‬ذَ ِل ُک ُم ّللاُ َربُّکم ال إِلهَ إِال ه َُو خَا ِلق ک ِل شَیء فاعبُد ُوهُ ) * ( ‪)5‬‬
‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َّ‬
‫لکن جرت مشیئته على خلق األشیاء عن طریق أسبابها فکون العالم کله مخلوقا هلل سبحانه لیس بمعنى إنکار عالقة السببیة ‪،‬‬
‫الثالث ‪ :‬التوحید فی الربوبیة والمراد منه أن للکون مدبرا واحدا متصرفا کذلک ال یشارکه فی التدبیر شئ فهو سبحانه المدبر‬
‫ض فِی ِست َّ ِة أَیَّام ث ُ َّم است ََوى َعلَى العَر ِش‬ ‫ت َواألَر َ‬ ‫س َم َاوا ِ‬‫ّللاُ الَّذِی َخلَقَ ال َّ‬
‫الوحید للکون على اإلطالق ‪ ،‬قال سبحانه ( * ‪:‬إِ َّن َربَّ ُک ُم َّ‬
‫َ‬
‫س َوالق َم َر‬ ‫َّ‬
‫سخ َر الشم َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬
‫ت بِغَی ِر َع َمد ت ََرو َن َها ث َّم است ََوى َعلى العَر ِش َو َ‬ ‫س َم َاوا ِ‬‫ّللاُ الَّذِی َرفَ َع ال َّ‬ ‫یُدَبِ ُر األَم َر ) * (‪ ) 6‬وقال سبحانه ‪َّ ( * :‬‬
‫س ًّمى یُدَبِ ُر األَم َر ) * ‪)7 ( .‬‬ ‫ُک ٌّل یَج ِری أل َ َجل ُّم َ‬
‫تجد أنه سبحانه یذکر بعد خلق السماوات واألرض ‪ ،‬تدبیر أمر الخلقة ‪ ،‬وربوبیتها فیحصره فی ذاته فال مدبر وال رب إال هو ‪،‬‬
‫فیکون الخالق هو الموجد ‪ ،‬والرب والمدبر ألمر الخلقة ودوامها واستمرارها‪.‬‬
‫ت أَم ًرا ) * ( ‪ ) 8‬أو قوله تعالى ‪َ ( * :‬وه َُو‬ ‫نعم ثمة سؤال وهو أنه إذا لم یکن مدبر سواه فما معنى قوله سبحانه ‪ ( * :‬فَال ُ َ ِ َ ِ‬
‫ا‬ ‫ر‬ ‫ب‬‫د‬ ‫م‬
‫ظةً ) * ( ‪ )9‬فإن الحفظة جمع ” الحافظ ” وهم الذین یحفظون العباد ویدبرون شؤون‬ ‫القَاه ُِر فَوقَ ِعبَا ِد ِه َویُر ِس ُل َعلَی ُکم َحفَ َ‬
‫حیاتهم ‪ ،‬أفهناک تناف بین هذا اإلثبات والحصر السابق ؟!‬
‫والجواب أن من کان ملما بحقائق القرآن وعارفا بلسانه یقف على عدم وجود أی تناقض وتناف بین ذلک النفی وهذا اإلثبات ‪،‬‬
‫وذلک ألن الهدف من حصر التدبیر باهلل سبحانه هو حصره به على وجه االستقالل ‪ ،‬أی من یدبر بنفسه غیر معتمد على شئ‪.‬‬
‫وأما المثبت لتدبیر غیره ‪ ،‬فیراد منه أنه یدبر بأمره وإذنه وحوله وقوته على النحو التبعی فکل مدبر فی الکون من ملک وغیره‬
‫فهو مظهر أمره ومنفذ إراداته‪.‬‬
‫ولیس هذا بعزیز فی القرآن ترى أنه سبحانه ینسب فعال لنفسه وفی الوقت نفسه ینسبه لشخص آخر ‪ ،‬وال تناقض ‪ ،‬الختالف‬
‫س ِحینَ َمو ِت َها ) * ( ‪)10‬‬ ‫ّللاُ َیت ََوفَّى األَنفُ َ‬
‫النسبتین فی االستقالل والتبعیة ‪ ،‬قال سبحانه ‪َّ ( * :‬‬
‫سلُنَا ) * ‪)11 ( .‬‬ ‫ى إِذَا َجا َء أ َ َحدَ ُک ُم ال َموتُ ت ََوفَّتهُ ُر ُ‬ ‫وقال ‪َ ( * :‬حت َّ َ‬
‫فالتوفی على وجه االستقالل هو فعله سبحانه ‪ ،‬وأما التوفی بحوله وقدرته وإرادته وأمره فهو فعل الرسل‪.‬‬
‫وبعبارة أخرى ‪ :‬هناک فعل واحد وهو التوفی ‪ ،‬ینسب إلى هللا بنحو وإلى رسله بنحو آخر ‪ ،‬دون أی تناف وتنافر بین هذین‬
‫ّللاُ َیکتُبُ َما ُی َب ِیتُونَ ) * ( ‪ ) 12‬وفی الوقت‬ ‫النسبتین ‪ .‬ونظیره قوله سبحانه ‪َ ( * :‬و َّ‬
‫سلنَا لَدَی ِهم یَکتُبُونَ ) * ‪)13 ( .‬‬ ‫ُ‬ ‫نفسه یعتبر المالئکة کتبة األعمال ویقول ‪ ( * :‬بَلَى َو ُر ُ‬
‫وبذلک تقف على معنى التوحید فی التدبیر والتأثیر ‪ ،‬ولیس معناه خلو کل موجود من التأثیر وأن آثار األسباب تفاض من هللا‬
‫سبحانه بال واسطة ‪ ،‬بل معناه أن اآلثار والمسببات ‪ ،‬لألسباب نفسها ‪ ،‬فالشمس مضیئة ‪ ،‬والقمر منیر والنار محرقة حقیقة ‪،‬‬
‫ولکن بجعل منه سبحانه ‪ ،‬فالجمیع من مظاهر أمره وإرادته‪.‬‬
‫ومن زعم أن معنى التوحید فی الربوبیة هو نفی اآلثار عن األسباب فقد نازع وجدانه ‪ ،‬کما نازع الوحی المبین حیث إنه یثبت‬
‫س َماء ِبنَاء َوأَنزَ َل‬
‫ض فِ َراشا ً َوال َّ‬‫األثر الطبیعی لکل سبب وفی الوقت نفسه یربطهما باهلل سبحانه ‪ ،‬قال ‪ ( * :‬الَّذِی َج َع َل لَ ُک ُم األَر َ‬
‫ت ِرزقًا لَّ ُکم فَالَ ت َجعَلُوا ِ َّلِلِ أَندَادًا َوأَنتُم ت َعلَ ُمونَ ) * ‪)14( .‬‬ ‫س َماء َماء فَأَخ َر َج بِ ِه ِمنَ الث َّ َم َرا ِ‬ ‫ِمنَ ال َّ‬
‫تجد أن الوحی اعترف بسببیة الماء لخروج الثمرات الطیبة ولیست هذه اآلیة وحیدة فی هذا الباب ‪ ،‬بل فی القرآن الکریم نماذج‬
‫صن َوان یُسقَى‬ ‫صن َوان َوغَی ُر ِ‬ ‫طع ُّمت َ َجا ِو َرات َو َجنَّات ِمن أَعنَاب َوزَ رع َون َِخیل ِ‬ ‫ض قِ َ‬ ‫من هذا النوع ‪ ،‬قال سبحانه ‪َ ( * :‬وفِی األَر ِ‬
‫ک َآلیَات ِلقَوم یَع ِقلُونَ ) * ‪)15( .‬‬ ‫ض َها َعلَى بَعض فِی األ ُ ُک ِل ِإ َّن فِی ذ َ ِل َ‬ ‫ض ُل بَع َ‬ ‫احد َونُفَ ِ‬
‫ِب َماء َو ِ‬
 ‫فتستدل اآلیة على أن تدبیره سبحانه فوق تدبیر الفواعل الطبیعیة ‪ ،‬وذلک بشهادة أن الجنات تثمر أثمارا مختلفة مع وحدة‬
‫الشرائط والظروف المحیطة بها من وحدة الماء واألرض ‪ ،‬وهذا یدل على أن وراء األمور الطبیعیة واألسباب المادیة مدبرا‬
‫فوقها ‪ ،‬وعلى الرغم من هذا االعتراف إال أنه ال ینفی تأثیر العوامل الطبیعیة من دون أن یراها کافیة فی خلق هذا التنوع ‪ .‬هذا‬
‫هو منطق القرآن فی التوحید والتدبیر والربوبیة ‪ ،‬فمن أراد التفصیل فلیرجع إلى الکتب العقائدیة‪.‬‬
‫الرابع ‪ :‬التوحید فی التشریع والتقنین والمراد منه أن التشریع والتقنین لإلنسان حق مختص باهلل تبارک وتعالى فهو المشرع‬
‫الوحید للمجتمع اإلنسانی وال یحق ألحد التقنین‪.‬‬
‫قال سبحانه ‪ ( * :‬إِ ِن ال ُحک ُم إِالَّ ِ َّلِلِ أَ َم َر أَالَّ ت َعبُد ُوا إِال إِیَّاهُ ) * (‪ ) 16‬والمراد من حصر الحاکمیة باهلل هو حصر الحاکمیة‬
‫َّ‬
‫التشریعیة ‪ ،‬فاآلیة تهدف إلى أنه ال یحق ألحد أن یأمر وینهى ویحرم ویحلل سوى هللا سبحانه وألجل أن المراد من الحکم‬
‫المختص باهلل سبحانه ‪ ،‬هو التشریع أردفه بقوله ‪ ( * :‬أ َ َم َر أَالَّ ت َعبُد ُوا ِإالَّ ِإیَّاهُ ) * فالمراد من األمر هنا هو األمر التشریعی‪.‬‬
‫ّللاِ ُحک ًما ِلقَوم یُوقِنُونَ ) * ( ‪ ) 17‬فاآلیة تقسم القوانین إلى ‪ :‬إلهیة‬ ‫سنُ ِمنَ َّ‬‫وقال سبحانه ‪ ( * :‬أَفَ ُحک َم ال َجا ِه ِلیَّ ِة یَبغُونَ َو َمن أَح َ‬
‫وجاهلیة ‪ ،‬وبما أن ما کان من صنع الفکر البشری لیس إلهیا فیکون حکما جاهلیا البتة‪.‬‬
‫الخامس ‪ :‬التوحید فی الطاعة والمراد أنه ال یجب طاعة سوى هللا تعالى ‪ ،‬فهو وحده یجب أن یطاع وأن تمتثل أوامره ونواهیه ‪،‬‬
‫وأما طاعة غیره فتجب بإذنه وأمره وإال کانت محرمة موجبة للشرک فی الطاعة ‪ ،‬قال سبحانه ‪َ ( * :‬و َما أ ُ ِم ُروا ِإالَّ ِل َیعبُدُوا َّ‬
‫ّللاَ‬
‫صینَ لَهُ الدِینَ ) * ( ‪ ) 18‬والدین فی اآلیة بمعنى الطاعة أی مخلصین الطاعة له وال یطیعون غیره‪.‬‬ ‫ُمخ ِل ِ‬
‫ع ِبإِذ ِن َّ‬
‫ّللاِ )‬ ‫َ‬ ‫ا‬ ‫َ‬
‫ط‬ ‫ُ‬ ‫ی‬‫ل‬ ‫َّ‬ ‫ال‬ ‫إ‬ ‫ول‬
‫َ ِ َّ ُ ِ ِ‬ ‫س‬ ‫ر‬ ‫ن‬ ‫م‬ ‫َا‬ ‫ن‬‫ل‬ ‫س‬ ‫ر‬‫َ‬ ‫أ‬ ‫ا‬ ‫م‬ ‫و‬
‫َ َ‬ ‫(‬ ‫*‬ ‫‪:‬‬ ‫سبحانه‬ ‫قال‬ ‫‪،‬‬ ‫تعالى‬ ‫ألمره‬ ‫”‬ ‫وسلم‬ ‫وآله‬ ‫علیه‬ ‫هللا‬ ‫صلى‬ ‫”‬ ‫النبی‬ ‫طاعة‬ ‫تجب‬ ‫نعم‬
‫*( ‪)19‬‬
‫ع ََّ‬
‫ّللا‬ ‫َ‬ ‫ا‬ ‫َ‬
‫ط‬ ‫َ‬ ‫أ‬ ‫د‬ ‫َ‬ ‫ق‬‫َ‬ ‫ف‬ ‫ل‬
‫َ‬ ‫و‬ ‫س‬
‫ُ‬ ‫الر‬
‫ِ َّ‬ ‫ع‬ ‫ُط‬
‫ِ‬ ‫ی‬ ‫ن‬ ‫م‬
‫َّ‬ ‫(‬ ‫*‬ ‫‪:‬‬ ‫وقال‬ ‫هللا‬ ‫طاعة‬ ‫مظاهر‬ ‫من‬ ‫”‬ ‫وسلم‬ ‫وآله‬ ‫علیه‬ ‫هللا‬ ‫صلى‬ ‫”‬ ‫النبی‬ ‫طاعة‬ ‫عدت‬ ‫أخرى‬ ‫وفی آیة‬
‫) * ‪ ) 20( .‬وعلى ضوء ذلک فإطاعة النبی ” صلى هللا علیه وآله وسلم ” وأولی األمر والوالدین إنما هو بإذنه وأمره سبحانه‬
‫ولواله لم تکن طاعتهم واجبة ‪ ،‬بل وال االنقیاد ألوامرهم جائزة فهناک مطاع بالذات وهو هللا وغیره مطاع بالعرض وبأمره‪.‬‬
‫السادس ‪ :‬التوحید فی الحاکمیة والمراد منه أن الحکم على الناس حق مختص باهلل تبارک و تعالى ‪ ،‬وحکومة الغیر یجب أن‬
‫تنتهی إلى هللا تبارک وتعالى ‪ ،‬وذلک ألن الحکومة والحاکمیة فی المجتمع ال تنفک عن التصرف فی النفوس واألموال وتحدید‬
‫الحریات وذلک فرع والیة ‪ ،‬للحاکم على المحکوم ولوالها لعد التصرف عدوانا ومما ال شک فیه أن الوالیة هلل المالک الحقیقی‬
‫لإلنسان الخالق له ‪ ،‬والمدبر له ‪ ،‬فال یحق ألحد اإلمرة على العباد إال بإذن منه سبحانه‪.‬‬
‫ص ال َح َّق َوه َُو خَی ُر الفَ ِ‬
‫اصلِینَ ) * ‪)21 ( .‬‬ ‫قال سبحانه ‪ ( * :‬إِ ِن ال ُحک ُم إِالَّ ِ َّلِلِ یَقُ ُّ‬
‫ع ال َحا ِس ِبینَ ) * ( ‪ ) 22‬فالحکومة على الناس – سواء أکانت بصورة القضاء وفض‬ ‫وقال سبحانه ‪ ( * :‬أَالَ لَهُ ال ُحک ُم َوه َُو أَس َر ُ‬
‫الخصومة أو بصورة اإلمرة – حق هلل ‪ ،‬وغیره یمارسها بإذنه وإال فیکون من قبیل حکم الطواغیت الذی شجبه القرآن فی أکثر‬
‫من آیة‪.‬‬
‫السابع ‪ :‬التوحید فی العبادة والمراد منه حصر العبادة باهلل سبحانه وهذا هو األصل المتفق علیه بین جمیع طوائف المسلمین فال‬
‫ک نَعبُدُ )‬ ‫یکون المسلم مسلما إال بعد االعتراف بهذا األصل ‪ ،‬وشعار المسلمین الذی یرددونه کل یوم هو قوله سبحانه ‪ِ ( * :‬إیَّا َ‬
‫* فعبادة غیره إشراک للغیر مع هللا فی العبادة ‪ ،‬موجبة لخروج المسلم عن ربقة اإلسالم‪.‬‬
‫وثمة أمر آخر وهو أن الضابطة الکلیة – حصر العبادة باهلل سبحانه – أمر ال غبار علیه ‪ ،‬لکن ثمة أمورا ربما یتصور أنها من‬
‫قبیل العبادة لغیر هللا ‪ ،‬وهذا ما سنتطرق إلیه فی الفصل الخامس ‪ ،‬وعلى ذلک فالنزاع لیس کبرویا بل صغروی ‪ ،‬أی ال نزاع‬
‫ألحد فی أنه ال تجوز عبادة غیره ‪ ،‬وإنما الکالم فی أن هذا األمر هل هو عبادة غیره سبحانه أو ال ؟ مثال هل إقامة االحتفاالت‬
‫فی األعیاد والمهرجانات الدینیة عبادة لصاحب الذکرى ‪ ،‬أو هو تکریم وتبجیل وتعظیم له ‪ ،‬فلو کانت عبادة تکون محرمة‬
‫وشرکا بال شک ‪ ،‬ولو کان تکریما وتعظیما له یکون أمرا جائزا بل مستحبا‬
 ‫وحدانیت هللا‬
‫قرآن کریم‪ ،‬خبر میدهد که هیچ معبود برحقی جز هللا وجود ندارد و بدینسان بر کلمهی توحید (=ال إله إال‬
‫هللا) تأکید میکند؛ همانگونه که در آیات ذیل آمده است‪:‬‬
‫ي ۡٱلقَیُّو ُم﴾ [البقرة‪.]۲۵۵ :‬‬ ‫َٰ‬
‫ٱلِلُ َآل إِلَهَ إِ َّال ه َُو ۡٱل َح ُّ‬ ‫﴿ َّ‬
‫«هللا‪ ،‬هیچ معبود برحقی جز او وجود ندارد»‪.‬‬
‫ٱلِلُ﴾ [محمد‪.]۱۹ :‬‬ ‫ٱعلَ ۡم أَنَّ ۥهُ َآل ِإ َٰلَهَ ِإ َّال َّ‬
‫﴿فَ ۡ‬
‫«پس بدان که معبود راستینی جز هللا وجود ندارد»‪.‬‬
‫ٱلِلُ أ َ َحد ‪[ ﴾۱‬االخالص‪.]۱ :‬‬ ‫﴿قُ ۡل ه َُو َّ‬
‫«بگو‪ :‬او‪ ،‬هللا یکتاست (که در ذات و صفاتش‪ ،‬یگانه میباشد)»‪.‬‬
‫ٱلِلُ ٱلَّذِي َآل ِإ َٰلَهَ إِ َّال ه َُو﴾ [الحشر‪.]۲۲ :‬‬ ‫﴿ َّ‬
‫«اوست هللا‪ ،‬ذاتی که هیچ معبود برحقی جز او وجود ندارد»‪.‬‬
‫ٱلر ِحی ُم ‪[ ﴾۱٦۳‬البقرة‪.]۱۶۳ :‬‬ ‫ٱلر ۡح َٰ َمنُ َّ‬ ‫﴿ َوإِ َٰلَ ُه ُك ۡم إِ َٰلَه َٰ َو ِحد َّآل إِ َٰلَهَ إِ َّال ه َُو َّ‬
‫(پروردگار) بخشنده مهربان»‪.‬‬ ‫ِ‬ ‫«و معبودتان‪ ،‬یگانه معبودی است که هیچ معبود برحقی جز او وجود ندارد؛‬
‫﴿أَنَّ َما ه َُو ِإ َٰلَه َٰ َو ِحد﴾ [ابراهیم‪.]۵۲ :‬‬
‫«‪ ...‬او یگانه معبود برحق است»‪.‬‬
‫ٱلِلُ َال تَت َّ ِخذ ُ ٓوا ِإ َٰلَ َه ۡی ِن ۡٱثن َۡی ِن ِإنَّ َما ه َُو ِإلَه َٰ َو ِحد﴾ [النحل‪.]۵۱ :‬‬
‫َٰ‬ ‫﴿ َوقَا َل َّ‬
‫«و هللا فرمود‪ :‬دو معبود انتخاب نکنید‪ .‬جز این نیست که او یگانه معبود برحق است»‪.‬‬
‫﴿ َو ِإ َٰلَ ُهنَا َو ِإ َٰلَ ُه ُك ۡم َٰ َو ِحد﴾ [العنكبوت‪.]۴۶ :‬‬
‫«و معبود ما و معبود شما‪ ،‬یکی است»‪.‬‬
‫و دیگر آیات فراوانی که در اینباره وجود دارد‪ .‬از سوی دیگر‪ ،‬قرآن کریم پس از اینکه بارها گزارش میدهد‬
‫که معبود برحقی جز هللا وجود ندارد‪ ،‬دالیلی برای اثبات این حقیقت ذکر میکند؛ همانگونه که در آیات ذیل‬
‫آمده است‪:‬‬
‫سدَت َا﴾ [األنبیاء‪.]۲۲ :‬‬ ‫﴿لَ ۡو َكانَ ِفی ِه َمآ َءا ِل َهة ِإ َّال َّ‬
‫ٱلِلُ لَف ََ‬
‫«اگر در آسمان و زمین معبودانی جز هللا وجود داشتند‪ ،‬بیگمان آسمان و زمین تباه میشدند»‪.‬‬
‫سبِ ٗیال ‪[ ﴾٤۲‬اإلسراء‪.]۴۲ :‬‬ ‫﴿قُل لَّ ۡو َكانَ َمعَ ٓۥهُ َءا ِل َهة َك َما یَقُولُونَ ِإ ٗذا َّل َّۡبتَغ َۡوا ِإلَ َٰى ذِي ۡٱلعَ ۡر ِش َ‬
‫«بگو‪ :‬اگر آنگونه که (مشرکان) میگویند‪ ،‬معبودان دیگری با پروردگار بودند‪ ،‬در این صورت به طور قطع‬
‫(معبودان باطل) راهی به سوی صاحب عرش میجستند»‪.‬‬
‫ض ُه ۡم َعل َٰى بَعۡ ض﴾[المؤمنون‪.]۹۱ :‬‬ ‫َ‬ ‫َب ُك ُّل إِ َٰلَ ِه بِ َما َخلقَ َولعَ َال بَعۡ ُ‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫ٱلِلُ ِمن َولَد َو َما َكانَ َمعَ ۥهُ ِم ۡن إِ َٰلَه إِ ٗذا لَّذَه َ‬ ‫﴿ َما ٱت َّ َخذَ َّ‬
‫«هللا‪ ،‬هیچ فرزندی برنگرفته است و هیچ معبودی با او نیست‪( .‬اگر جز این بود) هر معبودی آفریدههایش را‬
‫(به سوی خود) میبرد و بر یکدیگر برتری میجستند»‪.‬‬
‫ض﴾ [فاطر‪.]۳ :‬‬ ‫آء َو ۡٱأل َ ۡر ِ‬ ‫س َم ِ‬ ‫﴿ه َۡل ِم ۡن َٰ َخ ِلق غ َۡی ُر َّ ِ‬
‫ٱلِل یَ ۡر ُزقُ ُكم ِمنَ ٱل َّ‬
‫«آیا خالق و آفرینندهای جز هللا که از آسمان و زمین به شما روزی میدهد‪ ،‬وجود دارد؟»‪.‬‬
‫ض بَل َّال یُوقِنُونَ ‪[ ﴾۳٦‬الطور‪.]۳۵ :‬‬ ‫ت َو ۡٱأل َ ۡر َ‬ ‫﴿أ َ ۡم َخلَقُوا ٱل َّ‬
‫س َٰ َم َٰ َو ِ‬
‫«آیا بدون آفریدگار‪ ،‬آفریده شدهاند یا خودشان آفرینندهاند؟»‪.‬‬
‫ض فِ َٰ َر ٗشا َوٱل َّ‬
‫س َمآ َء بِن َٗآء‬ ‫َ‬ ‫ۡ‬
‫ٱعبُدُوا َربَّ ُك ُم ٱلَّذِي َخلَقَ ُك ۡم َوٱلَّذِینَ ِمن قَ ۡب ِل ُك ۡم لَعَلَّ ُك ۡم تَتَّقُونَ ‪ ۲۱‬ٱلذِي َجعَ َل لَ ُك ُم ٱأل ۡر َ‬
‫َّ‬ ‫اس ۡ‬ ‫﴿ َٰیَٓأَیُّ َها ٱلنَّ ُ‬
‫لِل أَندَادٗ ا َوأَنت ُ ۡم ت َعۡ لَ ُمونَ ‪[ ﴾۲۲‬البقرة‪.]۲۱-۲۲ :‬‬ ‫ت ِر ۡز ٗقا لَّ ُك ۡم فَ َال ت َۡجعَلُوا ِ َّ ِ‬ ‫آء َم ٗآء فَأ َ ۡخ َر َج بِِۦه ِمنَ ٱلث َّ َم َٰ َر ِ‬ ‫س َم ِ‬ ‫َوأَنزَ َل ِمنَ ٱل َّ‬
‫«ای مردم! پروردگارتان را پرستش کنید؛ همان ذاتی که شما و پیشینیانتان را آفریده است‪ .‬باشد که پرهیزکار‬
‫شوید‪ .‬ذاتی که زمین را برایتان بستر قرار داد و آسمان را (همچون) سقفی باالی سرتان برافراشت‪ ،‬و از‬
 ‫روزی شما باشد‪ .‬پس دانسته و در‬ ‫ِ‬ ‫آسمان برایتان آب فروفرستاد و با آن‪ ،‬انواع میوه ها را به ثمر رساند تا‬
‫حالی که میدانید‪ ،‬برای هللا شریکانی قرار ندهید»‪.‬‬
‫سنَ ۡٱل َٰ َخ ِلقِینَ ‪[ ﴾۱۲٥‬الصافات‪.]۱۲۵ :‬‬ ‫﴿أَت َۡدعُونَ بَعۡ ٗال َوتَذَ ُرونَ أ َ ۡح َ‬
‫«آیا بت «بعل» را میخوانید و بهترین آفریدگار را رها میکنید؟»‪.‬‬
‫س َوآء تَخَافُونَ ُه ۡم‬ ‫ه‬ ‫ی‬ ‫ف‬
‫ۡ ِ ِ َ‬ ‫م‬‫ُ‬ ‫ت‬ ‫ن‬‫َ‬ ‫أ‬‫َ‬ ‫ف‬ ‫م‬‫ۡ‬ ‫ُ‬
‫ك‬ ‫َ‬ ‫َٰ‬
‫ن‬ ‫ۡ‬
‫ق‬ ‫زَ‬‫ر‬ ‫ا‬ ‫م‬ ‫ي‬ ‫ف‬ ‫ب لَ ُكم َّمث َ ٗال ِم ۡن أَنفُ ِس ُك ۡم هَل لَّ ُكم ِمن َّما َملَ َك ۡت أ َ ۡی َٰ َمنُ ُكم ِمن ُ‬
‫ش َر َكآ َء ِ َ َ‬ ‫ض َر َ‬ ‫﴿ َ‬
‫ت ِلقَ ۡوم یَعۡ ِقلُونَ ‪[ ﴾۲۸‬الروم‪.]۲۸ :‬‬ ‫ص ُل ۡٱأل ٓ َٰیَ ِ‬ ‫َٰ‬ ‫َك ِخیفَتِ ُك ۡم أَنفُ َ‬
‫س ُك ۡم َكذَلِكَ نُفَ ِ‬
‫«(هللا) برایتان از حال خودتان مثال میزند؛ آیا بردگانتان در آنچه نصیبتان کردهایم‪ ،‬با شما شریکند؛‬
‫بدینترتیب که شما در داراییها با هم برابر باشید و همانگونه که از ناحیهی دیگر شریکانتان نگرانید‪ ،‬از‬
‫اینها نیز بیم داشته باشید؟ بدینسان آیات خود را برای خردمندان بیان میکنیم»‪.‬‬
‫س ِمعُوا َما ۡ‬
‫ٱست َ َجابُوا‬ ‫َ‬
‫عوه ُۡم َال یَ ۡس َمعُوا دُ َعآ َء ُك ۡم َول ۡو َ‬ ‫﴿ َوٱلَّذِینَ ت َۡدعُونَ ِمن دُونِِۦه َما یَ ۡم ِل ُكونَ ِمن قِ ۡط ِمیر ‪ ۱۳‬إِن ت َۡد ُ‬
‫لَ ُك ۡم﴾ [فاطر‪.]۱۳-۱۴ :‬‬
‫«و آنان که جز هللا (به فریاد) میخوانید‪ ،‬مالک پوست نازک هستهی خرما نیز نیستند‪ .‬اگر آنان را بخوانید‪،‬‬
‫دعا و خواستهی شما را نمیشنوند و اگر بشنوند‪ ،‬پاسختان را نمیدهند»‪.‬‬
‫و دیگر آیاتی که در این باب‪ ،‬فراوان است‪.‬‬
‫به روشنی مشاهده میکنید که این آیات به صورتی قطعی و واضح بر وحدانیت هللا متعال داللت دارند؛ به‬
‫ظاهری‬
‫ِ‬ ‫گونهای که امکان انکارش وجود ندارد یا نمیتوان هیچیک از این آیات را بر مفهومی غیر از مفهوم‬
‫آنها حمل نمود‪.‬‬
‫بدینسان همهی شاخصها و حقایق چهارگانهی قرآنی در زمینهی اثبات اصول عقیده‪ ،‬بر این اصل بزرگ‬
‫یعنی بر وحدانیت هللا متعال‪ ،‬کامال منطبق میباشد‪ ،‬بلکه تمام قرآن بر این حقیقت گواهی میدهد؛ قرآن کریم‬
‫دقیقا به همین روش و با شاخصهای یادشده‪ ،‬یک اصل بزرگ دیگر‪ ،‬یعنی نبوت محمد ج را نیز بیان میدارد‪:‬‬
‫اركَ ال َّلـهُ َربُّ ال َعا َل ِمینَ (اعراف‪ ،) 54‬آگاه‬
‫وجود تمام کائنات گواه و دلیل هستند بر وحدانیت هللا تعالی‪ ،‬أ َ َال َلهُ الخَل ُق َواألَم ُر ۗ ت َ َب َ‬
‫آن او است ‪,‬پر برکت (وبه غایت بزرگ) است خداوندي که پروردگار جهانیان است‪.‬‬ ‫باشید که آفرینش وفرمانروایي از ِ‬

‫خلقت آسمانها و زمین‪ ،‬گردش شب و روز‪ ،‬وجود انواع و اقسام جمادات‪ ،‬نباتات‪ ،‬میوه جات‪ ،‬پیدایش انسان ها وحیوانات‬
‫همه دال بر این هستند که خالق عظیم‪ ،‬یگانه و بدون شریک است‪ .‬قرآن فرموده است ‪َٰ :‬ذَ ِل ُك ُم اللَّـه ُ َربُّ ُكم خَا ِل ُق ُك ِل شَيء َال ِإ َٰلَهَ‬
‫إِ َّال ه َُو فَأَنَّ َٰى تُؤفَ ُكونَ (غافر‪). 62‬این است خداوند‪ ،‬پروردگار شما‪( ،‬که) آفریننده همه چیز (است) هیچ معبودي (به حق) جز‬
‫او نیست‪ ،‬پس چگونه (از حق) منحرف مي شوید؟!‬

‫همینطور نتوع در مخلوقات کوچک و بزرگ ‪ ،‬کیفیت و استحکام شان هر کدام دلیلی است بر اینکه هللا واحد وال شریک‬
‫است هر طور که بخواهد عمل می کند و هرطور که اراده نماید حکم می راند چنانچه قرآن می فرماید ‪ :‬اللَّـهُ خَا ِل ُق ُك ِل شَيء‬
‫َوه َُو َعلَ َٰى ُك ِل شَيء َو ِكیل (زمر‪). 62‬خداوند آفریدگار همه چیز است‪ ،‬و او بر همه چیز نگهبان است‪.‬‬

‫آیات فوق همه دلیل بر این هستند که این همه مخلوقات خالقی دارند و این ملک (جهان) مالکی دارد و این همه اشکال و‬
‫صورت ها نقاش و صورتگری دارند‪.‬‬

‫ص ِو ُر لَهُ األَس َما ُء ال ُحسن ََٰى (حشر‪). 24‬او هللا است‪ ،‬خالق‪ ،‬نوآفرین‪،‬‬ ‫قرآن در این باره فرموده است ‪:‬ه َُو اللَّـهُ الخَا ِل ُق ال َب ِ‬
‫ار ُ‬
‫ئ ال ُم َ‬
‫نقشبند (بينظیر) براي او نامهاي نیک است‪.‬‬

‫مصلحت زمین و آسمان ‪ ،‬آراستگی و انسجام کائنات و مخلوقات با یکدیگر دلیلی است بر وحدانیت خالق متعال که هیچ‬
‫صفُونَ (انبیا آیه‬ ‫سب َحانَ اللَّـ ِه َر ِ‬
‫ب ال َعر ِش َع َّما َی ِ‬ ‫شریکی ندارد چنانچه قرآن فرموده است ‪:‬لَو َكانَ فِی ِه َما آ ِل َهة ِإ َّال اللَّـهُ لَفَ َ‬
‫سدَت َا فَ ُ‬
‫‪). 22‬اگر در این دو (آسمان و زمین) معبوداني جز «هللا» بود‪ ،‬مسلما ً هر دو (آسمان و زمین) تباه مي شدند (و نظام هستي‬
‫به هم مي خورد) پس منزه است خداوند‪ ،‬پروردگار عرش‪ ،‬از آنچه آنها توصیف مي کنند‪.‬‬

‫آیا مخلوقات به خودی خود به وجود آمده اند؟‬

‫اگر ادعا شود مخلوقات با این همه عظمت به خودی خود آفریده شده اند چنین تصوری محال است یا که ادعا شود انسان به‬
‫خودی خود آفریده شده و سپس آنها را انسان آفریده است بازهم هم غیر ممکن است‪ .‬قرآن در این باره فرموده است ‪:‬أَم ُخ ِلقُوا‬
‫ت َواألَر َ‬
‫ض بَل َال یُوقِنُونَ (طوره ‪ 35‬و ‪) 36‬آیا آنها از هیچ (و بدون‬ ‫ِمن غَی ِر شَيء أَم ُه ُم الخَا ِلقُونَ ‪ .‬أَم َخلَقُوا ال َّ‬
‫س َم َاوا ِ‬
‫آفریننده)‪ ,‬آفریده شده اند‪ ,‬یا خود خالق (خویش) اند‪ .‬آیا آنها آسمانها وزمین را آفریده اند؟! (خیر) بلکه آنها یقین نمي کنند‪.‬‬

‫بدون شک عقل و فطرت خواهند گفت برای این موجودات به وجود آوردنده ی و یا برای مخلوقات آفریننده ی می باشد که‬
‫زنده و بی مانند است‪ ،‬دانا و خبیر است ‪ ،‬قوی و غالب است‪ ،‬رئوف و مهربان است دارای نام های نیکو و صفات بلندی‬
‫احد َال ِإ َٰلَهَ ِإ َّال ه َُو‬
‫است هیچ چیزی او را عاجز نمی کند و هیچ چیزی شبیه او نیست‪ .‬قرآن کریم فرموده است ‪َ :‬و ِإ َٰلَ ُه ُكم ِإ َٰلَه َو ِ‬
‫الر ِحی ُم (بقره ‪ ،)163‬و خداي شما خداوند یگانه است که غیر از او معبودي نیست؛ بخشنده ي مهربان است‪.‬‬ ‫الرح َٰ َمنُ َّ‬
‫َّ‬

‫سلُ ُهم أَفِي اللَّـ ِه شَكٌّ‬

‫لزوما وجود هللا تعالی مشخص و روشن است و عقل هم بر این گواه است ‪ .‬قرآن فرموده است ‪ :‬قَالَت ُر ُ‬
‫ض(ابراهیم ‪) . 10‬پیامبران شان گفتند‪ :‬آیا در (وجود) خدا آفرینده آسمانها و زمین شک است ؟‬ ‫ت َواألَر ِ‬
‫س َم َاوا ِ‬ ‫فَ ِ‬
‫اط ِر ال َّ‬

‫هللا تعالی انسان را پیدا نمود و در بدو پیدایشش از او اقرار بر ربوبیت و وحدانیتش گرفت که در آیه ‪172‬سوره اعراف به‬
‫آن تصریح شده است‪ .‬اما این شیطان بود که فرزندان آدم علیه السالم را از دین و حقیقت منحرف ساخت ‪ .‬چنانچه در حدیث‬
‫قدسی هللا تعالی فرموده است‪ ،‬من بطور عموم همه بندگانم را خالص آفریدم و این شیطان بود که نزد شان آمد و آنها را از‬
‫دین شان برگرداند و بر آنها حرام نمود آنچه را که من برای شان حالل کرده بودم( ‪.‬صحیح مسلم‪).‬‬

‫پس از اغوای شیطان بود که عده ی وجود هللا را انکار نمودند ‪ ،‬عده ی دیگر به شیطان پرستی روی آوردند و عده ی دیگر‬
‫به پرستش انسان و مجسمه آن مشغول گشتند ‪ ،‬عده ی متاع دنیا را می پرستند‪ ،‬عده ی آتش ‪ ،‬شهوات و حیوانات را ‪ ،‬و عده‬
‫ی با سنگی ساخته شده از زمین و یا با ستاره ی در آسمان به خدا شرک می ورزند‪.‬‬
 ‫بجز هللا تعالی هیچ معبودی مالک نفع و ضرر کسی نیست‬

‫همه معبودان بغیر از هللا تعالی نه مالک خلقت کسی هستند و نه مالک رزق کسی ‪ ،‬نه قدرت شنوایی دارند‪ ،‬نه نفع رسان و‬
‫نه ضرر رسان هستند‪ .‬بس جای تعجب است که خدا را کنار گذاشته و به پرستش غیر هللا روی آورده اند! قرآن فرموده‬
‫است ‪:‬أَأَر َباب ُمتَفَ ِرقُونَ خَیر أ َ ِم اللَّـهُ ال َو ِ‬
‫احد ُ القَ َّه ُ‬
‫ار (یوسف ‪). 39‬آیا خدایان پراکنده (متعدد) بهترند یا خداوند یکتاي قهار؟‪.‬‬

‫هللا تعالی عبودیت انسان برای بت ها را مردود دانسته است بتهایی که قدرت شنیدن‪ ،‬دیدن و درک کردن را ندارند‪ .‬قرآن‬
‫صا ِدقِینَ ‪ .‬أَلَ ُهم أَر ُجل یَم ُ‬
‫شونَ‬ ‫ُون اللَّـ ِه ِعبَاد أَمثَالُ ُكم فَادعُوهُم فَلیَست َِجیبُوا لَ ُكم إِن ُكنتُم َ‬
‫کریم فرموده است ‪:‬إِ َّن الَّذِینَ ت َدعُونَ ِمن د ِ‬
‫ص ُرونَ ِب َها أَم لَ ُهم آذَان َیس َم ُعونَ ِب َها (اعراف‪194‬و‪) . 195‬ي گمان آنهایي را که‬ ‫شونَ ِب َها أَم لَ ُهم أَعیُن یُب ِ‬
‫ِب َها أَم لَ ُهم أَید َیب ِط ُ‬
‫غیر از هللا مي خوانید‪ ,‬بندگاني همچون شما هستند‪ ,‬پس آنها را بخوانید‪ ,‬اگر راست مي گویید (وآنها خدا هستند)‪ ,‬پس باید‬
‫(دعاي) شما را اجابت کنند! ‪ .‬آیا پاهایي دارند که با آن راه بروند؟! یا دستهایي دارند‪ ,‬که با آن چیزي را بگیرند؟! یا چشماني‬
‫دارند‪ ,‬که با آن ببینند؟! یا گوشهایي دارند‪ ,‬که با آن بشنوند؟! (اي پیامبر! به مشرکین) بگو‪ :‬شریکانتان را بخوانید‪ ,‬سپس (بر‬
‫ضد من) تدبیر (ونیرنگ) کنید‪ ,‬و مرا مهلت ندهید‪.‬‬

‫ض ًّرا َو َال نَفعًا َواللَّـهُ ه َُو الس َِّمی ُع ال َع ِلی ُم (مائده ‪). 76‬بگو‪ :‬آیا چیزي را به جاي خدا مي‬
‫ُون اللَّـ ِه َما َال یَم ِلكُ لَ ُكم َ‬
‫قُل أَت َعبُد ُونَ ِمن د ِ‬
‫پرستید که داراي سود و زیاني براي شما نیست؟! و خداوند شنواي داناست‪.‬‬

‫چقدر برخی انسان ها با وجود ترقی در علوم و فنون نسبت به پروردگارشان هنوز در جهل بسر می برند این انسان ها‬
‫ممکن است نام شان در لیست دانشمندان نامدار جهان ثبت شده باشد اما در باره ی خدایی که آفریننده و روزی دهنده آنهاست‬
‫عقل شان کار نمی کند چرا که به سادگی آفریده گارش را انکار نموده و کسی دیگر را می پرستند‪ ،‬قرآن زیبا فرموده‬
‫ُور (حج ‪ ،)46‬پس بي گمان چشمها (ي ظاهر) نا بینا نمي‬ ‫صد ِ‬ ‫ار َو َٰلَ ِكن ت َع َمى القُلُوبُ الَّتِي فِي ال ُّ‬
‫ص ُ‬‫است ‪:‬فَإِنَّ َها َال ت َع َمى األَب َ‬
‫شود‪ ،‬ولیکن دلهایي که در سینه هاست؛ نابینا مي شود‪.‬‬

‫بی شک هللا تعالی از شرک و لوث آنها پاک است و تمام ستایش عالم سزاوار ذات اوست ‪ ،‬با هم آیات مبارکه ‪ 59‬تا ‪68‬‬
‫سوره نمل را مرور می کنیم‪:‬‬

‫‪( ،‬اي پیامبر) بگو ‪ :‬حمد و سپاس مخصوص خداوند است‪ ،‬و سالم بر بندگانش‪ ،‬کساني که او (آنها را) بر گزیده است‪.‬آیا‬
‫خداوند بهتر است یا آن چیزهاي که شرک مي آورند ؟‬

‫ش َج َرهَا ۗ أَ ِإ َٰلَه َم َع اللَّـ ِه‬

‫اء َما ًء َفأَنبَتنَا ِب ِه َحدَائِقَ ذَاتَ بَه َجة َما َكانَ لَ ُكم أَن تُن ِبتُوا َ‬ ‫ض َوأَنزَ َل َل ُكم ِمنَ ال َّ‬
‫س َم ِ‬ ‫ت َواألَر َ‬ ‫أ َ َّمن َخلَقَ ال َّ‬
‫س َم َاوا ِ‬
‫بَل هُم قَوم یَع ِدلونَ ‪( ،‬آیا این معبودان باطل شما بهتراند) یا کسي که آسمانها و زمین را آفرید‪ ،‬و از آسمان براي شما آبي نازل‬ ‫ُ‬
‫کرد‪ ،‬پس با آن باغهاي خرم (و زیبا) رویاندیم‪ ،‬که شما هرگز توان رویاندن درختان آن را نداشتید‪،‬آیا معبودي دیگري با هللا‬
‫است؟! (نه) بلکه آنها گروهي هستند که (از حق منحرف مي شوند و بتها را) همطراز (هللا) قرار مي دهند‪.‬‬

‫اج ًزا ۗ أَ ِإ َٰلَه َم َع ال َّلـ ِه َبل أَكث َ ُرهُم َال‬ ‫ارا َو َج َع َل ِخ َال َل َها أَن َه ً‬
‫ارا َو َج َع َل َل َها َر َوا ِس َ‬
‫ي َو َج َع َل َبینَ ال َبح َری ِن َح ِ‬ ‫أ َ َّمن َج َع َل األَر َ‬
‫ض قَ َر ً‬
‫یَعلَ ُمونَ ‪( ،‬آیا این بتها بهتراند) یا کسي که زمین را قرار گاه ساخت‪ ،‬و میان آن نهرهایي قرار داد‪ ،‬و براي آن کوهها (ي ثابت‬
‫و استوار) پدید آورد‪ ،‬و میان دو دریا مانعي قرار داد‪ ،‬آیا معبود دیگري با هللا است ؟! (نه) بلکه بیشترشان نمي دانند‪.‬‬

‫ض ۗ أ َ ِإ َٰلَه َم َع اللَّـ ِه قَ ِل ً‬
‫یال َما تَذَ َّك ُرونَ ‪( ،‬آیا این بتها بهتراند) یا‬ ‫ِف السُّو َء َو َیج َعلُ ُكم ُخلَفَا َء األَر ِ‬ ‫أ َ َّمن ی ُِجیبُ ال ُمض َ‬
‫ط َّر ِإذَا دَ َعاهُ َو َیكش ُ‬
‫کسي که (دعاي) مضطر (درمانده) را اجابت مي کند؛ چون او را بخواند‪ ،‬و گرفتاري را بر طرف مي سازد‪ ،‬و شما را‬
‫جانشینان زمین قرار مي دهد‪ ،‬آیا معبودي دیگري با هللا است ؟! چه اندک پند مي گیرید‪.‬‬

‫اللـهُ َع َّما یُش ِر ُكونَ ‪( ،‬آیا این‬ ‫الر َیا َح بُش ًرا َبینَ َیدَي َرح َمتِ ِه ۗ أَ ِإ َٰ َله َم َع َّ‬
‫اللـ ِه تَ َعا َلى َّ‬ ‫أ َ َّمن َیهدِی ُكم فِي ُ‬
‫ظلُ َما ِ‬
‫ت ال َب ِر َوال َبح ِر َو َمن یُر ِس ُل ِ‬
‫بتها بهتراند) یا کسي که شما را در تاریکیهاي بیابان و دریا هدایت مي کند‪ ،‬و کسي که پیش از (باران) رحمت خود بادها را‬
‫به مژده مي فرستد‪ ،‬آیا معبودي دیگر با هللا است ؟! هللا برتر است از آنچه براي او شریک قرار مي دهند‪.‬‬
 ‫اء واألَر ِ َٰ‬ ‫أَ َّمن یَبدَأ ُ الخَلقَ ث ُ َّم یُ ِعیدُهُ َو َمن یَر ُزقُ ُكم ِمنَ ال َّ‬
‫ض ۗ أَإِلَه َم َع اللَّـ ِه قُل هَاتُوا بُرهَانَ ُكم إِن ُكنتُم َ‬
‫صا ِدقِینَ ‪( ،‬آیا این معبودان‬ ‫س َم ِ َ‬
‫باطل بهتراند) یا کسي که آفرینش را آغاز کرد‪ ،‬سپس آن را (بار دیگر) باز مي گرداند‪ ،‬و کسي که شما را از آسمان و زمین‬
‫روزي مي دهد‪ ،‬آیا معبود دیگري با هللا است ؟! (اي پیامبر!) بگو ‪«:‬اگر راست مي گویید دلیلتان را بیاورید‪».‬‬

‫ب ِإ َّال ال َّلـهُ َو َما َیشعُ ُرونَ أَیَّانَ یُب َعثُونَ ‪ ،‬بگو ‪ :‬در آسمانها و زمین جز هللا هیچ کس‬ ‫ت َواألَر ِ‬
‫ض الغَی َ‬ ‫قُل َال َیعلَ ُم َمن ِفي ال َّ‬
‫س َم َاوا ِ‬
‫غیب نمي داند و (آن معبودان با طل) نمي دانند که کي برانگیخته مي شوند‪.‬‬

‫َّاركَ ِعل ُم ُهم فِي اآل ِخ َرةِ بَل هُم فِي شَك ِمن َها بَل هُم ِمن َها َع ُمونَ ‪ ،‬بلکه علم آنها (مشرکان) درباره ي آخرت به پایان رسیده‬
‫بَ ِل اد َ‬
‫است (و هیچ اطالعي ندارند) بلکه آنها در (وقوع) آن شک دارند‪ ،‬بلکه آنها نسبت به آن نابینایند‪.‬‬

‫َو َقا َل ا َّلذِینَ َكفَ ُروا أَإِذَا ُكنَّا ت ُ َرابًا َوآ َباؤُ نَا أَئِنَّا َل ُمخ َرجُونَ ‪ ،‬و کساني که کافر شدند؛ گفتند ‪«:‬آیا هنگامي که ما و پدران مان خاک‬
‫شدیم‪ ،‬آیا (باز زنده مي شویم واز گورها) بیرون آورده مي شویم؟!‬

‫یر األ َ َّولِینَ ‪ ،‬به راستي این وعده اي است که از پیش به ما و نیاکان مان داده‬
‫اط ُ‬ ‫لَقَد ُو ِعدنَا َٰ َهذَا نَحنُ َوآبَاؤُ نَا ِمن قَب ُل إِن َٰ َهذَا إِ َّال أ َ َ‬
‫س ِ‬
‫شده است‪ ،‬این جز افسانه هاي پیشینیان نیست‪.‬‬

‫هویدا و مبرهن است تا زمانی که بشر تماما به قرآن باز نگردد نمی تواند از جهل رهایی یابد قرآن برای جدا سازی بین‬
‫داناها و نادان هاست زندگی بدون قرآن زندگی شبیه چهارپایان است ‪ ،‬هیچ دینی و اخالقی بدون قرآن پذیرفتنی نیست قرآن‬
‫فقط برای عربها نیست و عرب ها فقط برای قرآن آفریده نشده اند بلکه قرآن برای عموم انسانیت است‪.‬‬