Proračun i konstrukcija plitkih temelja

2.1.2. Dimenzionisanje temelja od nearmiranog betona

Kada je izabran materijal za temelj i određena veličina kontaktne površine, određuje se visina temelja.
h t  h t min
gde je htmin najmanja visina temelja koja obezbeđuje prenošenje pritisaka kroz temelj, zavisno od
materijala temelja, pod određenim uglom .

 N 
Računski lokalni napon pritiska, na deo temelja od nearmiranog betona   0   , treba da bude
ku

 l s  b s 
manji od vrednosti lokalnog napona pritiska pri lomu date prema Pravilniku za BAB izrazom:
A b1
f0  fB  1.6  fbk
A b0
fB – računska čvrstoća betona pri pritisku u MPa
fbk – odgovarajuća karakteristična čvrstoća - marka betona u MPa
Abo – lokalno opterećena površina (Abo = ls . bs)
Ab1 – površina geometrijski slična lokalnoj sa istim težištem

Uloga jastuka je da smanji napon na kontaktu između armiranog i nearmiranog betona i da omogući
sidrenje armature stuba.
Jastuk se izvodi od betona istog kvaliteta kao i stub. Njegova visina (hj) treba da je približno jednaka
1
 b s  ls  , ali ne manje od 30 cm niti više od 50 cm. Dužina
kraćoj stranici stuba (bs), tačnije b s  h j 
2
prepusta jastuka ( c ) ne treba da bude veća od njegove visine  c  h j  .

ht
tg   h t min  a  tg  a  ctg
a

Prema Fuchssteiner-u je

ht 100 n
tg  ctg   0.9 1
a fbk
fbk - marka betona (kN/m2)
 n - reaktivni pritisak tla u kontaktnoj površini sračunat bez uticaja težine temelja - neto(kN/m 2)

U literaturi je dato više relacija kojima se izražava zavisnost veličina uglova  i . Nemački propisi DIN
1045 veličinu ugla  daju u granicama definisanim na sledeći način:

1.0  tg  2.0

temelj od opeke i lomljenog kamena u krečnom malteru tg = 2,0

temelj od lomljenog kamena u cementnom malteru tg = 1,0
temelj od otpornog obrađenog kamena tg = 1,0
 Fundiranje I
Potrebna visina temelja se može odrediti iz uslova da temeljna konzola, uklještena u preseku uz zid,
ima graničnu nosivost. Naponi zatezanja, koji nastaju pri savijanju, se poveravaju samo betonu pa je:

Mu
 bz   fbzs
W
što u sređenom obliku daje:

h t  a'  nu

3 B
'  
fbzs B1

U prethodnim jednačinama je:

Mu – granična vrednost momenta savijanja u preseku uz stub

B1  h 2t
W – otporni moment istog preseka ( W  )
6
fbzs - čvrstoća betona na zatezanje pri savijanju (kN/m 2)
a – dužina konzole (prepusta)
 nu – reaktivni pritisak tla od graničnog opterećenja (kN/m 2)
B1 – širina gornjeg stepenika temelja

Čvrstoća betona na zatezanje pri savijanju se mora odrediti prema Pravilniku za BAB u svakom
posebnom slučaju (zavisi od visine elementa).
Temelje od nearmiranog betona ne bi trebalo izvoditi od betona marke niže od 20.

2.1.3. Dimenzionisanje temelja od armiranog betona

Temelji samci od armiranog betona se koriste kada su opterećenja nadtemeljne konstrukcije

znatna, kada je potrebna manja dubina fundiranja i kada je to ekonomski opravdano. Oblik poprečnog
preseka temelja zavisi od njegove visine. Najčešće su armiranobetonski temelji u poprečnom preseku
konstantne visine, ili promenljive visine sa trapezastim ili stepenastim proširenjima.

Armiranobetonski temelji se izvode preko podloge od nearmiranog betona ili podloge od

nearmiranog betona i tampon sloja šljunka.

Podloga ima ulogu da:

- olakša montažu armature temelja
 Proračun i konstrukcija plitkih temelja
- spreči prljanje armature
- obezbedi tačno izvođenje temelja po projektovanim dimenzijama i
- spreči u suvom tlu upijanje vode iz sveže betonske mase.

Podloga od nearmiranog betona je marke MB 10 i debljine sloja 5 -10cm. Tampon sloja šljunka ne bi
trebalo da ima debljinu manju od 10 cm. Temelje ne treba direktno postavljati na podlogu samo od šljunka.

Radi uštede visina temelja se smanjuje idući ka krajevima. Stepenasto smanjivanje visine je lakše za
građenje, dok se smanjivanjem visine nagibom bolje prate trajektorije napona u samom telu temelja. Nagib
gornje površine temelja treba da je manji od 1:4.

Oblik kontaktne površine u osnovi zavisi od veličine i vrste opterećenja i od oblika poprečnog
preseka stuba.

Dimenzije gornje površine temelja se određuju kao i kod masivnih temelja, zavisno od dimenzija stuba
i veličine prepusta b.

Dimenzije temeljne površine u osnovi se određuju prema dozvoljenom opterećenju tla, s tim što se
najpre odrede dimenzije na osnovu ivičnih napona:

Za centrično opterećenje, koristeći poznati uslov

Nk  G t  Aqa
dobija se potrebna površina osnove temelja:
Nk
A
qa   SRD f

Za odnos strana temelja k=L/B > 1 dolazi se do dimenzija – širine i dužine temelja.

Za ekscentrično opterećenje sa alternativnim uticajima, stopa je simetrična.

N k  G t M
 max    qa
A W

Za poznati odnos strana stuba i temelja k=L/B > 1 dobija se u konačnom obliku izraz:

k 2 (qa   SR D f )B 3  kNk B  6M  0

odakle se određuje širina temelja B, a potom i dužina L.

Kada je opterećenje ekscentrično sa stalnim smerom, vrši se pomeranje položaja težišta kontaktne
površine u odnosu na osovinu stuba - centrisanje temelja, koje obezbeđuje ravnomerne pritiske na tlo.

Sleganje temelja u koherentnom tlu je dugotrajan proces, pa povremeno opterećenje, koje je često i
kratkotrajno, nema uticaja na sleganje (npr. stub kranske staze).
 Fundiranje I
Zbog toga temelj koji je ekscentrično opterećen od stalnog i povremenog opterećenja a oslanja na
koherentno tlo, treba centrisati samo za stalno opterećenje.

M g Mg  H gh t
e 
Ng Ng
Posle centrisanja pritisci na tlo su ravnomerni, jer redukovano opterećenje u težištu temeljne
površine daje samo ukupnu vertikalnu silu Ng+Gt, gde je Gt težina temelja.

Dejstvo ukupnog opterećenja daje neravnomerne pritiske na tlo, pa širinu temelja treba odrediti iz
uslova da maksimalni pritisak na tlo  1 bude u granicama dozvoljenog opterećenja, a prema ranije
izvedenom izrazu:
k 2 (qa   SRD f )B 3  kNk B  6M  0

Kada podlogu čini pretežno nekoherentni materijal (nevezano tlo), sleganja se vrlo brzo dešavaju,
dakle i pri povremenim, kratkotrajnim opterećenjima. Centrisanje temelja treba sprovesti prema ukupnom
opterećenju, ali tako da pri jednoznačnom povremenom opterećenju pritisci na tlo budu ravnomerni ili pri
dvoznačnom (alternativnom) opterećenju maksimalni ivični pritisci 1max i  2 max budu jednaki (slučaj
različitih I jednakih alternativnih uticaja).

Kada je kontaktna površina temelja u potpunosti određena po veličini i položaju u odnosu na stub,
potrebno je izvršiti i kontrolu pritisaka na tlo.

Dimenzije temelja u poprečnom preseku se određuju prema merodavnim momentima savijanja i

transverzalnim silama uz kontrolu na probijanje temelja usled opterećenja velikom koncentrisanom
silom.
Analiza stvarnog naponskog stanja u temeljnoj stopi je složena, jer stopa predstavlja ploču
oslonjenu na deformabilnu podlogu opterećenu sa druge strane preko stuba. U praksi se najčešće
primenjuju približne metode zasnovane na pretpostavci o linearnoj raspodeli kontaktnog pritiska.

Metoda Lösera - za centrično opterećenje temelje

 Proračun i konstrukcija plitkih temelja
Nk (L  l s ) Nk (B  b s )
M    M  
8 8

Nk (L  l s ) Nk (B  b s )
Q    Q v  v 
2L 2B

Prema odredbama Pravilnika za beton i armirani beton (BAB 87) za dimenzionisanje temelja se uvode
granični uticaji. Za stalno, promenljivo i ostala opterećenja, granični uticaji su definisani odgovarajućim
izrazima uz određene koeficijente sigurnosti. Konačne vrednosti uticaja u ovom slučaju biće: MuI, MuII, QuIII,
QuIV. Momenti savijanja i transverzalne sile nisu ravnomerno raspoređeni po širini preseka, pa o tome
treba voditi računa pri određivanju statičke visine i armature. U preseku I-I je:

Mu  fB  b1  h 0 
statička visina temelja h 0   k b  potrebna armatura A a  
fB b 1 v 100
Mu
statička visina temelja h 0   k b  potrebna armatura
fB b l
fB  b1  h 0 
A a  
v 100
 Fundiranje I

fB – računska čvrstoća betona na pritisak

kb – koeficijent za dimenzionisanje
Mu – granični moment u odgovarajućem armiranobetonskom preseku
b1 – širina pritisnutog dela preseka (bII 3bs odnosno b1II 3ls)
 – mehanički koeficijent armiranja
v – granica razvlačenja upotrebljenog čelika.

Potrebno je još proveriti glavne napone zatezanja usled transverzalnih sila u presecima III-III i IV-IV.

Q u Q u
 n    r
b1 z b1 0,9h 0 

Q uv Q uv
 nv    r
b lv z b lv 0,9h 0 v

 r - računska čvrstoća betona pri smicanju.

Ovi izrazi se mogu koristiti i tako da se iz njih odredi potrebna statička visina temelja ako se unese
računska čvrstoća betona pri smicanju  r .
Merodavni statički uticaji M i Q za dimenzionisanje temelja se mogu sračunati preko reaktivnog
opterećenja po tzv. teoriji ploča.

Reaktivno opterećenje bez uticaja težine temelja (neto) iznosi:

Nk
n 
BL
Transverzalne sile u presecima uz stub

Q     n lB ; Q v v   n bL

Momenti savijanja u presecima u osovini temelja

L L B B
M    n B ; MIIII   n L
2 4 2 4
 Proračun i konstrukcija plitkih temelja
Prema odredbama Pravilnika za beton i armirani beton (BAB 87) ovako sračunati statički uticaji se
uvećavaju propisanim koeficijentima sigurnosti. Tako se dobijaju njihove granične vrednosti MuI, MuII, QuIII i
QuIV prema kojima se temelj dimenzioniše.
Armatura se može rasporediti tako da se u središnoj polovini širine B i dužine L ugradi 80% armature,
a u krajnje četvrtine približno po 10%.

Kada je prema momentima savijanja i transverzalnim silama određena visina temelja, potrebno je
izvršiti kontrolu temelja na probijanje. Kod armiranja temelja izbegava se povijanje armature. Armaturu
temelja obično čini mreža pravih šipki postavljenih u donjoj zategnutoj zoni temelja.

Armiranobetonski temelji pod opterećenjem se ponašaju kao pečurkaste ploče. Usled savijanja temelja
pod reaktivnim opterećenjem tla pojavljuju se prsline koje se od donje zone prostiru ka bazi stuba, a obično
su pod uglom od 45o.

Probijanje temelja se ogleda u izdvajanju iz temelja tela čiji se oblik kreće između zarubljene kupe i
zarubljene piramide. Beton se kida na bočnim stranama formiranog tela, pa bi radi sprečavanja probijanja
trebalo povećati visinu temelja ili ukupnu silu zatezanja poveriti armaturi.
Ako se pretpostavi formiranje zarubljene piramide sila probijanja iznosi

Np  N k  A b  n
Nk – maksimalna eksploataciona sila koja se preko stuba prenosi na temelj
 n – pritisak na tlo od sile Nk
Ab – površina baze piramide u ravni armature

A b  (b s  2h 0 )  (l s  2h 0 )
 Fundiranje I
Glavni naponi zatezanja se javljaju po omotaču zarubljene piramide čija se površina može
aproksimirati površinom paralelopipeda čije su stranice (l s+ho) i (bs+ho). Za kontrolu temelja na probijanje
služi uporedni napon smicanja po omotaču paralelopipeda čija je površina:

A p  2(l s  b s  2h o ) h m

a hm statička visina temelja u preseku na rastojanju ho/2 od stuba.

Uporedni napon smicanja iznosi:

Np
p 
Ap
pa ako je njegova vrednost:

 p  0.7  1 a

tada odgovara visina temelja i za prijem glavnih napona zatezanja nije potrebna armatura. Kada je:
p   2 b
tada se mora povećati statička visina temelja h o. U slučaju da se uporedni smičući napon  p nađe u
granicama:
0,7  1 a   p   2  b
tada se ukupna sila zatezanja mora primiti koso povijenom armaturom.
Površina potrebne armature iznosi:

Np
A ak 
a
Dozvoljeni glavni napon zatezanja  a i  b navedeni su u tabeli 21. Pravilnika za beton i armirani
beton. Koeficijenti  1 i  2 prikazani su sledećim izrazima:
 1  1,3 a 
 2  0,45 a 
pri čemu je:

 a  1.0 za Č 240/360 i Č 340/500

 a  1.3 za ČBR i ČBM
 - srednja vrednost procenta armiranja po m, za presek obuhvaćen donjom bazom paralelopipeda.
Srednja vrednost procenta armiranja iznosi
f a

2(l s  b s  2h o )h m

fa – površina preseka ukupne armature po obimu paralelopipeda.

2.2. Temelji montažnih armiranobetonskih stubova

 Proračun i konstrukcija plitkih temelja
Temelji samci od armiranog betona često služe za oslanjanje montažnih armiranobetonskih
stubova. U cilju obezbeđenja potrebne veze temelja i stuba i jednostavnije montaže, gornji deo temelja ima
specijalni oblik u vidu čašice.
I temelji mogu biti montažni ali se najčešće izvode na licu mesta.

Po završenom građenju temelja pristupa se montaži stubova. Za održavanje projektovanog

položaja stubova koriste se pomoćna sredstva u vidu drvenih klinova ili raznih vrsta uložaka.

Za pogodnije centrisanje temelja, donji deo stuba se izvodi piramidalnog oblika, a na dnu čašice se
ugrađuje čelična pločica ili deo čelične cevi. Prostor između zidova čašice i stuba ispunjava se
sitnozrnim betonom. Najmanje rastojanje između stuba i zidova čašice treba da bude između 5 i 10 cm,
kako bi beton mogao lakše da se ugradi.

Često je neophodno što pre završiti zemljane radove i otpočeti sa montažom nadzemnog dela
konstrukcije. Temelji se tada rade sa izdignutom ili visokopostavljenom čašicom.

Međusobna veza stuba i čašice može biti izvedena kao monolitna ili nemonolitna, odnosno kao
hrapava ili glatka. Češće se zahteva ostvarivanje monolitne veze koja odgovara uklještenju, a postiže se
uglavnom izradom hrapavih površina na unutrašnjim zidovima čašice i na nožici stuba.

Dimenzije čašice

Po istočnoevropskoj literaturi (I.I.Ulicki), minimalna visina temelja određena je visinom čašice h č i

visinom donjeg dela temelja hd koja se dobija iz uslova probijanja i mora biti najmanje 20 cm. Visina čašice
iznosi:
h č  h st  5cm

gde je hst dubina zalaska stuba u čašicu koju treba uzeti

h st  l s
 Fundiranje I

Pri tome je ls veća dimenzija porečnog preseka stuba (dužina stranice stuba). Najmanja debljina
zida čašice uzima se pri vrhu i treba da bude
1
dč  ls
5
ali ne manje od 20 cm. Radi lakšeg centrisanja stuba i mogućeg ugrađivanja betona ispune,
unutrašnji zidovi čašice se izvode sa nagibom 1:20 i zazorom koji u dnu čašice, u odnosu na stub, iznosi 5
do 7 cm.

U domaćoj literaturi razmatraju se posebno slučaj monolitne i nemonolitne veze stuba i čašice. Za
monolitnu vezu potrebno je da debljina zida čašice bude

10 cm  dč  0,5 l s
dč  20 cm

Kada se radi o visini čašice, potrebno je uzeti

M
h č  1.2 l s ako je < 0.15
N  ls
M
h č  2 .0 l s ako je  2 .0
N  ls
M – moment u nivou gornje površine čašice
N – podužna sila u stubu
ls – dužina stranice stuba u pravcu delovanja momenta M

Kada veza stuba i čašice nije monolitna, a potrebno je postići odgovarajući stepen uklještenja stuba
u temelj, dubina čašice treba da bude

M
h č  1.65 l s ako je  0.15 ls
N  ls
M
h č  2.65 l s ako je  2 .0
N  ls
M
Za međuvrednosti visinu čašice treba odrediti interpolacijom.
N  ls

Proračun čašice

Eksperimentalna ispitivanja, sprovedena na modelima u velikim institutima istočno-evropskih zemalja i

Nemačke šesdesetih i sedamdesetih godina, pokazala su da karakter rada čašicnog spoja stuba i temelja
uglavnom zavisi od veličine ekscentriciteta podužne sile u stubu. Tako po Ulickom razlikujemo tri slučaja:

a) Slučaj centričnog opterećenja stuba (e0=0)

 Proračun i konstrukcija plitkih temelja
Sila pritiska se preko betona ispune prenosi na zidove čašice, pa pod predpostavkom da jedan
deo sile pritiska prima armatura a jedan deo beton, dobija se potrebna površina podužne armature u
zidovima čašice.

Nu  fB  A b  A a  v

A b  h1b1  h 2 b 2

Dobijena podužna armatura se raspoređuje ravnomerno po čitavom obimu čašice.

Poprečna armatura se usvaja konstruktivno, a čine je zatvorene uzengije raspoređene na 15-
20 cm po visini čašice. Ova horizontalna (poprečna) armatura ima ulogu da primi zatažuće sile koje bi se
pojavile u zidovima čašice u toku montaže stubova (udar stuba u zid čašice).

b) Slučaj ekscentrično opterećenog stuba (e0 < 0.3 h0)

U slučaju ekscentričnog opterećenja sračunavaju se podužna i poprečna armatura čašice.

Površina preseka podužne armature dobija se iz momentne jednačine napisane u odnosu na težište
zategnute armature.

Nu  e  A a   v  ha  A b  fB  0.5  h0  A b' fB  0.5  h a

odakle je

Nu  e  0 . 5  S  f B
A a  A 'a 
 v  ha

0.5  S  A b  0.5h 0  A b'  0.5h a  0.5 (b1h 02  b 2h 2h a )

e  e 0  0.5h a
fB – čvrstoća betona pri pritisku
 v - granica razvlačenja za odgovarajuću vrstu čelika

c) Slučaj ekscentričnog opterećenja

Potrebna površina podužne armature i ovde se može odrediti iz momentne jednačine napisane u
odnosu na težište zategnute armature.

Nu  e  A a   v  ha  A b  fB  (h0  d)

odakle je

Nu  (e  h 0  d)
A a  A 'a 
 v  ha

d – rastojanje od spoljašne pritisnute ivice preseka do težišta pritisnute zone

Nu
Ab  - površina pritisnute zone
fB

Za ekscentrično opterećenje, naročito pri velikim ekscentricitetima, karakteristična je pojava prslina

u zidovima čašice. Pored podužne, ovde je neophodan proračun i poprečne armature.
 Fundiranje I

Iz momentne jednačine napisane u odnosu na uslovnu osu oko koje nastaje obrtanje stuba
(uslovna osa prolazi kroz tačke K1 i K2) sledi

Mu  Hu  h st  Nu  y
Ax 
 v  z x

Ax – površina preseka svih šipki jedne mreže koje su paralelne sa ravni savijanja (A x = 4ax)
y – rastojanje od ose stuba do uslovne ose oko koje nastaje obrtanje stuba

ls l
y = 0.7 e0 pri  e 0  s (tačka K2)
6 2
ls l
y pri e 0  s (tačka K1)
2 2

z x - zbir rastojanja od donje površine stuba do poprečnih mreža koje su postavljene po visini čašice
hst – dubina zalaska stuba u čašicu

2.3. Temelji čeličnih stubova

 Proračun i konstrukcija plitkih temelja

Široka primena čeličnih konstrukcija u građevinarstvu nametnula je potrebu konstrukcije specijalnih

temelja ispod čeličnih stubova.
Ovi temelji se uglavnom izvode od armiranog betona, mada za manja opterećenja mogu biti i od
nearmiranog betona.
Gornja površina temelja treba da ima dimenzije koje će omogućiti postavljanje ležišne ploče
stuba, koja se za temelj pričvršćuje ankerima. Visina temelja, zavisno od dužine ankera, treba da je
najmanje

min h t  l a  min 20 cm

Za ugrađivanje ankera u temelju se ostavljaju anker kanali. Posle montaže ankera oni se ispunjavaju
betonom ili drugim sintetičkim vezivnim materijalom.
Preporučuje se da dimenzije anker kanala u poprečnom preseku budu najmanje 20/20 cm, mada u
izvesnim slučajevima mogu biti i 10/10 cm.
Kada se sidrenje ankera predviđa samo ispunjavanjem anker kanala betonom, zidove kanala treba
izvesti što hrapavije, radi bolje veza betona temelja i betona ispune. U tom cilju se može koristiti oplata sa
žlebovima.
Obezbeđenje ankera od čupanja može se postići i ako se anker kanali izvedu u obliku zarubljene
piramide. Oplata za kanale se mora postaviti pažljivo, tako da se kasnije lako može izvaditi.

Sidrenje ankera se vrši u betonu ili se za veće zatežuće sile ankeri vezuju za anker nosače.
Njihovom primenom smanjuje se dužina ankera a time i visina temelja. Montiranje anker nosača se mora
obaviti pre betoniranja temelja. Kao anker nosači koriste se ugaonici ili U profili.

Dužina ankera la se određuje na sledei način:

 Fundiranje I
1. kada se za sidrenje koristi ispuna kanala betonom, tada je prema pravilniku za beton i armirani
beton

  v
la 
4 p   u
 – prečnik ankera
v – minimalna granica razvlačenja čelika
p – dozvoljeni napon prianjanja
u – koeficijent sigurnosti (u =1.8)

Za glatku armaturu, dužina ankerovanja (l a) dobijena po predhodnoj formuli, povećava se za 2050% u

zavisnosti od vrste čelika.

3. TRAKASTI TEMELJI ISPOD ZIDOVA

Kada je jedna dimenzija znatno veća od druge, imamo izdužene temelje opterećene po pravilu
linijskim opterećenjem. To su temelji ispod zidova koje kratko nazivamo trakastim temeljima. Materijal za
izradu ovih temelja je armirani ili nearmirani beton, ređe opeka i lomljeni kamen.
Trakasti temelji ispod zidova zajedno sa konstrukcijom zida čine jedinstvenu celinu tako da je mala
njihova savitljivost u podužnom pravcu. To omogućava da se usvoji linearna raspodela kontaktnih
pritisaka.
Proračun trakastih temelja obuhvata: određivanje potrebne širine i visine temelja, potrebne
armature, kontrolu pritisaka na tlo i kontrolu na kliženje i preturanje ako je temelj opterečen velikim
horizontalnim silama i momentima.

3.1. Određivanje potrebne širine temelja

Za dimenzionisanje trakastih temelja izdvaja se lamela širine 1.0 m. Potrebne dimenzije osnove
temelja određuju se iz uslova da maksimalni pritisak na tlo bude jednak dozvoljenom pritisku za
usvojenu dubinu fundiranja.
 Proračun i konstrukcija plitkih temelja
Uslov ravnoteže u vertikalnom pravcu glasi:

Nk  G t  A  qa
G t - težina temelja i tla iznad njega
A - potrebna površina osnove temelja ( B  1.0 )

Veličina G t nije poznata ali se može napisati u obliku

G t  AD f  t   AD f  sr
 t - zapreminska težina materijala temelja
 - faktor prosečne težine
 sr - prosečna zapreminska težina materijala temelja

Nk
A
qa   sr  D f

kako je A u stvari površina lamele dimenzija B  1.0 to je potrebna širina temelja

Nk
B
qa   sr  D f

Ekscentrično opterećenje raspodeljeno duž trakastog temelja u opštem slučaju može biti dato kao

q (kN / m)  Nk  q  1.0 (kN)

m (kN / m)  M  m  1.0 (kNm)
h (kN / m)  H  h  1.0 (kN)

Maksimalni i minimalni ivični pritisak u kontaktnoj površini temelja od datog opterećenja iznose

V M Nk  G t M  H  h t
max    
A W A W
V M Nk  G t M  H  h t
min    
A W A W

Koristeći uslov da najveći pritisak treba da bude jednak dozvoljenom opterećenju tla ( max qa ) i
unoseći
 Fundiranje I
G t  AD f  sr
A  B  1.0
B 2  1 .0
W
6

Dobija se u konačnom obliku jednačina

(qa   sr D f )B 2  Nk B  6M  0

Iz koje se direktno odeđuje potrebna širina temelja.

3.2 Dimenzionisanje temelja

3.2.1 Temelji od nearmiranog betona

Trakasti temelji od nearmiranog betona mogu biti konstantne visine ili promenljive visine
stepenastog odnosno trapezastog oblika zbog uštede betona.

Opterećenje se od baze zida do donje površine temelja prenosi pod uglom  . Ugao  je ugao
prenošenja pritisaka kroz materijal temelja.
Potrebna visina temelja se može odrediti iz uslova da naponi zatezanja u betonu usled savijanja
temelja budu u određenim granicama, odnosno da temeljna konzola dužine (a) ima graničnu nosivost. Pošto
se naponi zatezanja poveravaju samo betonu, to je

Mu
bzs   fbzs
W
Mu - granična vrednost momenta savijanja za presek uz zid
1.0  h 2t
W
6 - otporni moment posmatranog preseka
fbzs – čvrstoća betona pri zatezanju savijanjem

ht 3
tg   ctg    nu    nu
a fbzs

h t  a nu
nu reaktivni pritisak tla od graničnog opterećenja (kN/m2)
fbzs (kN/m2) - čvrstoća betona na zatezanje pri savijanju koja se mora odrediti prema BAB-u.
3.2.2 Temelji od armiranog betona

Trakasti temelji od armiranog betona imaju manju visinu pa zahtevaju manju dubinom fundiranja.

Zavisno od vrste tla raspodela kontaktnih pritisaka je nelinearna, ali se za praktične proračune
dozvoljava aproksimacija linearnom raspodelom.
 Proračun i konstrukcija plitkih temelja
Ako je u opštem slučaju opterećenje trakastog temelja ekscentrično, reaktivni pritisci tla (bez
uticaja težine temelja) imaju neravnomernu raspodelu sa ordinatama 1n i  2n na ivicama. Usled
savijanja temeljne konzole nastaju momenti savijanja i transverzalne sile koje treba sračunati u preseku I-I
uz stub.

a2
MII  P1e1  P2 e 2  (21n  In )
6
a
QII  P1  P2  (1n  In )
2

Prema odredbama pravilnika za BAB, za dimenzionisanje temelja prema teoriji graničnih stanja
loma, uvode se granični uticaji MuI i QuI. Potrebna statička visina temelja je

MuI
h 0I  k b
fB b I

pri čemu je širina pritisnutog dela preseka bI=1.0 m.

Glavna, noseća, armatura trakastih temelja ispod zidova je poprečna armatura. Potrebna površina
armature se određuje prema graničnom momentu MuI preko poznatog izraza:

fB _ b1h 0
Aa  
 v 100

Podužna armatura se usvaja konstruktivno.

Za presek I-I uz zid potrebno izvršiti i kontrolu glavnih napona zatezanja usled transverzalnih sila.

QuI QuI
nI    r
b I z 1 . 0  0 . 9  h 0I
 Fundiranje I
r računska čvrstoća betona pri smicanju.
Kontrola temelja na probijanje kod trakastih temelja se svodi na kontrolu glavnih napona
zatezanja, odnosno smičućih napona, u preseku na rastojanju h0/2 od zida.

Smičući napon u posmatranom preseku iznosi

Q' Q'
p    0.7  1  a
b I z 1 .0  0 .9  h m
Q’ _ umanjena transverzalna sila sračunata za eksploataciono opterećenje

1
Q'  n (B  b z  2h0 )
2

hm - statička visina temelja u preseku na rastojanju h 0/2 od zida

Armiranobetonski trakasti temelji se izvode od betona marke MB 20 do MB 30. Grade se na

predhodno pripremljenoj podlozi od nearmiranog betona ispod koje se u određenim uslovima izvodi
tampon sloj šljunka.

Za temelj promenljive visine, najmanja visina u poprečnom preseku temelja treba da bude 15 cm.
Nagib gornje površine temelja ne treba da bude veći od približno 1: 4. Ovako blagi nagib ne zahteva oplatu
jer se sveža betonska masa drži u tom nagibu. Proširenja pored zida na gornjoj površini temelja veličine 5–
10cm treba da omoguće projektovani položaj zida u slučaju nastalih grešaka u izvođenju temelja i
postavljanje oplate zida.

3.3 Kontrola stabilnosti temelja

Temelji pojedinih objekata kao što su: potporni zidovi, obalni mostovski stubovi i gravitacione
brane, treba da prenesu i znatne horizontalne sile.
 Proračun i konstrukcija plitkih temelja
Posle određivanja potrebnih dimenzija temelja treba prekontrolisati njihovu stabilnost na
preturanje i kliženje. Kontrola stabilnosti se mora sprovesti za najnepovoljnije faze opterećenja, bilo u toku
građenja ili eksploatacije.

Kontrola stabilnosti u pogledu preturanja podrazumeva sračunavanje faktora sigurnosti

Ms
Fsp 
Mp

Ms - ukupan momenat stabilnosti

Mp - ukupan momenat preturanja
Kontrola stabilnosti u pogledu kliženja podrazumeva sračunavanje faktora sigurnosti

T
Fsk 
H

T - zbir svih sila trenja koje se javljaju u toku kliženja, najčešće je T  f  V

H - zbir horizontalnih projekcija svih sila koje deluju na temelj
Koeficijent trenja na kontaktu temelja i tla zavisi od vrste tla i obično se uzima

f  tg

Prema našim tehničkim normativima dobijena vrednost faktora sigurnosti treba da bude veća od 1,50.

TEMELJNI NOSAČI (KONTRAGREDE)

Temeljni nosači su zajednički temelji za više stubova u nizu. To je ekonomičnije rešenje od

pojedinačnih temelja ispod stubova, koji bi se u slučaju slabo nosivog tla, a većeg opterećenja i manjeg
razmaka između stubova, dodirivali ili čak preklapali.

Zajednički temelji imaju prednost nad temeljima samcima i u slučaju kada je objekat nad temeljima
osetljiv na neravnomerna sleganja. Ovakvi temelji imaju odgovarajuću podužnu krutost, što povećava
krutost cele konstrukcije, pa se razlike u sleganjima smanjuju.

Za dimenzionisanje temelja potrebno je poznavanje unutrašnjih sila duž samog temelja. Veličine tih
sila zavise od raspodele napona u kontaktnoj površini, pri čemu veliku ulogu igra krutost temelja.
 Fundiranje I

a)linearna; b)za savitljive (deformabilne) temeljne nosače; b)za krute temeljne nosače

Za ocenu krutosti temelja koristi se koeficijent krutosti

3
Eb  h t 
K  
12E s  L 

Temelj istih dimenzija i istog opterećenja ima veću krutost ako se nalazi u tlu veće stišljivosti i ima
manju krutost ako se nalazi u tlu manje stišljivosti.

Temeljna konstrukcija se može smatrati apsolutno krutom ako je koeficijent krutosti K > 0,4.
Deformacije temelja se u tom slučaju mogu zanemariti u odnosu na deformacije tla. U suprotnom, radi se o
savitljivim deformabilnim temeljima.

Temeljni nosači se mogu proračunavati na više načina, zavisno od uvedenih pretpostavki o raspodeli
kontaktnih pritisaka i o osobinama i ponašanju tla pod opterećenjem. Najčešće se u praksi koristi
jednostavan postupak proračuna sa linearnom raspodelom kontaktnog pritiska.

Uobičajeni redosled proračuna temeljnih nosača sa ovakvom raspodelom kontaktnog pritiska polazi od
određivanja potrebne kontaktne površine, definisanja presečnih sila duž nosača, a završava se izborom
odgovarajućeg poprečnog preseka i dimenzionisanjem nosača.

Potrebne dimenzije osnove temelja

Temeljni nosač u osnovi ima dužinu L i širinu B. Prepusti izvan krajnjih stubova treba da imaju dužinu

a  (0.25  0.3)  l

gde je l najveće rastojanje između stubova koji se oslanjaju na temelj.

Opterećenje temelja u osnovi može da bude centrično i ekscentrično. Ako je opterećenje centrično,
tj. rezultanta ukupnog opterećenja deluje u težištu temeljne površine, tada je kontaktni pritisak

G t  P
  qa
B L

Koristeći već poznati izraz za težinu temelja G t  B  L  D f   sr , dobija se:

P
A
q a   sr  D f
 Proračun i konstrukcija plitkih temelja
Centrično opterećenje temelja se može postići izborom prepusta temeljnog nosača. Ako se usvoji
prepust a1 na levom kraju i sračuna položaj rezultante u odnosu na osu prvog stuba, dobiće se:

R  r  Pi e i
Pi e i
r
R
R = Pi – rezultanta sila koje deluju na temelj
Pi – sile u stubovima
ei – rastojanja sila Pi od ose u odnosu na koju se računa položaj rezultante

Da bi temeljni nosač bio centrično opterećen, težište se mora nalaziti na rastojanju L/2 od levog kraja,
pa je:
L
 a1  r
2
L  2(a1  r )

a 2  L  (a1   l)

Kada je određena dužina L, lako je odrediti potrebnu širinu temelja B. Treba težiti da temeljni nosač
bude centrično opterećen, a u slučaju stalnog opterećenja taj uslov je obavezan.

Za ekscentrično opterećenje pritisci na tlo su neravnomerni i iznose:

G t  ΣPi 6R  e r
σ max/ min  
BL BL2

pri čemu treba da bude  max  q a i  min  0 .

Gt – težina temelja i tla iznad temelja

R = Pi – ukupno spoljašnje opterećenje
er – ekscentricitet spoljašnjeg opterećenja R u odnosu na težište kontaktne površine temelja
 Fundiranje I
Potrebna širina temeljnog nosača za ekscentrično opterećenje može se odrediti iz uslova da je
max  qa , koji u sređenom obliku glasi

k 2 ( qa  γ sr D f )B 3  kRB  6ΣMT  0
L
k ; M T  R  e r ; R  Pi
B

Temelj može biti ekscentično opterećen a onemogućena je izrada prepusta potrebne dužine. U
takvim okolnostima, ako se zahteva da pritisci na tlo budu ravnomerni, osnova temelja je promenljive
širine, najčešće trapezastog ili stepenastog oblika. Na taj način se postiže da se težište osnove temelja
poklopi sa napadnom tačkom rezultante.

Potrebna površina u osnovi se određuje po izrazu za centrično pritisnutr temelje

Pi
A pot 
qa   sr D f
Za utvrđenu dužinu temelja L i sračunatu ukupnu površinu osnove A pot, nepoznate širine B1 i B2 se
mogu odrediti iz sledećih uslova (dve jednačine sa dve nepoznate):

a) za trapezni oblik

- položaj težišta
L 2B 2  B1
s  a1  r  
3 B1  B 2
- površina osnove
A  A pot  0.5(B1  B 2 )  L

b) za stepenasti oblik

- položaj težišta
L21(B1  B 2 )  B 2L2
s  a1  r 
L1(B1  B 2 )  B 2L
- površina osnove
A  A pot  B1L1  B 2 (L  L1 )

Da bi iz navedenih uslova mogle da budu određene širine B1 i B2 treba da bude usvojena dužina L1
proširenog dela osnove
Dimenzionisanje temeljnog nosača
 Proračun i konstrukcija plitkih temelja

Za dimenzionisanje temeljnog nosača potrebno je sračunati statičke uticaje i u podužnom i u

poprečnom pravcu. Statički uticaji po dužini temeljnog nosača sračunavaju se u zavisnosti od izabranog
statičkog sistema.
Kada su definisane sile koje deluju na temeljni nosač i njima odgovarajući otpori tla, temeljni
nosač je statički određen.

U posmatranom preseku    , koji se nalazi na rastojanju x od levog kraja temeljnog nosača,

transverzalne sile i momenti savijanja će iznositi:
Q x  n  x  P1

x
Mx  n  x   P1( x  a1 )
2
Pi
Pri tome je  n reaktivno opterećenje bez uticaja težine temeljnog nosača (  n  ).
L
U poprečnom preseku temeljnog nosača razlikuju se dva karakteristična elementa: rebro i temeljna
ploča. Ovakav oblik poprečnog preseka odgovara najmanjem utrošku materijala za izradu temeljnog
nosača, a istovremeno obezbeđuje potrebnu sigurnost temelja s obzirom na statičke uticaje.

Širina rebra je veća od širine stuba za 10 do 20 cm, tako da se pri konstruisanju temelja polazi od
poznate širine rebra bo. Visina temelja ht se određuje prema merodavnom momentu savijanja i
trasverzalnoj sili, a konačno usvaja veća dobijena vrednost. Statička visina temelja, koju direktno
određujemo, iznosi

Mu Qu
h0M  k b odnosno h 0Q 
fB  b 0 0.9  b 0   r
 Fundiranje I

Mu – granična vrednost momenta savijanja iz dijagrama presečnih sila uzeta ispod stuba
Qu – granična vrednost transverzalne sile iz dijagrama presečnih sila uzeta ispod stuba (uzeta veća po
apsolutnoj vrednosti)
 r – računska čvrstoća betona pri smicanju
fB – računska čvrstoća betona pri pritisku

Visina temeljne ploče se određuje prema momentu savijanja u najnepovoljnijem preseku. Za 1.0 m
dužine, moment savijanja je:
 n (B  b 0 ) 2
MII 
8
pa je statička visina temeljne ploče data izrazom:
MuI
h 0p  k b
fB  b1I
Jasno je da je MuI granična vrednost momenta savijanja za presek I-I a b1I = 1.0m. Transverzalna sila u
preseku I-I određena je izrazom:
 n (B  b 0 )
Q II 
2
pri čemu treba na osnovu njene granične vrednosti Q uI izvršiti kontrolu smičućeg napona:
Q uI
 nI   r
0.9  h 0p  b1I

U skladu sa statičkim uticajima za podužni pravac određuje se podužna armatura, dok se prema
momentu savijanja za presek I-I u poprečnom pravcu, određuje poprečna aramatura.

Primer proračuna

Projektom je predviđen zajednički temelj za tri stuba čija je dispozicija data skicom. Stubovi su poprečnog
preseka 45/45 cm opterećeni silama:

P1 = 1200 kN, P2 = 900 kN i P3 = 1500

Temelj je od armiranog betona MB 30 fundiran na dubini D f = 2,3 m. Dopušteni napon na tlo na

dubini fundiranja iznosi 180 kN/m2.
Potrebno je odrediti dimenzije temelja u osnovi tako da pritisci na tlo budu ravnomerni. Prema
dobijenim dimenzijama treba odrediti merodavne uticaje za dimenzionisanje temeljnog nosača.

Potrebne dimenzije temelja u osnovi

 Proračun i konstrukcija plitkih temelja
Kako je dužina temeljnog nosača, kao i dužina prepusta, ograničena susednim objektima, mora biti
usvojena promenljiva širina temeljnog nosača, da bi kontaktni pritisci bili ravnomerni. Usvojeni oblik osnove
temelja prikazan je skicom.

a) potrebna površina osnove temelja

 Pi 1200  900  1500
A pot    26,86 m2
qa   sr  Df 180  20  2,30
b) veličina i položaj rezultante:
3
R   P1  1200  900  1500  3600 kN
i 1

R  r  P2  6,0  P3  10,5

900  6,0  1500  10,5

r  5,875 m
3600
s  a1  r  1,0  5,875  6,875 m

c) potrebna širina temelja B1 i B2

Rezultanta ukupnog opterećenja treba da deluje u težištu temeljne površine. Za određivanje širine
temeljnog nosača B1 i B2 biće korišćena dva uslova. Prvim uslovom izražena je površina osnove temelja, a
drugim položaj težišta te površine. Prema oznakama sa skice sledi:

A  B1  L1  B2   L  L1   26,86 m2
B1L1  0,5L1  B2   L  L1   0,5   L1  L 
s  6,875 m
B1L1  B2   L  L1 
Ako se unesu vrednostii L1 = 6,00 m i L=12,50 m dobiće se:B1 = 1,70 m i B2 = 2,55 m

Određivanje merodavnih statičkih uticaja za dimenzionisanje temelja

c) kontaktni ptritisci na tlo

A  B1L1  B2   L  L1   26,775 m2
 Fundiranje I
R  GT 3600  26,775  20  2,3
   180,45 kN / m2
A 26,775

  180,45 kN / m2  qa  180 kN / m2
e) reaktivno opterećenje tla
R 3600
q   134,45 kN / m 2
A 26,775

q1  134,45  1,70  228,565 kN / m'

q2  134,45  2,55  342,848 kN / m'

f) transverzalne sile u karakterističnim tačkama

To  0

T1L  228,565  1,0  228,565 kN

T1D  228,565  1,0  1200  971,435 kN

TS  228,565  6,0  1200  171,390 kN

T2L  228,565  6,0  342,848  1,0  1200  514,238 kN

T2D  514,238  900  385,762 kN

T3L  385,762  342,848  4,5  1157,05 kN

T3D  342,848 kN

Tk  0 kN
g) momentii savijanja u karakterističnim tačkama
Mo  0

M1  228,565  1,0  0,5  114,28 kNm

M2  228,565  6,0  4,0  1200  6,0  342,848  1,0  0,5  1543 .02kNm

M3  342,848  1,0  0,5  171,424 kNm

U polju između stubova 1 i 2
Tx1  0 → 228,5651,0  x   1200  0  x  4,25 m
Mmax 12  228,565  5,25  0,5  5,25  1200  4,25

Mmax 12  1950,09 kNm

U polju između stubova 2 i 3

Tx 2  0
 Proračun i konstrukcija plitkih temelja

228,565  6,0  342,848   x  5   1200  900  0

 x  7,125 m
Mmax 2  3  228,565  6,0  5,125  342,848  2,125 
 0,5  2,125  1200  7,125  900  1,125

Mmax 2 3  1760,04 kNm

h) dijagrami transverzalnih sila, i momenata savijanja po dužini nosača

i) merodavni statički uticaji za dimenzionisanje

Za određivanje statičke visine temeljnog nosača merodavni statički uticaji sa dijagrama M i T su:

M  M3  171,424 kNm

T  T3L  1157 ,05 kNm

Za kontrolu temeljnog nosača na uticaj momenata savijanja u rasponu između stubova merodavna
vrednost je:
M  1950,09 kNm

U poprečnom pravcu, merodavne vrednosti momenata savijanja i transverzalnih sila za određivanje

visine temeljne ploče i potrebne armature se određuju u preseku   

Q    134,45  1,0

Q    134,45 kN / m'
 Fundiranje I
M   134,45  1,00  0,5  1,00

M   67,225 kNm / m'