Slijedi priča o pozorištu, baletu i operi.

Ali prvo nekoliko riječi o pozorištu, koje se odnose na beogradsku

istoriju pozorišta. Uopšte o ruskom pozorištu, baletu i operi, govorićemo sljedeće godine u okviru časova
kulture, tako da ćemo Jagiljeva baletske trupe, gostovanja u Evropi ostaviti za sljedeći semestar da se ne
ponavljaju jedne iste stvari.

U nastavku biće govora o doprinosu ruskih umjetnika, pozorišnih umjetnika razvoju jugoslovenske, prije
svega beogradske pozorišne scene. Kad se kaže beogradske, misli se i na one umjetnike koji su odlazili i
u Zagreb, i u Sarajevo, i u Banjaluku, i u Skoplje i u druga pozorišna mjesta, tako da se na neki način
možemo posmatrati kao jugoslovenske umjetnike.

Jedno od najpoznatijih imena, ako se govori o režiserima, koji su ostavili izuzetan trag u toj međuratnoj
režiji, a Boga mi i u poslijeratnoj, jeste Jurij Rakitin. Jurij Rakitin je svoje ime i umjetničku karijeru sticao
još u pozorištu prije revolucije, a bio je vezan i za MHAT1 , možda najčuvenije, najpoznatije rusko
pozorište kraja 19. i početka 20. vijeka, rusko pozorište koje će proslaviti Čehova, i koje će Stanislavski,
kao najznačajniji reditelj toga vremena, na neki način, postaviti kao model evropskog pozorišta 20.
vijeka. U dakle toj izuzetnoj grupi ljudi, Stanislavski, Meholj, Domirovič, bio je i Jurij Rakitin, koji je
početkom 20ih godina došao da radi upravo u Beograd. Radio je sve do početka rata, do 40ih godina, a
poslije Drugog svjetskog rata radio je Novosadskom narodnom pozorištu i izuzetno značajan, izuzetno
važan je bio zbog pokušaja da se novi režijski principi, novi oblici, nove forme režije, drame, savremeni
evropski tokovi donesu na prilično zaostalu balkansku pozorišnu scenu, gdje je najvažnije bio kreveljenje,
pokazivanje grudi i neke slične stvari, što nažalost i danas postoji kao jeftina zamjena za pozorišnu
predstavu. Jurij Rakitin se zaista trudio da neke od najvažnijih ideja, prije svega tog čuvenog sistema
Stanislavskog, dakle sistema koji je poznati ruski režiser Stanislavski pokušao da razvije, da osmisli kako
raditi sa glumcima, kako raditi sa scenom, kako raditi realistički tekst, kako raditi tekst koji nije vezan za
realizam, dakle na neki način sva ta dostignuća evropskog, pa i ruskog pozorišta da prenese i na našu
scenu. Kažu da mu je u tim režijskim poslovima najbliži bio Meholj, jedan od velikih reformatora ruskog
pozorišta, koji je praktično autor tog avangardnog stvaralaštva, o kome će se govoriti sljedeći semestar
više. Dakle, to je taj krug stvaralaca s kojim se Rakitin družio, sa ciljem da se istakne koliko je važan
njegov dolazak u Beograd i koliko je on na neki način podigao, ne samo scenografiju, ne samo režiju već i
glumački rad, jer je insistirao na upoznavanju autora, upoznavanju glumca sa ulogom, njegovom
adekvatnom prenošenju preko mimike, preko pokreta, preko glasa, preko emocije, koju treba da
prenese preko ponašanja na sceni, dakle dovođenju u vezu svih pozorišnih elemenata u jednu cjelinu, da
ništa od svega toga ne odskače, odnosno da nema te sirovosti ili karikiranja na sceni. Još jedno od
poznatih imena kad je riječ o režiserima, koji je radio i u Beogradu ali i u drugim jugoslovenskim
pozorištima jeste Aleksandar Vereščagin. Njegov režiserski rad je prije svega vezan za Novi Sad, za Srpsko
narodno pozorište u Novom Sadu. Već pomenuti MHAT, jedno od najvažnijih i najznačajnijih uopšte
evropskih pozorišta kraja 19. i početka 20. vijeka, u jednom trenutku, u trenutku izbijanja građanskog
rata, se nalazio na evropskoj turneji. Veći dio glumaca pozorišta nije želio da se vrati u boljševčku Rusiju,
odlučio je da ostane u emigraciji. Za svoj centar su izabrali Prag i iz Praga su praktično gostovali po
drugim evropskim prestonicama. Od 1921. do 1924. su svake godine na nekoliko mjeseci dolazili i u
Zagreb i u Beograd i držali su veći broj predstava. To je bilo itekako bitno, itekako važno, jer jedno

1
Московский художественный академический театр
vrhunsko pozorište dolazi, daje predstave na lokalnoj sceni, i može se vidjeti razlika u kvaliteti lokanih
pozorišta, lokalnih glumaca, što je sve dalo nevjerovatan podsticaj da se domaće pozorište uzdigne na
neki viši nivo. Tim prije što 30ih godina, neki od glumaca počinju da se bave režiserskim radom. Tako
znamo da su, na primjer 30ih često u Narodnom pozorištu istupali kao režiseri Vera Greč i Polikarp
Pavlov kao dvoje glumaca iz te MHATove škole2.

Takođe veliki podsticaj za jugoslovenska pozorišta, prije svega za beogradsko pozorište bilo je
gostovanje poznatih ruskih umjetnika, koji su u to vrijeme bili jedni od najznačajnijih imena, na primjer
Jagiljeva trupa je stvorila neke od najvažnijih balerina; Ana Pavlova se i dan danas smatra balerinom broj
jedan u istoriji baleta, najpoznatijom, najvažnijom i najvećom balerinom svih vremena. Ana Pavlova je
ostala u emigraciji i vrlo brzo je osnovala svoju pozorišnu trupu. Za nas je zanimljiva jer je 1927. Godine
ona gostovala i Beogradu i to je bio nevjerovatan prijem, jako važan i značajan, jer balerina broj jedan sa
svojom trupom dolazi u Beograd.

Drugo veliko opersko ime Fjodor Šaljapin, jedan od najpoznatijih operskih pjevača, takođe svih vremena.
Šaljapin je dva puta gostovao u Beogradu, jednom 1930. i 1935. godine.

U današnjem Muzeju pozorišne umjetnosti u Beogradu posjetioci se mogu upoznati sa velikim brojem
skica, crteža, grafika nekoliko ruskih scenografa i kostimografa koji su u to vrijeme radili u Beogradu.
Najpoznatiji od njih je Vladimir Žedrinski. Vladimir Žedrinski je bio i ilustrator u časopisima, i strip crtač,
karikaturista, ali prije svega je bio poznat kao scenograf i kostimograf i veliki broj njegovih djela,
odnosno njegovih skica i nacrta i za kostime i za scene sačuvan je u pozorišnom muzeju i može se vidjeti
kako se razlikuje njegov stil, način pristupa određenoj pozorišnoj sceni, odnosno određenom
književnoumjetničkom tekstu.

Veliki uticaj, odnosno veliki značaj imao je i još jedan likovni umjetnik, Stefan Kolesnjikov. Stefan
Kolesnjikov je uradio veliku sliku na tavanici Narodnog pozorišta u Beogradu početkom 20ih godina,
dakle oslikao je Narodno pozorište poslije rekonstrukcije 1920. i 1921. godine. Tavanica dakle nosi
naslov Boginja Talija u kvadrigi, boginja pozorišta koja na neki način nadgleda rad beogradskog
pozorišta.

Rusi su u Beogradu, koji je bio zasigurno najveći kulturni centar ruske emigracije u Jugoslaviji, osnovali
nekoliko svojih pozorišnih trupa, te kao što su biblioteke, kao što su izdavačke kuće, kao što su škole bile
važne za taj kulturni život ruskih emigranata, tako su i ruska pozorišta bila važna. Pozorišna tradicija u
Rusiji je prilično duga i prilično važna za 19. vijek, pa onda za 20. i reforme pozorišta i sve to na neki
način, pokušavaju u životu da održe i ruska pozorišta u emigraciji, pa samim tim i u Beogradu. 1925.
godine osnovano je Beogradsko - rusko dramsko društvo, koje je okupilo gotovo 80 pozorišnih
umjetnika, koji su se u to vrijeme nalazili u Beogradu. Međutim Beogradako-rusko dramsko društvo nije
moglo dugo da opstane, tako da se brzo raspalo na dvije pozorišne trupe, što je možda s jedne strane i
dobro jer smo imali mogućnost da dva pozorišta pratimo, dvije pozorišne trupe gledamo i na neki način
upoređujemo kvalitet jer su se oni sve vrijeme takmičili u privlačenju publike na scenu.

2
emigrantska trupa koja se nije vratila u Rusiju oni su izuzetan uticaj imali na razvoj evropskog pozorišta, kako
čehoslovačkog, tako i bugarskog i jugoslovenskog, jednom riječju u sredina u kojim su se našli.
Jedno je Ruska studija dramske umjetnosti na čijem čelu se nalazio režiser Vladimir Zagoronjuk . A drugo
je bilo Teatar ruske drame, na čijem čelu se nalazila supruga Jurija Rakitina, čuvena ljepotica Julija
Rakitina. Pozorište Julije Rakitine je možda značajnije po svom radu. Julija Rakitina je okupila veliki broj
mladih umjetnika, to su većinom bili glumci amateri, to su uglavnom bili momci i djevojke Rusi koji su
istovremeno bili i pjesnici i pisci, koji su pokušavali da se realizuju i kao pjesnici, i kao slikari, i kao glumci.
Dakle, vrlo živi mladi ljudi koji su umjetnički željeli na neki način da stvaraju, možda to nisu uvijek bilo
vrhunski dometi ali čitava ta energija je to pozorište stalno vukla naprijed. Neke od najznačajnijih
glumaca iz trupe Julije Rakitine bili su Jurij Ofrosimov, mladi pjesnik i glumac; Vsevolod Homicki, glumac,
pisac, režiser; zatim pjesnički i glumački par Nina Grinjevič i Igor Grebenščikov, samo su neki od članova
ove pozorišne trupe.

Čime se pozorište Julije Rakitine izdvajalo?

U Beograd, kao izrazito konzervativnu sredinu, izrazito desničarsku, izrazito monarhističku sredinu, Julija
Rakitina je jedina na scenu svog pozorišta donosila i sovjetske komade, dakle Julija Rakitina je željela da
publiku upozna i sa dramskim stvaralaštvom u Sovjetskoj Rusiji. To su prije svega bile humoreske ili
satire, ali dakle uopšte je bitno to da ona ne pravi razliku mi i oni, naše i njihovo, naše dobro, njihovo
loše, odnosno ona se trudi da tu granicu boljševička Rusija kao izvor svega lošeg i zla na neki način sruši
time što će pokazati nove predstave mladih autora iz Sovjetske Rusije i u tome je njen doprinos, u tom
propagiranju, prikazivanju savremenih pozorišnih komada Sovjetske Rusije. Naravno, mora da bude jako
oprezna, da pazi da nijedan ideološki ideološki tekst ili bilo kakav tekst u kojem će se prepoznati
komunistička ili boljševička propaganda, ne bude prikazan na sceni, jer će joj zabraniti predstavu i neće
moći da se održava.

1929. godine u Beograd iz Rige dolazi Aleksandar Čerepov. On pri dolasku stvara svoju pozorišnu trupu,
koja nosi naziv Русский общедоступный театр, bukvalno prevedeno kao opštedostupno pozorište.
Dakle, imamo to pozorište, koje je osnovano početkom 30ih godina, tako da tada imamo dva dobra,
velika ruska pozorišta koja djeluju u Beogradu, pozorište Julije Rakitine i pozorište Aleksandra Čerepova i
kreće takmičenje. I jedno i drugo pozorište drže predstave subotom, i samo subotom i onda se gleda kod
koga je više publike i time se ocjenjuje kvalitet rada. Naravno, zanimljivo je, Julija Rakitina je o tome
pisala u nekim tekstovima, da nikada nije bilo repriza u ovim pozorištima. Svake nedjelje bile su
premijere. Razlog tome je jer nije bilo dovoljno publike za reprizu. Dakle, svi koji su željeli da dođu u
pozorište, došli su taj put i odgledali su. Treba naglasiti da su glumci bili amateri, mladi ljudi, koji su
morali i da rade negdje da bi zarađivali za život, i oni su iz subote u subotu davali premijere pozorišnih
komada. Nezamislivo veliki napor za njih. Uz to i ta stalna takmičenja dva pozorišta ko će biti bolji, ko će
privući više publike. Različit im je bio repertoar. Julija Rakitina je uglavnom prikazivala mlade autore i
vrlo često i sovjetske autore. Čerepov je uglavnom u svom pozorištu davao klasiku, dakle rusku klasiku
19. vijeka.

Zanimljivo je da je u publici bilo podjednako i Srba i Rusa, iako su predstave bile na ruskom, glumci su bili
Rusi, bio je veliki broj Srba, koji jednostavno i odgajan na toj ruskoj kulturi i želio je da sazna i da prati šta
se i na koji način u savremenoj dramskoj umjetnosti dešava.
Ta takmičenja i surevnjivost nisu mogli dugo da traju i na kraju je, zahvaljujući angažovanju Branislava
Nušića i nekih drugih srpskih umjetnika, 1936. godine došlo do ujedinjenja ova dva pozorišta i ona su
pod nazivom Ruski teatar, odnosno Rusko pozorište nastavila da traju od 1936. u Ruskom domu.
Zanimljivo, iako je Drugi svjetski rat prekinuo mnoge kulturne tokove, zatvorio mnoge kulturne
institucije, Rusko pozorište je nastavilo da radi za sve vrijeme rata. U Ruskom domu od 1941. pa do
1944. godine su se svake nedjelje održavale pozorišne predstave, a izvodilo ih je umjetničko društvo koje
je nosilo naziv Društvo ruskih scenskih umjetnika u Srbiji, dakle profesionalno udruženje ruskih glumaca,
ruskih pozorišnih umjetnika u Srbiji. Na celu ovog društva nalazio se glumac Oleg Miklaševski. Posljednja
pozorišna predstava bila je dva dana prije oslobođenja Beograda, dakle do posljednjeg dana rata držali
su svoje predstave.

Kad govorimo o beogradskom Narodnom pozorištu, osnovanom još u 19. vijeku, do 20ih godina
govorimo samo o dramskom pozorištu, opera i balet nisu postojali, jer nije bilo dovoljno ni operskih ni
baletskih umjetnika, sve tamo do 20ih godina. Opera i balet u Beogradu se razvijaju tek od 20ih godina
zahvaljujući upravo ruskim umjetnicima, koji su u velikom broju došli u Srbiju i za čitav ovaj period
između dva svjetska rata, gotovo dvije trećine sastava opere i sastava baleta, kao i više od polovine
orkestra beogradskog Narodnog pozorišta bili su ruski umjetnici. Dakle, to već govori o tome koliki je
doprinos ruskih umjetnika pozorištu Jugoslavije. Opera je osnovana u Narodnom pozorištu 1919. godine.
Balet je osnovan sljedeće godine, 1920. zahvaljujući upravo ruskim umjetnicima. Neki od najpoznatijih
operskih pjevača, a kad se kaže najpoznatijih, ne misli se samo na beogradski krug, nego zaista evropski
priznatih operskih pjevača, su Ksenija Rogovska, Jelena Lovžinska, Sofija Drausaj, Pavle Holotkov, Nina
Voljevač, bračni par Liza Popova i Mihail Karakaš. Bilo ih je mnogo više, ali navedena imena su svakako
najznačajnija.

Dakle, šta primjećujemo? Ruskih umjetnika kao da nema u drami, dakle imamo režisere ali glumaca
nema. Zašto? Zato što je Rusu jako teško da nauči da govori srpski, jer teško je zamisliti da neka ruska
dama treba da glumi tragediju, ona umire, i pritom da ne zna jezik, naravno da će svima da bude
smiješno. Jako je teško bilo da se taj akcenat, ta mekoća jezika ne primjeti, jer kod Rusa on ostaje u
govoru. To se primjeti posebno u trenucima kada je potrebna izražajnost. Zato ruskih glumaca i glumica
skoro da uopšte nije bilo na sceni, jer je postojala ta jezička barijera, koja se nije mogla izbjeći, dok u
operi ili baletu gdje jednostavno kroz pjesmu ili kroz pokret nije bilo bitno kako govoriš, jer je to
umjetnost pokreta, i tu su umjetnici mogli da ostvare neke važne rezultate.

Balet je, dakle osnovan 1920. godine opet zahvaljujuće ruskim umjetnicima, umjetnicama prije svega i
zanimljivo je da su te umjetnice, balerine koje su dosle u Beograd odmah osnovale i svoje baletske škole,
koje će biti zaista na vrlo visokom nivou sve tamo do 50ih i 60ih godina, kao jedne od boljih baletskih
škola u evropskim razmjerama kao jedna od boljih se smatra ta beogradska baletska škola, koju su
zapravo stvorile ruske balerine, umjetnice koje su došle poslije Revolucije. Klaudija Isačenko je jedna od
prvih koja je došla i odmah je osnovala i svoju malu baletsku školu, koju je kasnije Narodno pozorište
priključilo praktično kao školu baleta pri Narodnom pozorištu, što već govori o tome koliki je kvalitet,
koliko su poštovali njen rad.
Tu je zatim Jelena Poljakova, koja je inače bila prvakinja Marinskog imperatorskog teatra u Peterburgu.
Dva su najveća teatra u Rusiji, Boljšoj teatar3 u Moskvi i Marinski teatar4 u Peterburgu. To su zaista danas
broj jedna i dva u svijetu kad je riječ o teatrima. I jedna takva prima balerina iz imperatorskog pozorišta,
inače i članica Jagiljeve trupe. Jagiljev je jedan od najznačajnijih umjetničkih imena početka 20. vijeka,
koji je praktično preporodio balet i obnovio interesovanje za balet u Evropi gostovanjem upravo ruskih
umjetnika te takozvane čuvene ruske sezone koja se u Parizu održavala svake godine. Dakle ona je bila
jedna od članica i imperatorskog pozorišta i Jagiljeve trupe, jedno veliko ime svjetskog baleta.

Zatim, Aleksandar Fortunatov, jedan od rijetkih muškaraca koji je od 1920. godine bio i direktor
beogradskog baleta i koreograf. Potom, Margarita Froman, jedna od solistkinja Boljšoj teatra, dakle
solista je nešto najviše na šta baletski majstor može da pretenduje.

Nina Kirsanova, izuzetno zaslužna za obnavljanje baleta poslije Drugog svjetskog rata, jer zapravo
njenom školom, njenim pedagoškim radom obnovljen je balet poslije Drugog svjetskog rata i gotovo sve
balerine do nekih 80ih i 90ih godina su poticale iz njene umjetničke škole, ne samo u Beogradu nego i u
drugim baletskim trupama bivše Jugoslavije.

Još jedan bračni par treba pomenuti, Anatolij Žukovski i njegova supruga Janja Vasiljeva.

Svi ovi umjetnici su već početkom 20. vijeka došli u Beograd i dakle više od dvije decenije itekako
doprinijeli razvoju i opere i baleta kod nas.

Aleksandar Čerepov, koga smo već pominjali, zaslužan je za razvoj filmske umjetnosti kod nas. Jedan od
prvih režisera, osnivač prve filmske škole u Beogradu, pri čemu besplatne filmske škole, jer je ideja bila
da se toj novoj umjetnosti obuči što je veći broj mladih ljudi, da će filmska umjetnost da bude umjetnost
budućnosti. Dakle, njegov rad, njegovi pionirski koraci na osmišljavanju tog jugoslovenskog filma su
prilično važni i zanimljivi.

Sačuvano je nekih 20ak minuta od njegovih filomova koje je radio. On je okupio trupu apsolutnih
amatera, dakle učesnika te škole i napravio je nekoliko humoreski, takoreći, Avanture doktora Gagića ,
Nespretni Buki na aerodromu , Nespretni Buki na ulici, to je junak koji se ne snalazi na određenom
mjestu, u određenim trenucima, i sad se tu uglavnom pravi zaplet na zabuni nekakvoj, dakle komedija i
satira. Avanture doktora Gagića su sačuvane, sačuvan je taj početak, nijemi je film naravno, prvi koraci
filma, sve je potpuno amaterski. Zanimljivo će biti da se pogleda!

Ruska umjetnost u emigraciji ima širi kontekst. Veliki broj ruskih umjetnika, kao što vidimo, je napustio
zemlju poslije Oktobarske revolucije i itekako veliki doprinos su imali ne samo kod nas, tj. za razvoj
jugoslovenske umjetnosti, već i širom Evrope. Neka od važnih imena ruske kulture I umjetnosti, o kojim
će biti govora na Istoriji kultute Rusa, su svakako Jagiljev i njegov značaj za popularizovanje baleta u 20.
vijeku, dakle Jagiljev i čitava njegova trupa našli su se u Evropi, ostali su u Evropi poslije revolucije, i u
velikoj mjeri doprinijeli preporodu evropskih baleta. Osim već pomenute Ane Pavlove, tu je još jedna
čuvena balerina- Tamara Karsavina, isto iz kruga Jagiljevljevih umjetnika. Jagiljev umire 1929. godine,

3
Большой театр
4
Мариинский театр
sahranjen je u Veneciji, a njegov nasljednik je Sergej Livar, poznatiji kao Serž Livar, jer je Serž Livar
postao glavni koreograf francuskog baleta i praktično stvorio francuski balet ni iz čega.

Drugi veliki član Jagiljeve baletske trupe je Georgij Balančinadze, odnosno Žorž Balanšin, najpozntiji
baletski umjetnik Amerike i praktično osnivač, mada američki balet je postojao i prije toga ali ga je on
uzdigao na nekakav svjetski nivo.

Dakle primjećujemo da balet u svijetu postoji ali zahvaljujući ruskim ruskim umjetnicima, jer bi balet kao
umjetnost nestao krajem 19. i početkom 20. vijeka da nije bilo ruskih baletskih umjetnika koji su ga
preporodili. Inače, najpoznatija ljubavnica cara Nikolaja II bila je čuvena Latinza Čenčinska, velika
baletska umjetnica koja je među prvima pobjegla iz Rusije. U njenom dvorcu su se krili Lenjin i drugi
prethodnici boljševičke partije i praktično iz njene vile započeli Revoluciju oktobra 1917. godine.

Veliki broj ruskih slikara, nosilaca, kako onih avangardističkih tokova s početka 20. vijeka, a rusko
slikarstvo 20. vijeka je bilo izuzetno provokativno, avangardno i novo u odnosu na evropsku umjetnost je
bilo vodeće, vodilo je naprijed, s druge strane je to tradicionalno slikarstvo koje se zasnivalo na realizmu,
peredvižnjici. Znači predstavnici i jednog i drugog, i ti modernisti, avangardisti i slikari, dakle,
tradicionalisti, realisti, veliki broj njih se našao u emigraciji. Neki od najznačajnijih slikara: Aleksandar
Beljmua, Lav Bakst, Natalija Gončarova5 , Mihail Larionov, Mstislav Dobužinski, Filip Maljavin, svi su oni
predstavnici, tzv. srebrenog doba ili srebrenog vijeka ruske kulture, ruske umjetnosti, o kome će se
govoriti sljedeće godine detaljnije. Tu je zatim poznati slikar ilustrator, prije svega ruskih bajki, Ivan
Biljibin. Jasno će se prepoznati po svom koloritu, zanimljivim bojama, dakle on je majstor u slikanju tih
fantastičnih, mitoloških scena, scena bajki.

Zatim, tu su i nosioci te tradicije, tzv. peredvižnjika realističke umjetnosti početka 19. vijeka, prije svega
Ilja Repin (jedan od najvećih ruskih slikara početka 19. i kraja 20. vijeka), zatim Nikolaj Rerih, Konstantin
Somov, Zinaida Serebrjakova, i samo još dvojicu umjetnika. Dakle pomenuti umjetnici su neosporno
važni kao ruski umjetnici, najveći i najznačajniji umjetnici. Doprinos dva umjetnika je evropskom
slikarsvu, evropskoj umjetnosti je mnogo veći i važni, jer oni su mnogo veće rezultate postigli u Evropi,
pa se zato vrlo često uzimaju kao evropski, njemački ili francuski umjetnici. Jedan od njih je Vasilij
Kandinski, za koga i Nijemci i Rusi tvrde da je njihov umjetnik, osnivač tzv. bespredmetnog slikarstva,
bespredmetne umjetnosti, dakle na slici nemate predmete više nego imate kombinaciju boja, odnosno
mrlja, boja, linija i tačaka. Dakle taj avangrdni pristup slikarstvu.

I drugi veliki umjetnik, koga i Francuzi obično nazivaju svojim, i Jevreji zbog porijekla nazivaju svojim,
Mark Šagal.

Osim ruskih slikara, vidimo da se mnogo njih našlo u Evropi i da su na različite načine uticali na dalje
tokove evropske umjetnosti 20. vijeka, izvjestan je broj i ruskih kompozitora 20. vijeka, koji su se
takođe poslije revolucije našli u Evropi, odbili da se vrate i počeli dalje svoje umjetničko stvaralaštvo da
vežu za evropsku tradiciju.

5
iako se zove i preziva kao Puškinova supruga, nije ona.
Međutim šta je zanimljivo?

Dosada što smo govorili o izdavačkoj djetanosti, o školama, obrazovnom sistemu, o tim političkim i
društvenim organizacijama. Sve su one insistirale na tom principu ruskosti, odnosno na ideji
nacionalnog, tradicionalnog, održavanje kulture pamćenja. Ruski umjetnici, odnosno ruski umjetnik je u
principu kosmopolita, umjetnik vrlo teško i vrlo rijetko insistira samo na tom svom nacionalnom, tako da
sve ove umjetnike koje dalje nastaljamo da pratimo 20ih, 30ih, 40ih, 50ih godina u inostranstvu, zapravo
i lokalne sredine računaju kao svoje umjetnike. Većina njih je otišla u Francusku, posebno novi
avangardni umjetnici, avangardisti i itekako su uticali na francusko slikarstvo druge polovine 20. vijeka
koji su nosioci te ideje avangarde, tako da ih Francuzi, na neki način, s pravom računaju i u svoje
umjetniko. Umjetnost za razliku od nekih prethodnih oblasti nije imala tako jasno izraženu tu ideju misije
očuvanja ruske kulture. Njihova ideja je, još i ranije, u Rusiji bila ideja sveopšteg kulturnog uzdizanja,
sveopšteg kulturnog obrazovanja, koje ne zna granice, koje ne zna nacije, ne zna pojam države. To su
nastavili i u novoj sredini u kojoj su se našli poslije tih velikih ideoloških preokreta u Rusiji.

Među ruskim kompozitorima, koji su zapravo već i ranije bili poznati Evropi, prije svega zahvaljujući
Jagiljevu, baletu, jer su oni upravo komponovali najveći broj tih baleta sa kojima su se ruske trupe
pojavljivale u Evropi. To su prije svega, bili Igor Stravinski, Sergej Prokofjev, Sergej Rahmanjinov,
Aleksandar Glazunov. To je već početak avanvardne, početak 20. vijeka, ali ovi kompozitori su klasici, u
tom polju su stubovi umjetnosti muzike 20. vijeka. I već pomenti, jedan od najpoznatijih operskih
pjevača svih vremena Fjodor Šaljapin, takođe se u to vrijeme našao u emigraciji i slavu dalje ostvarivao i
širio na brojnim scenama evropskih opera.

E sad, nekoliko riječi o ruskim slikarima kod nas, a pod tim se najviše misli na Beograd, jer Beograd je bio
najveći centar, ali biće par riječi i o kulurnom životu ruske emigracije u Banjoj Luci, što treba da bude
podsticaj da se dalje istražuje, pošto nema mjesta u bivšoj Jugoslaviji da nije bio bar jedan Rus ili ruska
porodica ili neki ruski umjetnik, inženjer, ljekar, koji je ostavio nekakav svoj trag.

Dakle šta karakteriše, šta odlikuje ruske umjetnike u Jugoslaviji?

U odnosu na Pariz, u odnosu na Berlin pa čak i odnosu na Prag, nažalost konstatovali smo da su
balkanske zemlje, Bugarska i Jugoslavija, koje su primile zaista veliki broj ruskim izbjeglica,su u nekom
kulturnom smislu bile kulturna provincija. Najveći broj velikih, važnih umjetničkih imena je odlazio u
Zapadnu Evropu, jer je tamo mogao brže, uspješnije da svoje popularno ime, na neki način i naplati.
Dalje, na Balkanu, pa samim tim i u Jugoslaviji umjetnika, avangardista gotovo da nije bilo, ruskih
umjetnika avangardista. Umjetnici avangardisti su uglavnom odlazili u te evropske centre avangarde,
poput Berlina i Pariza. U Srbiju, u Jugoslaviju, u Beograd su dolazili, prije svega, umjetnici nosioci onog
akademskog realističkog slikarstva, koje se zasniva na ideja devetnaestog vijeka. Dakle prije svega,
akademski slikari realisti, peredvižnjici sa tek povremenim impresionističkim tonovima. Dakle, to je
jedno prilično konzervativno akademsko-školsko slikarstvo, bez nekih velikih eksperimenata. Međutim i
oni takvi kakvi su, zaista su bila neka velika i važna imena, koja su dala dodatni podsticaj za razvoj, prije
svega, jugoslovenskog slikarstva. Dakle, s jedne strane uticaj evropskih tokova koji dolaze sa zapada
Evrope, a sa druge strane taj ruski kulturni uticaj, koji se pojačava i boravkom i stvaranjem ruskih
umjetnika u samoj Jugoslaviji i itekako je bio plodotvoran za razvoj jugoslovenske umjetnosti između dva
svjetska rata, pa čak i poslije.

Već 1922. godine stvara se prva profesionalna organizacija ruskih umjetnika, ruskih slikara kod nas,
Studija ruskih umjetnika u Beogradu. To su prije svega bili umjetnici amateri, slikari iz nekadašnjih vojnih
jednica. 1928. godine, u maju ova trupa umjetnika organizovala je veliku izložbu u Beogradu gdje je
izložila više od trista umjetničkih radova, naravno radova različitog kvaliteta, ali na neki način pokazivali
su da i umjetnici neprofesionalci, umjetnici amateri, ne neki način mogu da, i u tako teškim uslovima,
stvore nekako zanimaljiva i čak vrijedna umjetnička djela.

Profesionalno udruženje Rusa umjetnika, školovanih umjetnika, formirano je 1928. godine. To je bilo
Društvo ruskih umjetnika u Jugoslaviji i imalo je i svoju školu u kojoj je obučavalo mlade slikare, grafičare,
mlade umjetnike i ono je kao i čitav niz drugih kulturnih institucija djelovalo u zgradi Akademije nauka u
Beogradu do 1933. godine, a poslije osnivanja Ruskog doma i Društvo ruskih umjetnika se preselilo u
Ruski dom. Predsjednik društva bio je slikar i arhitekta Vasilij Baumgarten, inače autor upravo zgrade
Ruskog doma. Dakle on je arhitekta koji je projektovao zgradu Ruskog doma. Zanimljiva je po tome jer
je to jedina zgrada u stilu ruskog ampira na Balkanu. U Jugoslaviji, pa i u Beogradu je bilo mnogo ruskih
arhitekata koji su ostavili svoj jak pečat tom međuratnom periodu, međutim oni su se uglavnom trudili
da se uklope u lokalne ukuse i lokalne umjetničke tokove. Tu rusku liniju pokazali su prilikom izgradnje
Hrama Svete Trojice, kada je Valerij Staševski radio crkvu namjenjenu ruskim vjernicima, u tom ruskom
srednjovjekovnom stilu. Druga velika kulturna institucija, Ruski dom posvećen Rusima koji će dolaziti tu
na pozorišne predstave, u biblioteku, na naučni institut, i druge kulturne organizacije, takođe je na neki
način trebalo da asocira na domovinu; ruski ampir, u kome su mnoga zdanja u Petrogradu, Moskvi i
drugim velikim gradovima podignuta tim stilom, kojim su nastali mnogi plemićki dvorci, dakle stil koji u
svijesti Rusa asocira na domovinu i upravo u tom stilu je, jedina zgrada na Balkanu, jer to nije bio
karakterističan stil Centralne Evrope ili Južne Evrope, je bila zgrada Ruskog doma. Dakle, Baumgarten je
svjesno kao i Staševski išao na to da kod Rusa koji dolaze u ovu zgradu, koji je posjećuju, jasno uspostave
tu vezu sa domovinom. Inače, Baumgarten je projektovao i zgradu Generalštaba u Beogradu, zgradu koja
je proglašena za najljepšu zgradu u Beogradu, postoji i dan danas i na sreću nije uništena za vrijeme
bombardovanja, i jedna je od najproporcionalnijih, estetski najinteresantnijih zgrada u Beogradu.

1930. godine stvorena je grupa KRUG, skraćenica za beogradsku grupu slikara, vajara, arhitekata, nastala
na osnovu četiri riječi koje govore o materijalu kojim se koriste, K bi bila кисть , R je резец6, U je уголь7 i
G je готовалня8 - dakle četiri osnovna alata kojim su se umjetnici služili, zato je ovakav naziv. Osnovan je
1930. a već 1931. su organizovali veliku izložbu. Svaka od ovih grupa trudila se da često organizuje
izložbe svojih radova kako bi na neki način se predstavili, pod jedan, i pod dva, da bi prodali svoja
umjetnička djela. Od tih velikih umjetničkih izložba, treba pomenuti jednu najvažniju i najveću u
evropskim razmjerama, izložbu ruske umjetnosti, u martu 1930. godine, koja je održana na
Kalemegdanu u paviljonu Cvijeta Zuzorić sa idejom da se svi ili gotovo svi ruski umjetnici koji su se našli u

6
gleto
7
ugalj
8
pribor za tehničko crtanje
emigraciji, na neki način predstave beogradskoj publici. Dakle, velika izložba ruske umjetnosti sa više od
četiristo eksponata, slika prije svega, ali i crteža, grafika, skulptura, oko 80 umjetnika je bilo
predstavljeno na ovoj izložbi, među kojima su Mahail Larionov, Natalija Gončarova, Zinada Serebrjakova,
Aleksandar Jakovljev, Boris Grigorjev, Konstantin Korovina Aleksej Korovina, Stanislav Dobužinski,
Aleksandar Bermuar, Nikolaj Rerih, Ilja Repin, mnogi drugi, dakle sva velika imena su se u nekim svojim
djelima predstavili u Beogradu i zato je jako dobar katalog. Tad se već povela diskusija, odnosno
pokrenuta inicijativa da se najveći dio tih slika otkupi, da se na neki način sačuva u Jugoslaviji. Narodni
muzej je kupio veliki dio kolekcije, privatnici takođe, tako da zaista ogromno umjetničko blago, izloženo
1930. je sačuvano, međutim dosta toga je za vrijeme rata opljačkano ili zauvijek uništeno i praktično da
nema tog kataloga, mi i ne bismo znali kakva su djela neki umjetnici stvarali, jer ne bismo imali traga o
tim slikama, graficima i crtežima, jer su zauvijek uništeni ili ukradeni. Tako da na neki način, ta izložba
jeste bila važna za predstavljanje ruske umjetnosti svijetu, odnosno s druge strane je bila važna i za nas
jer je to veliko umjetničko blago, na neki način, ostalo kod nas i danas se može vidjeti i u Narodnom
muzeju i u nekim privatnim kolekcijama beogradskih filantropa. U današnjem Narodnom muzeju čuvaju
se 33 velika i važna umjetnička djela upravo tih velikih umjetnika početka srebrenog doba, početka 20.
vijeka. Već pominjanje Aleksandra Belmoa, Mstislav Dobužinskog, nekoliko slika Vasilija Kandinskog,
Fjodora Maljavina, Nikolaja Reriha, Ilje Repina, Zinaide Serebrjakove, znače dakle jako dobra umjetnička
djela za relativno mali muzej, koja su prije svega nastajala u ovom periodu, između dva svjetska rata
zahvaljujući ruskim umjetnicima, ruskim emigrantima, koji su došli i djelovili kod nas.

Pored ovih velikih imena, ne treba zaboraviti tri velika slikara; umjetnik broj jedan u Srbiji - Stefan
Kolesnjikov, umjetnik koji je oslikao plafon Narodnog pozorišta u Beogradu. U Srbiju je već došao kao
poznati i priznati slikar i umjetnik i prije revolucije. Već 1921. godine održao je prvu samostalnu izložbu u
Beogradu, što je već govorilo da je vrlo brzo posao popularan i kod nas, jer su slike prodate za jedan dan.
Paja Jovanović, na primjer, ga je smatrao najboljim savremenim jugoslovenskim umjetnikom I zanimljivo
je da ga je on smatrao kao našeg umjetnika, jer Rusi su većinom tretirani kao naši umjetnici. Inače bio je
poznat po svojim pejzažima i po svojim portretima, uglavnom je dakle radio pejzaže i portrete, upravo
ono što se salonskoj publici najviše i dopadalo.

Još jedan poznati slikar, Boris Pastuhov, takođe je bio popularan u tim beograsakim salonskim
krugovima, slikar blizak impresionistima, impresionističkom slikarstvu. U Dubrovniku je, na primjer zivio
dugo Aleksej Hanzen ili Aleksej Ganzen, unuk čuvenog slikara Aljmazovskog. Bio je poznat, prije svega
kao marinista, dakle slikar mora, morskih pejzaža.

Jedan od najzanimljivih mladih umjetnika, koji je na neki način, objedinio predratni i poslijeratni period
jugoslovenske umjetnosti, Igor Vasiljev. Igor Vasiljev je zapravo pokretač avangardnog pokreta poslije
Drugog svjetskog rata. Slika koja odlazi od kanona, poigrava se nekim tematikama, zanimljive su te
njegove mračne slike. Ideja mu je da, na neki način, isprovocira gledaoca time što će ga zgroziti, time što
će ga izbaciti iz nekog uobičajnog kolosjeka "jao što je divno, jao što je lijepo, jao što je romantično",
dakle umjetnost je po njemu imala zadatak da te isprovocira, da te natjera da razmišljaš, da te natjera da
se pokreneš, i on sve vrijeme radi na tome. Nažalost umro je jako mlad i slikarski opus mu je relativno
mali, relativno uzak.
S druge strane jedna od glavnih avangardnih grupa poslije rata 60ih godina jeste tzv. Mediala, umjetnici
beogradske Mediale, koji su bili nosioci upravo tih umjetničkih tokova 60ih i 70ih godina. Osnivači
Mediale i glavni, najvažniji slikari Mediale su zapravo bili ruski emigranti, odnosno potomci ruskih
emigranata, Leonid Šejka i njegova supruga Olja (Olga) Ivanjicki. Ona je relativno nedavno umrla, i bila je
jedna od najznačajnijih takoreći srpskih slikarki druge polovine dvadesetog vijeka.

Zanimljivo je da se upravo u Srbiji stvorio čitav jedan krug ruskih umjetnika koji su slikali na duhovne
teme, dakle slikari ikona, slikari fresaka, koje je angažovao s jedne strane dvor, a s druge strane
ministarsvo građevinarstva i imali su zadatak da obilaze srpske manastire i kopiraju freske, da kopiraju te
najznačajnije srednjovjekovne umjetničke spomenike. Najveći broj tih crteža i kopija je na kraju je
realizovan prilikom Oplenca, dakle mauzoleja Karađorđevića, jer su praktično ruski umjetnici u najvećoj
mjeri oslikavali Oplenac.

Najpoznatiji ili neki od najvažnijih su Ivan Diki, Boris Obraskov, između ostalog je slikao i dvorsku kapelu
na Dedinju i mali Hram Svetog Save na Vračaru, zatim Vladimir Predajevič ili Predojevič 9je uradio freske
za Patrijaršijsku kapelu u Beogardu i on je uradio mozaik za crkvu Svete Petke na Kalemegdanu.

Od vajara, najznačajniji ruski umjetnik je Roman Verhovski. Roman Verhovski je bio i slikar i arhitekta, ali
prije svega je bio poznat kao vajar. Dva najznačajnija njegova djela su i danas sačuvana, nalaze se u
Beogradu, na Novom groblju. Jedan je Spomenik braniocima Beograda 1914/15. godine, veliki
monumentani spomenik koji treba da pokaže zahvalnost braniocima rata, kada je Austougarska
praktično bombrardovala Beograd preko Save i Dunava i pokušavala preko rijeke da osvoji grad.
Posebno je bilo zanimljivo što je tu, zajedno sa srpskim vojnicima, bio veliki broj ruskih dobrovoljaca koji
su branili Kalemegdan. Spomenik je srpski radnik, u jednoj ruci drži pušku, u drugoj ruci drži zastavu, leži
na izvrnutom crnom dvoglavnom orlu, jasna asocijacija na Austougarsku, ispod je veliki postament od
granita sa bijelim dvoglavim orlom, dakle simbol Srbije, odnosno Jugoslavije i sa strane je originalni top
sa Solunskog fronta, dakle simbol pobjede i snage srpskog ratnika u borbi protiv neprijatelja. Urađen je
1931. godine. Sto metara dalje, na ruskoj parceli, na ruskom dijelu Novog groblja nalazi se spomenik
Ruske slave, spomenik koji je Verhovski takođe uradio; spomenik Ruske slave je urađen nekoliko godina
kasnije, 1935. godine. Naime 30ih godina su posmrtni ostaci brojih Rusa koji su učesvovali kao
dobrovoljci bili su sahranjivani po raznim grobljima, međutim kada su skupljeni donijeti su na Novo
groblje i napravljena je mala kapela. A iznad kapele stoji taj spomenik. Oblik je velikog puščanog zrna. Na
vrhu puščanog zrna nalazi se arhanđel Gavrilo sa raskinutim lancima na rukama, dakle simbol borbe za
slobodu sa mačem oborenim na dolje, vrh mača probada glavu zmije koja se uvija oko nogu arhanđel
Gavrila, dakle asocijacija na Svetog Georgija, a po modelu Svetog Georgija jedan ruski umjetnik je
napravio najčuveniji spomenik Rusije, koji je između ostalog opjevao i Puškin, a u pitanju je Bronzani
konjanik; dakle Petar na konju naprijed a konj zadnjim nogama gazi zmiju, Falkone koji je radio taj
spomenik po narudžbini Katatine II je namjerno, na neki način, asocirao na Svetog Đorđa, jer je on
simbol Rusije. Zato je i Verhovski sada uradio dvostruku asocijaciju, sa jedne strane opet mačem
probada zmiju, asocijacija na Svetog Đorđa a sa druge strane na Bronzanog konjanika, poznatu rusku
simboliku spomenika. Dakle spomenik je jako bitan da napravi taj kontinuitet sa ruskom istorijom i sa

9
srećemo različite varijante
ruskom herojskom prošlošću i sa tom oslobodilačkom tradicijom na neki način. I ispred spomenika, stoji
ruski ratnik sa mačem, koji pokazuje "uvijek, u svakom trenutku smo spremni da se borimo za
oslobađanje svoje zemlje" . Postoji jedna mala anegdota, do posljednje rekonstrukcije, pretprošle
godine, mač je bio od metala i huligagi su, pa jednom nedjeljno, krali taj mač i mač je stalno bio iznova
izlivan, dok sad u posljednjoj rekonstrukciji i njega nisu napravili od cimenta, kako je i čitava figura
napravljena, pa više nema ni šta da se ukrade.

Još jednog skulptora treba pomenuti, Sergej Alisov. Maloprije smo pomuenuli Baumgartena kao autora
najljepše zgrade, zgrade strarog Generalštaba u Beogradu. Na toj zgradi ima više ratničkih figura, koje su
kopije antičkih figura; antički ratnici u različitim scenama borbe. Sve te figure, kao kopije rimskih i grčkih
spomenika iz Ermitaža uradio je Sergej Alisov, dakle na neki način opet Generalštab, ta ratnička tradicija
dovedena u kontekst sa ruskom kulturnom tradicijom.

Jedna od najpopularnijih škola stripa je beogradska škola stripa koja je nastala 30ih godina dvadesetog
vijeka i koja danas spada u red tri najznačajnije, pored belgijske i francuske i zapravo osnivači te
beogradske škole stripa bili Rusi, emigranti. Interesantno jer strip kao umjetnost se u Rusiji nikad nije
razvio, dok je u Evropi strip bio izuzetno popularan, a u Jugoslaviji se on razvio zahvaljujući ruskim
umjetnicima, ruskim crtačima koji su zapravo postavili osnove čitave te jugoslovenske škole stripa.
Najpoznatiji autor, Đorđe Lobačev, odnosno Georgij Lobačov, rodonačelnik priktično srpskog stripa, koji
je i osnovao taj beogardski krug stripa 1934. godine. 1976. godine njemu u čast izdavačka kuća Dečije
novine objavlila je monografiju njegovom strip stvaralaštvu, Čudesni svet Đorđa Lobačova. Zaista se vidi
da strip nije samo igra, odnosno zanimacija za klince, nego da je izuzetna umjetnost, grafička umjetnosti,
zasnovana na nekim važnim estetskim prinicipima. Osim Đorđa Lobačeva, u ovu školu stripa spadaju još i
Nikolaj Navojev, Sergej Solovjov, Ivan Šenšin, Konstantin Kuznjecov, Aleksej Ranhner.

Slijedi nekoliko riječi o doprinosu ruskih emigarnata Banjaluci a potom se prelazi na književnost ruske
emigracije. Prve izbjeglice u Banjaluku stigle su već u proljeće 1920. godine. Dakle, vidimo već sa tim
prvim talasom, dolazak ruske emigracije vezan je i za Banjaluku. Stigli su iz Kotora i iz Dubrovnika, dakle
tim pomorskim putevima kod tih prvih evakuacija Rusa i kako su počeli da dolaze pojavilo se pitanje
njihovog smještaja, formiran je i odbor u decembru 1920. godine za prihvatanje izbjeglica, koji su u
početku smješteni u napuštenu austrijsku kasarnu, tzv. Vrbas logor (današnji Kapus). Tu su se dakle
nalazile te barake u kojima su bilo smješteni prve ruske izbjeglice koje su se pojavila u Banjaluci. Kao i u
drugim sredinama, varirao je broj emigranata, neki su došli samo privremeno i kasnije su nastavili dalje,
neki su se duže zadržali. Na primjer znamo 1921. godine u Banjaluci je bilo 77 ruskih izbjeglica, što je u
odnosu na neke druge gradove prilično malo. U Derveniti je, na primjer bilo 225, u Doboju 171, u
Donjem Vakufu 25, dakle svuda su se na neki način nalazili i državna komisija je vodila popis i na neki
način pokušavala da ih smjesti i omogući kakav-takav pristojini život. Vremenom banjalučka kolonija,
pošto Banjaluka raste i razvija se, postaje ekonomski grad, prema popisu iz 1931. godine, u banjalučkom
okrugu živi već 485 Rusa, dok u samoj Banjaluci 70. Do pred Drugi svjetski rat ruska kolonija u Banjaluci
je stalno rasla i stalno se, ne neki način razvijala. 1939. godine već u gradu ima 122 Rusa, pri čemu su sve
obrazovani ljudi, intelektualci, ljudi koji na neki način daju svoj doprinos i kulturnom životu i kulturnom
razvoju grada. Samim tim već zapažamo da se 20ih i 30ih godina formiraju ruske organizacije, ruska
društva koja na neki način imaju zadatak da okupe i na neki način usmjere djelovanje rada Rusa u
Banjaluci. Prva organizacija je Ruska kolonija. Ruska kolonija u Banjaluci osnovana je vjerovatno već
početkom 1921. godine, pošto nemamo tačne podatke o osnivanju, ali prvi dokumenti su iz 1921.
godine. Dakle ruska kolonija koja je imala zadatak da okupi, da Rusima da dokumenta za mogućnost da
se zaposle, daje mogućnost za nekakab organizovan život, da se potrudi oko prvih osnovnih pitanja koje
jednog čovjeka mogu da zanimaju.

Kasnije se pojavljuje i organizacija koja se bavi, prije svega kultutnim pitanjima, odnosno kulturnim
životom ruske emigracije, to je Ruska matica. Ruska matica je po prvi put osnovana u Ljubljani 1924.
godine, a onda poslije 1924. podružnice Ruske matice su osnivane i po drugim gradovima; u Banjaluci
1925. godine i uglavnom je dakle imala zadatak da kroz kulturni rad, na neki način održava nacionalnu
svijest Rusa, svijest o tome da su oni pripadnici ruske nacije, ruske kulture i da kao nosioci ruske kulture
treba na sve moguće načine da je čuvaju, da se ne asimiluju, da na neki način daju svoj doprinos upravo
razvoju ruske kulture brojnim priredbama, svečanostima, književnim večerima, koje su stalno
organizovali.

Organizacija Ruski soko je osnovana u Banjaluci 1937. godine. Okupljala je prije svega mlade i bavila se
tim fizičkim, sportskim zdravljem mladih. 1940. godine osnovana je organizacija Ruskih skauta pred sam
početak rata.

Ruske arhitekte i slikari su radili na unutrašnjem uređenju Hrama Svete Trojice, prije svega Grigorij
Samojlov je radio skice za ikonostas i freske je radio akademski slikar Petar Suhačev. Dakle njih dvojica su
se na neki način najviše isticali u tom unutrašnjem uređenju Hrama Svete Trojice. Grigorije Samojlov je
izuzetno važno ime ruske arhitekture kod nas, jedan od rijetkih koji je uzeo jugoslovensko državljanstvo.
Još prije rata bio je asistent Aleksandra Deroka na Građevinskom fakultetu. Inače Aleksandar Deroko je
bio jedan od najvećih naših arhitekata i istoričara umjetnosti, autor je mnogih projekata. Grigorije
Samojlov je na primjer radio projekat prve staklene zgrade Jugobanke u ulici Vuka Karadžića u Beogradu,
dakle zgrada koja je čitava konstrukcija od stakla i metalne konstrukcije. On je projekovao Mišinsko-
tehnološki fakultet na Novom Beogradu, opet tim velikim staklenim panoima, ta modernistička
arhitektura gdje što više svjetlosti treba da prodre u unutrašnje zdanje. Grigorij Samoilov je radio
nekoliko zgrada na Terazijama. Kao jugoslovenski državljanin i kao rezervni oficir, Samoilov je za vrijeme
Aprilskog rata bio je zarobljen i poslat u Njemačku, u zarobljeništvo, u vojni logor. Ponudili su mu preko
nekih veza da kao Rus bude oslobođen i da se vrati, ali on je insistirao na tome da je jugoslovenski
državljanin i da će dijeliti sudbinu sa ostalim vojnicima, dakle prije svega srpskim vojnicima, jer su
hrvatski i slovenački vrlo brzo bili oslobođeni iz zarobljeništva. Nalazio se u vojnom logoru koji je bio pod
međunarodnom prismotrom Crvenog krsta, dakle nije moglo da se dešava ono što se dešavalo u Aušvicu
ili u nekim drugim vojnim logorima, dakle kakva takva elementarna prava morala su da se poštuje. I
prilikom jedne kontrole Međunarodnog pokreta Crvenog krsta, kontrola je pitala: "Vidim da su Englezi i
Francuzi uvijek bili na mnogo višem položaju nego slovenski zarobljenici i imaju kapelu za vjerska
služenja, a zašto slovenski slovenske zarovljenici, odnosno zašto jugoslovenski vojnici nemaju? " Na šta
je njemački oficir rekao: "Stoka ionako ni u šta ne vjeruje pa ne treba nikakva kapela, nema kome da se
moli." Samoilov je to čuo i tražio je dopis da mu se dozvoli da slikaru umjetniku on sam osmisli, odnosno
organizuje neki mali prostor za molitve. Nisu smjeli da mu ne daju dozvolu, međutim rečeno mu je da
nikakav novac neće dobiti, nikakvo slobodno vrijeme neće dobiti, ako uspije svojim rukama nešto da
uradi, neki izvoli. Ne da je uspio, nego i on i njegove kolege hranu mjenjali, trampili za kredu, za boje i
oni su za nekoliko mjeseci napravili ikonostas za tu prilično malu kapelu. Dakle, zaista su za jako kratko
vrijeme napravili hram, bukvalno odričući se jela i pića. Rat se završio, nova socijalistička Jugoslavija
naravno nije vodila računa o religioznim formama, te su jednostavno taj ikonostas odlučili da ostave tu
gdje je. Samojlov je odlučio da će on sam, na rukama ako treba da ga vrati nazad, jer to je na neki način
naš podvig, naš pokušaj da se održimo. Englezi su se ponudili da plate i da otkupe taj ikonostas jer su
nekako željeli da prikažu tu borbu, odnosno to nemirenje sa zarobljeništvom, ali na kraju pod pritiskom
javnog mnjenja odlučeno je da se taj ikonostas sačuva i donijet je u Beograd i na svu sreću i dan danas
postoji u kapeli na Centralnom groblju i može se vidjeti i zaista je to pravi primjer podviga čovjeka, koji je
riješio nešto da učini, bez obzira na sve. Pa makar zbog toga treba pomenuti Grigorija Samojlova, zbog
nekakve lične hrabrosti i djela koje je stvorio.

Osim njega, u Banjaluci su uglavnom na privatnim kućama bogatih žitelja grada radili arhitekte bračni
par, Aleksandar i Ksenija Medvedev. Ksenija Medvedev je čak napravila projekat za lovačku kuću kralja
Aleksandra u ruskom stilu, u stilu ruske izbe, međutim Aleksandar je vrlo brzo nastardao u atentatu u
Marseju, tako da taj plan nikad nije ni realizovan. Sačuvan je samo kao plan, a trebao je da bude na
periferiji Banjaluke, kod nekog lovišta ukoliko kralj Aleksandar dođe u Banjaluku, da ima gdje da
odsjedne.

I dolazimo do spomenika koje i dan danas prve upadaju u oči. Autor je Vladimir Zagorodnjuk, vajar,
slikar. Zapravo, plan, nacrt za te skulpture dao je već pomenuti Stefan Kolesnjikov, a Vladimir
Zagorodnjikov je te planove, dakle te skice i pretvorio u skulpture. U to vrijeme ta zgrada je bila zgrada
Državne banke i banka je zaista dala veliki novac da čitava zgrada izgleda onako reprezentativno.
Zanimljivo je da je Zagorodnjukov uradio još i ploče koje su se nalazile između prozora sa nekim scenama
iz života. One su na žalost sve uništene, ostala je jedna iznad ulaznih vrata. Bilo je takvih jedanaest ploča,
koje su nažalost nastradale za vrijeme Drugog svjetskog rata i nisu kasnije nikad obnavljane. A dvije
skulpture koje stoje ispred ulaza treba da simbolizuju trgovinu i domaćinstvo, dakle muškarac trgovina,
Krajišnik u nacionalnoj nošnji sa štapom i kantarom u rukama i pored njega je vreća izobilja. Sa druge
strane, ženska figura predstavlja domaćinstvo, dakle Krajiškinju sa srpom u ruci i snopom žita pored
sebe. Dakle, i jadna i druga skulptura treba da na neki način oslikaju bogatstvo zemlje, odnosno kraja u
kome se nalaze. Zanimljivo je da je on radio čitav niz monumentalnih skulptura u mnogim gradovima, u
Sarajevu ispred Narodne banke, u Beogradu, u zgradi već pomenutog generalštaba, Samson se bori sa
lavom, takođe jedna monumentalna predstava na Avali. Zagornjukov je radio figure lavova i on je bio
glavni vajar u tom nekom međuratnom periodu. Higijenski zavod banjalučki projekovala je 1931. godine
Ruskinja, ruski arhitekta Zoja Dumendžić Nepenjina.

I još jedna zanimljiva stvar, jedan od najznačajnijih šahista svijeta je Aleksandar Aljehin, veliki majstor,
višegodišnji svjetski prvak u šahu, Rus koji je napustio Rusiju i živio u Zapadnoj Evropi. On je dva puta
dolazio u Banjaluku, dva puta je u Banjaluci igrao simultanke na veliko i to je bio veliki događaj da se
cijeli grad okupio, 1931. i 1936. godine je Aljehin posjetio Banjaluku, zahvaljujući udrženjima šahista,
šahovskom klubu.