iSTANBUL üNiVERSiTESi

EDEBiYAT FAKÜLTESi
.Türkiyat Enstitüsü

Ia MİLLETL RASI
TÜR :oıoıi
KO .GR Sİ
( istanbul,15-20 X.1973)

}te~ Gazetesi
ve
Türkiyat Enstit~sü 'nün
işbirliği" ile basılmıştır

iSTANBUL
1979
 r·Eski Kartei/Gürcjstcin Tarihi!nde Milôddan Önceleri Anılan Türk Ufuglqn:
t<HAZAR, DURDZUK, KHUNAN, TUKHARiS, KHOZANIKH, TURK, KIP.ÇAK,' .
. BUN-TURKi, SARKJN, K(A)LARÇ, SAM-ŞWiLDE (ÜÇ-Ok) ve· KAN KAR:.. :
· ·. Üzerine· · · .' ·

Dr. ,M. Fahrettin Kırzıoğlu

(Türkiye'de, üniversitede «Tarih Enstitüsü»nüh kÜruluşü 1916 da is-

tmıbul'qa başlarken, 1933 Yılındaki ~Üniversite islôhatı»na değin, burada
d.ers veren Tarih Hocolorımızın hiçbiri·, herhangi bir Üniversitede Tarih tah-
sili görmemiş ve Tarihten Doktora yapmçımışiordı. Ya Mülkiye 1
Harbiye, .Hu-
Jçul<· mezunu veya· medreseden ·yetiŞme: kendi çalıŞma v~ · kobiiiyeti il~ to;.·
rihin türlü dallarında derin· vukufa· sar ip kimselerdi) Türk ôlemin.in .. biriCi'k
ınöstakil ülkesi· Türkiye'de durum böyle iken. doğuqa Japon ve Cin detıiz-
.lerinden ba.tıdo Atlas. 'Okyanu·suno değin üç kıt' o üzerinde türlü zomanf9rdo ·
yayılarak hôkimiyetler· kurmüş' bulunan Türk ur'uglcirı.nın ono çizgileriyle ol- · ·
sun, tom bir tarih çerçevesini' çizmek için, yabon.cı 'bilgfnler yetersiz' 'Cılôrak
çalışmışlardı. Cin . veya Rus mahkümu Türk üikelerinde ve A_fgon ile iran'-
da fors dil ve irfonı kozanında ·erimeye düşmüş Türklerden de, 'umurı:ıl
Türk tarihinin kavran ıp tonılılması ve araştırılması icin,··eski ·deyimle «Ze~
· mi~ ve zamam> müsait değildi: · . · · ·.. : ·. ,.- '·: .· :
· · . · "Oc. kıt'adc:ı yc:ıyılıp h ü.l<Cırrie~ler kuran Türk .uruglanrıın ilmi onlamda to-= .
rihin'in a raştırılması, Batılı rvıüsteşriklerden· . soriro, Türr<iyemizde ancak
1933'ten sonra istunbul· Edepiycıt Fc;ıküitesJ'nd'ek_;' T.arih · EnstitÇsünde. ~şim-
.diki: Tarih Da lı 'ndc) ve Ankora~d a 1935 te açılan Dil. ve Torth-'Cağrafyo.
Fakültesinde başladı. Her iki milli kültür ocoğımızdoki TQrk H.ocofarı artık
mi!!etlercırası kc>ngreierde de, umumi ve hus!..!si Türk tarihi ile geniş ve de-
rin · Türk kül ttirtl üzenndi:ô ti~ar otorite olarak, altdyo ilmi tezler. dôğru bu- ·
 ~56 1. MiLLETLERARASI TÜRKOLOJi KONGRESi

lı,ış v~ görüşler _getirmeye başlamışlardır {Artık Çin, Hint, Es~i-iran, Yunan •.

Roma, Bizans, ıtalyan, Rus ve saire dillerindeki kaynaklarındal), Mezopo-.
t.amyo. ve Urartu'nun çivi ya z ı lı, Hititlerin 've Mısır l ı ları n hiyeroglifi beigele-
. ri nden doğruca istifade edebilen bilgin'lerimiz yetişmiştir,X'Fakat, biidiğimi­
ze göre, Süryani, Erm.eni Kartei/Gürcü gibi Önasya'nın küçük Hıristiyan
kavimlerinin dillerinde yazılı kaynaklan doğrud.an doğruya okuyup istifade
edecek uzmanlarırriız henüz yetişmemiştiıj Dede-Korkut O ğuzları diyeceği­
miz, is l ômlıktan önceleri Hazar Denizi - Kızılırmak başları ve .Kafkas sıra­
dağları ile Kızılözen - K~rkük - Sincar arasındaki bölgelerde yaşayan Türk-
leri n haberleri yazılı bulunan bu üç dildeki kaynakların. ancak Batı dilleri-
. · ne yapılan tercümelerinden istifade edebiliyoruz. Halbuki, <!Gra.J29nı deni-
len Eski Er menice {V - IX. Yüzyıl) ile Eski - Gürcücede, adıgeçen bölgele-
re hôkim Türk urugl.arından geçme çok mühim kelimeler. dil özellikleri ve
falklor malzemesi vardır.
Bahsedeceğimiz Es~ i-Kartei / Gürcistan Tarihi'nin asıl adı,' «Kartlis-
Ck hovreba »dır. Baş tarafları destani olan bu anonim ve resmi eser, Tiflis
bölgesinden ibaret iber/Kartel'de Hıristiyanlığın 310 yıllarında resı"l)en
kabulünden 110 yıl sonraları yerli dilde incil ve Tevratın yazılıp okunması
için yapılan «Kartel Alfabesiıı ile nakledilerek, hôkim sülôlelerin sarayında
veya nezdinde saklanmış; ülkenin 18 asırlık başbuğları hanedanı «Ce!las-
da nı> (Balasagun-Kaşgar)dan siyasi mültecilerin başında gel.ip, yerleştik­
leri sarp kaleye göre «Orbeli/ Orbelyan» ve «Sam/Ş am~Şoldeiı { . Üç-Ok~
hanedanından· gelen erkeklerin 1177 de kırgına uğratılarak, sağ kurtulanla-
rın Gence/l<arabağ'daki Atabekliler'e sığınmasından sonra, Bağratlı kır<:JI
Georg'un emriyle onların atalarına ve yarariıkiarına ôit bölümler ve bahiş­
ler, sotırlar, resmen silinip, yeni bir nüsh·ası haıJrlanmıştır. Eldeki metin,
1"/44 teki son . istinsahlara dayanmaktadır. Fakat, 1177 den önceki nüsha- .
lardan istifade etmiş Ermeni kronikcileri ile, ôileden gelen atalar hôtıralon-
• na göre, 1295 te ·· K~rabağ'da yazılan ermenice « Orbel yanlo.ı:;_Torihi>>nde,
1177 deki ç ı karma , silme ve tQhriflerle yokedilmek istenen bı l g ı ler, kısmen
eski haline getirilmiştir.
Burada, Kartel Kilise-Yazısı'nın icadından önceki duruma da, dokun-
mak gerekiyor. Sonraları « Ba tı - Gü rci stan » denilen Faş/Riyon ırmağı boy-
ları ile Karader.ıiz kıyısındaki Kolkid ülkesinde kurulan. iyon Kolonilerinin
tesiiryle yunan yazısı ve dilinin kullanıldığı, Apkaz-Eii · kıyısındaki D iyoskı..i- · .'
riya (Sokhum)da da bu ôdetin devam ettiği, buralarda m.ö. 500-65 yılları
urasında kesiien yunanc<;ı yazılı para!ardan anlaşılıyor. (Dayid M.' ~f.-.NG.
Studies in the Numismatic History of Ge~rgia in Trcınscauco~io . 1955
New York, s. 6-11 ·ve Plates 1. 1-8). Yazıları yunanca o::.ı n He!e-
nistik devletlerden Selevkoslular ~ Arsakir iar'ın hôkimiye::::de ·. !<o-
lah ibsr/ Kartel ülkesinde de, Sasanlıl or idaresir.de Romc.ı /B! za ns'ın ·
 GÜRCiSTAN TARiHiNDE ANILAN TÜRK URUGLARI . 157.

tesir ve n~fuzunu engellemek üzere, Şah 1. Yezdgercf'in emir ve teşvikiyle

Tevrat ve Incilin yerli di.lle yazılması icin Ermeniler;e olduğu gibi, iberler'e
de 420 lerde· pir milli-alfpbe yaptırılıncaya kadar, yunan d.ili ve ya~_sı ile,
o ramlee kullanılıyordu. J<artel'deki eski ·başkent. Meskheta'nın yakınındaki
Zerdüştl Hormizd (Hürmüz) - Tapınağı.yerj «Armozikaii"do kozı sonunda bu-
.
lunan taş üzerindeki .yunanca ve aramlce yazıt ;;ıe, ~ıi.-ıı.ı Yüzyıllarda iber/
Karteı · hôkimi· ve «Pitiakhş» Ü.Jcbeği/Merzbôn/Sınirıkoruyon). u.nvanlı Ze-
u:akh ve Aspavruk (eski Türk adlar:ıridan·· «Aspa,ru~»tan) apına' kesilen yu-
ı:ıanca paralardan (HEY' ET: N. A. BERDZEN1ViıJ - ·v. D :-DONDUA - M. K.
DUMBADZE - G. A. MELiKiŞViLi, Ş. A. MESK.:dvA. ' ist~~jyo Gruzii• .1962.
Tbilisi/Tiflis. Bilimler Akademisi Yayını. 1. . 76• .79). yazı dilinin eski durumu
· iiice anlasılıyor. · ·. .'. . · · ·
-Hıristiyanlığın iber'de 31 b yıllarında · resriıen · kaqulünden •.· ·420 · ı erde
nıiıri-yazının icedına veya . alfabenin düzenlenmesine . .değin :·geçen yütyıt:. _
oşkın zamanda da. bu ülkede TEWrat ile incil. hep yunan·ca· ve süryanico
\'ozılıp.· oku_nuyordu, kilise duaları · ve yaazlar bile. bu yabancı dilh~rdey·­
j j (w. D. E. ALLEN, A History of the . Geprglan Pepple, 1-93.2 London, s.
~~·.39-310: R. GROUSSET, Histoire· de I'Amienie. 1947' Paris, s. .125; HEY'ET:
i:=.ıarıya Gt L!..:ii: 1. 85-86). Bu yüzden. 420 cjen sonra resinl~a-nonim· ulke ta-
ıil ı i. vunanca eski metinlerden yeni Kartel/Gürcistan yazısı ile nakledilir~ .
l<tiıı. has-adlar sonundaki yunancoya rnahsus «os»· ekieri qe, cılduğ_u ~~~i
.:ık tonJnırştır. · ·.
Tevroti-Şerif'te («Tekvinıı. X. · 2-4; ~<İlk Tarihler».• 1.5-6; . <iEzekhieiıi,
XXXVIII. 4. 6). Tufan'dan sonra Nuh'un -6c 'oğlundan Yafeth'in büyük o~ıu ·
Gomer'in üç oğlundan· büyüğü «Aşkenaz», (m.ö. .634 yıllarında Palestin'den
sonra -Sina yarımadasında· Mısır kapılarına varınca . Önesya'yı istilô eden
arlıgöçebe ve yaman okcu) Saka/iskitler'in i.ıluatası, Gomer'in küçük oğ­
lu «Togcırma» ' do. «atları; süvorileri, katırlami pek olup, buntarı çarşiiara
satmaya getiren . «Uzak-Kuzey»deki Tü.rkler'in uluatası gösterÜdiğinde it"
t.kık edilmiştir. (Avrarn GALANTi. Türk Kelimesin in. Menşei, 28 Mart 1918
tarıhıi Yeni Mecmua. istanbul, Sayı 37. s. 28) . .
Hıristiyanlığın kabulü !le resmen iber/Kartel'de de okunmaya . başla­
nem ı:Tevrat>ita~i haberlere uyularak, bug(inün adları ile: Hazar denizi ile
.K Cirodeniz a.rasındaki eski ~ekiz kavmi n uluatcfsı, :«Tqrgam'os» adıyla anı­
iı"yor. En eski des!q.ı:ıi Gürcistan tarih( «Kartlis-Ckhovr~ba»nın b,qşlarında,
· ·bu seki.z urugun sırqsı ve yurtlan şöyle. anlatılıyor: · · .
ıd\luh!un oğı'u .yaf~th'in. oğ!u AvanaiJ'ın oğlu Tarşis'in oğlu · Targamos», ·
Nemrua·un yqptığı .BÖbii-Kuh,;si'.nde' insar;oğullarıriın dilleri karışıp; ayrılın-
. ca, ııe.-bir ôile, bir ülkeye varıp, sah~plenirke:1, o c!:J, bütün ôilesi halkını top-
h~ılrok, «Ararat (Urortu) (i_e Mosi!; (,:',ğ:·::;;:~:~: ) :aroso>ndaki bölgeye gelip
Vcd~fi. Gnu.n ailesi bi.:yJ~ '1': ~o.J"-bı'~};ri-:rı;· hi~ÇIJk karıl~m, ôğul!orı VB . !<ız ..
 158 ı . MiLLETLERARASI TÜRKOLOJi KONGRESi

-
ları, torunları vardı ve 600 yıl yaşadı. Bu Targarrıos (ermenice destani ta:.
rihlerindeki «Torgom/Torkom»)un ülkesi: doğuda Gurgan (Haiar) denizin-
den. batıda «günümüzde- Karadeniz denilen Pont»o, «güneyde Kürtler-EW-
ndeki Oret (Cudi) dağı' ndon, kuzeyde Persler'in Yolbuz (Aiburz) dediği Kav-
kas'a değin UZQyariıı yerlerdi. Herbiri güçlü ve dev yapılı olan sekiz oğlu­
r;ıa, ölümünden önce ülkesini yaş sır.alarına gÖre şeyle paylaştırdı:
1) Büyük oğlu «Hay'os»o (Ermenilerin atasına), ülkenin en iyi ke.simi-
ni ve yarısını (MasiSIAğrıdağı çevresi ile Oret'e değin güneyini Ermenilere) ;
2) ikinci oğlu Kartlos'o : doğuda (Yor/Kabur ve Alazan/Kanak çayto-
rı arasındaki) Heret'ti:m,· batıda Pont denizi' ne. , güneyd.e Bero~c (Borca lı
çayı) kaynaklarından, kuzeyde Kafkaslor'o kadarki Kartel (Gürcistan)i;
3) ücüncü 9ğlu «Bardos»a, . «Rakş» . (~raks/ Aras) kqvuş·ağına de$in
Kür ırmağı güneyi (Gence- Karabağ ülkesi)ni verdik, o do burada (kendi
adıyla l;ıaşkent olarak) «Bardawi> (islôm koynaklarında: «Berda'a», . türk-
cedeki «Berde», ermenice eserlerde «Partav») · şehrini kurcfu (ahalisine
gürcüdede «Ran'lı», türkcede «Aran'tm, arapcada «Er-Rônl» den.irdi); ·
4) «Mowakan»a, · «Kücük-Alqzan» (Şirvan-Kakhet arasınqaki . «Aiazam>
/Konak). kayşağından Derıiz'e ·(Hazar-Denizine) kadar Kür kuzeyindeki yer-
leri . (Şirvan ve . Mukan/Mugon'ı) verdi; o da or~da «Mowaknet». (Mowal<~
lar-Eli). belde,sini kurup, · yerleşti;
5) B~şincisi «Heros»a, Kür kuzeyin.den «bugün Gulgulo denilen Tqe--
Tba» (Oğlak-Gqlü) bölgesine de~in uzpyori yerleri ve <dki-Aiazarp> (bugün-
kü: Y.or/Kabur ve Alazan/Kanak) çayları arasını verdi ve ülkesine «Heretı>
(Her-Eli) denildi (sonradan · adı, «Kakh-etıı/Kakh- Eii olmuştur•. başkendi,
Selçuklulardan once «Kabusnôme»de de anılan Kıpçak boyu adı ile .«Sıg­
nak»tı);
· 6) Altıncısı · «Eg(e)ros»u · (Kara~)Deniz'e doğru gönderdi; . doğudo «Likh» .· ·
(Foş/Riyon ve Kür kollar_ı sularını~ Ôyrım.ındo) dağından. batıda «Kuçük-
• · Kl:ıazar (Kuban) ırmağı»ria , değin ·.. uzayqn (Acartı/Eger, Megrel, Apkaz v~
Karadeniz-Kıyı Çerkesleri yurdu) yerl~~i verdi ki, Kafkas (dağlan sırtları)
kuzey sınırı idi; onun merkez olarak kurduğu şehre «Eg(e)ris» deniyordu
ki «bugünkü Bediai> (Sokhum'un doğusunda ·ve dağın güney eteğindeJ
dır; .· ·
7) Yedincisi «Lek'am>a (Dağıstan'daki «llak'on/Lek/Lekzi/L:ezgiler'in
uluatasınaL Kovkaslqr. kuzeyindeki ıssız yerıe·rden: «Derbend (Hazar)-De-
nizi kıyılari ile büyük Lamek (Terek) ırmagı ve. Kawkas (dağları) ile Büyük- ·
'Khazarya ırmaci·ı (Atıi/Edii!Volga) arası»nı verdi. ·
8) En ' küçüğü .«Kawkosııa, (Lekon'ın ülkesi batasında kalan) «Lome!<
(Terek) ırmağından Kafkaslar arasında kalan (Kuze.y-f;1ptı Kafkasya'dan
ibaret) yerleri v~rdi (Kubc;İn/Kumon ırmagı boyları ve·.Azak demizi dpğusı.ın­
-~ ki Çerkes-Elleri bölgt;ısini). Hepsi, «Targamos»un oğulları c:ılan b~ Sekiz- ·
 GÜRCiSTAN TARiHiNOE ANtLAN 1'ÜRK URUGLARI 159

· .Kardeş'ten · türeyen kavımlara. toptan «Targomoslular/Targamosoğuflarm

~enilqi; yeryüzünün ilk hükümdan «Nebrot» [Nemrud)a. önceleri itoci't et-
mişk~n. sonradan isyan ettiler. ·(M. BROSSET tercümesi; Histoire de lo
._ .Georgi~ Histoire Ancienhe- Jusqu'en 1469 de J. - c .. 1849 s. - Petersbourg,
1/1...·15-19). "
Tiflis altındaki Kür-Khıram çayı kavşağı içinde «bugün Khunan (Hun-
teır) denilen Mtkuvari.s-Cikhe (= ·Toptak-Kale'den batıda «Sper {Saka/
Skyth~boyu · ~<$ape~lerin ·Acara v~ Çartık boyundaki ülkesi) -:-Deni-zi'ne
(Karaçl_eniz!ef degin uzayan ülkesinde Kartlos, ôilesiyle yerleşmişti. . Bu-
gün Samşwitde (Üçok) denilen Orb (nüsha: <~ Orb-et» --; Kartal ~yurdu) ka-
lesini yaptı.» Kendisi. · «Armaz (Hürmüz) - Tasviri»ne. topıyordu. Yaş s ı ra­
sıyla 5 oğlu şunla,rdı: Mtzkhetos, Gardabos, Kakhos, Kukhos, Gaçyos. (Gür-
cülerih uluatas!) Kartlos ölünce, (Tiflis kuzeyinde Mesk.heta şehri yanın·­
daki) Armaz ·(Harmozika) adlı yere. ·gömüldü. Oğulları •. ülkeyi poyloşt'ı.' ·
Bunl.ar. Yaradan Tanrı'yı unutarak: Gün~ş'e; Ay'a, Beş (nüsha:. Yedi) - Vıl­
dız'a ve Kartlos'un kabrine ıapıyorlardı· (M. BROS$ET, H!stoire de l_ a Geor-
gie, 111. 20-21, 24). · · .·
Bundan sonra En eski v·eya Destani~ Gürcistan · Torihi'nde, «Targamos-
lt.ılarıı ülkesini ilk defa istilô ede_
nlerin <<Khazarlar». (m.ö. 720 lerde Azaf< de- .
nizi çevresinde Kimmerler'in üzerine yürüyen ve Kafkaslor'a dayanan atlı
göçebe Saka/Skyth/iskitler) olduğu bel!rtilerek, şunlar an l atılıyor: ·
«Khaazrlar'ın Seferi. Bu sırada güçlenen Khazarlar (metnin 6teki tak-
vimine ·göre. m.ö.- 1647 yılında), Tiret oğ l~ Durd~uk (nüsha:: Tiı:ıen oğlu Dur-
dzuko's, ermenice kronikte: ·öutzuk ve Derdzuk) adlı beyieriyle (Dağıstan­
d-aki) Lek ve (Kubon-Aza·k ardsındaki Kawkas sayiarına karşı savaşa· baş­
ladılar.» Bu iki kavim sıkıştığından, öteki ı::argamoslu altı . kardeş soydan,
.Khazarlar'a karşı. ya'rdım iste_diler. Bunun üzerıine, «bütün Targamoslular'ın
sôyları toplanıp birleşerek, Kawkas dağ(lar)ını aştılar, Khazarya'nın her ye-
rinden tutsa~lor ·aldılar. bu cephede şehirter (nüsha: <<bir h·ale») yaparak.
geri _dönçlüler.» · ·
«Bundan sonra -Khazarlar•. bir hük_ ü mdar. seçerek ve bu seçtikleri hü-
kümdara itaat · edernk, sirndi ·· Dan.iband (Dağıstan-Şirvqn arasındaki De-
mirkapı-D~rbend) ·denen·.. Deniz-Kapısı'nı ' geçti'ter; bunlar, . say is ız bir ka-
. labalıkla geldlkleri_nden, bu sefer Targamoslular, karşı duramadı lar. Khci-
, zorlar, Targamosoğullan 'ülkelerini f~thettiler; bütün (güneydeki} Ararat şe­
hirıerini (şimdiki: Revon/Erivan, Ağrı ve~ars :iııeri ile Aras başlarınçiaki Pa~'
sın ve Tekman k~simindeki yerleri). Masispi (Ağrıdağını). Kı.izeyi (ermenice
kronikteki ·varyant: «Döbiıı/Dbanis/Tumanıs, «Eg(e)risıı ve <<Karanlık (Ku- ·
zey) - Hisarianı ) eleıgeçirdÜe~: Onlorda n arıcak güçlü hisarlardan·: (Şavşat
-kuzeyinde bugijn «Viran-Şeliin> denen ·1e B.atı-Türkistaridaki «Tukhar/
Tokhanı, Akkoyunlu tarihindeki «Dukharıu.». boyunun adını taşıyan) Tuk~
 160 1. Mii.:LETLERARASI TÜRKOL'OJi KONGREsi

hari.s ( = Tl,lkharlr). (Khıram cayı sağındaki) Samşwilde, Toprak-Kale yahut ·

l,<hunan gibi şehirler ve· ·şıda-Kartli (Tiflis kuzeyi) ve (sık orman lı. batok-
f;ğı lle sıtması bol) Eg(e)ris kurtulabildL Fakat, (az sonra) Kliazarlar, (Kaf-
kaslar'dan geçen ana geçitlerden) iki yolu· da öğrendiler. yani (Dağıstan­
Ş i rvan arasındaki) Oeniz-:Kopısı'nı (Derbend'i) ve (Kür'e soldan karışan ca-
yın kaynak l arına göre anılan Aragwi (Kara-Arag ve Ak-Arag CÇlylorı başın­
daki) yahut Dar:vala (Oset-Kartel . arasındaki Dar'yol/islôm eserlerindeki
. «Bôbü'I-Lon»/Alan-Kapisı) geeidi ni. (Bündan ·sonra) Akınlorını/seferleri:.
ni arttırarak, (her Iki geçitten qşorok) tutsaklar olarak. artık _ Targamosoğul"!'
ları tarafındon mukavemet gösterilnieden. bunları n hepsini kendilerine tô-
bi kıldılar,
.
horaca bağladihr
·. . .
(M. BROSSET, ·H.d. lo. Georgie. 1/1. 24-25).
Bundan sorra Dest~:ıni Kartel Torihi'nde, «Khzarlan> soyundan Kof-
f<aslqrın kuzeyinde:· yerJeşeı:ı Durcuk, Khozanıkh ve As/Os (Alan) ôdlorını
bölgelerirıe. -de veren. üç boya, şöyle işaret .ediliyor:
· «Khazarrar Hükümdert'nın Birii'ıci-Seferi'nden itibar~·n· o ü!l~~lerd·e. y~p- ·
-tığı fetihler ·sırasında ··ve·. yukarıda arilattıkları'mlzCid, ·bu Prens · Katkps(Jar)t
geçerken, .._kendisinin yanın.da Uobos' (ermenice kronikte: · ·«R.hub.cis/Rtıo- .
oos», Vakhuşt'un Gürcistpn · cociratyası'nda, «Urbarıo.s») _vardı _ ~ı. _ buna .
Somkhet ve Kartti (nüsha: «Kartei-Somkhiti», yani' GÜnev-.E;Ii/Ar.menya· ve
Gürcistan) tutsaklarından başka, (hükümdar sülô'lesinden olduğu icin) taht
veraseti hakkından yoksun kaı'ma~ına karsı l ık, Lomek (terek irmağı) batı­
sında ve dağın (l<atkllslcir'ın) batı ucı..ınÖ ·kqdarki Ka'wka·~ ' yurdu. k~şirnini
ek olarak dirlik verdi, Uobos orada yerleşti. · i<Ciwkas·t~·ki. - ps~t · (~s:·eii)te
oturan Os(As).lar, ünün· soyundandırlar. Kairukas-oğulları arasında cÖlCrııeŞ­
hur olan Durdzuk ise, dağ ın ·en-~esine yerfeştiginden, on~n adı ·. ile .. oraya
Durdzuket · (Vakhuşt'uıi tarih ve Coğrafyası'nda hep «Durdzuket», q: l:i
Kartel Yıl!!k l o n ndo n / l(artlis-Ckhovreba'dan naklen ermenice kronik yaz".
moıat·mda ise:· <<Dertzi.Jk, Dertzket:''Ourtzuk>)J.(
.. . .. ..
' Çıu ~9·uk-~liJ .qendi 'v~ ·bu-
. . .• . . l
rada owrup, {metbuu) Khazarlar Hül<ümdar~'na horac ödedi,». .
. . . . . : . ·ı . .

«Ayni (Birinci-l<hazarlar) se.terde bu ~Prens (Khazorlar Hül<ilmdorı),

amucası oğlu'na, (Durcu.kefe ·gör~) doğ~da~i Lekan'ı~ . (nüsha: L.ek~s·un}
arkasında Derbend (Khazar-f o·enizi'nden lomek (Terek) ırmağ ı'r.o · dcğin
i.ı;zayan yerleri; ve· ek olarak da, (Uobos/Urbcınos'a verilen tutsakların (il-
keleri doğusundakil Ran (Aran/Gence~ Karabag yçır:ıi ccBardos»un iilkesi}
ve Mowakan·. (Şirvan) tutsaklarını verdiği gibi, Lekan'a (lekzi/.lezgiler'o)
cit biıiurıan üikeve onu yer!eşti.rdi; . onun soyundan· en ünlüsü Kho7amkh.
(= · Klıozdnlar. islôı:n kaynaklarında Dağıstan'da gösterilen· {<Khızanlar·.: ),
c\ı ğ ın ensesinde yerleşti v~ orada ~.ır şehir kurup, k_
endi adıyla ona· Kho21l-
nıket (= Khozanık-Eii) dedi. Böylelikle, birçok yıllar geçti; bu sırodcı (ni.i_ s-.
h1: Kçırtlosoğullari ile Khczarlar, daimi alçıra k birbirleriyle. sçıvn ş tıl r. r). bü-
·.
 GÜRCiSTAN TARiHiNDE ANILAN TÜRK URUGLARI 161

tün ırklar (kavimler) Khazarlar Hükümdarı 'na tôbi olarak, Karaç verdiler»
,M. BROSSET, Histoire de la Georgie, 1/25-26).
Müsteşrik M. BROSSET, «Filoloji ve Tarih Bültenbınden naklen diyor
ki, Kortel Tarihinde geçen bu «Khozanıket»in adı, bugün «Lesgistan»do
bir yer ve ahali adı olarak «Kazanıc» biçiminde muhafaza edilmiştir; Da·
ğıstan'ın eh · ulu hÖkimi «Şefkalıı · ıŞavkoi!Ş.omkhal hdnedanı), 1598 de 200
tJtlı ile Kazanıç'dan Rusya'ya karşı çıkmıştı. (Histoire de la Georgie, 1/1 .
26, not 3).
- Bundan sonra Enki-Kortel Tarihi:nde, Medyalı/iranlılar'ın ilk defa Aras-
Kür ırmakları boyuna gelişleri ve (Ka)zan_ıkhız (Khorariıkhf uruğunun onla-
rı bozup, geriye çevirdikleri; «Kay- Khosron (Keyaks_ ar) taMta çıkmadan ön-
celeri (m.ö. 640 lqrda), «28.000 Türk ôilesiıınin Kartel (Tiflis) bölgesine ge-
l,ip, yaptıkları merkez şehre uSarkın-et» ( = Sarıklar-eli) adını verdikleri,
€lestan biçiminde şöyle anlatılıyor:
«Bütün ırklor, Kryazarlar 'Hükümdarı nna _.tôbi olup, haroc vermektey-
ken, «Nebrot (Nemrud)un oğlu Persanlar, doğu kesiminde güçlendiler; Neb-
rot'un -torunlarından Aphridun (Feridunf adlı bir dev (hükümdar) belirdi,
Pers torihin9e yazıldığı gibi o, . Yılanlor-Beyr Beurasb (Dahhôk)ı, ıssız bir
doğdçı (Oemavend'de) demir-zincirle bağladıktan sonra, bütün ülkelere
hükmetti. Birtakım ülkelere, kendisine. tôbi Eris-Tavlar (EI-Beyğleri/Satrap)
.gönderdi ve birçok milletleri horôca bağlayıp, tôbi kıldı. Kendisinin buyru-
ğuyla Nebrotlu Ardarn (ermenice kronikte: . «Adormos») adlı bir Eristov
Kartti'ye (Kortel'e) girdi; buradaki bütün şehirleri ve-- kaleleri bastı, ve bu-
raqa bulçfuğu bütün Khazarlar'ı kırdı (katliam ettij. Bu Ardam: (Dağıston­
Şirvon arasındaki). Deniz-Kapısı 'nda 'ka pıy ı-kopa_dı' anl~mıno Darubahd
odıyla bir şehir y·aptı; ayni zamanda, (K~rtel'in başkendi) . Mtz~heta şehri­
ni, taşları çimento ile kaynakrı bir duv~rlo çevirtti. On_don önceleri Kartti'-
de taşın çimento ile koynatılma işini bilmediklerinden, bunu ohaliye o, öğ­
retti.»
. Aphridun'dan sonra ülkesini paylaşan üç oğ lundon birisi olan «Ya~ed»
(ermenice kronikte: «Yarederakh ve Ariado_rekh}), Firdevsi Şehnômesi!nde­
ki uirec» )in payına düşen yerler orasında Kartti de vardı. Kardeşler orasın­
daki savaşlardan fırsat· bulan ~artloslular, Persil Eristav'ı kovdular. Böyle-
·ce, Kartelliler. (lberler), hQrriyetlerini kazandı. Cok defalar «Ran (Ara.n) v.e
Heret (Kokhet), Persler'de kaldı. Uzun· yıllardan sonra (top9rlonıp) güçle-
. nen Persler areisından Kekc:ıpus (Keykôvus) adlı bir hükümdar, · müthiş ol-
du. Bu sırada Leket'te (Doğıstan'do Lek-Eii'nde) (Ka)zanıkhız (Khozonıkh­
lor) veya «Zanı-Khızıı) soyundan bir sihirboz vardı ki, (üzerlerine gelen)
- Kıral Kekopus ve onun ord ularını. ma rifetleriyle (büyüleriyle). kör etti. Şöy-
. .

F. : 11
 1.QZ 1. MiLLETLERARASI TÜRKOLOJi KONGRESi

le ki. bu .Prens, Leket'e girecek yerde geri döndü ve hemen gözışığına ka-
vuştu. Kekapus, yeniden Kartellileri harôca bağlayıp, tôbi kılarak, geri dön-
dü (m.ö. 1491 = Tekvin 2434 veya 3393 yılı).
Birkoc yıl sonra Musa Peygamber, Mısır'dan Kızıldeniz'i geeerek is-
. rail'e döndü. Yıllarca scinra Kekapus, «Türkler' e karşı» bir savoşa girince,
bunu fırsat sayan, Armenyalılar ve Kartelliler, Persler'e isyan ettiler; şehir­
lerini ve kalelerini tahkim eylediler. Kekapus'un oğlunu n oğlu «Şiyoş ıı (Si-
yaveş/Slyavuş), «Türket» (Türkiye/Türkistan)te öldürüldü. Siyoş'un oğlu
:ıKay-Khosroıı, babasının öcünü almak üzere «Türkler'e karş ı umutsuz bir·
savaşa girince. Armenyalılar ile Ktırtellil er, istiktôte kavuşmak icin, bu fır­
satı kullandılar: Persler'e isyan edip, Eristavları n ı öldürdüler. Ayni zaman-
da, Kay-Khosro'ya yen.ilen Türkler, Gurgan (Hazar) Deni ~i 'ni geçerek:
Mtzkheta'ya değin Kür ırmağı boyunca yukarı cıkorak 28 (Vakhuşt'to 2.800.
Roumiantzof Yazmasında 28.000) ôile halinde geldiler; ırmağın boyunda
Mtzkheta Mama-Sakhlis'i (ermenice: Donuder» = Hanedan Maması/ AtQ-
. sı) ile görüŞerek, Persl.er'den onu kurtarocaklarına s~zverdiler. Mama-
Sakhlis, bütün Kartelliler'e bu haberi ulaştırdığından onlar,' Persler'in kor-
kusundon, Türkter ile ittifak ettiler, kendilerine yardımcı olan göçmen Türk-
ter'le dostluk kurdular; ve onları bütün şehirlere ~ağıtarak, yaydılar. On-
lardan Mtzkheta 'nın batısında (ermenice kro,nikte: doğusunda)' bulunaıı
büyük kalabalık, kayalığÔ oyulmuş büyük bir mağarayı Mtzkheta Mama-
Sakhlıs'ından diliyerek, bunu aldılar ve orada gerekli yapıları yaptılar. Türk-
ler, orada iyi bir sur . yükselttiler ve buroyçı (hô.kim boylarına .göre, «Sorık'­
lor-yurdu/ eli» anlamına) Sarkıne (t) (Vokhuşt'to «Sorkınet») adını verdiler.
. Türkler ile Kartelliler, iyi işbi-rliği yapıyo r ve Persler'in gelişini bekliyerek.
kaleleri. şehirleri tahkim ediyorlardı.» ,
«Bu sıralarda Yunan'dan. Su.riye'den veya Khazarya'dc:m kaçmaya
mecbur kalan herhangi bir kimse. Persler aleyhine yardımcılar arayon
Kartelliler tarafından. iyi korşılonırlordı.» Böyleqe, (ikinci-Boblll) «Kıral Na-
bukhodonosorııun (605-562) Jerusalem (Kudüs) şehrinden (m.ö. 587-86 da}
sürgün ettiği ibrani/Yahudiler'den kocan bir kol da. Kartel:e gelip, Mtzkhe-
ta Mama-Sakhlis'inden oturocak yer dilediklerinde. onlara. (k~zeyde) Arag-
wi çcıyına komşu Zanaw-Dersi'nde yer verildi (M. BROSSET. Histoire de
Georgıe. 11·1. 26-31 ).
. En Eski Kartel Tarihi'nde. yabancıların Kartere yerl eşmesinden dola-
yı, Makedonyalı iskender'den önceleri, burada konuşulan 6 dilden birisinin
«Khozarcaıı (Kıpcak-Türkcesi) olduğuna da, işaret ediliyor; · ve iskendef
(aslında: Makedonyalı Selevkoslular) orduları geldiğinde. buradaki Türk-
ler'in boy adları ve düşmana karşı koymaları. şöyle anlatılıyor:
«Kartli'de ırkların öylesine bir karışımı oldu ki. orada altı dil konuşulur­
du: Armenyalı, Kartelli, Khazar, Asurlu, ibranili ve Yunan dilleri; bunları. ·
 GÜRcis:r AN TARiHiNDE ANILAN TÜRK URUGLARI 163

büttin f<arteıiiler (lberli/Gürcüler), erkek ve· kadınlar kullanırdı. ·Makedon-

yalı iskender'in Kartel'e Girişi : Mısırlı Philipe-Katznob'un oğlu Aleksandre,
Yunan ülkelerinden ~akedonya'dan çıktı; Yunan kitapfon onun her yön-
den dünyayı fethinden bahseder. O, batıdan çıktı, güneye gitti; kuzeye y6-
T:leldi ve Kafkas'a geçti. Kartel'e geldiğinde, bi:itün Gürcüler (Kartelliler)
katında öyle örtler/töreler buldu ki, hiçbir halk içinde bunlar yoktu. Ger~
cekten, evlenmeler,de ahlôk düşk~nlüğü, (Persler gibi) anaya-babaya bak-
madan. yakınları ile evlenirlerdi (kızkardeş veya yeğenler ile). Canlı her
nesneyi yerleı. blnıuş insonı bile vuwrıardı. O, Kür ırmağı ile onun kolları
t;izerinde yerleşmiş, korkunç· derecede yabani kavirçıler gördü ki, bunlar
bizirn, Sun-Turkiler (Bön/Saf-Türkler) ve Kıpçaklar adıyla andıklarımızdır:
o, cok büyük şaşkınlıklar içinde kaldı, cünkü hicbir halk, onlar gibi dav-
ranmazdı.» .
«(0 çağdaki başlıca hisar ve kasabalardan) O. Kartel'in .ortasında
Tsunda 'nın güçlü şehirlerini, Kür üzerinde Khertwis'i (Ahıska -Akalkalak ·
urasındaki su kavşağında khırtıs), Gado'da bir kayalığın üzerinde asıl ı
Odzrkhe'yi (Ahıska batık uzeyindeki Osıkha), S (a) per (ispir) veya Corokh
ırmağı boyunda (Şavşat-cayı başında) ki Tukharıs'ı (Tukhorlı'yı). Urbnis'i,
(Tiflis gÜneyirıdeki) Kasp'ı , Uplls-Kalesi'ni. ulu Mtzkheta ile onun kıyı mo-
lıallelerini/varoşlarını, (Türkler'in oturduğu) Sarkıne (t) i, Cikhe-Did'i
(= Ulu-Kale'yi). Yalıudiler'ln yaşadığı .Zanaw 'ı, (Tiflis güneyinde, şôir Şota/
Aşot'un memleketi olacak) Rustaw 'ı ( = Ru's-Taw/Su- Başı anlamına). De-
da-Cikhe'yi, («Cenasdan»dan gelme Tü rk Bağlerinin oturduğl! «Lic-Ok»
anlama anılan) Sam-Ş\,!ilde'yi, Toprak-Kale veya Khunan 'ı ve Kakhet (Heret)
şehirlerini gördü: bütün şehirler ve kaleler, savaşçı YiQit bir halk tarafın­
dan korunuyordu. iskender, ordusunu ikiye ayırdıktan sonra, onları kuşot­
tırdı. Bu yüzden Mtzkheta'da konoklıyarak ordularını yu karıdan ve aşa­
ğıdan, sağa ve sola dağıtti~ (sonra) Ksan (çayı) boyundaNastakis denilen
yere geldi. Sıra Toprak-Kale· (Khunan) ve Tukharis'e gelince. onlara saldır·
modı, çünkü . alınması imkônsizdı. Öteki şehirler ve kaleler, altı ay · içinde
a lınd ı. Sarkıne (t) te bulunan· Bun-Türkiler, iskender'e hakaret ettiklerin-
den. bu hükümdar. öfkesi içinde on ları n teslim olma tekliflerini kabul et-
medi; dilediklerini reddederek onlara dedi ki: «Madam siz bana hakaret
ettiniz, sizin ôkıbetiniz, hepinizin benim torotımdan yokedilmesi demek-
tir)); ve şehri öylesine kuşattı ~i. hiçbir kimse savuşcmadı. Oniki ay sürl
bir savaşta azçılan Sarkıne (t) Koruyucuları. kayalığı gizlice ~ymağa baş-
• ladılar. delinmesi yumuşak geldiğinden, kayayı deldi,ler ve o delikten gece-
leyin yuvorlanarak, şehri ıssız bırakıp, Kafkas_ içine kaçtıiar.iskend er. bü-
. tün Kartel'i zaptetıikten sonra. oradaki kavimlerin kalıntıicııını yoketti, bü-
tün yabancıları kııdı; kadınlar ile suçsuz cocukları tutsak aldı. Onbeş yıl
içinde. ·yalnız Kartlos'un nesiini (Gürcü leril sağ bıraktı. <<Ülkeye, 100 bin
 164 1. MiLLETLERARASI TÜRKOLOJi KONGRESİ

adamla Makedonyalı « Azo n ııu idareci bırakarak, gihi {M. BROSSET,

Histoir·e de la Georgie, 1/1. 32-34).

~
..
Şüphesiz ki, En Eski Kartel/Gürcistan Tarihi'nde anlatılan bu Khazar-
lor, Türkler. Bun-Türkiler, Kıpçaklar ·ve onların coğrafyada hôtıroları anı-
_lan: Sar (ı) k'net'in Sarıklar, Jukhorıs'taki. Tukhorlar, Ardonuc-Artvin çev-
resindeki Kalarç-et adını "veren Kalarç {Kalaç) lar, Ahıska kuzey yanındak i
Az!<ur'et'te adı yaşayan ~zkur {Yazgur) lar. gibi boylar ile, Kofkaslar kuze-.
yinde yerleşen Aslor {Oset'te). Durçuklar ve Khozanıkh uruglorı, m. ö. 780
de başlayon Saka/Skyth{ iskit adları ile anılan ve Altaylar ile Tanrıdoğlar.
çevresinden batıya yayılan, Önosyo'yo hôkim olan atlıgöçebe ilk-Türkler'in
kalıntılarıdır. Biz bu hükmü, rahmetli Hocamız A. Zeki V. TOGAN 'ın istan-
bul'da iki defa basılan «Umumi Türk Tarihine Girişıı kitabında yaptığı gibi,
Önesya'ya «28 yıl hôkim olan iskitlerıı üzerine: Asurlu, Urartulu çiviyazıfı
kaynaklar . ile, Eski-Yunan haberleri, iran 'ın Zen·d -Avesto ve Setinôme"ye';
kaynak olon destanları ile, 1295 te biten ermenice «Orbelya~lar Tarlhiıı
ve Hazar-Karadeniz arasındaki coğrafya'da yaşayan e'tnik adları, ayrıca:
Oğuz - Han Destanı ile Dede-Korkut Oğuznômeleri'n deki haberleri karşılaş ­
tırınca, biz bu hükmü. güvenle verebiliyoruz: Bu işin özet olarak yapılışını,
· 1953 te istanbul'da basılan «Kars Tarihi ı. Cild» adtı kitabımızda ortaya koy-
muştuk, Burada, daha özet olarak, birka~ delilimize işaret edeceğiz. Bun-
da esas olarak, Kür-Aras-Coruk boyları ve çevresini ele olacağız.
· ı. Eski Kaynaklara Göre Sakolar
Eski Cin kaynaklarında Su ve Se, KAŞGARLI M ahmud'da Şu diye anı­
. lan ve adları bugün Batı- Türkistan'daki Cu . ırmağı'nda yaşıyan atlı göçebe
Saka uruğu {A. Zeki V. TOGAN. Umumi Türk Tarihine Giriş», 1970 is-
. tanbul, 1. 33-34), Azok denizi çevresinaeki Kimmerler'i yurtlarındon kova-
.. rak. m.ö. 720 yıllarında Kafkas dağları güneyine kaçırtmışlardı. Yunan kay-
· noklarındo Skyth denilen bu cihangirler, az. sonra Kimmerter'in kalıntıları­
. nı da kovalıyorak, m.ö. 680 yıllarında Kafkas ·Geçitlerini (Öerbend ve Dar-
Y91'ı) aşıp, Kür ve Ards boylarından gÜneye inerek, Ü~miye. gölü'nün güne-
yinde Asur sı nı rlarına dayanmış ve o.nt orın CiYi ypzılı belgelerinde Aşkuzai /
Aşkuza adlarıyla onılmışlordı. HERODOT 1,.- 103-105). Bu hôdiseden
.200 yıl sonra doioştığı Anadolu ve lrçın'daki canlı hôtırolara ·dayanarak, Şu
bilgileri veriyor:
ironlıklor'ın Saka adını verdikleri (at-eti yiyen, kısrak -sütü içen ve ya-
f!lOn sovoşçı olan) bu Skyth uruğu, Medyalı Keyoksar'ın {Kay-Khosro'riun)·
onların hükümdon Protothyas oğlu · Madyas ile ileri g~lenle ri ni bir ziyafete
çağırarak, hile ile sor.hoş edip, hepsini nômertce uvkudo öldürtmesine de-
ğin, Mısır-Kapılil!ı'na . varınca ((yirmisekiz yıl Asya'ya · hôkim» olmuşlardı. ·
 - .
GÜRCiSTAN TARiHiNDE ANILAN TÜRK URUGLARI 165

(Zend-Avesta'dan, Ür miye gölü kıyısında) m.ö. 626 yılı yazındıı geçen bu

"umulmadık felôketten sonra, boşsız kalarak toparlamadığın..dan Önesya'-
daki hôkimiyetini kaybeden ve~da Cin sınırındaki «oniki vilôyet>>i de
·m.ö. 623 te .ellerinden çıkarpn eski fôtih Sakalar (14), Van Gölü çevresiyle
Aras-Kür v~ Coruk boyforında tutunarak, Kafkaslar kuzeyindeki anakola.
bağlanarak, yaşamaya devam ettiler.

HERODOT (lll, 93-94), Persli ı. Dareios (522-485) çağında Kafkaslor

güneyindeki Saka' boylarının: (Kür-Aros boyunda) <<${!kalan>, (Çoruk bo-
yunda) «Saspeirler» ve (Doğu-Dicle/Bohtan boyu ile Hakkôri çevresinde)
«Paktyklan> adı ile kendi Satrapları idaresinde iran·a· tôbi olduklarını an~
Jatır. 1\SENOFON (IV, V, VII. Kitap) ise. m.ö. 401-400.'yillarında Onbinler or-
dusu ·artç ı Kumandanı olarak içlerinden geçtiği, Perslere düşman bu Saka
boylarının adlarını: Bohtan-Hakôri kesiminde <<Karduk» (Kürtler). Yukarı­
Aras boylarında «Phasiann (Pasenler). Çoruk'un orta boylarında <<Taok»
(Tavlar) ve ispir-Yusufeli kesimind~ «Hesperitiı, Bayburt çevresinde ise
<<Skutlıen » ~iye duymuş ve yazmıştır. ·
· Makedonyalı iskender çağında~ kalma kaynak be l geıere göre eserini
yazan ARRIANQS (iskenderin Anabasisi, lll, VIII, 4, XIII, l). HERODOT'un
Hazar denizi batısında ve Aşağı -Kü r ile Aras boylarında <<XV. Satraplılo>
ohalisi olarak <<Sakalar ile Kaspilern dediği uruglar:ın <<Saka sınianı ve ·<<Al-
. ban.Jar>> diye hôkim sülôleye göre a~ıldıklarinı belirtir ve bunlar.ın tek bir
kumandan idaresinde bulunarak, Perslerin müttefiki sıfatıyla m.ö. 331 Ar-
. ' .
bela savaşında, sağkolda ve en önde erlikle vuruştuklarını nak leder. STRA-
BON (Xl, IV, 1-8). ekil'}cilikten · çok, <<çobanlık>> ile geçinen ve çoğu <<göçe-
be>> yaşayan, uzun boylu, yakışıklı, mert ve yiğit kişiler olan <<Aibanlanıın,
~enize a~ların ı veren << Kaspilen> ile so.ydaş olduklarını; bunların -devleti içifl·
de, herbiı:inin ayrı beyi ve şivesi bulunan 2~oymağ»ın tek hôkim sülôle-
.. ye (Aiban kırallığına) tôbi olduğu; bunların batı komşuları «iberlen> (Kortel/
Gürcüler)den. <<Aiazonius» (Aiazan) çay'ı ile ayrıldıklarını, bildirir. PLiNi US
(VI, ll, 1}, eskiaen <<Aibanlar»a ôit olan «Kyrusıı (K ür) ırmağı boylarındon
birçok yerlerin, (m.ö. 93-33) arasında iber/Kar.tel ülkesine hôkinı olup, iıi<
Arşaklı sülôlesini kı,ıran Horasan'dan gelme Partlılar'dan üç kır~l çağın­
·da) batı komşuları «İberler ülkesi>>ne katıldığını; bu yüzdeh sonradan Al-
banyo · ile iberya arasında «Aiazonn (Aiazan) çayının sınır sayıldığını; Kür
salonunda~i <<Albaıilar»ın (Kür sağında ve Gence-Korobağ'daki) güney
komsülurına <<Sakasuntarıı denildiğini, belirtir. Amosyalı STRABON {11, 1,
14; Xl. VII, 2, VIII, 4,' XIV, 4-5). (Gökçegöl çevresiyle Gence-Karabağ ke-
Simlerine yerleşen «Sakaseıi». ohalisi ile, bunlo~ın batı komşusu (Gorcolı­
Khıram çayları ile Kür başlarına yerleşmiş) «Gogarenlilernin, Kofkoslar
kuzeyinden gelen Sak o/Sky~h ·soyuna mensup olduklarına işaret ede.
 1. MiLLETLERARASI TÜRKOLOJi KONGRESi

ll. Romalı Kaynaklarında Kumanlar, Kamaklar ve Albanlar

23-79 yılları orasında yaşamış olan PLiNiUS (VI, 11 ), hem Kaf-
kas dağlarına yakın yerdeki (iki Kuman - Kıpçak boyu) «l<arnaklar ve 0-
ranlanıın yaşadığını naklotmiş, hem de, Da ğıs tan - Şirvan arasındaki ün -
lü Demirkapı-Derbend ' i n <<Kumanya -Kapısııı adıyla anıldığırıı bıldirmiştir.
Tek başına bu belge. «l<artlis - Ckhovreba>ıdal<i «Kiıa zar, Kıpçak »lar .üze-
rıne verilen Milôddan önceki destcıni bilgılerin, doğr uluğunu gösterme-
ye yeter. Şüphesiz ki PLiNIUS'ta gı;ıçen bu «Kamakldru, bugün Dağıstan'­
cia Kıpçak ağzıyla tJ]rkce konuşan Kamuklarn ın eski ataları idi. Bunun gi-
bi; 650'1erdel<i ilk islôm Fethi'nde derlenen bilgilere dayanan BELAZURI
(S. 195), Kafkaslar kuzeyinde ve_ Khazarlar'ın güney kesiminde gösterdıği
«Durzukıyye» (Durdzuket) şehrin .in büyüklük ve sağlamlığı icin, - şu riva-
yeti naklede «Anuşirvan » (531-579) taratından imar (belki: tahkim) edi len
bu «Durzukıyye» şehri, «on iki kapıdan ibaret olup; bu kapılardan herbi-
rinde. taştan yapılma bir saray bulunur.ıı Yukarıda anılan ALLEN ile Gür-
cü Akademisi HEY'ET'Inin haritalarıAda «D urdzuk »ların yurdu, Argun -
SuncaGSeviç çayları ve Terek ırmağı arasındaki Çeçen boyları'ndan Kist
ve ınguşlar .bölgesi olarak gösteriliyor.
Persli soyun·dan Pont hükümdan VI. Mithridat'ı ·son sığ ın ağında m.ö.
· 66 yılında ycıkalamcıl< isteyen Romalılar'a, Kür boytarının hômisi Arşaklılcır
· müsaade ei:n: : ş : ~rd i. Bu yGzden. güzün Örta-Kür boyunda artık kişlçı ğ a
geçen Pompeus başbuğluğundaki Roma ordusuna. 80 bin çeri çıkaran
«Aibanlor - hükıJnıdarı (sptôlesi) Oroises, Aralık ayı ortalarında baslon yap-
mışsa da bozulmuş ; ertesi 65 yılı . ilkbaha'rınç!a . Albanlar hükümdarının
kardeşi «Kosis» de. 12 bin atlı ve 60 bin · 'faya çerisiyle Romalılar'a lıü­
CUt11 etmiş ve 1\onışu iberler kıralı (Partlı ı. Arşak' ın oğlu) <~Artokesıı (B1-

•
E:5) de, iber'e giren. bu düsmanlarla çarpısmıstı (APPiANOS, RC!1"0 Tarih!,
f , •

102. 103, 115-117; Dion CASSIIJS. Bellum ' Mitlırida1€S, XXXIV,' 33, 36-37,
53-54) Sen savaşta <ıKosisıı ,- 72 bin:ık orciu·swnun :·ö~ ür.~le ~rce ilerleyip,
karg ısı ile Pom::·eu: ' :ır:' gö-.,des:ne vurmuşsa <I'J, iç;ncle zırhlı olduğundan,
rcra lcyıp , ö tdii re:ı-:emiş, sonunda b~zuiup çel<nen <ct\!ban!ar 'm ölüleri ara-
- • i• •
sınd ı:ı, .l'mcıı.on . say:k,_
n. ç;i~ın e li ve siftıhlı kadınlar)) ın cesetleri bulunmuş:
tur. (PLUTl.HI<HOS. f-loı~ıpeios. 34. 35).
· Biz bu ono kaynak haberlerinden. hem Albanlar'ıri gücü i~e savaş,­
.
tak: kadınlı-erkekli vurusıııalarını ve gözüpekliğioi,
. hem .de
. . -hükümdar sü- .
lcıl csmin adının «Oroi sesıı olduğunu öğreniyoruz .. APPI~NOS'ta <<O~oises/
Oı· oeses ve Dion CASSiUS'ta « 0roeses / Ori 7.es ıı biçimlerinde geçen Al-
banlar'ın hükümdar sülôlesi ad ını'n sonundaki <cesıı sonel<il"!in lôtlnceyc
göre tal<ıldığı. be.llidir; geri kcı!an <c0rois/9roes/Orizııdcn llxırf'ot qsıl \ırl
ise. Dede-Korkut OÇ}uznoınf!leri' nde. hem Demiikapu-Derbend (Şi ı von}
 .GÜRCiSTAN TARiHiNDE ANILAN TÜR K URUG!..ARt

bölgesi Elbeğisi «Delu-Dondar»· hanedonının dedesi. hem de Genc:!'f-K-·:- ·

rabağ (eski: Sasosen) ülkesi tıôkimi ve «Toş-Oğuzl ar Kolu Hanıu b'~c:· .. ._~.
rilen « Afrasyab-oğl u » soyundan . ıı Oruz-Koca » (1309 da arapça yazılan
«Dürerü't- Ticônııdaki «Orus») hanedanının. şimdiki «demirel örsü» (Ka-
rapopok/Dağ ıston Ağzı ile ı;Örüs») anlamındaki addan ibarettir. (Bizim,
1952.' 1953, 1964 yıllarında bastırdığımız «Dede-Korkut Oğuznômeleri»ndeki
«Oğuz-Elleri» Haritaianna bakınız). •

lll. <<Orbelyaplor Tarihi»ndeki _<<C.C)n~sdan»dan Gelme Türkler

Yukarıda işar:)t ettiğimiz gibi. . Kortel/Gürcistan'ın 1800 yıllık Boş­
kumandanları Gcaklı-Hanedanı Orbe li/Orbelyan denilen, kırald\Jn ~c:n­
,raki en . güçlü ve gobekten başbuğ ôi1eleri. 11_77 yı}ında toptan kırg:na· u(j-
ratıid;kton sonra. c:ı:arın uluatalarının (8alasugan-Kaşgcr ülkesi «CenıJs­
darll>dan geime .eı:::e ve Kartel'deki eşs:z hizmetlerine ôit bah!sler ve so-
tırlcr. resmi ancı1:.:-ı l<cırtel Tarihi <<Kartlis-Ckhovrebo»don ç;karıldıktan
sonra. yeni bir ır.ı.:-~:n hazırlanmış ve eski yozmalar, yckedi!m;şti. Ge~·c~ ~:
1177 deki Orbe! ytı r:: i Başbuğlar ile Kırol Bogratlı lll. Giorgi'n in _(1156-116·~/
mücade:esini ve t:::rihl n tohrıfi gören Anılı Mekhitar'ı n sonradan koyl_lo-
ian tarihinden fcı•,· .ia:anarak, gerekse bu fe!ôı; etten 60-70 y;l sor.ra e:-~r·~i
Cıi:e hötırolarındar. mycaianur(ık Orbe:ycır.ıı rôhip STEP.AJ\! OS' un yazaıc:f<.
1~ 95 te bitirdiği orııie ıı:ce << O r!~elyonla r Tarihiıınde •. reinıi ve tciırife . tlj-
rornış <\KarWs·C!d::.::vrebcı»yı iknıal edici bilgiler vor~ır· l·~i. özeti· ş5yiecı;r:
«Önce biz. Ha 7osc!cm (ArmenyQ) ve <d<a~lel (iber)in hü!<ümdGrl:ğ_ı t·u-
ş·ndün ve a ·~· ni zi:ııncındo ili< u;uota Torkoma (Targamos )dan ge;en ırk ı­
m:-::;n baş!on,Jıc:n•:i;,;n bol1sedecağiz. Torkcmcı'r- :n dev:eri o:ıd:ran kork-.;nç:
QÖvdeli sek.z cğ:u vardı: Oniann yaşçc t:n bü~·üğıJ ve Ü!ilüsü Hcyg (ria-
.ı-cs) ldi; öt<;~-<i :er; :ı aciları (yaş) sıra~ıy!a: Kai't(r;;}los, Pcırtos, Movkan, Lf::-
kıJn, Heros, Kovl\•.:ıs ve Ek(e)res'ti. Torkoma ker.di ülk~sini eıgu~ldn aro-
sı~t~a paylcı;.-~:r dı; Ht)yg'a, hayat!y!e (gü~ıeydel<i gen iş) bü'tün H::ıyasctcn 'ı
.v·~·c-:. Ölecı ı-: n ~~mt(e )t o~ ile Kardeşleri, (HC!'ı'Clsdan'ın kuzey:nce ka!.::n Vi~
:ı lı ·t(erin C!:;l\i Gc;k-Dinine göre, ku::eyce bulu:-ıdüğu için ona ·~ıyon s~. n-
.. ; _:.~'1 ~ :-c:~·::e; cını:çı:ı) K:..r;:;{r;L:--:-Lke'yi c; ._;;icır. (i ik Fr.::nsız 1-.;r:-.c-;-,:s;i :.~" -" r
t:; . ".ı(U,; , ~ıt·.1~::ı-.•:res» or.:n ll. Ci!c!in:n 176 s.deki izah notund cı. S7i-J:'·.i ..;.:_;,::.·ün
<.~·i.::: 7 ·~1 :· ·~r{n - ,\ :;: kh.:ı rlı » deyi rn.ni. trans •zcı..ıyo «Pciys Tenelxeuxı; di'ı'e c~ c.~ r ~
. , bu c".r'or
1'-" '-'1.•' ı~e, '<u-e\'
1'-'r'er'<> Y)) ..: . ' €1" -u
"'··~·
""·.,• ..
f \.ı . , .c.,ıı c --ı~a
. . ,<vi' • ..!. i L"ı 1' ko'.::>-;ne
- • ...,: & <ıf'·cır•·ın:
\.·- ._.;- f~l,\ · . • -: \..0) ı · ·~-
\.;;

i;:xkı i.'u:ıu Türk soyundon Cou sG.öıes;nden ögrenen- Cinl iler'dan vo·t:l-
dı~iını ve Orbelyanlor'ın atoıcırı iia Kcrfk.:ıslar'ın kuzeyine d.e gectigir:e isa-
;-et ediyor; ermenice koynaklarda. hem .Fırat kaynaklanna «Karo-Dcığiar:ı,
hern de Kafko_slar'a «Kara-Ülke» denildiğini ekliyor. Biz de buna şu bı'­
giieri kata lım : o) Arpaca-yı başları . ve Cıldır gölü doğusundaki dc;g[ai·a 1
t:.a·nkar'k = Kankarlar Sancağı kesimine KHRENLi'de. ıı; 7-8. <d'V.eh;!!-Le;-:ımı>
 168 J.. MiLLETLERARASI
. TURKOLOJf KONGRESI

= Kara-Dağlar denild.iği· gibi, Dede-Korkut Kitabı'nın IV. Boyunda do bu-

raya « Karo - Doğlorıı denilmektedir. b) Hun Yobgusu Motun, m.ö. 199 do Cin ·
imporotorunu 400 binlik atlı ordusuyla kuşatınca: kuzeyde yağız/ktırö, do-
. ğuda gökdemir. güneyde doru/al. batıda kır/ak atiıiario sa rm iştı; bu tö-
, re, bugün bile Kars-Kö roğl u rivayetlerinde anlatılmaktadır: (Bak. .«Reşid .
Rahmeti icin», 1967 Ankara. s. 230 c) Dede~Korkut Kitabı'nda hep, ku-
ıeydeki yerlere: « Korşu -Yotan Kora-Dengiz, Karş u -Yato n Kara -Tağianı ve
güneyde (başkent Sürmelü/lğdır-Ovası n a göre) bulunan Ağrı/ Argı/ Ark u~
ru - Dağına hep, «Arkuru-Yaton Ala-Tağıı denilmektedir. Bütün Asya ve Av·
rupo'daki Eski Türkler'in adlandırdığı dört renkle dört yön adları icin- b•:• ·
13'enim; ·· «Türklerde Dört ·Yönün Dört. Renkle Anı lması» , Türk amacı der e.; . ı.
'1942-1943, istanbul, say ı 1-5, 7-8; A.von GABAiN, «Renklerin Sembolik f\: ·
larnlorı». çeviren, Semih TEZCAN , Türkoloji Dergisi, 1968 Ankara, lll. Ci lt.
1.. Sayı, s. 107-113). ·
Eskiden kıralları olmayari Kartelliler, babadan oğula geçen verasetle .
(ermenice) «Danuder» (gü.r cüce: Mama-Sakhlis=Honeda n-Atası) denilen
bir büyük. tarafındorı idare ediliyor ve o ·da. Kartlos'un büyük oğl u M(e)tsk-
hitos tarafından yapılmış bulunan (Tiflis'in kuzeyinçjeki) Metskhita 'nın . bü-
yük vadisinde oturuyordu. Sonradan PersH Apriton (Feridun)nun buyru ğu
ile gelen «Arta n:ıos», Kartelliler 'i idare etti. Onun ölümünden sonra <;f_a,
«Dört kiş i» (vôli olarak?). ülkenin idaresine bakarken, yolsuzluk, rüşvet ve
korışıklıklar yayıldı. Sonunda. Persli « Kekavus-K hosroiınun yaptırdığı kötü-
lükler yüzünden, uKartelliler, en büyük üzüntü ile onun esir( olup, büsbütü n
urnutsuzdular.»
«Bu siralarda idi ki, doğ uda Kha1an-T(ü)rk Ülkesi ötesinde. Khazar va ·
Hu nl or'ın komşuları olup, imaüs (Han-Ta n r:ı) Dçığı~n o değin uzayan Cenas-
. dan · (Kaşgar-Balgasun Ülkesi.) Kırallığı'nda, büyük bir ihtilôl oldu. Burada-
ki Cen-Pakur (Çin-Bagpur/Göğünoğlu) unvanlı hü'kümdar öldüğü sırada,
Cenasdan Kıralı Sülôlesi Prensleri, (tahtı elegeeirmek icin ) kendi oraların­
da savaşa başladılar; ve bunlardan .b ir takımının zaferi, öteki takımın koc- ·
· masına yolaçtı. Bu kçıcış sırasındaki idar.eci~Genc (yenik Prens), olağa n
· üstü bir gayrete ve mahorete. sahipti. O, ôilesini ve bir kol askerini t~plı­
yarak, hükümdarlık-hazinesini eline geÇi rdi; sonra da, hepsi birden.• çevik.
otlarının üstüne atlıyarak, ülkenin uzun bir kesimini geçtiler. Onların görü-
. nüşü o krıdar muht.eşemdi ki, kendilerine karşı cıkmağa hiç kimse c.esaret
· edemedi.ıı · •
«Onlar, böylece ilerleyip gelerek. Taryol-Kapısı'nı geçtiler; ve <?esaret-
le i<or:te!'e girip, Mesl<hita-_Danuderi 'nin ('Mama-Sakhlis'inin) yanına geldi- .
ler. Onu. h ~m cek ·üzgün, hem de P~rs l er'i n elinden pek yangın bir du.rum-
da buldular. 9n1cır. ona. şöyle dediler:
 GÜR ciSTAN. TARiHiNDE ANILAN TÜRK: URUGLARI 169 '

«- Bizler, Cenasdan Hükümdarı'nın Akrabasından ız; Kardeşlerimic:

tprafında n ülkemizden kovulduk. Bizler, sığınmak icin, sizin ülkenizi seçe-
riz. Sizin "bu ocıklı durumunuza acıyon Tanrılarınız, bizi, sizlerin yardımı­
nıza gönderd i. Bizim isteğirtıiz, ~endimizi Pers imparatorluğu himoyesi al-
tına kQymok, veya Yunanlıla r Kıralı 'nın yanına gitmektir. Fakat, eğer sizin
işinize elverirse, otu robileceğiı:niz bir yeri tesbit edebilmemiz icin, bizlere
hozırlayınız; bizler orada yerleşiriz; ve sizleri, size zulmedenlerden kurto-
rırız. Olmazsa biz,; Sizin Tanrıla rın götüreceği yere değin, yol u muzc.:ı devam
edeceğiZ;>> .
. «Bunun üzerine « Karteı· Beyleri, bunların. doğru sözlü ve pek yörekH
kişiler olduklarını anlayınca, onların konuşmalarını ~evinçle dinlediler; ve
onların gelişlerinden dolayı duydukları büyük neşeyi, belirttiler. Onlara,
ulu bir şölen hazırladılar; bu yeni gelenlere, şerefli ve hususi iltifatlarda
bplunarak, onlara karşı. büyük bir dostluk ve yakınlık gösteı:dileJ. Onlara,
yerleşmeleri ve güvenlikleri için, (Torkoma oğlu} Kar.t(e)los. tarafından Y9-
pılan alınmaz Orpet-Kalesi'ni (Prensler ve yakınları icin} verdi1er. Bundan
başka onlar(ın · oymakları/ahalisi). (Kartel'in güney sınırları boyunda ve
iran tehlikesinin ilk karşılanacağı yerlerde} hoşlandıkları (Gogaren/Guga-
ret Eyc:ıletindeki} birçok Sanca kları, büyük kasabalar ile hisarl arı, oc aklık ·
olarak sahiplendiler.>>
«Bu yabancılar, Orpet'te, anlayış içinde oturdular. Bu Kale'nin adında n
dolayı , zamanla onlara', (Kartel/iberl~ dilince) Orp-UII< (= Orp-Ahalisi} de-
diler ki, erırıeı:ıicede Orpet-.açik (Orpet-liler} anlamına gelir. Çünkü, Kartelli
kovmi!1in geleneğirıce, soylu hanedanların adları, onları bölgesine veya
oturdukları yere göre verilirdi. .. «An lattığımız birtakım sebeplerden dolayı,
. Şimdiye değin. Orp-ulk (Orplu·ıari'ermenicede: Orpeiyon) diye adlandırılan-
. lar (Beyler) ile, Cenev-ulk (Çenli-ahali/Cenliler) denilen ôileler, yani erme-
nic~de Cen-açik (Cen-liler) denilenler de, bunlardon (halk tobakasındon)
dırlar (ki, öteden beri kendileri ve · komş u öteki Türkler, «Cin-Cavçıt» = Çin- ·
Çavok adını kulla~agelmektedirler)>> (M. J. SAiNT-MARTiN, Memoires His-
toriques et Geographiques sur I'Armenie, 1819, ll. 57-63}.
Bundan sonra ~TEPANOS, «Cenasdan»dan gelen ilk otolarının iranlı­
ları ülkeden kovduktan sonra ocoklı Başbuğ (Başkumondon) olmalarını,
Kartel'de Kırallık kurulduktan sonraki itibarlı ve üstün durumlarını, Selcuk-
lu Fetihleri ·arifesinde 12:000 asker çıkormokta· olduklarını, bayrak renk-
leri ni, dededen taruna geçen «Cenasdondan gelme erkek adlarını, 1177
Eylülünde Lore/Loru Kalesinde kuşatılan Orbelyanlı Boşvezir'e· «Ce.nosdan-
lı soyundansımı denildiğini anlattığındon, kısaca o satırları da nokledece-
ğiz :
«Orpelypnlar'o (Çenosdan'dan ge1en göçnienler.e) . bu biçimde aşırı
dostluk ve yokınlıklo devranıldığı zaman, onlar, Kartelli kavm in i toporla-
 1. Mi LLET.LERARASI TÜRKOLOJi
. KONGRESi
. .·.

mc: k la uğraşıyorlardı. Sonunda, orduları derip, toplayınca, Kartel'e .zulme-

denlere karşı ayaktçıı:ıdılar. iranlıla(a karşı _yürüyerek, onları yendiler ve
kaçırttılar; üikede · barış ve dirfiği düzene koyup, devam ettirdiler. Bu hiz-
m~trenf~cen dolayı mükôfatlandırmak üzere onları. Sbarabied ( = farsça:
Sıpe !ı - bed/Serdar, Başkuniandan) . ve bütün milletin Generali elçırak ilôn
etti ler. Kartel'in ilk kıFalı (Kartlosıu soyundan) Parnovas (m.ö. 302-267) ça-
ğında . Orpe lyanıcır: çok daha üstün ş_ereflerle taltif edil~iler; öyle ki. Kıra­
lın dışında_, bütün ülkede. onlara eşit veya onlarla ölcüştürülecek hiç .kim-
se yoktu.» {SAINTE-MARTiN, Memoires. ·tl. 6.3). .
(Toğrui-Bek'in buyruğuyla Selçuklu ordusu ibrahim-Yınal boşbuğlu­
ğunda Erzurum ovaşın~ g_irdiği sırod.a) 104~ yıl ında Kayser Konstantin Mo-
nomakh, Trabzon üzerinden Bizans ordusunu gönderdi ve t:<artel Kıralı Ta-
vit ile Vanand (Kars) ~ıralı Şahanşah-Kakıg'a ·da. Müslümanlar'a karşı yü-
rüme cesaretini· göste'remediler. <<Herkesin korkudan donctuğu bir· sırada.
(f).pkaz ve · Kartel ülk~leri) Başklimandan ı Orbelyanlı · Liılarld, Bizans ordu ·
suyla birleşmeyi kabul ede.rek, ben, "ya zaferle döneceğim,. ya Hz. isa iç ın
öleceğim. dedi.» -Sonra da asilzôde.leri, beyleri ve askeri :topladı. En _ünlü
.700 asilzôde. onun maiyetindeydi ve 16.000 askerle cenge yürüdü. Libarid
SOl elinde küçük cıdası, Sağ elinde , iki-ağızlı kıhcı,. omuz4nda ÇOmağı, al-
tında zırhJı cins J!ıidev)-atı ile «Savaşta. bir de~ircinin · örsü veya taşı yar-
mak için burunlu (sert) bir ôlet gibi girdi»·(ll. 67, 69).
Qrbelyanlı Başbuğları n .atala~ının J<abirlefr!. (Tiflis batıs.ı n da, galiba~. ye-
ri bilinmeyen Türk şehri Sarkınet'ten ibar~t ve Kudüsteki . Kiliseniri ada şı
olarak) atalarının yaptırdığı, «Büyük ve meŞhur. ~etania (Betania) Manas;
tımi nda olduğundan. ·Li.barid'i_n: .<,gercek. bir ·· kırala .mahsus ihtişamla hazır- .:­
lanan cenazesi, oraya götürülerek. gömüldü. «Orpelyanlan>, «Spasalan>
(Sioehsôlôr) mesuliyetini taşıyan· Başkumar:ıdan idiler.» Kıralların Sarayıri­
daki bütün Subçıylar. onların maiyetindeydi. su-ndan ayrı olarak, tam on1ki
Sancakları daha vardı ki, her Sancak altında bin savaşcı toplanırdı (12 1!
Türk düzeni}. Kırp!ların B·ayrağı töreye göre Ak idi;- (Başkumandan) Orp.el- ·
yanform Bayrağı ise. Kızıl renkteydi. Onlar, Kıralın önünce yürüdükleri nde,
ellerinde ·arslan-başh bir asô (değnek) taşırtardı. · Kırollann Tokatirlik (iriok-
lık/Taçgiydiricilik) vazifesi de bunlara· riı_ahsustu; y€mıek hizmetleri, gümüş
tabakalarla yopılırçfı. Şölenl~rd~. · yaln ız .Orpelyaniar'ın kerevet. üzerinde
oturma hakları vardı; öteki bÜtün Beyler · işe. ancak yastıklc;ırı.n üzerine ku-
rulurlordı» (ll. i7): · · . _ ·· .
(Orpelyanliların dededen taruna geemiş . olörak) taşıdıkları adlarcia n:
«Libarid, Eligum (Eiikum). Puytel (ve: Racf/ Ar.at); Çenasdan'dan .gelme c;ıd-
lardondır; ötekileri, Kartelliler'den aldılanı (ll. S1) . · ·
(Arpaz-Kortel Kırollığının kanurıT veliahdif Temna, 1177 de reşiçl ya-
şo gelince. onun Atabegi ve· Vosısi sa'(llcn Başkumondan Orpem-i vane,
. GÜRCiSTAN . TARiHiNDE ANILAN ·TÜRK:
. . ·uRUGLARI
.
.. .: ~· 171

artık · ha~sız yere tahtta oturan 'Temna'nın ainucası ıiı. Giorg'u, bir toplan-
t.!dO tatıttan indirip, Veliahdi Kıral yapmayi karçırlaştırdı. Bunu duyan Kıral,
korkusundan Titlis'e kaçarak, Kıpçaklı Kubasat (Kol-~asar) Beğ'e sığındı .
ve onun Kıpçaklı çerisiyle gelip, Veliand ile ivaneyi Loru/ Lore Kalesi'nde
kuşattı. Doğruluktan ayrılan. «bütün: asilier ve· .Kartli Generalleri de. Kırala
katıldılar. 5 Eylülden 31 Marta değin · LÖru'dtı . Veliahdi ve töreyi koruyan
Başkumandan Orbelyanlt- ivane'.ye, kuŞatıcı lar. içiQdeki .Beyler. ok lar ile gön-
derdikleri yazılı teslin:ı ol .·tekllflerinde, ş'unu da · a.n.ıyorlardı:· «Orpelli büyük
ivane, güçlü ve yjğit kahraman, sen ki C~nasdan-Hı:ınedanı ~ndan gelmesin,
Kartel'de gelip ye'rieşeıi ·bir Kıral sülôlestndensin ki, o hanedan ülkede çok
yüksek şerefler kazanqı. .. Senin byyük môlikônen, Kartel'in yarısından ço-
ğunu içine alır .. . Gel sen de, Kır.al:a iltihat et..» : (ll. 89, 81 ).
. :·

«Başkumandan ivane», Lor~ Kal~si.'ne kapa.nınca. yardım alrriok için

kardeşi Libarid'i ve oğulları Eligum ile ivane'yi, Azerbeycan Atabek'i ilden-
giz'e .elçi göndermişti. Kıral · Giorgi, Kartel'deki . bütüı:ı · Orpellileri öldürtüp,
mülklerini. yeni_ Başkumandan Ku~asar'a ve . Kıpçaklar'a vermişti. Son(O-
don onun kızı Tomar (1184-1213). Tiflis tahtına geçince, and ve· elçilerle,
Gence'den getirttiği ivane'ye, otaları mülkünd.~n . yalnız Orpet'i- (Samşolde'­
yi) verdi. «Onun nesli çoğaldı ve bugun Orpell~r (Orb.eliler) denilenler, bu-
nun sov·undcındır"» (ll. 97). ·(.«Kortlis-Ckho~r~ba»do, Makedonyalı · iskende'r'-
in nô ıbi «M akedonyalı Varedos (nüsha : Gredos)un oğlu ..Azon'u, kom·ş u
Oslar ve Lekler'in yardımı ile yenen ·K~rtel·~·ek(K~r:tl~slu sdyu.ndan .Parna-
waz'ın, onun tutunduğu (Şavşat'tan Karad~nfze değin uzayan} «K(a)laro'eb~
(erm~nice kaynakl~rda~i: «Kalörc'k = .KÖiatb.la.r) b.öigesirıi de ·kurtardıktan
sonra, ilk defa ülkede kendisinl· kıral"li·ön ··et~iği .b.e)'irtilere.k; ülkeyi 9 idare
bölgesine ayırdığına söyle isaret ediliyor: 1: Eristaw. F:oş/Riyon. boyunda;
2. Eristaw, Kakhet;te; 3. Eri.staw, Khurian'dtı; .( ..Eris~Q,.;;,, Samşvilde'de; 5.
Er!st,Jw. Ardahan-Ahılkelek çevresi ·me;ke.ii Curda'da~ ·6. Eristaw, Ahıska­
Acuro kesimi merkezi . Odzrkhe'de; i. . Eristaiiv, ·. {Savşat-Ar.danuç-Artvin ve
Borçkayı içir:ıe alan} K{a)larcet'te; 8, E~ista~•. {.im~ret batısında} 'Eg{e}ris'te
idi. 9. Bölge: « Şida-Kartli » · {ic-Kartef) denilen . «Spaspet { Ba şkummı'dan}­
Üikesi ıı idi ki. Tiflis ve Arogwi' ·cayından taşis-Karn {Azgur-Boğazı). ve Pa~
ıı~..wa r (Ahılkelek'teki Pervone} gölü_ n e değin uzor?ı. «Spa~pet, daima Kı­
rc.ılın önünde hazır bulunur ve öteki (sekiz bölgenin vôlisi soxılan) Eris~
tawlar'a buyurmak v·e onları idare etmek imtiyozına ~oh.ipti. 0!')un buyruğu
oltında Spasalarlar (Kumandanlar) ve Binbaşılar vardı. (Komşu) Durdzuk
Hükümdarı'nin kızı ile evli bulunan bu ilk Kartel Kıralı Parnawaz (302-237}
tarafındon kurulan bu (8 Eristowlık ve 1 Spaspetlik ile 9 Bolgeli} ülkenin
idare düzeni, iran Kırqllığı örneğin.de idi». (M. BROSSET, Hjstoire de la
Georgie, 1/ 1. 37-42).
 172

Eski Kartel Tarihi'nde, m.ö. lll. Yüzyılda · kurulduğu bildirilen ilk kı ral
Parncıwaz'dan kalma bu mülki-idare düzeni, şüphesiz ki, boylar ve oymak-
lam,- v.er.ıeştiği yerler gö~önünde tutu larak yapılmıştı. «Bahrü'I-:-Ensô.b Oğuz­
nômes"iıı ile, «Dede-Kor kut» Kitabı nda (IX. Boy). Öğuzlor'ın «Tokuz: Tümen
G üı·ciston»dan «harôc» aldıkları geleneğinde görülen «Tokuz-Tümen»lik
ver:er, şüpl1esiz ki, ilk Kıral Parnawaz'dan kalan ··mülki-ida~e bölgeleriydi.
'1 578 qe Osmanlılar'ın Tiflis Fethi'nde «Ordu· Münşisi» olarak bulunan ve
yerli · Gür cü aydınlarından onların Bagratlılor cağı (IX. - XVI. Yüzyıllar) ta-
rihi özetini nakleden Gelibolul.u Mustafa ALT, «Kün hü'I-Ahbôr»ında (istan-
bul Üniversite Kütüplıanesi:Yıldız. TV., Sayı 2292. y. 308, 362'), şöyle -diyor:
ı>SÇlir memôlike nisbetle Gürcistôn, Dokuz-Tümeri'dür. Um umen Gürcistan,
Dokuz-Ocak Yer'dür. Bôis budur ..ki, Dokuz-Tümen d~yü mutebe~dür.» Bu
·kayıt. ŞAi\lıll Kadı Ebubekir'in «Cograf yayi-Kebir Tercijmesi»ne ·öe (Nlıri­
csnıaniye Küt.: Sayı 2996, y. 171 ı geçmiştir: «Ve bu G ürcistan, · Dokuz-Tü- ·
men addolunmuşdur.ıı
«Orpelyanlar Tarihi»ni ilk defa fransızcaya .çeviren ve geriiş izahlar
ekliyen M. J. SANT-MARTiN (ll. 247, Not 38), şu qoğru haberi veriyor: «Şüp­
hesiz ki, bugün Gürcistan'daki O rpelyanla~ •. (T9mar1 ın Gence'.den getir:ttiği)
Li ba rid 'iıı oğ lu ivane'nin soyundan geliyorlar. ki onlar, son zar:rtarrlarda or.a-
da büyük bir kudrete sahiptiler. ÇÜnkü onlar. Şamşvilde (Ç>fpet)·'şehrinin
bulunduğu Somkhiti (Güney-Eli) eyaletiniri hemen hepsine môliktiler. $im- ·
di onlar kendilerine Kap lan-şvili yani Kaplan -o ğlu diyorlar. Bunlardan Su.l.k- .
han (Beğ), kendisini edebiyattan meşhur etti; Demetrius ve ivan·; ·1"8Q~ 'teki ·
son Gürcistan. savaşlarında, Rusya'ya büyük hizmetlerde bulundular.» Ger:-.
cekten de, 1724 te Osmanlılar s·ön olarak Tiflis Vilôyeti'ni iŞgal ettikie·~ ~ sı­
rada, buranın güney kesiminde, Baratlu bölgesinde, en güciü. ve ·muteber
hanedan olarak, «Kaplanoğullarıı>nı bulmuşla!dı. • · .·
Rahmetli ısmail Hômi DANISMEND'in sağlığında 1952 de bas ı lô n · «D~- ·
de-Korkut Oğuznameleri ı. Kitap.»ta (s. 29, Not c), Nisan 1918 deki «T~~b~ .
zon l<onferansı»nda Türk Hey'eti Sekreteri Dlan ·bu zôttari duyduğum d·a- .
ğerli bir haberi, aynen şöyle nakletn:ıiştik: Trabzon'aıı gelen Gürcistan He-
yeti azôsından (muharrir ve tarihçi prens Kiril Leon) Tumanof adlı bir asil- ·..
zôde: - Dedelerimiz, Cin-Türkistem'ndan gelmi ş olan Türkler'dir. Bu Gür-
cüle(i, hep bizim atalarımız adam etmişlerdir. Ben de, sizin ırkınızdan. Türk
aslından sayılırım; ve bununla, bütün ôilemiz fertleri, öteden beri öğünegel­
mişizdir, yollu sözler söylemiştir.» (Gürcistan tariheisi bu asilzôdenin «TU·
man -oğl u»· anlamındaki adı da açıkca görüldüğü gibi. türkcedir).
IV. Oğuznô mele(e Göre Kafkaslarda Kıp çak lar/ Kamuklar

ilhanlı başkendinde <<Dünyp Tarihiıı ilk defa yazılırken 1305 te farsça.

ycı cevrilen ve « Reşi~eddin-Oğuznômesi» diye tanınan Oğuz-Hen De.stanı'n-
 . .
GÜRCiSTAN TARlHİNDE ANILAN TÜRK URUGLARI . 17.3

da anlatılanlardan, konumuzia ilgili şu haberler var: Talas (Evliyaata) ve

Sayram (Cimkent) adlı çifte başkentte oturan Karahan oğlu O ğuz-H a n, ci-
hangirlige başladı. «Karanlık-Ülke» (Yayı k ve Etil ırmakları başları) ·.ile «Kha-
zar-Derb endiı~ çlenllen (Dağısfan'daki) « Derbendıı arasını , yurt ol9rak «Kıp­
ça klarııa verdi. Derbend'den geçip,_ ordusuyla Şirvan' ı alan Oğu z, Aran
(Gence- Karabağ) ve Mugan» (Kartel Tarihindeki: Bardos ve Movakon)a
geldi. Ordusunun bir kısmı «llak (lekan/Doğu-Kafkas)- Dağları ıında yaylo-
mak isterken, «Arqsıı ırmağını geçerek, (Erdebil batısındaki 4812 m. lik)
«Sa~ ala~ » ve (Ağrıdağı'ndan ibare~f «Ala- Takıı ta yaylodılar. O ğuz- Ha n,
kendi yılkısını, (Tebri~ güneyindeki 3690 m.lik) « U c an-Yayl ağmr:ıda besletti.
Bu üç yayloğa, Oğuzlar ·ad verdi. Kışın, Oguz-Han, ,ordusuylo, «Aran ve
M u ğan 'o inerek, Kür ve Aras ırma kları a_ra sında ıı (Köroboğ'do) yurt tuttu.
·Sonra. tôbi alryı.oyı reddeden «G ürcistan ıı o girdiler, iki gün süren savaşton
sonra.- onu do· haroco bağlayıp, hükümleri altına aldılar. (Faruk SÜM ER.
«Reşideddin Oğuznô'mesiıı, DTCFD, 1961 Ankara. XVII. Cilt; 3-4. Sayı, s.
359-357 ; A. Zeki V. TOGAN, · Oğuz Destanı, (tercüme ve izahlor), 1971 is-
tanbul. s. ) Bu destonın coğrafya sırası, m.ö. 680 yılında Doğıston-Şirvan
üzerinden Ürmiye gölü güneyine varan ve Asurlulor ile savaşan Sa ka l arın
ilk gelişine tam uyar.
Reşideddin-Oğ uz nô mesi'nde , destani Oğuz- Han çağında Türkler'in şu
altı uruğun birliği halinde ya~odıklorı, belirtiliyqr: 1) Uyg ur, 2) Karluk, 3)
K ıpça k, 4) Kankir (Konkor). 5) Kalaç, 6) Yirmidört-Boy Oğ u z (Türkmen).
XIII. Yüzyılda Uygur Yazısı ve ağzıyla yazılan «Oğ uz-Ka ğanıı Destanı'nda
do bu 6 Urug ariılmakta ve, «itii-Suğu (Suyu)ııdan ordunun aşmasını sağla- ·
yan Kıpç a klar'o, Oğuz-Kağan'ın «itii-Mürenıı boylarında Beğlik verdiği. an-
latılıyor. (W. BANG - G. R. RAHMETi (ARAT). Oğuz Kağan Destanı, 1936
istanbul, s. 16-22, 26-33). .
Ünlü Osmanlı Tariheisi MÜNECCiMBAŞI, aslı bulunarnıyan ve 1090 lar-
da biten arapça «Tôrikhü Bôb ve' I-Ebvôb ıı adlı Dağıstan tarihinden nakle-
derek, şöyle diyor: «Kprahon oğlu Oğuz'dan sonra, «Etrôk'dan Kıpçak Tôi-
fesi, K ırım-Adası' na ve Deşt'e (Doğıstan-Urollar arasındaki ovayd) kaçdı­
lar; ·hattô D eşt onlara nisbet olunup, ·oeşt-i Kıpça k derler.» Bu « Kıpçak Tôi-
f esi koçup gelürken, Cebel-i Kank (Kanklı-Dağı/DC:Jğısta n )da vôkı'- Bôb ü'J­
Ebvôb (Derbend/Demirkopu derler. Ol mahalli muhGifaza içün, K_an klı Ka.:
bilesi'nden bir mıkdôr ôdem iskôn eylediler. Aniorun nesil, ol mohald~ co-
ğalup, ol Da ğ (Doğu - Kafkaslar), aniarcı mensGb oldu (yani, «Konklı-Dağı»
denildi). Sonra tahrif olunup, Kank derneğe başladılar. Sonra dahi, fôhiş
tahrif olunup, Kbmuk dediler. (Milôd. yıllarında PLiNiUS'un «Naturalis His-
torimı, VI, 7, 21 de, Kafkaslar ya kınında ikiz «Komaklar ~Oranla~» boyur.-
doıı ve Derbend-Geçidine, « Kumonia ~Ka'pıs ı diyorl orıı kaydına, ",'ukarıda
işaret etmiştik.) ·
 i:.: J. MiLLETLERARASI TÜRKOLOJi KONGRESi

. ~<Ba'dehu, Ekôsire 'den (Sas.Önfı}' 'NuŞirevôn (531-579). binefsihi; mahal-

li nıezbCıra sH: ve kapu binô etmek içün geldiğinde, anlar üzerine; kendi
eşreflerinden bir ôdemi Baş ve Buğ tayin ve anı Serir üzre iclôs edüp, gerü,
memleketine revöne oldu. Of zamôndan berü anlara (Komuklar ile Avar-
far'a), Ashôb-ı-Serir (Serir-Ha!kı) tesmiye olunup. (Da.ğıstan'daki Ko~uk ve
A . mrlaı<ın Hükümdar!arı'na, çok. esk!den ı;Serir/Sergir'/Şerkir». denirdi;. son- · ..
raiorı, «Şavkai/Şamkhtıl» unvanı bunun yeriin almıŞtır. isıörn eserl.erinde,
«.takht» anlam(ri:d ~·gelen farŞç·a · <<serin> ile, b!J 1.1nvan ayni s~nııar~k. yan-
lış onla~ veril~!ştir. : Sösd~lı ?Anuşirvan/Nuşirevan'dan çok önceleri de..
Dağ · stan hük~mdarının bu unvanla anıldığını, KHCRENLi'den, lll, 37 öğre-
.Yrüyoruz: Küçük&Arşaklı sQlôlesinden «Armenya Kıralı ·Bab», hômisi Roma-
Iiiarın yardım!yla 370 te Sasanlı işgalindeki başkendi Divin'i kurtarmak için,
mdusuyla Bingöller'den Ağrıdağı kuzeyine doğru yurüdü. Bu sıradö, «Şıra k .
ve A rşar- Uniloı (Arpaçayı boyu ve Kağızman - Deresi) bölgeleri ocaklı Begi,
P. rsoklı sevundan «Kamsarakanıı/Kalbas Hanadanından «Sbantarad», iran
··~rdu$undcıki baş-kal-ırpman: «Lekler (·LE~kziler/Doğıstanlılar) Hükü.mdan
Şerldr/Şe rgir:ı unv c n·ıı yiğidi, atından düşürerek, öldürmüştü), 'ol Serir'i. ev-
'iôdı tevörüs e\dedller. Kıpçak ise, Deştler'in9~ sôkin olup, Cezire'yi (Kı rım' ı)
t;:::nir, ve şehirler ve kasabalar binô eylediler; ve ol diyôrun· Melik ve Hii-
kfimeti, an iorun yedinde oldu. Ta ol vaktô ki, Evlôd-1-Cengiz . aniCın..in üzeri-
ne istilô ve büyükleri n katl-edüp; bakıye leri. Tatar içine· mü~derec 'oldular, ı>
( i,Sahô yi fü'I-Ahbônı, h. 1285 istanbul, 1. 392.-395).
MÜNECCIMBAŞI'daki bu rivayeti, mi..ıkayese ile işleyen ralimetli Ho-
camız A. Zeki V. TOG.AN, şunları ilôve ediyor: 554 te yazılan SOryani koy-.
naklarında, Dağıstan'daki Derbend-Geçidi içir:ı. «buna Türk-Kapısı diyor-
lani, kaydı vardır. «Azerbaycan'~a bu hususta birtakım ~ivçıyetler yaşamış­
tır» ki, bunlar. 1214 te ölen Geneeli NiZAMl (ki·, «iskendernôme»sinde, Ma-
kedon yalı lskenderi, Dağıstan'da, yüzleri . eşsiz derecede güz.el olan Kıp­
,çaklar ile savaşmış, gösterir) ile, (uzun zaman Tebriz'de .yaşayıp, 1282 de
• urada öıen) Müfessir ve Müverrih (Kaadl) BAYDAVT'nin eserieri ne· {<ıNi­
zômü't-Tevôrikh», Nuriosmaniye i<üt., Sayı 3450, y. 67, 73ı : de· geç-
m;şti r. BAYDAVi'n in naklettiğ i tivayetlerde ~uşirvan. KhC?zar· Kha~anı
Kakım ile sulh akdetmiş ofmosına rağmen, (Derbend'i isti)ô eden Kıpçal51ar
üzerine ordu sevkederek, onların kuvvetlerin i kırıp, itac;ıte. mecbur etti; ve
Derbend'i maıııur eyledi, denilmiş. Ve Nuşirvan'a tôbi olup, (ohuni tahtı ya-
n:nda yer tutan Dört-Melik'in biri sıfatiyle de, Kıpçak~eliki 'zlkred i.lmiştir.
Bu rivayetler. Khazarlar'a tôbi olan, bazen Sasaniler'e de itci_a t mecburiye-
tlnde kalan Komuklar'a ôit gör8nüyor. Komuklar, bugün hakiki KıpÇak Şi­
\resi'ni safiyetiyle muhafaza eden baŞlıca bir boyd.L!r·: .. işte ·bu Komu·k~Kıp­
çakları'na, Milôd çağında Kuman denildiği gibi. bazen· Türk de denilmiş­
tir;,. (A. Zeki V. TOGAN, Giris. 1. 161-162.'. 257-258).
 - .
GÜRCiSTAN TARiHiNDE ANIL/'.N T.ÜRK. URUGLARI: 175

Dede-Korkut Kitabı 'nda da (ll. Boy). « Hamıd (Diyarbekir) ile Merdin·))

bö!gesi elbeğisi ve Oğuzlar'ın Soi-K0I · Başbl!ğu «Kora-Kona(k) oğlu Delü-
Budak >>~n kütüğünde, kuzeyde «Kanlu-Karadervend» (Daryai-Geçidi) öte-
sindeki düşman «Demür-Yaylı Kıpçak-Melik'e kon-kusduron», deniyor.
V. Ermenice Kaynaklarda Anılan KıpÇak Boyu Sancakları
(Bulgar, Vanand, Şırak, Beçeni/Pacanig, Balkar, kcnkcr, ~~Y. Ka:ıır-:-.
. Çavak, Tasır, Sam-Sölde
. ' ' =
. Üc-Ok}

.-

·.