FAKULTET ELEKTROTEHNIKE STROJARSTVA I

BRODOGRADNJE – SPLIT

Zavod za strojarstvo i brodogradnju

Damir Jelaska

PREDNAPREGNUTI VIJČANI SPOJ

(Uputstvo za proračun)

Split, veljača 2001.

1. UVOD

Za zadani vijčani spoj (definirani dijelovi koji se spajaju), potrebno je

dimenzionirati i konstruirati spojni vijak, odrediti moment ključa potreban za
pritezanje, te kontrolirati čvrstoću vijčanog spoja.

Vijak je opterećen pulsirajućom radnom silom Fr (ciklus opterećenja ima faktor

asimetrije jednak nuli).

2. DIMENZIONIRANJE

2.1 Maksimalna sila u vijku

Uzima se iskustveno
Fmax = ( 2,6 ... 4,1 ) Fr

2.2 Dimenzioniranje navoja

Iz pojednostavljenog uvjeta čvrstoće

Fmax
σ max = ≤ σ dop = 0,6σ T
Aj
dobiva se površina presjeka jezgre vijka
Fmax
Aj ≥ ,
0,6σ T
a iz nje potrebni promjer jezgre.
Iz tablice I odabere se prvi veći promjer jezgre koji odgovara standardnom
navoju, vodeći računa o stupnju prioriteta. Za elastične, dinamički opterećene
vijke, uobičava se birati fini navoj.

2.3 Konstrukcija vijčanog spoja

Za definirani navoj vijka, pristupa se konstrukciji vijčanog spoja i u sklopu nje,
konstrukciji elastičnog vijka. Što je vijak tanji u struku, to je elastičniji, pa su
manja dinamička naprezanja, jer manji dio radne sile otpada na vijak. No, u
tome se ne smije pretjerivati, jer se naprezanja u struku (vratu) mogu opasno
približiti granici tečenja ili je čak dosegnuti. Zato se preporučuje za stanjeni dio
stabla vijka (struka) uzeti 75% do 95% od promjera jezgre vijka. Konstrukciju
elastičnog vijka poželjno je izvesti prema slici 1.

1
Glavne mjere metarskog ISO-navoja (prema DIN 13) Tablica I
Normalan navoj reda 1
Oznaka Korak Sred. pro. Pr. jezgre Presjek jez. Nosiva pov.
navoja P /mm/ d2 /mm/ dj /mm/ Aj /mm2/ As /mm2/
1 2 3 4 5 6
M3 0,5 2,675 2,387 4,48 5,03
M4 0,7 3,545 3,141 7,75 8,78
M5 0,8 4,480 4,019 12,7 14,2
M6 1,0 5,350 4,773 17,9 20,1
M8 1,25 7,188 6,466 32,8 36,6
M 10 1,5 9,026 8,160 52,3 58,0
M 12 1,75 10,863 9,853 76,3 84,3
M 16 2,0 14,701 13,546 144 157
M 20 2,5 18,376 16,933 225 245
M 24 3,0 22,051 20,319 324 353
M 30 3,5 27,727 25,706 519 561
M 36 4,0 33,402 31,093 759 817
M 42 4,5 39,077 36,479 1045 1121
M 48 5,0 44,752 41,866 1377 1473
M 56 5,5 52,428 49,252 1906 2030
M 64 6,0 60,103 56,693 2520 2676
Fini navoj reda 1
M 8x1 1,0 7,350 6,773 36,0 39,2
M 10x0,75 0,75 9,513 9,080 64,7 67,9
M 10x1 1,0 9,350 8,773 60,5 64,5
M 10x1,25 1,25 9,188 8,466 56,3 61,2
M 12x1 1,0 11,350 10,773 91,1 96,1
M 12x1,25 1,25 11,118 10,466 86,1 92,1
M 12x1,5 1,5 11,026 10,160 81,1 88,1
M 16x1 1,0 15,350 14,773 171 178
M 16x1,5 1,5 15,026 14,160 157 167
M 20x1 1,0 19,350 18,773 277 285
M 20x1,5 1,5 19,026 18,160 259 271
M 20x2 2,0 18,701 17,546 242 258
M 24x1,5 1,5 23,026 22,160 386 401
M 24x2 2,0 22,701 21,546 365 384
M 30x1,5 1,5 29,026 28,160 623 642
M 30x2 2,0 28,701 27,546 596 621
M 36x1,5 1,5 35,026 34,160 917 940
M 36x3 3,0 34,051 32,319 821 865
M 42x1,5 1,5 41,026 40,160 1267 1294
M 42x2 2,0 40,701 39,546 1229 1264
M 42x3 3,0 40,051 38,319 1153 1206
M 48x1,5 1,5 47,026 46,160 1674 1705
M 48x2 2,0 46,701 45,546 1630 1671
M 48x3 3,0 46,051 44,319 1543 1604
M 56x1,5 1,5 55,026 54,160 2304 2341

2
 nastavak
1 2 3 4 5 6
M 56x2 2,0 54,701 53,546 2252 2301
M 56x4 4,0 53,402 51,093 2050 2144
M 64x1,5 1,5 63,026 62,160 3035 3077
M 64x2 2,0 62,701 61,546 2978 3033
M 64x4 4,0 61,402 59,093 2743 2851
M 72x1,5 1,5 71,026 70,160 3867 3914
M 72x2 2,0 70,701 69,546 3800 3862
M 72x4 4,0 69,402 67,093 3536 3659
M 72x6 6,0 68,103 64,639 3282 3460
Za sve navoje vrijedi: Srednji promjer d2 = d – 0,64952 P
Promjer jezgre dj = d – 1,22687 P; Dubina nošenja H1 = 0,54127 P
Promjer presjeka koji prenosi naprezanje: ds = (d2 + dj)/2
Polumjer zaobljenja navoja u korijenu: R = 0,14434 P

3. KONTROLA ČVRSTOĆE I KRUTOSTI

3.1 Koeficijenti krutosti

Sada je u potpunosti definiran vijčani spoj, pa je moguće odrediti koeficijente
krutosti vijka i podloge. Koeficijent krutosti vijka određuje se iz izraza:
1 1 li 1 4 li
= ∑ =
C v E v i Ai E v π i d i2
∑
gdje je: li – duljina dijela vijka promjera di.
Koeficijent krutosti podloge teško je egzaktno odrediti, jer se pouzdano ne zna
površina podloge koja prenosi opterećenje (tj. koja sudjeluje u deformaciji) a i
hvatište sile nije poznato. Sa dovoljnom točnošću može se računati:
Ap
Cp = Ep
lp

Ap =
π
4
(s − d h )2 + πs (d p
8
[ ]
− s ) ( x + 1) − 1
2

lps
x=3
d p2
Otvor ključa za vijke s šesterokutnom glavom nalazi se u tablicama za
odgovarajući navoj, no može se uzeti s ≅ 1,5 d, dh je promjer rupe kroz koju
prolazi vijak.
Ako ekvivalentni promjer podloge nije poznat, može se računati približno
d p = s + ml p ,
gdje je m – faktor materijala koji se uzima 0,1...0,4 za čelik, 0,12...0,15 za sivi
ljev, 0,16...0,18 za Al – legure, itd. Ako po gornjem izrazu proiziđe dp < s,
računa se dp = s.

3
 d
a)

r
2
R

l
3
6 5 4 R
d

d
R

30°
b) R
7

30
°

d
9 8

15 °

10 d R
11
12 c) R
15°
13

d
d
d

Detalj 2 se izvodi prema sl. a

Detalj 4,6,8 i 10 prema slici b
i detalj 12 prema sl. c

Sl.1 - Konstrukcija elastičnog vijka

4
Ukoliko postoji više podloga iz različitog materijala, krutost se računa iz:
1 1
=∑ .
Cp C pi
Ukoliko je između dviju podloga brtva, tada se aktivna površina podloge
(i brtve) računa prema:

π   π  l p1 + l p 2 
2 2
l p1, 2  
A p1, 2 
=  s +  − d h  ; Ab =  s +
2
 − d h  .
2

4  2   4  2  
 

3.2 Sile i naprezanja u vijku

Amplitudna sila:
Fr 1
Fa =
2 Cp
1+
Cv
Sila prednapona:
F pr = Fmax − 2 Fa
Silu prednapona može se i grafički odrediti iz dijagrama elastičnog vijčanog
spoja .

σt
sile

2Fa

Fr
Fmax
Fpr

Fr
Fb

arctan Cv arctan Cp

deformacije
λv λp

Sl.2 – Dijagram prednapregnutog vijčanog spoja

5
Maksimalno vlačno naprezanje:
Fmax
σ max =
Aj
Prednaprezanje:
F pr
σ pr =
Aj
Amplitudno naprezanje:
Fa
σa =
Aj

3.3 Kontrola čvrstoće

Stupanj sigurnosti protiv loma vijka uslijed zamora materijala
σA
sa = ≥ 1,3
σa
gdje je amplituda trajne dinamičke čvrstoće vijka u pogonu:
σ0 1 − kσ
σA = − σ pr ,e ,
2 2 − kσ
pri čemu je trajna dinamička čvrstoća ispitivanog vijka za ciklus r = 0 :
σ 0 = 2σ A,tabl ;
σA,tabl–amplituda dinamičke čvrstoće ispitivanog, nepritegnutog vijka–
tablica II.
Nagib linije trajne dinamičke čvrstoće u Smithovom dijagramu:
σ M −σ0
kσ =
σ0 ;
σM −
2
Ekvivalentno naprezanje u jezgri vijka zbog pritezanja:

σ pr ,e = σ 2pr + 3τ t2 ;
Tangencijalno naprezanje od momenta torzije na navoju vijka:
Tv d2
τt = ; Tv = F pr tan (γ + ρ ′) ;
W j0 2
Kut uspona zavojnice se uzima iz odgovarajuće tablice ili se računa:
P
tan γ =
d 2π

6
Kut trenja na navoju dobije se iz reduciranog faktora trenja:
ρ ′ = arctan µ ′
Reducirani faktor trenja µ’ za određeni navoj ovisi o stanju površina navoja,
prvenstveno o čistoći i podmazanosti. Računa se iz stvarnog faktora trenja na
navoju po izrazu:
µ
µ′ =
α
cos
2
gdje je α - kut profila navoja. Za metričke navoje je α = 600.
Uobičajene vrijednosti faktora trenja na navoju date su u tablici III. Ako nismo
u potpunosti sigurni u stanje navoja, preporučuje se faktor trenja na navoju
uzimati od 0,14 do 0,18.
Karakteristike čvrstoće vijka Tablica II
Klasa Zatezna Granica Amplituda
čvrstoće čvrstoća tečenja σT dinamičke
Navoj Tehnologija izrade navoja
vijka σM N/mm2 čvrstoće
(mater.) N/mm2 N/mm2
1 2 3 4 5 6
- 4,6 400 240 rezan 45
M22 65
M45 5,6 500 300 rezan 45
M72 30
M10 540 50
M14 480 46
6,8 600 valjan - poboljšan
M18 480 40
M30 360
valjan – poboljšan 52
M10 8,8 800 640
poboljšan – valjan 95
poboljšan – rezan 70
M8
poboljšan – brušen 65
poboljšan – glodan 55
poboljšan – glodan – profil
10,9 1000 900 naknadno valjan 65
M10 valjan – poboljšan 55
poboljšan – valjan 115
poboljšan – glodan
jezgra naknadno valjana 130
M10 12,9 1200 1080 poboljšan - valjan 145
poboljšan – rezan 70
M8 Č. 4730 1000 800
poboljšan - brušen 65
poboljšan – glodan 55
M10 Č. 4732 1100 1000
poboljšan - valjan 145
valjan – poboljšan 60
M12 Č. 1531 720 450
poboljšan – valjan 120
M14 Č. 3130 800 700 valjan – kaljen - napušten 40
M22 65
M45 Č. 0545 500 310 rezan 45
M72 30

7
Uobičajene vrijednosti faktora trenja Tablica III
na navoju na podlozi
µ µ0
Za rezane vijke bez podmazivanja 0,2 0,15
Za rezane i fosfatirane vijke s
0,16 0,12
podmazivanjem
Za pocinčane ili kadmizirane vijke s
0,1 0,1
dobrim podmazivanjem

Potrebno je provjeriti i stupanj sigurnosti protiv tečenja materijala u struku

vijka:
σT
sT = ≥ 1, 2
σ max,e
Pri tome je maksimalno ekvivalentno naprezanje u struku vijka:
σ max,e = σ e,0 + 2σ a ,0
Ekvivalentno naprezanje u presjeku vijka u struku:

σ e ,0 = σ 2pr ,0 + 3τ t2,0
Indeks 0 u gornjim formulama ukazuje da se naprezanja odnose na struk vijka
tj. :
Fa Fpr T
σ a ,0 = ; σ pr ,0 = ; τ t ,0 = v ,
A0 A0 W0
gdje je
d 02π d 03π
A0 = ; W0 = .
4 16

3.4 Sigurnost protiv razdvajanja spojenih dijelova

Fpr
sB = ≥ 2,5
Fpr − Fb
pri čemu je tzv. sila brtvljenja
Fb = Fmax − Fr

4. MOMENT KLJUČA

Prednapregnuti vijčani spojevi s elastičnim vijkom trebaju se pritegnuti

ravnomjerno i s momentom ključa koji će u vijku proizvesti upravo onoliku
silu prednaprezanja, koliku je dao proračun:
Tk = Tv + Tp

8
Moment trenja na podlozi (moment podloge) računa se prema izrazu:
s + dh
T p = µ 0 F pr
4
gdje je µ0 – faktor trenja podloge, koji se može dobro procijeniti prema tablici
III.
PROVRT ZA VIJKE, u mm Tablica IV
Promjer Provrt Promjer Provrt Promjer Provrt
navoja fini srednji grubi navoja fini srednji grubi navoja fini srednji grubi
3 3,2 3,4 3,6 16 17 18 19 42 43 45 48
3,5 3,7 3,9 4,1 18 19 20 21 45 46 48 52
4 4,3 4,5 4,8 20 21 22 24 48 50 52 56
5 5,3 5,5 5,8 22 23 24 26 52 54 56 62
6 6,4 6,6 7 24 25 26 28 56 58 62 66
7 7,4 7,6 8 27 28 30 32 60 62 66 70
8 8,4 9 10 30 31 33 35 64 66 70 74
10 10,5 11 12 33 34 36 38 68 70 74 78
12 13 14 15 36 37 39 42 72 74 78 82
14 15 16 17 39 40 42 45 76 78 82 86
STANDARDNE DIMENZIJE VIJKA Tablica V
Dužina navoja b Dimenzija glave
Nazi-
vni Korak za nazivnu mjeru l dozvo- nazivne mjere Normalna
e
pro- navoja ljeno dužina
125 naj-
mjer P do iznad odstu- l
do h hi s di manje
d 125 200 panje
200
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12
5 0,8 16 +1,2 3,5 0,4 8 7,6 8,63 20-55
6 1 18 +1,5 4 0,5 10 9,5 10,89 25-80
8 1,25 22 +1,9 5,5 0,6 13 12,3 14,20 30-100
10 1,5 26 32 +2,3 7 0,6 17 16,1 18,72 35-200
12 1,75 30 36 +2,6 8 0,6 19 18 20,88 40-220
(14) 2 34 40 +3 9 0,6 22 20,9 23,91 45-220
16 2 38 44 57 +3 10 0,6 24 22,8 26,17 50-220
(18) 2,5 42 61 61 +3,8 12 0,6 27 25,6 29,56 55-220
20 2,5 46 52 65 +3,8 13 0,6 30 28,5 32,95 60-220
(22) 2,5 50 56 69 +3,8 14 0,6 32 30,4 35,03 60-220
24 3 54 60 73 +4,5 15 0,7 36 34,2 39,55 60-220
(27) 3 60 66 79 +4,5 17 0,7 41 38 45,20 70-220
30 3,5 66 72 85 +4,8 19 0,7 46 43,7 50,85 80-220
(33) 3,5 72 78 91 +4,8 21 0,7 50 47,5 55,37 100-220
36 4 78 84 97 +6 23 0,7 55 52,2 60,79 100-220
(39) 4 84 90 103 +6 25 0,8 57 66,44 100-220
42 4,5 96 109 +6,8 26 0,8 65 61,8 72,09 120-220
(45) 4,5 102 115 +6,8 28 0,8 70 66,5 77,74 140-220
48 5 108 121 +7,5 30 0,8 75 71,3 83,39 150-220
(52) 5 116 129 +7,5 33 0,8 80 76 89,04 180-220
Standardne dužine su: 20, 25, 30, 35, 40, 45, 50, 55, 60, 65, 70, 75, 80,
90, 100, 110, 120, 130, 140, 150, 160, 170, 180,
190, 200, 220.

9
POPIS OZNAKA

Ab – površina brtve koja učestvuje u deformaciji, mm2

A0 – površina poprečnog presjeka struka vijka, mm2
Aj – površina poprečnog presjeka jezgre vijka, mm2
Ap – aktivna površina podloge, mm2
Cp – koeficijent krutosti podloge, N/mm
Cv – koeficijent krutosti vijka, N/mm
d – nominalni promjer vijka, mm
dh – promjer rupe kroz koju prolazi vijak, mm
di – promjer i-tog dijela vijka, mm
dj – promjer jezgre vijka, mm
d0 – promjer struka vijka, mm
dp – ekvivalentni promjer podloge, mm
d2 – srednji promjer navoja vijka, mm
Ep – modul elastičnosti materijala podloge, N/mm2
Ev – modul elastičnosti materijala vijka, N/mm2
Fa – amplitudna sila u vijku, N
Fb – sila brtvljenja, N
Fmax – maksimalna sila u vijku, N
Fpr – prednapon (sila prednaprezanja) u vijku, N
Fr – radna sila u vijku, N
li – duljina dijela vijka promjera di, mm
lp – duljina podloge, mm
m – faktor materijala
s – otvor ključa, mm
sa – stupanj sigurnosti protiv loma uslijed zamora materijala na navoju
(za amplitudna naprezanja)
sB – stupanj sigurnosti protiv razdvajanja stegnutih površina
sT – stupanj sigurnosti protiv tečenja materijala u struku vijka
Tk – moment ključa (moment pritezanja), Nmm
Tp – moment trenja na podlozi, Nmm
Tv – moment vijka, Nmm
x – proračunski faktor za površinu podloge
W0 – polarni moment otpora poprečnog presjeka struka vijka, mm3
Wj0 – polarni moment otpora poprečnog presjeka jezgre vijka, mm3
α – kut profila navoja, rad
γ2 – kut uspona zavojnice na srednjem promjeru vijka, rad
σA – amplituda dinamičke čvrstoće u jezgri navoja vijka, N/mm2
σA,tabl – amplituda dinamičke čvrstoće u jezgri ispitivanog, nepritegnutog
vijka, N/mm2
σa – amplitudno naprezanje vijka u jezgri, N/mm2
σa,0 – amplitudno naprezanje vijka u struku, N/mm2
σe,max – maksimalno ekvivalentno naprezanje u struku vijka, N/mm2
σe,0 – ekvivalentno prednaprezanje u struku vijka, N/mm2
σmax – maksimalno vlačno naprezanje u jezgri vijka, N/mm2
σpr – prednaprezanje vijka u jezgri, N/mm2
σpr,0 – prednaprezanje vijka u struku, N/mm2

10
τt – tangencijalno naprezanje u jezgri od momenta torzije na navoju vijka,
N/mm2
τt,0 – tangencijalno naprezanje u struku od momenta torzije na navoju vijka,
N/mm2
µ – faktor trenja na navoju
µ´ – reducirani faktor trenja
µo – faktor trenja podloge

11