III-DIO

ZAŠTITE TRANSFORMATORA
1. Uvod

Zaštite transformatora se uopćeno mogu podijeliti na unutrašnje i vanjske zaštite

transformatora. U unutrašnje zaštite transformatora spadaju buholc, temperaturna i diferencijalna
zaštita transformatora, a u vanjske prekostrujna i zemljospojna zaštita transformatora, s tim da
diferencijalna zaštita transformatora spada i u vanjske zaštite jer joj zona štićenja pored energetskog
transformatora pokriva i prostor između SMT na različitim stranama energetskog transformatora.
Kvarovi na transformatoru mogu se podijeliti uopćeno na:
- kratki spojevi u namotajima
- međuzavojni kratki spojevi
- kratki spojevi između namotaja različitih faza
- oštečenja jezgre i kotla transforamtora
- proboji i preskoci na izvodima transformatora

U nenormalne režime rada transformatora spada rad transformatora kod vanjskih kratkih spojeva i
preopterećenja, kada kroz namotaje transformatora protiću struje veće od uobičajenih. U
slučajevima dužeg trajanja ovih struja može doči do pregrijavanja namotaja transformatora i
oštečenja njegove izolacije. Najčešći kvarovi transformatora su jednofazni i međufazni kvarovi na
izvodima izvan kotla transformatora i preskoci na namotajima iste faze (međuzavojni KS). U
slučaju kratkih spojeva i zemljospojeva namotaja transformatora, kako bi se ograničila šteta
transformatora zaštita transformatora treba da trenutno djeluje na isključenje, dok u slučajevima
preopterećenja trenutno isključenje nije neophodno (dozvoljeno je kratkotrajno preopterećenje
namotaja transformatora).
Izbor zaštitnih uređaja transformatora zavisi od tehno-ekonomskih kriterija. Kod transformatora
manje snage (do 4 MVA) kao zaštita transformatora se koristi samo prekostrujna zaštita ili zaštita
VN topljivim osiguračima, dok se kod većih jedinica obavezno koristi plinska (buholc) zaštita,
diferencijalna zaštita, i druge dopunske zaštite (temperaturna, ograničena zemljospojna, rezervna
prekostrujna zaštita i sl.).

2. Plinska (Buholc) zaštita

Buholc releji rade na principu detekcije plinova koji se razvijaju u ulju unutar kotla kod
unutrašnjih kvarova transformatora. Bez obzira da li se radi o kratkim spojevima namotaja,
međuzavojnim spojevima ili kvarovima na željeznoj jezgri transformatora unutar kotla
transformatora je stvaraju plinovi čiji intenzitet zavisi od karaktera i veličine kvara.

Slika 1. Buholtz relej

1
Na slici 1 prikazan je izgled Buholc releja. Relej se sastoji od dva plovka smještena unutar
zajedničkog kučišta koji se ugrađuje na spojnoj cijevi između kotla i konzervatora. Plovci su
pokretni i posjeduju živine kontakte. U normalnom pogonu unutrašnjost releja je ispunjena uljem i
kontakti oba plovka su otvoreni. U slučaju pojave gasova u kotlu transformatora, isti se skupljaju
unutar kučišta releja te se zbog toga nivo ulja u kučištu releja spušta. Kako bi se omogučilo kretanje
minimalne količine plina u slučajevima manjih kvarova u transformatoru (tinjavo pražnjenje ili
lokalno pregrijavanje), spojni vod između kotla i konzervatora mora biti naget za oko 8-12 stepeni,
kao i poklopac transformatora (odnosno cijeli transformator) za 1-2 stepena. U slučaju manje
pojave plina prvo reaguje gornji plovak koji se spušta i zatvara svoje kontakte, koji djeluju na
signalizaciju. U slučaju intenzivnog strujanja plina (ili ulja), 30-50 cm/s reaguje donji plovak koji
zatvara svoje kontakte koji djeluju na isključenje prekidača transformatora.
Buholc zaštita odlikuje se velikom osjetljivošču i za razliku od svih drugih zaštita ona može da
detektuje kvarove u ranoj fazi njihovog nastanka, odnosno da signalizira začetak nastanka kvara.Na
taj način mogu se spriječiti veći kvarovi transformatora. Osim na opisane kvarove ova zaštita je
također osjetljiva i na isticanje ulja iz transformatora. U slučaju isticanja ulja kućište releja ostaje
bez ulja tako da se prvo zatrvaraju kontakti gornjeg plovka koji djeluju na signalizaciju.
Kod energetskih transformatora koji posjeduju regulacionu preklopku (štufu) za regulaciju napona
pod opterećenjem, ugrađuje se dodatni buholc relej regulacione sklopke koji se ugrađuje na spojnoj
cijevi između dijela kotla transformatora na kojem je ugrađena regulaciona prekolopka i
konzervatora. Princip rada obog releja je isti, samo što obićno ima izveden samo jedan stepen koji
odmah djeluje na isključenje transformatora.
Osnovni nedostatci plinske zaštite su osjetljivost releja na potrese i lažno djelovanja u slučaju
pojave zraka u ulju (mjehurići zraka koji se javljaju kod dosipanja novog ulja ili otvaranja poklopca
kotla transformatora) koji se skupi u kučištu releja i uzrokuju lažno djelovanje releja, kao i
neosjetljivost rejela na kvarove izban kotla transformatora.

3. Diferencijalna zaštita transformatora

Diferencijalna zaštita (∆I) je jedna od najvažnijih i najčešće upotrebljavanih zaštita

transformatora nazivne snage iznad 8 MVA (napomena: za manje transformator do 4 MVA se
obično ne nekoristi). ∆I transformatora služi za zaštitu od međufaznih KS, međuzavojnih spojeva i
spojeva jedne faze prema uzemljenim dijelovima u slučaju kada je zvjezdište transformatora
uzemljeno. Kod transformatora s direktno uzemljenim zvjezdištem ∆I pokriva kvarove uzrokovane
probojom izolacije na gotovo cijelom području namotaja,dok ukoliko je zvjezdište uzemljeno preko
malog otpora, ∆I štiti samo manji dio namotaja kod proboja izolacije prema masi. U tom slučaju je
potrebno imati i dodatnu zaštitu za ovu vrstu kvarova (obično ograničena zemljospojna zaštita).
Kod transformatora sa izolovanim zvjezištem ∆I ne štiti transformator od jednofaznih, nego samo
od dvofaznih kvarova.
Osnovni princip rada ∆I je relativno jednostavan i zasnovan je na komparaciji struja koje ulaze i
izlaze iz energetskog transformatora. Princip djelovanja prikazan je na slici 2.

Slika 2. Princip rada diferencijalne zaštite

2
Osnovne principe rada diferencijalne zaštite objasnimo na principu monofaznog transformatora
jediničnog prenosnog odnosa bez faznog pomjeraja, kao na slici 2. Kod normalnog opterećenja i
vanjskih kvarova struje na primarnoj i sekundarnoj strani transformatora su jednake (I1=I2).Uz
jednake prenosne odnose SMT i sekundarne struje su također jednake (i1=i2).U tom slučaju kroz
relej 3 razlika struje id =i1-i2=0. Međutim, u slučaju kratkog spoja unutar štićene zone (između SMT
na jednoj i drugoj strani transformatora) kroz diferencijalni relej će proteći struja uzrokovana
strujom koja protiće samo kroz SMT na jednoj strani (u slučaju jednostranog napajanja), ili kroz
oba SMT, ali u različitim smjerovima (u slučaju dvostranog napajanja).
Na prvi pogled relej 3 bi mogao biti obični prekostrujni relej sa strujnom osjetljivošću 0,1-0,4xIn
(In-nazivna struja).Međutim, u realnim slučajevima prilike nisu tako idealne iz više razloga.
Osnovni problemi kod realizacije ∆I su slijedeći:
- različite struje na različitim stranama štićenog transformatora zbog prenosnog odnosa
transformatora tj. I1n/I2n = U2n/U1n. Zbog toga da bi dif. struja bila jednaka nuli u normalnom
pogonu potrebno je usaglasiti sekundarne struje na svim stranama transformatora,
- različite grupe spoja primarne i sekundarne strane transformatora uzrokuju i različit vektorski
ili fazni pomak struja s jedne i druge strane transformatora,
- nejednakost karakteristika SMT na obje strane energetskog transformatora
- postojanje regulacione preklopke dodatno utiče na pojavu “lažne” diferencijalne struje u
normalnom pogonu, zbog greške u nepoznavanju tačnog prenosnog odnosa energetskog
transformatora zbog različitog položaja regulacione preklopke,
- postojanje struje samo na jednoj strani transformatora uzrokuje pojavu lažne dif. struje
(problem kod energiziranja transformatora i sl.).,
- kod sprege transformatora Yd ili Dy nulta komponenta struje kvar ne može biti
transformirane sa jedne na drugu stranu transformatora, što uzrokule pojavu lažne dif.struje.
- razlike u samim karakteristikama strujnih mjernih transformatora (SMT), njihovo zasićenja i
pojave istosmjerne komponente struje kvara dodatno otežavaju problem stabilizacije
diferencijalne zaštite.

Nominalne struje primarne i sekundarne strane štićenog transformatora su normalno raličite i

definisane su nazivnom snagom i nazivnim naponom odgovarajućeg namotaja transformatora. S
druge strane standardizirane su nazivne struje SMT, tako da je u većini slučajeva nemoguće
uskladiti nazivne struje transformatora sa nazivnim strujama korištenih SMT.

U većini slučajeva grupa spoja namotaja transformatora je različita na različitim stranama

energetskog transformatora, tako da su struje i fazno pomjerene zavisno od grupe spoja namotaja.
Da bi diferencijalni relej ispravno djelovao potrebno je struje na različitim stranama transformatora
i fazno uskladiti.To se postiže ugradnjom dodatnih međutransformatora koji služe za usklađivanje
struja na sekundarima SMT i po iznosu i po faznom pomjeraju.

Također, energetski transformatori u većini slučajeva imaju ugrađenu regulacionu preklopku na

primarnoj strani transformatora, koja omogućava izvjesnu promjenu prenosnog odnosa (promjena
broja namotaja primara) za potrebe regulacije napona na sekundaru, što može utrokovati pojavu
lažne diferencijalne struje u normalnom pogonu, a posebno kod vanjskih kratkih spojeva jer
međutransformatori ne mogu da prilagode ovu razliku prenosnog odnosa transformatora u odnosu
na projektovani nominalni prenosni odnos.

Korišteni SMT ispred i iza štićenog transformatora, vrlo često nemaju idealno jednake prenosne
karakteristike, posebno u slučajevima kada se koriste SMT različitog prekostrujnog broja, odnosno
graničnog faktora tačnosti.Na slici 3 su prikazani SMT sa različitim prekostrujnim brojem.

3
 Slika 3. Karakteristike SMT

Ukoliko bi sa jedne strane transformatora bio ugrađen SMT sa karakteristikom broj 1, a sa druge
strane SMT sa karakteristikom broj 3, kod većih struja koje protiću kroz primar SMT (npr. Kod
vanjskih KS), pojavila bi se izvjesna struja debalansa ∆i, koja bi mogla uzrokovati nekorektno
djelovanje releja. Zbog toga SMT koji se ugrađuju sa različitih strana transformatora trebaju imati
približno usklađene karaketristike, odnosno jednaka sekundarna strujna bremena.
Struje debalansa uzrokovane navedenim razlozima mogu uzrokonavti nekorektno djelovanje releja
posebno u uvjetima vanjskih KS kada kroz SMT teku sruje mnogostruko veće od nominalnih struja.
Zbog toga se u diferencijalnoj grani na slici 2, umjesto obićnog prekostrujnog releja koristi
procentni ili balansni relej. Kod ovih releja proradna struja releja ne zavisi samo od diferencijalne
struje nego i od iznosa struje koja protiće kroz čtićeni transformator.
Izvedba takvog diferencijalnog releja prikazana je na slici 4, za slučaj elektromehaničke izvedbe
releja.

Slika 4. Procentni diferencijalni relej

Elektromehanički procentni relej je izveden u obliku vage sa dva namotaja, diferencijalni i

stabilizacioni namotaj. Kroz diferencijalni namotaj protiče razlika struja id=i1-i2, i on djeluje u
smislu zatvaranja kontakta i prorade releja. Suprotno diferencijalnom namotaju djeluje
stabilizacioni namotaj i protumomenat opruga koji drže kontakte releja otvorenim. Obzirom da je
diferencijalni namotaj spojen na sredini stabilizacionog namotaja kroz njega teče struja is=1/2(i1+i2),
koja predstavlja struju stabilizacije.
Proradna karaketristika ovakvog releja se može izraziti kao:
i2 pr=i2prmin + k2si2s

gdje ks predstavlja tzv. koeficijen stabilizacije. Navedena jednačina grafički predstavlja hiperbolu
koja se asimptotski približava pravcu koji sa osom is zatvara ugao koji iznosi arctgks i predstavljena
je na slici 5.

4
 Slika 5. Proradna karakteristika elektromehaničke diferencijalne zaštite

Minimalna proradna struja iprmin odgovara struji is=0 i ona se može mijenjati proporcionalno
promjeni sile zatezanja opruge 3.
Na slici je prikazana i struja debalansa idl (tzv. lažna diferencijalna struja) koja se povećava sa
porastom struje opterećenja transformatora, ali ne uzrokuje nekorektan rad relej jer se i proradna
struja povećava. Kada relej ne bi bio stabiliziran nepotrebno bi reagovao u tački A.
U slučaju KS unutar zone štićenja i dvostranog napajanja transformatora kroz diferencijanu granu
releja teče suma struja id=i1+i2, a kroz stabilizacionu granu sruja stabilizacije is je jednaka nuli, tako
da relej zatvara svoje kontakte i djeluje na isključenje sa maksimalnom osjetljivošću. U slučaju
jednostranog napajanja kroz diferencijalni i stabilizacioni namotaj teče ista struja i relej također
djeluje na isključenje. Na opisanom principu poređenja sume i razlike struja zasnovan je princip
rada svih izvedbi diferencijalnih releja. Suma struja djeluje u smislu državanja otvorenih kontakata
releja, a razlika struja djeluje u smislu zatvaranja kontakata i prorade releja. Zbog toga se ovi releji
nazivaju balansni ili ravnotežni releji.
U slučaju statičke izvedbe releja (poluvodička tehnika) princip rada je veoma sličan samo što se u
tom slučaju poređenje struja vrši direktno preko odgovarajućig naponskih ekvivalenata, a ne preko
elektromagnetnih sila (kao kod elektromehaničkih diferencijalnih releja).U tom slučaju proradna
karakteristika releja nije hiperbolna nego linearna. Način realizacije statičke diferencijalne zaštite
prikazan je na slici 6.

Slika 6. Statička diferencijalna zaštita

U ovom slučaju umjesto elektromahnetnog diferencijalnog i stabilizacionog namotaja koriste se

ekvivalentni stabilizacioni i diferencijalni transformator čiji sekundari se spajaju na elektronički
sklop (blok komparatora) za formiranje proradne karakteristike diferencijalne zaštite. Proradna
karaketristika ovih releja se može izraziti kao:

5
 ipr=iprmin+ksis

Proradna karaketristika predstavlja pravac nagnut pod uglom arctgks i pomaknut u smjeru
diferencijalne struje za vrijednost iprmin.Potreban koeficijen stabilizacije, a prema tome i nagib
karakteristike može se mijenjati promjenom broja zavoja transformatroa 1. Ovakva karaketristika ne
bi bila naročito povoljna u pogledu osjetljivosti. Idealno bi bilo kada bi karaketristika bila gotovo
horizontalno u području manjih struja ( do In ili 2In), a tek kod većih struja kada počinje djelovati
stabilizaciona struja da se karaketristika penje pod uglom 50-60 stepeni. Na ovaj način bi se
izbjeglo nekorektno djelovanje kod lažne diferencijalne struje (struja debalansa zbog
neusaglašenosti SMT), a osjetljivost u području malih diferencijalnih struja kvara učinilo znatno
osjetljivije.Ovakva izlomljena karakteristika postiže se vještački, odgovarajučim elekroničkim
elementima (npr. ubacivanjem u krug stabilizacione struje nelinearnog otpornika). Izgled proradnih
karaketristika dat je na slici 7.

Slika 7. Tipične proradne karakteristike statičke diferencijalne zaštite

Minimalna proradna struja se kreće od 0,1-0,5In.Nagib prvog dijela karaketristike je priblično 10%,
što čini zaštitiu osjetljivom na male iznose diferencijalnih struja, dok ne nagib nakon tačke loma
oko 50-600. vrijeme djelovanja diferencijalne zaštite je veoma malo i kreće se između 30-60 ms.

Da bi mogli u potpunosti shvatiti principe rada diferencijalnih zaštita, potrebno je razmotriti još
neke karakteristike u samom načinu rada energetskih transformatora, kao što je energiziranje,
odnosno prazan hod transformatora (uključenje transformatora bez opterećenja).
U slučajevima uključenja transformatora u prazan hod, transformator se u odnosu na izvor
napajanja ponaša kao dominantno induktivni potrošač.Magnetski tok (fluks) koji se indukuje u
jezgri, proporcionalan je struji magnetiziranja i u stacionarnom stanju kasni za 900 u odnosu na
priključeni napon. Talasni oblik napona i magnetskog toka za slučaj uključenja transformatora u
prazan hod, prikazan je na slici 8.

Slika 8. Napon i magnetski tok kod uključenja transformatora u prazan hod

Magnetski tok dostiže svoj maksimum jednu četvrtinu periode nakon maksimuma napona. Ako je u
trenutku uključenja napon približno nula, magnetski tok bi trebao da ima negativni maksimum, što
6
je naravno samo teoretski slučaj. Praktično, prije uključenja transformatora magnetski tok ne može
postojati (ako nema remanentnog magnetizma). Ako remanentni magnetizam postoji, promjena
magnetskog toka će početi od tog iznosa. Zbog toga se stacionarni magnetski tok ne može trenutno
uspostaviti, nego tek nakon izvjesnog vremena (teoretski za beskonačno dugo vrijeme u čisto
induktivnim krugovima), što dovodi do određenog pomjeranja magnetskog toka, tako da sinusoida
magnetskog toka može dostići maskimum u iznosi i do 2Φm, jednu poluperiodu nakon uključenja.
Ako u trenutku uključenja napon ima neku drugu vrijednost, a ne nulu, maksimalni magnetski tok
će iznositi između Φm - 2Φm i dostizaće svoj maksimum unutar jedne poluperiode.
Obzirom da je struja magnetiziranja direktno proporcionalna i u fazi sa magnetskim tokom i ona
može imati znatne vrijednosti, daleko veće od nominalne struje transformatora i relativno dugog
vremenskog trajanja (reda sekundi i više desetina sekundi zavisno od veličine transformatora i
izvedbe magnetskog jezgra).Ova struja nije sinuisoidala nego sadrži znatnu istosmjernu
komponentu i druge višeharmonijske komponente. Eksperimentala ispitivanja su pokazala da struja
magnetiziranja može iznositi i do 10xIn, zavisno od trenutka uključenja transformatora.
Pošto ova struja teče samo kroz primar transformatora, diferencijalni relej bi ovu struju vidio kao
struju kvara i nepotrebno bi djelovao na isključenje transformatora. Starija metoda za spriječavanje
neželjenog djelovanja releja je bilo uvođenje odgovarajućeg vremenskog kašnjenja u djelovanja
zaštite, što se nije pokazalo kao kvalitetno rješenje iz razumljivih razloga.
Kvalitetno i pouzdano rješenje za spriječavanje neželjenog djelovanja diferencijalne zaštite kod
uključenja energetskog transformatora u prazan hod danas se postiže analizom sadržaja harmonika
struje magnetiziranja. Ako sadržaj osnovnog harmonika uzmemo kao 100%, mjerenja su pokazala
da sadržaj ostalih viših harmonika iznosi približno:
2 harmonik 63%
3 harmonik 27%
4 harmonik 5%
5 harmonik 4%.

Sadržaj drugog harmonika je dominantan, tako da se on i koristi u detekciji struje magnetiziranja.

Detaljnija mjerenja su pokazala da njegov sadržaj nije nikad manji od 15-20%, tako da današnje
diferencijalne zaštite rade na principu detekcije 2 harmonika i blokada nekorektnog rada ako je
njegov iznos veći od navedenog. Iako je sadržaj trećeg harmonika također dosta velik, on se nikada
ne koristi za detekciju struje magnetiziranja i blokadu releja iz praktičnih razloga i to:
- treći harmonik se javlja i kao posljedica zasićenja SMT što bi moglo uzrokovati nekorektan rad
releja, odnosno njegovu blokada, kada zaštita treba da djeluje kod unutrašnjih kvarova se velikim
strujama kratkog spoja, kada SMT mogu otići u zasičenje,
- treći harmonik kod korištenja međutransformatora se ne može prenijeti na stranu priključenog
diferencijalnog releja kada su međutransformatori spojenu u trokut (treći harmonik je istofazan
pa se zatvara u namotajima transformatora spojenih u trokut).

Moderni diferencijalni releji vrše i dodatnu analizu sadržaj petog harmonika, koji takođe treba da
blokira rad diferencijalne zaštite, a koji je posljedica naglog rasterećenja transformatora, kada se
isto tako može da pojavi lažna diferencijalna struja koja bi uzrokovala neželjeni rad diferencijalnog
releja.O ovome će biti više riječi kada budemo govorili o numeričkim diferencijalnim zaštitama.

3.1. Izbor međutransformatora za diferencijalnu zaštitu

Kao što smo već ranije napomenuli glavi zadatak kod projektovanja ∆I je prilagođenje
sekundarnih struja SMT, kako po iznosu tako i po faznom položaju i eliminacija lažnih struja kvara
koje ulaze u mjerni krug releja i koje mogu da uzrokuju nepotrebno djelovanje diferencijalne.
zaštite. Kod projektovanja ∆I klasične izvedbe navedeni problemi su se uglavnom rješavali
korištenjem međutransformatora (MT). Pri tome se potrebno pridržavati slijedećih principa:

7
 - primarni namotaji međutransformatora (MT) moraju se uvijek spajati u zvijezdu, a
sekundarni namotaji MT mogu bili spojeni u zvijezdu ili trokut zavisno od potrebe.
Zašto? S obzirom da se sekundari SMT uvijek spajaju u zvijezdu, da bi se omogućilo
zatvaranje nulte komponente struje kvara kroz primar međutransformatora potrebno je i
da primar međutransformatora bude obavezno spojen u zvijezdu i da zvijezdišta budu
spojena zajedno i uzemljena. U suprotnom kod jednopolnog kvara struja se ne bi
adekvatno prenijela preko SMT i MT do releja.
- ako je jedna strana transformatora uzemljena, što je gotovo uvijek slučaj (kod ET u
prenosnim mrežama, VN strana ET je uvijek direktno uzemljena) MT mora biti
prenosnog odnosa Yd, odnosno strana na kojoj se spaja relej mora biti spojena u trokut.
Zašto? Razlog za to je taj da se nulta komponenta struje kvara kod vanjskih jednofaznih
kvarova u mreži ne prenosi na stranu gdje je priključen relej. U suprotnom ukoliko bi
sekundar MT bio spojen u zvijezdu kod vanjskoj jednofaznog kvara, nulta komponenta
struje kvara bi se preko sekundara SMT i primara MT koji su uvijek spojeni u zvijezdu
prenosila na sekundarnu stranu i zaštitni relej koji bi u tom slučaju nepotrebno reagovao.
Spojem sekundarne strane MT u trokut se postiže raspodjela jednofazne struje kvara na
sve tri faze u MT, na isti način kao što se struja jednofaznog kvara raspoređuje kroz sve
tri faze energetskog transformatora u spoju Dy.
- grupa spoja MT se usklađuje tako da sekundarne struje koje ulaze u relej u normalnom
pogonu i kod valjskih kvarova imaju isti fazni položaj, kako bi njihova razlika bila
jednaka nuli.
- prenosni odnos MT se usklađuje tako da sekundarne struje MT koje protiču kroz
stabilizacijski namotaj budu približno jednake po iznosu i kod nominalnog opterećenja
ET da su približno jednake nominalnoj struji releja (1 ili 5 A).

Za razliku od tradicionalnih izvedbi ∆I koje se obavezno spajaju preko međutransformatora,

savremene mikroprocesorske diferencijalne zaštite nemaju potrebe za međutransformatorima. O
njima će biti više riječi u posebnom poglavlju u nastavku.

4. Ograničena zemljospojna zaštita transformatora

Kod transformatora čije je zvjezdište uzemljeno preko malog otpora diferencijalna zaštita ne može
da detektuje jednofazne kvarove jer su pračeni malom diferencijalnom strujom. Struja jednopolnog
kvara je ograničena otpornikom u zvjezdištiu transformatora na iznos od uobičajeno 300 A, što je
nedovoljan iznos struje za djelovanje diferencijalnog releja. U tom slučaju poželjno je korištenje
ograničene zemljospojne (diferencijalne) zaštite čija shema spoja je prikazana na slici 1.

Slika 1. Ograničena zemljospojna zaštita

Uslov za ispravno djelovanje ove zaštite je da oba sloga SMT imaju isti prenosni odnos. Na
energetskoj strani transformatora koristi se sumarni (paralelni) spoj tri ista SMT čiji se sekundari

8
paralelno vežu sa sekundarem SMT u krugu otpornika, a paraleno njima se spaja obični prekostrujni
relej ili stabilizacioni porocentni diferencijalni relej.
Kod vanjskog kvara u tački 2 struja kvara kruži kroz sekundar SMT faze u kvara i sekundar SMT u
krugu zvjezdišta tako (ukoliko su prenosni odnosi SMT jednaki) kroz namotaj releja struja neće
teći. U slučaju unutrašnjeg kvara (kvar unutar zone štićenja), npr u tački K1, struje jednopolnog
kvara će se zatvarati samo kroz SMT u zvjezdištu, a njegova sekundarna struja će se zatvarati kroz
namotaje releja. Relej će se pobuditi i dati nalog za obostrano isključenje transformatora. Na taj
način je ostvarena zaštita kod jednofaznih kvarova namotaja transformatora vezanih u zvjezdu.

5. Rezervne zaštite transformatora

U zavisnosti od važnosti i veličine transformatora, pored osnovnih zaštita transformatori

posjeduju i dodatne rezervne zaštite, U najčešće korištene rezervne zaštite transformatora spadaju
prekostrujna zaštita i termička zaštita transformatora.
Prekostrujna zaštita
Rezervna prekostrujna zaštita se najčešće ugrađuje samo na primarnu stranu transformatora. Obično
se radi o autonomnoj zaštiti (zaštita bez posebnog pomoćnog napajanja) sa dodatnim
kondenzatorskim pomoćnim uređajem preko kojeg se ostvaruje isključenje prekidača djelovanjem
zaštite. Ova zaštita se naziva autonomna jer ne zavisi ni o kakvom pomoćnom napajanju, tj
napajanju akumulatorskoj bateriji 220 V DC objekta, i rad zaštite je potpuno autonoman, a
realizovan je preko ulaznih krugova strujnih grana zaštite. Nalog isključenja je također autonoman i
ostvaruje se preko kondenzatorskog pomoćnog uređaja, a ne preko komandnog napona objekta i
stanične akumulatorske baterije.
Termička zaštita
Termička zaštita radi na principu mjerenja temperature ulja i/ili namotaja transformatora preko
posebne temperaturne sonde. Na bazi mjerene temperature zaštita aktivira prisilno hlađenje
transformatora aktiviranjem ventilatora i uljnih pumpi, signalizira porast temperature iznad
podešene vrijednosti, odnosno djeluje na isključenje kada temperatura pređe dozvoljenu granicu.

9
 6. Mikroprocesorska zaštita transformatora

U nastavku ćemo se upoznati s osnovnim principima rada i karakteristikama numeričkih

mikroprocesorskih zaštita transformatora, na primjeru numeričke diferencijalne zaštite RET 521,
proizvođača ABB.
Mikroprocesorska (numerička) zaštita RET 521 namjenjena je za brzu i selektivnu zaštitu
dvonamotajnih i tronamotajnih transformatora, autotransformatora ili blok generator-
transformatora.
Osnovne prednosti numeričkih zaštita u odnosu na tradicionalne zaštite transformatora su:
• nema potrebe za međutransformatorima (algoritam za računanje diferencijalne struje
direktno uzima u obzir grupu spoja, vektorski pomak između namotaja i prenosni odnos
SMT na svim stranama ET)
• SMT i NMT na istoj strani energetskog transformatora ne moraju biti jednakih prenosnih
odnosa (kod podešenja i konfiguriranja releja svaki strujni i naponski ulaz se posebno
konfigurira, odnosno primarna i sekundarna vrijednost svakog pojedinačnog mjernog
transformatora)
• položaj regulacione preklopke ne utiče na pojavu “lažne” diferencijalne struje ukoliko se u
relej uvodi informacija o položaju regulacione preklopke (algoritam za proračun
diferencijalne struje uzima u obzir položaj regulacione preklopke dobiven preko posebnog
mA-skog ili binarnog ulaza namjenjenog za ove svrhe)
• nove numeričke zaštite su višefunkcijski relej (objedinjuje u sebi više zaštitnih i kontrolnih
funkcija, kao što su I>, I0>, U>, U<, ARN i dr
• numeričke zaštite također imaju mogućnost snimanja i pohranjivanje svih događaja i
informacija o kvarovima i On-line mjerenja svih potrebnih analognih električnih veličina ( I,
U, ∆I, Ibias i dr.)

U nastavku ćemo se upoznati sa osnovnim karakteristikama numeričke zaštite transformatora RET

521, proizvođača ABB.

6.1. Hardverska struktura

Zaštitni terminal RET 521 je izveden kao jedna hardverska jedinica montirana u
zajedničkom metalnom kućištu sa ili bez dodatnog ispitnog modula (test switch). Izveba releja je
modularna (tzv. slotovi) tako da ista omogućava brzu i jednostavnu zamjenu svakog modula sa
zadnje strane terminala i to bez skidanja zajedničkog kućišta. Sve veze sa modulom se ostvaruju
preko odgovarajućih rednih stezaljki sa zadnje strane terminala.
Na slici 1 i 2 je dat opći prikaz svih raspoloživih modula, kao i osnovna hardverska struktura releja.

Slika 1. Opći prikaz raspoloživih modula u terminalu

10
 Slika 2. Osnovna hardverska struktura releja

6.2. Modul analognih ulaza AIM1 i AIM 2

Terminal raspolaže mogućnošću za ugradnjom maksimalno dva modula analognih ulaza

AIM1 i AIM2. Svaki AIM modul sadrži ulazne informacione transformatore, A/D konvertore i
digitalni signalni procesor (DSP).
Svaki AIM ima ukupno 10 analognih ulaznih kanala (deset informacionih transformatora) , strujnih
ili naponskih u tri različite varijante (tri tipa) zavisno od broja strujnih i naponskih ulaza. Na slici 4
dat je prikaz mogućih varijanti strujnih i naponskih ulaza. Svaki strujni ulaz može biti 1 ili 5 A, a
naponski ulaz je predviđen za vrijednost napona od 100-120 V po izboru.
A/D konvertori služe za filtriranje i konverziju analognih signala u digitalne signale pogodne za
daljnju digitalnu mikroprocesorsku obradu. Prenos podataka između A/D konvertora i procesorskog
numeričkog modula se vrši preko odgovarajuče komunikacione sabirnice.

Slika 4. Prikaz mogućih varijanti strujnih i naponskih ulaza AIM-a

6.3. Moduli binarnih ulaza i izlaza ( BIM, BOM, IOM i MIM)

Svaki relej ima na raspolaganju 3 modula binarnih ulaza/izlaza i jedan modul mA

pretvaračkih ulaza (slika 5). BIM modul predstavlja modul binarnih ulaza sa ukupno 16 binarnih
ulaza. Pomoćni napon za binarne ulaze može biti u opsegu od 24-250 V DC zavisno od potreba
korisnika. IOM modul je modul binarnih ulaza/izlaza koji raspolaže sa ukupno 8 binarnih ulaza i 12

11
binarnih izlaza od kojih su dva izvedena reed-brzim relejem (isključivo za svrhu signalizacije), dok
10 preostalih releja imaju kontakte znatne snage pogodne za komandne i signalne svrhe.
BOM modul je modul binarnih izlaza sa maksimalno 24 izlazna signalna releja ili 12 komandnih
releja (dvopolna komanda). Svi releji imaju kontakte predviđene za veču prekidnu snagu. Pomoćni
napon za binarne izlaze može biti u opsegu od 48-250 V DC zavisno od potreba korisnika.
Posljednji modul je modul mA ulaza (MIM). Ovaj modul ima 6 nezavisnih mA ulaza
prilagodljivih za iznos struje u opregu od 0 − ±20 mA.
Komunikacija između ovog modula, kao i ostalih I/O modula i numeričkog modula vrši se preko
odgovarajuće komunikacione (CAN) sabirnice.

Slika 5.Prikaz I/O binarnih i pretvaračkih modula

6.4. Procesorski (CPU) i napojni modul (PSM)

Numerički modul (NUM) predstavlja glavni procesorski modul (CPU), zasnovan na 100
MHz procesoru sa RAM memorijom od 32 Mbyte i ROM memorijom od 512 kbyte. Kao
komunikaciona sabirnica između NUM modula i drugih odgovarajučih modula (npr. analognih
modula) koristi se tzv. Compact PCI sabirnica i CAN sabirnica (u slučaju manjih zahtjeva za
brzinom).
PSM je poseban modul preko kojeg se ostvaruje pomoćno napajanje terminala. Pomoćni napon za
napajan je terminala može biti u opsegu od 24-60 i 100-250 V DC zavisno o kojem se od dva
osnovna tipa napojnih modula radi. Snaga napojnog modula je 50 W.

6.5. HMI (Human Machine Interface) - Komunikacijski inerfejs

S prednje strane terminala nalazi se tzv. HMI - komunikacijski interfejs namjenjen za

lokalnu komunikaciju između korisnika i terminala. HMI se sastoji od LCD displeja, funkcijskih
tipki, LED dioda i optičkog priključka za PC (slika 7).

12
 Slika 7. HMI - komunikacijski interfejs

6.6. Konfiguriranje releja

Konfiguriranje terminala RET 521 vrši se pomoću grafičkog programskog alata CAP 531-
Configuration and Programming tool ( ili CAP 540-novija verzija) ili SMS programa koji se koristi
kod starijih verzija RET-a. Ovi programski paketi omogućavaju relativno jednostavno
konfiguriranje, podešavanje i detekciju kvarova u terminalu. Programski alati za konfiguriranje
zasnovani su na programabilnoj logici u skladu sa IEC 1131 standardom koji uključuje više
grafičkih i tekstualnih programskih jezika.
Konfiguriranje pomoću programa CAP je zasnovano na odgovarajućem broju funkcijskih blok
dijagrama (FBD) koji su međusobno povezani u logičke i funkcionalne cjeline. Svaki blok dijagram
ima odgovarajuće ime, ulazne i izlazne parametre i tip.
Funkcionalni blok dijagrami predviđeni u terminalu su:
- blok dijagrami funkcija zaštite
- blok dijagrami kontrolnih funkcija
- blok dijagrami monitoring funkcija i
- blok dijagrami logičkih funkcija.

Osnovni podaci kod podešavanja i konfiguriranja terminala

Na slici 8 je dat tabelarni pregled osnovnih podataka vezanih za energetski transformator

(dvo ili tronamotajni), a koje je neophodno parametrirati u terminalu.
Ovi podaci se odnose na grupu spoja i vektorski pomak između pojedinih namotaja transformatora,
nazivnu snagu (MVA), nazivnu struju (A) i nazivni napon (kV) za svaki pojedinačni namotaj
transformatora.

13
 Slika 8.

Slika 9.

Na slici 9 su dati podaci koje je neophodno parametrirati, a koji se odnose na mjerne transformatore
i to:
- definisanje strujnih ulaza (1 ili 5 A)
- podaci o nazivnim vrijednostima struja primarne i sekundarne strane SMT
- pozicija uzemljenja sekundara SMT (uzemljenje prema sabirnicama ili prema
transformatoru)
- podaci o nazivnim vrijednostima napona primarne i sekundarne strane NMT.

14
 Slika 10.

Na slici 10 je dat primjer energetskog transformatora grupe spoja Yd sa osnovnim podacima o

strujnim mjernim transformatorima i uzemljenju njihovih sekundarnih strana, a koji su od suštinske
važnosti kod parametriranja terminala.

6.7.Pregled zaštitnih i kontrolnih funkcija u terminalu

Slika 11.

Na slici 11 je dat pregled i broj svih zaštitnih i kontrolnih funkcija koje mogu biti na
raspolaganju u terminalu, zavisno od želja i potreba korisnika, a to su:
- Diferencijalna zaštita DIFP
- Ograničena zemljospojna zaštita REF
- Prekostrujna zaštita (usmjerena ili neusmjerena) TOC
- Zemljospojna zaštita (usmjerena ili neusmjerena) TEF
- Nadnaponska TOV i podnaponska zaštita TUV
- Zaštita od termičkog preopterečenja THOL

15
 - Mjerenje frekvencije FRME
- Zaštita od naduzbude OVEX
- Automatska regulacija napona (ARN) VCTS
- Snimanje podataka o poremećaju-kvaru DR
- Snimanje podataka o svim događajima DRP
- Isključna logika

Slika 12.

Na slici 12 je prikazana pojednostavljena funkcionalna struktura terminala RET 521.

Kao što se vidi na slici ona se sastoji prvo od ulaznog analognog modula koji sadrži informacione
transformatore i A/D konvertore za obradu i prilagođenje analognih električnih veličina u digitalne
veličine pogodne za mikroprocesorsku obradu. Također ulazna struktura obuhvata i odgovarajuće
binarne ulazne. Sljedeći modul u strukturi (NUM) je procesorski modul koji između ostalog sadrž:
digitalne furierove filtere, numeričke algoritme funkcijskih blokova pojedinih zaštitnih i kontrolnih
funkcija, logičke blokove i isključnu logiku. Izlazni modul je modul binarnih izlaza (BOM) preko
kojeg se ostvaruje isključenje i signalizacija.

U nastavku rada ćemo se detaljnije upoznati sa osnovnom zaštitnom funkcijom u terminalu,

tj. funkcijom diferencijalne zaštite.

16
 6.8. Diferencijalna zaštita (Differential Protection)

To je osnovna zaštita svakog zaštitnog terminala RET 521. Namjenjena je za zaštitu

dvonamotajunih i tronamotajnih transformatora neovisno od grupe spoja i načina uzemljenja
neutralne tačke. Program podržava 24 kombinacije grupe spoja dvonamotajnih i 288 kombinacija
grupe spoja tronamotajnih transformatora i praktično sve moguće slučajeve načina uzemljenja u
mreži.

Osnovni algoritam rada funkcije diferencijalne zaštite

Diferencijalna zaštita radi na principu komparacije struja koje ulazi i izlaze iz transformatora, kako
po iznosu tako i po faznom pomaku. Za razliku od tradicionalnih diferencijalnih zaštita koje su
obavezno zahtjevale upotrebu međutransformatora radi prilagođenja struja po iznosu i faznom
pomaku na različitim stranama energetskog transformatora, numeričke mikroprocesorske zaštite u
svom algoritmu za računanje diferencijalne struje direktno uzimaju u obzir prenosni odnos i grupu
spoja transformatora, odnosno prenosne odnose mjernih transformatora.

Na slici 13 je dat primjer algoritma za računanje diferencijalne struje u jednoj fazi za slučaj
dvonamotajnog transformatora spoja Yd1. Osnova algoritma je da se struje kroz namotaje
energetskog transformatora predstave preko struja koje teku kroz SMT ( struje koje ulaze u relej),
polazeći od osnovne relacije jednakosti broja A-zavoja jedne i druge strane energetskog
transformatora.Pri tome se uzima u obzir grupa spoja i fazni pomak.

Slika 13.

Kod algoritma za računanja diferencijalne struja u RET 521 terminalu, referentna strana je
sekundarna strana energetskog transformatora. Sve strujne veličine se mogu preračunati na
sekundarnu stranu energetskog transformatora uvažavajući broj namotaja jedne i druge strane
transformatora (n1 i n2). S obzirom da broj namotaja n1 i n2 nije poznat, ali je poznat njihov odnos
n1/n2, ovaj odnos se može izraziti preko prenosnog odnosa nazivnog napona Ur1 i Ur2 primarne i
sekundarne strane energetskog transformatora. Pri tome je potrebno također uzeti u obzir i grupu
spoja. Za različite grupe spoja imamo:

17
 - Yy n1/n2 = Ur1/Ur2
- Yd n1/n2 = (Ur1/√3)/Ur2
- Dy n1/n2 = Ur1/ (Ur2/√3)

Na sličan način se mogu napisati izrazi i za tronamotajne transformatore.

Ove relacije nisu upotpunosti korektne ukoliko transformator ima ugrađenu teretnu regulacionu
preklopku. Zavisno od položaja regulacione preklopke razlikuje se i broj namotaja na onoj strani
transformatora gdje je preklopka ugrađena.
Npr. za dvonamotajni transformator prenosnog odnosa 110± 10x1,25%/10 kV sa regulacionom
preklopkom na VN strani, prenosni odnos n1/n2 u funkciji položaja regulacione preklopke se može
prikazati kao:

n1/n2 = (Ur1± Nxu(%))/Ur2 = (Ur1± 10x1,25%)/Ur2

,gdje je N-pozicija regulacione preklopke, a u(%) procentualni iznos promjene napona po jednoj
štufi.

RET 521 terminal ima mogućnost eliminacije ove greške ukoliko se u njega uvodi podatak o
položaju regulacione preklopke na osnovu nekog od binarnih ulaza ili mA ulaza. U tom slučaju
prilikom parametriranja releja potrebno je definisati ukupan broj položaja regulacione preklopke,
srednji položaj, procentualnu promjenu napona po jednoj štufi i stranu na kojoj se nalazi
regulaciona preklopka.
Diferencijalna struja bi teoretski trebala biti jednaka nuli kod normalnog opterećenja i vanjskih
kvarova, ukoliko je kompenzacija prenosnog odnosa i faznog pomjeraja struja tačno izvršena.
Međutim, zbog nekih drugih neizbježnih fenomena nepoželjna (nekvarna ili lažna) diferencijalna
struja je gotovo uvijek prisutna i ne može se u potpunosti izbjeći. Ona je uzrokovana:

- strujama koje teku samo na jednoj strani energetskog transformatora, kao što su različiti
fenomeni struje magnetiziranja
- strujama koje ne mogu biti transformirane sa jedne na drugu stranu transformatora, kao što
je nulta komponenta struje kod sprege transformatora Yd ili Dy.
- greškom u nepoznavanju tačnog prenosnog odnosa energetskog transformatora zbog
različitog položaja regulacione preklopke
- razlike u samim karakteristikama strujnih mjernih transformatora
- zasićenja SMT i pojave istosmjerne komponente struje kvara i dr.

Nove mikroprocesorske zaštite su manje osjetljive na ove pojave, odnosno u svom algoritmu za
proračun diferencijalne struje mogu uzeti i dodatne informacije koje se odnose na neke od gore
spomenutih fenomena i tako spriječiti nepotrebno djelovanje zaštite usljed “lažne” diferencijalne
struje.
Eliminacija nulte komponente struje koja teče samo na jednoj strani energetskog transformatora i
uzrokuje nepotrebnu diferencijalnu struju u RET 521 terminalu se vrši automatski kroz sam
numerički algoritam za računanje diferencijalne struje tako da nisu potrebni nikakvi dodatni
međutransformatori kao kod tradicionalnih zaštita.
Struja magnetiziranja koje se javlja samo na jednoj strani, odnosno samo na strani energiziranja
transformatora također uzrokuje nepotrebnu diferencijalnu struju. Uticaj struje megnetiziranja na
nepotrebnu proradu diferencijalne zaštite se eliminiša kroz analizu sadržaja viših harmonika i
blokadu rada diferencijalnog releja ukoliko sadržaj viših harmonika prekorači određeni iznos ili ima
odgovarajuću talasnu formu karakterističnu za struju magnetiziranja transformatora.
O navedenim problemima i njihovom rješavanju kod numeričkih zaštita biće više govora u
nastavku.

18
Detekcija nulte komponente struje kvara u diferencijalnoj struji

U slučaju jednopolnih kvarova van štićene zone kada struja kvara ne može teći na obje strane
transformatora pojavljuje se struja kvara unutar štićene zone. U tom slučaju struja kvara se zatvara
kroz namotaj transformatora na samo jednoj strani. Takav slučaj je kod grupe transformatora Yd ili
Dy jer se nulta komponenta struje kvara ne može transformisati sa jedne na drugu stranu
transformatora. Npr. kod transformatora kod kojih je jedna strana spojena u trokut i uzemljena
preko transformatora za formiranje vještačkog zvjezdišta, kod jednopolnog kvara van štićene zone
pojavit će se nulta komponenta struje kvara unutar štićene zone.
Kako bi se eliminisala nulta komponenta struje kvara iz diferencijalne struje, potrebno je u
algoritmu za proračun diferencijalne struje eliminisati nultu komponentu struje kvara koja se
pojavljuje samo na jednoj strani energetskog transformatora. RET 521 automatski eliminiše nultu
komponentu struje kvara na numerički način prikazan na slici 14.

Slika 14.

Na osnovu slike 14. vidimo da kod vanjskog kvara na strani trokuta nulta komponenta struje kvara
će teći unutar štićene zone, ali ne može biti transformisana na Y stranu. Zbog toga ova struja mora
biti eliminisana (oduzeta) iz izraza za diferencijalne struje Ia, Ib i Ic na d strani transformatora. Na
slici je dat prikaz proračuna dif. struje (Idif) u fazi a, a slični izrazi se mogu izvesti i za preostale
dvije faze b i c.

Detekcija struje magnetiziranja

Takozvana navalna ili inrush struja magnetiziranja nastaje kao struja prelaznog procesa prilikom
energiziranja energetskog transformatora. Ova struja ima različit iznos zavisno od načina
energiziranja transformatora (zavisno i od trenutka uključenja), tako da razlikujeme tri osnovna
slučaja:
- energiziranje transformatora koji je dugo vremena bio van pogona. Iznos struje
magnetiziranja u ovom slučaju može biti i nekoliko puta veći (2 - 8xIn) od nominalne struje
transformatora sa relativno dugim trajanjem prelaznog procesa (reda sekundi), zavisno od
veličine transformatora.
- energiziranje transformatora neposredno nakon ispada. U ovom slučaju iznos struje
megnetiziranja je znatno manji nego u prvom slučaju zbog toga što je magnetsko jezgro

19
 transformatora već namagnetizirano, ali ipak dovoljno velik da praktično ulazi u opseg
podešenja dif. zaštite.
- uključenje energetskog transformatora u paralelan rad sa već uključenim transformatorom.
Ovo je tzv. sympathetic inrush struja magnetiziranja koja je nešto manjeg iznosa, ali znatno
dužeg trajanja u odnosu na osnovnu navalnu struju magnetiziranja. Njena karakteristika je se
javlja znatno kasnije u odnosu na prethodno spomenutu struju magnetiziranja.

Bez obzira o kojoj struji magnetiziranja se radi njena osnovna karakteristika je da sadrži više
harmonijske članove koji su izraženiji u uvjetima zasićenja i veće gustoće magnetskog fluksa.
Također, oblik struje nije simetričan u odnosu na vremensku osu. Najizraženiji je 2 i 3 harmonik.
Sadržaj viših harmonika u tipičnoj struji magnetiziranja je sljedeći:
- DC komponenta 40-60% osnovnog harmonika
- 2 harmonik 30-70% osnovnog harmonika
- 3 harmonik 10-30% osnovnog harmonika
Ostali viši harmonici su progresivno manji.

Za razliku od struje magnetiziranja, struja kvara ne sadrži više harmonike, tako da se ove dvije
struje mogu jasno razlikovati i to ne samo po sadržaju viših harmonika nego i po samom obliku
struje. Ovo normalno važi samo dok SMT ne odu u zasićenje. Detekcija struje magnetiziranja se
upravo vrši na osnovu sadržaja 2 harmonika.
Treči harmonik se ne koristi za detekciju, s obzirom da je on istofazan, tako da se struja trećeg
harmonika kod sprege namotaja energetskog transformatora u trokut zatvara u samim namotajima.
Zbog toga je drugi harmonik najprihvatljiviji za detekciju struje magnetiziranja. Ovaj harmonik
sadržan u trenutačnoj diferencijalnoj struji se komparira na osnovu harmonijske analiza sa istom
diferencijalnom strujom. Ukoliko je ovaj odnos I2harm/I1 veći od podešenog iznosa prorada
diferencijalne zaštite je blokirana, jer se radi o lažnoj diferencijalnoj struji kvara.
Međutim, u slučaju teških unutarnjih kvarova (bliskih kratkih spojeva) kada SMT odu u zasičenje,
struja kvara privremeno sadrži 2 harmonik, ali veoma kratak period vremena, tako da je potrebno
izvršiti zatezanje detekcije 2 harmonika (par ciklusa) do njegovog iščezavanja, kako se ne bi
nepotrebno blokiralo djelovanje zaštite.
Struja magnetiziranja, kako je to već napomenuto, također se razlikuje od struje kvara i po svom
obliku, tako da i ovaj kriterij može biti korišten za detekciju struje magnetiziranja i blokadu rada
diferencijalnog releja.
RET 521 koristi oba kriterija kod detekcije struje magnetiziranja i povećanja stabilnosti kod bliskih
vanjskih kratkih spojeva te na taj način spriječen nepotreban rad diferencijalne zaštite.
Princip rada je sljedeći:
- registrovanje i 2 harmonika i oblika struje za detekcije struje magnetiziranja
- ovaj uvjet ostaje aktivan 1 min nakon uključenja transformatora, nakon čega prestaje biti
aktivan, čime se izbjegava duže vrijeme trajanja isključenja kod tečkih unutrašnjih kvarova
kada zaštita treba što prije da radi
- detekcija 2 harmonika i blokada rada diferencijalne zaštite kod vanjskih KS u trajanju od 6
sec, čime se postiže veća stabilnost i sprečavaju nepotrebni ispadi kod vanjskih kvarova i
zasičenja SMT.

20
Osnovni princip rada funkcije diferencijalne zaštite

Pojednostavljeni funkcionalni dijagram diferencijalne zaštite u samo jednoj fazi je dat na slici 15.
Na slici je prikazana osnovna struktura i logika rada diferencijalnog releja. Osnova algoritma je
proračun diferencijalne struje (u sve tri faze) i jedne zajedničke Bias struje i njihovo preračunavanje
na sekundarnu stranu transformatora kao referentnu stranu. Bias struja (Ibias) predstavlja
stabilizacionu struju koja je kod statičkih releja iznosila (I1 + I2) /2, dok kod numeričke zaštite ona
predstavlja samo jednu struju i to najveću struju zajedničku za sve tri faze na bilo kojoj strani
energetskog transformatora.
Zaštita ima mogućnost blokade rada zavisno od sadržaja 2 i 5 harmonika u osnovnoj frekvenciji.
Također, diferencijalna zaštita ima dva praga osjetljivosti, ograničena i neograničena diferencijalna
zaštita. Neograničena diferencijaln zaštita radi kao klasični prekostrujni relej čim diferencijalna
struja prekorači podešenu vrijednost (> 5xIn) (kod kratkih spojeva sa velikim iznosom struje kvara),
bez obzira na ostale blokadne uvjete diferencijalnog releja, odnosno sadržaje i oblik viših
harmonika.

Slika 15.

Na slici 16 su prikazane različite karakteristika diferencijalnog releja sa zonom prorade i zonom

blokade za različite slučajeve podešenja nagiba i osjetljivosti zavisno od podešenja diferencijalnog
releja. Karakteristika ima dvije oblasti, radu ili operativni i blokadnu definisanu iznosom
diferencijalne i stabilizacione struje. Na raspolaganju je pet kakakteristika podjeljenih prema
stepenu osjetljivosti (minimalnoj proradnoj diferencijalnog struji) i strmini, odnosno nagibu
kakateristike. Svaka od k-ka može biti pomjerne gore ili dolje prema željenoj osjetljivosti releja u
iznosu od 10-50%.

21
 slika 16.

Na slici 17 tabelarno su prikazani svi parametri koji se odnose na podešenje funkcije diferencijalne
zaštite.Oni obuhvataju:
- izbor aktiviranja funkcije diferencijalne zaštite, On/Off
- podešenje stabilizacione karakteristike, po izboru od 1-5 čime se podešava željeni
nagib karakteristike
- Idmin predstavlja minimalnu struju, odnosno maksimalnu osjetljivost u pogledu
prode diferencijalne zaštite (10- 50%) i ona predstavlja % vrijednost nazivne struje
sekundarne strane energetskog transformatora
- Idunr predstavlja % vrijednost nazivne struje sekundarne strane transformatora za
proradu neograničene diferencijalne zaštite
- sljedeća tri podatka odnose se na izbor podešenja blokade rada diferencijalnog releja
zavisno od sadržaja 2 i 5 harmonika.
- podaci u donjem dijelu tabele odnose se na regulacionu preklopku i oni obuhvataju:
broj položaja regulacione preklopke, srednji položaj i vrijednosti napona u dva
krajnja položaja.

22
 Slika 17.

6.9.Funkcija izvještavanja o poremećajima-kvarovima (Distrubance Report)

Disturbance Report funkcija je namjenjena za snimanje i pohranjivanje svih potrebnih

informacija o kvarovima koje registruje terminal. Podaci o kvarovima su namjenjeni za korištenje
kako od strane operativnog osoblja ( brzi uvid u osnovne informacije o kvaru preko HMI-a), tako i
od strane stručnog osoblja (detaljniji uvid o informacijama preko PC-a i SMS-a).
Funkcijski blok za ovu funkciju sadrži max 48 binarnih signala i 10 analognih signala. Triger
signal ( signal koji koji će aktivirati startanje snimanja zapisa o poremećaju-kvaru ) korisnik sam
definiše, na osnovu raspoloživih binarnih i analognih signala. Vremenski interval snimanja
obuhvata: vrijeme prije kvara, vrijeme trajanja kvar i vrijeme nakon kvara, a koje također definiše
korisnik.
Disturbance report može da zabilježi max 10 događaja koje se pohranjuju u fleš memoriji koja
ostaje čak i u slučaju gubitka pomoćnog napajanja. Kada je memorija puna, nadolazeći događaj
briše najstariji događaj sa liste.
Ova funkcija omogućava sljedeće mogućnosti:
- Pregled svih zabilježenih poremećaja ( Disturbance Overwiev)
- Podaci o poremećaju (Distrubance data)
- Indikacija-signalizacija (Indication)
- Snimanje događaja (Event Recorder)
- Snimanje odgovarajućih električnih veličina prije i tokom trajanja kvara (Trip
Values)
- Snimanje podataka vezanih za kvar ( Disturbance Recorder)
Disturbance overwiev daje sažetak svih pohranjenih poremećaja i on sadrži: broj poremećaja,
datum i vrijeme poremećaja i trig signal ( signal koji je prvi uzrokovao, odnosno dao pobudu za
snimanja). Disturbance overwiev je dostupna samo preko računara upotrebom SMS-a.
Disturbance data daje osnovne podatke o poremećaju kao što su: datum i vrijeme kvara, trig
signal, signalizaciju, i vrijednosti struja i napona snimljenih za vrijeme i prije nastanka kvara.
Indication sadrži listu svih signala koji su bili aktivni tokom vremena trajanja kvara (max 48
signala)

23
Event recorder sadrži listu od ukupno 150 događaja, vremenski sortiranih jedan iza drugog sa max
vremenskom rezolucijom od 1ms, kao i promjene statusa binarnih signala za svaki poremećaj.
Trip values prezentuje fazorske vrijednosti struja i napona prije i nakon kvara.
Disturbance recorder vrši snimanje svih analognih i binarnih signala tokom cijelog vremena
trajanja kvara, slika 18.

Slika 18.

6.10 Daljinska komunikacija ( Remote Comunication)

Daljinska komunikacija omogućava korisniku brži i lakši pristup informacijama pohranjenim u

terminalu. Ona može biti realizovana upotrebom Station Monitoring System-a (SMS) ili
kompjuterizovanog Substation Control System-a (SCS) zavisno od vrste komunikacione sabirnice
SPA ili LON. Na slici 19 i 20 prikazan je primjer komunikacione strukture upotrebom SPA i LON
komunikacione sabirnice.

Slika 19.

24
 Slika 20.

RET 521 posjeduje tri serijska komunikaciona porta:

- serijski optički port s prednje strane terminala za priključak PC računara. Ovaj port
uvijek postoji na terminalu bez obzira na opciju i izvedbu terminala. Namjenjen je za
direktnu računarsku komunikacionu vezu između korisnika i terminala uz upotrebu
odgovarajućeg programskog paketa SMS.
- serijski port (opcijono) sa zadnje strane terminala namjenjen za komunikacioni link
preko SMS-a i SPA komunikacionih protokola.
- serijski port (opciono) sa zadnje strane namjenjen za komunikacioni link preko SCS-
a i LON komunikacionog protokola.
Zadnja dva komunikaciona porta su namjenjena za fiberoptičko povezivanje između pojedinih
terminala upotrebom fibera od plastike ili stakla zavisno od narudžbe i izvedbe terminala.

25