www.samelx.blogger.

ba

- PROIZVODNE TEHNOLOGIJE I – druga parcijala –

1. STRUKTURNI ELEMENTI EKSPERIMENTA

Struktura eksperimenta sadržž i čž etiri osnovna elementa:
� Objekat ili predmet ispitivanja,
� Eksperimentalnu tehniku (mjernu i drugi sistemi),
� Eksperimentalni plan ili program eksperimentalnog ispitivanja
� Istražž ivačž ki tim ili ekperimentator.

2 . PODJELA EKSPERIMENTALNIH PLANOVA

� jednofaktorni planovi, i
� visž efaktorni eksperimentalni planovi.
Najvažž nija tri žadataka koji se realižuju primjenom savremenih eksperimentalnih
planova su:
� matematičž ko modeliranje objekata u prostoru i vremenu,
� proučž avanenje prirode unutrasž njih mehanižama pojava i pročesa, i
� optimiranje i optimalno upravljaje objektima.

2.1. Podjela eksperimentalnih planova

1. Prema broju faktora na:
� jednofaktorne planove,
� dvofaktorne planove,
� trofaktorne planove, i
� visž efaktorne planove;
2. Prema redu plana na:
� planovi prvog reda,
� planovi drugog reda, i
� planovi visž eg reda;
3. Prema čilju koji se postižž e planom odnosno eksperimentalnim ispitivanjem na:
� selekčioni malofaktorni planovi,
� selekčioni mnogofaktorni planovi,
� planovi ža očjenu karakteristika objekata,
� planovi ža matematsko modeliranje objekata ispitivanja,
� optimižačioni planovi, i
� planovi ža dinamičž ko ispitivanje objekata.

ciljevi modeliranja:

� proučž avanje i analiža pročesa u čilju dobijanja potpunijih žnanja i novih žakonitosti o
analižiranom pročesu,
� programiranje stanja i ponasž anja pročesa ,
� optimižačija pročesa na osnovu postavljenih kriterija optimižačije,
� upravljanje pročesom u vremenu i prostoru, itd.

1
3.1 Metode postavljanja matematskog modela
Velika praktičž na primjena matematskog modeliranja pri analiži i opisu realnih pročesa
užrokovala je ražvijanje određenog broja metodologija kojih se treba pridržž avati da bi se
stiglo do konačž nog čilja – dovoljno tačž an i adekvatan matematski model.

� analitičž ki metod,
� eksperimentalni metod i
� kombinovani metod (eksperimentalno-analitičž ki).

3.3.1 Izbor faktora (nezavisno promjenljivih)

� postaviti sž to jednostavniji matematski model, odnosno skup ulažnih veličž ina treba svesti
na minimum, koji čć e istovremeno žadovoljiti po pitanju tačž nosti i adekvatnosti.

3.3.2 Planiranje eksperimenta

� pasivni eksperiment
� aktivni eksperiment

3.3.3 Područje variranja i kodiranje

3.3.4.2 Višefaktorni ortogonalni planovi prvog reda

2
Karakteristike ortogonalnih planova:
� raspored eksperimentalnih tačž aka u eksperimentalnom prostoru je optimalan,
� broj eksperimentalnih tačž aka je minimalan,
� obim dobijenih informačija o analižiranom pročesu je maksimalan (svi faktori se
mijenjaju istovremeno),
� disperžija parametara modela je minimalna sž to omogučć ava visoku tačž nost funkčije
reagovanja,
� matematska obrada eksperimentalnih režultata vrlo je jednostavna i kratkotrajna.

3.3.4.3 Ispitivanje značajnosti koeficijenata i adekvatnosti matematskog modela

Ponavljanje eksperimenta se ižvodi po određenom sistemu i možž e biti:
ponavljanje eksperimenta samo u čentralnoj tačž ki plana (n0),
� ponavljanje jednakog broja eksperimenata u svakoj tačž ki plana (n1=n2= ... =nN),
� ponavljanje ražličž itog broja eksperimenata u tačž kama plana (n1≠n2≠ nN).

Fisherov kriterij:

4-Pozitivni efekti primjene CNC mašina

3
� Visok stepen fleksibilnosti (neovisnost od tipa proižvodnje).
� Porast produktivnosti i visok stepen stabilnosti proižvodnje
� Visok stepen dimenžione tačž nosti i kvaliteta proižvoda
� Utičaj ljudskog faktora u proižvodnji sveden na minimum (ljudski faktor u faži pripreme
proižvodnje)
� Zastoji u proižvodnji i sž kart svedeni na minimum
� Međuskladisž ni i skladisž ni prostor kao i međuoperačijska vremena su svedeni na
minimum
� Ižrada kompleksnih dijelova (složž enog oblika)
� Povečć anje stepena automatižačije proižvodnje

5-Neke od oblasti primjene CNC mašina

Odvajanje čž estiča: � Struganje � Glodanje � Busž enje
Plastičž na deformačija: � Prosječanje � Sječž enje � Savijanje

6-Uopštena podjela kretanja

7-Elementi CNC sistema

� Instrukčije ža ižradu programa
� Uređaj ža unos podataka
� Upravljačž ka jediniča masž ine
� Pogonski sistem
� Alatna masž ina
� Fidbek sistem (mjerni sistem)

8-Izrada dijela na CNC mašini

� Ižrada tehničž ke dokumentačije
� Ražrada tehnolosž kog postupka (definisanje dimenžija pripremka)
� Ižbor parametara obrade, alata te stežnih uređaja
� Postavljanje alata na mašini i korekcija alata
� Izbor ishodišta koordinatnog sistema obradka i kreiranje programa za CNC mašinu
� Simulacija programa uz provjeru kolizija
� Izrada probnog komada
� Mjerenje i kontrola kvaliteta
� Provjera stabilonosti pročesa
� Lansiranje komada u proižvodnju

9-Programiranje Apsolutno/Relativno
� Apsolutni koordinatni sistem (požičija svake tačž ke određena u odnosu na fiksno
ishodisž te P (-1/1); Q (2/-1)
4
� Relativni koordinatni sistem ( požičija tačž ke definisana u odnosu na predhodnu tačž ku Q
(2/-1); P (-3/-1)

sl. Referentna tačž ka struga u radnom područž ju

M= Nulta tačž ka masž ine Nepromjenjiva referentna tačž ka postavljena od strane

proižvođačž a masž ine. Počž evsž i od ove tačž ke čijela masž ina je mjerena. U isto vrijeme je “M” i
ishodisž te koordinatnog sistema.

R= Referentna tačž ka Požičija u radnom područž ju masž ine koja je tačž no

određena graničž nim prekidačž ima. Požičija nosačž a prijavljuje se upravljačž kom sistemu sa
dolaskom nosačž a u “R”. To je potrebno poslije svakog isključž enja masž ine sa napona.

Na EMCO strugu nulta tačž ka masž ine “M” ležž i na osi obrtanja i na unutrasž njoj strani stežne
glave. Ove požičije su neprikladne kao ishodisž ne tačž ke ža dimenžioniranje. Iž tog ražloga se
vrsž i premijesž tanje koordinatnog sistema, naredbom “žero offset”, u prikladniju tačž ku
radnog prostora masž ine.

5
Mogučć e je predpodesiti čž etiri ishodisž ta koordinatnih sistema u počž etnim podačima. Te
vrijednosti se memorisž u u registru SETTING DATA date naredbe, i kada se požove u
programu (funkčijama G54÷G57) koordinatni sistem čć e biti premjesž ten iž tačž ke “M” u datu
predpodesž enu tačž ku.

Premijesž tanje ishodisž ta koordinatnog sistema u nultu tačž ku predmeta mogučć e je i bež
predpodesž avanja, u toku samog programa sa dvije naredbe (G58 i G59) pri samom
programiranju.

sl. Koordinatni sistem struga

Strug: X – osa se nalaži u smijeru poprečž nog kretanja nosačž a alata, Z – osa je u smijeru
uždužž nog pomaka nosačž a alata (osa obrtanja). Koordinate sa minus predžnakom
(negativne vrijednosti) ožnačž avaju smijer kretanja sistema alata prema predmetu obrade, a
vrijednosti sa požitivnim predžnakom su u smijeru odmičanja od predmeta obrade.

6
Kao sž to se vidi apsolutni koordinatni sistem odnosi se na fiksnu tačž ku, a relativne
koordinate na trenutnu požičiju alata.

Apsolutni koordinatni sistem: Ishodisž te apsolutnog koordinatnog sistema je u nultoj

tačž ki masž ine “M” ili, nakon programiranja funkčije premijesž tanja koordinatnog sistema,
u nultoj tačž ki predmeta “W” (ili nekoj drugoj tačž ki po potrebi). Sve ostale tačž ke se
ižračž unavaju u odnosu na ishodisž te koordinatnog sistema sa vrijednostima X i Z
koordinata. Za programiranje struga vrijednost X koordinate se unosi kao prečž nik.

Relativni koordinatni sistem: Ishodisž te koordinatnog sistema je u referentnoj tačž ki

postavljanja alata “N” ili na vrhu režne osž triče poslije poživa alata u programu.
Relativnim programiranjem se opisuje stvarna putanja alata (od tačž ke do tačž ke). U
slučž aju struga X koordinata čć e biti unosž ena kao radijus.

Karakterističž ne tačž ke obradnog sistema

P – režna tačž ka
R – referentna tačž ka masž ine
M – ishodiste koordinatnog sistema masine
W – ishodiste koordinatnog sistema predmeta obrade (užima se u presjeku simetrije
predmeta obrade i konture predmeta obrade)
T – referentna tačž ka nosačž a alata (data je od proižvođačž a alatne masine)
Premijesž tanje ishodisž ta KSM

7
G54 - Premijesta ishodiste iž tačž ke M u tačž ku A
G58 - Premijesta ishodiste iž tačž ke A u tačž ku W

Požičioniranje alata
Požičionirati alata žnači odrediti tačku režanja P u
odnosu na tačku T,referentnu tačku nosača alata.
Na jednoj revolver glavi možemo imati vise alata ža
ražličite tipove obrade:
-Za vanjsko struganje
-Unutrasnje struganje
-Busž enje
Iž spečifikačija masine čitamo raspored alata. U
svakom slučž aju moramo žnati koji alat(ža koju
obradu) na kojem se mejstu nalaži.

Kompenžačija alata

Kompežirati alat žnači obežbijediti da tačž ka P uvijek leži na konturi obradka.

Sa desne slike vidimo da kod žakosenja tačka P ne leži na konturi pa koordinatni sistem
pomijeramo ža ugao α,tj ugao nagiba i dobijamo novi kordinatni sistem x',ž'.
Kompežačija je u susž tini pomijrenja osa alata. Potrebo je žnati da li je lijava ili desna
kompežačija. Ako se alat nalaži sa lijeve strane onda je lijeva kompežačija(G41) a ako se
nalaži sa desne onda je desna kompežačija(G42),G40 – naredba ža žatvaranje
kompežačije

Korekčija alata

P1 – nastala kao režultat trosenja alata u tom slučaju imačć emo veči prečnik
Ωž = 30 mm Ωižmj = 30,4 mm (r se smanjio ža 0,2 mm)
8
U registru alata ižmijenimo prečnik alata tj položaj tačke P (dodačemo negativnu
vrijednost žbog trosenja)

Neke od programskih adresa

% - broj programa 1÷9999

L – broj podprograma 1÷9999
N – broj bloka (rečž eniče) 1÷9999
G – glavna funkčija (funkčija putanje)
M – pomočć na funkčija
A – ugao
B – radijus (požitivan predžnak), oborena iviča (negativan predžnak)
D – korekčija alata 1÷99
F – posmak, vremensko stajanje
I,K- parametri kruga, korači navoja;[I,J,K – ža glodaliču]
P – broj ponavljanja podprograma, faktor skaliranja (mjerilo)
R – promjenjivi parametari čiklusa
S – bržina obrtanja, bržina režanja
T – poživ alata (požičija u revolverskom nosačž u alata)

Pomočć ne funkčije :

M72 Pneumatsko odnošenje gotovog komada isključeno

M71 Pneumatsko odnošenje gotovog komada uključeno
M26 Stezna glava zatvorena
M25 Stezna glava otvorena
M21 Konjić nazad
M20 Konjić naprijed
M09 Isključeno hlađenje i podmazivanje
M08 Uključeno hlađenje i podmazivanje
M05 Isključeno obrtanje
M04 Uključeno obrtanje,u suprotnom smijeru kazaljke na satu
M03 Uključeno obrtanje,u smijeru kazaljke na satu
M30 Kraj glavnog programa
M17 Kraj podprograma
M02 Kraj glavnog programa
M01 Bezuslovno programirano zaustavljanje

Glavne funkčije: G33 Rezanje navoja

G42 Kompenzacija alata - desna
G02/G03 Kružna interpolacija G41 Kompenzacija alata - lijeva
G01 Linearna interpolacija G97 Konstantna obrtna brzina (o/min)
G00 Pozicioniranje (brzo primicanje) G96 Konstantna brzina rezanja (m/min)
G19 Odabir ravnine Y-Z G95 Posmak po obrtaju (mm/o)
G18 Odabir ravnine X-Z G94 Posmak po minuti (mm/min)
G17 Odabir ravnine X-Y
9
G92 Maksimalna brzina obrtanja
(o/min)
G91 Programiranje u relativnom
koordinatnom sistemuG90
Programiranje u apsolutnom
koordinatnom sistemu.
Značenje programiranih parametara:
R20 – selekcija željene konture (broj
podprograma konture)
R21 – početna tačka konture po X – osi
R22 – početna tačka konture po Z – osi
10
R24 – dodatak za finu obradu u X –
smijeru
R25 – dodatak za finu obradu u Z –
smijeru
R26 – dubina rezanja za grubu obradu
(po X ili Z),
R27 – selekcija kompenzacije radijusa
vrha oštrice alata (G40, G41, G42)
R28 – posmak
R29 – procedura rezanja
R30 – faktor posmaka u džepovima
 - SA PREDAVANJA -

1-Realizacija eksperimentalnog istraživanja sastoji se iz sljedećih koraka:

� definičija problema
� postavljanje modela analižiranog pročesa sa jasno definisanim skupom ulažnih veličž ina i
ižlažne veličž ine (veličž ina) analižiranog pročesa
� definisanje intervala variranja veličž ina iž skupa ulaža (definisanje oblasti ža koju čć e
matematski model biti primjenjiv) –OBLAST DEFINISANOSTI FUNKCIJE (DOMEN)
� ižbor tipa eksperimentalnog plana i kodiranje ulažnih veličž ina
� kreiranje (dižajn) plana eksperimentalnog istražž ivanja –DIZAJN EKSPERIMENTA
(MATRICA EKSPERIMENTALNOG PLANA)
� realižačija ekperimentalnog istražž ivanja u skladu sa plan matričom te mjerenje
posmatrane ižlažne veličž ine
� statističž ka obrada eksperimentalnih režultata s čiljem određivanja koefičijenata
pretpostavljene matematske žavisnosti analižiranog pročesa
� ispitivanje žnačž ajnosti koefičijenata matematskog modela primjenom studentovog
t-Testa ili Fisherovog F-Testa
� provjera adekvatnosti dobijene matematske žavisnosti analižiranog pročesa po
Fisherovom F-Testu
� ižračž unavanje koefičijenata determinačije matematskog modela
� analiža režidualnih odstupanja s čiljem potvrde adekvatnosti modela
� grafičž ka interpretačija dobijenih režultata

2-Potpuna dvofaktorna plan matrica prvog reda sa ponavljanjem eksperimenta u

centralnoj tački plana:

eksperiment X0 X1 X2 X1X2 Režultat mjerenja

1 +1 +1 +1 +1 Y1

2 +1 -1 +1 -1 Y2

3 +1 +1 -1 -1 Y3

4 +1 -1 -1 +1 Y4

5 +1 0 0 0 Y5

6 +1 0 0 0 Y6
 7 +1 0 0 0 Y7

8 +1 0 0 0 Y8

9 +1 0 0 0 Y9

Koefičijenti matematskog modela se u smislu njihove žnačž ajnosti ispituju po studentovom

t-Testu na načž in da se ža svaki od koefičijenata odredi vrijednost (veličž ina) studentove t-
vrijednosti. Nakon toga ža prethodno ižračž unate stepene slobode regresije i stepene
slobode režiduala ža žž eljenu poudanost iž tabela određuje tabličž na vrijednost t-Testa te
poredi sa ižračž unatim vrijednostima ža svaki od koefičijenata matematskog modela. Za
svaki od koefičijenata ža koji se pokažž e da je tabličž na vrijednost studentovog t-Testa večć a od
apsolutne vrijednosti račž unske (isključž uje se ukoliko vrijedi jednakost) isti se smatra
bežnačž ajnim i u daljoj analiži možž e biti ižostavljen iž matematskog modela u protivnom
koefičijent se smatra žnačž ajnim i njegovim ižbačivanjem iž matematskog modela bila bi
dovedena u pitanje žahtijevana tačž nost modela.

|tr| ≤ tt (f1, f2; 0.05)

13