Kimika 2. Batxilergoa Giltza PDF

78103-Quimica-2Batx-EUS-001-003 27/5/09 15:23 Página I
Kimika
BATXILERGOA
Modalitatea: Zientziak eta Teknologia
Batxilergoko bigarren maila
Proiektua eta argitaraldia: giltza-edebé taldea
Zuzendaria: Antonio Garrido González

Argitalpen-zuzendaria: José Luis Gómez Cutillas
Giltzako argitalpen-zuzendaria: Miren Agur Meabe Plaza
Testu didaktikoen argitalpen-zuzendaria: María Banal Martínez
Pedagogia-zuzendaria: Santiago Centelles Cervera
Ekoizpen-zuzendaria: Juan López Navarro
Giltzako argitalpen-taldea:
Argitalpena: Mario Suárez García, Núria Lorente Pla, Fernando Monsó Ferré, Francisco Ortiz Ahulló
eta Carlos Prósper Gisbert
Pedagogia: Elsa Escolano Lumbreras
Hizkuntza-zuzenketa: P. Bilbao Sarria eta Miren Agur Meabe Plaza
Azala: Luis Vilardell Panicot
Languntzaileak:
Testua: Tomás García Pozo, Julio Rafael García-Serna Colomina eta Núria Molí Albert
Itzulpena: Jazinto Iturbe Barrenetxea
Marrazkiak: Carlos Salom Galofré
Argazkiak: Latinstock, Gettyimages, AGE Fotostock, Índex, Stock Photos, P. Carrión, D. Navarro,
C. D. Gallery, Salmer imagen S. L., Jens Langner, Carlos Prósper, Enricoros, Walkerma,
National Aeronautics and Space Administration (NASA), EEBBetako Osasun Erakunde Nazionala (NIH),
Ben Mills, Michael Ströck, Calyponte, Ondrejk, Wikimedia, photos.com eta
giltza-edebé artxibategia
Ilustrazioaren edizioa: Ana Urroz Osés
Esker ona: Bartzelonako Unibertsitateko Farmazia Fakultatea (Bromatologia eta Nutrizio, eta Galenika eta
Kimika Organikoko sailak) eta Bartzelonako Unibertsitateko Kimika Zientzien Fakultatea (Kimika
Ez-organikoko saila).
Autoedizioa: Foinsa-Edifilm
Material hau Kimika arloko curriculumaren arabera eta Giltza argitaletxearen proiektuari jarraiki mol-
datu da, eta Hezkuntza, Unibertsitate eta Ikerketa Sailari aurkeztu zaio, ikuskatu eta onets dezan.
OHARRA: Liburu honetako jarduera guztiak koadernoan egitekoak dira.

Jardueretako hutsuneak argigarriak dira, didaktikoak, eta ez dute beste-
lako xederik.
Lan hau erreproduzitu, banatu, jendarteratu nahiz eraldatzeko, ezinbes-

tekoa da haren titularraren baimena izatea, Legean aurreikusten diren
salbuespenetan izan ezik. Lanaren zatiren bat fotokopiatu edo eskanea-
tu behar izanez gero, jo ezazu CEDROra (Centro Español de Derechos
Reprográficos – www.cedro.org).
Jabegoa: giltza-edebé taldea

© 2009 by giltza-edebé taldea
Zumalakarregi etorbidea 54, solairuartea
48006 Bilbao (Bizkaia)
ISBN 978-84-8378-103-6
Lege Gordailua. B. XXXXXX-2009
Espainian inprimatua
Printed in Spain
EGS-Rosario, 2 - Barcelona
78103-Quimica-2Batx-EUS-001-003 27/5/09 15:23 Página 1
Kimika
BATXILERGOA
NOLAKOA DA LIBURU HAU?

Liburu honen edukia 14 unitate didaktikotan antolatuta — Ikasleak ikaspen-prozesuari errazago jarrai die-
dago, eta hiru ardatz edo gai nagusiren inguruan mul- zaion, azalpen osagarriak tartekatu dira orrial-
tzokatuta: Materiaren egitura, Termodinamika eta zi- de-alboetan: lehendik ikusitako kontzeptuak edo
netika kimikoa eta Zenbait transformazio kimiko. prozedurak, gaiari buruzko deiak eta oharrak, In-
terneterako loturak, zientzialarien laburpen bio-
Bestalde, liburuaren amaieran material hauek gehitu
grafikoak, jakingarri historikoak....
dira, berariazko eranskinetan banatuta: saio prakti-
koak, unitateetan jorratutako edukiei lotuak, ikasleak — Atal guztien bukaeran jarduerak proposatzen
metodo zientifikoa aplikatu dezan eta laborategiko dira, errazenetik zailenera, ikasleak aurkeztu
prozeduran eta tresneriarekin treba dadin; ebaluazio- zaizkion eduki, kontzeptu zein prozedurei buruz-
rako proposamena, norberak garatutako gaitasunak koak, horiek guztiak finkatu ditzan.
balioesteko planteatua; Sistema Periodikoko elemen-
tuen zerrenda bat, bakoitzaren sinboloa eta masa ato- • Kimika eta gizartea
mikoa jaso-tzen dituena, eta kontzeptuen aurkibide
bat, liburuan ageri diren alorreko terminoak unitatee- Eduki teorikoen ostean datorren orrialde batean, ki-
tan bilatzeko lagungarria. mikaren alorrekoak izanik gizartearekin, teknologia-
rekin nahiz osasuna edo ingurumenarekin ere zeriku-
sia duten gaiak jorratzen dira, fenomeno kimikoek
gaurko gizartean duten garrantzia agerian jartzeko.
Orrialde horretako irakurgaien helburua da, hain zu-
zen ere, kimikarako jakin-mika piztea ikaslearengan,
ohartu dadin zentzien adar honek zenbaterainoko
eragina eta ondorioak dituen egungo bizimoduaren
UNITATEEN EGITURA hainbat eta hainbat alderditan.
• Hasierako orrialdeak
Unitate guztien hasiean orrialde bikoitz bat dago,
• Amaierako orrialdeak
elementu hauekin egituratua: Unitate bakoitzaren amaieran, honako atal hauek
daude: Laburpena, Jarduera eta problema eba-
— Irudia, Kimika gizakion bizitzaren, industriaren eta
tziak eta Ariketak eta problemak.
gizartearen parte direla erakustekoa.
• Laburpena atalean, unitatean agertu diren datuak
— Oinarrizko gaitasunak, ikasleak, unitateko edu-
eta definizioak bildu dira, ikasleak errazago gogo-
kiak lantzeaz gain, jorratuko beharrekoak.
ra ditzan. Beharrezkotzat jo izan denean, proble-
— Edukiak, eskema batean adirazita. mak ebazteko formulak ere jaso dira.
— Atarian: definizioen, adibideen edota jardueren • Hurrengo atalean, Jarduera eta problema eba-
multzo bat, ikasleak unitateari ekiteko beharko tziak izenekoan, eredutzat har daitezkeen baina
dituen edukiak gogoratu eta berrikus ditzan, edo zailxeagoak edo orakorragoak direla-eta unitatea-
gaiaren inguruan iker dezan. ren muinean landu ezin izan diren ariketak eta pro-
blemak aurkezten dira, urratsez urrats ebatziak. Ba-
koitzaren ondo-ondoren, antzerako beste jarduera
• Unitatearen garapena
eta problema batzuk planteatzen dira, ereduetan
Unitateetako lan-prozedura metodo zientifikoa da. erabilitako ebazpen-prozedura berari jarraituz egi-
Fenomenoaren behaketa eginda, lanerako hipotesi tekoak.
bat planteatzen da, ondoren kontrolpeko hainbat es-
• Ariketak eta problemak atalean, unitateko alderdi
perimenturen bitartez aplikatuko dena. Saiakuntzan
teorikoak zein praktikoak proposatzen dira ariketa
eskuratutako datuak ordenatu egiten dira, haietatik
edo problema moduan, ikasleak unitatearen helbu-
ateratzen diren ondorioen bitartez kasuan kasuko
ruak lortu ote dituen balioesteko. Azkenengo jar-
•
lege eta teorietara iristeko.
duera, ikonoaz nabarmenduak, IKTak erabiliz
Edukiak atal eta azpiataletan antolatu dira, beti ere egin behar dira.
ikaspen-prozesuaren hurrenkera logikoari helduz.
— Tratamendu kuantitatiboaren beharra duten edu-
kiak aurkeztean, problemak ebazteko ereduak
ere gehitu dira.
2
Kimika AURKIBIDEA
1. Substantzia kimikoak eta 9. Protoi-transferentziako erreakzioak . . 222
agregazio-egoerak . . . . . . . . . . . . . . . 4 1. Azidoak eta baseak. 2. Arrhenius-en teoria. 3.
1. Materiaren izaera kimikoa. 2. Substantzia pu- Brönsted-Lowry-ren teoria. 4. Uraren autoioniza-
ruak. 3. Substantzia kimikoak eta formulak. 4. zioa. 5. Azidoen eta baseen indarra. 6. Azido eta
Mateiaren agregazio-egoerak. 5. Egoera gase- base ahulak: ionizazio-konstanteak. 7. Ur-disolu-
osoa. 6. Materiaren teoria zinetiko-molekularra. zioen pH-a. 8. Disoluzio indargetzaileak. 9. Azi-
7. Disoluzioak. do-base adierazleak. 10. Gatzen hidrolisia. 11.
Azido-base balorazioak.
2. Egitura atomikoa . . . . . . . . . . . . . . . . 32
1. Atomoaren oinarrizko osagaiak. 2. Teoria 10. Elektroi-transferentziako erreakzioak . 256
kuantikoaren hastapenak. 3. Planck-en teoria 1. Oxidazio-erredukzioko erreakzioak. 2. Oxi-
korpuskularra. 4. Eistein-en argiaren teoria kor- dazio-erredukzioko ekuazioen doikuntza. 3.
puskuarra. 5. Bohr-en eredu atomikoa. 6. Eredu Oxidazio-erredukzioko balorazioak. 4. Pila vol-
mekaniko-kuantikoa. taikoak. 5. Erreduzkziozko potentzial estanda-
rraren seriea. 6. Elektrolisia. 7. Elektrolisiaren
3. Elementuen Sistema Periodikoa . . . . 60
aplikazio industrialak. 8. Faraday-ren legea.
1. Aurrekari historikoak. 2. Mendeleiev-en Taula
Periodikoa. 3. Gaur egungo sistema periodikoa.
11. Hauspeaketa-erreakzioak . . . . . . . . . 282
4. Lege periodikoa. 5. Sistema periodikoaren
1. Konposatu ionikoen disolbagarritasuna. 2.
egitura. 6. Karga nuklear eraginkorra eta pan-
Disobagarritasun-arauak. 3. Disolbagarritasun-
tailatzea. 7. Propietate periodikoak.
biderkadura. 4. Disolbagarritasunaren eta KC-
4. Lotura kimikoak . . . . . . . . . . . . . . . . . 84 ren arteko erlazioa. 5. Hauspeatzea. 6. Haus-
1. Lotura kimikoaren kontzeptua eta lotura mo- peaketa zatikatua. 7. Ioi komunaren efektua eta
tak. 2. Lotura ionikoa. 3. Lotura kobalentea. 4. disolbagarritasuna. 8. Hauspeakinen disolu-
Lotura metalikoa. 5. Molekula arteko indarrak. zioa.
6. Substantzien propietateak. 7. Sintesia.
12. Karbonoaren kimika . . . . . . . . . . . . . . 308
5. Erreakzio kimikoak . . . . . . . . . . . . . . . 116 1. Karbonoaren atomoa. 2. Karbonoaren konpo-
1. Erreakzio kimikoak. Lege klasikoak. 2. Ekua- satuak. 3. Kate irekiko hidrokarburoak. 4. Kate
zio kimikoak. 3. Kalkulu estekiometrikoak. 4. itxiko hidrokarburoak. 5. Konposatu oxigena-
Kalkuluak gasen bolumenekin. 5. Kalkuluak tuak. 6. Konposatu nitrogenatuak. 7. Isomeria.
erreaktibo ez-puruekin. 6. Erreaktibo mugatzai-
lea eta gehiegizko erreaktiboa. 7. Erreakzioen 13. Konposatu organikoen
errendimendua. 8. Aldibereko erreakzioak eta erreaktibotasuna . . . . . . . . . . . . . . . . . 342
ondoz ondoko erreakzioak. 9. Industria kimikoa 1. Desplazamendu elektronikoak molekula orga-
eta ingurumena. 10. Zaborren eta hondakinen nikoetan. 2. Erreakzio organiko motak. 3. Kate
tratamendua. irekiko hidrokarburoak. 4. Kate itxiko hidrokarbu-
roak. 5. Hidrokarburoen deribatu halogenatuak.
6. Termodinamika kimikoa . . . . . . . . . . . 144 6. Konposatu oxigenatuak. 7. Konposatu nitroge-
1. Termodinamikaren oinarrizko kontzeptuak. 2.
natuak.
Termodinamikaren lehenengo printzipioa. 3. Le-
henengo printzipioaren aplikazioak. 4. Erreakzio 14. Interes biologikoko konposatuak.
kimikoak bolumen edo presio konstantean. 5. Polimero sintetikoak . . . . . . . . . . . . . . 374
Erreakzioen entalpia estandarra. 6. Hess-en le- 1. Materia biziaren konposizio kimikoa. 2. Gluzi-
gea. 7. Lotura-entalpia. 8. Entropia. 9. Entalpia doak. 3. Lipidoak. 4. Proteinak. 5. Azido nuklei-
askea. koak. 6. Izaki bizidunen metabolismoa. 7. Poli-
7. Zinetika kimikoa . . . . . . . . . . . . . . . . . 170 mero sintetikoak.
1. Zinetika kimikoaren helburua. 2. Erreakzio-
abiadura. 3. Erreakzio kimikoen teoria. 4. Abia-
dura-ekuazioa. 5. Erreakzio-abiaduran eragiten
duten faktoreak. 6. Katalizatzaileak. 7. Erreakzio- Saio praktikoak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 406
mekanismoak.
Ebaluaziorako proposamenak . . . . . . . 416
8. Oreka kimikoa . . . . . . . . . . . . . . . . . . 194
1. Erreakzio itzulgarriak. 2. KC oreka-konstantea. Masa atomikoen taula eta
3. Oreka-konstantearen dedukzio zinetikoa. 4. Taula Periodikoa . . . . . . . . . . . . . . . . . . 422
Kalkuluak oreka homogeneoetan eta fase gase-
osoan. 5. Erreakzio-zatidura. 6. Kp oreka-kons- Kontzeptuen aurkibidea . . . . . . . . . . . . 426
tantea. 7. Oreka heterogeneoak. 8. Energia as-
kea eta oreka-konstantea. 9. Orekaren aldakun-
tza. Le Chatelier-en printzipioa.
3
78103-Quimica_UD01.qxd 3/6/09 13:07 Página 4
1 Substantzia kimikoak
eta agregazio-egoerak
Antzina, materiaren jatorriaz eta osaeraz haus-

narketa egin zuten lehen pentsalariek elementu
kontzeptua erabili zuten, eta elementuen nahas-
teak aipatzen zituzten materiaren forma batzuez
jarduteko.
Kimika modernoan elementuak, substantziak,
purutasuna, ezpurutasuna… eta beste zenbait
termino eta ideia gorde dira, eta maiz haien
adiera nahikoa aldatu den arren, ez dugu ahaz-
tu behar kimika hitza bera nondik datorren:
χιμεια, ‘likidoen nahastea’ grezieraz.
4
OINARRIZKO GAITASUNAK EDUKIAK

Diziplinartekoak 1. Materiaren izaera kimikoa
• Zientzia, teknologia eta osasun-
kulturarako gaitasuna: 2.1. Propietate fisikoak eta kimikoak,
— Elementuak, konposatuak, nahaste 2. Substantzia puruak estentsiboak eta intentsiboak
homogeneoak eta nahaste 2.2. Egitura-unitateak: atomoak,
heterogeneoak bereiztea. molekulak eta ioiak
— Materiaren teoria zinetiko- 3.1. Formulen esanahia eta formula
molekularrean oinarrituta, materiaren motak
agregazio-egoerak eta egoera- 3. Substantzia
kimikoak eta 3.2. Masa molekular erlatiboa,
aldaketak azaltzea.
formulak formula-masa eta masa molarra
• Matematikarako gaitasuna: disoluzioen
3.3. Konposatuen konposizio
kontzentrazio-unitateak kalkuluei
aplikatzea. ehundarra
4. Materiaren agregazio-
Zeharkakoak egoerak 5.1. Gasen teoria zinetiko-molekularra
• Hizkuntza-komunikaziorako gaitasuna: 5. Egoera gaseosoa 5.2. Gas idealak eta gas errealak
hizkuntza zientifikoa zehatz eta jakitun 5.3. Gasen masa molekularra
erabiltzea informazioa interpretatzean
zein ematean. 6.1. Agregazio-egoeraren aldaketak
• Gizarterako eta herritartasunerako 6. Materiaren teoria 6.2. Baporizazioa, sublimazioa eta
gaitasuna: Kimikak eta teknologiak eta zinetiko-molekularra kondentsazioa
gizarteak duten elkarreraginaz ohartzea. 6.3. Fusioa eta solidifikazioa
• Informazioa tratatzeko eta teknologia 7.1. Solidoen disoluzioa likidoetan
digitala erabiltzeko gaitasuna: lortutako 7.2. Gasen disoluzioa likidoetan
emaitzak baliabide arrunten bitartez zein 7. Disoluzioak 7.3. Disoluzioen kontzentrazioa
informazioaren eta komunikazioaren 7.4. Diluzioak eta disoluzioen
teknologiez baliatuta aztertzea eta nahasteak
adieraztea.
Kimika eta gizartea: Kimikaren eragina gaur egungo gizartean eta
haren garapenean
ATARIAN
Gogoratu
JARDUERAK
• Elementua: atomo guztiak zenbaki atomiko berekoak
dituen substantzia. • Zerrenda itzazu zure inguruko zenbait material, batzuk
nahaste heterogeneoak direnak eta beste batzuk
• Konposatua: substantzia purua, zenbaki atomiko
substantzia puruak.
desberdineko atomoz osatua.
• Elementu baten masa atomiko erlatiboa, Ar, elemen- • Aipa itzazu, eskema batean, materiaren agregazio-
tu horren atomo baten batez besteko masa da, masa egoerak eta horien artean izan daitezkeen aldaketak.
atomikoaren unitatetan adierazita. Adibidez, Ar (Na) = • Azaldu behagarriak diren zer ezaugarriri erreparatuz
22,99 u. bereiz daitezkeen solidoak, likidoak eta gasak.
• Elementu edo konposatu baten masa molekular erla- • Adierazi Daltonen teoria atomikoaren printzipioak, eta
tiboa, Mr, elementu edo konposatu horren molekula zertan egin zuen huts Daltonek erraztasun maximoa-
baten batez besteko masa da, masa atomikoaren uni- ren printzipioaz baliatzean konposatuak formulatzeko.
tatetan adierazita. Adibidez, Mr (H2O) = 18,016 u. • Bilatu Eranskinean (444. or.) elementuen masa atomi-
• Masa molarra mol bat substantziaren masa da. Esate koak eta kalkulatu, informazio horretaz baliatuta,
baterako, M (H2O) = 18,016 g · mol−1. substantzia hauen masa molekularra:
• Isotopoak elementu baten forma forma atomiko des- Ca2(PO4)3 NH4Cl K2SO4 C12H22O11
berdinak dira, nukleoan neutroi kopuru desberdina
Fe(OH)3 HNO3 PCl5 KMnO4
dutenez masa zenbakia ere desberdina dutenak.
• Masa isotopikoa elementu baten isotopo bakoitzaren K2Cr2O7 AlKSiO4 CuSO4 ⋅ 5 H2O
atomo baten masa da. Masa atomikoaren unitatetan • Azaldu nola dauden erlazionatuta masa atomikoaren
adierazten da. unitatea (u), gramoa eta Avogadroren konstantea
• Disoluzioa bi substantziaren edo substantzia gehiago- (NA). Kalkulatu masa atomikoaren unitate baten masa,
ren nahastea da, homogeneoa maila molekularrean; gramotan.
substantzia osatzaileen arteko proportzioa aldatu daite- • Zenbat sufre atomo eta oxigeno atomo daude bi mol
ke disoluzio batetik beste batera. sufre dioxidotan, SO2?
5
1. Materiaren izaera kimikoa

Aintzinarotik, gizakiaren ardura handienetako bat izan da materia eta
haren propietateak eta transformazioak ikertzea eta ulertzea.
Zenbat eta substantzia gehiago ezagutu, orduan eta beharrezkoagoa
zen haiei buruzko ezagutzak sailkatzea eta sistematizatzea, azken
batean materia bera zer den ulertu ahal izateko.
) Kimika, materia eta materiaren transformazioak aztertzen dituen

jakintza-arloa da.
Fisikarekin batera, kimika argituz doa, egunetik egunera, Naturaren

oinarrizko printzipioak.
Kimikak egungo gizartean duen garrantziaz ohartzeko, nahikoa gure
inguruari erreparatzea (1. irud). Egunerokoak eta erabat arruntak zaiz-
■ 1. irud. kigun hainbat eta hainbat ekintza eta prozesu, eragin zuzena dutenak
geure bizitzan, prozesu kimikoak dira: jakiak egostea, urdaileko diges-
tioa, soroetarako ongarriak, uraren arazketa, edozein substantziaren
GOGORATU errekuntza...
Prozesu fisikoetan ez da aldatzen Gaur egun, kimika gizartearen premia berriei erantzuteko ahaleginetan
substantziaren izaera. Prozesu fisi- ari da, material berriak ikertu behar baitira espazioa aztertzeko, medi-
koak dira, adibidez, iragazketa, fu- kamentu berriak egiteko, supereroale hobeak lortzeko, etab. Baina
sioa eta baporizazioa.
kimika, kontrolik eta neurririk gabe erabilia, ondorio okerren eta kutsa-
Prozesu kimikoetan aldatu egiten duraren iturria ere izan daiteke, eta horiek zuzentzea ere bada kimika-
da substantziaren izaera. Errekun-
tza, adibidez, prozesu kimikoa da.
ren gaurko eginkizunetako bat.
2. Substantzia puruak
ADI!
Materiaren konposizioa ezaugarri guztiz argigarria da nahasteak eta
Sufreak eta burdinaren lima-hautsak substantzia puruak bereizteko orduan, eta substantzia puruen kasuan,
nahaste heterogeneoa eratzen dute.
Nahaste hori erraz banadu daiteke,
konposatuak eta elementuak sailkatzerakoan (2. irud.).
lima-hautsa iman batez erakarriz (2a • Nahastea deitzen zaien substantziak, elkarrekin erreakzionatzen ez
irud.).
duten bi substantziaren edo gehiagoren elkarketa dira. Prozesu fisi-
koen bidez banandu daitezke, eta haien konposizioa eta propietateak
a b
aldatu egin daitezke.
Nahasketak homogeneoak edo heterogeneoak izan daitezke:
— Nahaste homogeneoak: osagaiak ez dira ikusten, ezta mikros-
kopioz aztertuta ere.
— Nahaste heterogeneoak: ikus daitezke nahastearen osagaiak.
• Substantzia puruak ezin dira substantzia bakunagotan banadu pro-
■ 2. irud.
zesu fisikoen bidez, eta haien konposizioa eta propietateak berberak
dira beti. Substantzia puruak elementuak edo konposatutak izan dai-
Nahastea berotuz gero, osagaiek tezke.
(burdina eta sufrea) elkarrekin erre-
akziona dezakete, eta konposatu — Elementuak: ezin daitezke beste substantzia puru bakunagotan
bat eratu. Orduan ez da nahaste bat deskonposatu prozedura kimikoen bidez. Adibideak: oxigenoa,
izango, substantzia puru bat baizik kobrea, zilarra...
(2b irud.).
— Konposatuak: prozesu kimikoen bidez beste substantzia baku-
nagotan deskonposa daitezkeen substantzia puruak. Adibideak:
ura, sodio kloruroa, karbono dioxidoa...
6 1. Substantzia kimikoak eta agregazio-egoerak

Apartat
Helvetica 10
Helvetica 10 negreta Homogeneoak Adibidea: disoluzioak
Nahasteak Subapartat
Helvetica 10
Heterogeneoak Adibideak: granitoa, hondartzako
divisió de subapartat harea...
Helvetica 10
Materia
Adibideak: oxigenoa, nitrogenoa,

Elementuak
kobrea, merkurioa...
Substantzia
puruak
Adibideak: ura, karbono dioxidoa,

Konposatuak
sodio kloruroa...
2.1. Propietate fisikoak eta kimikoak, estentsiboak

eta intentsiboak
Substantzia bat besteetatik bereizten da berezkoak dituen propietate
fisiko eta kimikoengatik. Propietate horiek aldatu egin daitezke presioa
eta tenperatura aldatuz gero.
• Propietate fisikoak: materiak, bere konposizioa aldatu gabe, dituen
propietateak dira; esate baterako, gogortasuna, disolbagarritasuna,
kolorea, usaina edo fusio- eta irakite-puntuak.
• Propietate kimikoak: materiak, bere konposizioa aldatzen denean,
dituen propietateak dira, hau da, materiaren erreakzio kimikoak dira,
hala nola errekuntza edo azidoekin erreakzionatzeko ahalmena.
Zenbait kasutan, materiaren propietateak substantziaren kantitatearen
arabera aldatzen dira. Horregatik, propietate estentsiboak eta propie-
tate intentsiboak bereizten ditugu:
• Propietate estentsiboak: kasuan kasuko materia kantitatearen ara-
berakoak, esate baterako, bolumena eta barne-energia. Adibidez,
barne-energia partikula bakoitzaren energia zinetikoaren eta poten-
tzialaren batura da, eta horrenbestez, handiagoa izango da partikula
kopurua ere handiagoa bada.
• Propietate intentsiboak: kasuan kasuko materia kantitatearen ara-
berakoak ez direnak, esate baterako, fusio-puntua, dentsitatea eta
propietate kimiko guztiak. Adibidez, izotzaren fusio-puntua, presio
normalean 0 °C-koa da, izotz-kozkor bat nahiz iceberg erraldoi bat
izan.
7
2.2. Egiturazko unitateak: atomoak, molekulak

eta ioiak
Oxigenoa, O2 Karbono monoxidoa, CO Substantziak nolakoak diren, halako propietateak dituzte. Substantzia
baten izaera edo nolakotasuna ulertzeko, beharrezkoa da jakitea zer
partikulaz osatuta dagoen eta zer indar direla medio irauten duten
elkartuta, zer motatako loturak dituen substantziak, alegia.
• Atomoa elementuaren ezaugarri kimiko berberak dituen azken osa-
Amoniakoa, NH3
Etanoa, CH3CH3 gaia da.
Azido Konposatuak atomo desberdinez osatuta daude, beti proportzio
desoxirribonukleikoa
(ADN) berean, konposatuaren lagina eta jatorria gorabehera.
Konposatua osatzen duten partikulen arabera, substantziaren egitu-
razko unitateak era batekoak edo bestekoak izango dira: atomoak,
(Helize
bikoitza)
molekulak edo ioiak.
Fosforoa, P4 • Molekulak mota bereko zein desberdineko atomoen elkarketak dira,
egonkorrak eta berezko izaera dutenak.
■ 3. irud. Molekula batzuk txikiak eta
Molekulen arteko elkarrekintza ahula izaten denez, gehienetan subs-
bakunak dira, eta beste batzuk, aldiz,
handiak eta konplexuak. tantzia molekularrak gasak edo likidoak dira, eta batzuetan, solido
bigunak ere bai. Gasak dira, esate baterako, karbono dioxidoa (CO2);
metanoa (CH4) eta nitrogenoa (N2); likidoak dira bromoa (Br2), ura
(H2O) edo karbono tetrakloruruoa (CCl4), eta solidoak, adibidez, fos-
foro pentakloruroa (PCl5) eta iodoa (I2).
Na+ Konposatu baten molekula guztiak berdinak dira (3. irud.), eta beste
konposatuaren molekuletatik bereizten dira beren atomo osatzaile-
engatik, mota bakoitzeko atomo kopuruagatik edo atomoak elkarri
Cl
lotuta dauden moduagatik.
• Ioiak karga elektrikoa duten espezie kimikoak dira, eta haien osatzai-
leak, atomoak, bat edo gehiago izan daitezke, eta berdinak zein des-
berdinak. Karga negatiboa duten ioiei anioiak deritze, eta positiboki
kargatuta daudenei, katioiak.
Anioiek eta katioiek elkarrekintza elektrostatiko sendoa dute beren
artean (lotura ionikoa), eta horregatik, solido gogorrak eratzen
dituzte. Konposatu ionikoetan, katioi bakoitza lotuta dago bere ingu-
ruko anioi askorekin, eta anioi bakoitzak ere katioi batzuk ditu ingu-
Na+
Cl ruan. Hori dela eta, molekulak bainoago, egitura tridimentsional
mugagabeak eratzen dituzte (4. irud.).
■ 4. irud. Sodio kloruroaren, NaCl, egi- • Beste kasu batzuetan, konposatuak ez du ez molekularik ez ioirik,
tura. Anioi bakoitza sei katioiz inguratu- egiturazko unitateak atomoak eurak direlako, lotura kobalenteen
ta dago, eta katioi bakoitza, sei anioiz.
bidez elkartuta. Emaitza solido oso gogorrak dira, egitura tridimen-
tsional eta mugagabea dutenak (5. irud.).
Silizioa,
lau oxigeno atomorekin
lotuta dago.
Oxigenoa
bi silizio atomorekin
lotuta dago.
■ 5. irud. Kuartzoaren, SiO2, egitura tri-
dimentsionala.

3. Substantzia kimikoak eta haien formulak ADI!

Gehienetan, konposatu bat formu-
Formula kimikoak substantzien konposizioaren adierazpen laburrak latzean haren formula enpirikoa
dira. Oro har, formulek osagai hauek dituzte: konposatua eratzen duten ondorioztatzen da, elementu bakoi-
duten elementuen sinboloak, mota bakoitzeko atomoen kopurua adie- tzetik behar den atomo kopuru txi-
kiena bilatzen baita.
razten duten azpiindizeak eta, hala badagokio, bi sinboloren arteko
gidoiak, bi atomoen arteko zer lotura mota dagoen zehazteko. Formula garatua argigarria da subs-
tantzien portaera kimikoa ulertzeko
orduan.
Adibidez, HBr-ak CH3 ⎯ CHCH2-
3.1. Formulen esanahia eta formula motak arekin erreakzionatzean, honako
hau lortzen da:
Konposatuaren osaera azaltzeaz gain, formulak haren ezaugarri kimi- CH3 ⎯ CH ⎯ CH3
兩
koen berri ere ematen digute. Horren arabera, hiru formula mota bereiz
Br
daitezke: enpirikoa, molekularra eta garatua.
Ez da konposatu hau eratzen:
• Formula enpirikoa. Konposatu kimikoa eratzen duten elementuak CH3 ⎯ CH2 ⎯ CH2 ⎯ Br
adierazteaz gain, haren atomo edo ioien arteko erlazio minimoa ere
zehazten du.
• Formula molekularra. Bakarrik erabil daiteke substantziak moleku-
lak baditu, formula honen bidez zehazten baita elementu bakoitzaren
zenbat atomo dauden substantzian. Formula molekularraren azpiin-
dizeak formula enpirikoaren azpiindizeen multiploak dira.
• Formula garatua. Goikoek ematen ditzuten datuez gain, formula
garatuak adierazten digu zein den atomoen banaketa erlatiboa kon-
posatuan eta nola dauden lotuta, datu horrek eragin handia baitu Formula tridimentsionalak
substantzien portaera kimikoan. Formula garatu batzuei formula tridi-
mentsionalak edo estereokimikoak
deitzen zaie.
Taula honetan formulazioaren adibide batzuk dituzu:
Horrelakoetan, adierazten da nola
dauden kokatuta, espazialki, subs-
tantziaren elementuek eratzen dituz-
Formula Formula ten loturak.
Konposatua Formula garatua
enpirikoa molekularra
O
Ura H2O H2O
H H
Butanoa C2H5 C4H10 CH3 ⎯ CH2 ⎯ CH2 ⎯ CH3
CH3 ⎯ CH ⎯ CH3
Metilpropanoa C2H5 C4H10 兩
CH3
H H
Etenoa C2H4 C2H4 C= C
H H
Gerta daiteke formula bakar batek konposatu baten egitura zeharo ez

adieraztea, konposatuakk berak egitura desberdinak dituelako, eta egi-
tura horiek guztiak direlako, horrenbestez, egoera erreala.
Egitura multzo horiei forma erresonanteak esaten zaie, eta bakoitza
formula batez irudikatzen da.
Bentzenoa horren adibide da, bi egitura erresonante hartzen ditu eta
(6. irud.) ■ 6. irud. Bentzenoaren egitura erreso-
nanteak.
9
3.2. Masa molekular erlatiboa, formula-masa eta masa

molarra
Masa molekular kontzeptua soilik da erabilgarria molekulak eratzen
dituzten konposatuen kasuan. Gainerakoetan, zuzenagoa da formula-
masa terminoa, alegia, konposatuaren formula osatzen duten atomoen
masa erlatiboen batura.
Konposatu ionikoak ez daude molekulaz osatuta, anioiz eta katioiz baizik

(sodio sulfatoan, adibidez, Na2SO4, osagai horiek SO42 eta Na+ dira,
hurrenez hurren). Formulak, beraz, soilik adierazten du zer proportziotan
dagoen elementu bakoitza konposatuan. Horrelakoetan, bada, ez da ego-
kia masa molekular esatea, formula-masa baizik.
Haatik, masa molar kontzeptua erabili egin daiteke, berez mol bat
substantziaren masaz ari garelako.
Sodio sulfatoaren kasuan:

Formula-masa (Na2SO4) = 2 ⋅ 22,99 u + 32,07 u + 4 ⋅ 16 u = 142,05 u
Masa molarra (Na2SO4) = 142,05 g⋅mol1
Hala ere, ohikoa da masa molekularra bereizketarik egin gabe aipatzea,

konposatua molekulaz osatuta dagoen ala ez erreparatu gabe.
3.3. Konposatuen konposizio ehundarra

Konposatuaren formulan azalduta dago zer proportziotan dauden ele-
mentu bakoitzaren atomoak konposatu horretan. Formula jakinda, erraz
kalkulatzen da elementuen masen arteko proportzioa, konposizio ehun-
darra deritzona.
) Konposatuen konposizio ehundarrak adierazten digu elemen-

tu bakoitzaren zenbat masa-unitate dauden konposatuaren 100
masa-unitateko.
Konposizio ehundarra eta formula enpirikoa konposatuen konposizioa

adierazteko bi era dira: konposizio ehundarrari esker, elementuen
masen arteko proportzioa dakigu, eta formula enpirikoaren bidez, ato-
moen artekoa. Biak zuzenki erlazionatuta daude, eta bat jakinda, erraz
lor daiteke bestea.
• Konposatu baten konposizio ehundarra lortzeko, konposatuaren
masa-konposizioa aztertzen da laborategian; datu horretatik, konpo-
satuaren formula enpirikoa ondoriozta daiteke, aurreko arrazoibide
bera erabiliz eta kalkuluak alderantziz eginez.
ADI!
• Konposatu baten formula molekularra ondorioztatzeko, beharrezkoa
Historikoki, lehenik konposatuen
konposizio ehundarra jakin zen, eta da konposatuaren masa molekularra jakitea, eta ondoren, formula
geroago, haien formulak. enpirikoaren masarekin konparatzea.
Enpiriko hitzak ‘esperientzian oina- Substantzia baten masa molekularra esperimentalki lortzen da, pro-
rritua’ esan nahi du. Formula enpiri-
koa konposizio ehundarretik lortzen pietate fisikoren batetik abiatuta (adibidez, dentsitatea gasen kasuan),
denari deitzen zaio. edo disoluzioen propietate koligatiboetan oinarrituta, substantzia solido
edo likido bat denean.

1. ADIBIDEA
Ondoriozta ezazu butanoaren, C4H10, konposizio ehun-
48,04 g 10,08 g
darra. %C ∇ ⋅ 100 ∇ 82,66 %H ∇ ⋅ 100 ∇ 17, 34
58,12 g 58,12 g
— Butanoaren masa molekularra kalkukatuko dugu:
Mr (C4H10) = 4 ⋅ 12,01 u + 10 ⋅ 1,008 u = 58,12 u — Butanoaren, C4H10, konposizio ehundarra: % 82,8
— Dakigunez, 58,12 g substantziatatik 48,04 g karbo- karbono, eta % 17,2, hidrogeno.
no dira, eta beste 10,08 g-ak, hidrogeno. Beraz,
konposizio ehundarra honako hau izango da:
2. ADIBIDEA
Karbonoaren eta hidrogenoaren konposatu bat anali- balio txikienaz zatikatuko ditugu, kasu honetan
zatzean, konposizio ehundar hau lortu da: %17,34 6,88z:
hidrogeno da, eta % 82,66, karbono. Ondorioztatu
konposatuaren formula enpirikoa eta formula moleku- 17, 20 6, 88
Hidrogenoa: = 2, 5 Karbonoa: =1
larra, jakinda masa molekularra 58,12 u dela. 6, 88 6, 88
— Datuak: H = % 17,3 C = % 82,66 M = 58,12 u Lorturiko balioak osoak izan daitezen, 2 zenbakiaz
biderkatuko ditugu:
— Konposizio ehundarraren arabera, 100 g konposa-
tutan, 17,34 g hidrogeno eta 82,66 g karbono Hidrogenoa: 2,5 ⋅ 2 = 5 Karbonoa: 1 ⋅ 2 = 2
daude. Hortik abiatuta, konposatuaren elementu H atomoak n (H) 17, 20 2, 5 5
bakoitzaren mol kopurua kalkulatuko dugu, eta = = = =
C atomoak n (C) 6, 88 1 2
haien proporzio erlatiboa ere bai.
Formula enpirikoa: C2H5.
1 mol
n (H) = 17, 34 g ⋅ = 17, 20 mol H — Formula enpirikoari formula-masa hau dagokio:
1,008 g
1 mol Formula-masa (C2H5) = 2 ⋅ 12,01 u + 5 ⋅ 1,008 u =
n (C) = 82
2, 66 g ⋅ = 6, 88 mol C = 29,06 u
12,01 g
Masa molekularra 58,12 u da. Horren arabera,
Atomoen arteko erlazioa eta erlazio molarra berdi- molekula batean bi aldiz dago formula enpirikoko
nak dira. Beraz, atomo kopurua.
H atomoak n (H) 17, 20 Ondorioz, konposatuaren formula molekularra
= =
C atomoak n (C) 6, 88 C4H10 da. Butanoa da.
Balio osoak lortzeko, elementu bakoitzaren molak
JARDUERAK
1. Erabili al daiteke masa molekular terminoa konpo- 5. Konposatu baten 7,235 g aztertuta, emaitza hau
satu hauen kasuan? Arrazitu erantzuna: ura (H2O); lortu da: 0,148 g H, 2,362 g S eta 4,725 g O.
sodio kloruroa (NaCl); silizio dioxidoa (SiO2); kaltzio Kalkulatu konposatuaren formula enpirikoa.
karbonatoa (CaCO3); azido fluorhidrikoa (HF) eta Sol.: H2SO4
glukosa (C6H12O6).
6. Kobre oxido baten lagina, 2,24 g-koa, honela osa-
2. Kalkulatu, kasuan kasu, 1. jarduerako konposatuen tuta dago: 1,99 g Cu eta 0,25 g O. Kalkulatu for-
masa molarra edo formula-masa. mula enpirikoa.
Sol.: 18,016; 58,44; 60,09; 100,09; 20,008; 180,156 Sol.: Cu2O
3. Kalkulatu sodio nitratoaren, NaNO3, eta amonio 7. Glukosak, azido laktikoak, azido azetikoak eta for-
sulfatoaren, (NH4)2SO4, konposizio ehundarra. maldehidoak konposizio ehundar berbera dute:
Sol.: % 27 ,05 ; % 16,48 ; % 56,47 ; % 40 C; % 53,3 O eta % 6,7 H.
% 21,20 ; % 6,10 ; % 24,27 ; % 48,43
Kalkulatu bakoitzaren formula molekularra, jakin-
da haien gutxi gorabeherako masa molekularrak:
4. Konposatu bati konposizio ehundar hau dagokio:
M (glukosa) = 180 g; M (azido laktikoa) = 90 g; M
% 38,71 Ca; % 20 P eta % 41,29 O. Kalkula ezazu
(azido azetikoa) = 60 g; M (formaldehidoa) = 30 g.
konposatuaren formula enpirikoa.
Sol.: Ca3(PO4)2 Sol.: C6H12O6; C3H6O3; C2H4O2; CH2O
11
4. Materiaren agregazio-egoerak
Materia hiru agregazio-egoera hauetan agertu ohi da: solidoa, likidoa
eta gaseosoa.
Solidoek forma eta bolumen Likidoak erraz isurtzen da, eta dauden ontziaren Gasek ahal den bolumen guztia betetzen
zehatzak dituzte. formara egokitzen dira. dute, eta erraz konprimitzen dira.
Ikuspegi makroskopikotik, agregazio-egoeren arteko desberdintasun

nagusiak forma, bolumena, dentsitatea eta jariakortasuna dira.
Solidoak Likidoak Gasak

Forma Konstantea Aldakorra, dagoen ontziarena hartzen dute
Aldakorra, ahalik eta espazio
Bolumena Konstantea, konprimiezina gehiena dute, eta erraz kon-
primatzen dira.
Dentsitatea Altua Baxua
Jariakortasuna Behaezina Biskositatearen araberakoa Oso jariakorrak
5. Egoera gaseosoa
Gasen propietate fisikoetatik, bereizgarriena bolumena da, erraz alda-
tzen baita presioa eta tenperatura aldatuz gero. Gaur egun ezagutzen
dugun metodo zientifikoa gasei buruzko ikerketetan errotuta dago.
Gasen portaerari dagokionez, lehendik ikusita ditugun lege hauetan
laburbilduta dago:
• Boyle-Mariotte-ren legea.
• Charles eta Gay-Lussac-en legea.
• Avogadroren legea.
• Gas idealen egoera-ekuazioa.
• Daltonen presio partzialen legea.
Boyle-Mariotte-ren legea
Lege honen arabera:
) Tenperatura konstantean, gas baten masak betetzen duen bolu-

mena alderantziz proportzionala da gasaren gaineko presioa-
rekiko.
P1 V1 P2 V2 P3 V3 konstantea (T konstantea bada)

Charles eta Gay-Lussac-en legea

) Presio konstantean, gas batek betetzen duen bolumena zuzen-
ki proportzionala da gasaren tenperatura absolutuarekiko.
V1 V2 V
= = 3 = konstanta (P kon
n stantea bada)
T1 T 2 T3
Avogadroren legea. Bolumen molarra

) Tenperatura eta presio berberetan neurtuta, gas desberdinen
bolumen berdinek molekula kopuru bera dute.
Izan ere, egoera normalean, hots, 101 293 Pa-eko presioan (1 atm)
eta 273 K-eko tenperaturan (0 °C), mol bat gasek 22,4 L betetzen ditu,
gasa edozein delarik. Neurri horri bolumen molar normala deritzo.
Vm 22,4 Lmol1
Gas idealen egoera-ekuazioa

Boyle-Mariotte-ren eta Charles eta Gay-Lussac-en ekuazioetatik ondo-
rioztatzen denez, gas baten bolumena zuzenki proportzioanala da
tenperaturarekiko, eta alderantziz proportzionala presioarekiko. Eta
bestalde, Avogadroren printzipioaren arabera, gas baten bolumena
zuzenki proportzionala da gasa horren mol kopuruarekiko.
1
Boyle-Mariotte-ren legea: P⋅V=k → V =k⋅
P
V
Charles eta Gay-Lussac-en legea: = k′ → V = k ⋅ T
T
Avogadroren legea: V = k ⋅ n → V = k ⋅ n
Gas baten bolumena, hartara, zuzenki proportzionala da tenperatura-

rekiko eta mol kopuruarekiko, eta alderantziz proportzionala presioare-
kiko. Proportzionaltasun-konstanteari R deitzen badiogu, gas idealen
legea lortuko dugu:
Presio partziala
T Gasen nahaste baten gas bakoitzak
V =R n → P ⋅V = n ⋅ R ⋅T presio bat egiten du, beste gasek
P egiten duten presioa gorabehera.
Presio hori gasaren presio partziala
da.
R-ri gasen konstante unibertsala deritzo, eta balio hau du:
Presio partziala, horixe egingo luke
gas bakoitzak berak baldin eta ba-
R = 0,082 atm⋅L⋅K1⋅mol1 = 8,31 J⋅K1⋅mol1 karrik beteko balu nahastearen
bolumen osoa eta nahastearen ten-
peratura berean egongo balitz.
Daltonen presio partzialen legea Gas baten presio partzialaren, Pi,
)
eta nahasteak egiten duen presio
Gasen nahaste baten presio totala nahastearen gas guztien totalaren, P, arteko erlazioa gasa-
presio partzialen batura da, presio partzialak nahastearen ten- ren frakzio molarraren araberakoa
da (i):
peratura berean neurtuta.
Pi i P
P = PA PB PC
13
5.1. Gasen teoria zinetiko-molekularra

Gasen legeetara iristeko, beharrezkoa izan zen haien konposizioa
sakon aztertzea. Horrela joan zen osatuz, XIX. mendearen azken par-
tean, gasen teoria zinetiko-molekularra, honako printzipio hauetan
oinarritua:
• Gasak banakako partikulaz osatuta daude (molekulak).

Molekulak elkarrengandik oso urrun daudenez, gas
batek betetzen duen bolumena ia hutsik dago, eta
molekulak, espazioan barreiatutako puntutzat jo litezke.
Horregatik, hain zuzen ere, gasek dauden ontziaren bolumen guztia

betetzeko joera dute, eta erraz konprimigarriak dira.
• Gasen molekulak etengabe eta zoriz higitzen dira, ibil-

bide lerrozuzena eginez eta elastikoki joz, bai elkarre-
kin bai gasa dagoen ontziaren hormekin ere. Presioa,
bada, molekulen eta ontziaren hormen arteko kolpeen
ondorioa da, eta haren balioa, talka kopuruaren eta
talka-abiaduraren araberakoa.
Azaldutakoak erabat baiesten du Boyle-Mariotte-ren legea, zeren gasa

dagoen ontziaren bolumena gutxitzen bada, txikiagoa izango baita hor-
men arteko distantzia, eta molekulek gehiagotan zeharkatu ahalko
dute denbora-tarte berean. Horren ondorioz, talka gehiago gertatuko
dira, eta presioa handiagoa izango da.
• Elkarrekin talka egiten dutenean salbu, gasen moleku-

lek ez dute elkarrengan eragiten, ez erakartzeko ez
aldaratzeko ere.
Gasen nahaste batean, hortaz, gas bakoitzaren presioa baldintza

baten araberakoa da bakarrik: gasaren molekulek ontziaren hormen
+ kontra egiten duten talka kopurua, eta datu horrek erlazio zuzena du
gas bakoitzaren molekula kopuruarekin. Azalpen horretan dautza pre-
sio partzialen legea eta presio partzialaren kontzeptua.
• Gas baten molekulen batez besteko energia zinetikoa

zuzenki proportzionala da tenperaturarekiko, eta ez du
zerikusirik gas motarekin.
Horra hor Charles eta Gay-Lussac-en legearen funtsa: gas baten ten-
peratura igotzean, haren molekulek batez besteko abiadura handiagoa
hartzen dute, eta horren ondorioz, gehiagotan jotzen dute ontziaren
hormen kontra. Talka horiek energia gehiago dutenez, presioak ere
gora egiten du. Presioa konstantea izan dadin, beharrezkoa da mole-
kulek ibilbide luzeagoa egin dezaten horma jo aurretik, eta horretarako,
handitu egin behar da ontziaren bolumena.

5.2. Gas idealak eta gas errealak PV/RT

CH4
Gehienetan, gasen portaera ez da ideala (7. irud.), egia bada ere kal-
2,0 H2
kuluetako desbideratzea nahiko txikia izaten dela, ia baztergarria.
Gasen portaera ez dator guztiz bat portaera idealarekin arrazoi hauen- NH3
gatik: 1,0
Gas ideala
• Gasaren molekulak ez dira puntualak, bolumena dute. Molekulak
espazioan barreiatutako puntu gisa irudikatzea ez da oso ikuspegi
onagarria, batik bat gasaren dentsitatea handia denean. Horrelako- 0 200 400 600 800 1 000 1 200
etan, hain zuzen ere, molekulen benetako bolumenak eta haien arte- P(atm)
an izan daitezkeen aldarapen-indarrek zaildu egin dezakete gasa
konprimitzea, eta hala bada, lortzen den amaierako bolumena gas ■ 7. irud. Gasen portaera erreala eta
portaera ideala grafikoki alderatuta.
ideal batetik espero litekeen baino handiagoa da.
Gasa oso konprimituta dago.

Molekulak elkarrengandik oso
hurbil daude, eta espazio aske
gutxi geratzen da.
ADI!
• Gasaren molekulak ez dira elkarren independenteak, aitzitik, erakar- Gas baten molekulen batez besteko
pen-indar txikiak ageri dira haien artean. Hori dela eta, tenperatura energia zinetikoa honela adierazten
baxuan molekulak astiro higitzen dira, eta elkarrekin talka eginez da:
1
gero gerta daiteke molekula horiek bat eginda geratzea, elkartuta. Ec = m ⋅ v2
2
Kasu horretan, murriztu egiten da higitzen ari diren partikulen kopu- _
rua, bai eta ontziaren hormen aurkako talka kopurua ere. Ondorioz, v 2 = molekulen abiaduren karratuen ba-
tez bestekoa.
gasaren presioa gas ideal batetik espero litekeen baino txikiagoa
izango da. Bestalde, gasaren molekulen ener-
gia zinetikoa eta tenperatura magni-
tude zuzenki proportzionalak dira:
Ec = K ⋅ T
Tenperatura baxuan, gerta dai-
teke gasaren molekulak elkar- K = proportzionaltasun-konstantea
tzea, eta partikula eraginkorren T = tenperatura, kelvinetan
kopurua gutxitzea.
Tenperatura berean, molekula guz-
tiak ez dira abiadura berean higi-
tzen, abiadura-tarte zabal baten ba-
1867an, Johannes van der Waals-ek (1837-1923) jarraian ageri den rruan baizik.
ekuazioa proposatu zuen, gas errealen presioa (P), bolumena (V), ten- Tenperatura igo ahala, batez beste-
peratura (T) eta mol kopurua (n) erlazionatzeko: ko abiadurak gora egiten du, hau
da, gero eta molekula gehiago higi-
⎛ n 2a ⎞ tzen dira abiadura handian.
⎜P + 2 ⎟ (V − nb ) = nRT
⎝ V ⎠
Molekulen portzentajea
abiaduraren arabera
a eta b parametroak gasaren araberakoak dira.

— a biderkagaiaren bidez, gas molekulen arteko erakarpenaren eragi- O2 -a 25 °C-an
na zuzentzen da. Zenbat eta handiagoa izan molekulen arteko era- O2 -a 1 000 °C-an
karpena, hainbat eta balio handiagoa du a-k.
— b biderkagaiaren bidez, molekulen bolumenaren eragina zuzentzen
da. Zenbat eta handiagoak izan gasaren molekulak, hainbat eta
balio handiagoa du b-k.
0 200 400 600 800 1 000 1 200 1 400 1 600 1 800 2 000
Bi biderkagaiek zero balio dutenean, goiko adierazpena gas idealen Abiadura molekularra (m/s)
ekuazio orokorra bilakatzen da.
15
5.3. Gasen masa molekularra

Badakigunez, substantzia baten formula molekularra esperimentalki
zehazteko, beharrezkoa da substantziaren konposizio ehundarra eta
masa molekularra jakitea.
Gasen kasuan, masa molekularra gasaren dentsitate absolututik lortu
ohi da.
) Substantzia baten dentsitate absolutua bi magnitude hauen

arteko erlazioa da: substantziaren masa, eta substantziak bete-
tzen duen bolumena.
Demagun A gas batek mA masa duela, eta V bolumena betetzen

duela; gasaren dentsitate absolutua, dA, hauxe izango da:
gasaren masa mA
dA = =
bolumena V
Gasaren mol kopurua, nA, honako hau da:
gasaren masa mA
nA = =
masa molekularra M ( A)
Gas hori ideala dela joz, honako hau beteko da: P V = n R T.
Mol kopuruaren ordez, nA, lortu dugun adierazpena idazten badugu,

eta gasaren masa molekularra, M(A), askatu, hauxe lortuko dugu:
mA m A RT RT
PV = RT ⇒ M ( A) = ⋅ = dA
M (A) V P P
Gas baten masa molekularra askoz errazago kalkula daiteke bi datuok

jakinez gero: beste gas baten masa molekularra, erreferentzia gisa era-
biliko duguna, eta lehen gasaren dentsitate erlatiboa bigarrenarekiko.
) A gasaren dentsitate erlatiboa B gasarekiko, dA, B, bi gasen

dentsitateen arteko zatidura da, presio eta tenperatura berbere-
tan lortua.
mA m APA
dA V R TA
d A, B = = A =
dB mB M B PB
VB R TB
Dentsitate erlatiboa presio eta tenperatura berberetan kalkulatzen

denez:
M (A)
d A, B =
M (B )
A gasaren masa molekularra askatuz:

M (A ) dA,B M (B )

3. ADIBIDEA
Kalkula ezazu substantzia hegazkor baten masa molekularra, jakinda
substantzia horren 2,04 g-k, lurrun-egoeran, 230 mL betetzen dituztela,
55° C-an eta 780 mm-an neurtuta.
— Datuak: m = 2,04 g V = 230 mL = 0,23 L

T = 55 °C = 328 K P = 780 mm
— Gas idealen egoera-ekuaziotik ondorioztatzen den ekuazioa erabiliko

dugu, eta emandako datuen ordez, dagozkion unitateak idatziko ditugu
adierazpenean:
R ⋅T
M (A) = d A ⋅
P
2, 04 g 0, 082 atm ⋅ L ⋅ K −1 ⋅ mol −1 ⋅ 328 K
M (A) = ⋅ = 232, 4 g ⋅ mol −1
0, 23 L 780
760 atm
Substantziaren masa molarra: 232,4 g · mol–1.
4. ADIBIDEA
Gas baten dentsitatea 1,64 g/L da. Presio eta tenperatura berberetan
neurtuta, 1 L oxigenok 1,45 g-ko masa du. Kalkulatu lehen gasaren masa
molekularra.
— Datuak: d (gasa) = 1,64 g/L d (O2) = 1,45 g/L
— Datu horiek gorago ondorioztatu dugun adierazpenean idatziz, emaitza

hau lortuko dugu:
d (gasa) 1, 64 g ⋅ L−1
M (A) = d A, B ⋅ M (B ) = ⋅ M (O 2 ) = ⋅ 32 g ⋅ mol −1 =
d (O 2 ) 1, 45 g ⋅ L−1
= 36, 2 g ⋅ mol −1
Gasaren masa molarra: 32,6 g · mol–1.
JARDUERAK
8. Konposatu hegazkor baten % 54,5 C da, % 9,10 H, eta % 36,4, O. Jakinda 0,345 g konposatuk 120 mL betetzen
dituztela, lurrun-egoeran eta 100° C-an, lor itzazu formula enpirikoa eta molekularra.
Sol.: C2H4O; C4H8O2
9. Konposatu gaseoso baten lagin bat, 1,27 g-ko pisua duena, 0,762 g O-z eta 0,508 g S-z osatuta dago. Jakinda
0,089 g konposatuk 25 mL betetzen dituztela, presio eta tenperatura normaletan neurtuta, kalkula itzazu formula
enpirikoa eta molekularra.
Sol.: SO3
10. Dakigunez, konposatu bat C-z, O-z eta Ca-z osaturik dago, eta 10,0 g konposaturen deskonposizio termikoa ger-
tatzean 4,4 g CO2 eta 5,6 g CaO sortzen dira. Kalkulatu konposatuaren formula molekularra.
Sol.: CaCO3
11. Konposatu gaseoso baten lagin bat, 0,188 g-koa, analizatu dugu, eta emaitza hauek lortu ditugu: bolumena, ego-
era normalean neurtua: 100 mL; konposizio ehundarra: % 85,7 C eta %14,3 H. Kalkulatu konposatuaren formula
molekularra.
Sol.: C3H6
12. Merkurio kloruro baten % 84,97 merkurio da. Kloruro hori 42° C-an eta 1 atm-ean sublimatzen bada, lurruna sor-
tzen da, 38,7 g/m3-ko dentsitatea duena. Kalkulatu formula molekularra.
Sol.: Hg2Cl2
17
6. Materiaren teoria zinetiko-molekularra

Gasen teoria zinetiko-molekularra aplikagarria zaie kondentsazio-
egoerari eta egoera solidoari eta likidoari ere. Horri esker, agregazio-
egoera bakoitzaren ezaugarri fisikoak azaldu daitezke, bai eta egoera
batetik besterako aldaketa-mekanismoak deskribatu ere.
Teoria zinetiko-molekularra bi printzipiotan oinarritzen da:
• Substantzia baten agregazio-egoera kohesioaren araberakoa da, ale-

gia, egiturazko unitateen artean dagoen elkartze-intentsitatearen arabe-
rakoa, unitate horiek atomoak, molekulak nahiz ioiak izan.
Kohesioa oso ahula izan daiteke (gasen kasuan), maila ertainekoa

(likidoetan) edo sendoa (solidoetan).
• Aldatzen bada substantziaren egiturazko unitateen arteko elkartze-

intentsitatea, egregazio-egoera ere aldatzen da.
Aldaketaren eragile nagusia materiaren agitazio termikoa da. Zenbat

eta bortitzagoa izan agitazio termikoa, hainbat eta txikiagoa izango da
partikulen arteko kohesioa, eta alderantziz.
Egoera
Solidoak Likidoak Gasak
Partikulak
Kohesioa Sendoa Ertaina Oso ahula
Aldakorra, baina ez partikulen
Finkoa: forma iraunkorra, ez arteko distantzia: forma alda- Askea: forma aldakorra, jaria-
Kokapena
da jariatzen, konprimiezina korra, jariakorra, konprimiezi- korra
na
Oso urrun elkarrengandik:
Hurbiltasuna Oso hurbil daude elkarrengandik: dentsitate handia dentsitate txikia, erraz kon-
primigarriak
6.1. Agregazio-egoeraren aldaketa

Solidoa
Materia agregazio-egoera batean edo bestean agertzen da egiturazko
unitateen artean dagoen lotura-intentsitatearen arabera eta haien agi-
tazio termikoaren arabera. Ezaugarri horietan eragina dute, bestalde,
elkartutako atomoen izerak eta substantziaren gaineko presioak eta
Erregresiboa Progresiboa tenperaturak.
Likidoa • Presioa igotzen bada, substantziaren egiturazko unitateak elkarren-

gana hurbiltzen dira, eta horrela kohesio handiagoa lortzen dute.
• Tenperatura igotzen bada, handiagoa da egiturazko unitateen agita-
zio termikoa, eta horren ondorioz, ahuldu egiten dira haien arteko
Erregresiboa Progresiboa loturak.
Materiaren agregazio-egoera aldatu delako sendotu egin badira unita-
Gaseosoa teen arteko loturak, aldaketa erregresiboa dela esaten da, eta ahuldu
badira, aldiz, progresiboa dela (8. irud.).
Beraz, tenperaturaren jaitsierak eta presioaren igoerak aldaketa erre-
gresiboak dakartzate, eta tenperaturaren igoerak eta presioaren jaitsie-
■ 8. irud. rak, berriz, aldaketa progresiboak.

6.2. Lurrunketa, sublimazioa eta kondentsazioa GOGORATU

• Baporizazioa egoera likidotik egoera
Lurrunketa eta sublimazioa gerta daitezen, substantziaren gainazaleko gaseosorako aldaketa da. Baporiza-
molekulek duten baino energia zinetiko gehiago lortu behar dute, era zioa bi eratan gerta daiteke: lurrunke-
horretan ahuldu egingo baita haien arteko kohesioa, eta aske higitu taz eta irakitez.
ahal izango dira. — Lurrunketa prozesu geldoa da,
edozein tenperaturatan gerta dai-
Kontrako prozesua, kondentsazioa, gertatzen da baldin eta kohesioa tekeena, baina bakarrik likidoaren
molekulak elkarrekin lotuta egonarazteko adinakoa bada. gainazalean.
— Irakitea prozesu bipila da, bizko-
Lurrunketa nahiz sublimazioa ontzi rra, likidoaren masa osoan eta
itxi batean gertatzen badira, proze- tenperatura zehatz batean gau-
zatzen dena. Tenperatura-balio
suan sortutako lurruna metatu egi- horri irakite-tenperatura deritzo.
ten da. Gehiago dira, hortaz, egoe-
ra gaseosoan dauden partikulak, • Kondentsazioa egoera gaseosotik
egoera likidorako zein solidorako
eta elkarrengandik hurbilago dau- aldaketa da. Prozesu hau edozein
IODOA URA
de. Horrek partikulen arteko kohe- tenperaturatan gerta daiteke, presio-
sioa errazten duenez, azkenean bi aren arabera.
prozesuen arteko orekara iristen • Sublimazioa egoera solidotik egoera
da. gaseosorako edo egoera gaseosotik
egoera solidorako aldaketa da.
Hortik aurrera, lurrunketa —edo sublimazioa— eta kondentsazioa Sublimazioa edozein tenperaturatan
abiadura berean gertatzen dira, eta horregatik ez da aldatzen agrega- gerta daiteke, baina ez edozein pre-
sio-baliorekin.
zio-egoera bakoitzean dagoen substantzia-kantitatea. Esaten da oreka
dinamikoko egoera lortu dela.
Oreka dinamikora iritsita substantziaren lurrunak egiten duen presioa,

lurrun-presioa deritzona, handiagoa da zenbat eta tenperatura altua-
goa izan, horrek egoera gaseosorako aldaketa sustatzen edo errazten
duelako.
) Substantzia likido edo solido bat eta haren lurruna oreka-egoe-

rara iristen direnean ontzi itxi batean, substantziaren lurrunak
egiten duen presioari lurrun-presioa deitzen zaio.
Likido baten baporizazioa haren masa osoan gertatzen denean, eta ez

gainazalean bakarrik, likidoak irakin egiten du. Irakitea gertatzen da
tenperatura igo delako, eta horrek berdindu egin dituelako likidoaren
lurrunaren presioa eta presio atmosferikoa.
Beraz, ontzi ireki batean dagoen likido baten tenperatura ezin da eten-
gabe igo, baizik eta balio maximo bat dago, irakite-tenperatura, zuzen-
ki erlazionatuta dagoena presio atmosferikoarekin.
) Likido baten irakite-tenperatura lurrun-presioa eta

kanpo-presio atmosferikoa berdintzen diren tenpe- Lurrun-presioa (atm)
■ 9. irud.
2
ratura da. Dietil eterra Ura Merkurioa
Presio atmosferikoa normala denean, 1 atm-ekoa alegia,

irakite-tenperatura normalaz hitz egiten da. Tenperatura- 1
balio hori likido bakoitzaren konstante fisiko bat da.
Eskuinean, 9. irudian, adierazita duzu nola aldatzen den

dietil eterraren, uraren eta merkurioaren lurrun-presioa
tenperatura aldatu ahala. Puntu-lerroa substantzia horien 100 0 34,6 100 200 300 357 400
irakite-tenperatura normalari dagokio. Tenperatura (°C)
19
GOGORATU 6.3. Fusioa eta solidifikazioa

• Fusioa-prozesuan,substantzia
bat egoera solidotik egoera likido- Lurrunketa, sublimazioa eta kondentsazioa edozein tenperaturatan ger-
ra pasatzen da. tatzen dira. Fusioa, solidifikazioa eta irakitea, aldiz, tenperatura zeha-
• Solidifikazioa likidotik solidorako
tzetan gertatzen diren propietate fisikoak dira. Hori dela eta, prozesu
aldaketa da. Ur-disoluzioen ka- horiek substantziak identifikatzeko eta arazteko baliatzen dira.
suan, izozketa esaten zaio.
Solidoen fusio-prozesua solido motaren araberakoa da:
— Solidoa kristalinoa bada, fusioa tenperatura finko batean gertatzen

da, fusio-tenperaturan.
— Solido amorfoa bada, fusio-prozesua mailaz maila gertatzen da,

egoera likidora iritsi arte solidoa bitarteko gogortasun-egoeretatik
pasatzen baita.
) Substantzia bat egoera solidotik egoera solidora aldatzen den

tenperaturari fusio-puntua edo fusio-tenperatura deitzen zaio.
Substantzia jakin baten kasuan, fusio-puntua bat dator solidifikazio-

tenperaturarekin.
Fusioa gertatzen da substantziaren egiturazko unitateak —atomoak,

molekulak nahiz ioiak— posizio finkoetan irauteko bezain kohesionatu-
rik ez daudenean. Hala gertatzen da tenperatura igo delako, unitateen
agitazio termikoa areagotuz.
ADI! Substantzia baten egiturazko unitateen artean zer motatako lotura
Solido kristalinoen barne-egitura dagoen, horren araberakoa izango da fusio-puntuaren balioa.
erregularra da, egiturazko unitateen
kokapena zehatza baita, sare tridi- Loturen gai hau sakonago aztertuko dugu 4. unitatean. Hemen, bada,
mentsional baten barruan. Sarea solido motak aurkeztu baino ez dugu egingo —kobalenteak, ionikoak,
hainbat formatakoa izan daiteke.
molekularrak eta metalikoak—, eratzen dituzten loturak eta haien fusio-
Azaldutakoagatik, solido kristalino- puntuak aipatuz.
ak anisotropoak dira, hau da, soli-
doa zer norabidetan aztertzen den,
haren propietateak desberdinak • Kobalenteak. Haien atomoak lotura kobalenteen bitartez elkartuta
dira, eta horregatik, solido kristali- daude, sare tridimentsionalak eratuz: diamantea, C; kuartzoa, SiO2;
noak plano jakinetan hausten dira. karborundoa, SiC.
Fusio-puntu zehatza dute.
Fusio-puntu altua dute: 1200° C-tik 4000° C-raino.
Sodio kloruroa edo kuartzoa solido
kristalinoak dira.
• Ionikoak. Egiturazko unitateak —katioiak eta anioiak— erakarpen
Solido amorfoen partikulak, ordea,
zoriz barreiatuta daude espazioan.
elektrikoen bitartez elkartuta daude (lotura ionikoa): sodio kloruroa,
Mota honetako solidoak, beraz, NaCl; potasio nitratoa, KNO3.
isotropoak dira, hau da, norabide
batean edo bestean azterturik ere, Fusio-puntu altua: 600° C-tik 3000° C-raino.
propietate berberak dituzte. Hori
dela eta, irregularki eta plano guz- • Molekularrak. Unitateak —molekulak— intentsitate gutxiko indarrez
tietan hautsi daitezke.
elkartuta daude (sakabanatze-indarrak, dipolo-dipolo edo hidrogeno-
Ez dute fusio-puntu zehatzik, baizik loturak). Adibideak: iodoa, I2; ura, H2O eta metanoa, CH4.
eta gero eta biguntasun handiagoko
egoeretataik pasatzen dira, erabat Fusio-puntu baxua: −272° C-tik 400° C-raino.
funditu arte. Horregatik, benetako
solidotzat hartu ordez fluido super-
likatsu edo likido gainhoztu gisa • Metalikoak. Egiturazko unitateak atomo metaliko ionizatuak dira,
sailkatu ohi dira. balentzia-elektroiez inguratuta (lotura metalikoa). Adibideak: kobrea,
Beira eta argizaria, adibidez, solido Cu; burdina, Fe; sodioa, Na, eta merkurioa, Hg.
amorfoak dira.
Fusio-puntuen tarte zabala: −39° C-tik 3400° C-raino.

5. ADIBIDEA
Kalkulatu zenbat mol hidrogeno, H2, dauden gas baten 100 mL-ko lagin
batean, 25° C-an eta 758 mm-ko presioan. Lagina ur-lurrunez ase dago
(Uraren lurrun-presioa, 25° C-an, 23,8 mm-koa da).
— Datuak: V = 100 mL = 0,1 L T = 25 °C = 298 K

P = 758 mm PV (H2O) = 23,8 mm
— Lagina ur-lurrunez ase dagoenez, lurrunaren presio partziala maximoa

izango da, lurrun-presioa, alegia. Daltonen presio partzialen legea apli-
katuz:
P = P (H2) + PV (H2O)
— Hidrogenoaren presioa askatuz, honako hau lortuko dugu:

P (H2) = P PV (H2O) = 758 mm 23,8 mm = 734,2 mm
— Gas idealen egoera-ekuazioa aplikatuz, laginean zenbat mol hidrogeno

dauden kalkula dezakegu:
PV = nRT
1 atm
P (H 2 ) = 734, 2 mm ⋅ = 0, 966 atm
760 mm
PV 0, 966 atm ⋅ 0,1 L
n = = = 0, 004 mol
RT 0, 082 atm ⋅ L ⋅ mol −1 ⋅ K −1 ⋅ 298 K
Lagineko gasak 0,004 mol hidrogeno ditu.
JARDUERAK
13. Azal ezazu, materiaren teoria zinetiko-molekularra- 19. 25 L-ko ontzi batean, oxigenoaren O2, eta ozonoa-
ren oinarrizko printzipioetatik aldendu gabe, zein ren, O3, nahaste bat sartu dute, 158,6 g-koa, eta
den solido xaflakorren funtsa. neurketen arabera, 3,7 atm-ko presioa egiten du
14. Arrazoitu zergatik izaten diren solidoak likidoak 25° C-an. Kalkulatu substantzia osatzaile bakoitza-
baino dentsoagoak. ren mol kopurua.
Sol.: 1,46 mol O2 eta 2,33 mol O3
15. Eman likidoen biskositatearen eta gainazal-tentsio-
aren azalpena. 20. 25 L-ko ontzi batean eta 40° C-ko tenperaturan
16. Uraren lurrun-presioa, 40° C-an, 55,3 mm-koa da. dagoen nahaste bat honela osatuta dago: 9 g helio,
Kalkulatu zein den, 100 L-ko ontzi batean eta 40° He, 12 g karbono dioxido, CO2, eta 20 g nitrogeno.
C-ko tenperaturan, urez ase dauden 3 mol nitroge- Kalkulatu nahastearen presio partzialak eta presio
noren, N2, presioa. totala.
Sol.: 640,5 mm Sol.: 2,31 atm; 0,28 atm; 0,73 atm; 3,32 atm
17. 25° C-an dagoen uretan zehar, 500 L aire lehor 21. Kalkulatu zer helio-masa gehitu behar zaion 20. jar-
sortu dituzte burbuilatan, 25° C-an eta 760 mm-ko duerako nahasteari presioa 5 atm-ra irits dadin.
presioan. Horrela lortutako gasak, behin urez asea, Sol.: 6,56 g
750 mm-ko amaierako presioa du, eta dakigunez,
ur-lurrunaren presioa, 25° C-an, 23,8 mm-koa da. 22. 1,2 mol karbono dioxidoz, CO2, 0,8 mol argonez,
Kalkulatu bildu den gasaren bolumena. Ar, eta 1,5 mol oxigenoz osaturiko nahaste batek 4
atm-ko presioa eragiten zuen hasieran, baina kon-
Sol.: 524,0 L
2
primitu egin dute, hasierako bolumenaren bete
18. 25 L-ko ontzi itxi batean 1,3 mol CO2 daude, ore- 5
kan bentzeno puruarekin. Kalkulatu ontziaren arte. Kalkulatu osagai bakoitzaren presio partziala.
barruko amaierako presioa, jakinda tenperatura Sol.: a) P (CO2) = 1,37 atm, P (Ar) = 0,92 atm,
20° C-koa dela, eta bentzenoaren lurrun-presioa, P (O2) = 1,71 atm;
egoera horretan, 74,7 mm-koa. b) P (CO2) = 3,43 atm, P (Ar) = 2,29 atm,
Sol.: 971,5 mm P (O2) = 4,29 atm
21
7. Disoluzioak
Disoluzioa proportzio desberdinean egon daitezkeen bi substantzia-
ren edo gehiagoren nahaste homogeneoa da.
Bederatzi disoluzio mota bereiz daitezke, haien osagaiak zer egoera-
tan dauden, solidoa, likidoa edo gaseosoa, baina ohikoena da osagaie-
tako bat egoera likidoan egotea, eta kasu gehienetan, disoluzioaren
osagai likidoa ura izaten da. Horixe da, hain zuzen ere, maizenik azter-
tuko dugun kasua.
Disoluzio-prozesua gertatu bitartean, osagaien konposizioa ez da
aldatzen. Prozesu fisiko bat da, eta bakarrik du eragina disoluzioko
substantzien egiturazko unitateen arteko loturetan.
Prozesua errazago ulertzeko, hiru etaparen arteko balantze energetiko
gisa ikusi behar da. Hiru etapak aldiberekoak izan arren, bakarka
aztertzen dira. Honako hauek dira: solutuaren partikulak banandu egi-
ten dira; disolbatzailearen partikulak banandu egiten dira, eta solutua-
ren eta disolbatzailearen partikulak elkartu egiten dira.
Solutuaren partikulak banandu Disolbatzailearen partikulak Solutuaren eta disolbatzailearen

egiten dira banandu egiten dira partikulak elkartu egiten dira
Partikulak banandu daitezen, elkar- Beharrezkoa da disolbatzaileak bere Multzo egonkor bat eratzen dute, eta
tuta egonarazten dituzten loturak baitan har dezan solutua. Horre- loturak eratzen dira. Beraz, energia
hautsi behar dira, energiaz hornituz . tarako ere energia behar da. askatzen da.
Hein handi batean, prozesu osoa bi baldintzaren mende dago: nolako

loturak dauden solutuaren eta disolbatzailearen egiturazko unitateen
artean, eta nolako lotura berriak eratzen diren unitateen artean. gehie-
netan, disoluzio-prozesuak endotermikoak dira, baina badira disoluzio-
prozesu exotermikoak ere.
90 °C NH4NO3
CaCl2
20 °C 20 °C
100 mL 100 mL
0 °C
40 g kaltzio kloruro (CaCl2) disolbatzen badira 100 mL 30 g amonio nitrato (NH4NO3) disolbatzen badira 100
uretan, 20° C-ko tenperaturan, disoluzioaren tenpera- mL uretan, 20° C-an, disoluzioaren tenperatura 0° C-
tura 90° C-raino igotzen da. raino jaisten da.
• Prozesu exotermikoetan, loturak eratzeko etapan askatzen den

energia loturak hausteko etapetan behar dena baino gehiago da.
• Prozesu endotermikoetan, loturak hausteko etapetan kontsumitzen
den energia loturak eratzeko etapan askatzen dena baino gehiago
da.

7.1. Solidoen disoluzioa likidoetan ADI!

Disoluzio likidoen prozesuak iraun
Solidoaren lotura motak berebiziko garrantzia du disolbatzaile egokia bitartean, aldatu egiten da bolume-
aukeratzeko orduan: na. Hala gertatzen da solutua eta
disolbatzailea elkartu egin direlako.
— Oro har, solido ionikoak erraz disolbatzen dira molekula polarrez
osatutako likidoetan.
— Solido molekularrak ongi disolbatzen dira molekula apolarrak dituz-
ten likidoetan.
Adibidez, iodoa, I2, erraz disolbatzen da karbono tetraklorurotan, CCl4,
eta disolbagaitza da, ordea, uretan.
Jarraian, solidoak likidoetan nola disolbatzen diren aztertuko dugu, teo-
ria zinetiko-molekularraz baliatuta. Ikusiko dugu, halaber, zer eragin
duten tenperaturak eta presioak disoluzio-prozesuan.
Solidoen disoluzio-mekanismoa likidoetan

Teoria zinetiko-molekularraren ikuspegitik, erraz azaltzen da nola disol-
batzen diren solidoak likidoetan.
Likidoaren molekulak etengabe higitzen ari dira, talka eginez solido-
aren gainazalaren kontra (10. irud.). Talka horiek solidoaren eta liki-
doaren arteko elkarrekintza eragiten dute, eta ondorioz, solidoaren
partikulen arteko loturak apurtu egiten dira. Azkenean, solidoa disol-
batuta geratzen da.
Bestalde, solidoaren partikula disolbatuak disoluzioan barna higitzen
dira, eta talka egin dezakete bai elkarren artean bai oraindik disolbatu ■ 10. irud.
gabe dagoen solidoarekin ere. Horren ondorioz, solutuaren partikulen
arteko loturak berriz eratu daitezke, eta solidoa berriro agerrarazi. Hala
denean, hauspeaketa gertatu dela diogu.
Bi prozesuak abiadura berean gertatzen direnean, disoluzioa ase
dagoela esaten da, hau da, likidoak ez du solutu gehiagorik onartzen
disolbaturik, eta soberan dagoen guztia disolbatu gabe geratzen da, ⎛ solutua g-tan ⎞
ontziaren hondoan. Disolbagarritasuna ⎜ ⎟
⎝ 100 g H 2 O ⎠
Disoluzio-abiadura azkartzeko era bat likidoaren eta solidoaren arteko
elkarrekintza biziagotzea da, esaterako, disoluzioa irabiatuz edo soli- 250
KNO3
doa birrinduz edo haustuz. Kontuan izan behar da, haatik, asetasuna
lortu arte disolba daitekeen solutu kantitate maximoa —disolbagarri-
200
tasuna— ez dela aldatzen, asetasunera iristeko abiadura baizik, azka-
rrago gertatuko baita. NaNO3
150
Tenperaturaren eta presioaren eragina
NaBr
Tenperatura igoz gero, handiagoa izaten da solidoen disolbagarritasu- 100 KBr
na uretan, alegia, likido kantitate berberak solido kantitate handiagoa
onartzen du disolubaturik (11. irud.). KCl
50 NaCl
Hala da solutuaren partikulek gehiago bibratzen dutelako tenperatura Na2SO4
altua bada. Bibrazio bortitzagoen eraginez, ahuldu egiten dira partiku-
Ce2(SO4)3
len arteko loturak, eta horri esker, errazago iristen da solidoaren parti-
kulen apurtze-etapara. 0 20 40 60 80 100
Tenperatura (°C)
Presioak, aldiz, ez du ondorio nabarmenik solidoek likidoetan duten
disolbagarritasunean. ■ 11. irud.
23
ADI! 7.2. Gasen disoluzioa likidoetan

• Tenperaturaren eragina bizidun
urtarrentzat bereziki garrantzi- Oro har, gasek nahiko disolbagarritasun txikia dute likidoetan.
tsua eta dramatikoa izan daiteke. Ulertzekoa da, jakin dakigulako gasen molekulek ez dutela beste mole-
Hozte-prozesu industrialek sor- kula batzuekin loturak eratzeko joera handirik (gogoan izan ez garela
tutako eta uharka, erreka zein erreakzio kimikoei buruz ari). Solutuan apurtu diren loturak eta disol-
lakuetara botatako isurkinek ura-
ren tenperatura igoarazten dute, batzailearekin eratu direnak ahul samarrak direnez, kasu batean zein
eta ondorioz, oxigeno gutxiago bestean energia-kantitate gutxi trukatzen da, eta horrek ez du errazten
du, landaredia eta animalia urta- disoluzio-prozesua.
rren biziraupenerako behar-
beharrezkoa.
• Presioaren eragina oso ongi ikus
Tenperatura eta presioaren eragina
daiteke gasdun edaria duen edo- Ikus dezagun nolako eragina duten tenperaturak eta presioak gasen
zein botila irekitzerakoan. Botila disolbagarritasunean.
itxita dagoenean, ez da burbuila-
rik behatzen, baina irekitakoan, • Tenperatura igoz gero, gasek disolbagarritasuna galtzen dute; izan
likido guztian zehar burbuilak
agertzen dira, baldintza berri ere, disolbatzailearen molekulekin eratzen den lotura ez da gasaren
horietan gasa disolbatuta ezin molekulen agitazio termiko handia orekatzeko adina, eta gasaren
daitekeela egon adieraziz; beraz, molekulek disoluziotik alde egiten dute.
gasak atmosferara ihes egiten
du. • Presioa igoz gero, handiagoa da gasen disolbagarritasuna, talka
gehiago gertatzen direlako likidoaren gainazalaren aurka, eta hori
lagungarria da likidoaren eta gasaren arteko loturak eratu daitezen.
Henry-ren legeak erlazio kuantitatiboa zehazten du gasen presioa-
ren eta disolbagarritasunaren artean:
) Gas baten disolbagarritasuna likido batean eta gas horrek disolu-

zioaren gainean egiten duen presioa zuzenki proportzionalak dira.
7.3. Disoluzioen kontzentrazioa

Disoluzio baten kontzentrazioa osagaien arteko proportzioa da, eta
haren balioa aukeratutako proportzioaren eta erabilitako unitateen ara-
berakoa da.
Osagai baten masa (gramo-

Masa- osagaia, gramotan
tan) 100 g disoluziotan disol- %= ⋅ 100
portzent. 100 g disoluzio
batua.
Osagai baten bolumen-unita-

Bolumen- osaggaiaren bolumena
teak, disoluzioaren 100 bolu- % = ⋅ 100
portzent. disoluzioaren bolumena
men-unitatetan disolbatuak.
Molartasu- Osagai baten mol kopurua, osagaia, moletan

M =
na litro bat disoluzioko. disoluzioa, litrotan
Osagai baten mol kopurua

Molaltasu- osaagaia, moletan
(gehienetan solutua), kilogra- m=
na disolbatzailea, kilogramotan
mo bat disolbatzaileko.
Bi elementuren arteko zatidu-

Frakzio ra: osagai baten mol kopurua A osagaia, moletan
molarra eta disoluzioaren mol kopuru χ (A) =
mol kopuru totala
totala. letraz adierazten da.

6. ADIBIDEA
Azido klorhidrikoaren, HCl, ur-disoluzio bat dugu,
1 mol
masan %20koa dena, eta dentsitatea 1.056 kg·m3- n (H 2 O) = 844, 8 g ⋅ = 46, 89 mol
koa duena. Kalkulatu disoluzioaren molartasuna eta 18,016 g
molaltasuna, eta solutuaren eta disolbatzailearen
frakzio molarrak. — Datu horietan oinarrituta, eskatutakoak kalkula di-
tzakegu:
— Datuak: masaren %-a = % 20 d = 1 .056 kg/m3
Ar (H) = 1,008 u Ar (Cl) = 35,45 u Ar (O) = 16 u solutua, moletan 5,79 mol
Molartasuna = = = 5, 79 M
— Demagun disoluzioaren bolumena 1 L-ekoa dela. disol., L-tan 1L
Dentsitatea g · L−1-tan adieraziko dugu, eta 1 L
disoluzioren masa kalkukatuko dugu: solutua, moletan 5,79 mol
Molaltasuna = = = 6,85 m
disolb., kg-tan 0,8448 kg
kg 1 m 3 1000 g
1056 ⋅ ⋅ = 1056 g ⋅ L−1
m 3 1000 L 1 kg
Frakzio molarrak:
m = d V = 1056 g ⋅ L-1 ⋅ 1 L = 1056 g disoluzio nT = n (HCl) + n (H2O) = 5,79 mol + 46,89 mol =
Solutuaren masa: = 52,68 mol
20 g HCl
1056 g disoluzio ⋅ =21 1 ,2 g HCl n (HCl) 5,79 mol
100 g disoluzio χ (HCl) = = = 0,110
nT 52,68 mol
Disolbatzailearen masa:
1 .056 g disoluzio 211,2 g HCl = 844,8 g ur n (H 2 O) 46,93 mol
χ (H 2 O) = = = 0, 890
nT 52,68 mol
— Masa molarrak eta disolbatzailearen eta solutua-
ren mol kopuruak, hurrenez hurren:
M (HCl) = (1,008 + 35,45) g⋅mol1 = 36,458 g⋅mol1 Solutuaren molartasuna eta molaltasuna 5,79 M eta
6,85 m dira, hurrenez hurren, eta solutuaren eta disol-
M (H2O) = (2 ⋅ 1,008 + 16) g⋅mol1 = 18,016 g⋅mol1
batzailearen frakzio molarrak, (HCl) = 0,110 eta
1 mol (H2O) = 0,890.
n (HCl) = 211, 2 g ⋅ =5,79 mol
36,458 g
JARDUERAK
23. 100 g azido sulfuriko, H2SO4, disolbatu dituzte 400 27. Potasio nitratoaren disolbagarritasuna uretan 31,6
g uretan, eta 1,120 g/mL-ko dentsitateko disoluzio g-koa da 100 g uretan eta 20° C-an, eta 63,9 g-koa
bat lortu dute. Kalkulatu disoluzioaren molartasuna 100 g uretan eta 40° C-an. Kalkulatu zenbat pota-
eta molaltasuna, eta solutuaren frakzio molarra. sio nitrato disolba daitekeen 20° C-an asetutako 3
Sol.: 2,285 M; 2,550 m; (H2SO4) = 0,044 L-ko disoluzio batean, disoluzioa 40° C-raino bero-
tuz gero.
24. Kalkulatu sakarosaren, C12H22O11, ur-disoluzio Sol.: 969 g
baten molaltasuna eta frakzio molarra, jakinda 28. Kalkulatu zer molartasun duen nikel (II) sulfatoaren,
disoluzioaren masa-kontzentrazioa %27,4-koa NiSO4, disoluzio batek, % 6koak, jakinda dentsita-
dela. te hau dituela 25° C-an: 1,06 g/mL.
Sol.: 1,10 m; (C12H22O11) = 0,02 Sol.: 0,41 M
25. Ur-disoluzio bat egiteko, 12 g azido sulfuriko, 29. Dendako azido sulfurikoaren dentsitatea 1,84
H2SO4, eta ura nahastu dira, 300 mL-ko disoluzioa g/mL-koa da, eta kontzentrazioa, 18,1 M. Kalkulatu
lortu arte. Kalkulatu molartasuna. haren aberastasuna ehunekotan.
Sol.: % 96,4
Sol.: 0,41 M
30. Kalkulatu zink kloruroaren, ZnCl2, zer masa behar
26. Kalkulatu azido nitrikoaren, HNO3, ur-disoluzio
den 0,32 M motako 3 L disoluzio lortzeko.
baten molartasuna, molaltasuna eta solutuaren
Sol.: 130,84 g
frakzio molarra, jakinda masa-kontzentrazioa eta
dentsitatea hauek direla, hurrenez hurren: % 33,50 31. Kalkulatu potasio ioduroaren, KI, zer masa behar
eta 1,200 g/mL. den 2 M motako 2 L disoluzio lortzeko.
Sol.: 6,384 M; 8,000 m; (HNO3) = 0,126 Sol.: 116,2 g
25
7.4. Diluzioak eta disoluzioen nahasteak

Kimika-laborategietan, eguneroko jardunean, beharrezkoa izaten da
osagai berberen disoluzio bat baino gehiago izatea, kontzentrazio des-
berdinekoak.
Osagai berberekin hainbat disoluzio banan-banan prestatuz gero, alfe-

rrik galtzen dira produktu kimikoak eta denbora. Izan ere, nahi diren
neurri zehatzak lortzeko, behar baino bolumen handiagoak erabli behar
izaten dira, eta ez da erraza, gainera, solutuaren masa kalkulatzea.
Arrazoi horiek direla medio, eta esperientziaz egiaztatu delako disolu-

zio kontzentratuek luze irauten dutela erabiltzeko moduan, ohikoa da
disoluzio kontzentratu bat edukitzea, eta hala behar denean, horretatik
disoluzio diluituagoak prestatzea. Prozesu horri diluitzea deritzo, eta
lortutako prestakinari, diluzioa.
■ 12. irud. Pipetak eta matraze bolume-
trikoak. Bestalde, edukiera desberdineko pipetak erabiliz (12. irud.), askoz erra-
zago, azkarrago eta doiago lan egiten da likidoen kantitate txikiekin
solidoen kantitate txikiekin baino.
7. ADIBIDEA
Sodio kloruroaren, NaCl, ur-disoluzio bat dugu, 2 M 2 M disoluziotik 2,5 mL hartu behar dira, eta uretan
kontzentraziokoa. Kalkulatu zer bolumen hartu behar- diluitu 50 mL-ko disoluzio-bolumena lortu arte.
ko dugun disoluzio horretatik, eta zenbat sodio kloru-
ro masa, 50 mL-ko ur-disoluzio bat lortzeko, 1 M kon- — Disoluzioa egiteko behar den sodio kloruroaren
tzentraziokoa. masa kalkulatzeko, disoluzioaren molartasunaz
eta prestatu nahi dugun bolumenaz baliatuko gara:
— Datuak: hasierako molartasuna = 2 M; amaierako
molartasuna = 0,1 M; V = 50 mL = 0,05 L
— Disoluzio baten mol kopurua V · M adierazpena 0,1 mol NaCl 58,44 g
aplikatuz lortzen da. Horretan oinarrituta, kalkulatu 0, 050 L ⋅ ⋅ = 0,, 29 g NaCl
1L 1 mol NaCl
daiteke disoluzio kontzentratuaren zer bolumen
behar den.
V ′ ⋅ M ′ 0,05 L ⋅ 0,1 mol ⋅ L-1 Behar den masa 0,29 g NaCl da. Solutua kristalez
V ⋅ M = V ′ ⋅ M′ ⇒ V = = = eratuta dagoenez, zaila da kantitate hori zehaztasu-
M 2 mol ⋅ L-1 nez lortzea; beraz, hobe da disoluzioa diluzioz pres-
= 2, 5 ⋅ 10 −3 L = 2, 5 mL tatzea.
Askotan, nahasteak egiten dira osagai berberak dituzten baina kon-

tzentrazio desberdinekoak diren disoluzioekin. Horrelakoetan, amaie-
rako kontzentrazioa erraz kalkula daiteke, nahastu diren disoluzioen
kontzentrazioetatik abiatuta.
Disoluzioen nahaste baten kontzentrazioa kalkulatzean, beti izan behar
dira gogoan printzipio hauek:
— Bolumena, oro har, ez da magnitude fisiko batukor bat, hau da,
disoluzioaren amaierako bolumena ez dator guztiz bat nahastutako
hasierako bolumenen baturarekin, egia bada ere disoluzio diluituen
kasuan bolumen-aldakuntza baztergarria dela.
— Haatik, substantzia-kantitatea, masa edo mol kopurua, bada mag-
nitude fisiko batukorra. Horregatik, ahal delarik, kalkuluak egitean
osagaien substantzia-kantitateak hartu behar dira kontuan, eta ez
bolumenak.

8. ADIBIDEA
Azido klorhidrikoaren, HCl, bi ur-disoluzio nahastu ditugu, bata 1,2 M
motakoa eta 100 ml-koa, eta bestea, 0,5 M motakoa eta 150 ml-koa.
Ondoren, ur-destilatua gehitu diogu nahasteari, 300 mL-ko bolumena lortu
arte. Zein da orain nahastearen molartasuna?.
— Datuak: V1 = 100 mL = 0,1 L V2 = 150 mL = 0,15 L

M 1 = 1,2 M M 2 = 0,5 M VF = 300 mL = 0,3 L
— n = V · M adierazpena aplikatuz, disoluzio bakoitzetik zenbat molek
hartu duten parte kalkulatuko dugu. Bi kantitate horien baturaz eta
amaierako bolumenaz baliatuta, lortutako disoluzioaren molartasuna
kalkulatu ahal izango dugu.
n 1 = V1 ⋅ M 1 = 0,1 L ⋅ 1,2 mol⋅L1 = 0,12 mol HCl
n 2 = V2 ⋅ M 2 = 0,15 L ⋅ 0,5 mol⋅L1 = 0,075 mol HCl
nT = n 1 + n 2 = 0,12 mol HCl + 0,075 mol HCl = 0,195 mol HCl
nT 0,195 mol HCl
M = = = 0, 65 mol ⋅ L−1
VF 0,3 L
Bukaerako disoluzioaren molartasuna. 0,65 M.
JARDUERAK
32. % 80koa den H2SO4-aren disoluzioa batetik, 750 g-ko beste disoluzio bat lortu nahi dugu, % 50ekoa. Zer masa
hartu behar dugu horretarako?
Sol.: 468,75 g
33. 1 L HNO3 eta 1 L HNO3 nahastu ditugu; lehenaren kontzentrazioa % 62,70ekoa da, eta dentsitatea, 1.380 kg/m3-
koa, eta bestearenak, % 22,38koa eta 1.130 kg/m3-koa, hurrenez hurren. Lortutako disoluzioaren dentsitatea
1.276 kg/m3-koa bada, kalkulatu: a) disoluzioaren kontzentrazioa, ehunekotan; b) amaierako disoluzioaren bolu-
mena.
Sol.: a) % 44,55; b) 1,97 L
34. Nola prestatu 400 g-ko sodio kloruroaren disoluzio bat, masan % 20koa dena, % 32ko disoluzio bat erabiliz?
Sol.: 250 g disoluzio, % 32koa, eta 150 g ur
35. Sodio kloruroaren, NaCl, disoluzio bat, 50 mL-koa eta 3,2 M dena, nahastu dute 80 mL-ko 1,8 M disoluzio bate-
kin. Kalkulatu lortutako disoluzioaren molartasuna.
Sol.: 2,3 M
36. Sodio hidroxidoaren, NaOH, 2 M den disoluzio batekin 150 mL-ko 0,8 M disoluzio bat lortu nahi da. Zer bolumen
behar da lehenengo disoluziotik?
Sol.: 60 mL
37. 0,86 M diren 25 mL potasio nitrato, KNO3, 500 mL-raino diluitu dira. Kalkulatu horrela lorturiko disoluzioaren
molartasuna.
Sol.: 0,04 M
38. Azido klorhidrikoaren 0,125 M disoluzio baten 350 mL diluitu nahi dira, 0,080 M molartasuna lortu arte. Kalkulatu
zer ur-bolumen behar den.
Sol.: 197 mL
39. 4 g potasio kloruro, KCl, disolbatu dira 80 g-koa eta masan % 10ekoa den disoluzio batean. Kalkulatu lortutako
disoluzioaren masa-portzentajea.
Sol.: % 14
40. Kalkulatu sodio kloruroaren, NaCl, zer masa dagoen 0,4 mL-ko 1,8 M disoluzio batean.
Sol.: 0,042 g
27
Kimikaren eragina gaur egungo gizartean

eta haren garapenean
Kimika honela defini daiteke: unibertsoa osatzen pena eta industriaren inguruan eraikitako hiri-bizi-
duten materialak eta horiek pairatzen dituzten moduaren garapena dira ezaugarri bereizgarrie-
aldakuntzak aztertzen dituen zientzia. Antzinatetik nak.
baliatu izan da gizakia aldakuntza kimikoez; adibi-
dez, sua, elikagaien egosketa, mineraletatik abia- Industria kimikoak eta kimikariek aro honetan
tutako metalen erauzketa, farmako berriak, erre- aparteko toki bat betetzen dute: zuntz berriak
gaiak, zuntzak eta materialak. garatzen dira, nylona, ongarriak, barne-errekun-
tzako motoreak, eraikuntzarako material berriak,
KIMKA ETA GIZARTEA
Substantziei eta horien transformazioari buruzko farmazia-industriaren hastapena... Urrea lortzea

ezagutzak areagotuz joan ziren heinean, natura ere posible da beste metal batzuetatik abiatuta,
menpera-tzearen premia gero eta handiago bila- atomoen transmutazioaren bidez. Badirudi, beraz,
katuz joan zen. Antzinateko alkimiaren lehen hel- gizarteak, aspaldi amestutakoa eskuragarri duela.
buruak substantzia batzuk baliotsuagoak diren
beste batzuetan aldatzea –esaterako urrea–, eta Hala ere, errealitatea guztiz desberdina da, etorki-
pertsonen bizia luzeagotzea ziren, eta hamahiru zuna guztiz etsigarria da: zabortegi erraldoiak,
mendetan zehar nagusi izan zen, baina, behar hondakin erradioaktiboak, zaramen erreketa, euri
propioak zirela-eta, kimika modernoari utzi zion azidoa, erreka kaltetuak...
lekua. Baliabide naturalak mugatuak direla ulertzeak,
Kimikaren gaur eguneko helburuak antzinateko baita gure biziraupena bera baliabide horien irau-
alkimiak bilatzen zituenetatik ez dira larregi aldent- penetik datorrela jakiteak ere, gizartearen pentsa-
zen, izan ere, azken batean, material baliotsuago- era sakon aldarazi eta garapen iraunkorra plantea-
ak eta bizimodu luzeagoa eta kalitate hobeagokoa razi behar dute.
bilatzea du helburu. Kimikarien pentsaera, aldiz, Garapen iraunkorra: prozesu eraginkorragoak
nabarmen aldatu da: material berriak gero eta eta garbitagoak erabiltzea, eta hondakin-substan-
baliotsuagoak dira gizartearentzat zenbat eta era- tziak berrerabiltzea, horrela, ingurune naturala ez
bilgarriagoak izan, eta bizimoduaren kalitate da gehiagotan mehatxuan egongo, eta baliabide
hobea sendagai eraginkorragoak erabiliz eta gure naturalak arrazoiz ustiatuko dira. Gizartearen era-
organismoan gertatzen diren prozesu kimikoen gina funtsezkoa da garapen iraunkor horretan,
ezagu-tza sakonagoaren bidez lortzen da. bera delako hondakinen ekoizpena hertsiki beha-
Enpirismoan oinarritutako kimikak filosofian oina- rrekoa baino gehiago ez izatearen erantzulea,
rrituta zegoen alkimia ordezkatu zuen, XVII. men- baita hondakin horiek toki egokiraino helarazteare-
detik aurrera era guztietako ikertzaileak bultzatu na ere. Xahutzea da katea luze baten lehen begia,
zituen metodo zientifikoarena propio den enpiris- azken emaitza gisa, inork nahi ez duen kutsadura
mo bera, hain zuzen. Idiosinkrasia edo jite berri duena. Beraz, emaitza hori saihestea da gizarteak
horrek aurrerakuntza zientifiko eta tekniko handiak bereganatu behar duen lehen betebeharra, baldin
ekarri zituen, gero gizartean bertan aldakuntza eta zientziak eta zientzialariek beren nahiak bete-
garrantzitsuetan islatuko zirenak: aro industriala, tzea nahi badu.
baserrien eta nekazaritza-bizimoduaren desager-

LABURPENA
• Substantzia puruak ezin dira substantzia bakunago- • Materiak nolako forma, bolumen, dentsitate eta jaria-
tan banadu prozesu fisikoen bidez, eta haien konposi- kortasuna dituen, hauetako bat izango da haren agre-
zioa eta propietateak berberak dira beti. gazio-egoera: solidoa, likidoa edoa gaseosoa.
Substantzia puruak konposatuak edo elementuak • Gasen portaera lege hauetan deskribatzen da:
izan daitezke. Lehenak beste substantzia bakunago- — Boyle-Mariotte-ren legea:
tan deskonposa daitezke prozesu kimikoen bidez, eta P1 ⋅ V1 = P2 ⋅ V2 = kte. (T kte.)
bigarrenak, aldiz, ez.
— Charles eta Gay-Lussac-en legea:
• Nahastea deitzen zaien substantziak, elkarrekin erre-
V1 V 2
akzionatzen ez duten bi substantziaren edo gehiago- = = kte. (P kte.)
ren elkarketa dira. Prozesu fisikoen bidez banandu T1 T 2
daitezke, eta haien konposizioa eta propietateak alda- — Avogadroren legea: tenperatura eta presio berbe-
tu egin daitezke. retan neurtuta, gas desberdinen bolumen berdinek
Nahastearen osagaiak berizi egin badaitezke, nahas- molekula kopuru bera dute.
tea heterogeneoa da, eta ezin badira bereizi, homo- — Gas idealen egoera-ekuazioa:
geneoa. PV n RT
• Substantzia bat besteetatik bereizten da berezkoak — Daltonen presio partzialen legea:
dituen propietate fisiko eta kimikoengatik. Proietate P = PA + PB + PC
horiek aldatu egin daitezke presioa eta tenperatura • Gasen teoria zinetiko-molekularra: gasen partikula
aldatuz gero. osa-tzaileak, molekulak alegia, elkarrengandik oso
— Propietate fisikoak: materiak, bere konposizioa urrun daude, etengabe higitzen, eta elkar joz.
aldatu gabe, dituen propietateak. Molekulen energia zinetikoa proporztoionala da ten-
— Propietate kimikoak: materiak, bere konposizioa peraturarekiko.
aldatzen denean, dituen propietateak. • Gehienetan, gasen portaera erreala eta portaera ide-
Batzuetan, substantzia-kantitateak eragina izan deza- ala ez datoz bat, gasen molekulak ez direlako puntua-
ke materiaren propietateetan. Horren arabera, propie- lak eta erakarpen-indar txikien eraginpean daudelako.
tate estentsiboak eta propietate intentsiboak bereiz- Van der Waals-en ekuazioak gas errealen portaera
ten dira. deskribatzen duu:
• Materiaren egiturazko unitateak honako hauek dira: ⎛ n 2a ⎞
⎜P + 2 ⎟ (V − nb ) = nRT
— Atomoa elementuaren ezaugarri kimiko berberak ⎝ V ⎠
dituen azken osagaia da.
• Materiaren teoria zinetiko-molekularra: substantzia
— Molekulak mota bereko zein desberdineko atomo- baten agregazio-egoera kohesioaren araberakoa
en elkarketak dira, egonkorrak eta berezko izaera
da, alegia, egiturazko unitateen artean dagoen elkar-
dutenak.
tze-intentsitatearen araberakoa, unitate horiek atomo-
— Ioiak karga elektrikoa duten espezie kimikoak dira, ak, molekulak nahiz ioiak izan Kohesioa aldatuz gero,
eta haien osatzaileak, atomoak, bat edo gehiago gehienetan agitazio termikoa dela medio, aldatu egi-
izan daitezke, eta berdinak zein desberdinak. ten da agregazio-egoera.
Partikula horiei elkartuta iraunarazten dieten indarrei
• Substantzia likido edo solido bat eta haren lurruna
loturak deritze.
oreka-egoerara iristen direnean ontzi itxi batean,
• Formula kimikoak substantzien konposizioaren adie- substantziaren lurrunak egiten duen presioari lurrun-
razpen eskematikoak dira, eta mota hauetakoak presioa deitzen zaio.
daude, ematen duten informazioaren arabera: • Likido baten irakite-tenperatura lurrun-presioa eta
— Enpirikoak: zer erlazio minimo dagoen konposa- kanpo-presio atmosferikoa berdintzen diren tenpera-
tuaren elementuen artean. tura da.
— Molekularrak: molekula batek zenbat atomo
• Disoluzioa proportzio desberdinean egon daitezkeen
dituen elementu bakoitzetik.
bi substantziaren edo gehiagoren nahaste homogene-
— Garatuak: informazio gehigarri gisa, nola dauden oa da.
banatuta atomoak konposatuan.
— Solido bat likido batean disolbatzean, interes han-
• Masa molekular kontzeptua solik erabil daiteke kon- diko prozesuak abiatzen dira hauspeaketakoak
posatuek molekulak eratzen dituztenean. Formula- nahiz disoluziokoak. Tenperaturak eragin handia
masari dagokionez, konposatuaren formula osatzen du horrelako prozesuetan.
duten atomoen masa erlatiboen batura da, eta masa — Gasek likidoetan duten disolbagarritasuna prozesua-
molarra, mol bat substantziaren masa da. ren presioaren eta tenperaturaren araberakoa da.
29
JARDUERA ETA PROBLEMA EBATZIAK

A 0,857 mol
Gasen nahaste batek, egoera normalean, masa- χ (CO) = = 0, 204
konposizio hau du: % 2, hidrogeno, H2; % 24, kar- 4,205 mol
bono monoxido, CO; % 22, karbono dioxido, CO2; 0,5 mol
eta % 52, nitrogeno, N2. Kalkulatu itzazu nahastea- χ (CO 2 ) = = 0,119
4,205 mol
ren osagaien presio partzialak eta nahastearen
1,856 mol
dentsitatea. χ (N 2 ) = = 0, 441
4,205 mo l
— Datuak: H2: % 2; CO: % 24; CO2: % 22; N2: % 52 P (H2) = (H2) ⋅ P = 0,236 ⋅ 1 atm = 0,236 atm
— Lehenik, osagai gaseoso bakoitzak nahastean P (CO) = (CO) ⋅ P = 0,204 ⋅ 1 atm = 0,204 atm
duen frakzio molarra jakin behar da:
PA = A ⋅ PT P (CO2) = (CO2) ⋅ P = 0,119 ⋅ 1 atm = 0,119 atm
Presio totala 1 atm-ekoa da, nahastea egoera nor- P (N2) = (N2) ⋅ P = 0,441 ⋅ 1 atm = 0,441 atm
malean dagoelako.
Kalkuluetarako oinarri gisa 100 g nahaste hartzen — Nahastearen dentsitatea lortzeko, kalkulatu behar
baditugu, osagai bakoitzaren mol kopurua honako dugu, lehenik, zer bolumen betetzen duen:
hau izango da: Gas perfektuen lege orokorretik (P V = n R T), bolume-
na askatuko dugu (V), eta datuak ordeztuko ditugu:
2 g H2 1 mol H 2
n (H 2 ) = 100 g ⋅ ⋅ = 0,992 mol H 2 -1 -1
100 g 2,016 g H 2 nRT 4,205 mol ⋅ 0,082 atm ⋅ L ⋅ mol ⋅ K ⋅ 273 K
V = = =
P 1 atm
24 g CO 1 mol CO
n (CO) = 100 g ⋅ ⋅ = 0,857 mol CO
100 g 28,01 g CO = 94,13 L
22 g CO 2 1 mol CO 2 100 g hartu ditugunez kalkuletarako oinarri gisa,
n (CO 2 ) = 100 g ⋅ ⋅ = 0, 5 mol CO 2
100 g 44,01 g CO 2 dentsitatea honako hau izango da:
52 g N 2 M 100 g
n (N 2 ) = 100 g ⋅ ⋅
1 mol N 2
= 1856
, mol N 2 d = = = 1, 062 g ⋅ L−1
100 g 28,02 g N 2 V 94,13 L
SI sistemako unitateak erabiliz:

Mol kopuru totala:
g 1 kg 1000 L
nT = n (H2) + n (CO) + n (CO2) + n (N2) = d = 1, 062 ⋅ ⋅ = 1, 062 k g ⋅ m −3
L 1000 g 1 m3
= 0,992 mol + 0,857 mol + 0,5 mol + 1,856 mol =
= 4,205 mol
Soluzioa:
Datu horietatik, nahastearen osagai bakoitzaren Osagaien presio partzialak hauexek dira: P(H2) = 0,237
frakzio molarra kalkula daiteke, eta hori jakinda, atm; P(CO) = 0,203 atm; P(N2) = 0,441 atm eta P(CO2)
presio partziala: = 0,119 atm.
0,992 mol Nahastearen dentsitatea, egoera normalan neurtuta eta
χ (H 2 ) = = 0, 2 36
4,205 mol SI sistemako unitatetan adierazita: 1,060 kg·m–3.
1. Gasen nahaste batean, masaren %10 metano da, ere, H2, 546 K-ean eta 0,75 atm-an neurtuta.
CH4; % 30, etano, C2H6, eta % 60, propano, C3H8. Kalkulatu nahastearen osagai bakoitzaren presio
Nahaste hori uretan bildu dugu, 19° C-an, eta ondo- partziala, tenperatura 273° C-koa bada.
rioz, ur-lurrunez ase geratu da. Kalkultatu nahaste Sol.: P(O2) = 0,5 atm; P(H2) = 0,75 atm
hezearen zer bolumen bildu behar dugun, 737 mm-
ko presioan neurtuta, guztira 1 g metano izan 3. Aireak konposizio hau du, bolumen-portzentajetan
dezan, CH4. (Uraren lurrun-presioa, 19° C-ko tenpe- adierazita: % 21,00, oxigeno, O2; % 78,06, nitroge-
raturan: 16,4 mm.) no, N2, eta % 0,94, argon, Ar. Demagun presioa nor-
Sol.: 7,54 L mala dela, eta tenperatura, 20° C-koa. Kalkulatu: a)
gas bakoitzaren presio partziala; b) airearen dentsi-
2. 224 mL-ko edukiera duen ontzi batean, osagai tatea.
hauek sartu dira: 224 mL oxigeno, O2, 273 K-ean Sol.: a) P(O2) = 159,6 mm; P(N2) = 593,3 mm;
eta 0,25 atm-an neurtuta, eta 224 mL hidrogeno P(Ar) = 7,1 mm; b) 1205 g·m–3

ARIKETAK ETA PROBLEMAK

1. Konposatu baten gutxi gorabeherako masa mole- 10. 230° C-ko tenperaturan eta 800 mm-ko presioan,
kularra 16 da, eta osaera, honako hau: % 74,9, kar- nahaste batek, nitrogenoz, N2, eta oxigenoz, O2,
bono da, eta % 25,3, hidrogeno. Lortu konposatua- osatutakoak, % 35 nitrogeno du. Kalkulatu:
ren formula.
a) Gas bakoitzaren presio partziala.
Sol.: CH4
b) Nahastearen dentsitatea.
2. Burdinaren konposatu baten % 69,9 burdina da, eta Sol.: a) P (N2) = 0,37 atm; P (O2) = 0,69 atm;
%30,1, oxigeno. Kalkulatu konposatuaren formula b) 779,0 g⋅m3
enpirikoa. 11. Ontzi bat nitrogenoz, N2, beteta dago, 20° C-ko ten-
Sol.: Fe2O3
peraturan eta 850 mm-ko presioan. Dakigunez, 12
g iodo, I2, gehitzen baditugu, eta tenperatura 200°
3. Konposatu organiko baten % 26,7 karbono da, C-raino igotzen badugu, alegia, iodoaren baporiza-
% 2,2, hidrogeno, eta % 71,1, oxigeno. Kalkulatu zio-tenperaturaraino, presioa 2,05 atm-koa da. Kal-
konposatu horren formula molekularra, jakinda kulatu:
haren masa molekular hurbildua 90 g·mol−1 dela.
a) Ontziaren bolumena.
Sol.: C2H2O4
b) Substantzia bakoitzaren presio partziala.
4. Kalkulatu konposatu baten formula enpirikoa, kon- Sol.: a) 7,51 L; b) P (N2) = 1,81 atm;
posizioa honako hau bada: % 52,2 karbono, % 13,3 P (I2) = 0,24 atm
hidrogeno eta % 37,2 oxigeno.
12. Kalkulatu gas baten masa molekularra, jakinda pre-
Sol.: C2H6O
sio eta tenperatura berberetan oxigenoaren dentsi-
tatea 1.450 g·m−3-koa dela, eta gasarena, 1.640
5. Konposatu baten masa molekular hurbildua 86,1 g·m−3-koa.
g·mol−1 da, eta konposizioa, honako hau: % 55,74, Sol.: 36,2 g/mol
karbono; % 11,69, hidrogeno, eta % 32,54 nitroge-
no. Kalkulatu konposatuaren formula molekularra. 13. Gas baten 1,34 g azetonaz ase daude, −10° C-an
eta 770 mm-ko presioan. Gasaren masa molekula-
Sol.: C4H10N2
rra 120,2 g·mol−1 da. Kalkulatu gas horrek betetzen
duen bolumena. (Azetonaren lurrun-presioa, −10°
6. Azido zitrikoaren osagaiak C-a, H-a eta O-a dira.
C-an: 39 mm.)
Dakigunez, 0,500 g-ko lagin baten errekuntzan
Sol.: 0,25 L
0,6871 g CO2, eta 0,1874 g H2O sortu dira, eta
masa molekular hurbildua 192 g·mol−1 da. 14. Kalkulatu gas baten dentsitatea egoera normalean,
Kalkulatu, datu horietatik abiatuta, azido zitrikoaren jakinda 25° C-an eta 1,25 atm-ko presioan dentsi-
formula molekularra. tate hau duela: 1.436 g·m−3.
Sol.: C6H8O7 Sol.: 1 .254 g⋅m3
15. 5,00 g azido klorhidriko, HCl, disolbatu ditugu 35,00

7. Torio fluoruro hidratatuaren % 18,66 hidratazio-ura g uretan, eta horrela lortutako disoluzioak 1.060
da. Kalkulatu formula enpirikoa, kontuan hartuta kg·m−3-ko dentsitatea du 20° C-an. Kalkulatu diso-
1,230 g konposatu anhidrotik 0,632 g kaltzio fluoru- luzioaren kontzentrazioa, eta adieraz ezazu: a)
ro lor daitezkeela, CaF2. masa-portzentajetan; b) molartasun gisa; eta c)
Sol.: ThF4 ⋅ 4 H2O molaltasun gisa.
Sol.: a) % 12,5 ; b) 3,6 M; c) 3,91 m
8. Karbonoa, hidrogenoa eta oxigenoa dituen konpo-
16. Azido nitriko, HNO3, kontzentratuaren disoluzio
satu baten 2,35 g erretzean, 5,17 g CO2 eta 2,82 g
baten dentsitatea 1405 kg·m−3-koa da, eta haren
H2O lortu dira. Kalkulatu konposatu horren formula
masaren % 68,1 HNO3 da. Kalkulatu disoluzioaren
enpirikoa.
molartasuna.
Sol.: C3H8O
Sol.: 15,18 M
9. Ontzi batean 2 g karbono dioxido, CO2, eta 7 g kar- 17. Amoniakoaren, NH3, disoluzio baten masa-portzen-
bono monoxido, CO, nahastu ditugu, 0,5 atm-n eta tajea % 20,3koa da, eta kontzentrazioa, 11,0 M.
20° C-an. Kalkulatu: Kalkulatu disoluzioaren dentsitatea.
Sol.: 923 kg⋅m3
a) Nahasteak betetzen duen bolumena.
18. Sodio hidroxidoaren disoluzio baten masa-portzen-
b) Gas bakoitzaren presio partziala.
tajea % 20koa da, eta dentsitatea, 1.219 kg·m−3 da.
Sol.: a) 11,00 L; b) P (CO2) = 0,098 atm; Kalkulatu disoluzioaren molartasuna.
P (CO) = 0,402 atm Sol.: 6,1 M
31
2 Egitura atomikoa
Duela 2 500 urte, Demokritok iradoki zuen materia partiku-

la ñimiño eta zatiezinez osatuta dagoela. Partikula haiei
atomoak deitu zien.
Mendeak joanda, 1897tik 1932ra bitartean, zientzialariak
ohartu ziren atomoa ere partikulaz osatuta dagoela: parti-
kula azpiatomikoak dira.
Gaur egungo baliabide teknologikoei esker, nahiko eredu
atomiko onargarria lortu dugu, baina ez da, haatik, guztiz
erabatekoa eta behin betikoa.
32

Diziplinartekoak 1.1. Elektroia
• Zientzia, teknologia eta osasun- 1. Atomoaren 1.2. Protoia
kulturarako gaitasuna: oinarrizko osagaiak 1.3. Neutroia
— Substantzia puru baten fase-diagrama 1.4. Magnitude atomikoak
ulertzea.
— Ikerketa zientifikoaren bidez ebatzi 2. Teoria kuantikoaren
hastapenak 2.1. Igorpen-espektro atomikoak
edo erantzun beharreko problemak
eta galderak planteatzea.
• Matematikarako gaitasuna: gasen legeak 3. Planck-en teoria kuantikoa
eta fase-diagramak aplikatuz egoera 4. Einstein-en argiaren teoria korpuskularra
errealetan jardutea eta problemak
ebaztea. 5. Bohr-en eredu 5.1. Bohr-en eredu atomikoaren
Zeharkakoak atomikoa egokitzapenak
• Informazioa tratatzeko eta teknologia
digitala erabiltzeko gaitasuna: adierazpen 6.1. Uhina-korpuskulua bitasun edo
grafikoak informazioa kudeatzeko tresna dualitatea
moduan baliatzea. 6.2. Ziurgabetasun-printzipioa. Orbital
atomikoa
6.3. Schrödinger-en uhin-ekuazioa
6. Eredu mekaniko- 6.4. Eredu mekaniko-kuantikoaren
kuantikoa oinarrizko printzipioak
6.5. Uhin-ekuazioaren ebazpena.
Pantailatzea
6.6. Orbitala eta zenbaki kuantikoak
6.7. Orbitalen energia erlatiboa
6.8. Atomoen konfigurazio
elektronikoa
ATARIAN
Gogoratu
JARDUERAK
• Erradioaktibitatea dela medio, atomo baten nukleoa
• Deskribatu nola funtzionatzen duen upela elektrokimi-
berez edo espontaneoki desintegratzen da, prozesuan
koak.
partikula edo erradiazio elektromagnetikoak igorriz.
Erradioaktibitatearen fenomenoa Henri Becquerel-ek — Adierazi zer karga metatzen den katodoan eta
aurkitu zuen 1896an, uranioaren nukleoan. anodoan, eta zer partikula erakartzen dituen horie-
tako bakoitzak.
Elementu kimiko askoren nukleoek propietate hori
dute, batik bat zenbaki atomiko altua duten elemen- • Kutxa batean 125 errodamendu-bola daude, altzairuz-
tuen kasuan. koak. Hiru makina desberdinez fabrikatu dituztenez,
• Desintegrazio atomikoaren prozesuan mota hauetako bolen masa desberdina da. Kutxaren edukia zenbatu-
erradiazioak igor daitezke: alfa izpiak (α), beta izpiak ta, emaitza hau lortu da:
(β) eta gamma izpiak (γ).
Makina Bola kopurua Masa unitarioa
— Alfa izpiak (α) helio-nukleoz eratuta daude. Karga
positiboa dute, eta 20 000 km/s-ko abiaduran higi- 1 78 15,75 g
tzen dira. Izpiek sarkortasun-ahalmen txikia dute-
2 34 16,25 g
nez, nahikoa da paper-orri bat haiek gerarazteko.
— Beta izpiak (β) elektroiz eratuta daudenez, karga 3 13 16,75 g
negatiboa dute. α izpiak baino azkarrago higitzen
dira, 200 000 km/s-an inguru, eta metal-xafla mehe — Zein da bolen batez besteko masa unitarioa?
batez geraraz daitezke. • Kalkulatu mol bat elektroiren karga elektrikoa.
— Gamma izpiak (γ) igorpen elektromagnetikoak
dira, eta argiaren abiaduran higitzen dira, hau da, • Azaldu zer diren argiaren islapena eta errefrakzioa,
300 000 km/s-an. Berunezko geruza lodi batek xur- eta nola aldatzen den argi-sorta fenomeno batean eta
gatu egiten ditu. bestean.
33
1. Atomoaren oinarrizko osagaiak

1808an, J. Dalton kimikari ingelesak (1766-1844) entzute handikoa
izango zen teoria atomiko bat aurkeztu zuen, garaiko ideia nagusien
aurka joz. Daltonen iritziz, materia atomoz eratuta dago. Hantxe hasita-
ko kimikaren eta fisikaren aro berrian ugariak izango ziren ebidentzia
esperimentalak, harrigarriak bezain oinarri teoriko gabeak.
Orduko ikuspegiak, atomoa partikula material zatiezin bat dela defen-
datzen zuenak, ia mende bat iraungo zuen indarrean, garaiko teknika-
ren bidez ezin zelako besterik frogatu, baina Ampere-k eta Faraday-k
elektrizitatearen eta elektrokimikaren alorrean egindako ikerketek bes-
telako ideiak iradokitzen zituzten, materia eta karga elektrikoa estu er-
lazionaturik daudela, hain zuzen ere.
1896an, Henri Becquerel fisikari frantziarrak (852-1908), horrelakorik
espero gabe, erradioatibitate naturala aurkitu zuen, eta fenomenoa-
ren osagai gisa, orduan ezezagunak ziren hiru partikula: alfa izpiak,
karga positiboa dutenak, beta izpiak, karga negatibokoak, eta beste
mota bateko izpi batzuk, karga eta materia gabeak: gamma izpiak. Ato-
moak ez bide ziren, uste zenez kontra, partikula zatiezinak.
Baina partikula azpiatomikoen benetako aurkikuntza ez zen hasi harik
eta deskarga-hodia ikerketa-tresna gisa zabaldu arte.
Esan daiteke, hortaz, XIX. mendearen bukaeran hasitako aroak, hiru
hamarkada iraungo zuenak, berealdiko aldaketak ekarri zituela, eta ho-
rrela urratu zela gaurko kimikaraino iristeko bidea.
1.1. Elektroia
Gasen eroankotasuna presio baxuan eta deskarga-hodia batean az-
tertzean, ikertzaileak ohartu ziren lumineszentzia bat ageri zela hodia-
ren paretetako batean, katodoaren aurkako aldean, hain zuzen ere. Lu-
mineszentziaren arrazoia karga negatiboko partikulen sorta bat zen,
katodotik omen zetorrena. Partikula haiei izpi katodikoak deitu zi-
tzaien (1. irud.).
Deskarga-hodia Huts-ponpara Energia zinetiko handiko partikulak

Anodoa Katodoa Anodoa
Katodoa
+ −
+ −
Izpi katodikoak P < 0,1 Pa
Goi-tentsioa
(⬵ 5 000 V) Korronte elektriko negatiboen antzera jokatzen dute
Izpi katodikoen portaera Katodoa
Katodotik lerro zuzenean aldentzen dira Zirrikitua +
Anodoa Katodoa
+ − –
Itzala −
Kanpo-eremu elektrikoa
■ 1. irud. Izpi katodikoen portaera, des-

karga-hodi baten eskeman. Egiaztatu zenez, gas desberdinekin lortutako izpi katodikoak elkarren
berdinak ziren, eta beti ere, karga/masa erlazio berbera zegoen parti-
kulen artean. 1897an, J. J. Thomson fisikari ingelesak (1856-1940), er-
lazioaren balioa zehaztu zuen.
Q/m = −1,76 ⋅ 108 C ⋅ g−1
34 2. Egitura atomikoa
1911n, fisikari estatubatuar batek, R. A. Millikan-ek (1868-1953), izpi

katodikoen karga kalkulatu zuen, izen handia lortuko zuen saiakaun-
tza batean: olio-tantaren esperimentua, (2. irud.).
Xafla, (+) kargaduna Olio-tantatxoak

Millikanen olio-tantaren esperimentua Atomiza-
gailua
Olioa atomizatu egiten da, tanta txikitan. Horietako batzuk estalkian eginda- Zulo txikia
ko zulo batetik pasatzen dira, eta X izpiz irradiatuz gero, karga negatiboa
hartzen dute.
X izpien
Xaflen arteko tentsioa aldatuz, tanta geldiarazi egin daiteke erortzeko pun- sorta
tuan dagoenean. Une horretan, indar elektrikoa, indar grabitatorioa eta ma-
Teles-
rruskadura-indarra (biskositatea) orekan daude. kopioa
Egoera horretan, tantaren karga ondoriozta daiteke bi datu hauek jakinez
gero: xaflen arteko tentsioa eta tantaren masa. Xafla,
(–) kargaduna Aztertutako olio-tanta
■ 2. irud.
Olioaren tantetan neurtutako karga beti zen balio berberaren multi-

ploa: 1,60 · 10–19 C. Millikanek e deitu zion balio hari.
Hortik ondorioztau zenez, elektrizitatea —materia bezala— ez da
magnitude jarraitu bat, baizik eta oinarrizko partikulaz, elektroiz, osa-
tuta dago. Hona hemen elektroi baten karga eta masa:
melektroia = 9,109534 ⋅ 10−31 kg

Qelektroia = −1,602189 ⋅ 10−19 C
Thomson-en eredu atomikoa

Thomsonek esperimentalki egiaztatu zuen elektroiaren Q/m erlazioa
konstatntea zela. Horretan oinarrituta, 1898an proposatu zuen atomoa
ez zela Daltonek 1808an planetatutako partikula zatiezina; aitzitik, kar-
ga negatiboz, elektroiz, eratuta bide zegoen. Thonsonen iritziz, elek-
troiak txertatuta daude karga positiboko masa batean, eta artean
masa horren osaera ezezaguna bazen ere (3. irud.), litekeena zen kar-
ga positiboko oinarrizko partikulaz osatuta egotea.
Elektroia
Positiboki
kargaturiko materia
■ 3. irud. Thomsonen eredu atomikoa
Elektroien karga negatibo totala eta elektroiak txertatuta dauden ma-

saren karga positiboa balio berekoak dira, eta horregatik, atomoa
elektrikoki neutroa da.
Eredu atomiko horrek izpi katodikoen nolakotasuna argitzen zuen
(izpiak elektroiak dira, gasaren atomoek katodoa jotzean erauziak), eta
arrazoitzen zuen, gainera, zergatik ziren beti berdinak, gasa mota ba-
tekoa nahiz bestekoa izan.
35
1.2. Protoia
1886an, E. Goldstein fisikari alemaniarrak (1850-1931) xeheago azter-
tu zuen deskarga-hodian gertatzen den fenomenoa. Katodo zulatu bat
erabiliz, erradiazio bat ageri zela antzeman zuen, karga positiboko par-
tikulaz osatua eta katodoaren zulo edo kanaletatik omen zetorrena.
Erradiazio berriari kanal-izpiak deitu zitzaion (4. irud.).
Ezaugarriei dagokienez, erradiazioa honelakoa da:
• Karga positiboko partikulaz osatuta dago.
Izpi katodikoak Katodo zulatua
Izpi katodikoek talka egiten dute hodi barruko gas arrarifikatua-
Anodoa
rekin, eta elektroiren bat erauzten diote. Geratu den hondar po-
+ sitiboak, katodoak erakarrita, talka egiten du berarekin, baina
Goi-tentsioa Kanal-izpiak baita zeharkatu ere, katodoan zulo edo kanalik egonez gero.
(⬵ 5 000 V) − P < 0,1 Pa Horregatik aldatzen dira izapiak gasarena arabera.
■ 4. irud. Deskarga-hodia eta kanal-iz- • Kargaren eta masaren arteko erlazioa desberdina da, hodian zer
piak. motatako gasa dagoen.
Q/m erlazio handiena gasa hidrogenoa zenean neurtu zen. Hidroge-
noaren atomoa arinena denez, karga berbera izanez gero partikulak
karga positibo txikiena izango zuen ordura arte isolatutakoen artean.
Geroago frogatu zenez, partikula horiek elektroiaren karga bera dute,
baina aurkako zeinua. Datu horrek, eta lehendik ezagutzen ziren Q/m
erlazioek, beste partikula azpiatomiko bat zegoela pentsarazi zuten,
mprotoia = 1,672649 ⋅ 10−27 kg
hori karga postiboduna: protoia.
Qprotoia = 1,602189 ⋅ 10−19 C
1919an, fisikari zeelandaberritar batek, E. Rutherford-ek (1871-1937),
eta J. Chadwick ingelesak (1891-1974), lehehengo aldiz ikusi zuten
protoia, atomo batzuk α partikulez bonbardatzean. Protoiaren masa
1840 bat aldiz da elektroiaren masa.
Berunezko Rutherford-en eredu atomikoa

babesgarria
Urrezko xafla, 0,5 μm inguruko 1911n, E. Rutherford alfa partikulez baliatu zen materiaren
lodierakoa (2000 atomo)
barne-egitura arakatzeko (5. irud.). Alfa partikulek metalez-
ko xafla mehe bat nola zeharkatzen zuten aztertzen zuela,
honako honetaz ohartu zen:
Islaturiko α
Desbideraturiko
partikulak • Partikula gehienek xafla zeharkatzen zuten, desbideratu
α partikulak
gabe.
• Partikula batzuk hasierako ibilbidetik desbideratzen zi-
ren.
α partikulak igortzen
dituen substantzia • Beste batzuek atzera egiten zuten, xafalak ez zielako pa-
erradioaktiboa
satzen uzten.
Pantaila fluoreszentea, J. J. Thomsonen eredu atomikoaren arabera, atomoaren
zink sulfurozkoa, ZnS,
karga eta masa erregularki banatuta zeuden, eta atomoek
Desbideratu bat eginten zutenean, substantzia eratzen zuten, esperi-
gabeko α partikulak
mentuko metala, kasu. Metalezko xaflak, horrenbestez,
bane-egitura homogeneoa bide zuen, eta alfa partikulek,
■ 5. irud. Rutherforden esperimentua. hura zeharkatzean, portaera berbera izango zuten, baina ez esperi-
mentuan ikusitakoa, asko aldatzen baitzen partikula batzuen eta bes-
teen kasuan.
Rutherfordek lorturiko emaitza harrigarriek eredu atomiko berritzaile Nukleo atomikoak

bat ekarri zuten: atomoaren eredu nuklearra (6. irud.). Horren ara-
bera, atomoak bi atal duen, nukleoa eta azal edo geruza bat.
• Nukleoan karga positibo guztia dago, eta ia masa guztia ere bai.
• Azala elektroiz osatuta dago. Elektroiak nukleoaren inguruan bira-
tzen dira, eguzki-sistema ñimiño batean bezala.
Eredu berriak, esperimentuetan behatutakoaren azalpena ematen
zuen:
— Materia ia-ia hutsik dago, nukleoa atomoa baino 100 000 bat al- Elektroia
diz txikiagoa delako. Neutroia
— Partikula gehienek azala zeharkatzen dute, beren ibilbidetik ate- Protoia
Orbita elektronikoak
ra gabe.
— Nukleoak nabarmen aldaratzen ditu bere ondotik pasatzen diren ■ 6. irud. Rutherforden eredu atomikoa.
partikulak. Horiek, ondorioz, desbideratu egiten dira.
Nukleoa Atomoa
α partikularen
ibilbidea
Partikula gutxik jotzen dute nukleoa, eta egiten dutenek elastikoki

errebotatzen dute, atzerantz eginez. Hala gertatzen da masasen ba-
lioa oso desberdina delako alfa partikuletan eta metalaren atomoen
nukleoetan.
Isotopoak
Elektroiaren masa hain txikia izanik, pentsatzekoa da haren jatorri-
atomoaren masa eta kanal-izpia osatzen duten partikulen masa ber-
dinak direla, gutxi gorabehera. Beraz, partikula horien masa jakinez
gero, lortu daiteke atomoarena.
Partikulen masa lortzeko, eremu magnetiko bat sorrarazten da, per-
pendikularra haien ibilbidearekiko. Eremuak partikulen gainean era-
giten duen indarrak indar zentripetu baten antzera jokatzen du, eta Elementuaren ioiak
partikula bakoitzak bere ibilbidean marrazten duen zirkuluaren erra-
dioa proportzionala da partikularen beraren masarekiko. Horrexetan
datza masa-espektrografoa, atomo bakar baten masa kalkulatzea
ahalbidetzen duena (7. irud.). Argazki-plaka
E
Neon atomoen masa espektrografoz neurtzean, haatik, J. J. Thomso-
nek ez zuen 20,2 u-ko balioa lortu, zuzentzat jotzen zena, masa des-
berdineko bi partikula baizik, bata 20 u-koa eta bestea 22 u-koa. Oxi-
genoaren kasuan, partikulak hiru ziren, 16, 17 eta 18 u-koak, hurrenez
hurren, eta kloroarenean, bi, bata 35 u-koa eta bestea 37 u-koa. Zirrikitu
kolimatzaileak
Eremu magnetikoa,
Emaitzak iradokitzen zuen, bada, elementu bat eratzen duten ato- perpendikularra
moak ez direla guztiz-guztiz berdinak, gerta baitaiteke propietate paperarekiko
berberak dituzten atomoek masa desberdina izatea. Horrelako ato- ■ 7. irud. Masa-espektrografo baten es-
moei isotopoak deitu zieten. kema.
37
1.3. Neutroia
1914an, H. Moseley ikertzaile britaniarrak (1887-1915) aztertzen zuen
nolako X izpiak sortzen dituzten elementuek energia askoko elektroien
eraginpean daudenean. Emaitzetatik ondorioztatu zuen zenbat protoi
dauden elementu bakoitzaren atomoaren nulkeoan. Protoi kopuruari
zenbaki atomikoa deitu zion.
Atomoei buruzko datu berri hark, zenbaki atomikoak, bi ondorio izan
zituen:
• Elementuak zenbaki atomiko txikienekotik handienekora antolatuz
gero, desagertzen dira Taula Periodikoko anomaliak, elementuak
masa atomikoaren arabera antolatu izanaren ondorio zirenak.
• Masa-espektrografoaren bidez zahaztutako masa isotopikoa ez dator
bat zenbaki atomikoak adierazten digun protoien masarekin. Atomo-
aren masa, hortaz, beste bide batetik arrazoitu beharra zegoen.
1930ean, Bothe-k eta Becker-ek, berilio-lagin bat alfa-partikulen era-
ginpean jarrita zutela, erradiazio ezezagun eta oso sarkor bat aurkitu
zuten. 1932an, J. Chadwick-ek erradiazio hura partikula neutroz osatu-
ta zegoela azaldu zuen, baita gaineratu ere partikula horien masaren
balioa eta protoiaren masarena antzekoak zirela. Neutroiak deitu zien.
mneutroia = 1,674954 ⋅ 10−27 kg
Neutroiak, protoiekin batera, atomoaren nukleoan bide zeuden, eta

haren masaren parte bat ziren. Zenbat neutroi dauden nukleoan, ho-
rren arabera bereizten dira elementu berberaren isotopoak.
1.4. Magnitude atomikoak

Atomo bakoitzak, bada, bi bereizgarri ditu: zenbaki atomikoa eta masa-
zenbakia.
• Zenbaki atomikoa, Z, elementu bakoitzaren bereizgarria da, eta

adierazten digu zenbat protoi dauden nukleoan.
• Masa-zenbakia, A, elementuaren isotopoen bereizgarria da, eta nu-

kleoien kopurua adierazten digu, hau da, zenbat neutroi eta protoi
dauden nukleoan.
Notazio isotopikoak datu hauen berri ematen digu: masa-zenbakia, A,

zenbaki atomikoa, Z, eta elementuaren sinboloa, X, era honetan:
ADI! A
ZX
Naturan, elementu guztiek ez dute
isotoporik.
Naturan, elementu gehienak forma bat baino gehiagotan agertzen dira,
Izan ere, badira 20 elementu forma hau da, isotopoak dituzte. Elementu baten atomoetatik zenbat diren
natural bakarra dutenak:
mota bateko edo besteko isotopoak, portzentaje batez adierazten da.
9 19 23 27 31 45 55
4Be, 9F, 11Na, 13Al, 15P, 21Sc, 25Mn,
Datu horri ugaritasun isotopikoa deritzo.
59 75 89 93 103 127
27Co, 33As, 39Y, 41Nb, 45Rh, 53I, Ez dira nahastu behar, hartara, elementuaren masa atomikoa eta ato-
133 141 159 165 169
55Cs, 59Pr, 65Tb, 67Ho, 69Tm,
mo bakoitzaren masa isotopikoa. Elementu baten masa atomikoa
197 209 batezbesteko bat da, elementu horrek naturan dituen isotopoen masa
79Au, 83Bi.
isotopikoen batezbestekoa, hain zuzen ere.
1. ADIBIDEA
Magnesioak hiru isotopo natural ditu. Taula honetan bakoitzaren ugarita- •
sun erlatiboa eta masa isotopikoa dituzu: Orrialde honetan informazioa duzu
isotopoen aplikazio behinenetako
Isotopoa Ugaritasuna (%) Masa isotopikoa (u) batez, alegia, karbono-14ren bidez-
ko datazioaz: www.andaluciain
24 vestiga.com/espanol/cienciaAni
12Mg 78,70 23,98504
mada/sites/carbono/carbono.swf
25
12Mg 10,13 24,98584
26
12Mg 11,17 25,98259
Lortu magnesioaren masa atomikoa.

— Ugaritasun isotopikoak adierazten digu mota bakoitzeko zenbat atomo
dauden, naturan, 100 magnesio atomoko. Beraz, 100 magnesio atomo-
ren batez besteko masa hiru formen masa isotopikoen batez besteko
haztatua izango da:
78, 70 ⋅ 23, 98504 + 10,13 ⋅ 24, 98584 + 1117

, ⋅ 25, 98259
Ar (Mg) = = 24, 3095
100
Naturan, Mg-ak batez besteko masa atomiko hau du: 24,3095 u.
2. ADIBIDEA
Ondorioztatu zenbat protoi, neutri eta elektroi dituen galio atomo honek:
69
31Ga.
A
ZX ⇒ 69
31Ga
A = 69 = protoien kopurua + neutroien kopurua

Z = 31 = protoien kopurua = elektroien kopurua
neutroien kopurua = A – Z = 69 – 31 = 38
Aztertutako galio atomoak 31 protoi, 31 elektroi eta 38 neutroi ditu.
JARDUERAK
1. Boroak bi isotopo ditu naturan: 105B eta 115B.Taulan 3. Taulako datuez baliatuta, kalkulatu karbono natura-
bataren eta bestearen ugaritasuna eta masa isoto- laren masa atomikoa.
pikoa dituzu.
Isotopoa Ugaritasuna (%) Masa isotopikoa (u)
Isotopoa Ugaritasuna (%) Masa isotopikoa (u) 12
6C % 98,89 12,00000
10
5B % 19,6 10,01294 13
6C % 1,11 13,00335
11
5B % 80,4 11,00931
Sol.: 12,001114 u
Kalkulatu boroaren masa atomikoa.
Sol.: 10,8140 u
4. Galioaren masa atomikoa 69,7200 u da. Naturan,
2. Taularko datuez baliatuta, lortu kobrearen masa bi isotopo ditu: 69 71
31Ga eta 31Ga, eta horien masa iso-
atomikoa. topikoak, hurrenez hurren, 68,9257 u eta 70,9249 u
dira. Kalkulatu isotopo bakoitzaren ugaritasuna na-
Isotopoa Ugaritasuna (%) Masa isotopikoa (u) turan.
63
Sol.: % 60,3 , % 39,7
29Cu % 69,09 62,9300
65
29Cu % 30,91 64,9278 5. Ondorioztatu atomo hauen neutroi, protoi eta elek-
troi kopurua: 235 200 232 4 19 22
92U, 80Hg, 90Th, 2He, 9F, 10Ne.
Sol.: 63,5475 u
39
2. Teoria kuantikoaren hastapenak

Rutherforden eredu atomikoak azalpen bat ematen zuen esperimen-
tuetan ikusitakoaz, baina ez zuen benetan oinarri sendorik.
Gauza jakina zen, ordurako, karga elektrikoa azelerazioz higitzen de-
nean energia galtzen duela, erradiazio elektromagnetiko gisa. Horren
arabera, eta kontuan hartuta elektroiak azelerazio zentripetua duela
nukleoaren inguruan egiten duen higidura zirkularrean, berak ere ener-
gia galduko du erradiazio elektromagnetiko gisa.
Zenbat eta energia gehiago galdu, elektroiaren ibilbidea hainbat eta
hurbilago egongo zen nukleotik, harik eta elektroiak nukleoa jo, eta ha-
ren kontra suntsitu. Badakigu, ordea, atomoa partikula-sistema egon-
korra dela. Beharrezkoa zen beste eredu atomiko bat, behatutako feno-
menoen azalpen onargarria emango zuena, fisikaren legeak urratu
gabe, ordea.
2.1. Igorpen-espektro atomikoak

Gorputz beroek beroa igortzen dute erradiazio gisa eta modu jarrai-
tuan, erradiazio horrek bere baitan hartzen dituelako maiztasun guz-
tiak, txikienetik handienera.
Desberdina da, ordea, elementu gaseosoek presio baxuan duten igor-
pen-espektroa, ez-jarraitua. Izan ere, erradiazio hori maiztasun ba-
tzuek bakarrik osatzen dute, baliabide optikoen bitartez banandu edo
bereiz daitezkeenak.
Erradiazio bat bere erradiazio osatzaileetan deskonposatzen bada eta
argazki-plaka batean erregistratzen bada, kolore-banda batzuk agertu-
ko dira, atzealde beltz baten gainean. Horregatik esaten zaie horrelako
espektroei marra-espektroak.
a) Lagin kitzikatua
Pelikula edo detektagailua
Uhin-luzera gero
eta handiagoa
Xafla kolimatzaileak
b) Argi-iturria Prisma
Igorpen-espektroa
Pelikula edo detektagailua
Uhin-luzera gero
Argia xurgatzen duen lagina
eta handiagoa
Xafla kolimatzaileak
Prisma
Xurgapen-espektroa
Hidrogenoaren igorpen-espektroa
Espektro guztietatik, hidrogenoarena da bakunena, eta horrenbestez,
aztertuena ere bai. Banda-serie batzuk ditu, eremu ultramorean, ikus-
gaian eta infragorrian agertzen direnak.
a) Igorpen-espektroa
λ (Å) 4 000 5 000 6 000 7 000 8 000 9 000
b) Xurgapen-espektroa
λ (Å) 4 000 5 000 6 000 7 000 8 000 9 000
ν(Hz)
Ulertzekoa denez, aztertutako lehen seriean espektroaren atal ikusgai- λ(m)
1022
ko maiztasunak ageri ziren. J. J. Balmer (1825-1898) fisikari suitzarrak 10-14
10-13
δ izpiak 1021
aurkitu eta ikertu zuen seriea, eta hortik izena: Balmerren seriea.
10-12 1020
1885ean lortu zuen formula enpiriko baten bidez, zenbakitan kalkula 1019
10-11
daitezke aztertutako erradiazioen uhin-luzerak. 10-10 X izpiak 1018
10-9 1017
10-8 1016
Ultramorea
⎧ λ: marra bakoitza sortzen duen erradia- 10-7 1015
⎪ IKUSGAIA
⎪ zioaren uhin-luzera 10-6 1014
1 ⎛1 1⎞
⎪
⎪ R: Rydberg-en konstantea, balio hau due- Energia gehiago 10-5 Infragorria 1013
= R⎜ − 2⎟ non ⎨ 10-4 1012

λ ⎝4 n ⎠ ⎪ na: 1,097 ⋅ 107 m−1
⎪ 10-3 Mikrouhinak 1011
⎪ n: aldagai bat, 2tik gorako balio osoak 10-2 1010

⎪
⎩ har ditzakeena 10-1 Irrati-uhin 109
1 laburrak 108
101
TB eta FM uhinak
107
Erradiazio ez-ikusgaia aztertzean, marra-serie gehiago ikusi ziren, ba- 102 AM irrati-uhinak 106
koitza bere aurkitzailearen izenaz deitua: 103 105
• Lyman, erradiazio ultramorez osatua. 104

Irrati-uhin
104
105 103
luzeak
• Paschen, Brackett eta Pfund, erradiazio infragorriz osatuak. 106
102
107
10
J. Rydberg (1858-1919) fisikari suediarrak enpirikoki erlazionatu zituen ■ Espektro elektromagnetikoa. Uhin
hidrogenoaren espektroen seriean ageri diren erradiazioen uhin-luze- elektromagnetiko guztiak ageri dira,
rak, eta horren adierazpen matematiko bat ere eman zuen. Rydbergen maiztasunaren arabera ordenatuta.
ekuazioa da, eta antz handia du Balmerrek espektroaren serie ikusgai-
rako lortu zuenarekin. Hona hemen:
Seriea n1 n2
⎧
⎛ 1 ⎪ R: Rydberg konstantea, balio hau duena:
1⎞ ⎪ Lyman 1 2, 3, 4...
1 1,097 ⋅ 107 m−1
= R ⎜⎜ 2 − 2 ⎟⎟ non ⎨
λ ⎝ n1 n2 ⎠ ⎪ n 1 eta n 2: aldagaiak, balio arruntak har- Balmer 2 3, 4, 5...
⎪
⎩ tzen dituztenak; beraz: n 1 < n 2
Paschen 3 4, 5, 6...
Ekuazioaren bidez, baina, soilik lor daitezke esperimentalki aurkituriko Brackett 4 5, 6, 7...
balioak, baina ez du fenomenoaren azalpenik ematen.
Pfund 5 6, 7, 8...
1913an, Niels Bohr-ek beste eredu atomiko bat aurkeztu zuen, teoria
guztiz berri eta iraultzaileetan oinarritua: Planck-en teoria kuantikoa eta ■ n1 eta n2-ren balioak, espektro-seriea-
Einstein-en argiaren teoria korpuskularra. ren arabera.
41
• 3. Planck-en teoria kuantikoa

Kimika kuantikoarekin zerikusia du- Gorputz solido beroek beren tenperaturaren araberako erradiazioa
ten esperimentuez, teoriez eta aur- igortzen dute. Bero-bero dagoen burdina batek, adibidez, distira gorria
kikuntzez gehiago jakiteko, jo ezazu egiten du, eta goritasun-lanpara batek, argi zuria ematen du.
helbide honetara: www.teresaver
syp.com/crono.php XIX. mendearen bukaeraren saio asko egin ziren erradiazioaren uhin-
luzera eta gorputzaren tenperatura erlazionatzeko, baina ez zen arra-
kasta handirik lortu.
1900ean, M. Planck (1858-1947) fisikari alemaniarrak gorputz beltza-
ren erradiazioa aztertu zuen.
Gorputz beltza
Gorputz beltza gainazal ideal bat da,
erasotzen dion erradiazioa isladatzen
ez duena.
Esperimentuetarako, gorputz beltza
barrunbe batean egindako zirrikitu bat
izan daiteke, irekiune horretatik era-
sotzen duen erradiazioa barrunbean
geratuko baita, kanpora islatu ezinik.
Planckek ondorioztatu zuenez, gorputzak, maiztasun bateko erradiazio

batez erasota, energia-kantitate bat igortzen du, oinarrizko energia-
kantitate baten multiploa dena eta tenperaturarekin erlazionatua ez da-
goena. Planckek kuantu deitu zion oinarrizko energia-kantitate hari.
Ikusgaia
Ultramorea
Eλ
ADI! Infragorria
Gorputz beltzaren portaera eta
energiaren igorpen-prozesuak erla-
T2 T1
zionatzeko, Max Planckek pentsatu
zuen gorputzaren atomoek oszila- T3
dore harmoniko gisa dihardutela,
eta bakoitzak ν maizatsun batez T4
oszilatzen duela.
Plancken arabera, atomo osziladore 104 2 ⋅ 104 λ(Å)
baten eta erradiazioaren arteko el- ■ Gorputz beltzak hainbat tenperaturatan egotzitako energiaren banaketa:
karrekintza-prozesu bakar batean
T1 > T2 > T3 > T4.
energia hau igortzen edo xurgatzen
da:
Hala, ν maiztasuneko erradiazioa igortzen duenean, erradiazioaren ener-
E=hν
gia kuantuaren multiplo oso bat izango da, hots, igorritako energia honako
Ondorioz, eta elkarrekintzen kopu- hau izango da: h ⋅ ν, 2 h ⋅ ν, 3 h ⋅ ν...
ruaren arabera, energiaren balioa
bakarrik izan zitekeen energia-kan-
titate horren (quantum edo energia- ⎧
⎪
⎪
E = erradiazioaren energia
kuantoaren) multiploa. ⎪
E=hν non ⎪
⎨
⎪
h = Plancken konstantea (6,63 ⋅ 10−34 J ⋅ s)
⎪
Osziladorearen energia, hortaz, ⎪
⎪ ν = erradiazioaren maiztasuna
⎩
kuantizatuta zegoen, eta horrenbes-
tez, atomoen eta erradiazio-energia-
ren arteko elkarreragina ez zen era Materia eta elektrizitatea bezala, energia ere ez zen magnitude jarrai-
jarraituan gertatzen, era ez-jarraituan tutzat hartu, oinarrizko kantitateen (energia-kuantuen) multiplo osotzat
baizik.
baizik.
4. Einstein-en argiaren teoria korpuskularra Argi erasotzailea Xafla metalikoa

Hutsa
1887an, H. Hertz alemaniarrak (1857-1894) efektu fotoelektrikoa aur-
kitu zuen: argitan jarriz gero, metal batzuk elektroiak igortzeko gai dira + _
(8. irud.). Elektroiak
A
Fenomenoaren ezaugarriak:
Korrontearen hitzarmenezko noranzkoa
• Erradiazioa maiztasun minimo batera heltzen denean, metalak elek-
■ 8. irud. Efektu fotoelektrikoa.
troiak igortzen ditu, bestela, ez. Horregatik, maiztasun horri atari-
maiztasuna deitzen zaio.
• Argiaren intentsitatea hazten bada, baina maiztasuna aldatu gabe,
metalak igortzen duen elektroien kopurua ere handitu egiten da, bai-
na ez da aldatzen, berriz, igorritako elektroien energia.
• Argiaren maiztasuna atari-baliora heltzen ez bada, ez da elektroirik
igortzen, erradiazioaren intentsitatea gorabehera.
Fenomeno hori A. Einstein (1879-1955) alemaniarrak azaldu zuen,
1905ean, hein handi batean M. Planckek urte batzuk lehenago propo-
satutako energiaren hipotesi kuantikoan oinarrituta (9. irud.). Einstei-
nen teoriaren arabera:
h ν = fotoiaren energia
) Argia fotoi izeneko partikulaz osatuta dago. Fotoien energia

E = h ⋅ ν, da, non ν, erabilitako argiaren maiztasuna den.
Elektroia
Energia 1
= — mv2
zinetikoa 2
Azalduta geratu ziren, era horretan, efektu fotoelektrikoaren ezauga-
rriak:
• Elektroiak, behar adinako energiaz hornitzen bazaie, nukleoaren Metalezko xafla W = Erauzte-lana
erakarpenetik libre geratzen dira, eta metaletik erauzita ateratzen
dira. ■ 9. irud. Efektu fotoelektrikoaren azal-
Beraz, elektroiari behar baino energia gutxiago ematen bazaio, ez pena, teoria kuantikoaren arabera.
dago efektu fotoelektrikoarik, eta behar baino gehiago emanez gero,
berriz, kanpora igorrita ateratzen da, energia zinetiko kantitate bat
daramala.
Efektu fotoelektrikoa gertarazten duen gutxieneko energia-kantitateari
atari-energia deitzen zaio.
• Atari-energia lortzeko, fotoi batek ν0 maiztasuna edo atari-maiztasu-
na izan behar du.
Elektroi bat jo duen fotoi baten energia atari-energia baino handiagoa
bada, hots, E = h ⋅ ν > E = h ⋅ ν0 bada, efektu fotoelektrikoa gertatu-
ko da, eta elektroia igorrita aterako da, Ec energia zinetikoa duela.
Erreparatu adierazpen honi:
h ν = h ν0 + Ec
• Ildo beretik, argiaren intentsitatea fotoien kopurua da, denbora-uni-

tateko neurtua.
Horren arabera, intentsitatea handitzen bada, metalak elektroi gehia-
go igorriko ditu, baina soilik baldin eta erradiazioaren maiztasuna
atariko baliora iristen bada. Hala ez bada, fotoien energia ez da efek-
tu fotoelektrikoa eragiteko adina izango, erreadiazioaren intentsitatea
gorabehera.
43
Elektroi kitzikatua 5. Bohr-en eredu atomikoa

ΔE = E4 − E1
Energia gero eta handiagoa mailatik mailara
E4
Energiaren eta argiaren kontzeptu berriek gasen igorpen-espektroaren
E3
Orbita azalpen bat iradoki zioten Niels Bohr fisikari daniarrari (1885-1962), ze-
E2 zirkularrak
hazki hidrogenoaren espektroari aplikatua. Hortik, eredu atomiko berri
E1 bat ondorioztatu zuen, 1913an. Bohrren eredu hura gaurko eredu ato-
mikoaren aitzindaritzat jo daiteke.
Bohrren eredu atomikoa printzipio hauetan oinarrituta dago:
• Elektroia nukleoaren inguruan higitzen da, orbita zirkularrak eginez.

Funtsezko maila Nukleoaren inguruko espazioa kuantizatuta dago, hau da, zona ba-
tzuk, mailak deritzenak, baimenduta daude, eta beste batzuk, aldiz,
n=1 n=2 n = 3 n = 4
Nukleoa ez daude baimenduta.
Argi monokromatikoaren igorpena
E 4 − E1
Elektroi bat orbitaz aldatzen ez bada, ez da aldatzen haren energia
ν= ere.
h
h
• Baimendutako orbitetan, elektroiaren momentu angeluarra -aren
multiplo oso bat da, non h Plancken konstantea baita. 2 π
h
mv r = n ⋅
2π
n zenbakiak, zenbaki kuantiko nagusia deritzonak, nukleoaren in-

guruko mailak adierazten ditu, eta balio hauek dagozkio: n = 1, 2, 3...
Horrek esan nahi du orbiten energiak eta erradioak kuantizatuta dau-
dela.
• Atomo batek energia xurgatzen edo igortzen duen guztietan, h ⋅ ν
balioko kuantu osotan egiten du. Hala da elektroia maila batetik bes-
te batera igaro delako, adierazpen honetan laburbildutakoaren ara-
bera:
⎧
⎪
⎪ E2 = xede-mailaren energia
兩 E2 − E1兩 = h ν
⎪
non ⎪
⎨
⎪
⎪
⎪
⎪
⎩
E1 = hasierako mailaren energia
Hidrogenoaren igorpen-espektroa-
ren marren interpretazioa. Marra
bakoitzak adierazten du zer erradia- — E2 > E1 bada, atomoak energia xurgatzen du.
zio igortzen duen elektroi batek
energia-maila batetik beste batera — E2 < E1 bada, atomoak energia igortzen du.
igarotzean.
Bohrrek proposatutako ereduak, elementuen igorpen-espektroak azal-
n = 7
n = 6 tzeaz gain, funts teorikoa eman zion Rydberg-ek enpirikoki lortutako
n = 5
adierazpenari.
n = 4
n=3 Ereduak arrakasta lortu zuen, baina denbora laburrez, batetik ez zitue-
lako arrazoitzen elementuen propietate periodiko batzuk, eta bestetik,
n=2
Hidrogenoaren
haren hipotesi nagusiak —atomoan elektroiak energia-egoera kuanti-
igorpen- zatuak ditu— ez zuelako helduleku teorikorik. Gainera, espektroskopio
espektroa doiagoak erabiliz, agerian geratu ziren beste bi fenomeno, ereduari ja-
n=1
rraituz azaldu gabe geratzen zirenak:
Infragorria Ultramorea
Balmerren seriea • Espektroaren lerro batzuk, benetan, bi, hiru edo lerro gehiago dira,
baina bereizmen gutxiko tresnekin aztertuta lerro bakar moduan
ikusten ziren.
• Zeeman efektua. 1896ean, Pieter Zeeman fisikari nederlandarra
(1865-1943) ohartu zen lagina eremu magnetiko ahaltsu baten era-
ginpean jarriz gero espektroaren lerro bakoitza bitan banatzen zela.
5.1. Bohr-en eredu atimokoaren egokitzapenak ADI!

Bohrren ereduaren deskripzio ma-
Bohrren eredu atomikoari egokitzapenak egin zitzaizkion, nagusia A. tematikoari esker, bi datu oso ga-
Sommerfeld (1868-1951) fisikari alemaniarraren eskutik. Ikertzaileak rrantzitsu ondorioztatu ziren:
iradoki zuen, 1915ean, elektroiak orbita zirkularrak eta eliptikoak egin
ditzakeela nukleoaren inguruan, maila energetiko berean jarraituz. Ho- • Elektroiaren lehen orbitari (n = 1)
kalkulatutako erradioa, r0 = 0,53
rrek azaltzen zuen zergatik agertzen ziren, espektrografo zehatzagoz Å, bat dator esperimentalki lortu-
egindako behaketetan, lerro batzuk elkarrengandik oso hurbil. riko balioarekin.
Sommerfelden iritiz, elektroiaren energia bi zenbaki kuantikoren men- Gainerako beste orbitek erradio
de dago: zenbaki kuantiko nagusia, n, eta beste bat, orbitaren eszen- hau izango dute: r = n 2 ⋅ r0. Hor-
taz, n = 2, 3, 4... denean, r-aren
trikotasunaren araberakoa omen dena. Zenbaki kuantiko berriari zen-
balioa 4 r0, 9 r0, 16 r0, ... izango
baki kuantiko orbital edo sekundarioa deitu zitzaion, eta l letraz da, hurrenez hurren; hau da, zen-
adierazi. Elektroia zer mailatan dagoen, zenbaki orbitalak maila horren bat eta urrunagio egon orbita bat
zenbaki kuantiko nagusiaren araberako balioa izango du, zehazki 0 eta nukleotik, hainbat eta distantzia
n − 1 bitarteko edozein balio oso. handiagoa egongo da orbita ho-
rretatik hurrengo orbitara.
Beste alde batetik, Zeeman efektuaren ondorioz, aintzat hartu behar • Elektroiaren energia haren ener-
izan zen hirugarren zenbaki kuantiko bat, zenbaki kuantiko magneti- gia zinetikoaren eta energia po-
koa deitua, ml, elementu edo magnitude honi lotuta dagoena: elek- tentzialaren batura da:
troiaren orbiten orientazioak espazioan.
E = Ec +Ep =
Azkenik, Goudsmitt eta Uhlenbeck-ek beste datu bat gaineratu zuten, 1 m ⋅ e4
elektroiak bere buruaren inguruan egiten duen biraketa, eta horren be- =− ⋅
ε 2
8 ⋅ n2 ⋅ h2
rri ematen duen laugarren zenbaki kuantiko bat: spinaren zenbaki 1
kuantikoa, ms. E = −kte ⋅ 2
n
3. ADIBIDEA
Trantsizio elektroniko batean igo-
Kalkulatu zer uhin-luzera duen fotoi batek, hidrogenoaren igorpen-espek- rritako erradiazioari uhin-luzera
troan Balmerren seriearen bigarren lerroarekin lotuta dagoenak. hau dagokio:
— Balmerren seriearen bigarren lerroa n = 4 baliotik n = 2 baliorako tran- 1 m ⋅ e4 ⎛ 1 1⎞

= 2 ⎜⎜ − 2 ⎟⎟
tsizioari dagokio. Igorritako energia kalkulatzeko, lehenago ikusitako λ ε ⋅8⋅h ⋅c n
4 2
0 ⎝ 2
n1 ⎠
ekuazioa erabiltzen da. Kasu honetan, n 1 = 2 eta n 2 = 4:
,
1097 ⋅ 10 7 m−1
1 ⎛ 1 1⎞ 1 ⎛ 1 1⎞
= R ⋅⎜ 2 − 2⎟ ⇒ = 1, 097 ⋅ 10 7 ⋅⎜ 2 − 2⎟ ⇒ Adierazpen hori guztiz bat dator
λ ⎝ n1 n2 ⎠ λ ⎝2 4 ⎠ Rydbergek esperimentalki lortu-
takoarekin.
10 9 nm
⇒ λ = 4, 86 ⋅ 10 −7 m ⋅ = 486 nm
1 m
Hidrogenoaren igorpen-espektroaren bigarren marran igorritako erradia-

zioaren uhin-luzera: 486 nm.
JARDUERAK
6. Hidrogeno atomoak n = 5 mailatik n = 2 mailarara- 19. Egoera naturalean dagoen hidrogeno atomo bati 95
ko trantsizio elektronikoa egiten duenean, zer uhin- nm-ko uhin-luzera duen erradiazio bat aplikatzen
luzera du dagokion fotoiak? bazaio, zer trantsizio elektroniko egingo du?
Sol.: 434 nm Sol.: n = 1etik n = 5era
7. Kalkulatu nondik norako trantsizio elektronikoa ger- 10. Hidrogeno atomoaren elektroi batek, n = 4 mailan
tatzen den hidrogeno atomoak 102,6 nm-ko uhin-lu- dagoenak, zenbat lerro sorraraz ditzake, gehienez,
zera duen fotoi bat igortzen duenean. igorpen-espektroan?
Sol.: 6
Sol.: n = 3tik n = 1era
11. Zesio elementuaren elektroi bati λ = 5 230 Å duen
8. Kalkulatu hidrogeno atomoak Paschen-en seriea- erradiazio bat aplikatuz gero, zer energia zinetiko
ren hirugarren lerroan igortzen duen erradiazioaren eramanez aterako da metaletik? (Zesioaren Eatarikoa
uhin-luzera. = 6,224 ⋅ 10−19 J)
Sol.: 1 281,9 nm Sol.: Ez da elektroirik aterako
45
6. Eredu mekaniko-kuantikoa
Esperimentuen emaitzak matematikoki erreproduzitzeko saioak egiten
ziren neurrian, aldaketak eta egokitzapenak egin behar izaten ziren
eredu atomikoan, eta horrela egokituz joan zen, hasieratik ikusi dugun
uneraino. Izan ere, ordura arte ez zegoen eredua arrazoitzen zuen oi-
narri teoriko sendorik, eta esan daiteke ez zegoela benetako eredu ato-
miko bat.
Azalpena mekanika kuantikotik etorri zen, bi printzipio hauetan oina-

rrituta: ‘uhina-korpuskulua’ bitasun edo dualitatea eta ziurgabetasun-
printzipioa.
6.1. Uhina-korpuskulua bitasun edo dualitatea

A. Einsteinek 1905ean proposaturiko hipotesitik abiatuta, alegia, argiak
Soka bateko uhin uhin-portaera ez ezik portaera korpuskularrra ere baduela aintzat har-
egonkorrak turik, 1924an Louis de Broglie fisikari frantziarrak (1892-1971) iradoki
λ
zuen elektroiek, argiak bezala, ez omen zutela bakarrik portaera kor-
l= puskularra, lehendik jakina zena, baita uhin-portaera ere.
2
λ l=3
λ
) m masa eta v abiadura dituen partikula orori uhin bat dagokio,
eta horren uhin-luzera, λ, adierazpen honen bitartez lortzen da:
l=2 2
2
h
λ =
mv
Orbita baimendua: orbitaren luze-
ra elektroiari dagokion uhin-luzera- Horren arabera, elektroiak nukleoaren inguruan egiten duen orbitaren
ren multiplo osoa da. luzera elektroiari dagokion uhin-luzeraren multiplo osoa da, orbita uhin
estazionario edo geldikor bat izan dadin. Beraz, bakarrik dira orbita bai-
menduak uhin geldikorrak sortzen dituztenak:
2πr=nλ
Horren haritik, n-ren balioaren (1, 2, 3, 4,...) eta λ-ren balioaren arabe-
ra, orbitaren erradioak balio zehatz batzuk bakarrik har ditzake, orbita
baimenduen erradioei dagozkienak, hain zuzen ere (10. irud.).
L. de Broglieren hipotesia esperimentalki frogatuta geratu zen elek-
Orbita ez-baimendua: orbitaren troiek islapena eta difrakzioa jasaten dituztela egiaztatu zenean:
luzera ez da elektroiari dagokion
uhin-luzeraren multiplo osoa. • 1927an, C. Davisson (1881-1958) eta L. Germer (1896-1972) fisikari
estatubatuarrak ohartu ziren elektroi-sorta bat nikel-kristal baten gai-
nazalerantz zuzenduz gero ez zela islapen zehazgabe bat gertatzen,
nahiz eta horixe zen esperatzekoa partikula-zorrotada bat jaurtitzean
gainazal irregular baterantz. Aitzitik, islapena X izpien erradiazio bati
gertatzen zaionaren antzekoa zen.
• Bere aldetik, G. P. Thomson fisikari ingelesak (1892-1975) ikusi zuen,
1928an, sarexka kristalino bat zeharkatzen duten elektroiek difrak-
zio fenomenoa jasaten dutela. Elektroia partikulatzat hartuko balitz,
elektroiak soilik igaroko ziren kristalean zehar baldin eta behar adina-
ko tarte edo zulo bat aurkituko balute horretarako.
■ 10. irud.
6.2. Ziurgabetasun-printzipioa. Orbital atomikoa

Elektroiaren izaera berriak, alegia, partikula eta uhin gisa jokatzeak,
•
Orrialde honetan ikusgai dituzu egitu-
eztabadagai jarri zuen ordura arte zalantza gabea zirudien datu bat: ra atomikoari lotutako esperimentuak,
elektroiaren kokapena. teoriak zein aurkikuntzak, ardatz kro-
nologiko batean antolatuta: http://ato
Izan ere, ez dago uhinen kokapenaz hitz egiterik, uhinak espazioan ze- mictimeline.net/
har hedatzen diren asalduak edo peturbazioak direlako. Bada, arrazoi
beragatik, ez du zentzurik elektroiei kokapenik esleitzea, elektroia uhin
bati lotuta dagoelako.
Horretaz jabeturik, W. Heisenberg fisikari alemaniarrak (1901-1975)

ziurgabetasun-printzipio entzutetsua eman zuen, 1927an:
) Kontzeptualki, ez dago aldi berean eta guztiz zehazki jakiterik

zein diren higitzen ari den partikula baten momentu lineala,
p = mv, eta posizioa, x.
⎧
⎪
Δx: kokapena jakiteko ziurgabetasuna
⎪
⎪ Δp: momentu lineala jakiteko ziurga-
h ⎪
Δx ⋅ Δp ≥ non ⎨ betasuna
4π ⎪
⎪ h: Plancken konstantea
⎪
⎪
⎩
ADI!
Ziurgabetasun-printzipioa ulertzeko, pentsa dezagun elektroia ikusteko
—eta, hortaz, kokatzeko— beharrezkoa dela hura argi motaren batez Heisenbergen ziurgabetasun prin-
tzipioaren azalpena mundu makros-
argitzea, baina fotoiek eta elektroiek antzeko energia dutenez, bien ar- kopikoari aplikatzea oso zaila da,
teko elkarrekintzak nabarmen asaldatuko du elektroiaren higidura. zaila bailitzateke zehaztea, esate
baterako, zer posizotan dagoen
Elektroia atomoan dagoelarik, beraz, ezin esan daiteke nukleoaren in- auto bat, higitzen ari bada, beste
guruan ibilbide zehatza duen partikula bat dela. Haatik, onartu behar auto batekin talka egiteko unean.
Izan ere, adibide horretan lortutako
da badagoela, berez, haren kokapena zehazteko ziurgabetasun bat, emaitza ez litzateke fidagarria izan-
eta horrenbestez, orbital kontzeptua hartu behar da orbitaren ordez. go, zeren lehen autoaren higidura,
abiadura eta ibilbidea eraldatuta ge-
) Orbital atomikoa espazioaren eskualde bat da, nukleoaren in-

gurukoa. Eskualde horretan probabilitate handia dago energia-
ratuko bailirateke, bigarrenarekin
izan duen kolpearen ondorioz.
kantitate jakineko elektroi bat aurkitzeko.
4. ADIBIDEA
Kalkulatu zer uhin-luzera dagokion 800 g-ko masa duen eta 20 m/s-ko Lortu den balioaren txikitasun itze-
abiaduran higitzen den harri bati. laz ohartzeko eta ulertzeko, izan
kontuan atomoaren tamaina 10−10
— Datuak: m = 800 g = 0,8 kg v = 20 m ⋅ s−1 h = 6,63 ⋅ 10−34 J ⋅ s inguru dela.
Horregatik, gorputz makroskopi-
− 34
— λ = h = 6, 63 ⋅ 10 J⋅ s
= 4,1 ⋅ 10 −35 m
koen higidurari lotutako uhin-feno-
menoa hauteman ezina zaigu.
mv 0, 8 kg ⋅ 20 m ⋅ s −1
Harriari dagokion uhin-luzera: 4,1 ⋅ 10−35 m.
JARDUERAK
12. Kalkulatu zer uhin-luzera dagokion 20 m ⋅ s−1-ko 13. Kalkulatu elektroi baten abiadura, jakinda elektroi
abiaduran higitzen den elektroi bati. horri 12 000 nm-ko uhin-luzera dagokiola.
Sol.: 36 390 nm Sol.: 61 m ⋅ s−1
47
6. 3. Schrödinger-en uhin-ekuazioa
1926an, fisikari austriar batek, E. Schrödinger-ek (1887-1961), uhin-
ekuazioa proposatu zuen. Ekuazioaren emaitza, zail samarra kalkula-
tzen, uhin-funtzioa da, Ψ, eta elektroiak atomoan duen uhin-portaera
deskribatzen du.
Uhin-ekuazioan kontuan hartzen da zer baldintza bete behar dituen
elektroi bakoitzak atomoa sistema egonkorra izan dadin. Ekuazioan,
bada, elektroiaren energia, masa eta uhin-funtzioa ageri dira.
Ψ: uhin-funtzioa, elektroiaren uhin-portaera

∂2 Ψ ∂2 Ψ ∂2 Ψ 8 π2 m deskribatzen duena
+ + + (E − V ) Ψ = 0
∂x 2 ∂y 2 ∂z 2 h2 E: elektroiaren energia
V: elektroiaren energia potentziala
Uhin-ekuazioaren soluzio bakoitzak informazioa ematen digu elektroia-

ren egoera energetikoaz eta egoera energetiko horri lotuta dagoen
uhin-funtzioaz.
Uhin-funtzioak, Ψ, ez du esanahi fisiko zuzenik, baina haren karratuak,
Ψ 2-k, bai, haren bidez baitakigu zer probabilitate dagoen elektroia nu-
kleoaren inguruko espazioaren eskualde batean aurkitzeko. Ψ 2-ren bi-
tartez, bada, jakin daiteke elektroia atomoaren zer orbitaletan dagoen.
Uhin-ekuazioa oso tresna emankorra izan da elektroiaren portaera ato-
moaren eremuan deskribatzeko orduan, eta hala da mekanika kuanti-
Elektroia atomoan koaren euskarri teorikoan oinarritu zelako esperimentuetako emaitzak
䉱
birgertarazteko eta azaltzeko. Izan ere, lehenago lortutako ekuazioek

䉱䉱 funts matematikoa baino ez zuten, eta esperimentuetako emaitzak
Energia
erreproduzitzen bazituzten ere, ez zuten batere azalpen teorikorik
Uhin-funtzioa
Ψ E ematen.
Elektroia atomoan:
deskripzio 6.4. Eredu mekaniko-kuantikoaren oinarrizko
matematikoa
䉱
(orbitala
printzipioak
Uhin-ekuazioa eta energia)
(baldintza murriztaileak) Gaur egun, eredu mekaniko-kuantikoa atomoa ulertzeko bide emanko-
rrena da. Hiru printzipio hauetan oinarritzen da:
• Atomoa eta molekula soilik dira bideragarriak egoera energetiko ja-

䉱
Uhin-ekuazioaren ebazpena kinetan. Egoera energetikoa aldatzen denean, energia xurgatzen edo
(zenbaki kuantikoak) igortzen da.
• Atomo edo molekula baten energia-aldaketa, ΔE, gertatzen denean,

energia horren kantitate berbera duen fotoi bat igortzen edo xurga-
tzen da. Fotoi horren maiztasuna, ν, eta uhin-luzera, λ, honako hauek
dira:
c
Δ E = hv = h ⋅
λ
• Atomoarentzat eta molekularentzat baimendutako egoera energeti-

koak lau balio zehatzen bidez bereizten dira: zenbaki kuantikoak.
6.5. Uhin-ekuazioaren ebazpena. Pantailatzea

Uhin-ekuazioaren ebazpena bakarrik lor daiteke kasu errazenean, hau
da, hidrogeno atomoaren kasuan, eta elektroi bakarra duten katioien
kasuan (He+, Li2+).
Atomo polielektronikoei dagokienez, uhin-ekuazioa hurbilpenak eginez
ebatz daiteke.
Hurbilpen horietako batean, garrantzitsuenean, atomoa elektroi batez
eta alegiazko nukleo batez osatuta dagoela jotzen da. Nukleo horrek
lukeen karga nuklearrari karga eraginkorra, Z*, deitzen zaio.
) Atomo baten karga nuklear eraginkorra, Z*, elektroi batekiko,

honako hau da: nukleoak izango lukeen karga baldin eta atomo-
aren osagai bakarrak nukleoa bera eta elektroi hori balira.
Karga nuklear eraginkorra kalkulatzean, kontuan hartzen da atomoa-

ren beste elektroiek elektroi horrengana eragiten duten aldarapen-in-
darrak ahuldu egiten duela nukleoak elektroi berarengana eragiten
duen erakarpena. Aldarapen hori, pantailatzea deitua, a letraz adie-
razten da.
Z* = Z − a
Zenbat eta elektroi gehiago egon kasuan kasuko elektroiaren eta ato-
moaren nulkeoaren artean, hainbat eta handiagoa izango da pantaila-
tzea, eta horrenbestez, txikiagoa izango da karga nuklear eraginkorra.
6.6. Orbitala eta zenbaki kuantikoak GOGORATU

Uhin-ekuazioaren emaitzak lau parametroren mende daude: n, l, ml eta Zenbaki kuantikoen ideia mekani-
ms, zenbaki kuantikoei lotuta, alegia. ka kuantikoa bera baino lehenago-
koa da, atomoen igorpen-espektro-
Beraz, atomoaren elektroi bakoitza lau zenbaki kuantikoen bidez adie- ek iradoki baitzuten. Ez zuen, berez,
razten da; zenbaki bakoitzak esanahi fisiko desberdina du, elektroiak esanahi fisikorik.
atomoan duen higiduraren alderdi batez mintzo baita, zenbakien izene- Igorpen-espektroa osatzen duten
marra taldeei K, L, M, N,... deitu zi-
tan igartzen den bezala: tzaien, eta Bohrrek zenbaki kuantiko
bat proposatu zuen bakoizarentzat:
n = 1, K-rentzat
n: zenbaki kuantiko nagusia
n = 2, L-rentzat
l: zenbaki kuantiko orbitala, edo momentu angelua- n = 3, M-rentzat
rrarena eta abar, hurrenkera berean.
ml: zenbaki kuantiko magnetikoa Marra talde bakoitza, bestalde, bes-
te marra batzuez osatuta dago. Ho-
ms: spinaren zenbaki kuantikoa riek itxura desberdina dute bata
bestearekiko, eta horren arabera es-
leitu zitzaien izena (letra bat):
Zenbaki kuantiko nagusia, n s: sharp (ingelesez, zehazta, zorro-
tza)
Zenbaki kuantiko nagusiak, n, balio arruntak baino ez ditu hartzen,
p: principal (ingelesez, nagusia)
n = 1, 2, 3, 4,... Balio bakoitza maila bati dagokio.
d: diffuse (ingelesez, difusoa)
Orbitalaren tamainarekin erlazionatuta dago. Zenbat eta balio handia- f: fundamental (ingelesez, funtsez-
goa izan n-k, hainbat eta luzeagoa da elektroitik nukleora dagoen ba- koa, oinarrizkoa)
tez besteko distantzia. Sommerfeld-ek elektroiaren orbital
motekin erlazionatu zituen, eta gaur
Lehen maila energia gutxienekoa da, eta besteek energia gehiago egun, l zenbaki kuantikoaren balioa-
dute, nukleotik aldentzen diren neurrian. rekin erlazionatzen dira.
49
ADI! Zenbaki kuantiko orbitala, edo momentu angeluarrarena, l

Orbitalaren forma ez da erreala, ha- 0 eta n − 1 bitarteko balio osoak hartzen ditu. Balio bakoitza azpimaila
ren irudikapen praktiko bat baizik. bati dagokio, eta letra bat du esleituta:
Orbitalari dagokion gainazal itxia
atomoaren espazioaren eskualde l=0 → s l=1 → p l=2 → d l=3 → f
bati dagokio, jotzen baita elektroia
eskualde horretan egoteko probabi- Erlazioa du elektroia kokatuta dagoen orbitalaren formarekin, momentu
litatea % 90ekoa dela, baina ez da angeluarraren moduluarekin eta orbitalaren energiarekin.
baztertzen beste eskualderen bate-
an ere ager daitekeenik.
Irudi honetan, s orbitalari aplikatu Zenbaki kuantiko magnetikoa, ml
zaio azaldutako irudikapena:
Haren balioa l zenbakiaren balioaren araberakoa da, beraz, −l eta +l
bitarteko balio oso guztiak har ditzake, zeroa barne. Erlazionatuta dago
orbitalak espazioan duen orientazioarekin.
l 0 1 2 3
ml 0 −1, 0, +1 −2, −1, 0, +1, +2 −3, −2, −1, 0, +1, +2, +3
Azpimaila s p d f
Orbitalak ns np nd nf
Spinaren zenbaki kuantikoa, ms

1 1
Soilik har ditzake bi balio hauek: −eta + . Erlazionatuta dago elek-
2 2
troiak bere ardatzaren inguruan egiten duen biraketarekin (11. irud.).
Biraketak zer noranzko duen, orientazio bateko edo besteko eremu
magnetiko bat sortuko du.
1
Elektroi batentzat, m s = + Fenomeno hori, elektroiaren berezkoa, Zeeman efektuaren azalpen
2
1 bakarra da, eta 1924an, O. Stern-ek (1888-1969) eta W. Gerlach-ek
eta bestearentzat, = − (1889-1979) esperimentalki egiaztatu zuten.
2
Lau zenbaki kuantikoen deskripzioari erreparatuta, ulertzen da orbital
■ 11. irud. Elektroiaren spina: elektroiak atomiko bakoitza ezaugarritzeko n, l, ml zenbaki kuantikoak erabiltzen
bere ardatzaren inguruan egiten duen direla, honela izendatuak: zenbaki bat edo maila, eta letra bat edo az-
errotazio-higidura.
pimaila. Atomoko elektroia, berriz, laugarren zenbaki kuantikoak deskri-
batzen du: ms.
Taula honetan, elektroiak mailatan eta azpimailatan banatuta ageri
dira:
Orbitalen eta elektroien banaketa mailaz maila
Energia-maila (n) 1 2 3 4
Orbital kopurua, guztira (n2) 1 4 9 16
Orbital motak s s p s p d s p d f
Mota bakoitzeko orbital kopurua 1 1 3 1 3 5 1 3 5 7
Azpimailen izena 1s 2s 2p 3s 3p 3d 4s 4p 4d 4f
Elektroi kopuru maximoa azpimailaka 2 2 6 2 6 10 2 6 10 14
Elektroi kopuru maximoa mailaka (2n2) 2 8 18 32
a)

■ a) s, p, d eta f orbitalen forma eta orientazioa.

b) Hainbat maila atomikotako s eta p orbitalen tamaina erlatiboak.
JARDUERAK
14. Ondorioztatu zer zenbaki kuantiko dagozkion orbital 16. Arrazoitu zertan diren antzekoak eta zertan desberdi-
hauetako bakoitzean dagoen elektroiari: 3 s, 6 f, 1 s, nak bikote bakoitzeko elektroiak, kontuan hartuta ato-
4 d eta 5 p. mo berekoak direla.
1 1
a) 1, 0, 0, + eta 1, 0, 0, −
15. Izan al ditzake elektroi batek jarraian zehazten diren 2 2
zenbaki kuantikoak? Arrazoitu erantzuna. Baiezko ka- 1 1
suetan, esan zer orbitaletan dagoen. b) 2, 1, 0, + eta 2, 1, 1, +
2 2
1 1 1 1
a) 1, 1, 0, + c) 1, 2, 1, − c) 3, 1, 1, − eta 2, 1, 1, −
2 2 2 2
1 1
d) 3, 2, 1, + eta 3, 1, 0, −
b) 2, 1, 0, 1 d) 1, 0, 0, 0 2 2
51
GOGORATU 6.7. Orbitalen energia erlatiboa

Atomoak elektroi bakarra badu (hi-
drogenoa), maila bakoitzeko orbita- Orbitaletan dauden elektroien artean, horien energia erlatiboa ez da
lak degeneratuta daude, eta haien berbera elektroi bakarreko atomoen kasuan (hidrogenoa, adibidez) eta
energia zenbaki kuantiko nagusia- atomo polielektroniko edo elektroianitzen kasuan.
ren araberakoa baino ez da, n.
Atomoak elektroi bat baino gehia- Hidrogeno atomoa
go baditu, elektroi bakoitzaren
energia zenbaki kuantiko nagusia- Elektroi bakarreko atomoetan, elektroiaren eta nukleoaren arteko era-
ren, n, eta orbitalaren, l, mende karpena bien arteko distantziaren mende baino ez dago, alegia, nukle-
dago, eta ondorioz, aldatu egiten da
energien ordena. orainoko distantziak (orbitalaren tamaina) baldintzatzen du elektroiaren
energia, eta ez elektroia dagoen eskualdeak (orbitalaren forma).
Beraz, zenbaki kuantiko nagusia, n, balio berekoa duten orbital guztiek
energia berbera ematen diote elektroiari, eta horregatik, orbital dege-
neratuak esaten zaie (12 a irud.).
a)
Atomo polielektronikoak
4s 4p 4d 4f Atomo polielektronikoei dagokienez, ordea, elektroi bakoitza bi indar
3s 3p 3d
hauek baldintzatuta dago: nukleoak harengan eragiten duen erakarpe-
Energia
na, eta beste elektroien aldarapena edo pantailatzea.

2s 2 p Horregatik, hain zuzen, maila bereko orbitalak ez dira degeneratuak,
eta elektroiek energia-kantitate desberdina dute, bakoitza zer azpimai-
1s
latan dagoen, hots, azpimailaren formaren arabera.
Azaldutakoa ulertzeko, kontuan hartu behar da zein den aldiuneko dis-
b)
4d tantzia nukleotik orbital bakoitzeko elektroietaraino, eta ez batez beste-
5s 4p
3d ko distantzia, orain arte egin den moduan.
4s
Izan ere, azpimailaren formak, l zenbaki kuantikoaren bidez adieraziak,
Energia
3s 3 p
2s 2 p erabakitzen du zein izan daitekeen aldiuneko hurbilpen maximoa elek-
troitik nukleoraino. Hurbilpen hori, orbitalaren sarkortasuna deritzona,
1s
aldatzen da orbital bakoitzaren kasuan. Hala, bada, zenbaki kuantiko
nagusia, n, berbera izanik, orbitalen sarkortasuna honela ordenatuta
■ 12. irud. Orbitalen energia erlatiboa dago:
hidrogeno atomo batean (a), eta ato-
s>p>d>f
mo polielektroniko batean (b).
Sarkortasuna handiagoa denean, elektroiaren energia erlatiboa jaitsi
egiten da, une horretan nukleoak sendoago erakartzen duelako, eta
gainera, elektroiaren gaineko pantailatze-efektua ahulagoa da, elektroi
gutxiago daudelako harengandik nukleora bitartean.
Horren arabera, n edo zenbaki kuantiko nagusi bera duten orbitaletako
elektroien artean energien ordena honako hau da:
7s s<p<d<f
Laburbilduz, elektroi baten energia, atomo polielektronikoetan, datu
6s 6p 6d
hauen araberakoa da: elektroia dagoen orbitalaren tamaina —zenbaki
5s 5p 5d 5f
kuantiko nagusia, n—, eta orbitalaren foma —zenbaki kuantiko orbita-
la, l—. Haatik, orbitalen arteko desberdintasun bakarra orientazioa
4s 4p 4d 4f bada —zenbaki kuantiko magnetikoa, ml—, orbitalek degeneratuta ja-
rraitzen dute (12 b irud.).
3s 3p 3d
Atomo polielektronikoetan, hortaz, energien ordena erlatiboa honako
hau da:
2s 2p
1 s < 2 s < 2 p < 3 s < 3 p < 4 s < 3 d < 4 p < 5 s < 4 d < 5 p < 6 s < 4 f < ...
1s
Ordena gogoratzeko era erraz bat Moeller-en diagrama da (13. irud.),
■ 13. irud. Moellerren diagrama. batzuetan desberdina izan badaiteke ere.
6.8. Atomo baten konfigurazio elektronikoa GOGORATU

Orbitalak adieratzeko, karratuak
Atomo bateko elektroiek orbitalez orbital duten kokapenari edo bana- edo marrak erabiltzen dira. Orbita-
ketari konfigurazio elektronikoa deritzo, eta energia gutxieneko kon- lak degeneratuak badira, karratuak
figurazioa denean, funtsezko konfigurazio elektronikoa esaten zaio. edo gidoiak elkarren ondoan ma-
rrazten dira, eta energia berekoak
Praktikan, funtsezko konfigurazio elektronikoa hiru arau edo printzipio direnean, bereizita.
aplikatuz lortzen da: eraikuntza-araua, Pauli-ren esklusio-printzipioa Elektroiak irudikatzeko, geziak ma-
eta Hund-en anizkoiztasun maximoaren araua. rrazten dira karratuaren edo marra
1
ren barruan; m s = + denean, ge-
Eraikuntza-araua 2
1
zia goranzkoa da (↑), eta m s = −
Beste bi eratan ere deitua: energia minimoaren printzipioa edo Aufbau 2
printzipioa. Eraikuntza-arauaren arabera: bada, beheranzkoa (↓). Orbitalean
elektroi bakarra badago, gezia go-
) Funtsezko konfigurazio elektronikoa lortzeko, elektroiak banan-

banan eta energia gutxienekotik gehinekora kokatu behar dira
ranzkoa izaten da (↑).
atomoan, ahal den orbitaletan.
Pauli-ren esklusio-printzipioa
1925ean, Pauli-k bere esklusio-printzipio entzutetsua definitu zuen:
) Atomo bereko bi elektroik ezin ditzakete lau zenbaki kuantikoak

berdinak izan.
Orbital bakoitza n, l eta ml zenbaki kuantikoen bidez ezaugarrituta da-

1 1
goenez, bi aukera baino ez dira geratzen: m s = − eta m s = + , eta
2 2
horren interpretazio fisikoa da orbital bakoitzak (n, l eta ml zenbakiez
definitua) bi elektroi izan ditzakeela gehienez, eta elektroi horiek kon-
n + l araua
trako spinak (elektroi parekatuak) izan behar dituztela.
Bi orbitalen energia erkatzeko, ez
Idazkera laburtzeko, orbital bakoitzeko elekroi kopurua gaiindize baten da beharrezko energien ordena 1s
bidez adierazi ohi da. Adibidez, 2 p3 adierazpenak esan nahi du 2 p or- orbitaletik hasita garatzea, baikiz
eta n + l arau izenekoa aplikatzea:
bitalen multzoan 3 elektroi daudela, baina ez du zehazten nola dauden
— Bi orbitaletatik, energia gutxie-
banatuta elektroi horiek orbitaletan. nekoa izango da balio hau txi-
kiena duena: zenbaki kuantiko
nagusiaren eta orbitalaren arte-
Hund-en anizkoiztasun maximoaren araua ko baturaren balioa (n + l).
) Zenbait elektroi orbital degeneratuetan —energia berekoetan—

daudenean, ahal den neurrian orbital desberdinetan eta spin pa-
— n + l baturaren balio berbera ba-
dute, energia gutxienekoa izango
da zenbaki kuantiko nagusia, n,
raleloekin (elektroi desparekatuak) egongo dira. balio txikienekoa duena.
Elektroiek elkar aldaratzen dutenez, energia minimoko konfigurazioa Adibidea:

izango da elektroiak elkarrengandik urrunen ageri direna, eta horrega- Esan zein den, bikote hauetako ba-
tik, elektroiak, ahal dela, bananduta kokatzen dira orbital berean agertu koitzean, energia gutxieneko orbita-
baino. la: a) 4 s eta 3 d; eta b) 5 d eta 6 p.
a) 4 s: n = 4 eta l = 0, ⇒ n + l = 4
Adibidez, hiru elektroik 2 p orbitaletan egon behar badute, desapare- 3 d: n = 3 eta l = 2, ⇒ n + l = 5
katuta kokatuko dira: 4 s orbitala 3 d orbitala baino
energia gutxiagokoa da.
2 p3 ↑↑↑
b) 5 d: n = 5 eta l = 2, ⇒ n + l = 7
6 p: n = 6 eta l = 1, ⇒ n + l = 7
Baina lau elektroi badira 2 p orbitaletan egon beharrekoak, bi pareka-
5 d orbitala 6 p orbitala baino
tu egingo dira, eta beste biek desparekatuta jarraituko dute: energia gutxiagokoa da.
2 p4 ↑↓ ↑ ↑
53
Paramagnetismoa eta diamagnetismoa

Hunden anizkoiztasun maximoaren araua guztiz koherentea da mate-
riaren sailkapen magnetikoarekin, hau da, paramagnetismoaren eta
diamagnetismoaren ereduarekin.
• Imanek erakartzen dituzten substantziei paramagentikoak deitzen
zaie.
• Imanek ez dituzte erakartzen, ordea, beste substantzia batzuk, dia-
magnetikoak, eta batzuetan, zertxobait aldaratu ere egiten dituzte.
Portaera horren arrazoia elektroien spina da:

— Elektroiak desaparekatuta badaude, spin berdina dute, eta beraz,
eremu magnetiko netoa edo garbia. Eemu horrek, imanaren eremu
magnetikoarekin elkarreragitean, erakarpen-indarra edo paramag-
netismoa agerrarazten du.
— Elektroiak parekatuta badaude, kontrako spinak dituzte, eta horren-
bestez, ez dago eremu magnetiko netorik. Horren ondorioa diamag-
netismoa da.
Karbonoa (Z = 6) substantzia paramagnetikoa da, eta hala igartzen du

bere konfigurazio elektronikoak, elektroiak desparekatuta daude eta:
1s2 2s2 2p2

↑↓ ↑↓ ↑↑
Azpimaila betearen eta erdibetearen egonkortasuna

Eredu mekaniko-kuantikoak planteatzen duenaren arabera, azpimaila
beteek eta erdibeteek egonkortasun gehigarria ematen diote atomoari.
Hori salbuespen bat da elementuen konfigurazio elektronikoan.
Izan ere, trantsizio-elementu batzuen eta barne-trantsizioko beste ele-
mentu batzuen konfigurazio elektronikoa ez da orain arte azaldutako
arau eta printzipioetatik esperatzekoa.
Kromoak (Z = 24) konfigurazio elektroniko hau du:

1s2 2s2 2p6 3s2 3p6 4s1 3d5
↑↓ ↑↓ ↑↓ ↑↓ ↑↓ ↑↓ ↑↓ ↑↓ ↑↓ ↑ ↑ ↑ ↑ ↑ ↑
Gorago ikusitako arauen arabera, ordea, beste konfigurazio hau espero zi-
tekeen:
1s2 2s2 2p6 3s2 3p6 4s2 3d4
↑↓ ↑↓ ↑↓ ↑↓ ↑↓ ↑↓ ↑↓ ↑↓ ↑↓ ↑↓ ↑↑↑↑
Hala gertatzen da azpimaila erdibeteetan edo beteetan sei elektroi dituen
konfigurazio elektronikoa bi elektroi dituena baino egonkorragoa delako.
Sei elektroiak azpimaila erdibeteetan egon daitezen, elektroi batek 3d az-
pimailan egon behar du, 4s azpimailan egon beharrean, 3d-a 4s-a baino
energia handiagokoa izanda. Azalpena honetan datza: bi azpimailen arte-
ko energia-diferentzia txikia da, eta atomoak lortzen duen egonkortasun
handiagoak sobera konpentsatzen du.
Karbonoaren kasuan (Z = 6), konfigurazio elektronikoa honako hau da:

1s2 2s2 2p2
↑↓ ↑↓ ↑↑
Kromoarekin gertatu den bezala, esperatzekoa zen beste konfigurazio
hau:
1s2 2s1 2p3
↑↓ ↑ ↑↑↑
Baina azken konfigurazio hori ez da agertzen, 2s eta 2p azpimailen arteko
energia-diferentzia handiegia delako, eta azpimaila erdibeteetan bi elek-
troiren ordez lau elektroi egon arren, egonkortasuna ez da nahikoa dife-
rentzia hori konpentsatzeko.
Eraikuntza-arauaren desbiderapen horiek aurresateko, baliagarriak

dira arau praktiko hauek:
• np eta (n + 1) s azpimailen arteko energia-diferentzia —adibidez 2 p
eta 3 s artekoa edo eta 3 p eta 4 s artekoa— handia izaten da.
• (n − 1) d eta ns azpimailen arteko energia-diferentzia —esaterako,
3 d eta 4 s— txikia da.
ADI!
• Azpimailak (n − 2) f eta ns badira —esaterako, 4 f eta 6 s—, haien
arteko energia-diferentzia goiko kasukoa baino are txikiagoa da. Praktikan, konfigurazio elektroniko-
aren azken elektroiak (n − 1) d eta
ns azpimailetan badaude, edo (n −
2) f eta ns azpimailetan, azpimaila
5. ADIBIDEA
beteen eta erdibeteen konfigurazio
Ondorioztau kobrearen (Z = 29) konfigurazio elektronikoa. elektronikoak ematen duen egon-
kortasun gehigarria azpimailen ar-
— Aztertu ditugun arauei jarraituz, hauxe da esperatzekoa: teko energia-diferentzia baino han-
diagoa da, eta horrenbestez, ez da
1s2 2s2 2p6 3s2 3p6 4s2 3d 9 betetzen eraikuntza-araua.
↑↓ ↑↓ ↑↓ ↑↓ ↑↓ ↑↓ ↑↓ ↑↓ ↑↓ ↑↓ ↑↓ ↑↓ ↑↓ ↑↓ ↑
— Baina 4 s orbitalean elektroi bat besterik ez balego, orduan 3 d orbita-
lak 10 elektroi izango lituzke, eta hori azpimaila bete bati dagokio. Era
horretan, atomoak lortuko luke azpimaila betean edo erdibetean 2 elek-
troiren ordez 11 elektroi izateak ematen duen egonkortasun gehigarria.
4 s eta 3 d azpimailen arteko energia-diferentzia oso handia ez denez,
lortzen den egonkortasun gehigarriak trantsizio elektronikoa konpentsa-
tuko du, eta kobrearen egitura elektronikoa honako hau da:
1s2 2s2 2p6 3s2 3p6 4s1 3 d 10
↑↓ ↑↓ ↑↓ ↑↓ ↑↓ ↑↓ ↑↓ ↑↓ ↑↓ ↑ ↑↓ ↑↓ ↑↓ ↑↓ ↑↓
JARDUERAK
17. Ondoriztatu artsenikoaren (Z = 33), potasioaren (Z 20. Arrazoitu konfigurazio elektroniko hauek zuzenak
= 19), neonaren (Z = 10) eta hafnioaren (Z = 72) diren ala ez:
konfigurazio elektronikoa. a) 1s2 2s2 2p3 Z=7
18. Energia-ordena hau dugu: 4 s < 3 d < 4 p. Konparatu, ↑↓ ↑↓ ↑↑↓
eta arrazoitu, pantailatzea eta karga nuklear eragin- b) 1s2 2s2 2p4 Z=8
korra 3 d 1 eta 4 s 1 elektroien kasuan. ↑↓ ↑↓ ↑↑ ↑ ↑
19. Ondorioztatu elementu hauek paramagnetikoak ala 21. Idatzi fluor (Z = 9) atomoaren elektroi bakoitzaren
diamagnetikoak diren: Ni (Z = 28), Zn (Z = 30), Ti (Z lau zenbaki kuantikoak, funtsezko konfigurazio
= 22) eta Mn (Z = 25). elektronikoan.
55
LABURPENA
• Atomoaren oinarrizko partikula osatzaileak dira • Eredu mekaniko-kuantikoa

elektroia, protoia eta neutroia.
Elektroiek propietate ondulatorioak eta korpuskula-
• Elektroia 1897an aurkitu zen, J. J. Thomson ohartu rrak dituzte.
bai-tzen izpi katodikoen partikula negatiboa zela. Orbital atomikoa espazioaren eskualde bat da, nu-
Thomsonen eredu atomikoaren arabera, atomoa kleoaren ingurukoa. Eskualde horretan probabilitate
karga negatiboz osatuta dago, hau da, elektroiz. handia dago energia-kantitate jakineko elektroi bat
Elektroi horiek txertatuta daude karga positiboko aurkitzeko.
masa batean.
Uhin-ekuazioaren soluzio bakoitzak informazioa
• Protoia Rutherfordek eta Chadwickek aurkitu zuten, ematen digu elektroiaren egoera energetikoaz eta
1919an, atomo batzuk α partikulaz bonbardatzen ari egoera energetiko horri lotuta dagoen uhin-funtzioaz
zirela. Protoiaren karga positiboa da. Ψ. Uhin-funtzioaren karratuaren bidez, Ψ2, jakin de-
Rutherforden eredu atomikoaren arabera, atomoak zakegu zer probabilitate dagoen elektroia nukleoaren
nukleo bat eta azal edo geruza bat ditu. Nukleoan inguruko espazioaren eskualde batean aurkitzeko.
karga positiboa eta atomoaren masa gehin-gehiena Atomoarentzat eta molekularentzat baimenduriko
daude, eta geruzan elektroiak daude, nukleoaren in- egoera energetikoak lau zenbaki kuantikoen bidez
guruan biratzen. bereizten dira: n, l, ml eta ms.
• Neutroia Chadwickek detektatu zuen erreakzio nu- — n: nagusia. Maila bat adierazten du. Erlazioa du
klear batean, 1932an. Neutroiaren karga neutroa da. orbitalaren tamainarekin eta energiarekin. Ba-
• Zenbaki atomikoa, Z, elementu bakoitzaren bereiz- lioak: n = 1, 2, 3, 4...
garria da, eta adierazten digu zenbat protoi dauden — l: orbitala edo momentu angeluarrarena. Azpi-
nukleoan. maila bat adierazten du, eta erlazionatuta dago
orbiltalaren formarekin eta energiarekin eta mo-
• Masa-zenbakia, A, elementuaren isotopoen bereiz- mentu angeluarraren moduluarekin. Balio hauek
garria da, eta nukleoien kopurua adierazten digu, dagozkio: s (l = 0), p (l = 1), d (l = 2), f (l = 3).
hau da, zenbat neutroi eta protoi dauden nukleoan.
— ml: magnetikoa, orbilataren orientazioarekin er-
• Isotopoak elementu baten atomoak dira, haren pro- lazionatua. Balioak: − l eta + l bitartekoak dira.
pietate kimiko berberak baina masa desberdina di- — ms: spina, elektroiaren biraketarekin erlazionatua.
tuztenak. 1 1
Balioak − eta + dira.
• Elementu gaseosoek, presio baxuan, energia ez-ja- 2 2
rraia igortzen dute, erradiazio elektromagnetiko Orbital atomiko bakoitza n, l eta ml zenbaki kuantiko-
gisa: lerro-espektroak. en bidez irudikatzen da. Elektroi bakoitzak, zenbaki
Banden serieen izenak hauek dira: Lyman, Balmer, horiez gain, beste zenbaki bat behar du: ms.
Paschen, Brackett eta Pfund.
• Atomo bateko elektroiek orbitalez orbital duten koka-
• Plancken teoria kuantikoa: gorputz batek maizta- penari edo banaketari konfigurazio elektronikoa
sun bateko erradiazio batez erasota, energia-kanti- deritzo, eta energia gutxieneko konfigurazioa de-
tate bat igor-tzen du, oinarrizko energia-kantitate ba- nean, funtsezko konfigurazio elektronikoa esaten zaio.
ten multiploa dena. Oinarrizko energia-kantitate hori
kuantua da. • Eraikuntza-araua. Energia minimoaren printzipioa
⎧
⎪
⎪ E = erradiazioaren energia edo Aufbau printzipioa: funtsezko konfigurazio elek-
⎪
E = hν
⎪
⎨
⎪ h = Plancken konstantea tronikoa lortzeko, elektroiak banan-banan eta ener-
⎪
⎪
⎪
⎩ ν = erradiazioaren frekuentzia gia gutxienekotik gehinekora kokatu behar dira ato-
moan, ahal den orbitaletan.
• Einsteinen argiaren teoria korpuskularra: Argia
fotoi izeneko partikulaz osatuta dago. Fotoien ener- • Pauliren esklusio-printzipioa: atomo bereko bi
gia: E = h ⋅ ν. elektroik ezin ditzakete lau zenbaki kuantikoak ber-
dinak izan.
• Bohren eredu atomikoaren printzipioak:
• Hunden anizkoiztasun maximoaren araua: zen-
— Nukleoa inguratzen duen espazioan eskualde
bait elektroi orbital degeneratuetan —energia be-
baimenduak edo mailak daude. Haietan, egon
rekoetan— daudenean, ahal den neurrian orbital
daiteke elektroia. Mailen bereizgarria n da, zen-
desberdinetan eta spin paraleloekin (elektroi despa-
baki kuantiko nagusia.
rekatuak) egongo dira.
— Atomo batek energia xurgatzen edo igortzen
duen guztietan, h ⋅ ν balioa duten kuantu osoen • Azpimaila beteek edo erdibeteek egonkortasun
bidez egiten du. gehigarria ematen diote atomo osoari.

A ν askatuz, eta datuak ordeztuz,
Alegiazko atomo baten elektroiak energia-maila
hauetan daude: 冷ΔE 冷 4 ⋅ 10 −19 J
ν= = = 5,997 ⋅ 10 14 H z
h 6, 67 ⋅ 10 −34 J ⋅ s
Maila Energia
c) Energia handieneko maiztasunari dagokion lerroa
E4 −1,0 ⋅ 10−19 J E4 → E1 trantsizioaren ondorio da.
E3 −5,0 ⋅ 10−19 J c
冷 Δ E 冷 = 冷E 1 − E 4 冷 = 15 ⋅ 10 −19 J = h ⋅
λ
E2 −10 ⋅ 10−19 J
λ askatuz, eta datuak ordeztuz,
E1 −16 ⋅ 10−19 J
h ⋅ c 6, 67 ⋅10 −34 J ⋅ s ⋅ 3 ⋅10 8 m ⋅ s −1
λ= = = 1,33 ⋅ 10 27 m
Kalkulatu: 冷ΔE 冷 15 ⋅10 −19 J
a) Igorpen-espektroaren lerro kopurua.
d) 兩ΔE 兩 = 兩 E3 − E1 兩 = 11 ⋅ 10–19 J
b) Energia gutxieneko erradiazioaren maiztasuna.
c) Energia handieneko erradiazioaren uhin-luzera. e) Lehendabizi, erabilitako erradiazioaren kuantu ener-
d) Zer energia izan behar duen fotoi batek elektroi getikoaren balioa kalkulatuko dugu, hau da, erabilita-
bat funtsezko egoeratik hirugarren energia-mai- ko fotoiaren energia:
laraino kitzikatzeko. c 3 ⋅10 8 m ⋅ s −1
e) Zer trantsizio elektroniko gertatuko den funtsez- E =h ⋅ = 6, 67 ⋅10 −34 J ⋅ s ⋅ = 8, 0 0 ⋅10 −19 J
λ 2, 5 ⋅10 −7 m
ko egoeran dagoen elektroi bat 250 nm-ko uhin-
luzera duen erradiazio baten eraginpean suerta- Elektroia funtsezko egoeratik (E1) energia handiagoko
tuz gero. beste egoera batera igarotzen denez, ΔE negatiboa
izango da, xurgatzen den energiaz dihardugu eta.
a) Kitzikatutako elektroiek ahal diren trantsizio energe- ΔE = Ef − E1 denez, askatuz eta ordeztuz:
tiko guztiak egiten dituzte funtsezko egoerara itzul-
Ef = ΔE + E1 = (−8,00 ⋅ 10−19 + 16 ⋅ 10−19) J = 8,00 ⋅ 10−19 J
tzean: guztira, sei. Trantsizio bakoitzak fotoi bat igor-
rrarazten du, lerro gisa erregistratzen dena. Energia hori ez dagokio energia-maila bati. Elektroiak
E4 E4 → E3; E4 → E2; E4 → E1 ez du trantsizio elektronikorik egiten, fotoiaren energia
ez datorrelako bat behar den kuantu energetikoare-
E3 → E2; E3 → E1
䉱
E3
kin.
E2 䉱䉱
E2 → E1
E1 䉱䉱䉱 Soluzioa
b) Energia gutxieneko maiztasunari dagokion lerroa a) Sei lerro b) 5,997 ⋅ 1014 Hz

trantsizio honen ondorio da: E4 → E3. c) 1,33 ⋅ 10−7 m d) 11 ⋅ 10−19 J
兩ΔE 兩 = 兩 E4 − E3 兩 = 4 ⋅ 10−19 J = h ⋅ ν e) Ez da trantsizio elektronikorik gertatzen.
1. Balmerren seriearen lehenengo lerroak 656,3 nm- a) Xurgaturiko fotoiaren maiztasuna.

ko uhin-luzera du. Kalkulatu zenbateko energia-dife- b) Kasu horretan diharduten egoera elektronikoen
rentzia dagoen lerro horretako bi maila energetikoen arteko energia-diferentzia.
artean.
Sol.: a) 2,47 ⋅ 1015 Hz; b) 1,65 ⋅ 10−18 J
Sol.: 3,03 ⋅ 10−19 J
2. Kalkulatu hidrogeno atomo batek egozten duen fo- 5. Azal ezazu, kalkulurik egin gabe, zer trantsizio elek-
toiaren uhin-luzera, haren elektroia n = 5 mailatik n tronikok igortzen duen energia handieneko fotoia:
= 3 mailara igarotzen denean.
a) n = 3 → n = 2 c) n = 3 → n = 1
Sol.: 1 282 nm
b) n = 2 → n = 1 d) n = 1 → n = 3
3. Sodioaren lerro hori bereizgarria bi fotoiz osatuta
dago. Jakinda fotoi horien uhin-luzerak 589,0 nm eta 6. Hidrogeno-lagin baten elektroiak n = 6 mailaraino
589,6 nm direla, kalkulatu bi fotoien arteko energia- kitzikatu dira, eta funtsezko energia-egoerara itzuli
diferentzia. direnean, igorpen-espektroa agertu da; kalkulatu
Sol.: 4,0 ⋅ 10−22 J espektro hori osatu duten lerroak.
4. Hidrogeno atomoak 1216 Å-eko uhin-luzera duen Sol.: 15
xurgapen-lerro bat du. Kalkulatu:
57

1. Iodo-atomo batek 53 elektroi ditu, eta haren zenba- 12. Hidrogeno atomoaren jauzi elektronikoen serie ba-
ki masikoa 127 da. Idatzi atomoaren notazioa, eta tean n 1 = 3 bada, kalkulatu zein diren: a) talde ho-
kalkulatu masa-zenbakia eta protoien eta neutroien rretako maiztasun txikieneko lerroa; b) haren uhin-
kopuruak. luzera.
Sol.: a) n 2 = 4 denean; b) 1,88 ⋅ 10−6 m
2. Ca2+ ioiak 18 elektroi eta 20 neutroi ditu. Kalkulatu
protoi kopurua, zenbaki atomikoa eta masa-zenba- 13. Kalkulatu hidrogenoaren espektro ikusgaiaren bi-
kia. garren lerroaren maiztasuna.
Sol.: 6,17 ⋅ 1014 s−1
3. Argi berdearen fotoi baten uhin-luzera 5,4 ⋅ 10−4 14. Kalkula ezazu hidrogeno atomoaren elektroi batek
cm-koa da. Kalkulatu zer energia duten mol bat argi n 2 = 3 mailatik n 1 = 2 mailara igarotzean igorritako
berdeko fotoik. fotoi baten energia, (Balmerren seriearen lerro go-
Sol.: 2,22 ⋅ 104 J ⋅ mol−1 rria).
Sol.: 3,03 ⋅ 10−19 J
4. Mol bat atomoko atomo bakoitzak 4,15 ⋅ 103 Å-eko
uhin-luzera duen fotoi bat igortzen badu, kalkulatu 15. Kalkulatu elektroi bati elkartutako uhin-luzera, elek-
zenbat energia galtzen den, eta adierazi emaitza troi hori 100 000 km⋅s−1-eko abiaduran higitzen de-
kJ·mol−1-etan. nean. Arrazoitu espektroaren zer eskualderi dago-
kion.
Sol.: 2,89 ⋅ 102 kJ ⋅ mol−1
Sol.: 7,28 ⋅ 10−2 Å
5. Kalkulatu erradiazio baten uhin-luzera eta maizta- 16. Elektroi-sorta baten abiadura 5 ⋅ 107 m⋅s−1-ekoa da.
suna, jakinda haren kuantuen energia honako hau Kalkulatu uhin-luzera elkartua.
dela: 3 ⋅ 10−20 J-koa bada. Esan espektroaren zer
Sol.: 1,456 ⋅ 10−11 m
eskualdetakoa den erradiazioa.
Sol..: 6,64 ⋅ 104 Å; 4,52 ⋅ 1013 s−1 17. Kalkulatu zein den, kasu bakoitzean uhin-luzera el-
kartua:
6. X izpien uhin-luzerak 1 eta 10 Å bitartekoak dira. a) Neutroi bat, 10 km⋅s−1-eko abiaduran higitzen
Kalkulatu zenbat energia duten 2 Å-eko uhin-luzera dena.
duten fotoiek.
b) 20 g-ko masa duen higikari bat, 72 km⋅h−1-eko
Sol.: 9,95 ⋅ 10−16 kJ abiaduran higitzen dena.
Sol.: a) 3,96 ⋅ 10−11 m; b) 1,66 ⋅ 10−33 m
7. Merkuriozko lurrun-lanparak argi urdin-berdexka
igortzen du. Kolorea bi erradiaziotatik datorkio, eta 18. 70 kg-ko astronauta batek 4 500 m⋅s−1-eko abiadu-
horien uhin-luzerak dira 4 348 Å (urdina) eta 5 461 Å ran bidaiatzen du Marte planetarantz. Kalkulatu as-
(berdea). Kalkulatu erradiazio bakoitzaren fotoi ba- tronautaren uhin-luzera.
ten energia. Sol.: 2,10 ⋅ 10−39 m
Sol.: 4,6 ⋅ 10−22 kJ (urdina); 3,6 ⋅ 10−22 kJ (berdea)
19. Idatzi orbital hauetako elektroi bati dagozkion zen-
8. Bi egoera elektronikoren arteko energia-diferentzia baki kuantikoak:
46,12 kcal⋅mol−1 bada, kalkulatu zer maiztasuneko a) 3 s b) 4 p c) 3 d d) 5 f
fotoia igortzen den elektroi batek bi egoera energe-
tiko horien arteko trantsizio elektronikoa egiten 20. Aztertu beheko n, l, ml, ms zenbaki kuantikoen se-
duenean. gidak, eta esan, arrazoiak emanez, zein dauden
Sol.: 4,83 ⋅ 1014 s−1
baimenduta eta zer orbital dagokien:
⎛ 1⎞ ⎛ 1⎞
9. Kalkulatu zein diren Balmerren seriearen uhin-luze- a) ⎜1, 0, 0, + ⎟ e) ⎜ 2, 0, −1, + ⎟
⎝ 2⎠ ⎝ 2⎠
ra maximoa eta minimoa hidrogenoaren espektro ⎛ 1⎞
atomikoan. b) ⎜2, 2, 1, − ⎟ f) (2, 1, 0, 0)
⎝ 2⎠
Sol.: 3 650 Å; 6 560 Å
⎛ 1⎞ ⎛ 1⎞
c) ⎜3, 2, − 2, − ⎟ g) ⎜ 2, 1, 1, + ⎟
10. Kalkulatu zer uhin-luzera duen Balmerren seriea- ⎝ 2 ⎠ ⎝ 2⎠
ren bigarren lerroak hidrogenoaren espektroan. ⎛ 1⎞ ⎛ 1⎞
d) ⎜3, − 2, 0, + ⎟ h) ⎜4, 0, 2, + ⎟
Sol.: 4,86 ⋅ 10−7 m ⎝ 2⎠ ⎝ 2⎠
11. Kalkulatu zenbat energiako fotoia igortzen duen hi- 21. Idatzi zer konfigurazio elektroniko duten, funtsezko
drogeno atomoaren elektroi batek n = 5 mailatik n egoeran, nitrogenoak, argonak, magnesioak, burdi-
= 2 mailara igarotzen denean. na (II) katioiak eta burdina (III) katioiak. Esan zein
diren, kasu bakoitzean, elektroi desparekatuak.
Sol.: 4,58 ⋅ 10−19 J
22. Esan, eta arrazoitu, beheko konfigurazio elektroni- 31. Adierazi 2 p eta 4 d orbitalei dagozkien lehen hiru
koak funtsezko egoerari dagozkion, egoera kitzika- zenbaki kuantikoen balio posibleak.
turen bati, edo ezinezkoak diren aipatzen den es-
pezie kimikoaren kasuan: 32. Atomo baten lau elektroirk zenbaki kuantiko hauek
dituzte: (4, 0, 0, 1/2), (3, 1, 1, 1/2), (3, 2, −2, −1/2)
a) Li: 1 s 2 2 p 1 d) He: 1 p 1 eta (4, 1, 1, −1/2). Esan zer orbitaletan dagoen
b) C+: 1 s 2 2 s 1 2 p 1 2 d 1 e) O+: 1 s 2 2 s 2 2 p 3 elektroi bakoitza, eta ordena itzazu energia gutxie-
c) H−: 1s2 nekotik gehenekora.
23. Arrazoitu zertan diren antzekoak eta zertan desber- 33. Izan al dezake atomo batek zenbaki kuantiko haue-
dinak: tako elektroirik? Azaldu zergatik:
a) atomo baten 1s eta 2s orbitalak. ⎛ 1⎞ ⎛ 1⎞

a) ⎜2, − 1, 1, ⎟ c) ⎜1, − 1, ⎟
b) atomo baten 2px eta 2py orbitalak. ⎝ 2⎠ ⎝ 2⎠
⎛ 1⎞ ⎛ 1⎞
24. Adierazi, zenbaki kuantikoen bidez, n = 2 mailaren b) ⎜3, 1, 2, ⎟ d) ⎜1, 1, 0, − ⎟
⎝ 2⎠ ⎝ 2⎠
orbital atomikoak eta n = 2 mailan dauden atomo
polielektroniko baten elektroiak.
34. Esan zenbaki kuantikoen serie hauetako zeinetan
25. Jarraian agertzen diren zenbaki kuantikoen seriee- ezin den zehaztu elektroi baten egoera atomoan
tatik (n, l, ml, ms), esan zein diren ezinezkoak, eta eta, ahal den kasuetan, eslei ezazu dagokion orbi-
zergatik, atomo baten elektroi batentzat: tala:
⎛ 1⎞ ⎛ ⎞
a) (4, 2, 0, + 1)
⎛ 1⎞
e) ⎜2, 0, + 1, + ⎟ a) ⎜0, 0, 0, ⎟ d) ⎜2, 1, − 2, 1 ⎟
⎝ ⎝ 2⎠ ⎝ 2⎠
2⎠
⎛ 1⎞ ⎛ 1⎞
⎛ 1⎞ ⎛ 1⎞ b) ⎜1, 1, 0, ⎟ e) ⎜2, 1, − 1, ⎟
b) ⎜3, 3, − 3, − ⎟ f) ⎜4, 3, 0, + ⎟ ⎝ 2⎠ ⎝ 2⎠
⎝ 2⎠ ⎝ 2⎠
⎛ 1⎞ ⎛ 1⎞ ⎛ ⎞
c) ⎜2, 2, 1, + ⎟ g) ⎜3, 3, 2, + ⎟ c) ⎜1, 0, 0, − 1 ⎟
⎝ 2⎠ ⎝ 2⎠ ⎝ 2⎠
⎛ 1⎞ ⎛ 1⎞
d) ⎜3, 2, 2, − ⎟ h) ⎜4, 0, 2, + ⎟
⎝ 2⎠ ⎝ 2⎠ 35. Adierazi, arrazoiak emanez, zer konfigurazio elek-
troniko ez diren posibleak:
26. Idatzi elementu hauen elektroien lau zenbaki kuan- a) 1 s 2 2 s 2 2 p 4 c) 1 s 2 2 s 2 2 p 3 3 s 1
tikoen balioak: b) 1s2 2s3 d) 1 s 2 2 p 7
a) Berilioa b) Nitrogenoa
36. Erreparatu konfigurazio hauei, eta esan zeri dago-
27. Idatzi atomo eta ioi hauen funtsezko egoeraren kion bakoitza, funtsezko egoerari ala egoera kitzi-
konfigurazio elektronikoa: 7N−3, 12Mg2+, 17Cl−, 19K+ katuari:
eta 26Te. Adierazi horietatik zein diren isoelektroni- a) 1 s 2 2 s 2 2 p 6 3 s 1 c) 1 s 2 2 s 2 2 p 3
koak, eta baten batean elektroi desparekaturik da- b) 1s2 2s1 d) 1 s 2 2 s 2 2 p 4 3 s 1
goen.
37. Erantzun zein den elementu hauen egitura elektro-
28. Aztertu beheko zenbaki kuantikoen multzoak (n, l, nikoa: Zn (Z = 30); Hg (Z = 80); Sr (Z = 38); Cs (Z =
ml), adierazi zein dagoen edo dauden baimenduta, 55); eta Te (Z = 52).
•
eta esleitu horietako bakoitzari dagokion orbitala.
a) (2, 0, 0) d) (2, 1, −1)
b) (2, 1, 1) e) (2, 1, 0) 38. Idatzi elementu hauen konfigurazio elektronikoa:
sodioa, berilioa, fosforoa, iodoa eta platinoa. Zuzen
c) (2, 2, 0) f) (2, 1, 2)
erantzun duzun jakiteko, jo web honetara: http://
www.educaplus.org/play-73-Configuracion-
29. Demagun elektroi batek l = 3 zenbaki kuantikoa
electronica.html
duela:
39. Jarraian zehazten den Coloradoko (EEBB) Uniber-
a) Arrazoitu zer orbital dagokion. tsitateko orrialdean, berariazko simulagailu batean
b) Zehatu ezazu izan ditzakeen ml zenbakiaren jardunez, jakin ahal izango duzu zenbateko uhin-lu-
balioak. zerak eragiten duen efektu fotoelektrikoa platinoan,
tentsioaren eta argi-intentsitatearen balioa aldatuz
30. Azaldu kontzeptu hauek: atomo baten funtseko gero. Gelan, jardun zaitezte lortutako balioez: http:
egoera eta atomo baten egoera kitzikatua. Arrazoi- //phet.colorado.edu/simulations/sims.php?sim
tu atomo baten espektroarekin duten erlazioa. =Photoelectric_Effect
59
3 Elementuen
sistema periodikoa
Zenbat eta gehiago izan elementu periodiko ezagu-

nak, hainbat eta biziagoa zen horiek ordenatzeko
premia, elementuen propietateak zergatik eta nola
aldatzen ziren ulertzeko.
XIX. mendera arte itxaron behar izan zen, orduan
finkatu baitzituzten Meyer-ek eta Mendeleiev-ek
oraingo sistema periodikoaren oinarriak.
60 ■ Peu de foto cursiva.


Diziplinartekoak 1. Aurrekari historikoak
kulturarako gaitasuna:
— Elementu bai taula periodikoan 2. Mendeleiev-en Taula Periodikoa
dagokin tokia elementuaren
propietateekin erlazionatzea. 3. Gaur egungo sistema periodikoa
Zeharkakoak
• Hizkuntza-komunikaziorako gaitasuna:
hizkuntza zientifikoa zehatz eta jakitun 4. Lege periodikoa
erabiltzea informazioa interpretatzean
zein ematean. 5. Sistema
• Ikasten ikasteko gaitasuna: unitatean periodikoaren 5.1. Periodoak
landutako ezagutzak eta trebetasunak egitura 5.2. Taldeak
lehenago eskuratutakoekin erlazionatzea.
6. Karga nuklear eraginkorra eta pantailatzea
7.1. Erradio atomikoa

7.2. Erradio ionikoa
7. Propietate 7.3. Ionizazio-energia
periodikoak 7.4. Afinitate elektronikoa
7.5. Elektronegatibotasuna
7.6. Metaltasuna: metalak,
ez-metalak eta erdimetalak
Kimika eta gizartea: Elementu naturalak: aurkikuntzen kronologia
ATARIAN
Gogoratu bihurtzeko, hori ere gas-egoeran egongo dena.
Energia horri ionizazio-energia deritzo.
• Elementuak zenbaki atomiko txikienetik handienera
antolatzean, haien propietate fisiko eta kimiko asko • Elementu baten elektronegatibotasuna da elementu
periodikoki errepikatzen dira. horren atomoek berei lotutako elektroiak erakartzeko
duten joera erlatiboa.
• Gaur egun, elementu kimikoak batik bat luzetara anto-
latzen dira Taula Periodikoan: zutabeetan (taldeak),
antzeko propietateak dituzten elementuak ageri dira.
Ilarei periodoak esaten zaie.
• Periodo bereko elementu guztiek maila elektronikoen JARDUERAK
kopuru berbera dute, maila horiek beteta egon ala ez,
eta kopuru hori bat dator periodoaren zenbakiarekin. • Arrazoitu zergatik dauden dituen Taula Periodikoak 18
• Talde bereko elementuek egitura elektroniko bera dute talde eta 7 periodo, eta zergatik dituzten talde bereko
balentzia-geruzan, hau da, mailarik azalekoenean, elementuek antzeko propietate kimikoak.
eta horregatik, antzeko propietate kimikoak ere bai. • Elementu hauen konfigurazio elektronikoan oinarrituz,
• Elementu bati bere erradio atomikoa esleitzeko, ondorioztatu bakoitzaren periodoa eta taldea:
elkarri loturiko bi atomoren arteko distantziaren erdia
P (Z = 15), Sr (Z = 38), Sb (Z = 51), Ag (Z = 47)
neurtzen da.
• Atomo bat ionizatzen denean, aldatu egiten da haren Ti (Z = 22), Mn (Z = 25), Zr (Z = 40), Cd (Z = 48)
bolumena. Elektroiak galduz gero, katioi bilakatzen da, Ni (Z = 28), Br (Z = 35), Cs (Z = 55)
eta haren erradioa, murriztu. Elektroiak irabazi baditu,
anioi bilakatzen da, eta haren erradioa handitu egiten • Esan, eta arrazoitu, zeinek duen erradio atomiko han-
da. diena, kobreak (Z = 29) ala zilarrak (Z = 47).
• Gas-egoeran, X elementu baten atomo neutroak ener- • Ondoriztatu elementu hauetako zeinek duen elektro-
gia-kantitate bat behar du bere azken mailako elektroi negatibotasun handiena, eta azaldu zergatik: oxige-
bat galtzeko eta, era horretan, X+ ioi monopositibo noa (Z = 8) ala selenioak (Z = 34).
61
1. Aurrekari historikoak
XIX. mendearen hasierarako, kimikariek elementu asko eta horien kon-
posatu ugari ere ezagutzen zituzten. Beharrezkoa zitzaien, hartara,
elementuak nolabait antolatzea eta sailkatzea, haien propietateak erra-
zago aztertzeko eta ulertzeko.
Hasieratik egiaztatu zen familiak zeudela, propietate komu asko zituz-
ten elementuek osatuak, eta sumatzen hasi zen, hortaz, ba omen
zegoela lege naturalen bat, elementuak erlazionatzea eta taldekatzea
ahalbidetuko zuena. Ahalegin ugari egin ziren delako lege natural har-
tara iristeko, batik bat oinarrizko bi irizpide hauek abiapuntu hartuta:
• Elementuen eta haien konposatuen arteko antzekotasuna propietate

Li Ca S Cl
fisiko eta kimikoei dagokienez.
Na Sr Se Br
• Propietate horiek atomoen ezaugarriren batekin izan zezaketen erla-
K Ba Te I zioa, batez ere masa atomikoarekin.
■ Döbereiner-en hirukoteak. Saio horietako batzuk aipatzeko modukoak dira beren originaltasuna-
gatik edo lortu zuten arrakastagatik; nabarmentzekoak dira, besteak
beste, 1817ko Döbereiner-en hirukoteak, 1862ko Charcourtois-en tor-
loju telurikoa eta 1866ko Newlands-en zortzikoteak.
2. Mendeleiev-en Taula Periodikoa

1869an eta 1870an, bi zientzialarik, D. Mendeleiev (1834-1907) erru-
siarrak eta L. Meyer (1830-1895) alemaniarrak, nork bere Taula Perio-
dikoa aurkeztu zuten.
Mendeleieven sailkapen periodikoak, Meyerrena baino landuagoak,
ordurako elementu ezagun guztiak biltzen zituen, sarrera bikoitzeko
taula batean eta irizpide hauen arabera ordenatuta:
• Masa atomiko gorakorra. Irizpide horri jarriatuz, elementuak ilara

horizontaletan eta ezkerretik eskuinera ordenatuta zeuden.
• Propietateen antzekotasuna. Antzeko propietateak dituzten ele-
mentuak zutabetan ageri ziren.
Mendeleievek sumatzen zuen elementuen propietateak artean ezeza-

guna zen lege periodiko bati jarraitzen zitzaizkiola.
Uste horretan sinetsita, nahiko iragarpen ausartak egin zituen, denbo-
rarekin zuzenetsiko zirenak:
• Zalatzan jarri zuen zenbait elementuk esleituta zuten masa atomi-

koa, eta bere iritziz zuzenagoa zen beste bat eman zien. Hala egin
zuen, esate baterako, indioaren, berilioaren eta uranioaren kasuetan.
• Beste elementu batzuen masa atomikoak alderantzizko ordenan
birkokatu zituen, elementu horiek propietate berbereko beste ba-
tzuekin taldekatuta gera zitezen. Adibidez, telurioa-iodoa eta kobal-
toa-nikela.
• Hutsuneak utzi zituen taulan, artean aurkitu gabe zeuden zenbait
elementu kokatzeko. Gainera, elementu horien propietateak aurreiku-
si zituen. Horren adibide dira galioa, germanioa eta eskandioa.
62 3. Elementuen sistema periodikoa

Mendeleievek eta Mayerrek proposaturiko sailkapenari egokitzapenak ADI!

egin zitzizkion denborarekin, baina ez ziren nahikoa izan taularen era-
Lehenengo hogei elementuetan,
gozpen bat, nahiko garrantzitsua, zuzentzea: elementuak ordenatzeko masa atomikoa ia beti da zenbaki
irizpide nagusia masa atomikoa izanik, elementu batzuk beren tokitik atomikoaren bikoitza, eta horrega-
kanpo taldekatu beharra zegoen antzeko propietateen arabera antolatu tik, hasierako ordenamendu-saioe-
ahal izateko. tan, masa atomikoen ordena gora-
korra erabiliz, arrakasta lortu zen
Hala, bada, argi zegoen elementuen propietate kimikoak periodikoki elementu arinen kasuan, baina alfe-
errepikatzen direla, baina bestalde, masa atomikoa ez zen, nonbait, rrikakoak izan ziren elementu astu-
nagoekin.
jarraibide egokiena elementuak ordenamendu koherente baten arabera
sailkatzeko.
Ikusten denez, galdera honi erantzun beharra zegoen: oinarrizko zer
propietateren arabera jokatzen du lege periodikoak?
3. Gaur egungo sistema periodikoa

Erantzuna H. Moseley-k (1887-1915) eman zuen, 1914an. Moseleyk
•
Orrialde honetako taula periodikoan
elementuen zenbaki atomikoa zehaztu zuen, eta egiaztatu zuen, gai- informazio gaurkotua aurkituko du-
nera, elementuak zenbaki atomikoko txikienetik handienera kokatzen zu elementu guztien inguruan (ele-
baziren guztiak geratzen zirela antzeko propietateak izateagatik zego- mentuak nola lortu, elementuen pro-
pietateak eta erabilera…): www.web
kien tokian. elements.com
Metal arinak Trantsizio-metalak Gas nobleak
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18
Periodoak 1 GAKOA
1,0 2 4,0
Zenbaki atomikoa Masa atomikoa
1 H 20 40,0
He
Hidrogenoa Ca Sinboloa Helioa
Kaltzioa Izena
3 6,9 4 9,0 5 10,8 6 12,0 7 14,0 8 16,0 9 19,0 10 20,1
2 Li Be B C N O F Ne
Litioa Berillioa Boroa Karbonoa Nitrogenoa Oxigenoa Fluorra Neona
11 23,0 12 24,3 13 27,0 14 28,0 15 31,0 16 32,0 17 35,5 18 39,9
3 Na Mg Al Si P S Cl Ar
Sodioa Magnesioa Aluminioa Silizioa Fosforoa Sufrea Kloroa Argona
19 39,1 20 40,0 21 44,9 22 47,9 23 50,9 24 52,0 25 55,0 26 55,8 27 58,9 28 58,7 29 63,5 30 65,4 31 69,7 32 72,6 33 74,9 34 78,9 35 79,9 36 83,8
4 K Ca Sc Ti V Cr Mn Fe Co Ni Cu Zn Ga Ge As Se Br Kr
Potasioa Kaltzioa Eskandioa Titanioa Banadioa Kromoa Manganesoa Burdina Kobaltoa Nikela Kobrea Zinka Galioa Germanioa Artsenikoa Selenioa Bromoa Kriptona
37 85,5 38 87,6 39 88,9 40 91,2 41 92,9 42 95,9 43 (99) 44 101,1 45 102,9 46 106,4 47 107,9 48 112,4 49 114,8 50 118,7 51 121,7 52 127,6 53 126,9 54 131,3
5 Rb Sr Y Zr Nb Mo Tc Ru Rh Pd Ag Cd In Sn Sb Te I Xe
Rubidioa Estrontzioa Itrioa Zirkonioa Niobioa Molibdenoa Teknezioa Rutenioa Rodioa Paladioa Zilarra Kadmioa Indioa Eztainua Antimonioa Telurioa Iodoa Xenona
55 132,9 56 137,3 57 138,9 72 178,5 73 180,9 74 183,8 75 186,2 76 190,2 77 192,2 78 195,1 79 197,0 80 200,5 81 204,3 82 207,2 83 209,0 84 (209) 85 (210) 86 (222)
6 Cs Ba La Hf Ta W Re Os Ir Pt Au Hg Tl Pb Bi Po At Rn
Zesioa Barioa Lantanoa Hafnioa Tantalioa Wolframioa Renioa Osmioa Iridioa Platinoa Urrea Merkurioa Talioa Beruna Bismutoa Polonioa Astatoa Radona
87 (223) 88 (226) 89 (227) 104 (261) 105 (262) 106 (266) 107 (264) 108 (277) 109 (268) 110 (281) 111 (272) 112
7 Fr Ra Ac Rf Db Sg Bh Hs Mt Ds Rg Uub
Frantzioa Radioa Aktinioa Rutherfordioa Dubnioa Seaborgioa Bohrioa Hassioa Meitnerioa Darmstadtioa Roentgenioa Ununbioa
Koloreen kodea Barne-trantsizioko metalak
58 140,1 59 140,9 60 144,2 61 (145) 62 150,3 63 151,9 64 157,2 65 158,9 66 162,5 67 164,9 68 167,3 69 168,9 70 173,0 71 175,0
Solidoak Likidoak Ce Pr Nd Pm Sm Eu Gd Tb Dy Ho Er Tm Yb Lu
Zerioa Praseodimioa Neodimioa Prometioa Samarioa Europioa Gadolinioa Terbioa Disprosioa Holmioa Erbioa Tulioa Iterbioa Lutezioa
90 232,0 91 231,0 92 238,0 93 (237) 94 (244) 95 (243) 96 (247) 97 (247) 98 (251) 99 (252) 100 (257) 101 (258) 102 (259) 103 (262)
Gasak Sintetikoak Th Pa U Np Pu Am Cm Bk Cf Es Fm Md No Lr
Torioa Protaktinioa Uranioa Neptunioa Plutonioa Amerizioa Kurioa Berkelioa Kalifornioa Einstenioa Fermioa Mendelebioa Nobelioa Lawrentzioa
63
4. Lege periodikoa
Lege periodikoa, gaur egun, honela interpretatzen da:
) Elementuak zenbaki atomikoaren ordena gorakorraren ara-

bera ordenatzean, haien propietate fisiko eta kimiko asko perio-
dikoki errepikatzen dira.
Elementuen propietate kimikoak periodikoki errepikatzearen arrazoia

elementuen elektroiak edo balentzia-elektroiak dira, horien konfigura-
zioa periodikoki errepikatzen delako, hain zuzen ere.
5. Sistema periodikoaren egitura

Gaur darabilgun Taula Periodikoa Paneth-ek eta Werner-ek taxutu
zuten. Taula horretan, ezagutzen diren 109 elementuak hamazortzi
zutabe eta zazpi ilaratan ordenatuta daude, zenbaki atomikoaren orde-
na gorakorrean, alegia, zenbaki atomiko txikienekotik handienekora.
Ilarei periodoak deritze, eta zutabeei, taldeak.
Gure Taula Periodikoa elementuen konfigurazio elektronikoari begira
antolatuta dago, horixe baita elementuen propietateen arrazoia (1.
taula).
5.1. Periodoak
Periodoak zenbaki korrelatiboen bidez izendatzen dira, 1etik 7ra.
Kernela Elementuen propietateak aldatuz doaz periodoetan zehar, portaera
Hitza alemanezko kernetik dator metalikotik portaera ez-metalikoraino, eta beti ageri da gas noble bat
(‘muina, bihotza’), konfigurazio elek- amaieran.
troniko sakonenaz mintzo baita.
Bibliografian, ordea, kernela baino Periodo bereko elementuetan, balentzia-elektroiak maila energetiko
maizago ageri da barne-egitura ter- berean daude, elementu batek aurrekoak baino elektroi bat gehiago
minoa. duelako. Elektroi horri elektroi bereizlea esaten zaio, bera dela medio
dituztelako propietate desberdinak periodo bateko elementu korrelati-
boek.
Ikusiko duzunez, periodo bereko elementuen elektroi barrukoenak
aurreko periodoko gas noblean bezala ordenatuta daude. Elektroi horiei
kernelak deritze, eta gehienetan, elementuen konfigurazio elektronikoa
laburrago adierazteko, kernelaren ordez gas noblearen sinboloa idaz-
ten da, kortxeteen artean, eta horren ondoren, balentzia-elektroien kon-
figurazio elektronikoa.
Bereizgarri gisa, periodo bereko elementu guztiek elektroiak dituzte
mailarik azalekoen berberean, eta maila horren zenbakia erabiltzen da,
hain zuzen ere, periodoa izendatzeko. Adibidez, 1. periodoko elemen-
tuek 1. mailan baino ez dituzte elektroiak; 2. periodokoek, 2. mailaraino
dituzte; 3. periodokoek 3. mailaraino, eta horrela azkenera arte.
Adibidez, 3. pediodoko elementuek denek dute neonaren kernela, eta
elektroiak dituzte hirugarren mailaraino.
Na (Z = 11) → [Ne] 3 s 1 P (Z = 15) → [Ne] 3 s 2 3 p 3
Mg (Z = 12) → [Ne] 3 s 2 S (Z = 16) → [Ne] 3 s 2 3 p 4
Al (Z = 13) → [Ne] 3 s 2 3 p 1 Cl (Z = 17) → [Ne] 3 s 2 3 p 5
Si (Z = 14) → [Ne] 3 s 2 3 p 2 Ar (Z = 18) → [Ne] 3 s 2 3 p 6

Zenbaki Konfigurazio Zenbaki Konfigurazio Zenbaki Konfigurazio

Sinboloa Sinboloa Sinboloa
atomikoa elektronikoa atomikoa elektronikoa atomikoa elektronikoa
11 H 1s1 38 Sr [Kr] 5 s 2 175 Re [Xe] 6 s 2 4 f 14 5 d 5
12 He 1s2 39 Y [Kr] 5 s 2 4 d 1 176 Os [Xe] 6 s 2 4 f 14 5 d 6
13 Li [He] 2 s 1 40 Zr [Kr] 5 s 2 4 d 2 177 Ir [Xe] 6 s 2 4 f 14 5 d 7
14 Be [He] 2 s 2 41 Nb [Kr] 5 s 1 4 d 4 178 Pt [Xe] 6 s 1 4 f 14 5 d 9
15 B [He] 2 s 2 2 p 1 42 Mo [Kr] 5 s 1 4 d 5 179 Au [Xe] 6 s 1 4 f 14 5 d 10
16 C [He] 2 s 2 2 p 2 43 Tc [Kr] 5 s 2 4 d 5 180 Hg [Xe] 6 s 2 4 f 14 5 d 10
17 N [He] 2 s 2 2 p 3 44 Ru [Kr] 5 s 1 4 d 7 181 Tl [Xe] 6 s 2 4 f 14 5 d 10 6 p 1
18 O [He] 2 s 2 2 p 4 45 Rh [Kr] 5 s 1 4 d 8 182 Pb [Xe] 6 s 2 4 f 14 5 d 10 6 p 2
19 F [He] 2 s 2 2 p 5 46 Pd [Kr] 4 d 10 183 Bi [Xe] 6 s 2 4 f 14 5 d 10 6 p 3

184 Po [Xe] 6 s 2 4 f 14 5 d 10 6 p 4
10 Ne [He] 2 s 2 2 p 6 47 Ag [Kr] 5 s 1 4 d 10
185 At [Xe] 6 s 2 4 f 14 5 d 10 6 p 5
11 Na [Ne] 3 s 1 48 Cd [Kr] 5 s 2 4 d 10
186 Rn [Xe] 6 s 2 4 f 14 5 d 10 6 p 6
12 Mg [Ne] 3 s 2 49 In [Kr] 5 s 2 4 d 10 5 p 1
187 Fr [Rn] 7 s 1
13 Al [Ne] 3 s 2 3 p 1 50 Sn [Kr] 5 s 2 4 d 10 5 p 2
188 Ra [Rn] 7 s 2
14 Si [Ne] 3 s 2 3 p 2 51 Sb [Kr] 5 s 2 4 d 10 5 p 3
189 Ac [Rn] 7 s 2 6 d 1
15 P [Ne] 3 s 2 3 p 3 52 Te [Kr] 5 s 2 4 d 10 5 p 4
190 Th [Rn] 7 s 2 6 d 2
16 S [Ne] 3 s 2 3 p 4 53 I [Kr] 5 s 2 4 d 10 5 p 5
191 Pa [Rn] 7 s 2 5 f 2 6 d 1
17 Cl [Ne] 3 s 2 3 p 5 54 Xe [Kr] 5 s 2 4 d 10 5 p 6
192 U [Rn] 7 s 2 5 f 3 6 d 1
18 Ar [Ne] 3 s 2 3 p 6 55 Cs [Xe] 6 s 1
193 Np [Rn] 7 s 2 5 f 4 6 d 1
19 K [Ar] 4 s 1 56 Ba [Xe] 6 s 2
194 Pu [Rn] 7 s 2 5 f 6
20 Ca [Ar] 4 s 2 57 La [Xe] 6 s 2 5 d 1
195 Am [Rn] 7 s 2 5 f 7
21 Sc [Ar] 4 s 2 3 d 1 58 Ce [Xe] 6 s 2 4 f 1 5 d 1
196 Cm [Rn] 7 s 2 5 f 7 6 d 1
22 Ti [Ar] 4 s 2 3 d 2 59 Pr [Xe] 6 s 2 4 f 3
197 Bk [Rn] 7 s 2 5 f 9
23 V [Ar] 4 s 2 3 d 3 60 Nd [Xe] 6 s 2 4 f 4
198 Cf [Rn] 7 s 2 5 f 10
24 Cr [Ar] 4 s 1 3 d 5 61 Pm [Xe] 6 s 2 4 f 5
199 Es [Rn] 7 s 2 5 f 11
25 Mn [Ar] 4 s 2 3 d 5 62 Sm [Xe] 6 s 2 4 f 6
100 Fm [Rn] 7 s 2 5 f 12
26 Fe [Ar] 4s2 3d 6 63 Eu [Xe] 6s2 4f 7
101 Md [Rn] 7 s 2 5 f 13
27 Co [Ar] 4s2 3d 7 64 Gd [Xe] 6s2 4f 7 5d 1
102 No [Rn] 7 s 2 5 f 14
28 Ni [Ar] 4s2 3d 8 65 Tb [Xe] 6s2 4f 9 103 Lr [Rn] 7 s 2 5 f 14 6 d 1
29 Cu [Ar] 4 s 1 3 d 10 66 Dy [Xe] 6 s 2 4 f 10 104 Rf [Rn] 7 s 2 5 f 14 6 d 2
30 Zn [Ar] 4 s 2 3 d 10 67 Ho [Xe] 6 s 2 4 f 11 105 Db [Rn] 7 s 2 5 f 14 6 d 3
31 Ga [Ar] 4s2 3 d 10 4p1 68 Er [Xe] 6s2 4 f 12 106 Sg [Rn] 7 s 2 5 f 14 6 d 4
32 Ge [Ar] 4s2 3 d 10 4p2 69 Tm [Xe] 6s2 4 f 13 107 Bh [Rn] 7 s 2 5 f 14 6 d 5
33 As [Ar] 4s2 3 d 10 4p3 70 Yb [Xe] 6s2 4 f 14 108 Hs [Rn] 7 s 2 5 f 14 6 d 6
34 Se [Ar] 4s2 3 d 10 4p4 71 Lu [Xe] 6s2 4 f 14 5d 1 109 Mt [Rn] 7 s 2 5 f 14 6 d 7
35 Br [Ar] 4 s 2 3 d 10 4 p 5 72 Hf [Xe] 6 s 2 4 f 14 5 d 2 110 Ds [Rn] 7 s 2 5 f 14 6 d 8
36 Kr [Ar] 4 s 2 3 d 10 4 p 6 73 Ta [Xe] 6 s 2 4 f 14 5 d 3 111 Rg [Rn] 7 s 2 5 f 14 6 d 9
37 Rb [Kr] 5 s 1 74 W [Xe] 6 s 2 4 f 14 5 d 4 112 Uub [Rn] 7 s 2 5 f 14 6 d 10
■ 1. taula. Elementuen konfigurazio elektronikoa, oinarrizko egoeran eta notazio sinplean.
65
5.2. Taldeak
Taldeak zenbaki korrelatiboen bidez izendatzen dira, 1etik 18raino.
ADI! Talde bakoitza osatzen duten elementuek, bakarren bat izan ezik, pro-
pietate kimiko antzekoak dituzte, denek dutelako balentzia-elektroien
Duela gutxira arte, ohikoa zen tal-
deak zenbaki batez eta A edo B
konfigurazio elektroniko bera.
letraz izendatzea. Bestalde, talde — 1. eta 2. taldeak elementu metalikoei dagozkie.
batzuen izena ez zen berbera
Europan eta Estatu Batuetan. — 3. eta 12. arteko taldeetan trantsizio-metalak daude.
Anbiguetateak eragozteko, onartu
da IUPACen irizpidea, taldeak 1etik — 13.tik eta 17.ra bitarteko taldeetan ez-metalek eta erdimetalek ageri
18rainoko zenbaki korrelatiboen dira.
bidez izendatzekoa.
— 18. taldea gas nobleek osatzen dute.
1. eta 2. taldeetako elementuei eta 13.etik 18.erainoko taldeetakoei
elementu adierazgarri edo ereduzkoak deitzen zaie. Talde horietako
batzuek izen berezia dute:
Taldea Taldearen izena Balentzia-elektroiak
11 Alkalinoak ns 1
12 Lurralkalinoak ns 2
16 Kalkogenoak ns 2 np 4
17 Halogenoak
. ns 2 np 5
18 Gas nobleak ns 2 np 6
Trantsizio-metalen artean, lur arraro edo barne-trantsizioko metalak

deritzen elementuak daude: lantanidoak eta aktinidoak, gehienak
hamalau zutabeko bi ilaratan idatziak.
Trantsizio-elementuetan, elektroi bereizleak d orbital bat betetzen du,
eta barne-trantsiziokoetan, f orbital bat. Elementuen talde horien konfi-
gurazio elektronikoa ez da elementu adierazgarriena bezain erregularra
izaten, eta sarri agertzen dira salbuespenak.
Ohar zaitez Taula Periodikoaren zutabe kopuruak zerikusi zuzena
ADI! duela orbital bakoitzean sartzen den elektroi kopuruarekin.
Lantanidoak lur arraro izenak adi-
tzera eman dezakeen baino gehiago Elektroi Azpimailak har
dira. Hala deitu zitzaien antzinako Zutabe
Taldeak bereizlearen dezakeen elektroi
kimikariek zailtasunak izan zituztela- kopurua
ko elementu horiek arazteko. orbitala kopurua
Elementuok duten baliagarritasu- Metal arinak 12 s 12 elektroi
naz ohartarateko, aipa daiteke, adi-
bidez, praseodimikoa (Pr) eta neo-
dimioa (Nd) begietarako beira ba- Ez-metalak, erdimetalak
16 p 16 elektroi
besgarriak fabrikatzeko erabiltzen eta gas nobleak
direla; torioa, (Th), argiztapenerako
gas-metxeroak egiteko, eta lur arra-
roen nahaste berezi batzuk, kolore-
Trantsizio-metalak 10 d 10 elektroi
tako telebisten pantaila fluoreszen-
teak fabrikatzeko. Barne-trantsizioko metalak 14 f 14 elektroi

Elementu
adierazgarriak Elementu adierazgarriak
1 18
1 2
H He
1s1 2 13 14 15 16 17 1s2
3 4 5 6 7 8 9 10
Li Be B C N O F Ne
2s1 2s2 Trantsizio-elementuak 2s2 2p1 2s2 2p2 2s2 2p3 2s2 2p4 2s2 2p5 2s2 2p6
11 12 13 14 15 16 17 18
Na Mg Al Si P S Cl Ar
3s1 3s2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 2
3s 3p 1 2
3s 3p 2 3 s 2 3 p 3 2
3s 3p 4 2
3s 3p 5 3s 3p6
2
19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36
K Ca Sc Ti V Cr Mn Fe Co Ni Cu Zn Ga Ge As Se Br Kr
4s1 4s2 4s 3d1
2 2
4s 3d 2 4s 3d3
2 1
4s 3d 5 2
4s 3d 5 2
4s 3d 6 2
4s 3d 7 4s 3d 8
2
4 s 3 d 10
1 4 s 3 d 10
2 2 10 1 2 10 2 2 10 3 2 10 4
4 s 3 d 4 p 4 s 3 d 4 p 4 s 3 d 4 p 4 s 3 d 4 p 4 s 3 d 4 p 4 s 3 d 10 4 p 6 2 10 5 2
37 38 39 40 41 42 43 44 45 46 47 48 49 50 51 52 53 54
Rb Sr Y Zr Nb Mo Tc Ru Rh Pd Ag Cd In Sn Sb Te I Xe
5s1 5s2 5s 4d 1
2 2
5s 4d 2 5s 4d 4
1 5s1 4d 5 5s2 4d 5 5s1 4d 7 5s1 4d 8 4 d 10 5 s 1 4 d 10 5 s 4 d 10
2 5 s 2 4 d 10 5 p 1 5 s 2 4 d 10 5 p 2 5 s 2 4 d 10 5 p 3 5 s 2 4 d 10 5 p 4 5 s 2 4 d 10 5 p 5 5 s 2 4 d 10 5 p 6
55 56 57 72 73 74 75 76 77 78 79 80 81 82 83 84 85 86
Cs Ba La Hf Ta W Re Os Ir Pt Au Hg Tl Pb Bi Po At Rn
6s1 6s2 2
6s 5d 1 2 14 2
6 s 4 f 5 d 6 s 4 f 14 5 d 3
2 2 14 4 2 14 5 2 14 6 2
6 s 4 f 5 d 6 s 4 f 5 d 6 s 4 f 5 d 6 s 4 f 5 d 6 s 4 f 14 5 d 9 14 7 2 6 s 4 f 14 5 d 10
2 6 s 4 f 14 5 d 10 6s2 4f 1 5d 10 6p1 6s2 4f 14 5d 10 6 p 2 6s2 4f 14 5d 10 6p3 6s2 4f 14 5d 10 6 p 4 6s2 4f 14 5d 10 6 p 5 6s2 4f 14 5d 10 6p6
2
87 88 89 104 105 106 107 108 109 110 111 112

Fr Ra Ac Rf Db Sg Hs Uub
Kalkogenoak
Halogenoak
Rg
Gas nobleak
Bh Mt Ds
7s1 7s2 7s2 6d 1 7 s 2 5 f 14 6 d 2 7 s 2 5 f 14 6 d 3 7 s 2 5 f 14 6 d 4 7 s 2 5 f 14 6 d 5 7 s 2 5 f 14 6 d 6 7 s 2 5 f 14 6 d 7 7 s 2 5 f 14 6 d 8 7 s 5 f 14 6 d 9
2 7 s 2 5 f 14 6 d 10
Alkalinoak
Lurralkalinoak
Barne-trantsizioko elementuak edo lur arraroak
58 59 60 61 62 63 64 65 66 67 68 69 70 71
Lantanidoak Ce Pr Nd Pm Sm Eu Gd Tb Dy Ho Er Tm Yb Lu
6s2 4f 1 5d 1 2
6s 4f 3 2
6s 4f 4 6s2 4f 5 6s2 4f 6 6s2 4f 7 6s2 4f 7 5d 1 6s2 4f 9 6 s 2 4 f 10 6 s 2 4 f 11 6 s 2 4 f 12 6 s 4 f 13
2 6 s 2 4 f 14 6 s 2 4 f 14 5 d 1
90 91 92 93 94 95 96 97 98 99 100 101 102 103
Aktinidoak Th Pa U Np Pu Am Cm Bk Cf Es Fm Md No Lr
7s2 6d 2 7s 5f 6d 7s 5f 6d 7s 5f 4 6d 1
2 2 1 2 3 1 2 7s2 5f 6 7s2 5f 7 7s2 5f 7 6d 1 7s2 5f 9 7 s 2 5 f 10 7 s 2 5 f 11 7 s 2 5 f 12 7 s 2 5 f 13 7 s 2 5 f 14 7 s 2 5 f 14 6 d 1
JARDUERAK
11. Idatzi atomo hauen konfigurazio elektronikoa, ker- 17. Esan elementuen propietate kimikoetatik zeini deri-
nela eta elektroi azalekoena: Be (Z = 4), V (Z = 23), tzozun garratzitsuena, zenbaki atomikoari ala masa
Cl (Z = 17), Sr (Z = 38), Kr (Z = 36), Fe (Z = 26), atomikoari.
Cd (Z = 48), Cs (Z = 55), Pb (Z = 82) eta Ti (Z = 22).
18. Arrazoitu zer dela-eta sistema periodikoaren lauga-
12. Konfigurazio elektronikotik abiatuta, ondorioztatu rren periodoko elementu kopurua.
Taula Periodikoaren zer talde eta periodotan dau- 19. Esan zer sinbolo, zenbaki atomiko eta egitura elek-
den 1. ariketako elementuak. troniko dagozkion, kasu bakoitzean, zenbaki atomi-
ko txikieneko elementuari:
13. Azaldu zein den erlazio azpimarragarriena Taula
Periodikoaren talde bereko elementuen artean. a) Bi elektroi ditu 2 p azpimailan.
b) Hiru elektroi ditu 3 d azpimailan.
14. Azaldu zein den erlazio azpimarragarriena Taula
c) 3 p azpimaila beteta du.
Periodikoaren periodo bereko elementuen artean.
d) s azpimaila bat beteta du.
15. Zer esan nahi dugu gas nobleen kernelaz ari gare-
10. Elementu baten elektroi bereizleak honako zenbaki
nean? Ba al du zerikusirik balentzia-elektroiekin?
1
Azal ezazu. kuantiko hauek ditu: n = 3, l = 2, ml = 0, m s = .
2
16. Zergatik daude zortzi elementu sistema periodikoa- Esan Taula Periodikoko zer talde eta periodotan
ren 3. periodoan, eta hamazortzi 4.ean? Arrazoitu dagoen elementua, eta elementu adierazgarria ote
erantzuna. den.
67
6. Karga nuklear eraginkorra eta pantailatzea

Aurreko unitatean, karga nuklear eraginkor eta pantailatze kontzeptuak
erabili ditugu uhin-funtzioa sinplifikatzeko eta ebazteko.
) Pantailatzea elektroien arteko aldarapena da. Pantailatzeak,

nukleoranzko erakarpena ahultzeaz gain, elektroiek atomoan
duten egoera baldintzatzen du.
Kontzeptu hau zuzen erabiltzea lagungarria izango zaigu unitate hone-

tan, berari esker errazago konparatu eta uler baitaitezke elementuen
propietateak.
Helioaren adibidea (Z = 2) oso argigarria da elektroien arteko pantailatzea

aztertzeko.
Helioaren bi elektroietariko bakoitzak eta He+ katioiaren elektroi bakarrak

balio bereko erakarpen nuklearra jasaten dute, 1s orbitalean daudelako eta
haien karga nuklearra +2 delako.
Baina esperimentalki ikusten denez, helio atomotik elektroi bat erauzteko

behar den energia 2 373 kJ/mol da, eta He+ katioiaren elektroia ateratze-
koa, ordea, 5 248 kJ/mol. Horrek agerian uzten du elektroia atxikitzen duen
indarra ahulagoa dela helio atomoan He+ katioian baino.
Horren arrazoia elektroien arteko aldarapena da, hots, helio atomoan pan-
tailatzea gertatzen dela, eta He+ katioian, aldiz, ez.
Praktikan, karga nuklear eraginkorra terminoa erabili ohi da.
) Karga nuklear eraginkorraren kontzeptuaren bitartez adieraz-

ten da nukleoak zenbateko karga izan beharko lukeen, baldin
eta atomoan beste elektroirik egongo ez balitz, atomo horretako
elektroi batek atomo errealean adinako erakarpena jasan dezan
nukleorantz.
Karga nuklear eraginkorraren balioa adierazpen hau aplikatuz kalkula

daiteke:
⎧ Z* = karga nuklear eraginkorra
⎪
Z* = Z − a non ⎨ Z = karga nuklearra
⎪ a = pantailatzea
⎩
Horren arabera, helioak bere bi elektroien gainean duen karga nuklear

eraginkorra +2 baino txikiagoa da.
Elektroien pantailatzea elektroi horiek dauden orbitalaren mende dago,
batik bat, eta hura kalkulatzeko modua ikasturte honetako gaia ez izan
arren, honela laburbildu daiteke:
• Kernela osatzen duten elektroiek zeharo pantailatzen dute; beraz,
bakoitzari dagokion a balioa 1 da.
• Gainerako elektroiek gutxiago pantailatzen dute, eta horregatik,
bakoitzari 1etik beherako a balioa dagokio.
Ikus dezagun nola aldatzen den karga nuklear eraginkorra periodo eta
taldeetan zehar.

• Periodoan zehar, zenbat eta handiagoa izan zenbaki atomikoa, han-

diagoa da elektroi agerikoenaren gaineko karga eraginkorra ere.
Azalpena errazago ulertzeko, har ditzagun bi elementu, biak periodo
berekoak eta ondoz ondoko zenbaki atomikoak dituztenak. Aukeratu
ditugun elementuen konfigurazio elektronikoak berdinak dira gas
noblearen kernelari dagokionez, baina balentzia-elektroi baten aldea
dago haien artean. Karga nuklearra unitate bat handitu denez, eta ker-
nelean parte hartzen ez duten elektroiek 1etik beherako pantailatzea
egiten dutenez, elektroi azalekoenaren gaineko karga nuklear eragin-
korra haziko da zenbaki atomikoa haztean.
• Taldean zehar, elektroi agerikoenaren gaineko karga eraginkorra ez
da aldatzen zenbaki atomikoa aldatu arren.
Kasu honetan, taldeko elementu guztiek balentzia-konfigurazio elek-
troniko berdinak dituzte, eta desberdina, berriz, konfigurazio elektro-
niko sakonena, hots, gas noblearen kernela. Kernela osatzen duten
elektroiek 1 balioaz pantailatzen dutenez, eta elementu guztiek
balentzia-konfigurazio elektroniko berbera dutenez, elektroi azaleko-
enaren gaineko karga nuklear eraginkorra ez da aldatzen zenbaki
atomikoa handituz gero.
1. ADIBIDEA
Alderatu kualitatiboki nolakoa den elektroi azalekoenaren gaineko karga nuklear eraginkorra hiru atomo hauetan:
B (Z = 5), Al (Z = 13) eta O (Z = 8).
Atomo bakoitzaren konfigurazio elektronikoa:
B: 1 s 2 2 s 2 2 p 1 Al: 1 s 2 2 s 2 2 p 6 3 s 2 3 p 1 O: 1 s 2 2 s 2 2 p 4
Elektroi agerikoena pantailatzen duten Karga nuklear eraginkorra

Elementua Kernela
balentzia-elektroiak Z* = Z − a
B 1s2 2s2 5 − a (1 s 2) − a (2 s 2) = 3 − a (2 s 2)
Al 1s2 2s2 2p6 3s2 13 − a (1 s 2 2 s 2 2 p 6) − a (3 s 2) = 3 − a (3 s 2)
O 1s2 2s2 2p3 8 − a (1 s 2) − a (2 s 2 2 p 3) = 6 − a (2 s 2 2 p 3)
Erantzuna: Elektroia agerikoenaren gaineko karga nuklear eraginkorra berdina da boroan eta aluminioan, eta han-
diagoa oxigenoan.
JARDUERAK
11. Alderatu nolakoa den elektroi agerikoenaren gaine- 13. Arrazoitu nola aldatzen den elektroi azalekoenaren
ko karga nuklear eraginkorra kasu hauetako bakoi- gaineko karga nuklear eraginkorra, zenbaki atomi-
tzean: a) K (Z = 19) eta Ca (Z = 20); b) Be (Z = 4), koa hazi ahala, 2. taldeko elementuetan zehar.
B (Z = 5) eta C (Z = 6).
14. Alderatu elektroi azalekoenaren gaineko karga
12. Arrazoitu nola aldatzen den elektroi azalekoenaren nuklear eraginkorra bikote hauetako elementuen
gaineko karga nuklear eraginkorra, zenbaki atomi- artean: a) Na (Z = 11) eta Ca (Z = 20); b) O (Z = 8)
koa hazi ahala, 2. periodoko elementuetan zehar. eta Cl (Z = 17)
69
7. Propietate periodikoak
Dakigunez, propietate fisiko eta kimiko batzuk erregularki errepikatzen
•
dira taldeetan eta periodoetan zehar.
Erregulartasunaren kausa elementuen konfigurazio elektronikoa eta
Orrialde honetan informazio zabala zenbaki atomikoa dira. Elektroi agerikoenaren gaineko karga nuklear
duzu propietate periodikoen alda- eraginkorrari dagokionez, bi ezaugarri horiek betetzen dira, eta hori
kortasunaz: www.educaplus.org/
properiodicas/index.html lagungarria da aztertu nahi badugu nola aldatzen diren propietate
periodikoak zenbaki atomikoa handitzen den heinean.
Hona hemen propietate periodiko garrantzitsuenak: erradio atomikoa
eta erradio ionikoa, ionizazio-energia, afinitate elektronikoa eta metal-
tasuna.
7.1. Erradio atomikoa

Zaila da atomoaren tamaina zehaztea, bi arrazoirengatik batez ere:
• Atomoa partikulen sistema dinamiko bat da, eragin handia jasaten
duena inguruko atomoetatik.
• Atomoaren azal elektronikoa osatzen duten orbitalek ez dute dimen-
tsio zehatzik.
Hala ere, atomoak elkartuta agertu ohi direla arobetxatuz, praktikan
balio hau esleitu zaio erradio atomikoari: elkarri lotuta dauden bi
atomo berdinen nukleoen arteko distantziaren erdia.
ADI!
Erradio atomikoaren hitzarmenezko kontzeptu hori onartzen badugu,
Banakako atomoen erradio atomi- haren balioa erraz finkatu daiteke, zeren metalak atomo berdinen sare
koa zehazteko, orbitalaren tamaina-
ren kasuan bezala jokatzen da, tridimentsional gisa antolatzen baitira, eta ez-metalek, ordea, moleku-
hots, elektroiak aurkitzeko probabili- latan egituratuta daude.
tatea aintzat hartuz. Horren arabera,
atomo bakan edo bakartu baten Azpimarratzekoa da bi atomo elkarlotu desberdinak badira haien erra-
erradioari balio hau esleitzen zaio: dio atomikoa lotura motaren arabera aldatzen dela, eta horregatik,
atomo horren dentsitate elektroniko- magnitude fisiko honen balioa erlatibizatu egin behar da, hau da, soilik
aren % 90 duen esfera baten erra-
erabili behar da atomo desberdinen arteko konparazioak egiteko.
dioa.
Erradio atomikoa: elementu baten bi
Irudian, elementu adierazgarrien atomoak periodotan antolatu dira,
atomoren arteko distantziaren erdia. atomo bakoitzaren azpian haren tamaina erlatiboa ageri dela.
• Metalek atomo berdinen sare tri-
H He
dimentsionalak eratzen dituzte- Balioak, pm-tan
nez, erradio atomikotzat hartzen 32 50
B C N O F Ne
da elkarren ondoko bi atomoren Li Be
arteko distantziaren erdia. 70
152 112 98 91 92 73 72
Na Mg Al Si P S Cl Ar
186 160 143 132 128 127 99 98
K Ca Ga Ge As Se Br Kr
135 137 139 140 114 112

227 197
• Ez-metalek molekulak eratzen

dituzte. Kasu horretan, erradio ato-
Rb Sr In Sn Sb Te I Xe
mikotzat molekula arteko distan-
tziaren erdia hartzen da. 166 162 159 160 133 131
248 215
Cs Ba Ti Pb Bi Po At Rn
171 175 170 164 142 140

222
265

• Periodoan zehar, zenbaki atomikoa handitu ahala gutxituz doa erra-

dio atomikoa.
Periodo bereko elementuen zenbaki atomikoa handitzen bada, han-
diagoa da elektroi azalekoenaren gaineko karga nuklear eraginkorra,
eta betetako mailen kopurua ez da aldatzen; ondorioz, sendotu egi-
ten da nukleoaren eta elektroiaren arteko erakarpenaren intentsita-
tea, eta horrek laburtu egiten du bien arteko distantzia.
• Taldean zehar, zenbaki atomikoa handitu ahala handituz doa erradio
atomikoa ere. ■ Erradio atomikoaren aldakuntza zen-
baki atomikoa handitu ahala, taldee-
Talde bateko elementuen zenbaki atomikoa handitzen bada, maila tan eta periodoetan. Geziaren noranz-
beteak gehiago dira, baina elektroi azalekoenaren gaineko karga koak hazkuntza adierazten du.
nuklear eraginkorra ez da aldatzen; horren ondorioz, erradio atomi-
koa luzatu egiten da.
7.2. Erradio ionikoa

Propietate honek garrantzia du konposatu ionikoak aztertzeko orduan, ADI!
konposatu horien egitura tridimentsionala faktore baten mende dagoe- Ioi isoelektronikoen kasuan, esate-
lako bakarrik: egitura bera eratzen duten ioien tamaina, hain zuzen ere. rako O2−, F−, Ne, Na+ eta Mg2+, erra-
dioa gutxituz doa karga nuklearra
Oro har, baieztapen hauek egin daitezke: handitu ahala:
• Katioiak jatorrizko atomoak baino txikiagoak dira. O2− > F− > Ne > Na+ > Mg2+
• Anioiak dagokion atomoa baino handiagoak dira.

Hori ere errazago ulertzen da elektroi azalekoenaren gaineko karga
nuklear eraginkorrari erreparatuz gero.
Li+ Be2+
60 31
N3−
O2− F−
Mg2+
Na+ Al3+ 171 140 136
95 65 50
S2− Cl−
Fe3+ Fe2+
K+
Ca2+ Sc3+ Ti4+ V5+ Cr3+ Mn2+ Co2+ Ni2+ Cu+ Zn2+ Ga3+
184 181
133 99 81 68 59 64 80 72 69 96 74 62
60 77
Se2− Br−
Rb+ Ag+
Sr2+ Cd2+ In3+ Sn4+ Sb5+
97 198 195
148 113 126 81 71 62
Cs+ Te2− I−
Ba2+ Balioak, pm-tan. Au+
Hg2+ Ti3+ Pb4+
169 135 37 110 95 84 221 216
• Katioiaren kasuan, atomo neutroak baino elektroi gutxiago izateak pantailatze txikiagoa dakar, eta, ondorioz,
katioiaren elektroi azalekoenaren gaineko karga nuklear eraginkorra handiagoa da: katioiaren erradioa atomo
neutroaren erradioa baino txikiagoa da, elektroi azalekoneak intentsitate handiagoko erakarpen nuklearra jasa-
ten duelako.
• Anioiak atomo neutroak baino elektroi gehiago dituenez, pantailatze indartsuagoa egiten du bere elektroi aza-
lekoenaren gainean; karga nuklearra berdina denez bietan, elektroi azalekoenaren gaineko karga nuklear era-
ginkorra handiagoa da atomoaren kasuan haren anioiaren kasuan baino. Hortaz,anioiaren erradioa atomo neu-
troarena baino handiagoa da.
71
2. ADIBIDEA
Arrazoitu, karga nuklear eraginkorraren kontzeptuaz baliatuta, kloro atomoaren tamainaren (erradioa, 99 pm) eta
kloruro anioiaren tamainaren (erradioa 181 pm) arteko aldea.
Kloroaren zenbaki atomikoa 17 da, Z = 17.
Azalpena errazagoa da elektroi azalekoenaren gaineko karga nuklear eraginkorra eta elektroi horrek betetzen
duen orbitala alderatzen badira.
Espezie Konfigurazio Elektroi azalekoena pantailatzen duten Karga nuklear eraginkorra

Kernela
kimikoa elektronikoa balentzia-elektroiak Z* = Z − a
Cl [Ne] 3 s 2 3 p 5 Ne 3s2 3p4 Z* = 7 − a (3 s 2 3 p 4)
Cl− [Ne] 3 s 2 3 p 6 Ne 3s2 3p5 Z* = 7 − a (3 s 2 3 p 5)
Elektroi azalekoenak 3 p orbitala betetzen duenez bi kasuetan, erakarpen nuklearra txikiagoa da anioiaren kasuan,
eta ondorioz, elektroi hori gehiago urrundu daiteke nukleotik, eta horrela, atomoak tamaina handiagoa lorttu.
3. ADIBIDEA
Arrazoitu, karga nuklear eraginkorraren kontzeptuaz baliatuta, potasio atomoaren tamainaren (erradioa, 227 pm)
eta potasio katioiaren tamainaren (erradioa, 133 pm) arteko aldea.
Potasioaren zenbaki atomikoa 19 da, Z = 19.
Azalpena errazagoa da elektroi azalekoenaren gaineko karga nuklear eraginkorra eta elektroi horrek betetzen
duen orbitala alderatzen badira.
Espezie kimikoa Konfigurazio elektronikoa
K [Ar] 4 s 1
K+ [Ar]
Alde batetik, atomoak elektroiak dituenez laugarren mailaraino, eta katioiak, aldiz, hirugarren mailaraino baino ez,
pentsatzekoa da katioiaren erradioa atomoarena baino txikiagoa dela.
Gainera, elektroi kopurua txikiagoa izateak karga nuklear eraginkorra handiagoa izatea dakar, eta ondorioz, elek-
troiaren gaineko erakarpen nuklearra handiagoa izango da, tamainen arteko aldea nabarmenagoa eginez.
JARDUERAK
15. Na+, Mg2+ eta Al3+ katioiak neonaren, Ne, isoelektronikoak dira, alegia, konfigurazio elektroniko berbera dute.
Ondorioztatu, eta arrazoitu, tamaina erlatiboak.
16. N3−, O2− eta F− anioiak neonaren, Ne, isoelektronikoak dira. Ondorioztatu eta arrazoitu haien tamaina korrelatiboak.
17. Burdinak bi katioi sortzen ditu: ferrosoa, Fe2+, eta ferrikoa, Fe3+. Ondorioztatu, zergatia azalduz, a) konfigurazio
elektronikoak; b) tamaina erlatiboak.
18. Arrazoitu ioi isoelektronikoen bikote hauen tamaina erlatiboak: a) K+ eta Cl−; b) Mg2+ eta O2−.
19. Eman erradio atomikoaren eta erradio ionikoaren definizioa.
20. Arrazoitu nola aldatzen den atomo baten tamaina espezie hauetako bakoitza bilakatzen denean: a) anioi; b) katioi.
21. Ordena itzazu atomo talde hauek erradio atomiko gorakorraren arabera: a) Mn, Co, Ca eta Ba; b) Te, Sr, S, Mg.
22. Esan, arrazoiak emanez, zein den atomo handiena bikote bakoitzean: Na eta K, Na eta S.
23. Ordenatu atomo eta ioi hauek tamainaren txikienekotik handienekora: Ar, S2−, K+, Cl− eta Li+.
24. Ordenatu kalkogenuro anioiak erradio ioniko txikienekotik handienekora.

7.3. Ionizazio-energia GOGORATU

Katioiak eratu daitezen, energia-
Atomo neutro bat behar adina energiaz hornituz gero, elektroi bat erau- ekarpen bat behar da (ionizazio-
zi ahal zaio, eta horrela, bere ioi positibo edo katioi bilakatzen da. energia); horregatik, katioien egon-
kortasuna egoera energetiko kitzi-
)
Ionizazio-energia, I, prozesu hau gertatzeko behar den energia- katuetan baino ez da lortzen, esate
baterako, tenperatura altuan edo
kantitate minimoa da: gas-egoeran eta funtsezko egoera elektro- loturak eratzen dituztenean beste
nikoan dagoen X elementu baten atomo neutro batek bere azken espezie kimiko batzuekin, adibidez:
mailako elektroi bat ematen badu, X+ ioi monopositibo bihurtzen konposatu ionikoak, ioi solbatatuak,
da, hori ere gas-egoeran eta funtsezko egoera elektronikoan. etab.
X (g) + I → X + (g) + 1e −
Energia hori beste era batez interpreta daiteke, atomoak elektroia atxi-
kitzeko erabiltzen duen energia delakoan, alegia.
Grafikoan azalduta duzu, lantanoraino (Z = 57), zein den elementuen
lehen ionizazio-energia zenbaki atomikoaren arabera.
2600
He
Lekutze-energia (kJ·mol–1)
2200 Ne
1800
Ar
N Kr
1400
P Xe
As Cd Hg Rn
1000 Be Zn
Mg
600 Tl
Li Na K
Rb Cs
200
10 20 30 40 50 60 70 80 90 Z
Ikusten denez, balioa beti da positiboa, eta ulertzekoa da, atomo orok
sistema egonkor bat eratzen duelako, eta horrenbestez, beharrezkoa
da energia-kantitate baten ekarpena egitea atomoari azken geruzako
elektroi bat erauzteko. Ohar zaitez elementu alkalinoei beren periodo-
ko balio txikiena dagokiela, eta gas nobleei, aldiz, handiena.
Bi joera nahiko desberdin bereizten dira, elementuak periodo ala talde
batekoak izan.
• Periodo bereko elementuen zenbaki atomikoa
handitu ahala, handiagoa da elektroi azalekoe-
naren gaineko erakarpen nuklearra, erradio ato-
mikoa murriztu egin delako, eta horrenbestez,
handitu da azken elektroiaren gaineko karga
nuklear eraginkorra.
Horregatik, periodo batean zenbaki atomikoa han-
ditu ahala, handiagoa da ionizazio-energia ere. Ionizazio-energia gero handiagoa
(ioi positiboak eratzeko joera, gero eta ahulagoa)
• Talde bereko elementuen zenbaki atomikoa han-
ditu ahala, txikiagoa da elektroi azalekoenaren
gaineko erakarpen nuklearra, erradio atomikoa
luzatu egin delako, baina ez da aldatu azken
elektroiaren gaineko karga nuklear eraginkorra.
■ Lehen ionizazio-energiaren aldakuntza zenbaki atomikoaren
Talde batean zenbaki atomikoa handitu ahala, arabera, taldeetan eta periodoetan. Geziaren noranzkoak haz-
txikiagoa da ionizazio-energia. kuntza adierazten du.
73
1., 2., 3. ... ionizazio-energiak aipatu dira, hortaz, atomotik 1., 2., 3. ...
elektroia erauzteko behar den energia-kantitateak, hurrenez hurren (2.
taula).
X (g) + I → X + (g) + 1e− X-aren 1. ionizazio-energia
X + (g) + I → X 2+ (g) + 1e− X-aren 2. ionizazio-energia
X 2+ (g) + I → X 3+ (g) + 1e− X-aren 3. ionizazio-energia
... ...
Pentsatzekoa da hurrengo ionizazio-energiak gero eta handiagoak
izango direla, elektroiak gutxiago direnez pantailatze ahulagoa eragin-
go baitute elektroi azalekoenaren gainean, eta beraz, elektroi horrek
erakarpen nuklear handiagoa jasango du.
2. taulan, lehen hogei elementuen ionizazio-energien hurrenkera ageri
da, kJ ⋅ mol−1-etan.
Z Elementua Lehena Bigarrena Hirugarrena Laugarrena Bosgarrena Seigarrena
11 H 1 312,9
12 He 2 373,9 5 248
13 Li 2 520,9 7 300 11 808
14 Be 2 899,9 1 757 14 850 20 992
15 B 2 801,9 2 430 3 660 25 000 32 800
16 C 1 086,9 2 350 4 620 6 220 38 000 47 232
17 N 1 400,9 2 860 4 580 7 500 9 400 53 000
18 O 1 314,9 3 390 5 300 7 470 11 000 13 000
19 F 1 680,9 3 370 6 050 8 400 11 000 15 200
10 Ne 2 080,9 3 950 6 120 9 370 12 200 15 000
11 Na 2 495,9 4 560 6 900 9 540 13 400 16 600
12 Mg 2 738,1 1 450 7 730 10 500 13 600 18 000
13 Al 2 577,9 1 820 2 750 11 600 14 800 18 400
14 Si 2 786,3 1 580 3 230 4 360 16 000 20 000
15 P 1 012,9 1 904 2 910 4 960 6 240 21 000
16 S 2 999,5 2 250 3 360 4 660 6 990 8 500
17 Cl 1 251,9 2 297 3 820 5 160 6 540 9 300
18 Ar 1 521,9 2 666 3 900 5 770 7 240 8 800
19 K 2 418,7 3 052 4 410 5 900 8 000 9 600
20 Ca 2 589,5 1 145 4 900 6 500 8 100 11 000
■ 2. taula.
Ionizazio-energiak elementu baten katioien egonkortasun erlatiboare-
kin erlazionatuta daude, baita konfigurazio elektroniko batzuen egon-
kortasun gehigarriarekin ere, hala nola gas nobleena (ns2 np6), azpi-
maila beteena eta azpimaila erdibeteena.

2. taulari erreparatzean, zenbait erregulartasun azaltzen dira:

• Elementu alkalinoetan, lurralkalinoetan eta 13. taldeko elementuetan
nabarmen handiagoak dira bigarren, hirugarren eta laugarren ioniza-
zio-energiak, hurrenez hurren. Hori dela-eta, hain zuzen ere, katioi
monobalenteak, dibalenteak eta tribalenteak eratzeko joera, kasua-
ren arabera.
Na: [Ne] 3 s 1 Na+: [Ne]
䉱
Ca: [Ar] 4 s 2 Ca2+: [Ar]
䉱
Al: [Ne] 3 s 2 3 p 1 Al3+: [Ne]
䉱
Katioi horien konfigurazio elektronikoa aurreko periodoko gas noble-
arena da, ns2 np6; ondorioztatzen da, hortaz, gas noblearen konfigu-
razio elektronikoak egonkortasun gehigarria ematen diola sistemari.
• Periodoetan, kasu gehienetan, zenbaki atomikoa handitua ahala hazi

egiten da ionizazio-energia ere, baina bikote hauetan, ordea, gutxi-
pen bat sumatzen da: berilio (Z = 4) / boro (Z = 5) eta magnesio (Z =
12) / aluminio (Z = 13).
Arrazoia da Be-aren eta Mg-aren balentzia-konfigurazio elektroni-
koa, B eta Al-arena baino egonkorra baita (Be-aren eta Mg-ren kon-
figurazioa: ns2; B-aren eta Al-aren konfigurazioa: ns2 np1).
Be: [He] 2 s 2 B: [He] 2 s 2 2 p 1

䉱
Mg: [Ne] 3 s 2 Al: [Ne] 3 s 2 3 p 1

䉱
• Joera orokorraren salbuespena dira, halaber, beste bikote hauek:

nitrogeno (Z = 7) / oxigeno (Z = 8) eta fosforo (Z = 15) / sufre (Z = 16).
Berriz ere, arrazoia N-aren eta P-aren konfigurazio elektroniko egonko-
rragoa da, ns2 np3 egiturak hiru elektroi desparekatu baititu. O-aren eta
S-aren konfigurazioa, ns2 np4, egonkortasn gutxiagokoa da.
N: [He] 2 s 2 2 p 3 O: [He] 2 s 2 2 p 4
P: [Ne] 3 s 2 3 p 3 S: [Ne] 3 s 2 3 p 4
ns 2 np 3: ↑↓ ↑ ↑ ↑ ns 2 np 4: ↑↓ ↑↓ ↑ ↑
JARDUERAK
25. Alderatu Hb (Z = 37) eta Ag (Z = 47) elementuen kaltzioaren kasuan, 590 kJ/mol eta 1145 kJ/mol
lehen ionizazio-energiak. Arrazoitu ondorioak. dira. Aldera itzazu balioak, eta azaldu zer dela-eta
haien arteko desberdintasunak.
26. Alderatu Cu (Z = 29) eta Zn (Z = 30) elementuen
lehen ionizazio-energiak, eta arrazoitu ondorioak.
29. Esan, arrazoiak emanez, ba ote dagoen ele-
27. Esan, zergatia azalduz, zer bikotetan den nabarme- menturen bat bigarren ionizazio-energia lehena
nena elementuen lehen ionizazio-energien arteko baino txikiagoa duena.
aldea:
30. Ordena itzazu elementu hauek ionizazio-ener-
P (Z = 15) eta S (Z = 16) ala S (Z = 16) eta Cl
gia gutxienekotik gehienekora: Ca, Rb eta Mg.
(Z = 17)
28. Potasioaren lehen eta bigarren ionizazio-energiak 31. Alderatu Na-ren eta Mg-aren bigarren ionizazio-
honako hauek dira: 419 kJ/mol eta 3052 kJ/mol; energiak, eta arrazoitu ondorioak.
75
7.4. Afinitate elektronikoa

Atomo batek elektroi bat irabaz dezake, eta ioi negatibo edo anioi bila-
katu. Prozesuan energia-truke bat dago.
) Afinitate elektronikoa, A, prozesu honetan trukatzen den ener-

gia-kantitatea da: gas-egoeran eta funtsezko egoera elektronikoan
■ Taula periodikoaren taldeetan eta dagoen X atomo neutro batek elektroi bat irabazten du, eta ondo-
periodoetan zehar, afinitate elektroni- rioz, X− ioi mononegatibo bihurtzen da, hori ere gas-egoeran eta
koaren aldakuntza ez da oso erregu-
funtsezko egoera elektronikoan.
larra. Kasu gehienetan, elektroiak ira-
bazteko joera handituz doa periodoen X (g) + 1e− + A → X − (g)
ezkerretik eskuinerantz eta taldeen
behealdetik goialderantz.
Prozesua endotermikoa zein exotermikoa izan daiteke; lehen kasuan,
energia xurgatu behar da prozesua gertatu dadin, eta bigarrenean,
berriz, energia askatu. Afinitate elektronikoaren balioak anioia eratzeko
joera deskribatzen du: zenbat eta energia gehiago askatu prozesuan,
errazago eratuko da anioia.
Grafikoan azalduta duzu nola aldatzen den elementu batzuen afinitate-
elektronikoa zenbaki atomikoaren arabera.
Afinitate elektronikoaren 3oo Be Mg
balioei erreparatuta zen-
Afinitate elektronikoa (KJ-mol–1)

200 Ca
bait erregulartasun ageri 100 He N Ne Ar
zaizkigu, ionizazio-ener- 0 B Al P
K
giaren kasuan bezala ele- –100 H Li O Na
–200 C Si
mentuaren konfigurazio S
–300
elektronikoaren ondorio Cl
-400 F
direnak: 0 5 10 15 20
• X− anioiak eratzeko erraztasun handiena elementu halogenoek dute.

Halogeno guztiek ns2 np5 motako balentzia-egitura elektronikoa dute,
eta horregatik, elektroi bat irabazten duenean, gas noblearen kanpo-
egitura elektronikoa ere hartzen dute, nahiko egonkorra:, ns2 np6.
• Elementu alkalinoferreoek eta 15. taldeko elementuek elektroi bat
onartzeko joera minimoa dute. Hala gertatzen da elementu horien
kanpo-egitura elektronikoa ns2 eta ns2 np3 delako, hurrenez hurren,
eta egitura horiek, hain zuzen ere, egonkortasun gehigarria ematen
diote sistemari.
Anioi orok afinitate elektroniko positiboa du, hau da, anioiek ez dute
elektroiak hartzeko joerarik, baina horrek ez du esan nahi karga nega-
tibo bat baino gehiago dituzten anioiak egonkorrak ez direnik; ioi baten
egonkortasunean —ioia katioi nahiz anioi izan— eragina dute, batik
ADI!
bat, ioia eura partaide daukaten loturek.
Ohar zaitez gas noblearen kanpo-
egiturak, ns2 np6, egonkortasun Oxigenoa (Z = 8) oso adibide argigarria da: oxigeno atomoaren afinita-
gehigarria eman arren hori ez dela te elektronikoa negatiboa da (−142 kJ/mol), eta eratzen duen anioi
nahikoa irizpide ioi baten egonkor-
tasuna aurreikusteko. Adibidez,
mononegatiboarena, berriz, positiboa (780 kJ/mol):
oxido anioiak, O2−, egitura elektroni-
ko hori du, eta hala ere, horrek oso O (g) + e− → O− (g) ΔH = −142 kJ/mol
neurri txikian laguntzen dio eraketa-
prozesuan, bi elektroi gehigarriek O− (g) + e− → O2− (g) ΔH = +780 kJ/mol
eragiten duten aldarapenak gainditu
egiten baitu gas noblearen egitura Hala ere, oxigenoak parte hartzen duen konposatu ionikoetan ohikoa
elektronikoak ematen duen egonda oxigenoak oxido ioiaren forma izatea (O2−), alboko katioiek egonkor-
kortasuna.
tuta dagoelarik.

7.5. Elektronegatibotasuna
Ionizazio-energiak atomo batek elektroiak emateko duen joera neur-
tzen du, eta afinitate elektronikoak, elektroiak hartzeko joera. Bi joera
kontrajarri hauek magnitude bakar batean bateratu egin daitezke, elek-
tronegatibotasunean hain zuzen.
) Elementuen elektronegatibotasun kontzeptuaren bitartez

neurtzen da zer gaitasun duen molekula bateko atomo batek
molekula horrexetako elektroiak erakartzeko.
1939an, L. Pauling-ek (1901-1994) elektronegatibotasunen eskala

arbitrario bat osatu zuen, atomo elektronegatiboenari, fluorrari, 4,0
balioa esleituz, eta hortik abiatuta, beste elementu guztien elektrone-
gatibotasuna ere zehaztuz, Taula Periodiko honetan ageri den bezala.
1
H
2,1 2 13 14 15 16 17
Li Be B C N O F
1,0 1,5 2,0 2,5 3,0 3,5 4,0
Na Mg Al Si P S Cl
0,9 1,2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 1,5 1,8 2,1 2,5 3,0
K Ca Sc Ti V Cr Mn Fe Co Ni Cu Zn Ga Ge As Se Br
0,8 1,0 1,3 1,5 1,6 1,6 1,5 1,8 1,9 1,9 1,9 1,6 1,6 1,8 2,0 2,4 2,8
Rb Sr Y Zr Nb Mo Tc Ru Rh Pd Ag Cd In Sn Sb Te I
0,8 1,0 1,2 1,4 1,6 1,8 1,9 2,2 2,2 2,2 1,9 1,7 1,7 1,8 1,9 2,1 2,5
Cs Ba La-Lu Hf Ta W Re Os Ir Pt Au Hg Tl Pb Bi Po At
0,7 0,9 1,0-1,2 1,3 1,5 1,7 1,9 2,2 2,2 2,2 2,4 1,9 1,8 1,9 1,9 2,0 2,2
Fr Ra
0,7 0,9
■ Elementuen elektronegatibotasuna.
Ohikoa denez, elektronegatiboatsunaren balioak asko aldatzen dira
Taulako elementu adierazgarrietan zehar, baina ez horrenbeste, ordea,
trantsizio-elementuen kasuan.
4,0
Elektronegatibotasuna
3,5
3,0
1,5
1,0
0,5
0
0 10 20 30 40 50 60 Z
Oro har, periodoetan elektronegatibotasuna handitu egiten da zenbaki

atomikoa handitu ahala, eta taldeetan, aldiz, handituz doa zenbaki ato-
mikoa txikiagoa den neurrian.
Ohartzekoa da gas nobleei ez zaiela esleitu elektronegatibotasun-
baliorik. Datua ulergarria da kontuan hartzen badugu elementu horien ■ Elektronegatibotasunaren aldakuntza
berezitasun bat dela beste elementuekin loturak eratzeko duten joera Taula Periodikoan. Gezien noranzkoak
minimoa. hazkuntza adierazten du.
77
ADI! Magnitude hau oso lagungarria da bi atomok zer lotura mota eratuko
duten aurreikusteko: elektronegatibotasunen arteko aldea oso handia
Ia magnitude bera diruditen arren,
afinitate elektronikoa eta elektrone- bada, lotura ionikoa izango da; txikia bada, aldiz, lotura kobalentea
gatibotasuna gauza desberdinak izango da, eta lotura hori gehiago edo gutxiago polarizatuta egongo da
dira. Afinitate elektronikoak neur- atomoen arteko elektronegatibotasunaren aldearen arabera.
tzen du atomoak zer gaitasun duen
elektroi gehigarri bat onartzeko eta
bere konfigurazio elektronikoan Kontzeptua argitzeko, fluorra eta potasioa alderatu daitezke.
txertatzeko, eta elektronegatibota-
sunak, berriz, zer joera duen atomo • Fluoroak elektronegatibotasun altua du, bere lehen ionizazio-ener-
elkarlotu batek, beste atomoarekin giak (1600 kJ/mol) elektroiak emateko joera txikia adierazten baitu, eta
alderatuta, lotura-elektroiak berega- afinitate elektronikoak (−333 kJ/mol), ordea, elektroiak hartzeko errazta-
na erakartzeko. Afinitate elektroni-
suna.
koa, bestalde, magnitude absolutua
eta neurgarria da, eta elektronegati- • Potasioak, ordea, elektronegatibotasun baxua du. Lehen ionizazio-
botasuna, aldiz, erlatiboa, eta ezin energiaren arabera (418,7 kJ/mol), erraz galtzen du elektroi bat, eta afi-
da zehaztu esperimentalki.
nitate elektronikoak (−48 kJ/mol) adierazten duenez, elektroi bat hartze-
ko joera txikia du.
Bi elementu horiek elkarlotzen badira, lotura-elektroiak hurbilago egongo
dira fluorotik potasiotik baino, fluoroari gehiago kostatzen zaiolako elek-
troiak ematea, baina erraztasuna du, ordea, elektroi gehigarri bat erakar-
tzeko. Labur esanda, fluoroa potasioa baino elektronegatiboagoa da.
7.6. Metaltasuna: metalak, ez-metalak

eta erdimetalak
Gaur egungo Taula Periodikoan, elementuen artean metalak eta ez-
metalak bereizten ditugu.
Metalak eta ez-metalak beren propietate fisiko eta kimikoengatik bereiz-
ten dira. Ezaugarri horiek aldatuz doaz Taula Periodikoan zehar, ezke-
rraldetik (metalen propietate bereizgarriak) eskuinalderantz (ez-metalen
propietate bereizgarriak).
Propietateen aldaketa graduala dela medio, elementu batzuk ez dira ez
erabat metalak ez erabat ez-metalak, eta horregatik, erdimetalak deitu
zaie. Erdimetalak Taula Periodikoaren eskuinean markaturiko eskual-
dean daude, B-tik aurrera (Z = 5), eta honako hauek dira: B, Al, Si, Ge,
As, Sb, Te, Po eta At.
1 18
1
2
2 13 14 15 16 17 He
H
3 4 5 6 7 8 9 10
Li Be B C N O F Ne
11 12 13 14 15 16 17 18
Na Mg 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 Al Si P S Cl Ar
19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36
K Ca Sc Ti V Cr Mn Fe Co Ni Cu Zn Ga Ge As Se Br Kr
37 38 39 40 41 42 43 44 45 46 47 48 49 50 51 52 53 54
Rb Sr Y Zr Nb Mo Tc Ru Rh Pd Ag Cd In Sn Sb Te I Xe
55 56 57 72 73 74 75 76 77 78 79 80 81 82 83 84 85 86
Cs Ba La Hf Ta W Re Os Ir Pt Au Hg Tl Pb Bi Po At Rn
87 88 89 104 105 106 107 108 109
Fr Ra Ac Rf Db Sg Bh Hs Mt
58
Lantanidoak Ce 59 60 61 62 63 64 65 66 67 68 69 70 71
Pr Nd Pm Sm Eu Gd Tb Dy Ho Er Tm Yb Lu
90 91 92 93 94 95 96 97 98 99 100 101 102 103
Aktinidoak Th Pa U Np Pu Am Cm Bk Cf Es Fm Md No Lr

Hidrogenoak (Z = 1) ez du kokapen zehatzik Taula Periodikoan. Izan ADI!

ere, kontuan hartzen badira haren konfigurazio elektronikoa (1 s) eta
1963an, N. Barlett-ek (1932) xeno-
H+ katioia eratzeko duen erraztasuna, 1. taldekoa da (alkalinoak), baina naren (Xe) lehen konposatuak lortu
halaber, erraztasuna du H− anioia eratzeko, eta horren arabera, 17. tal- zituen. Handik aurrera, bada, gas
dean ere koka daiteke (halogenoak). geldoak izena ez da egokia.
Gas nobleek, duten egonkortasun handiagatik, berezko talde bat osa-
tzen dute, ez dutelako konposaturik sortzen beste elementuekin. Gaur
egun jakina da propietate hori ez dela hertsiki betetzen, kriptonak eta
xenonak elementu konposatuak eratzen baitituzte elementu elektrone-
gatiboenekin, fluorrarekin eta oxigenoarekin, alegia.
Taula honetan elementu metalikoen eta ez-metalikoen antzekotasunak
eta desberdintasunak laburbildu dira:
Propietate Metalak Ez-metalak

Eroankortasun Altua. Gutxitu egiten da tenperatura Eskasa. Salbuespena: karbonoa,
elektrikoa igotzean. grafitoaren forma alotropikoan.
Eskasa. Salbuespena karbonoa,
Eroankortasun termikoa Altua.
grafitoaren forma alotropikoan.
Gris metalikoa, kobreak eta urreak
Distira Distira metalikorik gabekoak.
izan ezik.
Propietate
fisikoak Solidoak, merkurioa salbu. Zesioak
Agregazio-egoera eta galioak fusio-puntua baxua dute: Solidoak, likidoak zein gaseosoak.
30 oC.
Harikortasuna Harikorrak. Ez dira harikorrak.
Lotura mota Egoera solidoan, lotura metalikoa. Molekulak, lotura kobalenteekin.
Ezaugarri fisikoak Xaflakorrak. Egoera solidoan, hauskorrak.
Balentzia-elektroiak Gutxi: hiru edo gutxiago. Asko: lau edo gehiago.
Elektroiak onartzeko joera handia:
Afinitate elektronikoa Elektroiak onartzeko joera txikia.
erraztasuna anioiak eratzeko.
Propietate Baxua: erraztasuna dute katioiak
kimikoak Ionizazio-energia Altua.
eratzeko.
Elektronegatibotasuna Baxua. Altua.
Metalekin, ionikoak, eta beste ez-
Konposatuak Ionikoak ez-metalekin.
metalekin, molekularrak.
JARDUERAK
32. Taula Periodikoa begiratu gabe, ordena itzazu ele- 36. Aukeratu baieztapen hauetako zuzenena:
mentu hauek elektronegatibotasun txikienekotik a) Ca-k elektronegatibotasun ahula du, erakarpen
handienekoa: a) 17. taldekoak; b) Li, K, C, I eta F. gutxi egiten baitu lotura kimikoaren elektroien
gainean.
33. Azaldu zergatik den beti positiboa bigarren afinita- b) Elektronegatibotasun txikia duenez, Ca-k era-
te elktronikoa. karpen ahula egiten du lotura kimikoaren elek-
troien gainean.
34. Azaldu, arrazoiak emanez, zergatik duten 17. talde-
ko elementuek 16. taldekoek baino joera handia- 37. Esan zertan bereizten diren elementu metalikoak
goa anioiak eratzeko. Esan nolakoa den elementu eta elementu ez-metalikoak ezaugarri hauei dago-
horien afinitate elektronikoa. kienez: a) elektroi kopurua azken geruzan; b) ioni-
zazio-energia; c) afinitate elektronikoa; d) elektro-
negatibotasuna.
35. Azaldu nola eta zergatik aldatzen den elektronega-
tibotasuna 3. periodoko elementuetan, Al-tik Cl- 38. Ordenatu elementu hauek metaltasunaren arabe-
raino. ra: a) S, Cl, Na, Si eta Al; eta b) H, F, Se, I eta Pb.
79
Elementu naturalak:
aurkikutzen kronologia
Gaur egun arrunta da elementu kimikoak erabil- honako hauek dira: kobaltoa, nikela, mangane-
tzea eginkizun anitzetan. Adibidez, ez da pentsatu soa, barioa, molibdenoa, wolframioa, telurioa,
ere egiten ur sakoneko igeriketa heliorik gabe, estrontzioa, zirkonioa, uranioa, titanioa, kromoa,
metal batzuen soldadura argonik gabe, hodi fluo- berilioa, niobioa, tantaloa, platinoa, paladioa,
reszenteak neonik gabe, goritasun-bonbilak wol- rodioa, osmioa, iridioa, rutenioa, fluoroa, kloroa,
framiorik gabe edo eta mikroprozesadoreak silizio- iodoa, bromoa, boroa, kadmioa, litioa, selenioa,
rik gabe, adibide batzuk baino ez ipintzearren. silizioa, aluminioa, torioa eta banadioa.
KIMIKA ETA GIZARTEA
Elementu kimikoen aurkikuntzaren historia ongi • Elektrizitatearen aurkikuntzak une hartako balia-
ezaugarritutako aurrerapen zientifiko eta tekniko bide teknikoak zabaldu egin zituen, eta 1807tik
determinatuekin lotuta dago. Horrela, gaur egun 1808ra lau elementu gehiagoren aurkikuntza
ezagunak diren 109 elementuak zazpi taldetan gertatu zen: sodioa, potasioa, magnesioa eta
multzokatu daitezke, haien aurkikuntzan erabilita- kaltzioa.
ko teknikaren arabera, eta transmutazio atomikoz • Metodo kimiko-analitikoa bi puntutan oinarritzen
artifizialki ekoizturiko elementuak kontuan hartu da batez ere: aukeraturiko mean, bilatu nahi den
gabe, eta, beraz, naturan aurkitu ez direnak kon- elementuaren aberastasunean, eta bertatik erre-
tuan hartu gabe. akzio kimikoen bidez, elementu hori bereizteko
• XVIII. mendera arte, hamalau elementu baino ez duen erraztasunean. Azken puntu hori izan da,
ziren ezagunak. Horietariko batzuk –urrea, zila- hain zuen, silizioaren eta aluminioaren aurkikun-
rra, kobrea, sufrea eta merkurioa– Antzinatetik tza berantiarren arrazoia, 1823an eta 1825ean,
ezagunak ziren, berezko egoeran sarri agertzen hurrenez hurren, nahiz eta lurrazalean bigarren
direlako. Beste batzuk –burdina, beruna, eztai- eta hirugarren elementu ugarienak izan.
nua, karbonoa, fosforoa, artsenikoa, antimonioa, • 1895.ean, metodo kimiko-analitikoak metodo
bismutoa eta zinka–, haien konposatuetatik abia- espektroskopikoari utzi zion bidea, espektro ato-
tuta erraz lortzen dira. miko aurkitu berriak elementu atomiko bakoitza-
• XVIII. mendearen bukaeran, gasen ikerketa sis- ren identitate-zeinu gisa identifikatu zirenean.
tematikoak kimika modernoaren oinarriak behin Horrela, 1861etik 1863ra, elementu hauek aurki-
eta betiko finkatzea erakarri zuen, eta gutxi gora- tu ziren: zesioa, rubidioa, talioa eta indioa; eta
behera ustekabean, hiru elementu berriren aurki- 1868tik 1898ra, gas nobleak: helioa, argona,
kuntza ere bai: hidrogenoa, nitrogenoa eta oxige- kriptona, neona eta xenona. Aipatzekoa da
noa. helioa, izan ere, hasiera batean Eguzkian aurkitu
• Atomo, molekula eta elementu kimiko kontzep- izan zen 1868an eta 30 urte behar izan ziren
tuek alde batetik, eta neurriaren erabilera siste- Lurrean identifikatu ahal izateko.
matikoak, bestetik, etapa zabal eta oparoa sen- • XX. mendearen lehen urteetan, erradioaktibitate-
dotu zuten, metodo zientifikoan gero eta gehiago ak zenbait aurkikuntza ahalbidetu zuen: polo-
finkatuta, alegia, metodo kimiko-analitikoan, eta nioa, aktinioa, radona, protoaktinioa eta fran-
ez zorian. tzioa. Elementu horiek ez ziren aurkitu uranioa-
Horrela, 1735etik 1830era 33 elementu berri aur- ren eta torioaren era berean, naturan duten pre-
kitu ziren, eta denboraren arabera zerrendatuta sentzia urria da eta.

LABURPENA
• Mendeleievek proposatutako sailkapen periodikoan • Praktikan, balio hau esleitu zaio erradio atomikoari:
orduko elementu ezagun guztiak ageri ziren, bi irizpi- elkarri lotuta dauden bi atomo berdinen nukleoen arte-
deren arabera antolatuta: masa atomikoa, ordena ko distantziaren erdia. Bi atomo elkarlotu desberdinak
gorakorrean, eta propietateen antzekotasuna. Ikusi badira haien erradio atomikoa lotura motaren arabera
zen, hala ere, masa atomikoa ez zela jarraibide kohe- aldatzen dela, eta horregatik, magnitude fisiko honen
renteena sailkapen koherente batera iristeko. H. balioa erlatibizatu egin behar da.
Moseleyk elementuen zenbaki atomikoa zehaztu Periodo batean zenbaki atomikoa handizean, erradio
zuen, eta egiaztatu zuen, gainera, elementuak zenba- atomikoa gutxitu egiten da, eta talde batean zenbaki ato-
ki atomiko txikienekotik handienekora kokatuz gero, mikoa handizean, erradio atomikoa handitu egiten da.
guztiak agertzen zirela propietateen antzekotasuna-
ren arabera zegokien tokian. • Oro har, katioiak jatorrizko atomoak baino txikiagoak
dira, eta anioiak, aldiz, dagokin atomoa baino handia-
• Lege periodikoaren gaur egungo enuntziatuaren ara- goak.
bera: elementuak zenbaki atomikoaren ordena gora-
• Ionizazio-energia, I, prozesu hau gertatzeko behar
korrari jarraituz ordenatzean, haien propietate fisiko
den energia-kantitate minimoa da: gas-egoeran eta
eta kimiko asko periodikoki errepikatzen dira.
funtsezko egoera elektronikoan dagoen X elementu
Elementuen propietate kimikoak periodikoki errepikat- baten atomo neutro batek bere azken mailako elek-
zearen arrazoia elementuen elektroiak edo balentzia- troi bat ematen badu, X+ ioi monopositibo bihurtzen
elektroiak dira, horien konfigurazioa periodikoki errepi- da, hori ere gas-egoeran eta funtsezko egoera elek-
katzen delako, hain zuzen ere. tronikoan.
Gaur eguneko Taula Periodikoan, 109 elementuak Periodo batean zenbaki atomikoa handitu ahala, han-
hamazortzi zutabe eta zazpi ilaratan ordenatuta diagoa da ionizazio-energia ere, eta talde batean,
daude, zenbaki atomikoaren ordena gorakorrean, ale- ordea, gutxitu.
gia, zenbaki atomiko txikienekotik handienekora. Ilarei
Atomoak 2., 3., ... elektroia emateko behar duen ioniza-
periodoak deritze, eta zutabeei, taldeak.
zio-energia gero eta handiagoa izango da, elektroiak
Periodoetan, elementuen propietateak aldatuz doaz gutxiago direnez pantailatze ahulagoa eragingo baitute
portaera metalikotik portaera ez-metalikoraino, eta elektroi azalekoenaren gainean, eta beraz, elektroi
beti ageri da gas noble bat amaieran. horrek erakarpen nuklear handiagoa jasango du.
1. eta 2. taldeak elementu metalikoek osatzen dituzte, • Afinitate elektronikoa, A, prozesu honetan trukatzen
3.etik 12.era bitartekoak trantsizio-metalek, 13.etik den energia-kantitatea da: gas-egoeran eta funtsezko
17.era ez-metalek eta erdimetalek, eta 18. taldea, gas egoera elektronikoan dagoen X atomo neutro batek
nobleek. elektroi bat irabazten du, eta ondorioz, X- ioi monone-
• Elektroi bereizlea dela medio dituzte propietate des- gatibo bihurtzen da, hori ere gas-egoeran eta funtsez-
berdinak periodo bateko elementu korrelatiboek. ko egoera elektronikoan.
• Pantailatzea, a, elektroien arteko aldarapena da. Prozesua exotermikoa zein endotermikoa izan daite-
Pantaila- tzeak, nukleoranzko erakarpena ahultzeaz ke. Afinitate elektronikoaren balioak anioia eratzeko
gain, elektroiek atomoan duten egoera baldintzatzen joera deskribatzen du.
du, eta gehienbat, elektroi horiek dauden orbitalaren • Elementuen elektronegatibotasun kontzeptuaren
mende dago. bitartez neurtzen da zer gaitasun duen molekula bate-
• Karga nuklear eraginkorraren kontzeptuaren bitar- ko atomo batek molekula horrexetako elektroiak era-
tez, Z*, adierazten da nukleoak zenbateko karga izan kartzeko.
beharko lukeen, baldin eta atomoan beste elektroirik Bi atomok lotura ionikoa bat eratuko dute elektronega-
egongo ez balitz, atomo horretako elektroi batek tibotasunen arteko aldea handia denean, eta lotura
atomo errealean adinako erakarpena jasan dezan kobalentea balio hori txikia denean.
nukleorantz. Oro har, periodoetan elektronegatibotasuna handitu
Z* = Z − a egiten da zenbaki atomikoa handitu ahala, eta taldee-
• Periodoetan, zenbaki atomikoa handitu ahala handitu tan, aldiz, handituz doa zenbaki atomikoa txikiagoa
egiten da elektroi azalekoenaren gaineko karga era- den neurrian.
ginkorra ere; taldeetan, aldiz, zenbaki atomikoa han- • Elementu batzuk, beren propietateengatik, ez dira ez
ditu arren karga eraginkorra ez da aldatzen. erabat metalak ez erabat ez-metalak, eta horregatik,
• Propietate periodiko nagusiak honako hauek dira: erdimetalak deritze.
erradio atomikoa, erradio ionikoa, ionizazio-energia, • Gas nobleek berezko talde bat osatzen dute ez dute-
afinitate elektronikoa eta metaltasuna. lako konposaturik sortzen beste elementuekin.
81

1. Esan, eta arrazoitu, elementu hauetako zeintzuk 13. Hona hemen sei elementuren konfigurazio elektro-
diren antzekoenak propietate kimikoei dagokienez: nikoak:
Na (Z = 11), Mg (Z = 12), K (Z = 19).
1. 1 s 2 2 s 2 2 p 6 3 s 2 3 p 3
2. Azaldu zer erlazio duen elementuen konfigurazio 2. 1 s 2 2 s 2 2 p 2
elektronikoak: 3. 1 s 2 2 s 1
a) Sistema periodikoko taldeekin. 4. 1 s 2 2 s 2 2 p 6 3 s 2 3 p 6 3 d 10 4 s 2 4 p 6
b) Sistema periodikoko periodoekin. 5. 1 s 2 2 s 2 2 p 6 3 s 2 3 p 6 3 d 10 4 s 2 4 p 6 4 d 10 4 f 14
5s2 5p6 5d 1 6s2
3. Elementuen Taula Periodikoan duten kokapenari
buruz, aipatu: 6. 1 s 2 2 s 2 2 p 6 3 s 2 3 p 6 3 d 10 4 s 2 4 p 6 4 d 10 4 f 2
5s2 5p6 6s2
a) Zer taldetako elementuek dituzten balentzia-
elektroiak s orbitaletan bakarrik. a) Esan nolako elementuak diren, adierazgarriak,
trantsiziokoak ala barne-trantsiziokoak.
b) Nola aldatzen den elektronegatibotasuna ele-
mentu ez-metalikoetan. b) Esan zer familiatakoak diren elementu adieraz-
garriak.
c) Elementu lantanidoen eta aktinidoen kokapena.
c) Esan zer periodotakoa den elementu horietako
4. Identifika itzazu espezie kimiko isoelektronikoak: C, bakoitza
Cl−, Mn2+, B−, Ar, Zn, Fe3+, Ge2+.
14. Hona hemen talde batzuetako konfigurazio kanpo-
5. Elementu batek konfigurazio elektroniko hau du:
koenak:
1 s 2 2 s 2 2 p 6 3 s 2 3 p 6 5 s 1. Esan, zergatia azalduz,
baieztapen hauek zuzen ala oker dauden: 1. ns 1
a) Elementuaren zenbaki atomikoa 19 da. 2. ns 2 np 1
b) Atomoa funtsezko egoeran dago. 3. ns 2 np 3
c) Atomoa egoera kitzikatuan dago. 4. ns 2 np 6
d) Elementua metal alkalinoetako bat da. a) Aipatu talde bakoitzeko elementuak.
e) Elementua sistema periodikoko bosgarren perio-
b) Arrazoitu zein diren oxidazio-zenbaki probable-
doan dago.
enak kasu bakoitzean.
6. Idatzi ioi hauen konfigurazio elektronikoa: F−, Na+,
Mg2+, O2−, Cl− eta Ca2+. 15. Beheko konfigurazio elektronikoetatik, batzuk an-
tzeko propietate kimikoak dituzten atomoei dagoz-
7. Erantzun, Taula Periodikora jo gabe, zer zenbaki kie. Esan zein diren:
atomiko dagokion 6. periodoko lehen elementuari.
a) 1 s 2 2 s 2 2 p 6 3 s 2 3 p 5
8. Periodo bereko elementu adierazgarriak oso des- b) 1 s 2 2 s 2 2 p 6 3 s 2
berdinak dira propietate kimikoen aldetik. Azaldu c) 1 s 2 2 s 2 2 p 3
zergatik.
d) 1 s 2 2 s 2
9. Ordenatu elementu hauek erradio atomiko txikiene- e) 1 s 2 2 s 2 2 p 6 3 s 2 3 p 6 4 s 2 3 d 10 4 p 6
kotik handienekora, eta arrazoitu erantzuna: Na, P, f) 1 s 2 2 s 2 2 p 6
Cl, Al eta Mg.
g) 1 s 2 2 s 2 2 p 5
10. Ordenatu ioi hauek erradio ioniko txikienekotik han- h) 1 s 2 2 s 2 2 p 6 3 s 2 3 p 3
dienekora, eta arrazoitu erantzuna: N3−, F−, Na+,
Mg2+ eta O2−. 16. Elementuen erradio atomikoetan oinarrituta, eta
balioen taulara jo gabe, ordena itzazu molekula
11. Idatzi zenbaki atomikotzat 11 eta 17 duten elemen- hauen lotura-distantziak txikienetik handienera: HF,
tuen egitura elektronikoa. Esan zer elementu diren, HCl, HBr eta HI.
eta arrazoitu zer talde eta periodo dagozkien siste-
ma periodikoan.
17. Erradio ionikoetan oinarrituta, eta balioen taulara jo
12. Lehen trantsizio-seriearen elementu batek X3+ ioia gabe, ordena itzazu konposatu ioniko hauen nukleo
eratzen du; ioi horrek 4 elektroi desparekatu ditu. arteko distantziak txikienetik handienera: CsI, LiF
Esan zer elementu den X. eta RbBr.

18. Esan, arrazoiak emanez, bikote bakoitzeko zer ele- 28. Hiru elementuri zenbaki atomiko hauek dagozkie,
mentuk duen ionizazio-energia altuena: Mg eta Cl; hurrenez hurren: 19, 35 eta 54. Ondorioztatu, arra-
Mg eta Ca. zoituz:
a) Bakoitzaren egitura elektronikoa.
19. Litio atomoaren (Z = 3) lehen eta bigarren ioniza-
b) Bakoitzaren taldea eta periodoa.
zio-energiek 520 eta 7 300 kJ/mol balio dute, hurre-
nez hurren. Azaldu zer dela-eta balio horien arteko c) Zer elementuk duen afinitate elektroniko han-
aldea. diena.
d) Zer elementuk duen ionizazio-energia txikiena.
20. Espezie kimiko hauek elektroi bakarra dute: H, He+
eta Li2+. Esan haietako zeinek duen:
29. Ondorioztatu, 36 zenbaki atomikoa duen elemen-
a) Erradio handiena. tuaren kasuan:
b) Ionizazio-energia handiena. a) Funtsezko konfigurazio elektronikoa.
b) Zer talde eta periodotakoa den.
21. Ordena itzazu F, Ne eta Na elementuak propietate
hauen ordena gorakorrari jarraituz: c) Aldera itzazu elementu horren elektronegatibo-
tasuna bromoaren eta zesioaren elektronegati-
a) Erradio atomikoa.
botasunarekin.
b) Lehen ionizazio-energia.
c) Bigarren ionizazio-energia.
30. Ordenatu elementu hauek elektronegatibotasun txi-
22. Kloruro anioi, sodio katioi eta neon espezie kimi- kienekotik handienekora:
koak hartuta: a) B, Ga, Al, In.
a) Idatzi, elektroi desparekatuak identifikatu ondo- b) S, Na, Mg, Cl.
ren, espezie bakoitzaren konfigurazio elektroni- c) P, N, Sb, Bi.
koa.
d) Se, Ba, F, Si, Sc.
b) Esan, eta arrazoitu, zeinek duen erradio han-
diena.
31. Aldera itzazu Si eta Ge elementuak irizpide hauen
c) Esan, eta arrazoitu, zeinek duen onizazio-ener-
arabera:
gia txikiena.
a) Erradio atomikoa.
Datuak: Cl (Z = 17); Na (Z = 11); Ne (Z = 10).
b) Ionizazio-energia.
23. Ondorioztatu zer elementuz ari garen kasu bakoi- c) Metaltasuna.
tzean:
a) Elementuaren konfigurazio elektronikoa: 1 s 2 32. Aldera itzazu Ge eta As elementuak irizpide hauen
2 s 2 2 p 6 3 s 2 3 p 4. arabera:
b) Tamaina handieneko elementu alkalinoa da. a) Erradio atomikoa.
c) Ionizazio-energia handieneko elementua da b) Ionizazio-energia.
nitrogenoaren taldekoen artean.
c) Metaltasuna.
d) Elementuaren ioi dipositiboaren konfigurazio
elektronikoa: [Kr] 4 d6.
24. Arrazoitu baieztapen hauek:

a) As-aren erradio atomikoa P-arena baino han-
diagoa da. •
b) Sr-aren ionizazio-energia Rb-arena baino han- 33. Aukeratu bost une erabakigarri Taula Periodikoaren
diagoa da. bilakaerari dagokionez, bila itzazu gertaera horiei
lotutako pertsonaiak, datak, argazkiak, etab., eta,
25. Egin hausnarketa, eta atera ondorioak baieztapen
aurkezpen-programa bat erabiliz, egin informazioa-
honen inguruan: halogenoek afinitate elektronikoa
ren azalpena.
altua eta ionizazio-energia baxua dituzte.
26. Egin hausnarketa, eta atera ondorioak baieztapen- 34. Jo ezazu Interneteko orrialde honetara, eta bete
honen inguruan: fluorra oso elektronegatiboa da ezazu han aurkituko duzun Taula Periodikoa: http:
erraz eratzen dituelako fluoruro anioiak. //concurso.cnice.mec.es/cnice2005/93_ini
ciacion_interactiva_materia/curso/materiales/
27. Esan, eta arrazoitu, zer elementu den elektronega-
tabla_period/tabla4.htm
tiboena bikote bakoitzean: O eta S; O eta P.
83
4 Lotura kimikoak
Ez da ohikoa naturan atomoak bakarka agertzea. Aitzitik,

gehienetan agregatu atomikotan multzokaturik aurkitzen
ditugu.
Agregatuen arteko lotura-mekanismoak hainbat motatakoak
izan daitezke, eta lotura horien araberakoak dira, hain zuzen
ere, substantzien propietate fisikoak zein kimikoak.
84

Diziplinartekoak 1. Lotura kimikoaren
• Zientzia, teknologia eta osasun- 1.1. Zortzikote elektronikoa
kontzeptua eta
kulturarako gaitasuna: 1.2. Energia eta egonkortasuna
lotura motak
— Lotura motak eta haien ezaugarriak 2.1. Konposatu ionikoak
ezagutzea.
2. Lotura ionikoa 2.2. Koordinazio-indizea
— Lotura kimiko mota bakoitzak
2.3. Sare-energia
substantzien eraketan eta
propietateetan duen eragina
2.4. Born-Haber-en zikloa
balioestea. 3.1. Lotura kobalentea Lewis-en
• Hizkuntza-komunikaziorako gaitasuna: arabera
nomenklatura kimikoa egokitasunez eta 3.2. Lewis-en egiturak
zehaztasunez erabiltzea. molekula poliatomikoetan
Zeharkakoak 3. Lotura kobalentea 3.3. Erresonantzia
• Gizarterako eta herritartasunerako 3.4. Molekulen eta ioi poliatomikoen
gaitasuna: zientziaren garapenak forma geometriko orokorra
biziarekin zerikusia duten elementuen 3.5. Lotura kobalentea
mekanismoa hobeto ulertzea ahalbidetu balentzia-loturaren teorian
duela ohartzea, eta hari beretik, kimikak 3.6. Lotura-parametroak
bizi-kalitatea jasotzen duten 4.1. Hodei elektronikoaren eredua
medikamentuak lortzea errazten duela 4.2. Lotura kobalente deslekutuaren
jabetzea. 4. Lotura metalikoa
eredua
• Informazioa tratatzeko eta teknologia 4.3. Banda-eredua
digitala erabiltzeko gaitasuna:
informazioaren eta komunikazioaren 5. Indar 5.1. Van der Waals-en indarrak
teknologiak erabiltzea datuak biltzeko, intermolekularrak 5.2. Hidrogeno-lotura
ikasteko eta elkarrekin komunikatzeko, 6.1. Substantzia ionikoak
zeregin horietan kritikoki jokatuz eta 6. Substantzien
propietateak 6.2. Substantzia kobalenteak
hausnarketa eginez.
6.3. Metalak
7. Sintesia
Kimika eta gizartea: Supereroaleak tenperatura altuan
ATARIAN
Gogoratu
JARDUERAK
• Molekulak substantzia askoren egiturazko unitateak
dira. Molekula bat eratzen duten atomoak —kopuru • Formula itzazu konposatu hauek:
zehatz bat dira— lotura kobalenteen bidez elkartuta Zesio bromuroa Zink oxidoa
daude.
Kaltzio ioduroa Kobre (I) oxidoa
• Gas nobleak (He, Ne, Ar, Kr, Xe eta Rn) elementu
Potasio nitritoa Hidrogeno peroxidoa
egonkorrenak dira, eta arrazoia da haien kanpo-egitu-
ra elektronikoa, ns2 np6 motakoa. Helioarena 1s2 da. Magnesio sulfatoa Estrontzio hidroxidoa
• Elementu metalikoek balentzia-elektroi gutxi dituzte, Burdina (II) perkloratoa Eztainu (II) hidroxidoa
ionizazio-energia baxua eta, balio absolututan, afinita-
te elektroniko baxua ere. • Izenda itzazu konposatu hauek:
• Elementu ez-metalikoek balentzia-elektroi asko dituz- CoCl3 CuF2 Mg(NO)2
te, ionizazio-energia altua eta, balio absolututan, afini- Li2CO3 AgClO3 Ni2O3
tate elektroniko altua ere.
Hg2O Pb(OH)2 Co(OH)3
• Elementu baten zenbaki atomikoa, Z, elementuaren
atomo guztiek nukleoan duten protoi kopurua da. NaHSO3 SiC H3BO3
• Ångstroma, Å, luzera-unitate bat da, eta haren • Idatzi elementu hauen egitura elektronikoak:
balioa, 10−10 m. Pikometroak, pm, 10−12 m balio du.
O (Z = 8) Mg (Z = 12) Ar (Z = 18)
• Erreakzio kimikoen entalpi-aldakuntza erreakzioak
iraun bitartean eta presio konstantean trukatutako As (Z = 33) Sr (Z = 38) I (Z = 53)
bero kantitatea da.
• Esan zer forma geometriko duten s eta p orbitalek.
85
1. Lotura kimikoaren kontzeptua eta lotura motak

Materia eratzen duten substantzia guztiak egiturazko unitatez —ioiak,
atomoak edo molekulak— osatuta daude. Egiturazko unitateak bata
besteari elkartuta egonarazten dituzten indarrei loturak deritze.
) Substantziak eratzen dituzten atomoek, ioiek nahiz molekulek

egonkor elkartuta irauten dute lotura kimikoak deritzen indarrei
esker.
Lotura oinarrizko kontzeptuetako bat da kimikan, lotura motaren arabe-

ra substantziak era batekoak edo bestekoak direlako, eta desberdinak
dira, horrenbestez, haien propietateak ere, eskema honetan laburbildu
den bezala:
Substantzien egiturazko unitateak
Ioiak Atomoak Molekulak
positiboen lotura mota lotura mota

positiboen zein negatiboen
lotura mota lotura mota
Lotura ionikoa Lotura metalikoa Lotura kobalentea Molekula arteko loturak
emaitza emaitza emaitza emaitza
Konposatu Substantzia Substantzia Substantzia

ionikoak metalikoak kobalente atomikoak kobalente molekularrak
Adibidea: Na+Cl− Adibidea: Al Adibidea: SiO2 Adibidea: H2O
1.1. Zortzikote elektronikoa

Gaur egun gauza jakina da atomoaren mailarik azalekoenean dauden
elektroiek, hau da, balentzia-mailako elektroiek, berebiziko garrantzia
ADI! dutela loturen eraketan.
Zortzikotearen araua loturak uler- Maila horretako elektroien transferentzia edo partekatzea funtsezko bi
tzeko hurbilpen bat baino ez da. lotura moten jatorria da: ionikoa eta kobalentea.
Molekula ugaritan, atomoak zortzi
elektroi baino askoz gutxiagok edo Oro har, esan daiteke elementuen atomoek, elkarri lotzen zaizkionean,
gehiagok inguratuta daude. zortzikote elektronikoaren araua betetzen dutela:
BF3 SF6
) Lotura bat eratzen denean, atomoek elektroiak emateko, irabaz-
F teko edo partekartzeko joera dute, balentzia-mailan 8 elektroi
F F F izan arte.
S
B F F
F F F Gas nobleak bereziki egonkorrak dira 8 elektroi dituztelako beren ns2
np6 egitura elektronikoan. Lehenengo gas noblean, helioan, egitura
Zortzikote Zortzikote
ez-osoa hedatua
hori 1 s2 motakoa da, eta horrexetara jotzen dute, esate baterako, Li-ak
eta Be-ak.
86 4. Lotura kimikoak
1.2. Energia eta egonkortasuna GOGORATU

Moeller-en diagrama, nahiz eta
Lotura egonkor bat eratzen denean, den motatakoa dela, ondoriozko ezin den beti aplikatu, oso arau
sistemak banakako partikulen sistemak baino energia gutxiago izan erraz eta lagungarria da orbitalen
behar du. Areago, zenbat eta gehiago gutxitu energia, hainbat eta betetze-ordena gogoratzeko.
egonkorragoak izango dira bai lotura bera baita haren bidez eratutako Elementu baten egitura elektroni-
sistema ere. koa ondorioztatzeko, nahikoa da
geziek adierazten duten ordenari
jarraitzea.
Bi atomoren edo bi ioiren hurbilketa
7s
Energia 6s 6p——䉴
Aldarapen-energia
potentziala
5s —————䉴
5p 5d
—
a
4s
———— —䉴
4p 4d 4f
c r — — —
———— ————䉴
o Nukleoen 3s
— 3p 3d
r0 — —— —— — —䉴
Lotura- arteko distantzia — — —— —
Energia 2s 2p
potentzial distantzia — — —— —䉴
Energia potentzialaren aldaketa, — — —
minimoa lotura baten eraketan 1s
— —— —䉴
— ——
Erakarpen-energia —
b
■ 1. irud. Morseren kurba: energia potentzialaren aldakuntza lotura kimiko baten eraketan.
Elotura r0
Molekula
Morse-ren kurban (1. irud.) azaltzen zaigu nola aldatzen den energia (kJ ⋅ mol−1) (pm)
potentziala bi atomo edo bi ioi elkarrengana hurbiltzen direnean. Irudiko H2 432,1 174
c kurba, energia-aldakuntza hori irudikatzen duena, kurba hauen kon-
binazioa da: aldarapen-energiarena (a) eta erakarpen-indarrarena (b). O2 493,6 121
• Aldarapen-energia, (a): adierazten du zenbat energia xurgatu den Cl2 239,2 199
hodei elektronikoen artean diharduten indar aldaratzaileen ondorioz.
Br2 190,1 228
Handituz doa nukleoen arteko distantzia murriztu ahala.
• Erakarpen-energia, (b): adierazten du zenbat enrgia askatu den HF 566,3 192
kontrako kargako ioien artean diharduten indar erakarleen ondorioz.
HCl 427,8 128
Gutxituz doa nukleoak elkarrengana hurbildu ahala.
■ 1. taula. Molekula diatomiko batzuen
Azaldutakoaren ondorioz, multzo egonkor bat agertzen da, eta proze- lotura-energia eta lotura-distantzia.
suan energia askatzen da: lotura-energia.
Energia potentzial minimoari nukleoen arteko lotura-distantzia dago-
kio (r0). Distantzia horretan, sistemaren energia minimoa da, eta egon-
kortasuna, maximoa (1. taula).
JARDUERAK
1. Esan, elementu hauen zenbaki atomikoari errepa- — Egituran oinarrituta, azaldu zergatik diren hain
ratuta, zenbat elektroi dituen bakoitzak mailarik egonkorrak.
azalenekoan: karbonoa (Z = 6), nitrogenoa (Z = 7),
3. 1 s2 kanpo-egitura elektronikoa ere bereziki egon-
oxigenoa (Z = 8) eta kloroa (Z = 17).
korra da.
— Adierazi horietatik bakoitzak zortzikote elektro-
— Adierazi zein gas nobleri dagokion.
nikoa lortzeko zenbat elektroi lortu behar
dituen. — Adierazi hidrogenoak (Z = 1) goiko egitura hori
lortzeko zenbat elektroi trukatu behar dituen.
2. Idatzi helio, neon, argon, kripton, xenon eta radon
gas nobleen egitura elektroniko osoa, jakinda zen- 4. Arrazoitu zergatik agertzen diren indar aldaratzaile-
baki atomikoak honako hauek direla, hurrenez ak bi atomo edo ioi, lotura kimikoaren bidez biltze-
hurren: 2, 10, 18, 36, 54 eta 86. ko elkarrengana hurbiltzean.
87
2. Lotura ionikoa
Dakizunez, ioiak atomoak edo atomo multzoak dira, elektroiak emanez
edo irabaziz karga positiboak edo negatiboak lortu dituztenak.
Nolako egitura elektronikoa duen, atomo bakoitzak elektroi kopuru
zehatz bat ematen edo hartzen du, gas noblearen konfigurazio egon-
korra eskuratzeko. Horrela jokatuz lortzen duen karga positiboari edo
negatiboari balentzia ionikoa esaten zaio.
) Elementu baten balentzia ionikoa da elementuaren atomoek

ioi positibo edo negatibo bilakatzean lortzen duten karga.
Adibidez, potasioak, K (Z = 19), egitura elektroniko hau du: 1 s2 2 s2 2

p6 3 s2 3 p 6 4 s1. Potasioak, bada, elektroi bat ematen du, eta argon
(Z = 18) izeneko gas noblearen egitura lortzen du.
K − 1 e− → K+ 1s2 2s2 2p6 3s2 3p6
Haren balentzia ionikoa, beraz, 1+ izango da.
Gauza bera gertatzen da beste elementu batzuen kasuan (2. taula).
Balentzia
Elementua Z Konfigurazio elektronikoa Ioia Konfigurazio elektronikoa
ionikoa
Al 13 1s 2 2s 2 2p6 3s2 3p1 Al3+ 1 s 2 2 s 2 2 p 6 (= Ne) 3+
Ca 20 1s 2 2s2 2p6 3s2 3p6 4s2 Ca2+ 1 s 2 2 s 2 2 p 6 3 s 2 3 p 6 (= Ar) 2+
Br 35 1 s 2 2 s 2 2 p 6 3 s 2 3 p 6 4 s 2 3 d 10 4 p 5 Br− 1 s 2 2 s 2 2 p 6 3 s 2 3 p 6 4 s 2 3 d 10 4 p 6 (= Kr) 1−
P 15 1s2 2s2 2p6 3s2 3p3 P 3− 1 s 2 2 s 2 2 p 6 3 s 2 3 p 6 (= Ar) 3−
■ 2. taula.
Ioi positiboak eta negatiboak daude elektroien transferentzia bat gerta-
tu delako, eta horrekin batera, indar elektrostatikoak agertu dira. Indar
horien eraginez, zeinu bateko karga duten ioiak aurkako karga dutenen
inguruan bilduz doaz. Emaitza lotura ionikoa da.
) Lotura ionikoa, ioi positiboen eta ioi negatiboen arteko indar

elektrostatikoek sorrarazten duten elkarketa da. Elkarketa horren
ondorioz, konposatu bat agertzen da, sare kristalino ioniko batez
osatua.
Konposatu ionikoen 2.1. Konposatu ionikoak

formula enpirikoa
Gogoratu konposatu ionikoak ez Substantzia askok dituzten propietate batzuk, esate baterako disolba-
daudenez molekulaz osatuta, haien garriak izatea uretan, edo eroale elektrikoak izatea ur-disoluzioan edo
formula enpirikoak adierazten due- fundituta daudenean, soilik uler daitezke kontuan hartzen badugu
na arrazoi edo erlazio bat dela,
substantzia horiek ioi positiboz edo negatiboz eratuta daudela, eta ez
zeinu bateko eta besteko ioien arte-
koa, hain justu (3. taula). atomo edo molekula neutroz. Horixe dira, hain zuzen ere, konposatu
Horregatik, masa molekularra kalku-
ionikoak.
latzeko, formula enpirikoa forma Tenperatura eta presio estandarrean, konposatu ionikoek ioi positiboz
molekularra balitz bezala hartu be-
har da. eta negatiboz osatutako solido kristalinoen forma dute (3. taula).
Konposatu horien ioiak indar elektrostatikoen bitartez elkartu dira.
Konposatu ionikoen artean, nabarmentzekoak dira gatzak —bitarrak

zein ordena altuagokoak— eta zenbait oxido eta hidroxido, gehienetan Konposatu Formula Ioi
elementu metalikoenak. ionikoa enpirikoa osatzaileak
Adibidez, sodioaren eta sufrearen arteko elkarketa, sodio sulfuro kon- Sodio Na+
posatu ionikoa eratzekoa, era honetan adieraz daiteke: NaCl
kloruroa Cl−
S + 2 e− → S2− Kaltzio Ca 2 +
哬
2 e− (Na+)2S2− nitratoa
Ca(NO3)2
NO 23 −
2 Na − 2 e− → 2 Na+
Litio Li+
Sodio atomo bakoitzak elektroi bat ematen dio sufre atomoari. Sufre Li2O
oxidoa O2−
atomoa bi karga negatiboko ioi bilakatzen da, eta aldi berean, sodio ioi
bat ere eratzen da, karga positibo bat duena. Potasio KOH K+
hidroxidoa OH−
2.2. Koordinazio-indizea ■ 3. taula. Zenbait konposatu ionikoren

formula enpirikoa eta ioi osatzaileak.
Konposatu ioniko bakoitzak berezko egitura kristalino bat hartzen du.
Egitura horretan, ioiak sarearen nodoetan kokaturik geratzen dira,
indar erakarleek eta aldaratzaileek elkar orekatzeko moduan.
a
Konposatuak hartu duen egitura edo forma kristalinoak bi baldintza
bete behar ditu:
• Ioiek ahalik eta bolumen txikiena bete behar dute; horretarako, haien
paketatze edo trinkotzeak maximoa izan behar du.
• Kristalak neutroa izan behar du; hau da, karga positibo adina karga
negatibo izan.
b
2a irudian sodio kloruroaren egitura ideala ageri da. Kloro ioia, Cl−, uni-
tate-gelaxkaren zentroan dago. Haren inguruan 12 Na+ ioi bildu zitez-
keen, Cl−-a handiagoa delako, baina konposatuak neutroa izan behar
duenez, 6 Na+ ioik baino ez dute inguratzen, hau da, kristalean Na+ ioi
bakoitza inguratzen duten Cl− ioien kopuru bera. Na ⫹
Cl⫺
Sare kristalino bateko ioi bati esleitzen zaion koordinazio-zen-
) bakiak, koordinazio-indizea ere deituak, adierazten digu aurkako
zeinuko zenbat ioi dituen inguruan, denak harengandik distantzia
■ 2. irud. Sodio kloruroaren egitura kris-
talinoa: a) sarearen geometria; b) pake-
tatze erreala.
berera.
JARDUERAK
5. Idatzi ioi hauen egitura elektronikoak: S2−, I−, Cu2+, 7. Idatzi, eta izendatu, bikote bakoitzeko ioiak elkar-
Ag+ eta Fe2+. tzean lortutako konposatuaren formula enpirikoa:
a) Cs+ eta S2− b) Rb + eta PO 34 −
6. Idatzi zer eraketa-erreakzioren bidez sortu den kasu
bakoitzeko ioia: 8. Arrazoitu zer formua izango duen potasioz eta
oxigenoz osaturiko konposatu ionikoak. Kontuan
a) Berunak 4 elektroi eman ditu. izan datu hauek:
b) Oxigenoak 2 elektroi hartu ditu. • Bi elementuen egitura elektronikoak.

• Transferitu beharreko elektroi kopurua.
c) Karbonoak 4 elektroi hartu ditu.
• Lortutako konposatuaren neutraltasuna.
— Atomo neutroaren egitura elektronikoa abiapuntu — Marraztu, eskema batean, nola eratzen eta
hartuta, azaldu, eta arrazoitu, nola eratzen diren batzen diren ioiak.
ioiak. Esan zer gas nobleri dagokion eratutako
egitura elektroniko bakoitza, eta zer balentzia io- 9. Azaldu baieztapen honen esanahia: ZnS konpo-
niko duen elementu bakoitzak. satu ionikoaren ioien koordinazio-zenbakia 4 da.
89
2.3. Sare-energia
Prozesu exotermikoak
eta endotermikoak Konposatu ioniko baten egonkortasun handiagoa edo txikiagoa magni-
• Prozesu exotermikoetan, hau da, tude honen balioaren araberakoa da: sare-energia, U.
energia askatuz gauzatzen dire-
)
netan, sistemaren entalpia gutxitu Konposatu ioniko baten sare-energia, U, prozesu honetarako
egiten da: ΔH < 0.
behar den energia da: egoera gaseosoan dauden ioietatik, eta
• Prozesu endotermikoetan, hau da, haien artean batere elkarrekintzarik ez dagoela, mol bat kristal
energia xurgatuz gauzatzen dire-
netan, sistemaren entalpia handitu
ioniko solido eratu da.
egiten da: ΔH > 0.
Prozesua beti denez exotermikoa, sare-energia, U, negatiboa da. Sodio
kloruroaren kasuan, este baterako:
Na+ (g) + Cl− (g) → Na+Cl− (s) U = −788 kJ ⋅ mol−1
Sare-energiaren balioa kakulatzeko formula:
NA = Avogadroren konstantea
MAX BORN A = Madelung-en konstantea, balioa
Fisikari alemaniarra (1882-1970). egitura motaren araberakoa duena
M. Bornek mekanika kuantikoaren
Z c Z ae 2 ⎛ 1⎞ Z c eta Z a = katioiaren eta anioiaren kargak
oinarri matematikoak finkatu zituen. U = −N A A ⎜1 − ⎟
1954an, Fisikako Nobel saria eman r0 ⎝ n⎠ e = elektroiaren karga
zioten. r 0 = katioiaren eta anioiaren nukleoen
arteko oreka-distantzia
n = Born-en berretzailea, elkarlotutako
ioien bikotearen bereizgarria
FRITZ HABER
Kimikari alemaniarra (1868-1934). Zenbat eta negatiboagoa izan sare-energia, hainbat eta egonkorragoa
Arlo askotan jardun zuen, besteak da konposatua.
beste, elektrokimikan eta gasen
arteko erreakzioetan tenperatura Balio absolututan, sare-energia hazi egiten da Zc eta Za ioien karga
altuan. Haber izenari lotuta dago handiagoa bada, eta jaitsi, ordea, katioiaren eta anioiaren nukleoen
amoniakoa bere elementuetatik sin- arteko distantzia, r0, handiagoa denean.
tetizatzeko prozesua, ongarri nitro-
genatuak fabrikatzeko oinarria dena.
Kimikako Nobel saria eman zioten, 2.4. Born-Haber-en zikloa
1918an.
Zaila da konposatu ionikoen sare-energia esperimentalki neurtzea,
baina badago zeharka kalkulatzeko bide bat, Born-Haber-en zikloa ize-
nekoa. Prozesu termodinamiko zikliko bat da, eta haren oinarria den
hipotesiaren arabera, konposatu ioniko berbera bi bide edo prozesu des-
berdinen bitartez lor daiteke.
Har dezagun adibide gisa MX motako konposatu bitar bat eratzeko pro-
zesua, M delakoa metal alkalino bat delarik, eta X, elementu halogeno
bat. Bada, bide zuzena litzateke bi elementuak egoera estandarrean
elkartzea, eta mol bat konposatu solido eratzea. Beste bidetik, berriz,
bi elementuak, lehenbizi, ioi gaseoso bana bilakatuko lirateke, ondoren
konposatu solidoa sortzeko.
Hurrengo orrialdean, 3. irudiko eskeman, litio fluoruroa, Li+F− (s), Born-
Haber-en zikloaren arabera eratu da, bere elementuetatik abiatuta eta
egoera estandarrean (T = 298 K, P = 101 293 Pa). Sare-energiaren
balioa zikloan diharduten beste energien bidez kalulatzen da, zeren,
Hess-en legea Hess-en legearen arabera:
Erreakzio kimiko bat etapa bakar
batean nahiz etapa gehiagotan ger-
Δ H f0 = Δ H 1 + Δ H 2 + Δ H 3 + Δ H 4 + U
tatu, prozesuko entalpia-trukea ber- eta beraz,
bera da.
U = Δ H f0 − Δ H 1 − Δ H 2 − Δ H 3 − Δ H 4
Hasierako egoera Bide zuzena Amaierako egoera
ΔH 0f = −594,1 kJ
+ Eraketa-entalpia molarra
Li+F− (s)
Li (s) metala F2 (g) molekulak

U
ΔH 2 = 75,3 kJ ΔH 4 = −333 kJ
1 Sare-energia
— Lotura-energia molarra Afinitate elektroniko molarra
2
F (g) atomoak
F− (g) ioiak
ΔH 1 = 155,2 kJ ΔH 3 = 520 kJ
Sublimazio-energia molarra Ionizazio-energia molarra

Li (g) atomoak Zeharhako bidea Li+ (g) ioiak
■ 3. irud. LiF-aren Born-Haber zikloa.
• Bide zuzena c) Mol bat Li (g) atomoren ionizazioa: askatzen da Li-

aren ionizazio-energia molarra.
Litio solidoa, Li (s), eta fluoro gaseoso diatomikoa, F2
(g), elkartu egiten dira mol bat kristal ioniko solido era- Li (g) → Li+ (g) + 1 e− ΔH 3 = 520 kJ
tzeko. Prozesuan, LiF-aren eraketa-beroa edo eraketa- d) Mol bat F (g) atomoren ionizazioa: askatzen da
entalpia molarra askatzen da. fluorraren afinitate elektroniko molarra.
F (g) + 1 e− → F− (g) ΔH 4 = −333 kJ
1
Li(s) + F (g) → Li +F − (s) ΔH f0 = − 594,1 kJ e) Ioi gaseosoen kondentsazioa, mol bat solido eratu
2 2 dadin: askatzen da LiF-aren sare-energia.
Li+ (g) + F− (g) → Li+F− (s) U=?
• Zeharkako bidea. Prozesuen multzo bat da:
Zikloari Hess-en legea aplikatuz, ekuazio honetara iris-
a) Mol bat Li(s)-ren baporizazioa: xurgatzen da Li-aren ten gara:
sublimazio-energia molarra.
Δ H f0 = Δ H 1 + Δ H 2 + Δ H 3 + Δ H 4 + U
Li (s) → Li (g) ΔH 1 = 155,2 kJ
Eta hortik:
b) Mol erdi F2 (g)-ren disoziazioa: xurgatzen da lotura-
U = Δ H f0 − Δ H 1 − Δ H 2 − Δ H 3 − Δ H 4 =
energia molarraren erdia.
= (− 594,1 − 155, 2 − 75, 3 − 5 20 + 333) kJ = − 1011, 6 kJ
1 1
F (g) → F(g) ΔH 2 = ⋅ 150, 6 kJ Litio fluoruroaren sare-energia:
2 2 2
U = −1 011,6 kJ ⋅ mol−1
JARDUERAK
10. Magnesio oxidoaren, MgO, sare-energia 12. Potasio kloruro eta potasio ioduro konposatuek sare-energia
−3 890 kJ ⋅ mol−1 da. Azaldu datu horren hauek dituzte, hurrenez hurren: −699 eta −632 kJ ⋅ mol−1.
esanahi esperimentala. Azaldu zergatik duen lehenak sare-energia gutxiago, eta
esan bietako zein izango den egonkorrena.
11. A+ katioi baten eta B− anioi baten artean
13. Kalkulatu, beheko datuak kontuan hartuta, sodio kloruroaren
konposatu ioniko bat eratzen bada, arra-
sare-energia. Erabili Born-Haber-en zikloa, eta irudika ezazu
zoitu nola aldatuko litzatekeen sare-ener-
eskema batean.
gia aldaketa hauek eginez gero:
Eraketa-entalpia Na + Cl − : Δ Hf0 = − 411 kJ ⋅ mol −1
a) A+-aren erradioa bikoiztu.
Sublimazio-entalpia Na (s): ΔH = +108 kJ ⋅ mol−1
b) A+-aren karga bikoiztu. Lotura-energia Cl2 (g): ΔH = +242,4 kJ ⋅ mol−1
c) A+-aren eta B−-aren kargak bikoiztu. Ionizazio-energia Na (g): ΔH = +495,9 kJ ⋅ mol−1
d) A+-aren eta B−-aren erradioak erdira Afinitate elektronikoa Cl (g): ΔH = −348 kJ ⋅ mol−1
murriztu. Sol.: −788,1 kJ ⋅ mol−1
91
GOGORATU 3. Lotura kobalentea

G. N. Lewis kimikari estatubatuarrak
(1875-1946) Lewis-en notazioa Beste substantzia batzuen kasuan, osatzaileak atomo neutroak dira,
deituko zena sortu zuen, atomoak ionikoa ez den beste lotura mota batez elkartuak: lotura kobalentea.
eta atomoen arteko loturak irudika- Modu horretan elkartutako atomoek unitate diskretuak eratzen dituzte,
tzeko. molekulak deituak.
Atomo bat adierazteko, elementua-
ren sinboloa idazten da, eta haren
inguruan, dituen balentzia-elektroiak 3.1. Lotura kobalentea Lewis-en arabera
adina puntu marrazten dira.
Lotura ionikoz elkartutako atomoek elektroi-transferentziaren bidez es-
⋅ .. ..
kuratzen dute gas noblearen egitura. Lotura kobalentearen helburua
Li ⋅ Mg : ⋅C⋅ :O⋅ : Cl ⋅
⋅ ⋅ .. berbera da, baina bi atomok elektroiak partekatuz lortzen da.
Molekula bat irudikatzeko, lotura-
elektroiak marrazten dira, puntuen
bidez, lotura hori eratzen duten ato-
) Lotura kobalentea eratzen da bi atomok elektroi bikote bat edo
gehiago partekatzen dutenean elkartzeko.
moen artean.
Ura, H2O Amoniakoa, NH3 Bi atomo elektroi bikote bat konpartituz elkartzeari lotura kobalente
.. .. ..
H:N bakuna esaten zaio. Horixe gertatzen da, este baterako, fluor moleku-
..O .. ..: H
H H H laren kasuan, F2:
Metanoa, CH4 F F F F
H
..
H:C
.. : H Fluor atomo bakoitzak 7 elektroi ditu balentzia-mailan, eta halaxe irudi-
H katu da Lewis-en egituraren bidez.
Bi F atomok elektroi bikote bat partekatu badute, batak zein besteak 8
elektroi izango dituzte balentzia-mailan. Bi atomoak elkartuta geratu
dira lotura kobalente baten bidez, atomo bakoitzak bere elektroietako
bat emanda lotura eratzeko.
Lotura bakunen adibide dira, halaber, ura (H2O) bi H ⎯ O lotura ditue-
na; amoniakoa (NH3), hiru N ⎯ H lotura dituena, eta metanoa (CH4) lau
C ⎯ H loturaz sortua.
Bi atomoek bi elektroi bikote partekatu badituzte, loturari lotura bikoi-
tza deritzo, eta hiru elektroi bikote partekatuz gero, lotura hirukoitza.
Nitrogenoak, esaterako, lotura bikoitz bat eratzen du O-arekin NO-a
ADI! sortzeko, eta lotura hirukoitz bat beste N atomo batekin nitrogeno mole-
kula eratzeko, N2.
Lotura kobalenteak irudikatzeko,
puntuen ordez marrak ager daitez- N O N O N N N N
ke elkartutako bi atomoen artean.
Horrela egindako adierazpenei for-
mula garatuak deitzen zaie. Elektroi partekatuak bi atomoetako batek bakarrik eman baditu, lotura
koordinatua dela diogu. Hala gertatzen da, esate baterako, amonio
O
O C O H C N ioiaren, NH4+, eraketa-prozesuan, kasu horretan nitrogenoak ematen
H H
baititu H+-arekin lotzeko behar diren bi elektroiak.
H+
NH3 ⫹ H⫹ → NH4 ⫹
H N H + H+ H N H
H H
Teoria honen arabera, elementu baten kobalentzia edo balentzia koba-

lentea elementuak lotura kobalenteak eratzeko duen ahalmena da, eta
izan ere, uraren kasuan (H2O) oxigenoak 2 zenbakiko kobalentzia du, bi
lotura kobalente eratzen dituelako; nitrogenoak 3 kobalentzia du amonia-
koan (NH3), 3 lotura kobalente eratzen dituelako, eta kloroak 1 kobalen-
tzia du hidrogeno kloruroan (HCl), lotura kobalente bat eratzen duelako.
3.2. Lewis-en egiturak lotura poliatomikoetan

Ioi poliatomikoak
Molekula poliatomikoei dagokienez, haien Lewis-en egiturak erraz Ioi poliatomikoen egitura molekulen
marraz daitezke, kasuan kasuko molekula poliatomikoan parte hartzen egituraren antzera lortzen da. Ioia
duten atomoen konfigurazio elketronikoez baliatuz. Atomo zentrala elek- anioia bada, elektroiak gehitu behar
dira balentzia-geruzan, eta katioia
tronegatibotasun gutxieneko elementua izaten da, hots, bere balentzia- bada, kendu.
maila osatzeko elektroi gehien behar dituen elementua.
1. ADIBIDEA
Egin azido nitrikoaren, HNO3, molekularen egitura.
— Lehenik, atomo zentrala aukeratuko dugu, nitrogenoa kasu hone- O NO H
tan, eta haren inguruan oxigeno atomoak kokatuko ditugu. Hidro- O
genoa oxigeno atomoetako bati lotuko zaio. n = 8 e− (N) + 3 ⋅ 8 e− (O) + 2 e− (H) = 34 e−
— Kalkulatuko dugu zenbat elektroi behar dituzten, guztira, 5 atomoek
gas noblearen egitura lortzeko (elektroi kopuru totala: n). v = 5 e− (N) + 3 ⋅ 6 e− (O) + 1 e− (H) = 24 e−
— Ondoren, v kalkulatuko dugu, hau da, molekularen atomoek dituz-
ten balentzia-elektroien kopuru totala. c = n − v = 34 e− − 24 e− = 10 e− (5 bikote
— n-ren eta v-ren arteko kenketa eginez, partekatutako elektroien lotzaile)
kopurua lortuko dugu, c. O N O H
Atomo zentralari 3 atomo soilik lotu zaizkionez, 2 bikote lotzaile koka- O
tu beharko ditugu atomo zentralaren eta O atomo baten artean. s = v − c = 24 e− − 10 e− = 14 e− (7 bikote
— Elektroi aske edo bakarren kopurua, s, kalkulatuko dugu, hau da, ez-lotzaile)
zenbat elektroi dauden partekatu gabe: s = v − c. O N O H
Bikote ez-lotzaileak atomo bakoitzaren inguruan kokatu behar dira, O
denek har dezaten gas noblearen egitura.
3.3. Erresonantzia
HNO3-aren Lewis-en egitura 4. irudian agertzen diren bietako edozein
izan daiteke: nitrogeno atomoak lau elektroi parteka ditzake bi oxigeno
atomoetako edozeinekin.
Horrelakoetan, bi egiturak erresonantzian daudela esaten da, eta ↔
zeinuaren bidez adierazten da. Errealitatean, benetako egitura bi egitu-
ra erresonanteen tartekoa da, zeren N ⎯ O loturak ez baitira ez bikoi-
tzak ez bakunak, baizik eta tarteko luzera dute, esperimentalki egiazta O O
daitekeen bezala. H O N H O N
O O
Gehienetan, Lewis-en egitura bat baino gehiago marraz daitezke mole-
kula nahiz ioi poliatomiko batentzat, elektroien antolamendua aldatuz.
Benetako egitura guztien arteko erresonantzia-hibrido bat da. ■ 4. irud. HNO3-aren forma erresonan-
)
teak.
Erresonantziako egitura kanonikoa molekula bat edo ioi polia-
tomiko bat irudikatzen duten egituretako bakoitza da, besteetatik
elektroien antolamenduagatik bereizten dena.
JARDUERAK
14. Idatzi atomo hauei dagozkien Lewis-en egiturak: 16. Marraztu ioi hauen Lewis-en egiturak: Br−, O 2− eta
bromoa, magnesioa, fosforoa, oxigenoa, karbonoa P 3−.
eta argona.
17. Ondorioztatu ioi hauen Lewis-en egiturak:
CN − , OH − , ClO 2− , NO 3− , SO 24 − , H 3O + , NH 4+ .
15. Ondorioztatu molekula hauen Lewis-en egiturak:
H2O, NH3, BeCl2, BCl3, SCl2, CO2, SO2, SO3, CH4, 18. Marraztu espezie hauek izan ditzaketen erreso-
HClO, H2CO3, HNO2. nantzia-egiturak: SO 2 , CO, NO 3− .
93
GOGORATU 3.4. Molekulen eta ioi poliatomikoen forma geometriko

Loturaren parte diren balentzia- orokorra
elektroiei elektroi lotzaileak deritze,
eta beste balentzia-elektroiei, elek- Molekulek zein ioi poliatomikoek forma geometriko zehatza hartzen
troi ez-lotzaileak edo askeak.
dute, haien atomoek espazioan duten kokapenaren araberakoa. Lewis-
en egiturek, berez, ez dituzte forma horiek deskribatzen, baina zehaz-
tasun handiz ondoriozta ditzakegu, egiturak eurak aprobetxatuz eta
BMEBA delakoa erabiliz (balentzia-mailako elektroi bikoteen alda-
rapen-metodoa).
) Atomo zentrala inguratzen duten elektroi lotzaileak eta askeak

orientatzen direnean, ahalik eta gehien hurbiltzen dira nukleora,
eta aldi berean, urrunduz doaz ekarrengandik, beren arteko alda-
ADI! rapena albait txikien izan dadin lortuz. Prozesu horretan nola
orientatu diren, halakoa izango da geometria molekularra.
BMEBA metodoaren aplikatzean
huts egin daiteke hartzen bada
molekularen geometriatzat bikote Egitura geometrikoak zehazteko, hiru kasu bereiziko ditugu: molekula-
elektronikoek atomo zentralaren ren atomo zentralak bikote lotzaileak baino ez dituenekoa, molekulen
inguruan duten kokapen geometri- atomo zentralak bikote lotzaileak eta askeak dituenekoa, eta ioi polia-
koa. Adibidez, H2O molekularen oxi- tomikoak. Atomo zentralaren inguruko bikote elektronikoen kopurua
genoaren inguruan, bikote elektro-
nikoak lau norabidetan kokatzen kalkulatzeko, kontuan izan behar da lotura bikoitzak eta hirukoitzak
dira, tetraedikoki orientaturik, baina bakuntzat jotzen direla.
molekula ez da tetraedrikoa, ange-
luarra baizik, eta izan ere, lau nora-
bide horietatik bitan baino ez daude
Molekulen atomo zentralak bikote lotzaileak baino ez ditu
hidrogeno atomoak. Bikote lotzaileak, beren arteko aldarapena dela medio, hainbat eratan
banatzen dira. Banaketa bakoitzak mota bereko geometria molekular
bat dakar, bikote lotzaile bakoitzaren norazkoan atomo bat kokatzen
delako.
Molekula Bikote
Bikote
Molekula Lewis-en egitura elektronikoen Molekularen geometria
mota lotzaileak
banaketa
180o
AB2 BeCl2 Cl Be Cl 2 A Cl Be Cl
Lineala Lineala
F
F 120o
AB3 BF3 3 A B
F B F
F F Trigonal laua
Trigonal laua
H
H
109,5o
AB4 CH4 H C H 4 A C
H H
H Tetraedrikoa H Tetraedrikoa
CL
Cl 90o
A CL
Cl P Cl CL
AB5 PCl5 5 P
Cl Cl CL Bipiramidal 120o
Bipiramidal trigonala CL trigonala
F
F
F F F F
AB6 SF6 S 6 S 90o
F F
F F 90o
F Oktaedrikoa
Oktaedrikoa
F
Molekulen atomo zentralak bikote lotzaileak eta askeak ditu

Mota honetako molekuletan, aldarapena ez da bakarrik bikote lotzaile-
•
Jarraian aipatzen den web-orrian
en artekoa. Aldarapen-indarrak ageri dira, halaber, bikote lotzaileen eta Taula Periodiko interaktibo bat dago.
bikote askeen artean zein bikote askeen artean. Bikote elektronikoen Han, molekula ugari ikusi ahalko
arteko aldarapen-indarren intentsitatea zehazteko, kontuan hartu dituzu hiru dimentsiotan, baita ange-
lu desberdinetatik ere. 3D motako
behar da irizpide hau: betaurrekoekin begiratuz gero, era
)
benetan harrigarrian ikusiko dituzu:
Bikote askeen arteko aldarapen-indarrak bikote lotzaileen eta www.3dchem.com/ table.asp
bikote askeen artekoak baino sendoagoak dira, eta bigarren
horiek, bikote lotzaileen artekoak baino sendoagoak.
Bikote
Bikote Bikote
Molekula Lewis-en egitura elektronikoen Molekularen geometria
lotzaileak askeak
banaketa
S
SO2 O S O 2 1 S
O O
O O 119,5o
Trigonal laua Angeluarra
O O
H2O H O H 2 2 H H
H H 104,5o
Tetraedrikoa Angeluarra
H N 107,3o
NH3 H N H 3 1 H N
H H
H H H
Tetraedrikoa Piramidal trigonala
Ioi poliatomikoak
Ioi poliatomikoen geometria lortzeko, aurreko kasuan bezala jokatu
behar da.
Bikote
Bikote Bikote
Ioia Lewis-en egitura elektronikoen Ioiaren geometria
lotzaileak askeak
banaketa
–
N N
NO2– O N
O 2 1 O O
(Nitritoa)
O O
Triangeluar laua Angeluarra
O
2- O 2–
O
CO32– C C
C 3 0
(Karbonatoa) O O O
O O O
Triangeluar laua Triangeluar laua
–
Cl Cl
ClO3– O CL O O O O
3 1 O
(Kloratoa) O O
O
Tetraedrikoa Piramidal trigonala
95
3.5. Lotura kobalentea balentzia-loturaren teorian

Lewis-en eredua oso baliagarria izan arren lotura kobalenteak ikertze-
ko, lehen hurbilpen baino ez zen izan. Artean, galdera asko zeuden
erantzutzeko, adibidez:
— Zergatik sortzen dituen elektroien partekatzeak lotura egonkorrak.
— Zergatik diren balentzia-elektroi batzuk lotzaileak eta beste batzuk,
aldiz, ez.
— Zerk eragiten duen molekulen forma geometrikoa.
— Zergatik diren lotura batzuk beste batzuk baino sendoagoak.
Galdera horien eta beste batzuen erantzuna eredu mekano-kuantikotik
etorri zen. Eredu kuantikoak lotura kobalentea ulertzeko proposatu
zituen teorietako bat balentzia-loturaren teoria da.
Ikus dezagun nola eratzen den, teoria horren arabera, H2 molekula.
H2 molekularen eraketa
H atomo bakoitzak 1s1 orbital bat du erdibeteta, dagokion Hala gertatzen da bi orbital atomikoak gainezar-
uhin-funtzioaren bidez (␺) deskribatzen dena. Atomoak tzen badira eta bi elektroiak, aurkako spinak izanez
elkarrengandik urrun daudeenan, ez dago batere elkarre- gero, parekatu egiten badira, ahal dela bi nukleoen
kintzarik, eta sistemaren energia potentziala nulua da. artean kokatuz.
Atomoak hurbiltzen doazen heinean, bi indar mota ager- Bi atomoek elektroi bikote bat partekatzen dute:
tzen dira: lotura kobalente bat eratu da, eta sistema beste
uhin-funtzio baten bidez deskribatzen da.
— Erakarpen-indarrak: atomoetako baten nukleoaren eta
beste atomoaren elektroiaren artean.
H...1s 1 H H
Energia
— Aldarapen-indarrak: nukleoen artean zein elektroien potentziala H...1s 1 H H
artean.
Erakarpen-indarra nagusi denez, energia potentziala gu-
txitu egiten da. H2
0
Energia potentziala minimoa denean (−436,4 kJ ⋅ mol-1), 74 pm
Distantzia internuklearra
sistemak egonkortasun maximoa lortzen du, eta nukleoen
arteko distantzia 74 pm-koa da. Distantzia hori gehiago
murrizten bada, energia potentziala handiagoa izango da, ⫺436,4 kJ·mol⫺1
aldarapen-indarrak nagusi izango direlako.
)
GOGORATU
Lotura kobalentea eratu dadin, beharrezkoa da bi orbital erdibe-
Orbital batek, gehienez, bi elektroi
izan ditzake, eta elektroi horiek aur-
te, bakoitza atomo batekoa, gainjarri daitezen, eta haien elektroiak,
kako spina izan behar dute. Hala spin antiparaleloak badituzte, parekatu daitezen.
denean, elektroiak parekatuta dau-
dela esaten da, eta spinak antipara- Zenbat eta osoago gainjarri orbitalak, hainbat eta sendoagoa izango
leloak direla. Deskribatu dugun egoe-
ra modu honetan adierazten da grafi-
da lotura. Bestalde, loturan parte hartzen ez duten orbital atomikoetan
koki: ez da aldaketarik izango.
↑↓ Bi elektroi orbital komun batean parekatzen badira, lotura bakuna da,

eta 2 edo 3 elektroi bikote parekatuz gero, lotura bikoitza edo hirukoi-
Spin elektronikoaren zenbakiak bi tza da, hurrenez hurren.
balio hauek baino ezin ditu izan:
+1/2 eta –1/2. Elementu batek lotura kobalenteak eratzeko probabilitatea elementu
Orbital batean elektroi bakarra dago- horrek bere egitura elektronikoan dituen elektroi desparekatuen kopu-
enean, orbitala erdibeteta dagoela ruaren araberakoa da, elektroi horiek bakarrik eratu baititzakete lotura
diogu, eta elektroia desparekatuta
kobalenteak. Datu horren haritik iristen da balentzia kobalente edo
dagoela.
kobalentziaren kontzeptura.
) Elementu baten balentzia kobalentea edo kobalen-

tzia, elementu horrek era ditzakeen lotura kobalenteen Elementua Egitura elektronikoa Kobalentzia
kopurua da, eta hori elektroi desparekatuen kopurua- H 1s1 1
ren araberakoa da.
Elementu batzuek, dauzkaten elektroi deparekatu baino O 1s 2 2 s 2 2 p x2 2 p y1 2 p z1 2
lotura kobalente gehiago eratzen dituzte. Hala gerta daiteke
N 1s 2 2 s 2 2 p x1 2 p y1 2 p z1 3
promozio elektronikoa dela medio: orbital bete bateko elek-
troi bat energia handiagoa duen eta hutsik dagoen beste F 1s 2 2 s 2 2 p x2 2 p y2 2 p z1 1
orbital batera igotzen da, maila beraren barruan.
Elementua Egitura atomikoa Promozionatutako egitura elektronikoa Kobalentzia
Be 1s2 2s2 1s 2 2 s 1 2 p x1 2
B 1s 2 2 s 2 2 p x1 1s 2 2 s 1 2 p x1 2 p y1 3
C 1s 2 2 s 2 2 p x1 2 p y1 1s 2 2 s 1 2 p x1 2 p y1 2 p z1 4
Horregatik dituzte elementu askok kobalentzia anizkoitza delakoa, hau ADI!

da, elektroi kopuru bat baino gehiago despareka ditzakete. Adibidez,
Balentzia-loturaren teoriaren arabe-
fosforoak, bere konposatuetan, 3 kobalentzia erabil dezake funtsezko ra, lotura kobalente koordinatua
egituran, baina baita 5 kobalentzia ere, egitura promozionatuan. ere eratu daiteke, honela: bi atomo-
2 2 6 2 1 1 1 etako batek loturarako jarri duen
Funtsezko egitura: 1s 2 s 2 p 3 s 3 p x 3 p y 3 p z orbitalean bi elektroi daude, pareka-
tuak, eta beste atomoak jarri duena,
2 2 6 1 1 1 1 1 berriz, hutsik dago.
Egitura promozionatua: 1s 2 s 2 p 3 s 3 p x 3 p y 3 p z 3 d
Koadroan zenbait molekula ageri dira, eta ondoan, nola pareka daitez-
keen elektroiak dagokion lotura kobalentea eratzeko.
H........................ 1s 1
2 2 6 2
Cl...1s 2 s 2 p 3 s 3 p x2 3 p y2 3 p z1
Bakunak Cl ⎯ Cl H⎯O⎯H O...1s 2 2 s 2 2 p x2 2 p y1 2 p z1
2 2 6 2
Cl...1s 2 s 2 p 3 s 3 p x2 3 p y2 3 p z1
H................................. 1s 1
O...1s 2 2 s 2 2 p x2 2 p y1 2 p z1 H H H......... 1s 1 1s 1........H
⏐ ⏐ C...1s 2 s 2 p x 2 p y 2 p z1
2 1 1 1
Bikoitzak O = C = O C.................1s 2 2 s 1 2 p x1 2 p y1 2 p z1 C =
= C
C...1s 2 2 s 1 2 p x1 2 p y1 2 p z1
2 2 ⏐ ⏐
O.................1s 2 s 2 p x2 2 p y1 2 p z1 H H H......... 1s 1 1s 1.........H
H......... 1s 1
2 2
Hirukoi- N...1s 2 s 2 p x1 2 p y1 2 p z1 C...1s 2 2 s 1 2 p x1 2 p y1 2 p z1
tzak N⬅N H ⎯ C⬅C ⎯ H
N...1s 2 2 s 2 2 p x1 2 p y1 2 p z1 C...1s 2 2s 1 2 p x1 2 p y1 2 p z1
H......... 1s 1
JARDUERAK
19. Esan zergatik dituzten kloroak, bromoak eta iodoak 21. Balentzia-loturaren teorian oinarrituta, interpretatu
1, 3, 5 eta 7 kobalentziak, eta fluoroak, aldiz, 1 beheko molekuletako lotura kobalenteak, eta ele-
kobalentzia baino ez. mentuen egitura elektronikoei erreparatuz, egin
molekula bakoitzaren eskema, eratutako elektroi
20. A eta B elementuek konfigurazio elektroniko hauek bikoteak adieraziz: Br2, CH4, HI, BeCl2, BF3, CS2,
dituzte, hurrenez hurren: 1s2 2s2 2p4 eta 1s2 2s2 HCN, CH3CH3.
2p5. Esan, eta arrazoitu, proposamen hauetako zei-
nek duen probabilitate handiena A-k eta B-k konpo- 22. Kontuan hartuta molekula hauen elementu osatzai-
satu bat eratzekotan: AB2, A2B, A2B3, edo ‘ez dute leen egitura elektronikoa, esan, arrazoiak emanez,
erreakzionatzen’. Konposatu bat eratuz gero, zer zer molekula diren posible: RbCl, CsCl2, SCl2, ICl,
motatakoa izango da A-ren eta B-ren arteko lotura? BeCl3.
97
436,4 kJ ⋅ mol−1 3.6. Lotura-parametroak

H2
H
Bi elementu hartuta, A eta B, haien arteko A⎯ B lotura kobalenteak
H
berezko ezaugarriak ditu, nahiko konstanteak dirautenak, eratutako
konposatua gorabehera. Ezaugarri horiei lotura-parametroak deritze,
Disoziazioa eta honako hauek dira: loturaren energia, luzera, angelua eta polarita-
242,7 kJ ⋅ mol−1 tea.
Cl2
Cl
Lotura-energia
Cl
Esperientziaz jakina denez, lotura kobalente batzuk disoziatzeko,
beste batzuen kasuan baino energia gehiago behar da. H ⎯ H lotura
Disoziazioa
hausteko, esate baterako, Cl ⎯ Cl lotura hausteko baino energia gehia-
■ 5. irud. H2 eta Cl2 molekulen disozia- go behar da. Hortik ondoriztatzen da lehen lotura bigarrena baino sen-
zioa. doagoa dela, eta horrenbestez, H2 molekula Cl2 molekula baino egon-
korragoa (5. irud.).
Lotura kobalente baten indarraren intentsitatea neurteko, lotura-ener-
gia edo -entalpiari erreparatzen zaio. Balio absolututan, magnitude hau
loturaren eraketan askatutako energiaren berdina da.
) Molekula diatomiko baten lotura-energia edo lotura-entalpia,

gas-egoeran dauden mol bat molekula atomotan —horiek ere
gas-egoeran— disoziatzean gertatzen den entalpia-aldakuntza
da.
Batez besteko
Lotura lotura-entalpia Disoziazio hau egoera gaseosoan dauden molekuletan egin behar da,
(kJ ⋅ mol−1) solidoen eta likidoen kasuan beste indar batzuk ere agertzen baitira
Cl ⎯ Cl 242,7 elkarren ondoan dauden molekulen artean, eta horiek hausteko, ener-
gia gehiago behar da.
H⎯H 436,4
Adibidez, hidrogenoaren, H2, lotura-entalpia +436,4 kJ ⋅ mol−1 dela dio-
H⎯F 568,2 gunean, adierazi nahi dugu mol bat hidrogeno molekula (H2) disozia-
tzeko, presio konstantean, 436,4 kJ behar direla.
O=O 498,7
H2 (g) → 2 H (g) ΔH = + 436,4 kJ ⋅ mol−1
N⬅N 941,4
Lotura-entalpia guztiak positiboak dira (4. taula).
■ 4. taula. Zenbait molekularen lotura-
entalpia.
Molekula poliatomikoetan, lotura berberaren entalpiak balio-aldakuntza
txiki bat du molekula batetik beste batera, molekularen gainerako ato-
moek ahuldu edo indartu egin baitezakete lotura, desplazamendu elek-
tronikoen bidez. Hori dela eta, tauletan azaltzen diren balioak batez
besteko lotura-entalpiak dira, zenbait molekularen balioekin lortuak
■ 5. taula. Batez besteko lotura-ental-
(5. taula).
piak.
Batez besteko Batez besteko Batez besteko Batez besteko

Lotura lotura-entalpia Lotura lotura-entalpia Lotura lotura-entalpia Lotura lotura-entalpia
(kJ ⋅ mol−1) (kJ ⋅ mol−1) (kJ ⋅ mol−1) (kJ ⋅ mol−1)
H⎯N 393 C⎯H 414 C⎯C 347 N⎯N 193
H⎯O 460 C⎯N 276 C=C 620 N =N 418
H⎯S 368 C⎯O 351 C⬅C 812 N⬅N 941
Agerian dago lotura anizkoitza lotura bakuna baino sendoagoa dela.

C⬅C lotura hirukoitza, esaterako, C =C lotura bikoitza baino sendoa-
goa da, eta hori C ⎯ C lotura bakuna baino sendoagoa.
Lotura-luzera 74 pm 161 pm
Lotura-entalpia, gainera, erlazionatuta dago beste parametro batekin:

lotura-luzera.
) Lotura-luzera lotura kobalente batez elkartutako bi atomoren

nukleoen arteko distantzia da.
H2
HI
■ 6. irud. H2 eta HI molekulen arteko

Lotura-luzera elkartutako atomoen tamainaren araberakoa da, eta neur- erkaketa.
tu daiteke esperimentalki, X izpien difrakzio-tekniken bitartez. Adibidez,
H⎯ H loturak 74 pm-ko luzera du, eta H⎯ I loturak, berriz, 161 pm-koa,
iodoaren erradio kobalentea hidrogenoarena baino handiagoa delako
(6. irud.). Errealitatean, lotura-luzera atomoen erradio kobalenteen
batura da, gutxi gorabehera.
6. taulan, zenbait lotura-luzera zerrendatu dira. Ikusten duzunez, bi Lotura Lotura-luzera (pm)
atomo berdinen kasuan lotura hirukoitza bikoitza baino laburragoa da,
eta bikotza, lotura bakuna baino laburragoa. C⎯H 107
C⎯O 143
Haatik, C⬅C lotura ez da C⎯ C lotura baino hiru aldiz sendoagoa,
ezta C=C lotura C ⎯ C lotura baino bi aldiz sendoagoa ere. Hala da C=O 121
C⎯ C lotura bakuna σ motakoa delako, eta lotura anizkoitzean ere ␴
lotura bat egon arren beste guztiak π motakoak dira, egonkortasun txi- C⎯C 154
kiagokoak. C =C 133
Ikus dezagun orain nola eratzen diren lotura horiek. Orbital atomikoak 120
C⬅C
zer eratan gainjarri diren, ondoriozko lotura bi motatakoa izan daiteke:
σ lotura eta π lotura. N⎯O 136
N=O 122
(a)
p p σ O⎯H 196
σ π ■ 6. taula. Lotura-luzerak.
p p
(b) π
• σ lotura: bi orbital atomiko muturretatik gainjarri dira, eta dentsitate

elektronikoa bi nukleoen artean kontzentratu da. Lotura bakun guz-
tiak σ motakoak dira.
• π lotura: orbital atomikoak alboka gainjarri dira. Atomoak, loturaren

bidez elkartuta, plano berean daude, eta plano horren goialdean eta
behealdean kontzentratzen da, hain zuzen ere, dentsitate elektroni-
koa. π lotura bat eratu dadin, beharrezkoa da lehenago σ lotura bat ADI!
eratu izana bi atomoren artean.
SO2-an, O⎯ S⎯ O angeluak 119,5°
balio du, molekularen geometria lau
Lotura-angelua trigonalak esleitzen dizkion 120°-
etatik beheraxeago. Horren arrazoia
da bikote askeak bikote lotzaileen
Nukleo atomikoetatik pasatzen diren zuzenek edo lotura-norabideek gainean eragiten duen aldarapen-
angelu bat eratzen dute. Horixe da, hain zuzen, lotura-angelua. indarra.
Era berean, H2O-ko H⎯ O⎯ H ange-
AB2 motako molekula batean, esate baterako, B ⎯ A eta A⎯ B loturen
luak 109,5° ditu bikote elektronikoen
bi norabideek lotura-angelu hau eratzen dute: B ⎯ A ⎯ B. banaketa tetraedrikoan, baina bikote
bikote askeen aldarapena dela me-
Lotura-angelua esperimentalki neurtu daitekeen arren, haren balio hur- dio, gutxixeago balio du: 104,5°.
bildua ere lor daiteke, lehenago ikusi dugun BMEBA metodoaren bidez.
99
GOGORATU Loturaren polaritatea

Elektronegatibotasuna elementu Bai lotura kobalentearen beraren polaritatea bai ondoriozko molekulak
batek berari lotutako beste atomo
baten elektroiak erakartzeko duen izan dezakeena ere, lotura eratu duten atomoen elektronegatibotasuna-
joera da. ren mende daude. Hona hemen faktore horren arabera izan daitezkeen
kasuak:
• Molekula diatomiko homonuklearrak. Bi atomoek elektronegatibo-

tasun-balio berbera dutenez, karga positiboaren eta negatiboaren
banaketa-zentroak puntu berean daude, eta molekula apolarra da.
Halaxe da, esaterako, molekula hauetan: H2, F2, N2 eta O2.
) Lotura kobalente apolarrean, elektroiak berdin banatzen dira bi

atomoren artean, eta dentsitate elektronikoa, beraz, simetrikoa
δ+ δ− δ+ δ− da bi nukleoekiko.
H—Cl
• Molekula diatomiko heteronuklearrak. Bi atomoek elektronegatibo-
tasun-balio desberdina dutenez, lotura polarizatu egiten da, eta mole-
kula dipolo molekular bihurtzen da.
+ −
H—Cl H+ Cl− ) Lotura kobalente polarrean, bi atomoetako bat bestea baino

elektronegatiboagoa da, eta horrenbestez, beregana erakartzen
■ 7. irud. H—Cl molekularen polariza- du partekatzen duten karga elektronikoa.
zioa.
HCl-aren molekulan, adibidez, Cl-a H-a baino elektronegatiboagoa
denez, beregana erakartzen ditu biek partekatzen dituzten elektroiak,
eta horrela, kargaren distribuzio asimetrikoa eragiten du. Ondorioz,
karga partzial negatibo bat agertzen da Cl-aren gainean, δ−, eta
100% karga partzial positibo bat H-aren gainean, δ+. Lotura polarizatu egin
Lotura «ionikoak»
da, eta molekula dipolo molekular bat da, honela adierazten dena:
+–→ δ+ δ−
H ⎯ Cl edo H ⎯ Cl
Lotura «ionikoak»
Lotura «kobalenteak»,
izaera ioniko
estimagarriarekin
Lotura kobalente polarrean elektroien transferentzia partzial bat gertatu
da, eta horregatik, lotura kobalente apolarretik lotura ionikorako bidean
dagoela jotzen da, lotura ionikoan elektroien transferentzia erabatekoa
Lotura
baita. Lotura polarrari, beraz, partzialki ionikoa esaten zaio (7. irud.).
«kobalenteak»
0% Lotura baten polaritatea neurtzeko era bat haren ioitasun partziala zen-
0 1 2 3
batestea da, horretarako elementuen elektronegatibotasunak alderatuz.
Elektronegatibotasun-aldea
Zenbat eta handiagoa izan loturaren elementuen arteko elektronegati-
■ 8. irud. Lotura kobalentearen izaera
botasun-aldea, handiagoa da loturaren ioitasun partziala (8. irud.).
ionikoaren aldakuntzaren grafikoa.
Lotura kobalenteetan, polaritatearen neurri kuantitatiboari berezko
magnitude bat dagokio: momentu dipolarra.
) Momentu dipolarra, ᠬ μ magnitude bektorial bat da, eta haren

modulua, μ, bi faktore hauen arteko biderkadura: batetik, magni-
P. J. W. DEBYE tude bera baina aurkako zeinua dituzten bi kargen arteko dis-
tantzia, d, eta bestetik, karga horietako baten balio absolutua, Q.
P. J. W. Debye (1884-1966). Kimikari
eta fisikari estatubatuarra, jatorriz Bektorearen noranzkoari dagokionez, karga positibotik negati-
nederlandarra. Egitura molekularrei bora doa.
buruz lanengatik nabarmendu zen.
1936an Kimikako Nobel saria eman μ=Q⋅d
zioten.
μ-aren unitatea debyea da, D, eta haren balioa: 1 D = 3,34 ⋅ 10−30 C ⋅ m.

• Molekula poliatomikoak. Molekula poliatomiko bat polarizatuta dago ADI!

momentu dipolar erresultante bat badu. Momentu erresultantea mole-
Ozonoa oxigenoaren forma alotro-
kulako loturen momentu dipolarren batura bektoriala da. piko bat da. Ozonoaren molekula
angeluarra da, eta haren angelua
Molekula poliatomikoek dipoloak eratu ditzakete, beti ere faktore
120° baino gutxixeago balio du.
hauen arabera: Hala da muturretako bi atomoak
apur bat urruntzen direlako atomo
— Lotura polarizatuak izatea. zentralaren bikote elektroniko aske-
— Lotura polarizatuen orientazioa. tik, O ⎯ O ⎯ O angelua itxiz.
Forma geometrikoak erabateko garrantzia du: gerta daiteke moleku- O

la bat, nahiz eta momentu dipolarrak izan, polarizatuta ez egotea, O O
momentu horien batura bektoriala nulua delako. Hala denean, karga Bikote askea atomo zentralean
positiboen eta negatiboen banaketa-zentroek eta molekularen zentro dagoenez, momentu dipolarrak ez
dira deuseztatzen, eta molekula
geometrikoak bat egiten dute. pixka bat polarizatuta dago.
CO2 BCl3 H2O NH3
Cl
Lewis-en O H N H
egitura O C O B H H H
Cl Cl
Geometria Lineala Triangeluar Cl O Piramidal N

Angeluarra H
O⎯C⎯O
H
molekularra laua B H H triangelularra H
Cl Cl
2 3 Cl 2 O 3 N
Lotura H H H H
O C O B H
polarizatuak Cl Cl
ᠬ
μ -ak, deuseztatuta μ-ak,
ᠬ deuseztatuta μ
ᠬ erresultantea dago μ
ᠬ erresultantea dago
Momentu N
dipolar μr = 0 μr = 0 μ r = 1,87 D O μ r = 1,46 D
H H
erresultantea H H H
Ez polarizatua Ez polarizatua Dipoloa Dipoloa
JARDUERAK
23. Azaldu zergatik HCl molekula den polarra, eta, Cl2 — Deskribatu konposatu posibleen formulak, eta
molekula, aldiz, ez. esan zer lotura mota diren nagusia konbinazio
hauetan: a) AC, b) BD.
24. Ordenatu lotura hauek polaritate gorakorraren ara-
bera, elementuen elektronegatibotasuna kontuan 27. Ordena itzazu molekula hauek beren loturaren
hartuz: P ⎯ S, P ⎯ Cl, Si ⎯ F, K ⎯ F, I ⎯ I, C ⎯ I. polaritate gorakorraren arabera: BrCl, Br2, BrF, BrI.
Sailkatu lotura bakoitza eskala honetan: ionikoa,
nahiko ionikoa, ez oso ionikoa, kobalente hutsa. 28. BeH2 molekulak bi lotura polarizatu ditu, baina ez
da dipolo molekukar bat. Irudikatu molekula eta
25. Erreparatu fluorrak bigarren periodoko elementue- momentu dipolarrak. Zergatik ez da dipoloa?
kin eratzen dituen loturei: Li ⎯ F, Be ⎯ F, B ⎯ F,
C ⎯ F, N ⎯ F, O ⎯ F, F ⎯ F. Kalkulatu zein den elek- 29. Ordenatu molekula hauek beren polaritate gorako-
tronegatibotasun-aldea kasu bakoitzean, eta sailka- rraren arabera: H2Se, H2S, H2O, H2Te. Irudikatu
tu loturak ioitasun-eskala honen arabera: ionikoa, momentu dipolarrak.
oso ionikoa, ioniko samarra edo kobalente hutsa.
Sumatu al duzu aldakuntza erregularrik? Hala 30. Arrazoitu molekula hauetan momentu dipolarrik
bada, azal ezazu. dagoen ala ez, eta irudikatu momentu dipolarrak:
IBr, BF3 (triangeluar laua), CH2Cl2 (tetraedrikoa),
26. Hona hemen elementu neutro batzuen konfigurazio
CH4 (tetraedrikoa).
elektronikoak:
A: 1s 2 2s 2 2p 3 B: 1s 2 2s 2 2p 6 3s 2 3p 3 31. Deskribatu molekula hauen forma geometrikoa: SO2,
C: 1s 2 2s 2 2p 6 3s 2 D: 1s 2 2s 2 2p 6 3s 2 3p 5 SO3, S2C, HCN. Arrazoitu momentu dipolar erresul-
tanterik duten ala ez, eta izanez gero, esan zein den.
101
4. Lotura metalikoa
Elementu metalikoek, ezagutzen diren elementuetatik gehienek, hain
zuzen, propietate fisiko bereziak dituzte, oso desberdinak substantzia
ionikoen edo kobalenteen propietateetatik. Horren arrazoia da elemen-
tu metalikoen atomoen arteko lotura-mota: lotura metalikoa.
) Lotura metalikoa metalen atomoen artean diharduen elkarketa-

indarra da. Horrexek ematen dizkie sare kristalinoei beren egon-
kortasuna eta propietateak.
Giro-tenperaturan eta giro-presioan, metalek kristalak eratzen dituzte,

gehienetan hiru egitura hauetako batekoak: kubikoa eta gorputzean
zentratua, kubikoa eta aldeetan zentratua eta hexagonal trinkoa.
Kubikoa eta gorputzean Kubikoa eta aldeetan

Hexagonal trinkoa
zentratua zentratua
Koordinazio-zenbakia 8 12 12
9 atomo: atomo bana erpi- 14 atomos: atomo bana erpi- 17 atomo: bana prisma
netan, eta beste bat zen- netan, eta beste bat kuboa- hexagonalaren erpinetan,
troan. ren aurpegi bakoitzean. beste atomo bat oinarri
bakoitzean, eta 3 gehiago
zeldaren barruan.
Unitate-gelaxka
Sodioa, potasioa, burdina Aluminioa, kobrea, urrea, zi- Zinka, magnesioa

Adibideak
larra
Metalen egiturak eta propietateak azaltzeko, lotura metalikoaren zen-

Balentzia-elektroiak
bait eredu proposatu dira: hodei elektronikoaren eredua, lotura koba-
+ + + + + + lente deslekutuaren eredua eta banden eredua.
+ + + + + +
4.1. Hodei elektronikoaren eredua
+ + + + + + Sare kristalino metalikoa metalaren ioiez osatuta dago, hots, balentzia-
+ + + + + + elektroiak eman dituzten atomoez. Elektroi horiek kristal osoan desle-
kututa daude, eta ioien arteko hutsuneetan zehar higi daitezke; hodei
Metalaren ioi positiboak
elektronikoa osatzen dute. Ioi metalikoen eta elektroi deslekutuek era-
■ 9. irud. Hodei elektronikoaren eredua. tutako hodeiaren arteko elkarrekintzak egonkortasuna ematen diote
sare kristalinoari.
4.2. Lotura kobalente deslekutuaren eredua

Lotura metalikoa lotura kobalentearen kasu berezi bat da, eratzen diren
loturak atomoen balentzia-elektroiak baino gehiago direlako.
Metal alkalinoetan, esate baterako, unitate-gelaxka bakoitzeko atomo-
aren inguruan beste 8 atomo daude, erpinetan kokatuak; atomo zentra-
lak elektroi bat ematen du, eta inguruko 8 atomoek, ordea, beste elek-
troi bat ematen dute guztien artean, haietak bakoitza 8 unitate-gelax-
karen parte delako. Bi elektroik eratutako lotura batek, beraz, atomo
■ 10. irud. Lotura kobalente deslekutua- zentrala eta haren inguruko 8 atomoak lotzen ditu. Lotura kobalente
ren eredua. deslekutua deritzo (10. irud.).

4.3. Banden eredua

Mekanika kuantikoa hodei elektronikoaren ereduari aplikatzeak eredu
berri bat ahalbidetu zuen: banda-eredua, azalpen interesgarri bat
ematen duena metalen eroankortasun elektrikoaz.
Demagun, adibidez, magnesiozko kristal batek mol bat atomo dituela,
hau da, NA atomo, edo zenbakiz adierazita, 6,022 ⋅ 1023 magnesio
atomo.
3s motako NA orbitalek elkarrekintzan jardunez gero, NA orbital mole-
kular eratuko dira, eta horien energia-balioak oso hurbilak direnez,
3 NA orbital molekula-
energia-banda bat sortuko dute: balentzia-banda. Magnesioaren ka- rren banda hutsa, 3p
suan banda hori beteta dago, mol atomoak 2 ⋅ NA balentzia-elektroi orbitaletatik eratua.
3p
eman dituelako, bandak onar zitzakeen guztiak, hain zuzen ere.
Energia
Baina 3 p motako hiru orbitalek ere, hutsik, elkarrekintzan dihardute, Banden
gainezarpena
eta beste banda bat eratzen dute, 3 ⋅ NA orbital molekularrez osatua.
3s eta 3p orbital atomikoek energia-balio hurbilak dituztenez, eratu
diren bandek 4 ⋅ NA orbital dituzte, baina 2 ⋅ NA elektroi bakarrik, eta NA orbital molekularren
banda betea, 3s orbital
3s atomikoetatik eratua.
gainjarri egiten dira (11. irud.).
Eremu elektriko bat aplikatuz gero, 3s banda betearen elektroiak 3p
banda hutsera pasatzen dira, bete gabe dituen orbitaletara. 3p banda,
■ 11. irud. Banden eredua.
hortaz, banda eroale bilakatzen da.
Hala, bada, balentzia-bandak zenbateraino dauden beteta, eta haien
artean zenbateko energia-aldea dagoen, hiru egoera suerta daitezke:
metal eroaleak, metal erdieroaleak eta isolatzaileak.
Erabat bete gabeko bandak edo banda beteak dituzte

banda hutsei jainezarrita, baina kasu batean zein bestean,
oso energia gutxi behar da orbital beteetako elektroiak ki-
Metal eroaleak
tzikatu daitezen eta beste orbital huts eta energetikoagoe-
tara pasa daitezen. Elektroi horiek metal osoan zehar higi
daitezke, korronte elektriko gisa. Adibidea: magnesioa.
Balentzia-banda beteak dituzte, baina ez daude banda

hutsei gainezarrita. Hala ere, energia-diferentzia hain txi-
Metal
kia denez, nahikoa da tenperaturaren igoera xume bat
erdieroaleak
enegia gehieneko elektroiak kitzikatu eta eroankortasun-
bandara pasarazteko. Adibideak: silizioa eta germanioa.
Energia-diferentzia handia dago balentzia-banda beteen

Isolatzaileak edo erdi-beteen eta hutsen artean, eta horregatik ezinez-
koa da elektroiak batetik bestera pasatzea.
JARDUERAK
32. Arrazoitu metalen eroankortasun elektrikoa hodei elektronikoaren eredua eta lotura kobalente deslekutuarena
erabiliz.
33. Azaldu, banden ereduaz baliatuta, nolakoak diren substantzia isolatzaile baten energia-bandak.
34. Sodio-kristalaren koordinazio-indizea 8 da. Zer esan nahi du horrek?
35. Azaldu hitz hauen esanahia: harikortasuna, xaflakortasuna eta zailtasuna. Lotura kobalente deslekutuaren ere-
duan oinarrituz, arrazoitu zergatik dituzten metalek propietate horiek.
103
J. D. VAN DER WAALS 5. Molekula arteko indarrak

Fisikari nederlandarra (1837-1923).
1910ean Fisikako Nobel saria Loturak azaltzean, esan dugu molekulen barruan diharduten indarrak
eman zioten gasen nolakotasunaz direla, hau da, intramolekularrak. Baina badira molekulen arteko elka-
eta haien likidotze-prozesuaz egin rrekintzak ere: molekula arteko indarrak edo indar intermolekularrak.
zituen ikerketengatik.
) Molekula arteko indarrak esaten zaie substantzia kobalenteen

molekulen artean diharduten erakarpen-indarrei.
ADI! Indar horiek substantzia kobalentea egoera solidoan edo likidoan

dagoenean ageri dira. Gas baten tenperatura nahikoa jaisten bada,
Oro har, molekula arteko indarrak
molekulen batez besteko energia zinetikoa gutxitzearekin batera mole-
molekula barnekoak baino askoz
ahulagoak dira. Esate baterako, mol kula arteko erakarpen-indarrak agertzen dira, eta substantzia egoera
bat ur irakinarazteko 41 kJ-eko likidora pasatzen da, eta ondoren, egoera solidora.
energia behar da, eta uretako mol
bat O ⎯ H lotura disoziatzeko, Fusio- eta irakite-puntuek infomazioa baliagarria ematen digute mole-
berriz, 930 kJ. Lehen kasuan, molekula arteko indarren tamainaz: zenbat eta baxuagoa izan fusio- nahiz
kula arteko indarrak hautsi baino ez irakite-puntua, hainbat eta ahulagoak indarrak.
da behar, baina bigarrenean lotura
kobalenteak desegin behar dira. Molekula arteko indarrak bi eratakoak izan daitezke: Van der Waals-en
indarrak eta hidrogeno-lotura.
δ+ δ− 5.1. Van der Waals-en indarrak

H ⎯ Cl δ−←→δ+ H ⎯ Cl
Van der Waals-en indarra izenpean hainbat molekula arteko elkarre-
Dipolo-dipolo
elkarrekintza kintza biltzen dira, guztiak elektrostatikoak: dipolo-dipolo indarrak,
Dipolo iraunkorra Dipolo iraunkorra dipolo-dipolo induzitua indarrak eta sakabanatze-indarrak.
■ 12. irud. Dipoloen arteko indarrak. • Dipolo-dipolo indarrak. Erakarpen-indarrak dira, molekula polarrez
osaturiko dipolo elektrikoen artean ageri direnak. Zenbat eta handia-
goa izan molekulen momentu dipolarra, hainbat eta handiagoa indar
HF molekula polarra Ar atomo ez-polarra erakarlea.
δ+ δ− Horren adibide dira HCl molekula solidoen zein likidoen arteko elka-
rrekintzak (12. irud.).
HF molekula polarra Dipolo induzitua
Dipolo-dipolo
• Dipolo-dipolo induzitua indarrak. Molekula polaritazuek karga elek-
δ+ δ− δ+ δ−
induzitua elkarrekintza
trikoaren desplazamendua eragin dezakete hurbil dituzten molekula
edo atomo neutro ez-polarretan, eta molekula edo atomo horiek dipo-
■ 13. irud. Dipoloaren eta dipolo induzi- lo induzitu bilakatu. Dipolo iraunkorraren eta dipolo induzituaren artean
tuaren arteko indarrak. erakarpen-indar ahul bat sortzen da.
Esate baterako, HF molekula polarren eta argon, Ar, atomoen arteko

elkarrekintzak (13. irud.).
Aldiuneko
Molekula
δ+ δ− dipolorako
ez-polarra transformazioa • Sakabanatze-indarrak. Molekula ez-polarizatuen artean agertzen
diren indar erakarleak dira. Adibidez, He atomoen artekoak eta O2
δ+ δ− zein N2 molekulen artekoak.
Aldiuneko dipoloa molekula ez-polar bati hurbitzen zaio. Indar horiek ulertzeko, onartzen da une jakin batean karga elektriko-
aren desplazamendu txiki bat gertatu dela molekula ez-polarrean,
Aldiuneko δ+ δ− δ+ δ−
dipoloa
Dipolo
induzitua
eta horren ondorioz, aldiuneko dipolo bat sortu dela. Kargaren bana-
Aldiuneko dipolo- keta berehala aldatzen denez, batez besteko momentu dipolarra
dipolo induzitua
elkarrekintza nulua da. Hala ere, aldiuneko dipoloak polarizatu egin dezake hurbil
duen beste molekula bat, eta horrela dipolo induzitu bat bat sortu.
■ 14. irud. Aldiuneko dipoloaren eta
Tenperatura baxuan, molekulek dipoloen arteko elkarrekintzei esker
dipolo induzituaren arteko indarrak.
irauten dute egoera likidoan edo solidoan (14. irud.).
5.2. Hidrogeno-lotura H2O

H O O H
Hidrogeno-lotura dipolo-dipolo elkarrekintza elektrostatiko berezi bat H H
da, haren bidez hidrogeno atomo batek lotura kobalente oso polariza-
tu bat eratzen baitu beste atomo txiki eta oso elektronegatibo batekin, Hidrogeno-lotura
esate baterako, F, O edo N-arekin (15. irud.).
NH3 HF
Hidrogeno-loturaren eraginez, alboko atomoak hurbildu egiten dira. H H
N H N H F H F H
Lotura mota honen batez besteko energiak baxuak dira. Esate baterako,
uretako O⎯ H lotura intermolekularraren energia 20 kJ ⋅ mol-1 ingurukoa H H
da, eta O⎯ H lotura kobalentearena, berriz, 460 kJ ⋅ mol-1 ingurukoa da. Lotura kobalente polarizatua
Hala ere, dipolo-dipolo elkarrekintza arruntak baino nahiko altuagoak ■ 15. irud.
dira, eta horregatik, hidrogeno-loturak dituzten substantziek fusio- eta
irakite-puntu ikaragarri altuak izaten dituzte (16. irud.).
H2O-ak horren irakite-puntu altua du bere egitura dela eta (17. irud.). 100 H2 O
Hidrogeno atomo bakoitzak hidrogeno-lotura bat eratzen du, eta oxige- 16. taldea
no atomo bakoitzak bi elektroi bikote ez-lotzaile dituenez, beste horren-
HF
beste hidrogeno-loturatan parte hartzen du. Era horretan, H2O-aren H2Te
Irakite-puntua (oC)
0 17. taldea
molekula bakoitza egonkortasun handiz elkartuta dago alboko lau H2Se
SnH4
HI
molekularekin, forma tetraedrikoan. NH3 H2S
AsH3
15. taldea HBr SbH3
H2O-aren molekulak Van der Waals-en indarren bitartez elkartuta HCl
egongo balira, ura gasa litzateke giro-tenperaturan. -100 PH3 GeH4

14. taldea SiH4
2. ADIBIDEA
CH4
Esan zer motatako molekula arteko indarrak ageri diren bikote bakoitzean, -200
haren espezie kimikoak egoera likidoan edo solidoan daudenean: a) CO eta 2 3 4 5
−
CO, b) Cl2 eta CCl4, c) NH3 eta NO3 , d) CH3OH eta CH3OH e) NH3 eta Ar. Sistema Periodikoaren periodoa
a) Karbono monoxidoaren molekulek momentu dipolar bat dute, C-aren ■ 16. irud. 14., 15., 16. eta 17. taldeeta-
eta O-aren arteko elektronegatibotasun-aldearen ondorioz. Molekulen ko elementuen irakite-puntuak.
artean dipolo-dipolo indarrak agertzen dira, molekula artean beti ager-
tzen diren sakabanatze-indarrez gain.
b) Cl2-aren eta CCl4 -aren molekulak ez-polarrak dira. Haien artean, aldiu- H2O-aren
neko dipoloen eta dipolo induzituen arteko sakabanatze-indarrak ager- molekula
tuko dira.
c) NH3-ak molekula polarrak ditu. NH3 molekulen eta NO −3 nitrato ioien Hidrogeno-
lotura
artean ioi-dipolo indarrak agertuko dira. H H
Lotua
d) Metanolaren molekulen artean hidroge- H C O H O C H kobalente
polarizatua
no-loturak eratzen dira, honela: H H H
e) NH3-aren molekulak dipoloak dira, eta argon atomoak, berriz, neutroak.
Bi partikula mota horien artean, sakabanatze-indarrez gain, dipolo-
dipolo induzitu indarrak agertzen dira. ■ 17. irud. Uraren egitura izotz-kristalean.
JARDUERAK
36. F2, Cl2, Br2, eta I2 elementu halogenoen irakite-pun- irakite-puntu altuena: a) Ne edo Xe, b) CO2 edo
tuak honela daude ordenatuta: F2 < Cl2 < Br2 < I2. CS2, c) CCl4 edo Cl2, d) F2 edo LiF, e) NH3 edo
Zergatik? PH3, f) H2O edo H2S, g) H2 edo O2.
37. Nolako erakarpen-indarra gainditu behar da: a)
39. Gas nobleen irakite-tenperatura ordena honen ara-
izotza urtzeko, b) bromo molekularra irakinarazte-
bera igotzen da: He < Ne < Ar < Kr < Xe. Azaldu
ko, c) iodo solidoa etanoletan disolbarazteko, d) F2
portaera horren zergatia.
molekulak atomotan disoziarazteko, e) sodio kloru-
roa urtzeko, f) amoniako likidoa irakinarazteko, g) 40. Esan espezie kimiko hauetako zeinek eratzen
sodio kloruroa disolbatzeko. duten hidrogeno-lotura H2O-arekin: CH4, F−, Na+,
38. Arrazoitu bikote bakoitzeko zer substantziak duen HCOOH, C2H6, HI, CH3COOH.
105
6. Substantzien propietateak
Substantzia bat eratzen duten atomoen, ioien edo molekulen arteko
loturak erabakigarriak dira substantzien propietate askori dagokienez:
disolbagarritasuna, irakite- eta fusio-puntuak, eroankortasun elektrikoa,
etab. Era berean, propietate horiek esperimentalki ezagutzea funtsezko
urratsa da substantzia batean zer lotura dauden ondorioztatzeko.
Lotura motaren arabera, substantziak honela sailkatzen dira:
• Substantzia ionikoak.
• Substantzia kobalenteak: molekularrak eta atomikoak.
• Metalak.
Sare- Fusio- 6.1. Substantzia ionikoak

Konposatua energia puntua
(kJ ⋅ mol−1) (oC) Lotura ionikoaren ezaugarriak eta sare-energiaren funtsa eta baldintzak
ezagutuz konposatu ionikoen propietate bereizgarriak uler daitezke,
Na Cl −788 801
besteak beste, egonkortasun termikoa, disolbagarritasuna eta eroan-
K Cl −699 772 kortasun elektrikoa.
Rb Cl −665 715 • Egonkortasun termikoa. Konposatu ioniko guztiak solidoak dira

giro-tenperaturan, eta ioien artean erakarpen-indar handiek jarduten
Cs Cl −619 645 dutenez, konposatuen irakite- eta fusio-puntuak altuak dira.
■ 7. taula. 7. taulan ikusten denez, zenbat eta handiagoa izan sare-energiaren
balio absolutua, hainbat eta altuagoak dira kristalaren egonkortasun
termikoa eta fusio-puntua.
• Disolbagarritasuna. Konposatu ioniko asko disolbagarriak dira ure-

tan edo —urak bezala— molekula polarizatuak dituzten disolbatzai-
leetan. Solido ionikoa uretan sartzen denean (18. irud.), kristalaren
ioiek eta disolbatzailearen dipoloek elkarreragiten dute, eta horrek
sare ionikoa haustea dakar. Ioiak disoluziora pasatzen dira, H2O-
molekulaz inguratuta, eta hala gertatu denean, solbatatuta daudela
esaten da.
Na+ eta Cl− ioiak egoera gaseosoan Energiaren ikuspegitik, kontuan hartu behar dira bi datu hauek:
• Sare ionikoa hautsi dadin kontsumitzen den energia-kantitatea, sare-

energiaren, U, balio absolutuaren berdina.
Hidratazio-beroa • Ioien solbatatzen direnean, solbatazio-beroa askatzen da, entalpi-
ΔH solv = −784 kJ ⋅ mol−1
Sare-energia
U = 788 kJ ⋅ mol−1
aldakuntza honen bidez adierazten dena: ⌬Hsolb.
Handiena zein den, sare-energia ala solbatazio-energia, bi egoera

daude:
兩 ΔH solb兩 > 兩 U 兩兩 Δ Hsolb兩 < 兩 U 兩

Disoluzio-beroa
ΔH disoluzioa = 4 kJ ⋅ mol−1 Energia askatzen da Energia xurgatzen da
Prozesu exotermikoa, ΔH < 0 Prozesu endotermikoa, ΔH > 0
Errazagoa tenperatura baxuan. Errazagoa tenperatura altuan.

Ur molekula
Na+ eta Cl− ioi hidratatuak
Adibidea: Ce2(SO4)3 Adibidea: KNO3
■ 18. irud. Sodio kloruroaren disoluzioa.

Solbatazio-beroaren eta sare-energiaren arteko aldea edo kendura ΔHdisoluzioa

disoluzio-beroa da. Konposatua
(kJ ⋅ mol−1)
) Disoluzio-beroa mol bat konposatu disolbatzaile batean disol-

batzean askatzen edo xurgatzen den beroa da.
CaCl2 −82,8
⌬H disoluzioa ⫽ ⌬H solb − U LiCl −37,1
NaCl +4,0
• Eroankortasun elektrikoa. Konposatu ionikoek ez dute elektrizita-
tea garraiatzen egoera solidoan, egoera horretan ioiak sendo txerta- KCl +17,2
tuta baitaude sare kristalinoan, eta beraz, ez dira higitzeko gai eremu
elektriko bat aplikatzen denean. Egoera aldatu egiten da konposatua NH4Cl +15,2
fundituta edo disolbatuta badago: ioiak elektrodoetara desplazatzen
NH4NO3 +26,2
dira, eta deskargatzen dira. Prozesu horri elektrolisia deritzo, eta
konposatu ionikoari, elektrolitoa.
■ 8. taula. Zenbait konposatu ioniko-
19. irudiko eskeman, bi elektrodo geldo sartu dira sodio kloruro fundi- ren disoluzio-beroa.
tutan, eta korronte zuzenaren iturri batera konektatu dira. Korronteak
funditua zeharkatzen du, eta erreakzio hauek gertatzen dira: GOGORATU
• Anodoan, Cl− anioien oxidazioa: Uretan disolbatzean, disoluzio elek-
trizitate-garraiatzaileak sortzen dituz-
2 Cl− − 2 e− → Cl2
ten substantziak elektrolitoak dira,
• Katodoan, Na+ katioien erredukzioa: disoluzioan ioiak daudelako, hain zu-
zen ere.
2 Na+ + 2 e− → 2 Na
Elektrolisia korronte elektriko bat
• Erreakzio osoa: 2 Na+ + 2 Cl− → 2 Na + Cl2 igarotzean gertatzen den elektrolito
baten deskonposizio-prozesua da.
3. ADIBIDEA
Elektroi-fluxua
Datu hauetaz baliatuta, kalkula ezazu sodio kloruroaren disoluzio-beroa:
Na+ (g) + Cl− (g) → Na+Cl− (s) U = −788 kJ ⋅ mol−1 − +
Sare-energia
Katodoa Anodoa
Na+ (g) + Cl− (g) → Na+ (aq) + Cl− (aq) ΔHsolb = −784 kJ ⋅ mol−1
Solbatazio-beroa Na+Cl− urtua
Na+ Cl−
Lehen ikusi dugun definizioan oinarriturik, disoluzio-bero molarra kalkula-
tuko dugu: Na+ Cl−
Na+ Cl−
)H disoluzioa = )H solb − U = −784 − (−788) = 4 kJ ⋅ mol−1
Horren arabera, sodio kloruroaren disoluzioa pixka bat endotermikoa da. ■ 19. irud. Sodio kloruro urtuaren elek-
Na+Cl− (s) → Na+ (aq) + Cl− (aq) ΔH disoluzioa = 4 kJ ⋅ mol−1 trolisiaren eskema.
JARDUERAK
41. Ordenatu konposatu ioniko hauek fusio-puntu 44. Erlazionatu beheko prozesuetako bakoitza aldaketa
gorakorraren arabera: Li+F–, Li+I–, Li+Br–, Li+Cl–, energetiko hauekin: ionizazio-energia, eraketa-
Li+2O2–. Arrazoitu erantzuna. entalpia, sare-energia eta solbatazio-beroa:
42. Esan zer konposatu ionikok duen fusio-puntu altue- a) K+ (g) + Cl− (g) → KCl (s)
na bikota hauetako bakoitzean: a) sodio fluoruroa b) Na (g) − 1 e− → Na+ (g)
eta potasio ioduroa, b) magnesio oxidoa eta sodio
kloruroa. c) Na+ (g) + Cl− (g) → Na+ (aq) + Cl− (aq)
1
43. Konposatu ioniko baten sare-energia eta solbata- d) K(s) + Cl (g) → KCl(s)
zio-beroa honako hauek dira, hurrenez hurren: 650 2 2
kJ ⋅ mol−1 eta −865 kJ ⋅ mol−1. Kalkulatu konposa-
tuaren disoluzio-beroa, eta esan, zergatia azalduz, 45. Hiru irakite-puntu ditugu: 1 280°C, 1 505°C eta
disolbagarritasun handiagoa hartuko duen disolu- 2 850°C. Esan, arrazoiak azalduz, zein dagokion
zioaren tenperatura igoz gero. konposatu hauetako bakoitzari: kaltzio oxidoa,
Sol.: −215 kJ ⋅ mol−1 potasio fluoruroa, zesio ioduroa.
107
6.2. Substantzia kobalenteak

Lotura kobalentea substantzia multzo handi batean ageri da. Subs-
tantzia kobalenteak dira, eta askotariko propietateak izan arren, bi
Diamantearen eta talde hauetan sailka daitezke:
grafitoaren egiturak • Substantzia molekularrak, benetako molekulaz osatuak.
• Diamantea. Karbono atomo bakoi-
tzak lau karbono atomo ditu ingu- • Substantzia atomikoak edo solido erretikulatuak, benetako molekula-
ruan, tetraedrikoki kokatuak, eta rik eratzen ez duten atomo-sarez osatuak.
lotura kobalente sendoak ditu haie-
kin.
Substantzia molekularrak Substantzia atomikoak
Substantzia kobalente gehienak talde Talde txiki honetakoak dira, esa-

honetakoak dira. Taldean elementuak terako, elementu hauek: karbo-
daude (He, Cl2, O2, N2..., besteak beste) noa diamante eta grafito forma
eta konposatuak (adibidez, H2O, NH3, kristalinoetan (20. irud.), boroa,
H2SO4, C4H10 eta SO3). silizioa, germanioa eta beste
• Egoera estandarrean, forma hauetan konposatu hauek: SiO2, SiC eta
ager daitezke: NB.
• Grafitoa. Haren osagaia karbono Egoera estandarrean, substantzia
atomoen geruza lauak eta hexa- — Gaseosoa. Adibidez, O2, N2, Cl2,
CO2, C3H8. hauek sare kristalinoak eratzen
gono-formadunak dira. Karbono
bakoitza bere alboko beste hiru dituzte, nodoetan lotura kobalen-
— Likidoak. Adibidez, H2O, C2H5OH, tez elkartutako atomoak dituzte-
atomoekin elkartuta dago, lotura
Br2. nak. Solido kobalenteak edo soli-
kobalenteen bitartez; laugarren
elektroiari esker, elkartuta dago — Solidoa. Adibidez, I2, S8, P4, C10H8 do erretikulatuak ere esaten zaie.
beste geruza bateko karbono naftalenoa.
batekin ere, lotura ez-lekutu baten Substantzia hauetan lotura koba-
bitartez, eta horrexegatik da hain • Egoera solidoan, denek eratzen dituz- lenteak baino ez daudenez, pro-
eroale ona grafitoa. te sare kristalinoak, molekula arteko pietate bereizgarriak dituzte:
indar ahulez elkartutako molekulen
• Fusio-puntua oso altua, 1200
bidez.
eta 3600°C bitartekoa.
• Fusio-puntua eta irakite-puntua, oro • Ez dute elektrizitatea eroaten,
har, baxuak dira. Substantzia horiek zeren elektroiek, lotura kobalen-
funditzeko zein irakinarazteko, nahikoa teetan daudenez, ez baitute
da molekulen artean dauden indar batere higitzeko gaitasunik.
ahulak haustea.
• Disolbaezinak disolbatzaile guz-
• Oro har, disolbaezinak dira uretan eta tietan.
■ 20. irud. bestelako disolbatzaile polarretan, eta
• Gogortasun handikoak.
disolbagarriak, berriz, likido kobalente
organikoetan, adibidez C6H6 bentze-
noan, C6H12 hexanoan eta karbono
tetrakloruroan, CCl4. Molekula polari-
zatuak dituzten substantziak disolba-
garriagoak dira uretan.
JARDUERAK
46. SiC-a, hau da, silizio karburoa edo karborundoa, 48. Egoera estandarrean, eztainu tetrafluoruoa irakite-
oso substantzia gogorra da, fusio-puntu altukoa eta puntu baxuko likidoa da. Esan konposatu ionikoa
urragarri edo abrasibo gisa erabilia. Silizio tetraklo- ala kobalentea den, eta bigarren mota horretakoa
ruroa, SiCl4, likido hegazkorra da. Arrazoitu propie- bada, zehaztu molekularra ala atomikoa den.
tate horiek substantzia bakoitzaren egiturari erre-
paratuta.
47. Azaldu zer den substantzien gogortasuna, eta 49. Egoera estandarrean, CO2-a gasa da, eta SiO2-a,
zetan datzan. Arrazoitu zergatik diren substantzia solidoa eta oso gogorra. Azaldu zer dela-eta des-
kobalente atomikoak gogorrak eta molekularrak, berdintasun horiek, karbonoa eta silizioa Sistema
ordea, bigunak. Periodikoaren talde berean egonda.

6.3. Metalak Dentsitatea Fusio-puntua

Metala
(kg ⋅ m−3) (oC)
Metalek zenbait propietate bereizgarri dituzte, ez konposatu ionikoek
ez substantzia kobalenteek ez dituztenak (9. taula). Horren arrazoia da Na 10 970 1 198
metalen lotura mota berezia.
Be 11850 1 277
Propietate horietatik, batzuk azpimarratzeko modukoak dira, esate ba-
terako: Al 12 700 1 660
• Fusio- eta irakite-puntu altuak, oro har. Trantsizio-metalen kasuan, Zn 17 140 1 420
are altuagoak dira, eta askoz baxuagoak, ordea, metal alkalinoetan
eta lurralkalinoetan. Ag 10 500 1 961
• Eroankortasun elektriko altua egoera solidoan; horregatik esaten
Au 19 300 1 063
zaie lehen motako eroaleak. Eroankortasunaren arrazoia balentzia-
elektroien higikortasuna da. Pt 21 400 1 769
• Eroankortasun termiko altua.
Os 22 600 2 700
• Propietate mekaniko onak, hala nola harikortasuna, xaflakortasuna
eta zailtasuna, bai metal puruetan baita aleazioetan ere. Propietate ■ 9. taula. Zenbait metalen dentsitatea
horiei esker, metalek alor eta zeregin ugaritan erabil daitezke. eta fusio-puntua.
• Dentsitate altua oro har, eta batik bat, trantsizio-metalen kasuan,

haien egitura trinkoa dela medio.
4. ADIBIDEA
Esan zer motatakoak diren substantzia hauek eta haien loturak: hidrogeno sulfuroa, kloroa, sodio kloruroa, ura,
karbono tetrakloruroa, silizio dioxidoa, nikela, dikloro oxidoa eta potasioa. Ordena itzazu fusio-puntu txikienekotik
handienekora, eta aipatu bakoitzaren disolbatzaileren bat.
— CCl4 eta Cl2. Substantzia kobalente molekular ez-polarrak. Lotura kobalenteak molekulen barruan; molekula
baten eta beste baten artean, berriz, Van der Waals-en sakabanatze-indarrak. Disolbagarriak disolbatzaile
kobalente apolarretan, esate baterako, bentzenoan.
— H2S eta Cl2O. Substantzia kobalente molekular polarrak. Lotura kobalenteak molekulen barruan, eta molekulen
artean dipolo-dipolo molekula arteko indarrak. Disolbagarriak uretan.
— H2O. Substantzia kobalente molekular polarra. Lotura kobalenteak molekulen barruan; molekula baten eta
beste baten artean, berriz, hidrogeno-loturak. Disolbagarria beste disolbatzaile polar batean, esate baterako,
amoniakoan.
— NaCl. Substantzia ionikoa. Lotura ionikoa egiturazko unitateen artean, hau da, Na+ eta Cl− ioien artean. Disol-
bagarria uretan.
— K. Metal alkalinoa. Lotura metalikoa. Egoera likidoan dagoenean, disolbagarria beste metal batean, aleazio bat
eratuz.
— Ni. Trantsizio-metala. Lotura metalikoa. Egoera likidoan dagoenean, disolbagarria beste metal batean.
— SiO2. Substantzia kobalente atomikoa. Lotura kobalenteak atomoen artean. Ez dago molekularik. Disolbaezina
disolbatzaile guztietan.
Aipatutako substantzien lotura mota kontuan hartuta, haien fusio-puntuak beheko taulan bezala ordena litezke, eta
izan ere, fusio-puntuak taulako hirugarren lerroan ageri dira.
Substantzia Cl2 H2S Cl2O CCl4 H2O K NaCl Ni SiO2
Kobalente
Lotura mota Kobalente molekularra Metalikoa Ionikoa Metalikoa
atomikoa
Fusio-puntua −102 oC −85,6 oC −59 oC −23 oC 0 oC 63,7 oC 800 oC 1 453 oC 1 610 oC
Disolbatzailea Bentzenoa Ura Ura Bentzenoa Amoniakoa Metala Ura Metala Disolbaezina
109
7. Sintesia
Taulan, aztertu ditugun substantziak eta haien propietateak laburbildu
dira. Erkaketa ahalik eta zuzenena izan dadin, kontuan hartu da nola-
koak diren propietate horiek egeora solidoan, substantzia bakoitza
horretarako dagozkion presioan eta tenperaturan dagoela, hartara.
Substantzia kobalenteak Substantzia

Substantzia ionikoak
Molekularrak Atomikoak metalikoak
Partikulak Ioi positiboak, hodei

Ioi positiboak
kristalaren Molekulak Atomoak elektroniko batez
eta negatiboak
nodoetan inguratuta
Van der Waals-en

Partikulen arteko indarrak
Lotura ionikoa Lotura kobalentea Lotura metalikoa
lotura-indarrak
Hidrogeno-lotura
Bigunetik oso
Gogortasuna Gogorrak Oso bigunak Oso gogorrak
gogorrerainokoak
Tarte oso zabala:
Altua: 600 oC-tik Baxua: −272 oC-tik Oso altuak: 1 200 oC-tik
Fusio-puntua −39 oC-tik
3 000 oC-raino 400 oC-raino 3 600 oC-raino
3 400 oC-raino
Eroankortasuna Ez-eroaleak Ez-eroaleak Ez-eroaleak Eroale onak
NaCl, Ca(NO3)2, O2, H2O, CO2, Zn, Na, Fe,

Adibideak C, B, SiC, SiO2, BN
K2SO4, CuSO4⋅5 H2O C4H10, S8 Ag, Os
Lotura motak eta substantzia JARDUERAK

balioanitzak
50. Azaldu nolakoak diren substantzia hauek beheko ezaugarriei dagokienez:
Substantzia batzuek, beren egitura hidrogeno kloruroa, sodio sulfatoa, silizio karburoa eta karbono dioxidoa.
edo lotura motak direla medio,
garrantzi handia dute biologian edo a) Substantzia eta lotura motak.
industrian: b) Agregazio-egoera.
• Biologiaren alorrean: ura, ia pro- c) Disolbagarritasuna uretan.
zesu kimiko guztiak ur-disoluzio-
tan gauzatzen direlako; edo mole- d) Eroankortasun elektrikoa.
kula organikoak, izaki bizidunen Ordena itzazu fusio-puntu gorakorraren arabera.
eratzaileak direlako.
51. Jarraian zerrendatzen diren substantzietatik, esan zein den adierazgarrie-
• Industriaren alorrean: plastikoak,
erregaiak, detergenteak, izotz na beheko ezaugarri bakoitzari dagokionez: magnesioa, butanoa (C4H10),
aurkako produktuak, katalizatzai- potasio bromuroa eta hidrogeno fluoruroa.
leak… a) Disolbagarria uretan.
b) Fusio-puntu oso altua.
c) Hidrogeno-loturak ditu.
d) Elektrizitatearen eroalea egoera solidoan.
• e) Substantziaren molekulak, Van der Waals-en sakabanatze-indarren
bidez lotuak.
Sartu web-orri honetan, eta ulertu-
ko duzu zer duen hain berezi urak: f) Eroalea disoluzioan zein fundituta.
www.visionlearning.com/library/
52. Zerrenda honetako substantzietatik, esan zein diren ionikoak, kobalente
modulo_espanol.php?c3=&mid=
57&ut=&l=s molekularrak —polarrak edo apolarrak— kobalente atomikoak eta metali-
koak. Azaldu zer lotura mota dauden haietan, eta ordena itzazu fusio-puntu
baxuenekotik altuenekora: amoniakoa, potasio-sulfitoa, boro nitruroa,
zinka, neona, hidrogeno bromuroa, sufre dioxidoa eta sodioa.

Supereroaleak tenperatura altutan

Supereroankortasuna eta zero absolutua Ikerketarako erronka
Metalen eroankortasun elektrikoa, atomoek beraiek Urteetan, tenperatura asko jaitsi gabe erresistentzia
elektroiei pasatzean jartzen dieten erresistentziaren gutxitzeko posibilitatea zientzialari eta teknikarientzat
araberakoa da: zenbat eta erresistentzia handiagoa ikerketa-gaia izan da.
izan, txikiagoa izango da metalaren eroankortasuna.
1986an material mota berri bat aurkitu zen, zeina ten-
Erresistentzia hori gainditzeko erabili behar den energia peratura zertxobait altuagoetan (30 K) supereroale gisa
bero gisa askatzen da, Joule efektu ezagunaren arabe- aritzen baitzen. Horrek aurrerapen handia ekarri zuen.
ra; korronte elektriko bat eroale batean zehar igarotzeak
Zertxobait beranduago, 1987an, beste material berri
tenperaturaren igoera eragiten dio, eta horrekin erresis-
batzuk prestatu ziren, eta horietan supereroaletasuna
KIMIKA ETA GIZARTEA

tentzia gehitu egiten da; izan ere, orduan atomoen
95 K-ean lortzen zen. Tenperatura horretara iristeko,
bibrazioa handiagoa da, baita elektroien igarotzerako
nitrogeno likidoa erabil daiteke, 4 K-era iristeko erabi-
zailtasunak ere.
li behar den helio likidoa baino askoz merkeagoa.
Egitate horren ondorio praktikoak garrantzitsuak dira:
energia elektrikoaren galera handia gertatzen da.
Esaterako, kableen erresistentzia dela eta, distantzia
handietara garraiatzen den energia elektrikoaren ia Etorkizunerako apustua
herena galtzen dela kalkulatzen da. Elektrizitatearen garraioan aipatu den energia-aurrez-
Tenperatura gutxitzen denean, ostera, korrontearen penaz gain, supereroaleek beste erabilera batzuk ere
iragaitearen kontrako erresistentzia ere gutxitu egiten izan ditzakete, hala nola ordenadore superbizkorren
da. Horrela, aparteko tenperatura oso baxuetan eta fabrikazioa edo eremu magnetiko intentsuen sorkun-
zero absolututik hurbil —gutxi gorabehera, 4 K-en tza. Azken horiek erabilgarriak izan litezke, esate
inguruan—, metal batzuek, hala nola, titanioa, merku- baterako, partikulen azeleragailu indartsuak egiteko
rioa, beruna eta zinka, praktikan, korrontearen iragai- edo abiadura handiko tren isilak fabrikatzeko, lebita-
tearen kontrako erresistentzia guztia galtzen dute, eta zio magnetikoaren kausaz errailen gainetik eta ukipe-
supereroale bilakatzen dira. nean inoiz egon gabe higituko liratekeenak.
Argi dagoenez, ekonomikoki ez da batere errentaga- Dena dela, tenperatura altuagoetan diharduten eta
rria transmisio-kable guztiak zero absolututik hurbile- errentagarri izatera heltzen diren supereroaleak lortze-
ko tenperaturetan mantentzea, garraio-unean ener- ko zailtasunak oso handiak dira gaur egun. Hortaz,
gia-galerak aurrezteko asmoz, tenperatura hain supereroaleei esker sortzekoak diren iraultza zientifi-
baxuak lortzeko beharrezkoa den kontsumo energeti- koek eta teknologikoek oraindik urte batzuk itxaron
koa askoz handiagoa baita. beharko dute.
111
LABURPENA
• Substantziak eratzen dituzten atomoek, ioiek nahiz • Nukleo atomikoetatik pasatzen diren zuzenek edo
molekulek egonkor elkartuta irauten dute lotura kimi- lotura-norabideek angelu bat eratzen dute. Horri lotu-
koak deri-tzen indarrei esker. ra-angelua deritzo.
• Oro har, esan daiteke elementuen atomoek, elkarri lot- • Bai lotura kobalentearen beraren polaritatea bai
zen zaizkionean, zortzikote elektronikoaren araua ondoriozko molekulak izan dezakeena ere, lotura
betetzen dutela: lotura bat eratzen denean, atomoek eratu duten atomoen elektronegatibotasunaren
elektroiak emateko, irabazteko edo partekartzeko mende daude.
joera dute, balentzia-mailan 8 elektroi izan arte.
• Lotura kobalente apolarrean, elektroiak berdin
• Lotura ionikoa, ioi positiboen eta ioi negatiboen arte- banatzen dira bi atomoren artean, eta dentsitate elek-
ko indar elektrostatikoek sorrarazten duten elkarketa tronikoa, beraz, simetrikoa da bi nukleoekiko.
da. Elkarketa horren ondorioz, konposatu bat agertzen
da, sare kristalino ioniko batez osatua. • Lotura kobalente polarrean, bi atomoetako bat bes-
tea baino elektronegatiboagoa da, eta horrenbestez,
• Konposatu ioniko baten sare-energia, U, prozesu beregana erakartzen du partekatzen duten karga
honetarako behar den energia da: egoera gaseosoan elektronikoa.
dauden ioietatik, eta haien artean batere elkarrekint-
zarik ez dagoela, mol bat kristal ioniko solido eratu da. • Lotura metalikoa metalen atomoen artean diharduen
elkarketa-indarra da. Horrexek ematen dizkie sare
Z c Z ae 2 ⎛ 1⎞ kristalinoei beren egonkortasuna eta propietateak.
U = −N A A ⎜1 − ⎟
r0 ⎝ n⎠
• Metalen egiturak eta propietateak azaltzeko, lotura
NA = Avogadroren konstantea. metalikoaren hiru eredu proposatu dira: hodei elek-
A = Madelung-en konstantea, balioa egitu- tronikoaren eredua, lotura kobalente deslekutuaren
raren araberakoa duena. eredua eta banden eredua.
Zc eta Za = katioiaren eta anioiaren kargak.
• Hodei elektronikoaren eredua: balentzia-elektroiak
e = elektroiaren karga. ioien arteko hutsuneetan zehar higi daitezke; elektroi
r0 = katioiaren eta anioiaren nukleoen arteko horiek hodei elektronikoa osatzen dute.
oreka-distantzia.
• Lotura kobalente deslekutuaren eredua: lotura
n = Born-en berretzailea, elkarlotutako ioien
metalikoa lotura kobalentearen kasu berezi bat da,
bikotearen bereizgarria.
atomo metaliko bakoitza gelaxka batean baitago, ingu-
• Zenbat eta negatiboagoa izan sare-energia, hainbat ruan beste atomo ba-tzuk dituelarik, erpinetan koka-
eta egonkorragoa da konposatua. tuak; atomo zentralak elektroi bat jartzen du, eta ingu-
ruko atomo bakoitzak bere elektroia partekatzen du
• Konposatu onikoen sare-energia zeharka kalkulatu alboko gelaxka guztiekin.
daiteke, Born-Haber-en zikloa aplikatuz. Prozesu ter-
modinamiko zikliko bat da, eta haren oinarria den • Banda-eredua, metalean balentzia-bandak sortzen
hipotesiaren arabera, konposatu ioniko berbera bi bide direla planteatzen duena: balentzia-banda horiek zen-
edo prozesu desberdinen bitartez lor daiteke. bateraino dauden beteta, eta haien artean zenbateko
energia-aldea dagoen, metalak hiru multzo edo mota-
• Lotura kobalentea eratzen da bi atomok elektroi biko- tan sailka daitezke: eroaleak, erdieroaleak eta isolat-
te bat edo gehiago partekatzen dutenean elkartzeko. zaileak.
• Lotura kobalenteak berezkoak dituen ezaugarri bat- • Loturak molekulen barruan diharduten indarrak dira,
zuei lotura-parametroak deritze, eta honako hauek hau da, intramolekularrak. Baina badira molekulen
dira: loturaren energia, luzera, angelua eta polaritatea. arteko elkarrekintzak ere: molekula arteko indarrak
edo indar intermolekularrak.
• Molekula diatomiko baten lotura-energia edo lotura-
entalpia, gas-egoeran dauden mol bat molekula ato- • Molekula arteko indarrak esaten zaie substantzia
motan —horiek ere gas-egoeran— disoziatzean ger- kobalenteen molekulen artean diharduten erakarpen-
tatzen den entalpia-aldakuntza da. indarrei.
• Lotura-luzera lotura kobalente batez elkartutako bi • Molekula arteko indarrak bi eratakoak izan daitezke:
atomoren nukleoen arteko distantzia da. Van der Waals-en indarrak eta hidrogeno-lotura.


A • Ca (g)-aren 1. ionizazioa
Kalkulatu, beheko datuetan oinarrituta, kaltzio bromu-
roaren, CaBr2, sare-energia. Irudikatu Born-Haber-en Ca (g) → Ca+ (g) ΔH 2 = 589,5 kJ ⋅ mol−1
zikloa, eta deskribatu haren etapak banan-banan.
• 1. ionizazioa
CaBr2-aren eraketa-entalpia = −675 kJ ⋅ mol−1
Ca+ (g) → Ca2+ (g) ΔH 3 = 1 145 kJ ⋅ mol−1
Ca-ren sublimazio-beroa = 121 kJ ⋅ mol−1
— Br2 (l)-ak Br −(g) bilakatzeko bete beharreko proze-
Br2 (l)-aren baporizazio-beroa = 315 kJ ⋅ mol−1 suak:
Ca-ren 1. ionizazio-energia = 589,5 kJ ⋅ mol−1 • Baporizazioa

Ca-ren 2. ionizazio-energia = 1 145 kJ ⋅ mol−1 Br2 (l) → Br2 (g) ΔH 4 = 315 kJ ⋅ mol−1
Br2 (g)-aren disoziazio-energia = 193 kJ ⋅ mol−1 • Mol bat Br2 (g)-ren disoziazioa
Br (g)-aren afinitate elektronikoa = −324 kJ ⋅ mol−1 Br2 (g) → 2 Br (g) ΔH 5 = 193 kJ ⋅ mol−1
• 2 mol Br (g)-ren ionizazioa

— Egoera estandarrean, kaltzioa, Ca, solidoa da, eta
bromoa, Br2, likidoa. 2 Br (g) → 2 Br − (g) ΔH 6 = − 2 ⋅ 324 kJ ⋅ mol−1
— CaBr2-aren eraketa, egoera estandarreko elemen-

— Sare-energiaren kalkulua:
tuetatik abiatuta:
Δ H f0 = Δ H 1 + Δ H 2 + Δ H 3 + Δ H 4 + Δ H 5 + Δ H 6 + U
Ca (s) + Br2 (l) → CaBr2 (s) Δ H f0 = − 675 kJ ⋅ mol −1
— CaBr2-aren eraketa, Ca 2+(g) eta Br − ioietatik abia- Hortik, honako hau lortzen da:
tuta:
U = Δ H f0 − Δ H 1 − Δ H 2 − Δ H 3 − Δ H 4 − Δ H 5 − Δ H 6 =
Ca2+ (g) + 2 Br − (g) → CaBr2 (s) U=?
= − 675 − 121 − 589
9, 5 − 1145 − 315 − 193 −
— Ca (s)-ak Ca 2+ (g) ioi bilakatzeko bete beharreko − (− 2 ⋅ 324) = − 2390, 5 kJ ⋅ mol −1
prozesuak:
• Ca (s)-aren sublimazioa — Soluzioa:
Ca (s) → Ca (g) ΔH 1 = 121 kJ ⋅ mol−1 Kaltzio bromuroaren sare-energia: −2 390,5 kJ ⋅ mol−1.
Konposatuaren eraketa, egoera estandarrean

dauden elementuetatik abiatuta (ΔH 0f )
Br2 (l) + Ca (s) CaBr2 (s)
Sublimazioa (ΔH 1)
1. ionizazioa (ΔH 2) Konposatuaren
2. ionizazioa (ΔH 3) eraketa, ioietatik
Baporizazioa (ΔH 4) Ca (g) Ca2+ (g) abiatuta (U )
Br2 (g) 2 Br (g) 2 Br− (g)
113
B • K (g)-aren ionizazioa
Kalkulatu zenbat balio duen potasio ioduro koposatu K (g) → K+ (g) ΔH 2 = 418,7 kJ ⋅ mol−1
ionikoaren, KI, sare-energiak, jarraian ematen diren
datuetan oinarriturik. Irudikatu Born-Haber-en zikloa, — Iodoak, I2 (s), I− (g) ioi bilakatzeko bete beharreko
eta deskribatu haren prozesuetako bakoitza. prozesuak .
KI-aren eraketa-entalpia = −327,7 kJ ⋅ mol−1 • Mol erdi I2 (s)-ren sublimazioa
1 1 62
K (s)-aren sublimazio-beroa = 90 kJ ⋅ mol−1 I (s) → I 2 (g) ΔH 3 = kJ ⋅ mol −1
2 2 2 2
I2 (s)-aren sublimazio-beroa = 62 kJ ⋅ mol−1
• Mol erdi I2 (g)-ren disoziazioa
I2 (g)-aren disoziazio-beroa = 151 kJ ⋅ mol−1
1 152
K (g)-aren ionizazio-beroa = 418,7 kJ ⋅ mol−1 I (g) → I (g) ΔH 4 = kJ ⋅ mol −1
2 2 2
I (g)-aren afinitate elektronikoa = −295 kJ ⋅ mol−1
• I (g)-ren ionizazioa
I (g) → I− (g) ΔH 5 = − 295 kJ ⋅ mol−1
— Egoera estandarrean, bai potasioa, K, bai iodoa, — Sare-energiaren kalkulua:
I2, solidoak dira.
Hess-en legearen arabera, erlazio hau bete behar da
— KI-aren eraketa, egoera estandarreko elementue- zikloan trukatzen diren energien artean:
tatik abiatuta:
1 Δ H f0 = Δ H 1 + Δ H 2 + Δ H 3 + Δ H 4 + Δ H 5 + U
K (s) + I 2 (s) → KI (s) Δ H f0 = − 327, 7 kJ ⋅ mol −1
2 Hortik, sare-energiaren, U, balioa lortzen da:
— Konposatuaren eraketa, K+ (g) eta I − (g) ioietatik
U = Δ H f0 − Δ H 1 − Δ H 2 − Δ H 3 − Δ H 4 − Δ H 5 =
abiatuta:
= − 327, 7 − 90 − 418, 7 − 31 − 75, 5 − (− 295) =
K+ (g) + I− (g) → KI (s) U=?
= − 647, 9 kJ ⋅ mol −1
— Potasioak, K (s), K + (g) ioi bilakatzeko bete beha-
rreko prozesuak: — Soluzioa:
• K (s)-aren sublimazioa Potasio ioduroaren, KI, sare-energiaren balioa: −647,9
K (s) → K (g) ΔH 1 = 90 kJ ⋅ mol−1 kJ ⋅ mol−1.
Konposatuaren eraketa, egoera estandarrean

1 dauden elementuetatik abiatuta (ΔH 0f )
I (s) + K (s) KI (s)
2 2
Sublimazioa (ΔH 1) Konposatuaren

eraketa,
Ionizazioa (ΔH 2) ioietatik
Sublimazioa (ΔH 3) K (g) K+ (g) abiatuta (U)
Disoziazioa (ΔH 4) Ionizazioa (ΔH 5)

1 I (g) I− (g)
I (g)
2 2
1. Kalkulatu, jarraian ematen zaizkizun datuetan oina- 2. Kalkulatu kloroaren afinitate elektronikoaren balioa.
rrituta, kaltzio kloruroaren, CaCl2, sare-energia. Erabili jarraian dituzun datuak eta magnesio kloruroa-
CaCl2-aren eraketa-entalpia = −795 kJ ⋅ mol−1 ren, MgCl2, Born-Haber zikloa.
Ca (s)-aren sublimazio-beroa = 121 kJ ⋅ mol−1 MgCl2 (s)-aren eraketa-entalpia = −642 kJ ⋅ mol−1
Cl2 (g)-aren lotura-energia = 242,4 kJ ⋅ mol−1 Mg (s)-aren sublimazio-beroa = 151 kJ ⋅ mol−1
Mg-aren 1. ionizazio-energia = 738 kJ ⋅ mol−1
Ca-ren 1. ionizazio-energia = 589,5 kJ ⋅ mol−1
Mg-aren 2. ionizazio-energia = 1 451 kJ ⋅ mol−1
Ca-ren 2. ionizazio-energia = 1 145 kJ ⋅ mol−1
Cl2 (g)-aren lotura-energia = 242,4 kJ ⋅ mol−1
Kloroaren afinitate elektronikoa = −348 kJ ⋅ mol−1
MgCl2 (s)-aren sare-energia = −2 529 kJ ⋅ mol−1
Irudikatu Born-Haber-en zikloa, eta deskriba itzazu
Irudikatu zikloa, eta deskribatu haren prozesuetako
haren prozesuak. Egoera estandarrean, Ca-a soli-
bakoitza. Egoera estandarrean, kloroa, Cl2, gasa da,
doa da, eta kloroa, Cl2-a, gasa.
eta magnesioa, Mg, solidoa.
Sol.: −2 196,9 kJ ⋅ mol−1 Sol.: −347,7 kJ ⋅ mol−1


1. Idatz itzazu S 2−, Zn 2+ eta Fe 3+ ioien egitura elektro- Cl⎯ O, Be⎯ I, N⎯ F, As⎯ F. Esan zer motatakoa den
nikoak, eta esan haietako bakoitza zer gas nobleri bakoitza: ionikoa, nahiko ionikoa, ioniko samarra
dagokion. edo kobalente hutsa.
2. Azaldu zer faktorek baldintzatzen duten konposatu 15. Erantzun, zergatia azalduz, bikote bakoitzeko zer
ioniko baten kristalek hartuko duten forma geome- konposatuk duen ioitasun handiena: a) CaO eta
trikoa. MgO, b) MnO eta MgS, c) CaO eta CaS, d) CaS eta
MgS.
3. Arrazoitu zer erlazio dagoen konposatu ioniko
baten sare-energiaren eta konposatu horren egon- 16. Ondorioztatu substantzieta hauetako zeinek dituz-
kortasunaren artean. Azaldu zer faktoreren arabe- ten lotura batik bat ionikoak eta zeinek lotura batik
rakoa den, batik bat, konposatu ionikoen sare-ener- bat kobalenteak: F2, H2S, PH3, KF.
gia.
17. Esan zergatik BBr3 molekula ez den dipoloa, B⎯ Br
4. Mg2+Cl−2 eta Mg2+O2− konposatuen sare-energia loturak polarrak izanda.
−2 527 eta −3 890 kJ ⋅ mol−1 da, hurrenez hurren.
18. Hidrogeno peroxidoaren molekulak, H2O2, polarita-
Azaldu zergatik duen magnesio oxidoak sare-ener-
te ahula du. Aztertu lineala izan daitekeen. Bilatu
gia negatiboagoa. Adierazi bi konposatu horietako
haren forma geometrikoa bibliografian.
zein izango den egonkorrena.
19. Erantzun, amaieran zerrendatzen diren molekulei
5. Esan, eta arrazoitu, bikote bakoitzeko zer konposa- buruz, a) zeinek dituzten lotura kobalente hutsak,
tu ionikok duen sare-energia negatiboena: a) sodio b) zeinek dituzten lotura batik bat kobalenteak, c)
bromuroa eta zesio ioduroa, b) sodio ioduroa eta zeinek dituzten lotura batik bat ionikoak, d) zer lotu-
sodio oxidoa. ra den ioikotasun handienekoa. Molekulak: F2, ClF,
NaCl, CsF, H2S, PH3, SiH4.
6. Idatzi atomo hauen Lewis-en egiturak: a) aluminioa,
b) iodoa, c) sodioa, d) selenioa, e) xenona. 20. Deskribatu zer forma geometriko hartzen duten
molekula hauek, eta arrazoitu momentu dipolar erre-
7. Idatzi molekulen eta ioi hauen Lewis-en egiturak: a) sultanterik duten ala ez; NH3, OF2, SnBr2, H2S, CO2.
SeCl2, b) AsH3, c) H2O2, d) H2SO3, e) HClO3, f)
BF4−. 21. Ematen diren datuetan oinarrituta, kalkulatu C⎯ H
loturaren batez besteko entalpia, eta aldera ezazu
8. Azaldu zergatik fosforoak eta artsenikoak 3 eta 5 tauletan ageri den balioarekin.
kobalentziak dituzten, eta nitrogenoak, ordea, 3
CH4 (g) → CH3 (g) ⫹ H (g) ⌬H ⫽ ⫹427 kJ
kobalentzia baino ez.
CH3 (g) → CH2 (g) ⫹ H (g) ⌬H ⫽ ⫹439 kJ
9. Esan molekula hauetako zeinek dituzten lotura guz- CH2 (g) → CH (g) ⫹ H (g) ⌬H ⫽ ⫹452 kJ
tiak bakunak, zeinek duen lotura bikoitzen bat eta CH (g) → C (g) ⫹ H (g) ⌬H ⫽ ⫹347 kJ
zeinek lotura hirukoitzen bat: F2, CS2, C2H4 (eteno), Sol.: 416,25 kJ
C2H6 (etano), C2H2 (etino), H2S, CCl4, PH3.
22. Konposatu hauetatik, zeinek eratzen dituzte hidro-
10. Adierazi zein den, ClF5 konposatuan, kloroaren geno-loturak beren molekulen artean? CH4, CO2,
kobalentzia, eta zer dela-eta kobalentzia horren CH3OH, CH3CH2NH2.
egitura elektronikoa. Pentsatu hori baino kobalen-
tzia handioagorik izan ote dezakeen. 23. Ordenatu konposatu ioniko hauek fusio-puntu
baxuenekotik altuenekora, eta azaldu zergatik
11. Aipatu potasio nitratozko kristal batek izan ditzake- ordenatu dituzun horrela: potasio kloruroa, potasio
en lotura-motak. oxidoa, potasio ioduroa eta potasio bromuroa.
12. Ondorioztatu honako espezie kimiko bakoitzaren

•
Lewis-en egitura eta forma geometrikoa: AsCl3, 24. Kalkulu-orri batean, aplikatu Born-Haber zikloa
CS2, BiH3, HCN, NF3, ClO−, SO32−, S2O32− eta aplikatuz, programa ezazu sare-energia. Eratzun
NO2+. 91. or.ko 13. jarduerari egin duzun materialaz.
13. Irudikatu espezie kimiko hauek izan ditzaketen 25. ACD/ChemSketch programaz baliatuta, marraztu
erresonantzia-egiturak: NO2−, O3, SO3. molekula hauek, eta ikus itzazu hiru dimentsioan:
amoniakoa, ura, karbono tetrakloruroa, bentzenoa
14. Ordenatu jarraian zerrendatzen diren loturak polari- eta etanola. (Oharra: aipatutako programa doan
tate txkienekotik handienekora, kontuan hartuz ele- jaits dezakezu orrialde honetatik: http://www.
mentu elkarlotuen elektronegatibotasuna: S⎯ Cl, acdlabs.com/script s/feedback/d0wnload2.cgi).
115
5 Erreakzio kimikoak
Betidanik, kimikaren ardatza eta garapen-lerroa erreakzio

kimikoak arakatzea eta ulertzea izan da.
Orain arte ezagutu ditugun erreakzio kimikoek, eta etengabe
lortzen direnek, erosoagoa egiten digute bizimodua. Prozesu
horiek kuantitatiboki aztertzeko, berezko hizkuntza bat asmatu
behar izan zen: estekiometria.
116
Diziplinartekoak 1.1. Masaren kontserbazioaren legea

• Zientzia, teknologia eta osasun- 1.2. Proportzio konstanteen legea
1. Erreakzio kimikoak.
kulturarako gaitasuna: 1.3. Proportzio anizkoitzen legea
Lege klasikoak
— Erreakzio kimikoen bitartez 1.4. Proportzio baliokideen legea
substantziak beste mota bateko 1.5. Konbinazio-bolumenen legea
substantzia bilakatzen direla jakitea.
• Matematikarako gaitasuna: erreakzio 2.1. Ekuazio kimikoen doikuntza
2. Ekuazio kimikoak
erreakzio kimikoetan diharduten 2.2. Ekuazio ionikoak
substantzien kantitatea kalkulu
3. Kalkulu
estekiometrikoen bitartez zehaztea, eta 3.1. Kalkuluak masekin
estekiometrikoak
erreakzioen errendimendua
kalkulatzea. 4. Kalkuluak gasen
4.1. Gasak baldintza ez-normaletan
• Giza eta arte-kulturarako gaitasuna: : bolumenekin
kontzeptu zientifikoen aurrerapenak
5. Kalkuluak erreaktibo ez-puruekin
garrantzizko gertaera historikoekin
lotzea. 6. Erreaktibo mugatzailea eta gehiegizko erreaktiboa
Zeharkakoak 7. Erreakzioen errendimendua
• Norberaren autonomiarako eta
8. Aldibereko
ekimenerako gaitasuna: denbora eta 8.1. Aldibereko erreakzioak
erreakzioak eta ondoz
zereginak planifikatzea, lanetik espero 8.2. Ondoz ondoko erreakzioak
ondoko erreakzioak
diren emaitzak lortu ahal izateko.
• Gizarterako eta herritartasunerako 9.1. Industria kimikoaren sektoreak
gaitasuna: zenbait prozesu industrialen 9. Industria kimikoa eta 9.2. Lehengaiak
bitartez lortzen diren produktuak eta ingurumena 9.3. Prozesu industrialak
materialak baliagarritasun handikoak 9.4. Erreaktore kimikoak
zaizkigula jabetzea, prozesu horiek
gugan zein ingurumenean izan 10. Zaborren eta hondarren tratamendua
ditzaketen ondorioei ere erreparatuz. Kimika eta gizartea: Euri azidoa eta negutegi efektua
ATARIAN
Gogoratu Adibidea: H2O masa molekularra Mr (H2O) = 18,02 u
• Fenomeno kimikoetan aldatu egiten da substantziaren masa molarra M (H2O) = 18,02 g
nolakotasuna edo izaera bera. Esate baterako, karbo- • Gas baten bolumen normala, egoera normalean
noa, airean erretzean, karbono dioxido bihurtzen da. (T = 273 K, P = 1 atm), gas horren mol batek bete-
Fenomeno fisikoetan ez da horrelako transformazio- tzen duen bolumena da: 22,4 L.
rik gertatzen. Adibidez, altzairuzko malguki elastiko • Gas idealen egoera-ekuazioa:
bat konprimatzen denean.
PV=nRT
• Lotura kimikoak deritzegun indarrek egonkortasuna
ematen diote substantziak eratzen dituzten ioien, ato-
moen zein molekulen elkarketari.
• Ioiak karga elektriko positiboa edo negatiboa duten ato-
moak edo atomo multzoak dira, lehen kasuan elektroiak JARDUERAK
galdu dituztelako, eta bigarrenean, irabazi dituztelako.
• Idatzi konposatu hauen formulak:
• 0,012 kg karbono-12tan dauden atomoen kopurua,
horixe bera da mol bat substantziak dituen oinarriz- Zink sulfatoa Hidrogeno sulfuroa
ko osagaien kopurua, osagai horiek atomoak, mole- Azido nitrikoa Potasio kloratoa
kulak, elektroiak nahiz bestelako partikulak izan. Azido ortoborikoa Sodio karbonatoa
• Avogadroren konstantea 0,012 kg karbono-12tan Aluminio sulfatoa Azido klorhidrikoa
dagoen atomo kopurua da. Zilar sulfatoa Amonio permanganatoa
NA = 6,022 ⋅ 1023 mol−1 • Irakurri konposatu hauen izenak:
• Substantzia baten masa molarra substantzia horren CuSO4 FeO NaHCO3 MnCl2
mol baten masa da. Gramotan adierazita, masa mole- K2MnO4 CaCO3 KClO4 AgNO3
kularraren balio bera du. Fe(OH)3 (NH4)2SO4 Ca3(PO4)2 KMnO4
117
1. Erreakzio kimikoak. Lege klasikoak

Substantzia kimikoek, elementuak nahiz konposatuak izan, joera dute,
neurri handiagoan edo txikiagoan, elkarrekin konbinatzeko. Horrela,
bestelako osaera eta propietate bereizgarriak izango dituzten substan-
tzia gehiago sortzen dituzte.
Hori gertatzen denean, hasierako substantzietan aldaketa kimiko bat
izan dela edo erreakzio kimiko bat egin dutela diogu.
) Erreakzio kimikoetan, hasierako substantzia batzuk, erreakti-

boak deritzenak, osaera eta propietate desberdineko substan-
tziak bilakatzen dira. Bigarren horiek erreakzioaren produktuak
GOGORATU dira.
Transformazio kimikoetan ez beza-
Erreakzio kimikoak gertatzen dira apurtu egin direlako hasierako subs-
la, transformazio fisikoetan ez dira
aldatzen ez substantzien konposi- tantzien loturak, eta lotura berriak agertu direlako, ordea, produktuetan.
zio kimikoa ez haien berezko pro-
pietateak ere. Dakigunez, erreakzio kimiko orotan:
Aldaketa fisikoak dira, adibidez, liki- — Energia-truke bat gertatzen da bi elementuren artean: erreakzioan
doen lurrunketa, gasen konpresioa, parte hartzen duten substantzien sistema, eta haren ingurunea.
substantzien tenperaturaren igoera,
etab. — Horrekin bat, aldaketak izaten dira substantzien propietate ikus-
gaietan; esate baterako, gasa dario, hauspeakinak agertzen dira,
aldatzen da kolorea, etab.
Antzinatik, gizakiak erreakzio kimikoak gertarazi edo erabili ditu, egu-
rra erretzean, jakiak egostean, metalak sortzean, etab. Hala ere, XVIII.
mendearen amaiera arte ez zitzaion erreakzioen ikerketa sistematiko
eta kuantitatiboari ekin. Aurreneko behaketa esperimental haiei kimika-
ren lege klasikoak deitzen zaie.
1.1. Masaren kontserbazioaren legea

1. irud. Magnesiozko zerrenda baten erre- A. L. Lavoisier kimikari frantziarrak (1743-1794) zenbait esperimentu
kuntza. egin zituen metalen oxidazio-prozesua ikertzeko, ordura arte emandako
azalpenak eta interpretazioak ez zirelako batere betegarriak fenomenoa
ulertzeko.
Magnesio oxidoa sortzen duen erreakzioa aztertzen ari zelarik, hau da,
ADI! magnesioaren errekuntza airean, Lavoisier ohartu zen metalaren
hasierako masa handitu egiten zela, eta doitasun handiko neurketak
1905ean, A. Einsteinek (1879-1955) eginez ondorioztatu zuen prozesuan eratutako proodiktuaren masa bi
bere erlatibitatearen teoria sonatua
proposatu zuen, eta horren barruan, masen batura zela: metalarena gehi prozesuan kontsumitutako oxige-
itzelezko garrantzia izango zuen noarena (1. irud.).
2
ekuazio bat: E = mc . Horren ara-
bera, energia eta masa erlazionaturik Ikusitakoa erreakzio kimiko gutietara aplikatuz, 1789an Lavoisierrek
daude, bata bestea bilaka daitekee- masaren kontserbazioaren legea proposatu zuen:
lako, eta alderantziz.
Masaren eta energiaren arteko balio-
kidetza frogatuta, beste pausu bat ) Erreakzio kimiko orotan, erreakzionatu duten erreaktiboen
masa totala eta erreakzioaren produktuen masa totala ber-
eman zen, masaren eta energiaren dinak dira.
kontserbazio-lege bateratura iriste-
ko: unibertsoko materiaren eta ener- Lavoisierren legearen arabera, beraz, erreakzio kimikoetan ez da ez
giaren batura konstantea da. materiarik sortzen ezta suntsitzen ere.
118 5. Erreakzio kimikoak

1.2. Proportzio konstanteen legea GOGORATU

Karbono dioxidoaren lagin orotan,
Behaketa esperimental ugaritan oinarrituta, J. Proust zientzialari fran- hura prestatzeko prozedura gorabe-
tziarrak (1754-1826) proportzio definituen legea ondoioztatu zuen, hera, % 27,29 karbono da, eta gai-
1799an. Legeak, proportzio finkoena edo konposizio konstantearena nerako % 72,71, oxigeno.
ere deituak, honako hau planteatzen du:
) Konposatu puru baten lagin desberdinetan beti ageri dira ele-

mentu berberak eta masa-proportzio berean, konposatua
eratzeko prozedura gorabehera.
Lege honi esker lehenengo irizpide ziur bat lortu zen konposatu kimi-
koak eta nahasketak bereizteko, nahasteetan osagaien proportzioa
aldakorra baita.
1.3. Proportzio anizkoitzen legea ADI!

Gauza jakina da bi elementuk zenbait konposatu desberdin era ditza- Karbonoa eta oxigenoa elkarrekin
konbinatzen dira bi konposatu des-
ketela. Adibidez, nitrogenoa eta oxigenoa elkarrekin konbinatzen dire- berdin emanez: karbono dioxidoa
nean zenbait oxido sortzen dira, hala nola, N2O, NO eta NO2. eta karbono monoxidoa, CO2 eta
CO, hurrenez hurren.
Horrelakoetan, konposatuek proportzio konstanteen legea betetzen
dute, eta gainera, erlazio kuantitatibo bat zehaztu daiteke elementu Karbono kantitate finko bat badugu,
esate baterako, 6 g, oxigeno kanti-
komunaren masen artean. tate hauek beharko dira, hurrenez
hurren, aipatutako konposatuak lor-
Erlazio hori aztertuta, J. Dalton ingelesak (1766-1844), proportzio aniz- tzeko: 16 eta 8 g.
koitzen legea proposatu zuen:
Masen arteko erlazioa:
) Elementu baten masa kantitate desberdinek mota desberdineko

konposatuak eratzen badituzte beste elementu baten masa kanti-
16 g O
8 gO
=
2
1
tate finko batekin erreakzionatzean, lehenengo elementuaren
masen artean zenbaki oso eta bakunen arteko erlazio bat dago.
1. ADIBIDEA
Esperimentu batean 2,15 g kromo eta 4,40 g kloro erreakzionarazi dituzte
kromo kloruro bat lortzeko. Beste esperimentu batean, 2,53 g kromo eta
3,47 g kloro konbinatuz, itxura eta propietate desberdinetako beste kromo
kloruro bat lortu dute. Froga ezazu proportzio anizkoitzen legea betetzen
dela bi kloruroen artean.
— Datuak:
Lehen konposatua: Kloroa: 4,40 g Kromoa: 2,15 g
Bigarren konposatua: Kloroa: 3,47 g Kromoa: 2,53 g
— Lehen konposatuan erabilitako kromo kantitatea (2,15 g) konstantetzat
joz, kalkulatuko dugu zer kloro kantitate konbinatuko litzatekeen 2,15 g
kromorekin bigarren konposatuan:
3, 47 g Cl
Cl-aren masa = 2,15 g Cr ⋅ = 2, 95 g Cl
2, 53 g Cr
— Konposatu bakoitzean erabilitako kloro-masen arteko zenbakizko erla-

zioa lortuko dugu:
m 1 4, 40 g Cl 3
⋅ = 1, 5 =
m 2 2, 95 g Cl 2
Emaitzako masen artean zenbaki oso eta bakunen arteko erlazio bat dago
(3:2). Enuntziatuko bi konposatuek, beraz, betetzen dute proportzio aniz-
koitzen legea.
119
ADI! 1.4. Proportzio baliokideen legea

1gH 1gH
J. B. Richter kimikari alemiarra (1762-1807) ohartu zenez, elementu
baten masa berberarekin konbinatzen diren elementu desberdinen
8gO 20 g Ca masen artean erlazio bat betetzen da, nahiko interesgarria.
1 g hidrogenok, 8 g oxigenorekin Datu esperimentalen arabera, 1 g hidrogeno, 8 g oxigeno eta 20 g kal-
konbinatuta, H2O-a eratzen du, eta tzio kantitate kimikoki baliokidetzat jo daitezke, elkarrekin konbinatu ez
20 g kaltziorekin, CaH2-a.
ezik elkar ordeztu ere egin baitezakete konposatuetan. Egiaztapen
Oxigenoa eta kaltzioa elkarrekin horretan oinarrituta, Richterrek, 1802an, proportzio baliokideen edo kon-
konbinatzen direnean, bien arteko
erlazioa honako hau da: 8 g oxigeno
binazio-masen legea proposatu zuen.
20 g kaltzioko.
8gO
) Elementu baten masa kantitate berarekin konbinatzen diren beste
elementu batzuen masa kantitateek adierazten dute zer masa-
erlazio betetzen den elementu horiek elkarrekin konbinatzen dire-
20 g Ca nean, edo bestela, erlazioaren multiplo edo azpimultiplo errazak.
Elementu berberak, bestalde, kon- Lege horretatik elementuen masa baliokidea kontzeptua ondorioztatu
binazio-masa bat baino gehiago zen. Oxigenoa edo hidrogenoa erreferentziatzat hartuta, masa balioki-
izan ditzake, osatzen duen konpo- dea honela definitzen da:
satuaren arabera.
)
• CO-an, adibidez, karbonoak +2 Elementu baten masa baliokide edo gramo-baliokidea deitzen
oxidazio-zenbakia du, eta masa
baliokide hau, gutxi gorabehera: zaio 8,0 g oxigenorekin edo 1,008 g hidrogenorekin konbinatzen
12/2 g = 6 g. den elementu horren masari.
• CO2-an, ordea, karbonoaren oxi-
dazio-zenbakia +4 da, eta emasa Kontzeptu horren haritik, legea honela ere azaldu daiteke:
baliokidea, gutxi gorabehera, ho-
)
12 Bi elementu elkarrekin konbinatzen direnean, bakoitzetik bere
nako hau: g = 3 g.
4 masa baliokidea konbinatzen da, edo kantitate proportzional bat.
Erraz egiazta daitekeenez, masa baliokidea edo konbinazio-masa,

gramotan, elementuaren masa atomikoaren eta haren balentziaren
arteko zatidura da.
2. ADIBIDEA
Bi substantziaren lagin bana aztertuta, lehenak 4,563 g sufre eta 0,287 g
hidrogeno ditu, eta bigarrenak, 1,327 g sufre eta 1,006 g magnesio. Kal-
kulatu magnesioaren masa baliokidea.
— Datuak: Lehen konposatua: 4,563 g S + 0,287 g H
Bigarren konposatua: 1,327 g S + 1,006 g Mg
— Sufrearen masa baliokidea kalkulatzeko, lehen konposatuaren datuez
baliatuko gara:
4, 563 g S
S-aren masa baliokidea = 1, 008 g H ⋅ = 16, 026 g S
0, 287 g H
— Datu hori eta bigarren konposatuari dagozkionak erabiliz, magnesioa-
ren masa baliokidea lortuko dugu:
1, 006 g Mg
Mg-aren masa baliokidea = 16, 026 g S ⋅ = 12,149 g Mg
1, 327 g S
Magnesioaren masa baliokidea: 12,149 g.

1.5. Konbinazio-bolumenen legea ADI!

Avogadroren (1776-1856) legeak,
L. J. Gay-Lussac frantziarrak (1778-1850) hainbat erreakzio eragin 1811n proposatuak, azaltzen digu
zituen gasekin, erreakzio haien azterketa kuantitatiboa egiteko. Hortik, gas desberdinen bolumen berdinek,
erreaktibo zein produktu gaseosotan betetzen zen erlazio interesgarri presio eta tenperatura berberetan,
bat ondorioztatu zuen, eta honela azaldu zuen, 1808an: molekula kopuru bera dutela. Lege
honi esker, Gay-Lussac-en legearen
azalpena eman ahal izan zen.
) Tenperatura eta presio konstantean, erreakzio kimiko batean

parte hartzen duten gasen bolumenek, erreaktiboenak zein pro-
2. irudia azalpen horren eskema bat
da, adibideko erreakzioari aplika-
duktuenak izan, zenbaki oso eta bakunen erlazioa bat dute tua. Eskema egiteko, gas-bolumen
beren artean. bakoitzak 4 gas molekula bakarrik
dituelakoan jokatu da.
Nitrogenoak eta hidrogenoak amoniakoa sortzeko erreakzionatzen Avogadrok iradokitu zuen, hain zu-
zen, gas sinpleetan (adibidez, H2,
dutenean (2. irud.), nitrogeno bolumen bat hiru hidrogeno bolumenekin
O2 eta N2-an) molekula diatomikoak
konbinatzen da, eta horren ondorioz, bi amoniako bolumen eratzen dira; daudela.
beraz, bi gasen bolumenen artean erlazio hau betetzen da: 1:3:2.
N2: 1 bolumen; H2: 3 bolumen; 3 n molekula NH3: 2 bolumen; 2 n molekula

n molekula
■ 2. irud.
JARDUERAK Dalton-en teoria atomikoa

1. Ontzi batean 18,0 g oxigeno eta 4,50 g karbono daude. Karbonoa erre 1808an, John Dalton ingelesak
denean, 6,01 g oxigeno erreakzionatu gabe geratu dira. Kalkulatu zer kon- bere teoria atomiko ospetsua pro-
posatu zuen, haren bidez erreakzio
binazio-erlazio izan den oxigenoaren eta karbonoaren masen artean.
kimikoen lege ponderalak argudia-
Sol.: 2,66:1 tzeko asmoz.
Legean, Daltonek oinarrizko baiez-
2. Burdinak eta kloroak, elkarrekin konbinatzean, bi konposatu eratzen
tapen hauek egin zituen:
dituzte. Bietako baten kasuan, pisuaren % 44,0 Fe da, eta bestearenean,
% 34,4. Kalkulatu zein den kloroaren eta burdinaren masen arteko konbi- • Elementuak atomoz osatuta dau-
de, eta atomoak partikula material
nazio-erlazioa kloruro bakoitzean, eta egiaztatu konposatu horietan bete
zatiezinak dira.
egiten dela proportzio anizkoitzen legea.
• Elementu baten atomo guztiek
Sol.: 1,27:1; 1,94:1 masa eta ezaugarri berberak
dituzte.
3. Kromo oxidoren bi lagin ditugu. Lehenak 6,20 g-ko pisua du, eta 4,75 g
• Elementu desberdinen atomoek
kromo; bigarrenak 11,14 g-ko pisua du, eta 7,64 g kromo. Frogatu: a) kon-
masa eta propietate desberdinak
posatu desberdinen laginak direla; b) proportzio anizkoitzen legea bete- dituzte.
tzen dela.
• Konposatu bat eratzen duten ele-
4. Kalkulatu zein diren manganesoaren masa baliokidea eta oxidazio-zen- mentuen atomoen artean zenba-
kizko erlazio sinple bat dago.
bakia 1,264 g manganesoz eta 0,736 g oxigenoz osatutako konposatu
Konposatu baten atomoak edo
batean. ‘atomo konposatuak’ berdinak
Sol.: 13,74 g; +4 dira, bai masari dagokionez baita
propietateen aldetik ere.
5. Lagin batek 9,408 g sufre eta 0,592 g hidrogeno ditu. Beste konposatu
desberdin baten lagin batek 0,684 g sufre eta 0,982 g sodio ditu. Datu
horietaz baliatuta, kalkulatu sodioaren masa baliokidea.
Sol.: 22,998 g
121
GOGORATU 2. Ekuazio kimikoak

Gogoan izan behar duzu ekuazioe-
tan erabiltzen diren hitzarmenezko Erreakzio kimikoak era laburrean idazteko, ekuazio kimikoak erabiltzen
zeinuen esanahia. dira.
)
• Ekuazioak bi atal ditu, gezi batez
Ekuazio kimikoa hitzarmenezko adierazpen idatzi bat da, trans-
(→) bananduak; geziak transfor-
mazioaren noranzkoa adierazten formazio kimiko bat era laburtuan adieraztekoa.
du.
• Substantzia guztiak zein bere for- Adibidez, sufre pixka bat atmosferako oxigenoa tartean dagoela errez
mularen bidez adierazten dira.
gero, sufre dioxido gaseosoa eratzen da. Hona hemen erreakzioaren
• Lehen atalean erreaktiboak edo
ekuazioa:
erreakzionatzaileak ageri dira,
eta bigarrenean, erreakzioaren S (s) + O2 (g) → SO2 (g)
produktuak idazten dira.
• Atal bakoitzeko substantziak + Ekuazio kimikoak zuzen interpretatzeko, kontuan hartu behar dira
ikurraren bidez bereizten dira ezaugarri hauek:
bata bestetik.
• Ekuazio kimikoek ez dute zehatz-mehatz deskribatzen dagokion
Maiz, argigarria da substantzien
egoera fisikoa zehaztea, dagokion erreakzioan gertatutako guztia; aitzitik, bakarrik adierazten digute
formulari (s), (l), (g) edo (aq) sinbo- zein den transformazioaren hasierako egoera, hots, erreaktiboak, eta
loa erantsiz. Letrazko sinbolo horiek zein bukaerako egoera, hots, produktuak.
adierazten digute substantzia bat
egoera solidoan, likidoan, gaseo- • Ekuazio kimikoek ez dute informaziorik ematen erreakzioaren alder-
soan edo ur-disoluzioan dagoela, di oso garrantzitsu batez: transformazioaren mekanismoa, alegia,
hurrenez hurren.
erreaktiboek produktuak sortu bitarteko urratsak.
Adibidez, kaltzio oxidoaren eta ura-
ren arteko erreakzioa, kaltzio hidro- • Ekuazio kimikoek ez digute esaten transformazioa arina ala motela
xidoa sorrarazten duena, ekuazio izan den, ezta espontaneoki ala era ez-espontaneoan gertatu den ere.
honen bidez adierazten da:
CaO (s) + H2O (l) → Ca(OH)2 (aq)
2.1. Ekuazio kimikoen doikuntza
Ekuazio kimikoak erreakzioak adierazteko hizkuntza komun bat dira,
eta gainera, informazio kuantitatiboa ematen digute dagokion erreak-
zioaren inguruan.
Ikus dezagun, adibidez, propanoaren errekuntzaren ekuazioa.
Azpiindize bakoitzak Koefizienteen bidez jakin daiteke

erreakzioko elementu C3H8 (g) + 5 O2 (g) → 3 CO2 (g) + 4 H2O (g) zer erlaziotan dauden erreakzioko
baten atomo kopurua 䉱䉱䉱䉱 erreaktiboak eta produktuak, mole-
adierazten du. kulatan edo moletan adierazita.
Elementuen atomo kopuruak berdintzeko, koefiziente egokia esleitu

behar zaio formula bakoitzari. Eragiketa horri ekuazioa doitzea edo
berdintzea esaten zaio.
) Ekuazio bat doituta dago ekuazioaren bi atalek elementu bakoi-

tzaren atomo kopuru berdina dutenean.
Goiko ekuazioa ongi doituta dago, eta izan ere, bistan dago atal bakoi-
tzean 3 karbono atomo, 8 hidrogeno eta 10 oxigeno daudela.
Ekuazioa, beraz, honela interpretatuko da: propano molekula bakoitza
erabat erre dadin, beharrezkoak dira 5 oxigeno molekula eta karbono
dioxidoren 3 molekula, eta errekuntzatik 4 ur-lurrun molekula sortzen
■ 3. irud. Eskema honetan, propanoak eta
dira (3. irud.).
oxigenoak erreakzionatu egin dute, eta
karbono dioxidoa eta ura eratu dira.

Gehienetan, ekuazioetako koefiziente estekiometrikoak haztamuz GOGORATU

esleitzen dira, hau da, substantzia bakoitzari bere koefiziente egokiena
Nahi adina era daude ekuazio kimi-
emateko probak eginez, harik eta elementu bakoitzak atomo kopuru koak doitzeko. Doiketa bat beste bat
bera duen bi ataletan. bilakatzeko, nahikoa da koefiziente
guztiak zenbaki berberaz biderka-
Haztamua erabilerraza ez denean, eta kasu horretan soilik, ekuazio tzea. Oro har, komenigarria da koe-
algebraikoen sistemara jotzen da. Metodo horren bitartez, formula fiziente oso eta albait txikienak
bakoitzari behin-behineko letrazko koefiziente bat esleitzen zaio, eta esleitzea.
elementu bakoitzarentzat, erreakzioaren bi ataletako atomo kopuruak
berdintzen dituen ekuazio bat bilatzen da. Ekuazio-sistema ebatziz,
behin-betiko koefiziente estekiometrikoak lortzen dira.
3. ADIBIDEA
Doitu, ekuazioen sistemak erabiliz, erreakzio hau: C4H10 + O2 → CO2 + H2O.
— Substantzia bakoitzari letrazko koefiziente bat esleitu- 10a 2c + d 13
c =4 d = =5 b = =
ko diogu: 2 2 2
a C4H10 + b O2 → c CO2 + d H2O Zenbaki frakzionariorik ez erabiltzeko, ezezagun
— Elementu bakoitzari dagokion ekuazioa bilatuko bakoitzarentzat lortutako balioa 2 izendatzaileaz
dugu: biderkatuko dugu, eta emaitza honako hau izango
da:
C: 4 a = c H: 10 a = 2 d O: 2 b = 2 c + d
a=2 c=8 d = 10 b = 13
Ekuazio baino ezezagun gehiago daudenez, siste-
ma indeterminatua da, hau da, infinitu soluzio ditu. — Hona hemen, beraz, ekuazio doitua:
Hura ebazteko, ezezagunetako bati balio arbitrario 2 C4H10 + 13 O2 → 8 CO2 + 10 H2O
bat esleituko diogu, a = 1, esate baterako, eta hor-
tik, honako hau ondorioztatzen da:
2.2. Ekuazio ionikoak

Gatzak eta beste substantzia batzuk, ur-disoluziotan, beren ioietan disoziatuta ageri dira. Hala denean,
ioiek egiten duten erreakzioa deskribatzeko, ekuazio ioniko delakoa idazten da; ekuazio mota horretan
soilik ageri dira erreakzioan diharduten ioiak eta disoziatu gabeko espezie kimikoak. Kendu dira ekua-
ziotik, beraz, ioi begiratzaileak deritzenak.
Ikus dezagun, adibidez, kobre (II) sulfatoaren eta zinkaren arteko erreakzioa, zink sulfatoa eta kobrea sor-
tzen dituena.
CuSO4 (aq) + Zn (s) → ZnSO4 (aq) + Cu (s)
CuSO4 eta ZnSO4 gatzak konposatu ionikoak dira. Ioitan disoziatuta daude, ur-disoluzio batean, eta
horrenbestez, ekuazioa, hasieran forma molekularrean zegoena, honela ere adieraz daiteke:
Cu 2 + (aq) + SO 24 − (aq) + Zn (s) → Zn 2 + (aq) + SO 24 − (aq) + Cu (s)
SO 2−
4 ioia ez da aldatu, eta kendu egin daiteke ekuaziotik. Hori eginda, ekuazio ionikoa lortzen da.
Cu 2+ (aq) + Zn (s) → Zn 2+ (aq) + Cu (s)

Ekuazio ionikoak doitzeko, kargak ere berdindu behar dira, eta horretarako, beharrezkoa bada, koefizien-
te egokiak sartuko ditugu. Aztertzen ari garen adibidean, doituta geratu dira bai masak bai kargak ere.
JARDUERAK
6. Doitu ekuazio kimiko hauek: 7. Doitu ekuazio ioniko hauek masaren eta kargaren
a) MnO2 + KOH + O2 → K2MnO4 + H2O kontserbatzioa betetzeko moduan:
b) NO2 + H2O → HNO3 + NO a) Fe2+ + Sn4+ → Fe3+ + Sn2+
c) BF3 + H2O → H3BO3 + HBF4 b) Ag+ + Cu → Ag + Cu2+
123
3. Kalkulu estekiometrikoak
Ekuazio kimiko doituen bitartez, kalkulu kuantitatibo oso erabilgarriak
egin daitezke, laborategian zein industria kimikoan. Era horretan, erreak-
tiboen eta produktuen masak erlazionatzen dira, eta produktuak gasak
badira, haien bolumenak ere bai.
Mota horretako kalkuluei kalkulu estekiometrikoak deitzen zaie, eta
haien oinarriak dira mol, masa molar, eta bolumen molar kontzeptuak
eta egiaztapen bat: ekuazio kimiko bateko koefiziente estekiometri-
koek adierazten digute erreakzioan parte hartzen duen substantzia
bakoitzaren erlazioa, molekulatan edo moletan.
) Ekuazio doitu batean, koefiziente estekiometrikoek adierazten

duten molekula kopuruen arteko erlazioa mol kopuruen arteko
erlazio bera da.
Estekiometria hitzaren jatorria grekozko bi hitz dira, ‘elementua’ eta
‘neurria’ esan nahi dutenak. Estekiometria erreakzio kimikoetako erla-
zio kuantitatiboen erabileraz mintzo da.
Adibide honetan, uraren sintesi-erreakzioaren ekuazio kimikoa kuanti-
tatiboki interpretatu da:
2 H2 + O2 → 2 H2O
2 molekula + 1 molekula → 2 molekula
Substantzia guztien koefiziente estekiometrikoak zenbaki berberaz

biderkatuz gero, esate baterako Avogadroren konstanteaz (NA = 6,022 ⋅
⋅ 1023), molekulen arteko erlazioa mol arteko erlazio bilakatu da, eta
ekuazioak, hartara, ez du baliagarritasunik galdu.
2 NA H2 molekula + 1 NA O2 molekula → 2 NA H2O molekula

2 mol H2 + 1 mol O2 → 2 mol H2O
Mol horiek substantzia bakoitzaren masa molarraren bitartez adieraz

daitezke: 2,016 g H2-aren kasuan, 32,0 g O2-arenean eta 18,012 g
H2O-arenean.
2 ⋅ 2,016 g H2 + 32,0 g O2 → 2 ⋅ 18,016 g H2O

36,032 g erreaktibo → 36,032 g produktu
Parte hartzen duten masa totalak kalkulatuz frogatuta geratzen da

erreakzioan bete egiten dela masaren kontserbazioaren legea.
36,032 g erreaktibo → 36,032 g produktu

3.1. Kalkuluak masekin ADI!

Kalkulu estekiometrikoetan, hiru
Koefiziente estekiometrikoak mol kopuru moduan interpretatuz, eta bihurketa-faktore hauek erabiliko
horiek dagozkien masa molarren bidez adieraziz, zehaztu daiteke zer ditugu, ordena honetan erabili:
erlazio dagoen erreakzio kimiko batean parte hartzen duten erreaktiboen • Hasierako datuaren masa edo
eta produktuen masen artean. bolumena, moletara pasatuta.
Koefiziente estekiometrikoei esker, erlazio horiek bihurketa-faktoreen • Kalkulatu behar dugun substan-
tzia-kantitatearen eta substantzia
bitartez adieraz daitezke. ezaugunaren arteko erlazio mo-
larra, ekuazio doituaren koefi-
zienteen arabera.
4. ADIBIDEA
• Aztergai dugun substantziaren
Aluminio metalikoak azido klorhidrikoarekin erreakzionatzean, aluminio kloru- mol kopurua, masa edo bolumen
roa eta hidrogeno gaseosoa lortzen dira. Formulatu eta doitu dagokion ekua- bihurtuta.
zioa. 15,0 g aluminiok osorik erreakzionatu badute, a) zenbat mol hidrogeno Bihurketa-faktore bakoitzean, dago-
lortu dira? b) zenbat gramo aluminio kloruro agertu dira aldi berean? kion substantziaren unitateak (g,
mol, L) eta formula zehaztuko dira.
— Erreakzio doitua: 2 Al (s) + 6 HCl (aq) → 2 AlCl3 (aq) + 3 H2 (g)
a) Zenbat mol H2 lortu diren ondorioztatzeko, datu ezaguna dagokion
bihurketa faktoreaz biderkatuko dugu:
1 mol Al 3 mol H 2
H 2 moletan = 15, 0 g Al ⋅ ⋅ = 0, 83 mol H 2
26, 98 g Al 2 mol Al
H2-aren eta
Al-aren
Hasierako g-ak, arteko erlazio
datua mol bihurtuta molarra
b) Antzera jokatuko dugu AlCl3-aren molak gramo bihurtzeko, horretara-

ko, behar den bihurketa-faktorea gehituz. Kontuan izan behar dugu
AlCl3-aren masa molarra 133,33 g dela.
1 mol Al 2 mo l AlCl 3 133, 33 g AlCl 3

AlCl 3 moletan = 15, 0 g Al ⋅ ⋅ ⋅ = 74,13 g de AlCl 3
26, 98 g Al 2 mol Al 1 mol AlCl 3
Hasierako g-ak, H2-aren eta Al-aren Molak, gramo

datua mol bihurtuta arteko erlazio molarra bihurtuta
15,0 g aluminioren erreakzio osoak 0,83 mol H2 eta 74,13 g AlCl3 sortu ditu.
KClO3 (s)
JARDUERAK
O2 (g)
8. Azido sulfurikoak sodio kloruroarekin erreakzionatzen duenean, sodio
sulfatoa eta hidrogeno kloruro gaseosoa sortzen dira. Kalkulatu zenbat
gramo hidrogeno kloruro lor daitezkeen 46 g NaCl-rekin.
Sol.: 28,70 g
9. Sodio karbonatoak azido klorhidrikoarekin erreakzionatzen duenean,

sodio kloruroa, karbono dioxidoa eta ura sortzen dira. Kalkulatu lortuko
diren karbono dioxidoaren eta uraren masak 15,0 g sodio karbonatok
osorik erreakzionatuz gero.
Sol.: 6,23 g eta 2,55 g
10. Zenbat gramo potasio klorato deskonposatu behar dira beroketa bidez ■ Potasio kloratoaren deskonposizioa bero-
8,0 g oxigeno lortzeko? Erreakzioan potasio kloruroa ere lortzen da. keta bidez. Frogatzen da oxigenoa ekoitzi
Formulatu eta doitu ekuazioa. dela biziagotu delako zotz pospolo baten
garra.
Sol.: 20,42 g
125
GOGORATU 4. Kalkuluak gasen bolumenekin

Hitzarmenez, egoera normaltzat jo-
tzen dira 273 K-eko tenperatura (T), Presio eta tenperatura berberetan neurtuta, gas desberdinek bolumen
eta 1 atm-eko presioa (P). molar berbera dute, eta izan ere, mol bat gasek, gasa edozein delarik,
22,4 L-ko bolumena betetzen du, gutxi gorabehera, egoera normala
deritzonean.
1 mol CO2 (g) 1 mol N2 (g) 1 mol NH3 (g)

V = 22,4 L M = 44,01 g V = 22,4 L M = 28,02 g V = 22,4 L M = 17,03 g
N = 6,02 ⋅ 1023 molekula N = 6,02 ⋅ 1023 molekula N = 6,02 ⋅ 1023 molekula
Bolumenak, egoera honetan neurtuak: T = 273 K (0°C) eta P = 1,013 ⋅ 105 Pa (1 atm)
■ Egoera normalean, mol bat edozein

gasek, masa gorabehera, 22,4 L betetzen
Egiaztapen horren haritik, erreakzio batean parte hartzen duten gas-
ditu, eta molekula kopurua ere berbera bolumenen kalkulu estekiometrikoak egin daitezke.
da: Avogadroren konstantea, NA. Gasen bolumenekin kalkulatzean, bihurketa-faktore bat aplikatuko
dugu gasaren mol kopurua eta mol horiek betetzen duten bolumena
erlazionatzeko. Kalkuluekin zer lortu bahi dugun, faktore hauetako bata
edo bestea erabiliko dugu:
22, 4 L 1 mol
edo
1 mol 22, 4 L
5. ADIBIDEA
Sodioa
Kalkulatu 12 g sodiok urarekin eta egoera normalean erreakzionatzean lor-
Sodioa metal alkalino bat da, eta
tzen den hidrogeno gaseosoaren bolumena. Erreakzioan, sodio hidroxidoa
haren kolorea, gris distiratsua. So-
dioaren gainazala berehala estal- ere ekoizten da.
tzen da oxido zuri batez. — Erreakzioa, doituta: 2 Na (s) + 2 H2O (l) → 2 NaOH (aq) + H2 (g)
Erreakzio bizia egiten du urarekin,
eta hidrogenoa askatzen da. — Lortutako H2-aren bolumena kalkulatzeko eragiketa:
1 mol Na 1 mol H 2 22, 4 L H 2

H 2 − a (V ) = 12, 0 g Na ⋅ ⋅ ⋅ = 5, 85 L H 2
22, 99 g Na 2 mol N a 1 mol H 2
H2-aren eta
Hasierako Gramoak, mol Na-ren arteko Molak,
datua bihurtuta erlazio molarra L bihurtuta
12 g sodiotik 5,85 L H2 (g) lor daitezke.
4.1. Gasak egoera ez-normalean

Gehienetan, erreakzio kimiko batean parte hartzen duten gasak, erre-
aktiboak nahiz produktuak izan, ez daude egoera normalean. Hala de-
nean, gasen bolumen molarra ez da 22,4 L, eta horregatik, gas idealen
egoera-ekuazioa erabili behar da, gasaren egoera edo baldintzak
transformatzeko.
PV=nRT
P eta T datuak jakinda, egoera-ekuazioa aplikatuz gas baten bolumena,
V, kalkula dezakegu mol kopuruaz, n, baliatuta, bai eta alderantzizko
kalkulua egin ere.

6. ADIBIDEA 7. ADIBIDEA
Hidrogeno sulfuro gaseosoak oxigenoarekin erreak- Burdinaren eta ur-lurrunaren arteko erreakzioan,
zionatzean, sufre dioxidoa eta ura sortzen dira. tenperatura altuan, Fe3O4-a eta hidrogeno gaseo-
soa sortzen dira.
Kalkulatu zenbat gramo sufre dioxido gaseoso lortuko
diren 10,0 L hidrogeno sulfurok erreakzionatuz gero, Kalkulatu zenbat litro hidrogeno, 30°C-an eta 0,97
20 °C-an eta 99 960 Pa-ean neurtuta. atm-n neurtuta, lor daitezkeen 30 g burdinak osorik
erreakzionatzen badute.
— Erreakzio doitua:
— Ekuazio doitua:
2 H2S (g) + 3 O2 (g) → 2 SO2 (g) + 2 H2O (g)
3 Fe (s) + 4 H2O (g) → Fe3O4 (s) + 4 H2 (g)
— H2S-aren mol kopuru kalkulatuko dugu, egoera-
ekuazioa aplikatuz: — H2-aren mol kopurua, erlazio molarren bidez
lortuko dugu:
PV=nRT
1 mol Fe 4 mol H 2
99 960 Pa ⋅ 0, 01 m 3 30, 0 g Fe ⋅ ⋅ = 0, 71 6 mol H 2
n= = 0, 411 mo l H 2S 55, 85 g Fe 3 mol Fe
Pa ⋅ m 3
8, 31 ⋅ 293 K
mol ⋅ K — H2-aren bolumena kalkulatzeko, egoera-ekua-
zioa aplikatuko dugu:
2 mol SO 2 64, 07 g SO 2
0, 411 mol H 2 S ⋅ ⋅ = 26, 33 g SO 2 PV=nRT
2 mol H 2 S 1 mol SO 2
atm ⋅ L
0, 716 mol ⋅ 0, 082 ⋅ 303 K
26,33 g sufre dioxido lortuko dira. mol ⋅ K
V= = 18, 3 3 L H 2
0,97 atm
18,33 L hidrogeno gaseoso lortuko dira.
JARDUERAK
11. Kaltzioak eta azido klorhidrikoak erreakzionatzean, Zenbat gramo propano erre behar dira, 25 °C-an
kaltzio kloruroa, karbono dioxido gaseosoa eta ura eta 740 mmHg-an neurtuta, 50,0 L karbono dioxido
lortzen dira. ekoizteko? Sol.: 29,10 g
a) Kalkulatu karbono dioxidoaren zer bolumen lor- 15. Nitrogeno gaseosoak eta oxigeno gaseosoak erreak-
tuko den, egoera normalean, 100 g karbonatok zionatzean, nitrogeno dioxido gaseosoa lortzen da.
osorik erreakzionatuz gero.
Kalkulatu 100 g nitrogeno dioxido lortzeko behar
b) Zenbat gramo ur lortuko dira erreakzio berean? diren nitrogeno-litroak, 20 °C-an eta 750 mmHg-an
Sol.: 22,38 L; 110,88 g neurtuta.
Sol.: 26,45 L
12. Oxigeno bidez gertatzen den amoniakoaren oxida-
16. Azido sulfurikoaren eta aluminioaren arteko erreak-
zio katalitikoan nitrogeno monoxidoa eta ura sor-
zioan aluminio sulfatoa eta hidrogenoa sortzen dira.
tzen dira.
Kalkulatu zenbat gramo aluminiok erreakzionatu
a) Zer oxigeno-bolumen behar da, egoera norma- beharko duten osorik, 2,0 L hidrogeno lortzeko, 30
lean, 60,0 g nitrogeno monoxido gaseoso ager °C-an eta 740 mmHg-an neurtuta.
daitezen?
Sol.: 1,40 g
b) Zenbat gramo ur lortuko dira?
Sol.: 55,98 L; 54,0 g
13. Potasio kloratoa deskonposatzean, potasio kloru- H2SO4 (aq)
roa eta oxigeno gaseosoa sortzen dira.
Kalkulatu zer oxigeno-bolumen lortuko den, egoera
normalean, 5,0 g potasio klorato erabat deskonpo- H2 (g)
satu arte berotzen badira.
Sol.: 1,37 L
14. Propano gasa, C3H8, erre egiten da oxigenoa tar-
Al (s)
tean badago, eta karbono dioxidoa eta ura sortzen ura
dira.
127
5. Kalkuluak erreaktibo ez-puruekin

Orain arte aztertu ditugun kasuetan, kalkuluak egitean produktuak
errekatibo-masa guztiz puruetatik lortu direlakoan jokatu dugu, baina
gehienetan, erreaktiboak ez-puruak izaten dira, beste substantziaren
baten kantitate bat dutelako. Hala denean, kalkulu estekiometrikoak
egiteko orduan bakarrik hartuko dugu kontuan erreaktibo puruaren
kantitatea.
Bestalde, erreaktibo batetik zenbat produktu (zer kantitate) lortu den
jakinda, erreaktibo horren purutasuna zehaztu daiteke.
8. ADIBIDEA
Pirita, FeS2, aireko oxigenoa tartean berotzen badugu, sufre dioxidoa eta burdina (III) oxidoa lortzen dira.
a) Demagun prozesu bera egin dugula 1000 g FeS2-rekin, eta horien pisu-aberastasuna % 80koa dela. Kalkulatu
zenbat gramo burdina oxido lortu ditugun.
b) Kalkulatu erreakzioan behar izan den aire-bolumena, baldintza normaletan neurtua, jakinda airearen oxigeno-
aberastasuna % 21ekoa dela.
— Datuak: Ekuazio doitua: 4 FeS2 (s) + 11 O2 (g) → 8 SO2 (g) + 2 Fe2O3 (s)
M (FeS2) = 119,98 g ⋅ mol−1 M (Fe2O3) = 159,7 g ⋅ mol−1
a) Lehenik, lagineko FeS2 puruaren masa kalkulatuko dugu, eta datu horretaz baliatuta, Fe2O3-arena.
80 g FeS 2 puru
m (FeS 2 purua) = 1000 g FeS 2 ez-puru ⋅ = 800 g FeS 2 puru
100 g FeS 2 ez-puru
1 mol FeS 2 2 mol Fe 2O 3 159, 70 g Fe 2O 3

m (Fe 2O 3 ) = 800 g FeS 2 ⋅ ⋅ ⋅ = 532,42 g F e 2O 3
119, 98 g FeS 2 4 mol FeS 2 1 mol Fe 2O 3
b) Lehenik, beharrezkoa den oxigeno-bolumena kalkulatuko dugu, eta hortik, airearena.

1 mol FeS 2 11 mol O 2 22, 4 L O 2
V O 2 = 800 g FeS 2 ⋅ ⋅ ⋅ = 410, 74 L
119, 98 g FeS 2 4 mo l FeS 2 1 mol O 2
100 L aire
V (airea) = 410, 74 L O 2 ⋅ = 1955,9 L airr e
21 L O 2
Erreakzioan 532,42 g burdina (III) oxido lortu ditugu, eta 1955,9 L aire kontsumitu dira, egoera normalean neur-
tuta.
JARDUERAK
17. 20,0 g zink metaliko, % 85eko purutasunekoak, 19. NaHCO3-aren lagin bat, 6,5 g-koa, sodio sulfatozko
azido klorhidrikoz tratatu ditugu. Kalkulatu hidroge- ezpurutasun txiki bat duena, beroketaz deskonpo-
no gaseosoaren zer bolumen lortu dugun, egoera satu dute, eta 0,80 L CO2 lortu dira, 22 °C-an eta
normalean neurtuta. 760 mm-an neurtuta. Kalkulatu laginaren zer por-
Sol.: 5,82 L
tzentaje den NaHCO3.
Sol.: % 42,77
18. Erretzen denean, butanoak, C4H10, karbono dioxi-
doa eta ura sortzen ditu; bestalde, airearen % 21 20. Kobre eta zinkezko aleazio baten lagin bat dugu,
oxigeno da. Kalkulatu zenbat litro aire behar diren, 0,5 g-koa, eta azido sulfuriko diluituz tratatzean,
egoera normalean, 100 g butano erretzeko. 0,324 L hidrogeno gaseoso askatu dira, 20 °C-an
Sol.: 1 192,95 L
eta 750 mm-an neurtuta. Kontuan hartuta azido sul-
furiko diluituak zinkari baino ez diola erasotzen,
laginaren zer portzentaje da kobre?
Sol.: % 82,4

6. Erreaktibo mugatzailea eta gehiegizko ADI!

erreaktiboa Hona hemen gehiegizko erreaktiboe-
kin lan egiteko prozedura teorikoa:
Erreakzio kimiko bat eragiten denean, erabilitako erreaktiboen kantita-
— Lehenik, zehaztu beharra dago
teak ez dira zehazki estekiometrikoak izaten, hau da, kantitate horiek zer erreaktibotatik dagoen gehi-
eta koefizienteek adierazten dituzten mol kopuruak ez dira proportzio- gi. Horretarako:
nalak. Hala egiten da komeni delako erreaktiboetako baten kantitatea
• Erreaktiboen mol kopuruak kal-
kantitate estekiometrikoa baino handiagoa izatea. Erreaktibo horri kulatuko ditugu.
gehiegizko erreaktiboa esaten zaio. • Mol kopuru horien arteko erla-
Horrela jokatzen da beste erreaktiboak osorik erreakzionatuko duela zioa lortuko dugu.
ziurtatzeko. Erreaktibo hori, erreaktibo mugatzaile deitua, lehena ahi- • Konparatuko dugu erlazio hori
ekuazio doitutik ondorioztatzen
tzen edo bukatzen da.
den erlazio molarrarekin.
) Erreaktibo mugatzailearen kantitatea zenbatekoa den, horren

araberakoa izango da produktuaren kantitate maximoa.
Ekuazio doituan baino mol ge-
hiago dituen erreaktiboa, horre-
xetik dago gehiegi.
— Jarraian, ohiko kalkuluak egingo
Erreaktibo mugatzailea ahitu denean, bukatu da erreakzioa, baina ditugu, erreaktibo mugatzailearen
oraindik geratuko da gehiegizko erreaktibo kantitate bat erreakzionatu datua erabiliz.
gabe, teorikoki berreskuratu egin daitekeena (4. irud.).
A erreaktiboa, B erreaktiboa,
gehiegizkoa mugatzailea
■ 4. irud. Alboko eskeman, gehiegizko erre-

+ aktibo baten eta erreaktibo mugatzaile
Erreakzioa
baten arteko erreakzioa.
Eraturiko AB produktua
eta A erreaktiboaren soberakina
9. ADIBIDEA
55,8 L metano gaseoso, CH4, egoera normalean neurtuak, erre nahi ditugu, horretarako 200 g oxigeno erabiliz.
Erreakzioaren ondorioz, karbono dioxidoa eta ura sortzen dira. Kalkulatu zenbat gramo karbono dioxido lortuko diren.
— Datuak moletan adieraziko ditugu: 2 mol O 2

n (O 2 ) = 2, 49 mol CH 4 ⋅ = 4, 98 mol O 2
1mol CH 4 1 mol CH 4
n (CH 4 ) = 55, 8 L CH 4 ⋅ = 2, 49 mol CH 4
22, 4 L CH 4 — Guztira 6,25 mol oxigeno ditugunez, eta 4,98 mol
nahikoa direnez, O2-aren kantitatea da gehiegiz-
1mol O 2 koa, eta bestalde, CH4-a da erreaktibo mugatzailea.
n (O 2 ) = 200 g O 2 ⋅ = 6, 25 mol O 2
32 g O 2 CO2-aren masa, beraz, datu horretatik kalkulatuko
dugu:
— Ekuazio doitua:
1 mol CH 4 1 mol CO 2
CH4 (g) + 2 O2 (g) → CO2 (g) + 2 H2O (g) 55, 8 L CH 4 ⋅ ⋅ ⋅
22, 4 L CH 4 1 mo l CH 4
Koefizienteen arabera, 1 mol CH4-k 2 mol O2 kon- 44, 02 g CO 2
tsumitzen ditu. Beraz, 2,49 mol CH4 erretzeko, ⋅ = 109, 6 g
1 mol CO 2
kantitate hau behar da:
109,6 g karbono dioxido lortuko dira.
JARDUERAK
21. Tenperatura altuan, burdinak eta sufreak erreakzio- 22. Dirudienez, Lurraren goi-atmosferako ozonoak, O3,
natu egiten dute, eta erreakzioan burdina (II) sulfu- erreakzionatu egiten du erreakzio-hegazkinek isur-
roa sortzen da. tzen duten oxido nitrikoarekin, NO, eta erreakzioa
ekuazio honen arabera gauzatzen da:
7,6 g burdinak, Fe, eta 9,5 g sufrek, S, erreakzio-
na dezaten utzi dugu. Kalkulatu zenbat gramo O3 + NO → O2 + NO2
burdina sulfuro lortuko diren, eta gehiegizko Kalkulatu zenbat gramo NO2 lortuko diren 0,74 g
erreaktiboaren zer kantitate geratuko den erreak- O3-k eta 0,67 g NO-k erreakzionatuz gero.
zioa amaitzen denean. Sol.: 0,71 g
Sol.: 11,96 g; 5,14 g
129
ADI! 7. Erreakzioen errendimendua

Erreakzio batetik lortzen den kanti-
tatea espero zen baino txikiagoa Orain arte ikusi dugunaren arabera, erreakzioetan erreaktibo mugatzai-
izaten da hainbat arrazoirengatik: le guztia bilakatzen omen da produktu, baina kasu gehienetan ez da
• Erreakzio asko itzulgarriak dire- hala gertatzen, eta izan ere, kalkulu estekiometrikoetatik ondorioztatzen
nez, transformazioa ez da eraba- den baino produktu gutxiago lortu ohi da.
tekoa.
• Batzuetan, ez dago lortutako pro-
Erreakzioan benetan lortzen den kantitatearen eta ekuazioaren este-
duktuak guztiz banantzerik. kiometriaren arabera lortu beharko litzatekeen kantitatearen arteko
• Eratutako produktuek erreakzio erlazioa erreakzionaren errendimendua da, eta portzentajetan adierazi
sekundarioak eragin ditzakete. ohi da.
• Molekula asko ez daude behar be-
zain aktibatuta erreakzionatzeko...
Benetan lorturiko produku kantitate a
Errend. = ⋅ 100
• Teorikoki kalkulaturiko produktu kantitate
ea
Orrialde honetan dagoen bideo bat

lagungarria izango zaizu erraktibo
mugatzailearen eginkizuna eta
ezaugarriak ulertzeko: http:/www.
librosite.net/data/glosarios/petru
Kalkulatu nahi badugu zer produktu kantitate lortuko den erreakzio
cci/videos/cap4/reactivo_limitan batetik, eta erreakzioaren errendimendua baldin badakigu, eragiketa
te.htm hau egingo dugu:
Errend.
Benetan lorturiko produktua = Teorikoki kalku l aturiko produktu kantitatea ⋅
100

10,0 g aluminio oxido azido klorhidriko gehiegirekin Kalkulatu zenbat litro hidrogeno gaseoso lortuko diren,
erreakzionarazi ditugu, eta 25,0 g aluminio kloruro egoera normalean neurtuta, 90,0 g zink azido sulfuri-
lortu dira. ko gehiegirekin erreakzionarazten baditugu, jakinda
erreakziotik % 80ko errendimendua espero dela.
Kalkulatu erreakzioaren errendimendua.
— Datuak: m (Zn) = 90,0 g
— Datuak: m (Al2O3) = 10,0 g
M (Zn) = 65,38 g ⋅ mol –1
m (AlCl3) = 25,0 g
Bolumen molarra = 22,4 L ⋅ mol –1
M (Al2O3) = 101,96 g ⋅ mol –1
— Erreakzio doitua:
M (AlCl3) = 133,33 g ⋅ mol –1
Zn (s) + H2SO4 (aq) → ZnSO4 (aq) + H2 (g)
— Ekuazio doitua:
— Lehenik, teorikoki lor litekeen H2-aren bolumena
Al2O3 (s) + 6 HCl (aq) → 2 AlCl3 (aq) + 3 H2O (l)
kalkulatuko dugu.
— Lehenik, teorikoki lortu beharko zen AlCl3-a kalku-
Datu horretan eta errendimenduan oinarrituta, lor-
latuko dugu, eta ondoren, datu horretaz baliatuta,
tuko den benetako bolumena kalkulatuko dugu:
erreakzioaren errendimendua:
1 mol Al 2 O 3 Vteor. (H 2 ) =
m teor. (AlCl 3 ) = 10, 0 g Al 2 O 3 ⋅ ⋅
101, 9 6 g Al 2 O 3 1 mol Zn 1 mol H 2 22, 4 L H 2
= 90, 0 g Zn ⋅ ⋅ ⋅ =
2 mol AlCl 3 133, 33 g AlCl 3 65, 39 g Zn 1 mol Zn 1 mol H 2
⋅ ⋅ = 26,15 g AlCl 3
1 mol Al 2 O 3 1 mol AlCl 3 = 30, 8 L H 2
m erreala 25,0 g r 80
Errend. = ⋅ 100 = ⋅ 100 = % 95, 60 Verreala = Vteor. ⋅ = 30, 8 L H 2 ⋅ = 24, 6 L H 2
m teor. 26,15 g 100 100
Erreakzioaren errendimendua % 95,60 . 24,67 L hidrogeno gaseoso lortuko dira.

8. Aldibereko erreakzioak eta ondoz ondoko

erreakzioak
Tranformazio kimiko batzuetan, bi erreakziok edo gehiagok gertatu
behar dute, eta kalkulu estekiometrikoak, horrenbestez, zailxeagoak
izaten dira. Ikus ditzagun garrantzi praktiko handiko bi kasu: aldibereko
erreakzioak eta ondoz ondoko erreakzioak.
8.1. Aldibereko erreakzioak

Hasieran nahastuta zeuden bi erreaktibok aldi berean eta zein bere
aldetik erreakzionatzen badute erreaktibo berberarekin, edo produktu
berbera agerrarazten badute, aldibereko bi erreakzio gertatu direla
esaten da.
Hasierako nahastearen konposizioa jakiteko, ekuazio kimiko bakoitza
formulatzen da, eta ondoren bi ekuazio algebraikoren sistema bat anto-
latzen da, 12. adibidean bezala.
12. ADIBIDEA
Sodio karbonatoz eta potasio karbonatoz osatutako lagin bat, 1,00 g-ko pisukoa, azido klorhidrikoarekin erreak-
zionarazi dugu, eta emaitza sodio kloruroz eta potasio kloruroz osatutako nahaste bat izan da, 1,091 g-koa.
Kalkulatu hasierako nahastearen konposizioa, osagai bakoitzaren portzentajea adieraziz.
— Datuak: hasierako nahastearen masa = 1,00 g amaierako nahastearen masa = 1,091 g
M (Na2CO3) = 105,99 g ⋅ mol−1 M (K2CO3) = 138,21 g ⋅ mol−1
M (NaCl) = 58,44 g ⋅ mol−1 M (KCl) = 74,55 g ⋅ mol−1
Ezezagunak: Na2CO3-aren hasierako masa = x K2CO3-aren hasierako masa = y
— Ekuazio doituak: Na2CO3 (s) + 2 HCl (aq) → 2 NaCl (s) + CO2 (g) + H2O (g)
K2CO3 (s) + 2 HCl (aq) → 2 KCl (aq) + CO2 (g) + H2O (g)
— Kalkulatuko dugu NaCl-aren eta KCl-aren zer masa lortu diren erreakzio bakoitzetik, eta emaitzak x-ren eta y-
ren arabera adieraziko ditugu:
1 mol N a 2 CO 3 2 mol NaCl 58,44 g NaCl
lortutako NaCl-aren masa = x g Na 2 CO 3 ⋅ ⋅ ⋅ = 1103
, x
105, 99 g Na 2 CO 3 1 mol Na 2 CO 3 1 mol NaCl
1 mol K 2 CO 3 2 mol KCl 74,55 g KCl
lortutako K Cl-aren masa = y g K 2 CO 3 ⋅ ⋅ ⋅ = 1, 079 y
138, 21 g K 2 CO 3 1 mol K 2 CO 3 1 mol KCl
— Hasierako datuekin eta lorturiko adierazpenekin ekuazio-sistema bat eratuko dugu:
hasierako nahastearen masa = hasierako Na 2 CO 3 -aren masa + hasierako K 2 CO 3 -aren masa ⇒ ⎧x + y = 1
⎨
bukae rako nahastearen masa = lortu den NaCl-aren masa + lortu den KCl-aren masa ⇒ ⎩1,103 x + 1,079 y = 1,091
— Sistema ebatziko dugu: x = 1 − y ⇒ 1,103 (1 − y) + 1,079 y = 1,091

1,103 − 1,103 y + 1,079 y = 1,091
−0,024 y = −0,012 ⇒ y = 0,50 g K2CO3
x = 1 − y = 1 − 0,50 = 0,50 g Na2CO3
— x-aren eta y-aren balioak jakinda, nahastearen konposizioa kalkulatuko dugu, ehunekotan:
0, 50 g 0, 50 g
Na 2 CO 3 = ⋅ 100 = % 50 K 2 CO 3 = ⋅ 100 = % 50
1, 00 g 1, 00 g
Nahastearen konposizioa: % 50 Na2CO3, eta % 50 K2CO3.
131
8.2. Ondoz ondoko erreakzioak

Erreakzio batzuk bata bestearen ondoren gertatu badira eta, horren
ondorioz haietako baten produktuak beste erreakzio baten hasierako
erreaktibo gisa jokatu badu, erreakzioak ondoz ondokoak izan dira.
Azken erreakzioan zer produktu kantitate lortu den kalkuatzeko, produk-
tu horren eta lehen erreakzioaren hasierako erreaktiboaren arteko erla-
zio estekiometrikoa bilatzen da, 13. adibidean egin den bezala.
13. ADIBIDEA
Azido sulfurikoa industrialki ekoizteko, erreakzio batzuk gertarazten dira
bata bestearen ondoren, honela:
4 FeS2 (s) + 11 O2 (g) → 2 Fe2O3 (s) + 8 SO2 (g)
2 SO2 (g) + O2 (g) → 2 SO3 (g)
SO3 (g) + H2O (g) → H2SO4 (l)
Kalkulatu zenbat azido sulfuriko lor daitekeen 100 g FeS2-rekin, errendi-
mendua %100ekoa bada.
— Datuak: m (FeS2) = 100 g M (FeS2) = 119,99 g ⋅ mol−1 M (H2SO4) =
= 98,086 g ⋅ mol−1
— Kalkulua egiteko, hasierako erreaktiboaren, FeS2, eta amaierako pro-
duktuaren, H2SO4, arteko erlazio molarra erabiliko dugu, eta hori lortze-
ko, tarteko produktuen, SO2 eta SO3, erlazio molarra:
1 mol FeS 2 8 mol SO 2 2 mol SO 3
100 g FeS 2 ⋅ ⋅ ⋅ ⋅
119, 99 g FeS 2 4 mol FeS 2 2 mol SO 2
1 mol H 2 SO 4 98, 086 g H 2 SO 4
⋅ ⋅ = 163,49 g H 2 SO 4
1 mol SO 3 1 mol H 2 SO 4
163,49 g H2SO4 lor daitezke.
JARDUERAK
23. 1,0 g hidrogeno nitrogenoarekin erreakzionaraziz, 27. Potasio kloratoz eta potasio perkloratoz osatutako
2,12 g amoniako lortu dira. Kalkulatu erreakzioaren nahaste bat, 4,00 g-koa, beroketaz deskonposatu
errendimendua. da, eta 2,40 g potasio kloruro lortu dira. Horretaz
Sol.: % 37,4 gain, oxigenoa ere lortu da aldibereko bi deskonpo-
sizio-erreakzioetan. Kalkulatu hasierako nahastea-
24. Kalkulatu hidrogeno kloruroaren zer bolumen lor ren zer portzentaje zen gatz bakoitza.
daitekeen, egoera normalean neurtuta, 100,0 g Sol.: % 88,58 KClO3 eta % 11,43 KClO4
sodio kloruro, % 90 puru direnak, erreakzionarazten
badira azido sulfuriko kontzentratuarekin. Erreak- 28. Aluminioa eta zinka dituen 0,156 g-ko lagin bat
zioan sodio sulfatoa ere lortzen da. Jakinda beste azido sulfuriko gehiegirekin tratatu dute, eta bi erre-
saio batean 20 L HCl (g) lortu zirela NaCl-aren kan- akzioetan, guztira, 0,114 L hidrogeno askatu dira,
titate berarekin, lortu erreakzioaren errendimendua. 27 °C-an eta 725 mm-tan neurtuta. Lehen kasuan,
Sol.: 34,50 L; % 58 aluminio sulfatoa ere lortu da, eta bigarrenean, zink
sulfatoa. Kalkulatu laginaren zer portzentaje zen
25. Kalkulatu hidrogeno gaseosoaren zer bolumen lor- elementu bakoitza.
tuko den, 22 °C-an eta 742 mm-an neurtuta, 114 g Sol.: % 32,05 Al eta % 67,95 Zn
aluminio azido klorhidriko gehiegirekin tratatuz
gero, jakinda erreakziotik % 85eko errendimendua 29. Fosforoa ekuazio-segida honen bidez lortzen da:
espero dela. Sol.: 133,05 L
Ca3(PO4)2 → CaO + P2O5
26. 38 g potasio klorato beroketaz deskonposatu dira, P2O5 + C → P + CO
eta % 90eko errendimendua espero da. Horren ara-
bera, zenbat litro oxigeno lortuko dira, 25 °C-an eta Doitu ekuazioak, eta kalkulatu zer fosforo-masa lor
750 mm-an neurtuta? Erreakzioan, potasio kloru- daitekeen 2000 g kaltzio fosfatotik, kontuan izanda
roa ere ekoizten da. Sol.: 10,4 L errendimendua % 65ekoa dela. Sol.: 259,60 g

9. Industria kimikoa
Garai eta toki guztietan, gizadiaren etengabeko aurrerapenak eta bizi-
baldintzarik behinenak (elikadura, osasuna, janztea, etxebizitza,
garraioa, komunikabideak...) gero eta gehiago hobetu beharrak zenbait
substantziaren ekoizpena akuilatu dute, giza premia horiek eta beste
batzuk ase nahian.
Helburu horrekin, hainbat eta hainbat produktu lortu dira prozesu kimi-
koen bitartez: metalak, beira, papera, medikamentuak, eraikuntzarako
materialak, kosmetikoak, koloratzaileak, erregaiak, etab. Denborak
aurrera ahala, gora egin du substantzien eskariak, eskala txikiko ekoiz-
penetik ekoizpen masibora pasaraziz. Horrela agertu zen, XVIII. men-
dearen amaieran, industria kimikoa.
9.1. Industria kimikoaren sektoreak

Industria kimikoak, oro har hartuta, ezin konta ahala substantzia biltzen
ditu, eta horregatik, hain zuzen ere, industria horretan hainbat alor
daude: industria farmazeutikoa, elikagaigintza, metalurgia, industria
petrokimikoa eta abar.
Arrazoi beragatik, bi jarduera-sektore handi bereizi ohi dira: oinarrizko
industria kimikoa eta eraldaketa-industria kimikoa.
Oinarrizko industria kimikoa Eraldaketa-industria kimikoa
Lehengaietatik abiatuta, tarteko produktuak ekoizten Multzo honetako industrietan kontsumo zuzenerako
dira. Produktu horiek substantzia inorganikoak zein substantziak ekoizten dira. Produktu horiek, hainbat
produktu organikoak izan daitezke. azpisektoretatik etorriak, ohikoak dira gure eguneroko
bizitzan.
• Substantzia inorganikoak: azido sulfurikoa, amo-
niakoa, kloroa, azido fosforikoa, azido nitrikoa, so- Aipa daitezke, asko eta askoren artetik, ibilgailuetarako
dio karbonatoa, etab. erreagaiak, metalak, beira, papera, farmakoak eta
kosmetikoak, xaboiak eta detergenteak, pinturak eta
• Produktu organikoak: etenoa, propenoa, urea, me-
disolbatzaileak, ongarriak eta pestizidak, ehun-pro-
tanola, binilo kloruroa, toluenoa, etab.
duktuak, plastikoak, elikagaiak, eraikuntzarako ma-
terialak, etab.
133
9.2. Lehengaiak
Industria kimikoaren produktu guztiak, era batera edo bestera, natura-
tik hartutako oinarrizko substantzietatik datoz, lehengaietatik, alegia.
Lehengai nonahikoenak airea, itsasoko ura, lurrazaleko haitzak, harri-
katza, gas naturala eta petrolioa eta landareak dira.
• Airea likidotu egiten da, eta destilazio frakzionatuzko prozesuen
bidez tratatuta, haren gas osatzaileak lortzen dira: nitrogenoa, oxige-
noa eta gas nobleak.
Taula honetan adierazita duzu zein den aire lehorraren konposizioa
itsas mailan:
Osagaia N2 O2 Ar CO2 Ne He Kr
bolumenaren % 78,08 20,95 0,93 0,031 0,0018 0,00052 0,00011
• Itsasoko ura disoluzio eskerga dela esan daiteke, eta izan ere,
haren masaren % 3,5 gatz disolbatuak dira. Itsas uretatik sodio klo-
ruroa, bromoa, magnesioa eta beste substantzia batzuk lortzen dira.
Hona hemen itsas uretan disolbaturik dauden ioi batzuen aberasta-
sun erlatiboa:
Ioia Cl− Na+ SO 2−

4 Mg 2+ Ca 2+ K+
g ioi/kg ur 19,35 10,76 2,71 1,29 0,41 0,39
• Elementu eta konposatu kimiko asko beste substantzia batzuetatik

lortzen dira, eta material horietako gehienak, lurrazaleko haitzetatik
erauzten dira.
Adibidez, sodio kloruroa gatz-meatzetatik erauzten da, kaltzio karbo-
natoa kareharritik bertatik dator, eta metalak ekoizteko, dagokion mea
Gas naturala erauzi, eta mota desberdinetako operazio metalurgiko aplikatzen
XIX. mendearen lehen erdian gas zaizkio.
naturala argiztapenerako eta etxe-
ko erregai bazen ere, XX.aren
erdialera arte ezin izan zen masibo-
• Harrikatza lurrazpiko material begetalen deskonposizioz sortu da.
ki erabili industriako eta etxeko erre- Lehengai hori ez da soilik erragai gisa erabiltzen, destilazio suntsi-
gai gisa, garai hartan lortu baitzen, tzailez tratatuta hainbat produktu emaiten baititu, besteak beste,
hain zuzen ere, gas naturala biltegi kokea, alkaterna, asfaltoa eta ikatz-gasa, eta alkaterna bera ere
handietan gordetzea eta presio han-
diaren aurkako hodietan zehar ga- beste substantzia fabrikatzeko oinarria da.
rraiatzea.
Gas naturalaren hobiak erabilera- • Gas naturala, funtsean, irakite-puntu baxuko hidrokarburoen nahas-
guneetatik urrun badaude, gasa liki- te bat da, lurrazpian eta, maiz, petrolioarekin batera bilduta dagoe-
dotu egin behar da, eta itsasontziz na. Bata zein bestea hondar organikoen deskonposizioaren emaitza
likido eraman portuetaraino. Behin dira.
lehorreratuta, birgasifikatu egiten
da, eta bertatik, hodien bitartez ga- Ikatza baino neurri handiagoan, gas naturala eta petrolioa energia-
rraiatzen eta banatzen da. iturri ez ezik hainbat eta hainbat motatako produkturen lehengai ere
Kalkuluen arabera, munduko gas badira.
naturalaren erreserbak 74 ⋅ 1018
metro kubikokoak dira, gutxi gora-
behera. • Landareak hainbat lehengairen iturri dira: olioak eta koipeak, karbo-
hidratoak, etanola, kautxu naturala, etab.

9.3. Prozesu industrialak

Laborategitik industriara, desberdintasun handiak daude produktuak
lortzeko erari dagokioenz.
• Laborategian, oro har, bakarrik erreparatzen zaie transformazioan
bertan gertatzen diren prozesu kimikoei.
Garrantzi gutxiagokotzat jotzen dira, eta horrenbestez ez dira kon-
tuan hartzen, beste alderdi batzuk, hala nola erreaktiboak prestatzea
eta araztea, trukatutako energia, lortutako produktua egokitzea, pro-
zesuaren kostua, erabilitako denbora, transformatu gabe geratu diren
substantziak birziklatzea, errendimendua edo ingurumenaren gaine-
ko eragina.
• Produktu kimikoak industrialki ekoizteko, ordea, prozesuaren alder-
di horiek berebiziko garrantzia dute.
Ez dira ahaztu behar, gainera, beste arazo batzuk, laborategian gu-
txitan sortzen direnak, esate baterako, materialen garraioa, jariakinen
ponpaketa, errefrigerazio- edo berokuntza-sistemak, etab.
Eskeman, produktu kimiko bat industrialki ekoitzeko etapa nagusiak
laburbildu dira.
Prestaketa Berreskurapena
Lehengaiak eta arazketa
Produktu birziklagarriak
Erreaktiboak
Erreakzio Produktuak Banaketa
kimikoak
Energia
Amaierako produktuak
Arazketa
Berreskurapena Energia
Prozesu kimiko bat industrialki ekoitzi aurretik, haren ikerketa esperi-

mentala egiten da laborategian, erreaktibo kantitate txikiak erabiliz.
Ondoren, prozesua probako plantan errepikatzen da, laborategiko
esperimentuaren eta fabrikazio industrialaren arteko eskalan. Helburua
da planta kimikoan sor litezkeen arazo eta gorabehera praktiko guz-
tiak aurreikustea, besteak beste:
— Nola prestatu eta araztu lehengaiak era egokian, haietatik erreak-
tiboak lortzeko.
— Nola kalkulatu zenbat energia beharko den, eta energia hori zer
gailuren bidez berreskura litekeen, geroago berrerabiltzeko, horre-
tarako beharra edo aukera baldin badago.
— Nola banandu produktuak, haietatik albait atarramentu handiena
lor-tzeko, produktu birziklagarriak berreskuratuz eta kontsumora
bideratuko diren azken buruko produktuak araztuz.
135
9.4. Erreaktore
kimikoak
Laborategiko erre-
akzio kimikoak ma-
trazetan edo saio-
ontzitan gertatzen
dira, ontzi txikitan,
hartara.
Erreakzio industria-
letan, ordea, subs-
tantzia-kantitateak
oso handiak izaten
dira, eta horrenbes-
tez, tamaina handi-
ko ontzietan, erreaktoretan, gobernatu beharrekoak.
Nolako substantziak eta zer presio eta tenperaturatan erabiliko diren
erreakzioetarako, horren araberakoak dira erreaktorearen forma, neu-
rriak eta materialak.
Erreaktoreak bi motatakoak izan daitezke: funtzionamendu ez-jarrai-
koak eta funtzionamendu jarraikoak.
• Funtzionamendu ez-jarraiko erreaktoreak galdara • Funtzionamendu jarraiko erreaktoreek ekoizpen-

motakoak dira, eta berokuntza-sistemaz eta irabia- ahalmen handia dute, erreaktiboak etengabe sar-
gailu mekanikoz hornituta daude. tzen direlako erreaktorean, eta horrela lortutako
produktuak ere etengabe ateratzen direlako.
Tamaina txikiko ekoizpen industrialerako erabiltzen
dira, esate baterako, koloratzaileak egiteko, medi- Mota honetako erreaktoreetan, erreakzioa tenpera-
kamentuak edo kosmetikoak fabrikatzeko, etab. tura eta presio altuetan gertaraz daiteke, eta kata-
lizatzaileak gehituta ere bai. Erabiltzen dira, esate
baterako, azido sulfurikoa eta amoniakoa fabrika-
tzeko.
JARDUERAK
30. Egin txosten bat zure autonomia-erkidegoko eta Estatuko industria kimikoari buruz, ekoizten diren produktu nagu-
siak eta horien kantitateak aipatuz.
31. Koka itzazu Estatuko industria petrokimiko nagusiak.
32. Landu puntu hauek zementuaren fabrikazioari buruzko txosten batean: lehengaiak, fabrikazio-prozesua, zementu
motak, erabilerak, ingurumen-eragina, inguruko fabrikaren baten kokapena.

10. Industria kimikoa eta ingurumena

Beste faktore batzuekin batera, industria kimikoak ere eragina du, neu-
rri handian eta hainbat eratan, ingurumenak jasaten dituen kalteekin.
Hainbat arrazoi daude, eta horietatik, azpimarratzekoak dira alorreko
prozesuetan kontsumitzen den energia, erabiltzen diren prozesu kimi-
koak eta ekoizten diren zenbait produktu kimikoren arriskua.
• Energia-kontsumoa
Kimikaren alorreko industrian erruz kontsumitzen den energia, neurri
handian, ikatzaren, gas naturalaren edo petrolioaren deribatuen erre-
kuntzaz ekoizten da.
Errekuntza-prozesuen hondarrezko gaiei, beste industria-alorretan
sortzen direnez gain, ibilgailuen ihes-hoditik darion gasa gehitzen
zaio, bai eta etxeko jardueren zein tresnen bidez isurtzen diren gasak
ere. Denen artean, euri azidoa eta berotegi-efektua eragiten dituzten Errekuntza-prozesu industrialetan gas kutsa-
tzaileak isurtzen dira.
substantziak agerrarazten eta pilatzen dituzte atmosferan.
• Prozesu kimikoak
Prozesu kimiko batzuk gertatu bitartean, edo burutzean, substantzia
kutsatzaileak sortzen dira. Erreakzioen ondoriozko substantzia
horiek, zuzen edo zeharka, ingurumenera heltzen dira, gas moduan
edo zaborren eta hondakinen bitartez.
Adibidez, sulfuro metalikoak txigorketaz tratatzean, aire beroak des-
konposatu egiten ditu, eta prozesuan sufre dioxidoa, SO2, askatzen
da. Gas horren parte bat, atmosferara iristen dena, euri azidoaren
eragileetako bat da.
Bestealde, produktu kimikoak fabrikatzean sortzen diren hondakin
solido asko ezin dira planta kimikoan bertan birziklatu, eta biltegietan
gorde behar dira. Maiz, hondakinek gizakientzat kaltegarriak eta
ingurumenaren kutsatzaileak diren substantziak dituzte. Horregatik,
leku seguruetan biltegiratu behar dira, eta periodikoki gainbegiratu Material erradioaktiboak berariazko edukion-
ere bai. tzietan biltegiratu behar dira.
• Produktu kimikoak
Zenbait produktu kimiko, hasieran nahikoa arrakastaz merkaturatu
zirenak, debekatu behar izan dira denborarekin, edo gutxienez,
horiek ez erabiltzeko gomendatu, arriskutsuak zirelako edo suerta
zitezkeelako. Hona hemen adibide batzuk:
— Asbestoa. Denbora luzez eraikuntzan erabili zen, isolatzaile gisa.
Gaur egun frogatuta dago absestoak biriketako minbizia eragin
dezakeela arnastuz gero.
— Dioxinak. Herbizida batzuek dituzten konposatu organikoak dira,
oso toxikoak.
— Konposatu klorofluorokarbonatuak, CFC ere deituak eta 1930
aldera agertuak, berehala zabaldu ziren, substantzia bikainak
baitziren errefrigeraziorako, eta geroago, aerosoletan ere erabiliko
ziren. Duela urte batzuetatik hona, ordea, ia erabat desagertu dira
erabilera arrunteko tresna eta produktu gehienetatik, zerikusi zuze- CFCak, ozono-geruzan eragiten duten kal-
na bide dutelako Lurraren atmosfera ingururatzen duen ozono- tea dela-eta, gaur egun ez dira ia erabiltzen
geruzaren suntsipenean. aerosoletako propultsatzaile gisa.
137
10.1. Zaborren eta hondakinen tratamendua

• Gizarteak aspaldi ez bezala barneratuta du ingurumenaren eskaste
Inoiz ez da berandu gutxiago erabilt-
zeko, birziklatzeko eta berrerabiltze- gero eta larriagoaren aurka jo beharra. Ardura horren emaitza dira aire,
ko. lur zein ur garbiak bermatzeko neurriak.
Sartu orrialde honetan, eta inguru-
mena zaintzeko hainbat neurri iraku- Neurri horietako askoren helburua da industria kimikoak zein giza jar-
rriko dituzu: http://europa.eu/scad duerak sortzen dituzten hondakinak eta zaborrak kutsadura-iturri izan
plus/leg/es/ivb/l32042.htm ez daitezen. Aipatzekoak dira asmo hori duten ekimenetako batzuk,
esate baterako, gas-igorpenak aprobetxatzea, hondakin-urak araztea,
produktuak degradatzea edo hondakin solidoak birziklatzea.
• Gas-igorpenak aprobetxatzea • Produktuak degradatzea

Industria metalurgikoak bere jardueraren hondar Hondakin toxiko biodegradagarriak degradatzeko
gisa ekoizten duen SO2-a, adibidez, azido sulfuri- prozedurak lortu dira, bakterio mota bereziak erabi-
koa fabrikatzeko prozesuan erabil daiteke. liz. Era berean, plastiko suntsigaitz batzuk deusez-
tatu egin daitezke, plastikoari berari argiaren bidez-
• Hondakin-urak araztea
ko degradazioa areagotzen duten konposatuak
Fabrika eta hirietako hondakin-ura araztu egin dai- gehituz.
teke, edateko ura kutsa ez dezan. Arazketa-proze-
• Hondakin solidoak birziklatzea
sua hainbat teknikaren aplikazioa da: dekantazioa,
iragazketa, koagulazioa, hauspeaketa, aireztapena, Aluminioa, oso metal erabilia tresna eta aparatu
mikroorganismoen erabilera, etab. ugaritan zein eraikuntzan, birziklatu egin daiteke,
ingurumenaren onerako eta etekin ekonomikoa ere
ateraz. Izan ere, aluminioa birzikaltzeko behar den
energia, produktu bera elektrolisis ekoizteko behar
denaren % 10 baino ez da, eta antzera gertatzen da
paperaren, ehunen eta beiraren kasuan.
JARDUERAK
33. Idatzi txosten bat papera birziklatzeko prozesuari buruz, eta azaldu birzi-
klatzearen alde onak eta eragozpenak.
34. Aztertu zein diren, bizi zaren eskualdean, ingurumenaren kaltegarri

nagusiak. Zehaztu, txosten batean, zein diren, nola sortzen diren eta zer
neurri eta ekimen har litezkeen egoera zuzentzeko.

Negutegi efektua eta aldaketa klimatikoa

Betidanik, giza jarduerak Lurreko ingurumena alda- Lurrak, bada, ez du energia guztia xurgatzen, neu-
tu du, eta orain ere aldatu egiten du. Horren era- rri batez islatu ere egiten baitu, baina negutegi
kusgarri nagusietako —eta kezkagarrienetako— efektuaren gasek erradiazio infragorriaren parte
bat aldaketa klimatikoa da. bat atxikitzen dute, eta lurrazalera bueltan itzulara-
zi. Emaitza: planetaren azala berotu egiten da.
Nazio Batuek, gaiari buruz bultzatu duen Hitzar-
men Markoan, aldaketa klimatikoaren definizio hau Efektu horrek, berezkoa eta naturala, biziak
eman dute: Lurrean garatzeko behar duen beroa bermatzen
du, kliman gorabehera larririk eragin gabe, ordea.
Aldaketa klimatikoa klimaren eraldatze bat da,
Uste denez, karbono dioxido naturalak eragiten
zuzen nahiz zeharka giza jardueren ondorioa
KIMIKA ETA GIZARTEA

duen negutegi efektua gabe Lurreko tenperatura
dena eta munduko atmosferaren osaera asal-
zero azpiko 20 bat °C-koa litzateke.
datzen duena. Era honetako aldaketak ez dira
klimaren berezko aldakortasunaren emaitza, Azken 100 urteetan, ordea, Lurreko batez besteko
denbora-tarte alderagarrietan igarri dena, baina tenperatura 0,4 eta 0,8 °C bitarte epeldu da. Ez da
gehitu egiten zaizkio. oso igoera handia, baina ondorio itzelak ekar di-
1. artikulua, 2. lerroaldea tzake, haatik:
XVII. mendearen amaieratik hona, gizakia erregai • Gorabehera latzak munduko kliman, gero eta ira-
fosilak erabiltzen hasi zenetik, ikatzaren, petrolioa- gargaitzagoan: tenperatura-aldea nabarmena-
ren eta gas naturalaren errekuntzak CO2-aren goa izango da toki batetik bestera zein urtaroen
metaketa eragin dute. Gas horrek, metanoak (CH4) artean, eta euri-kantitateak eta -erregimenak ere,
eta nitrogeno oxidoek nabarmen baldintzatzen oso desberdinak lehengoetatik.
dute Lurreko klima, eta ondorioetako bat planetako • Nekazaritza-ekoizpenak behera egingo du.
tenperaturaren igoera izan da.
• Desertizazioa areagotuko da.
Tenperaturaren aldaketa hori, beroketa globala ere
deitua, negutegi efektuaren fruitua da, eta azken • Kasko polarrak urtu egingo dira, eta itsasoaren
batean, negutegi efektua eragiten duten gasen maila, igo. Horrek uholdeak ekarriko ditu kostal-
ondorioa. dera.
Negutegi efektua ulertzeko, kontuan hartu behar

dira datu hauek:
• Eguzkiak gure planetarantz igortzen duen ener-
giaren % 30 inguru hodeietan eta lurrazalean
islatzen da.
• Gainontzeko % 70a Lurrak xurgatzen du.
Eguzkitiko
energia
erasotzailea
Irtendako
Gerta daitezkeen ezbehar horiek ardura piztu du-
energia te, eta hasi dira neurri politikoak hartzen aldaketa
infragorria klimatikoaren ondorioak arintzeko eta, batez ere,
Islaturiko
energia negutegi gasen ekoizpena murritzarazteko herrial-
de industrializatuetan.
Berotegi Horretarako ekimenen artetik, azpimarratzekoa da
gasak 1997ko Kyotoko Protokoloa, Nazio Batuen alo-
Berotegi
Xurgaturiko efektua rrean sinatua. Protokoloaren bitartez hartu duten
energia
konpromisoaren arabera, epe ez oso luze batean
Lurrak
herri industrializatu gehienek % 5 gutxituko dute,
egotzitako batez beste, negutegi efektuaren gasen igorpena,
erradiazioa erreferentziatzat 1990eko igorpenak hartuta.
139
LABURPENA
• Erreakzio kimikoetan, hasierako substantzia batzuk, • Ekuazio bat doituta dago ekuazioaren bi atalek ele-
erreaktiboak deritzenak, osaera eta propietate des- mentu bakoitzaren atomo kopuru berdina dutenean.
berdineko substantziak bilakatzen dira. Bigarren Ekuazio doitu batean, koefiziente estekiometrikoek
horiek erreakzioaren produktuak dira. adierazten duten molekula kopuruen arteko erlazioa
mol kopuruen arteko erlazio bera da.
• Erreakzio kimiko orotan energia-truke bat gertatzen
da bi elementuren sistemaren eta haren ingurunea- • Erreakzioan diharduten erreaktiboetako baten kanti-
ren artean. Horrekin bat, aldaketak izaten dira subs- tatea kantitate estekiometrikoa baino handiagoa
tan-tzien propietate ikusgaietan. bada, gehiegizko erreaktiboa dela diogu. Erreaktibo
mugatzailearen kantitatea zenbatekoa den, horren
• Masaren kontserbazioaren legea: erreakzio kimiko araberakoa izango da produktuaren kantitate maxi-
orotan, erreakzionatu duten erreaktiboen masa totala moa.
eta erreakzioaren produktuen masa totala berdinak dira.
• Erreakzio baten errendimendua honela definiten da:
• Proportzio konstanteen legea: konposatu puru Benetan lorturiko produktu kantitatea
baten lagin desberdinetan beti ageri dira elementu Etekina = ⋅ 100
Teorikoki kalkulaturiko produktu kantitattea
berberak eta masa-proportzio berean, konposatua
eratzeko prozedura gorabehera. • Hasieran nahastuta zeuden bi erreaktibok aldi berean
eta zein bere aldetik erreakzionatzen badute erreakti-
• Proportzio anizkoitzen legea: elementu baten masa
bo berarekin, edo produktu berbera agaerrarazten
kantitate desberdinek mota desberdineko konposa-
badute, aldibereko bi erreakzio gertatu direla diogu.
tuak eratzen badituzte beste elementu baten masa
kantitate finko batekin erreakzionatzean, lehenengo • Erreakzio batzuk bata bestearen ondoren gertatu
elementuaren masen artean zenbaki oso eta baku- badira eta, horren ondorioz, erreakzio baten produk-
nen arteko erlazio bat dago. tua beste baten hasierako erreaktiboa izan bada,
ondoz ondoko erreakzioak gertatu direla esaten da.
• Proportzio baliokideen legea: elementu baten
masa kantitate berarekin konbinatzen diren beste ele- • Industria kimikoan bi sektore handi bereizi ohi dira:
mentu batzuen masa kantitateek adierazten dute zer oinarrizko industria kimikoa eta eraldaketa-industria
masa-erlazio betetzen den elementu horiek elkarre- kimikoa.
kin konbinatzen direnean, edo bestela, erlazioaren — Oinarrizko industria kimikoa. Lehengaiak erabi-
multiplo edo azpimultiplo bakunak. liz, tarteko produktuak ekoizten dira. Produktu ho-
riek substantzia inorganikoak zein produktu orga-
• Elementu baten masa baliokide edo gramo-balioki-
nikoak izan daitezke.
dea deitzen zaio 8,0 g oxigenorekin edo 1,008 g
hidrogenorekin konbinatzen den elementu horren — Transformazioko industria kimikoa. Kontsumo
masari. zuzenerako substantziak ekoizten dira.
• Konbinazio-bolumenen legea: tenperatura eta pre- • Industria kimikoan ekoizten diren produktu guztiak,
sio konstantean, erreakzio kimiko batean parte har- era batera edo bestera, naturatik hartutako oinarrizko
tzen duten gasen bolumenek, erreaktiboenak zein substantzietatik datoz, lehengaietatik, alegia. Lehen-
produktuenak izan, zenbaki oso eta bakunen erlazioa gai ohikoenak airea, itsasoko ura, lurrazaleko haitzak,
bat dute beren artean. harrikatza, gas naturala eta petrolioa eta landareak
dira.
• Ekuazio kimikoa hitzarmenezko adierazpen idatzi
• Beste faktore batzuekin batera, industria kimikoak ere
bat da, transformazio kimiko bat era laburtuan adie-
eragina du, neurri handian eta hainbat eratan, inguru-
raztekoa.
menak jasaten dituen kalteekin. Hainbat arrazoi
Ekuazio kimikoak zuzen interpretatzeko, kontuan daude, eta horietatik, azpimarratzekoak dira alorreko
hartu behar dira ezaugarri hauek: prozesuetan kontsumitzen den energia, erabiltzen
— Ekuazio kimikoak ez du zehazki deskribatzen diren prozesu kimikoak eta ekoizten diren zenbait
erreakzioan gertatutako guztia, transformazioaren produktu kimikoren arriskua.
hasierako eta bukaerako egoerak baizik.
Gaur egun, hainbat neurri aplikatzen dira ingurume-
— Ez du informaziorik ematen erreakzioaren meka- naren eskaste gero eta larriagoa eragozteko.
nismoaz. Aipatzekoak dira asmo hori duten ekimenetako bat-
— Ez digu esaten transformazioa arina ala motela zuk, esaterako, gas-igorpenak aprobetxatzea, honda-
izan den, ezta espontaneoki ala era ez-esponta- kin-urak araztea produktuak degradatzea edo honda-
neoan gertatu den ere. kin solidoak birziklatzea.


A
Azido klorhidrikoak zilar nitratoarekin erreakzionatzen duenean, zilar kloruroaren hauspeakin bat eta azido nitri-
koaren disoluzio bat eratzen dira.
Kalkulatu zenbat gramo zilar kloruro eratuko diren azido klorhidrikoaren 2 M disoluzio baten 25 mL-k osorik erre-
akzionatzen badute.
— Datuak: V (HCl): 25 mL 2 M disoluzio M (AgCl) = 143,35 g ⋅ mol−1

— Ekuazio doitua: AgNO3 (aq) + HCl (aq) → AgCl (s) + HNO3 (aq)
2 mol HCl 1 mol AgCl 143, 35 g AgCl

0, 025 L dis HCl ⋅ ⋅ ⋅ = 7,1 7 g AgCl
1 L dis. HCl 1 mol HCl 1 mol AgCl
Soluzioa: 7,17 g zilar kloruro lortuko dira.
B 50,0 L hidrogeno gaseoso lortzeko, 35 °C-an eta 746 mm-an neurtuta, azido sulfurikoaren disoluzio bat zink
gehiegirekin errakzionarazi dute. Kalkulatu azido sulfurikoaren disoluzioaren bolumena, jakinda haren masa-por-
tzentajea % 55,5ekoa dela, eta dentsitatea 1,455 g/mL-koa.
— Datuak: H2SO4 (aq): masa-aberastasuna: % 55,5 dentsitatea: 1,455 g ⋅ mL−1

Lortu nahi den hidrogeno kantitatea: 50,0 L, 35 °C-an eta 746 mm-an
— Erreakzio doitua: H2SO4 (aq) + Zn (s) → ZnSO4 (aq) + H2 (g)
— n askatuko dugu p V = n R T egoera-ekuaziotik
746
atm ⋅ 50 L
pV 760
n= = = 1, 94 mol H 2
RT 0, 082 atm ⋅ L ⋅ K −1 ⋅ mol −1 ⋅ 308 K
1 mol H 2SO 4 98, 086 g H 2SO 4 100 g dis H 2SO 4 1 mL dis H 2SO 4
1,94 mol H 2 ⋅ ⋅ ⋅ ⋅ = 235, 64 mL d is H 2SO 4
1 mol H 2 1 mol H 2SO 4 55,5 g H 2SO 4 1,455 g dis H 2SO 4
Soluzioa: 235,64 mL H2SO4 8,24 M.
1. Amoniakoaren ur-disoluzio batek, masaren % 18koa 4. 20 g sodio kloruro komertzialen lagin bat azido sul-
denak eta dentsitatea 0,93 g/mL-koa duenak, azido furiko gehiegi duen disoluzio batekin tratatu dituzte,
sulfuriko gehiegirekin erreakzionatu du. Kalkulatu 30 eta 6,0 L hidrogeno kloruro gaseoso, 18 °C-an eta
g amonio sulfato lortzeko behar den disoluzioaren 750 mm-an neurtuak, eta sodio sulfatoa lortu dira.
bolumena.
Kalkulatu laginaren purutasuna eta erabilitako azido
Sol.: 46,20 mL sulfurikoaren disoluzioaren bolumena, jakinda diso-
2. Zilar nitratoaren 0,1 M disoluzio batetik, behar baino luzioaren masa-portzentajea % 70,82koa dela, eta
gehixeago gehitu zaio 100 mL-ko sodio kloruroaren dentsitatea, 1,62 g/mL-koa.
disoluzio bati, eta emaitza zilar kloruroaren hauspe- Sol.: % 72,95 ; 10,69 mL
akin bat izan da, 0,718 g-koa. Kalkulatu sodio kloru-
5. 2,50 g kaltzio erreakzionarazi ditugu karbonato
roaren disoluzioaren molartasuna. Erreakzioan
azido klorhidriko gehiegirekin, eta erreakzioaren
sodio nitratoa ere lortu da.
emaitza kaltzio kloruroa, karbono dioxidoa eta ura
Sol.: 0,05 M
izan dira.
3. 6 g aluminio erreakzionarazi ditugu azido sulfurikoa-
a) Kalkulatu karbono dioxidoaren zer bolumen lortu
ren 0,6 M disoluzio baten 50 mL-rekin. Ondorioz,
den erreakzioan, 740 mm-an eta 25 °C-an neur-
aluminio sulfatoa eta hidrogeno gaseosoa lortu dira.
tuta.
a) Esan zein den erreaktibo mugatzailea.
b) Kalkuatu erreakzioan erabili beharko den HCl
b) Kalkulatu erreakzioan eratu den hidrogenoaren disoluzioaren bolumena, jakinda masaren %
bolumena, egoera normalean neurtua, eta alumi- 16koa dela, eta haren dentsitatea, 1,170 g/mL-
nio sulfatoaren masa. koa.
Sol.: 0,672 L; 3,42 g Sol.: 0,63 L; 9,73 mL
141

1. X elementuaren bi oxidok konposizio hau dute, 8. Doitu ekuazio kimiko hauek:
ehunekotan:
a) K2MnO4 + Cl2 → KMnO4 + KCl
— A: % 40 X, eta % 60, oxigeno
b) HCl + Al2O3 → AlCl3 + H2
— B: % 66,6 X, eta % 33,3, oxigeno
c) NH3 + O2 → NO + H2O
Egiaztatu bete egiten dela Daltonen proportzio
d) H2SO4 + Al → Al2(SO4)3 + H2
anizkoitzen legea.
e) Cu + HNO3 → Cu(NO3)2 + NO2 + H2O
2. Hidrogenoak eta oxigenoak H2O eta H2O2 era di-
f) FeCl3 + SnCl2 → FeCl2 + SnCl4
tzakete. Lehen konposatuak % 11,2 hidrogeno eta
% 88,8 oxigeno ditu, eta bigarrenaren pisuaren 9. Burdina (III) sulfatoak sodio hidroxidoarekin erreak-
% 5,93 hidrogeno da, eta % 94,07, oxigeno. zionatzen du, burdina (III) hidroxidoa eta sodio sul-
fatoa sortuz.
Arrazoitu bi konposatu horiek proportzio anizkoitzen
legea betetzen dutela. Idatzi eta doitu erreakzioaren ekuazioa, eta kalkula-
tu zenbat gramo burdina (III) hidroxido lortzen diren
3. Saiakuntza batean frogatu denez, 4,00 g berunek 34 g burdina (III) sulfatorekin.
0,618 g oxigenorekin erreakzionatzen dute, eta
Sol.: 18,17 g
berun oxido bat eratu da. Beste alde batetik, 4,00 g
berunek, beste oxigeno kantitate batekin konbinatu- 10. Sufre dioxidoa oxigenoarekin konbinatzen denean,
tu direnean, lehenengoa ez den oxido bat sortu sufre trioxidoa eratzen da.
dute.
Idatzi eta doitu ekuazioa, eta kalkulatu 160,0 g sufre
Esan kantitate hauetako zeinek errakzionatzean trioxido lortzeko beharrezkoa den sufre dioxidoaren
agertu den bigarren oxidoa: a) 0,504 g, b) 0,107 g, masa.
c) 3,192 g, d) 0,309 g.
Sol.: 128,03 g
4. Konposatu bat 0,21 g iodoz eta 0,33 g merkurioz 11. Azido klorhidrikoak burdina (II) sulfuroarekin erreak-
osatuta dago. Beste mota bateko konposatu batek, zionatzen du, eta erreakzioan burdina (II) kloruroa
bera ere iodoz eta merkurioz osatua, 0,33 g merku- eta hidrogeno sulfuro gaseosoa agertzen dira.
rio ditu, eta iodoa ere bai.
Kalkulatu 10,0 g burdina (II) sulfuroren erreakzioan
Esan hauetako zer kantitate den bigarren kasuko lortuko den hidrogeno sulfuroaren bolumena, egoe-
iodoa: a) 1,20 g, b) 0,76 g, c) 0,42 g, d) 0,08 g. ra normalean neurtuta.
Sol.: 2,55 L
5. Kalkulatu zein den sufrearen masa baliokidea bi
sufre oxidotan, datu hauek jakinda oxidoen konpo- 12. Aluminioak azido klorhidrikoarekin erreakzionatzen
sizio ehundarraren inguruan: A konposatua: % 50 duenean, aluminio kloruroa eta hidrogeno gaseo-
sufre eta % 50 oxigeno; B konposatua: % 60 sufre soa ekoizten dira.
eta % 40 oxigeno.
Kalkulatu zenbat litro hidrogeno, egoera normalean
Sol.: 8 g; 5,33 g
neurtuta, lortuko diren 4,0 g aluminiok osorik erre-
6. Sufrez eta hidrogenoz osaturiko konposatu bat lortu akzionatuz gero.
da, 8,821 g sufre eta 0,555 g hidrogeno dituena.
Sol.: 4,98 L
Beste alde batetik, sufrez eta kadmioz osaturiko
konposatu batek 1,715 g ditu lehen osagaitik eta 13. Butanoa, C4H10, erre egiten da oxigenoarekin, eta
6,011 g metaletik. Kakulatu zein den kadmioaren emaitza karbono dioxidoa eta ura dira.
masa baliokidea bigarren konposatuan.
Kalkulatu zenbat gramo butano erre beharko diren
Sol.: 56,15 g 100,0 L karbono dioxido lortzeko, 25 °C-an eta 740
mm-an neurtuta.
7. Magnesioa erretzen bada oxigenoa tartean egonik,
magnesio oxidoa eratzen da. Esperimentu batean, Sol.: 57,68 g
1,2096 g magnesio oxido lortu dituzte 0,7296 g Mg
14. Burdina (II) sulfuroaren eta oxigenoaren arteko
erabiliz.
erreakzioan sufre dioxido gaseosoa eta burdina (III)
Kalkulatu zein den metalaren masa baliokidea aipa- oxidoa sortzen dira. Kalkulatu zenbat gramo burdi-
tutako konposatuan eta zer oxidazio-zenbakiz na sulfurok erreakzionatu duten, kontuan hartuta
diharduen magnesioak esperimentuan lortutako 40,0 L sufre dioxido lortu direla, 400 °C-an eta 740
oxidoan. mm-an neurtuta.
Sol.: 12,16 g; + 2 Sol.: 61,54 g

15. Zinkak azido klorhidrikoarekin erreakzionatzen due- 22. 5,0 hidrogenok 5,0 g oxigenorekin erreakzionarazi
nean, hidrogeno gaseosoa eta zink kloruroa sor- dituzte. Kalkulatu eratutako ur-masa.
tzen dira.
Sol.: 5,63 g
Kalkula ezazu zenbat litro hidrogeno, 25° C-an eta
23. Azido sulfurikoak kobrearekin erreakzionatzean,
750 mm-an neurtuta, lor daitezkeen 15,0 g zink
kobre (II) sulfatoa, sufre dioxidoa eta ura eratzen
kontsumitzen badira.
dira. Esperimentu batean, azido sulfurikoaren 9 M
Sol.: 5,68 L disoluzio baten 50 mL eta 20 g kobre erabili dira,
kobrea % 90 purua.
16. Potasio kloratoaren deskonposizioak potasio kloru-
roa eta oxigeno gaseosoa sortzen ditu. Esan zein izan den erreaktibo mugatzailea, eta kal-
kulatu sufre dioxido gaseosoaren bolumena, 700
Kalkula ezazu zein izango den ekoizten den oxige-
mm-an eta 25 °C-an neurtua, kontuan hartuta erre-
noaren bolumena, 25 °C-an eta 750 mm-an neurtu-
akziotik % 60ko errendimendua espero zela.
ta, 40,0 g potasio klorato erabat deskonposatu arte
berotzen direnean. Sol.: 3,58 L
Sol.: 12,09 L 24. 3,5 g NaCl-z eta 4,2 g CaCl2-z osaturiko nahaste
bati zilar nitratoaren 0,5 M disoluzio bat gehitu zaio,
17. Oxigenoarekin erreakzionatuz gertatzen den amo-
zilar kloruroa erabat hauspeatu den arte.
niakoaren errekuntzan nitrogeno monoxidoa eta ur-
lurruna sortzen dira. a) Kalkulatu zer hauspeakin-masa lortu den, behin
garbituta eta lehortuta.
Kalkula ezazu zenbat litro oxigeno, 300 °C-an eta
2,0 atm-an neurtuta, behar diren 200,0 g nitrogeno b) Kalkulatu disoluzio hauspeatzailearen zer kanti-
monoxido lortzeko. tate gehitu behar izan den gutxienez.
Sol.: 195,70 L Sol.: a) 19,50 g; b) 272 mL
18. Amonio karbonatoak sodio hidroxidoarekin erreak- 25. Kaltzio nitratoa kaltzio karbonatoaren eta azido
zionatzen duenean sodio karbonatoa, amoniako nitrikoaren arteko erreakzioaren bidez lor daiteke.
gaseosoa eta ura agertzen dira.
a) Kalkulatu zenbat mol kaltzio karbonatok eta zen-
Kalkula ezazu zenbat litro amoniako, 43 °C-an eta bat mol azido nitrikok hartuko duten parte erre-
720 mm-an neurtuta, lortuko diren 3,2 g karbonato- akzioan, osagai hauek erabiliz gero: 250 g kar-
rekin, kontuan hartuta erreakzioaren errendimen- bonato, % 80 puru direnak, eta 500 mL azidoa-
dua % 80koa dela. ren disoluzio, 3 M motakoa.
Sol.: 1,45 L b) Kalkulatu aurreko erreaktiboekin lortu ahal izan-
go den kaltzio nitratoaren masa, ekoizpen-pro-
19. Disoluzio batek sodio kloruroaren eta sodio bromu-
zesuaren errendimendu globala % 93koa bada.
roaren 0,756 g-ko nahaste bat du. Zilar nitratoarekin
egindako erreakzioan, zilar kloruroaren eta zilar Sol.: a) 2,05 eta 1,50 mol; b) 123,08 g
bromuroaren 1,617 g-ko nahaste bat lortzen da.
•
Kalkukatu hasierako nahastearen konposizioa.
Sol.: % 50 , % 50
20. Br– ioien 0,50 M disoluzio baten 40,0 mL-k Ag+ ioien 26. Presta ezazu kalkulu-orri bat, datu hau segituan
0,75 M disoluzio baten 25,0 mL-rekin erreakzionatu lortzeko modukoa: zer koefiziente estekiometriko
dute. Kalkulatu zenbat zilar bromuroaren hauspeatu behar diren alkanoen (CxH2 x + 2) errekuntza-erreak-
den, gramotan. zioetarako. Kontuan izan sarrera-datu gisa konpo-
satuaren karbono atomoen kopurua erabili behar
Sol.: 3,52 g
duzula.
21. 2,70 L propanoz, C3H8, eta butanoz, C4H10, osaturi-
27. Orrialde honetan sartuta, unitatean aztertu ditugun
ko nahaste bat osorik erre zedin 72,85 L aire kon-
estekiometriaren alderdi batzuk berrikusi ahal izan-
tsumitu dira; airearen bolumenaren % 21 oxigeno
go dituzu, eta gaiari buruzko jarduerak egin: www.
zen.
eis.uva.es/~qgintro/esteq/esteq.html
Kalkulatu hasierako nahastearen konposizioa,
28. Errekuntzaren ondoriozko substantzia batzuek euri
jakinda bi konposatuen errekuntzaren ondorioz kar-
azidoa eragin dezakete. Orrialde honetan fenome-
bono dioxidoa eta ura sortu direla, eta bolumen
noaren aurkako neurriak proposatzen dira: www.
guztiak egoera normalean neurtu direla.
epa.gov/acidrain/education/site_students_spa-
Sol.: % 48,67 C3H8 eta % 51,33 C4H10 nish/index.html
143
6 Termodinamika kimikoa
Erreakzio kimikoetan xurgatzen edo askatzen den energiak mate-

rian gertatzen den transformazioak bezainbesteko garrantzia du.
Izan ere, maiz, erreakzio kimikoak bero, argi edo elektrizitate gisa
agertzen den energia hori aprobetxatzeko eragiten dira.
144

Diziplinartekoak 1.1. Sistema eta ingurunea
• Zientzia, teknologia eta osasun- 1. Termodinamikaren
1.2. Aldagai termodinamikoak eta
oinarrizko
kulturarako gaitasuna: egoera-funtzioak
kontzeptuak
— Prozesu isotermikoak, adiabatikoak, 1.3. Prozesu termodinamikoak
isokorikoak eta isobarikoak bereiztea. 2. Termodinamikaren 2.1. Bero- eta lan-trukeak
— Egoera-funtzio hauen esanahia lehenengo printzipioa 2.2. Presio bolumen motako lana
ulertzea eta erreakzio kimikoei 3. Lehenengo
aplikatzea: barne-energia, entalpia, printzipioaren 3.1. Qv-ren eta Qp-ren arteko erlazioa
entropia eta energia askea. aplikazioak
— Termodinamikaren lehenengo 4. Erreakzio kimikoak bolumen edo presio konstantean
printzipioa eta funtzio termokimiko
5. Erreakzioen entalpia 5.1. Eraketa-entalpia
nagusiak ulertzea. 5.2. Errekuntza-entalpia
estandarra
• Matematikarako gaitasuna: dagozkion
6.1. Erreakzio-entalpia estandarraren
legeak eta printzipioak aplikatuz,
6. Hess-en legea kalkulua, eraketa-entalpia
erreakzio bateko barne-energiaren estandarretik abiatuta
aldakuntza kalkulatzea.
7.1. Erreakzio-entalpia estandarraren
Zeharkakoak 7. Lotura-entalpia kalkulua, lotura-entalpiatik
• Hizkuntza-komunikaziorako: adierazpen abiatuta
grafikoak informazioa eskuratzeko eta 8.1. Entropia-aldakuntza prozesu
kudeatzeko tresna gisa erabiltzea. kimikoetan
• Norberaren autonomiarako eta 8. Entropia
8.2. Entropia molar estandarra
ekimenerako gaitasuna: banakako 8.3. Erreakzioaren entropia estandarra
nahiz taldekako lanak egoki egitea eta
aztertzea. 9.1. Eraketa-energia aske estandarra
9.2. Erreakzioaren energia aske
• Gizarterako eta herritartasunerako
9. Entalpia askea estandarra
gaitasuna: termodinamikaren aplikazio
9.3. Energia askearen aldakuntza eta
teknologikoek bizimoduaren hobekuntzan espontaneotasuna
duten garrantziaz jabetzea.
Kimika eta gizartea: Bioenergetika
ATARIAN
Gogoratu Adibidez, LF (H2O) = 334 400 J ⋅ kg−1
• Presioa gainazal-unitateko egiten den indarra da.
Sistema baten energia lan-motaren bat egiteko duen F
ahalmena da. p =
S
Energiaren unitatea, SI sisteman, joulea da, J.
SI sistemako unitatea pascala da, Pa.
1 J = 1 N ⋅ m = 1 kg ⋅ m2 ⋅ s−2
1 Pa = 1 N ⋅ m−2
• Sistema baten barne-energia, U, sistema eratzen
Atmosfera fisiko bat = 1 atm = 760 mm Hg = 101 293 Pa
duten partikula guztien energia totala da.
• Lana, W, indar konstante baten, Fᠬ, eta horren aplika-
zio-puntuaren desplazamenduaren, Δrᠬ, arteko bider-
kadura eskalarra da.
W = Fᠬ ⋅ Δrᠬ = 兩 F 兩 ⋅ 兩 Δr 兩 ⋅ cos ϕ
JARDUERAK
• Gorputz baten tenperatura horren partikulen batez • Egin bihurketa hauek:
besteko energia zinetikoaren neurri bat da. a) 573 K, Celsius gradutara
• Tenperatura absolutuaren, T, kelvinetan neurtuta, eta b) −15 oC, kelvinetara
Celsius tenperaturaren, (t), Celsius gradutan neurtu- c) 100 000 Pa, atmosfera fisikotara
ta, artean dagoen erlazioa hau da: T = t + 273 d) 0,050 m3, litrotara
• Beroa edo energia termikoa, tenperatura-diferentzia • Idatzi propanoaren, C3H8, errekuntza-ekuazioa, kon-
baten kausaz bi gorputzen artean transferituriko ener- tuan hartuta prozesuak oxigenoa, O2, behar duela,
gia da. eta karbono dioxidoa eta ura ekoizten direla. Doi
Beroaren unitatea SI sisteman joulea da. ezazu. Azaldu formulen aurrean dauden koefizienteen
• Substantzia baten fusio-beroa, LF, substantzia esanahia.
horren masa-unitateak fusio-tenperaturan solidotik • N2 (g) + 3 H2 (g) → 2 NH3 (g) erreakzioa gertatzean,
likidora pasatzeko behar duen beroa da. SI sistemako adierazi zer lotura zehatz apurtu behar diren, eta zer
unitatea J ⋅ kg−1 da. lotura eratu behar diren.
145
ADI! 1. Termodinamikaren oinarrizko kontzeptuak

Bero gisa gauzatzen den energia-
trukeak garrantzi handia du erreak- Erreakzio kimikoetatik, ez zaizkigu bakarrik interesatzen prozesuan
zio kimiko askotan. zehar gertatzen diren materia-transformazioak, baita erreakzioan gau-
Propanoaren errekuntzan, esate zatzen den energia-trukea ere, transformazio horiekin batera eta batik
baterako, bat bero gisa gertatzen dena.
C3H8 (g) + 5 O2 (g) → Badakizunez, bi erreakzio kimiko mota daude: endotermikoak eta exo-
→ 3 CO2 (g) + 4 H2O (l) termikoak.
gehiago interesatzen zaigu, oro har, • Erreakzio endotermikoak bakarrik gertatzen dira baldin eta erreak-
askatzen den beroa kontsumitzen
den oxigenoa edo sortzen diren kar- tiboei nahikoa bero kantitatea ematen bazaie.
bono dioxidoa eta ura baino.
• Erreakzio exotermikoetan, substantzia berriak agertzearekin batera
Erretzen den propano mol bakoi- beroa askatzen da.
tzeko, 2 220 kJ lortzen dira.
Kimikan horrenbesteko garrantzia duten bero-trukeak termokimikaren
aztergaia dira, eta termokimika, bere aldetik, beste zientzia-alor zaba-
ADI!
lago baten adarra da: termodinamika.
Demagun ontzi batean sodio kloru-
roaren, NaCl, ur-disoluzio bat dugu-
la. Disoluzioa sistema da, eta uni- ) Termodinamikaren zientzia prozesu fisiko zein kimikoetan ger-
bertsoaren gainerakoa, sistemaren tatzen diren energia-aldaketez arduratzen da.
ingurunea.
Ingurunea
) Kimikaren alorretako bat, termokimika, erreakzio kimikoetan
gertatzen diren bero-aldaketez arduratzen da.
Energia-aldaketak zehaztasunez aztertzeko, beharrezkoa da lehenik

Sistema oinarrizko kontzeptu hauek finkatzea: sistema, ingurunea, aldagai ter-
modinamikoak, egoera-funtzioak eta prozesu termodinamikoak.
Praktikan, unibertso hitza sistema- 1.1. Sistema eta ingurunea

ren alboko ingurunea aipatzeko era-
biltzen dugu. Prozesu fisiko nahiz kimiko baten azterketari ekiteko, prozesua espa-
zioan mugatu beharra dago. Hona hemen sistemaren definizioa:
•
Gure gorputzak, jaten ditugun elika- ) Sistema termodinamiko bat unibertso osoaren parte bat da,
gainerakotik arbitrarioki eta muga zehatzak —errealak nahiz iru-
gaietatik lortzen du beharrezkoa
zaion energia. Orrialde honetan dizkoak— ezarriz bereizi duguna. Helburua sistemaren beraren
informazioa duzu elikagaien balio alderdiren bat ikertzea da.
energetikoaz eta horrek gure osa-
sunerako dituen ondorioez: www.
uned.es/pea-nutricion-y-dieteti
Sistema batek zenbaterainoko truke-gaitasuna duen ingurunearekiko,
ca-I/guia/guianutr/valor0.htm irekia, itxia edo isolatua izan daiteke.
Sistema irekia Sistema itxia Sistema isolatua
Materia zein energia truka ditzake Energia truka dezake inguruneare- Ezin du ez materiarik ez energiarik
ingurunearekin kin, baina ez materiarik. trukatu ingurunearekin.
Adibidea: ontzi bateko ura. Adibidea: ontzi itxi bateko ura. Adibidea: ontzi itxi eta termikoki iso-
latu bateko ura.
Ur-lurruna
Estalki hermetikoa
Estalki hermetikoa
Isolatzaile
termikoa
Ura
Ura
Ura
Beroa Beroa
146 6. Termodinamika kimikoa

1.2. Aldagai termodinamikoak eta egoera-funtzioak ADI!

Behin sistema zehaztuta, magnitude batzuk ere jakin behar ditugu. Sistema bat oreka termodinami-
kora iritsi da bere propietateak eral-
Aldagai edo propietate termodinamikoak dira. datzeko joerarik ez duenean. Egoe-
)
ra horretan, oreka termikoa eta
Sistema baten aldagai edo propietate termodinamikoak siste- oreka mekanikoa lortu dira, eta sis-
ma hori anbiguotasunik gabe deskribatzeko balio duten magni- tema kimikoa bada, oreka dinami-
tudeak dira. koa ere bai.
Aldagai termodinamikoak estentsiboak eta intentsiboak izan daitezke.
Aldagai estentsiboak Aldagai intentsiboak Prozesu itzulgarriak

eta itzulezinak
Aldagai hauen balioa sistemak duen Aldagai hauen balioa ez da sistema- Prozesu itzulgarrien etapak hain
ren materia-kantitatearen arabera- laburrak dira, non sistemak une
materia-kantitatearen araberakoa da.
batean dituen propietateetan ez
Adibidea: masa eta bolumena. koa. Adibidea: tenperatura, dentsi- baita ia desberdintasunik sumatzen
tatea eta presioa. ez aurreko ez ondorengo etapetako
propietateekin.
Sistema beti dago orekan ingurune-
Aldagai termodinamiko batzuek izen berezia dute: egoera-funtzioak. arekin, eta nahikoa da aldaketa infi-
nitesimal bat prozesua alderantzi-
) Egoera-funtzioak izeneko aldagai termodinamikoen balioa

bakarrik dago sistemaren unean uneko egoeraren mende; haien
katzeko.
Irudiko kasuan, adibidez, harea-ale
bat kendu edo gehituz gero, proze-
balioan ez du eraginik, beraz, sistema egoera horretaraino era- sua aurkako noranzkora aldatuko da.
man duen prozedurak.
Presioa, bolumena eta tenperatura egoera-funtzioak dira, haien

ΔV
balio-aldakuntza bakarrik dagoelako sistemaren hasierako eta amaie-
rako egoeren mende, transformazio-prozesuak horretan eraginik izan Harea
oso fina
gabe.
Enboloa
Beste magnitude batzuk, ordea, ez dira ez dira egoera-funtzio, adibidez Gasa
beroa eta lana, horien balioa beste faktore baten mende dagoelako,
eta faktore hori da, hain zuzen ere, sistema hasierako egoeratik amaie- Prozesua itzulezina bada, ordea,
rakora eraman duen mekanismo edo ibilbidea. aldaketak hain azkarrak direnez,
sistemak ez du ingurunearekiko ore-
kara itzultzeko aukerarik. Sistema
1.3. Prozesu termodinamikoak ezaugarritzen duten aldagaien alda-
keta txiki bat ez da prozesua alde-
Egoera-funtzioen esanahia ikusita, aztertu beharra dago horiek zenbat rantzikatzeko adina.
aldatzen diren sistemak prozesu termodinamiko bat egiten duenean. Beheko irudian, pisu bat kendu da,
baina prozesua ez da alderantzika-
Prozesu termodinamikoa sistemaren transformazio edo eral- tuko harea-ale bat gehitu arren.
) daketa bat da. Prozesu horretan, sistemak energia trukatzen du

bere ingurunearekin, eta hasierako oreka-egoera batetik
amaierako oreka-egoera batera pasatzen da.
ΔV
Pisuak
Prozesu termodinamikoak itzulgarriak edo itzulezinak izan daitezke.
Lehen kasuan, alderantzikatu egin daiteke transformazioaren noranz- Enboloa
Gasa
koa, horretarako aldaketa infinitesimalak eginez aldagaien balioetan.
JARDUERAK
1. Azaldu erreakzio batean askatzen den energia beti bero-gisa agertzen den ala beste era batekoa izan daitekeen.
Eman adibideak.
2. Esan, zergatia azalduz, aldagai hauek intentsiboak ala estentsiboak diren: beroa, tenperatura, kolorea, fusio-pun-
tua, dentsitatea, bolumena, presioa eta lurrun-presioa.
147
2. Termodinamikaren lehenengo printzipioa

GOGORATU Prozesu termodinamikoei aplikatuta, honela azaldu daiteke energiaren
Energiaren kontserbazioaren prin-
kontserbazioaren printzipio orokorra:
)
tzipio orokorraren arabera, energia-
forma bat transformatzen denean, Energia ez da ez sortzen ez deuseztatzen, eta horrenbestez,
beste forma bat agertzen da, mag- prozesu termodinamiko orotan unibertsoko energia-kantitate
nitude berekoa, baina inoiz ez da totalak konstante irauten du.
partzialki edo osorik sortu edo deu-
seztatu. Printzipio honek berebiziko interesa du zenbait prozesutan, horietan
Hala, bada, sistema baten energia- sistemak ingurunearekiko trukatzen dituen lana eta beroa erlazionatu-
aldakuntza ingurunearen energia- ta baitaude sistemak berak metatutako energia totalarekin, hau da,
aldakuntzaren berdina izango da,
baina aurkako zeinukoa. barne-energiarekin, U.
INGURUNEA Prozesu horiei aplikatuta, lehenengo printzipioa honela adierazten da:
)
Energia murriztu egiten da
Sistema baten barne energiaren aldakuntza, ΔU, batura honen
SISTEMA berdina da: sistemak eta inguruneak elkartrukatutako beroa, Q,
Energiaren gehi sistemak egindako nahiz haren gainean egindako lana, W.
transferentzia
Energia hazi egiten da

ΔU = Q + W non ΔU = U − U 0
2.1. Bero- eta lan-trukeak

Sistema baten barne-energiaren aldakuntza kuantitatiboki zehazteko,
INGURUNEA
Q<0
kontuan izan behar dugu aldagai bakoitzari hitzarmenez esleitzen
Q>0 Beroa
zaion zeinua (1. irud.). Horren arabera:
• Ingurunetik sistemaranzko bero-fluxua eta lan-fluxua positibotzat
jotzen dira: Q > 0 eta W > 0.
SISTEMA
• Sistematik inguruneranzko bero- eta lan-fluxuak negatibotzat jotzen
dira: Q < 0 eta W < 0.
Sistema bat hasierako egoeratik amaierako egoerara pasatzean haren
W>0 Lana W<0
barne-energia U0-tik U-ra aldatu bada, sistemaren eta ingurunearen
■ 1. irud. arteko bero- eta lan-trukeak (Q eta W-ren trukeak, hurrenez hurren)
era hauetakoak izan daitezke:
Sistemak beroa xurgatu du eta lana egin du Sistemak beroa eman du, eta lana egin da haren gainean
Zeinuen hitzarmenari jarraituz: Q > 0 bada, eta W < 0 Zeinuen hitzarmenari jarraituz: Q < 0 bada, eta W > 0
— Baldin 兩 Q 兩 > 兩 W 兩 → ΔU = U − U 0 = Q + W > 0 — Baldin 兩 Q 兩 > 兩 W 兩 → ΔU = U − U 0 = Q + W < 0
— Baldin 兩 Q 兩 < 兩 W 兩 → ΔU = U − U 0 = Q + W < 0 — Baldin 兩 Q 兩 < 兩 W 兩 → ΔU = U − U 0 = Q + W > 0
Sistemak xurgatu duen beroa egin duen lana baino han- Sistemak eman duen beroa haren gainean egin den lana
diagoa bada, sistemak barne-energia irabazi du. baino txikiagoa bada, sistemak barne-energia irabazi du.
1. ADIBIDEA
Kalkulatu sistema baten barne-energiaren aldakuntza, jakinda ingurunetik 4 000 J-eko bero kantitatea xurgatu
duela, eta ingurunearen gainean 5 000 J-eko lana egin duela.
— Datuak: zeinuen hitzarmenaren arabera, Q = 4 000 J eta W = −5 000 J
— Barne-energiaren aldakuntza lortzeko, lehenengo printzipioa aplikatuko dugu:
ΔU = Q + W =
ΔU = +4 000 J + (−5 000 J) = −1000 J
Sistemaren barne-energia 1 000 J murriztu da.

p
2.2. Presio-bolumen motako lana
Prozesu gehienetan, sistemak lan mota bakarra egiten du: presio- V
bolumen izeneko lana. 䉱
ΔV = V − V0 Δr
Ikus dezagun zer erlazio dagoen sistemak egindako lanaren, eraginda-
S
ko presioaren izandako eta bolumen-aldakuntzaren artean. Demagun, V0
horretarako, gas bat dugula zilindro enbolodun baten barruan. Gasa

presio atmosferikoaren aurka hedatzean, enboloa, S azalerakoa eta F
pisugabea, marruskadurarik gabe desplazatzen da (2. irud.). Gasa
— Enboloaren desplazamendua Δr bada, bolumenaren aldakuntza ΔV

■ 2. irud.
izango da. Beraz,
ΔV
ΔV = S ⋅ Δr → Δr =
S
— Enboloaren gainean egindako presioa presio atmosferikoaren ber-
dina da, eta aurkako noranzkokoa, hau da,
F=P⋅S ADI!
— Gasaren hedapen-lanak, presio konstantean, zeinu negatiboa du, Solidoak eta likidoak ez dira ia
lan hori sistemak egin duelako, eta honela kalkula daiteke: hedatzen. Horregatik, transformazio
ΔV batek iraun bitartean agregazio-
W = −F ⋅ Δ r = −P ⋅ S ⋅ = −P Δ V egoera aldatu ez bada, ΔV ia nulua
S da, eta egindako lanaren balioa,
hortaz, baztergarria.
— Horrela lortutako adierazpena erabiliz, konpresio-lana ere kalkula
daiteke. Izan ere, bolumena murriztu egin da, hots, ΔV < 0, eta
horrenbestez,
ΔV < 0 → −P ΔV > 0 → W > 0
Konpresio-lana positiboa izan da, inguruneak egin baitu, sistemaren
aurka.
2. ADIBIDEA
2,1 L betetzen duen gas bat tenperatura konstantean hedatu da, V = 3,5 L izan arte. Kalkula ezazu gas horrek
hedatzean egin duen lana, jakinda kanpo-presioa 1,2 atm-koa dela.
— Datuak: V0 = 2,1 L V = 3,5 L P = 1,2 atm

— Datuak SI sistemako unitatetan adieraziko ditugu, eta ondoren, hedapen-lana jouletan kalkulatuko dugu.
1 m3 1 m3 101293 Pa
V 0 = 2,1 L ⋅ 3
= 2,1⋅ 10 −3 m 3 ; V = 3, 5 L ⋅ = 3, 5 ⋅ 10 −3 m 3 ; P = 1, 2 atm ⋅ = 121551, 6 Pa
10 L 10 3 L 1 atm
W = −P Δ V = − 121551, 6 Pa ⋅ (3, 5 ⋅ 10 −3 m 3 − 2,1 ⋅ 10 −3 m 3 ) = − 170,17 J
Hedapen-lana −170,24 J da.
JARDUERAK
3. Azaldu zergatik den barne-energia egoera-funtzio 5. Pentsa itzazu beroa lan bihurtzen duen sistema
bat, eta beroa eta lana, aldiz, ez. baten adibidea eta kontrako prozesu baten beste
bat.
4. Presio atmosferikoan, sistema baten bolumena 50
cm3 handitu da. Kalkulatu sistemaren espantsio- 6. Zilindro batean dagoen gas bat 460 J-eko lana
lana, kontuan hartuta presioak konstante iraun eginez konprimitu dute. Kontuan hartuta proze-
duela. suan zehar 120 J-eko beroa askatu dela, kalkula-
tu zenbat aldatu den barne-energia.
Sol.: −5,065 J
Sol.: 340 J
149
3. Lehenengo printzipioaren aplikazioak

Prozesu termodinamiko batzuk oso interesgarriak dira egoera edo bal-
dintza berezietan gertatzen direlako. Prozesu isotermikoak, adiabati-
koak, isokorikoak eta isobarikoak dira, eta lehen printzipioa aplikatzen
bazaie, ondorio praktiko oso baliagarrietara iristen da.
Ikus dezagun zertan den bakoitza.
Prozesuan zehar ez da aldatzen sistemaren tenperatura, eta ondorioz, sistemaren barne-energia

ere ez da aldatzen.
ΔT = 0 ⇒ ΔU = 0 ΔU = 0
Prozesu Hortaz, lehen printzipioaren arabera,

isotermikoak Q>0
ΔU = Q + W ⇒ 0 = Q + W ⇒ Q = −W
)
Hasierako Amaierako
egoera egoera
Sistemaren eta ingurunearen artean trukatutako beroa, U0 U
egindako lanaren berdina da.
W<0
Prozesuan ez dago bero-transferentziarik, baina bai lan-trukea sistemaren eta ingurunearen artean.
Q=0
ΔU < 0
Lehen printzipioaren adierazpenetik ondorioztatzen denez:
Prozesu
Q=0
adiabatikoak ΔU = Q + W ⇒ ΔU = 0 + W ⇒ ΔU = W
) Sistemaren barne-energiaren aldakuntza, egindako lana-

ren berdina da.
Hasierako
egoera
U0
Amaierako
egoera
U
W<0
Bolumen konstantean gertatzen dira. Beraz, egindako presio-bolumen lana nulua da.
ΔV = 0 ⇒ W = − PΔV = 0
ΔU > 0
Prozesuan trukatutako beroari bolumen konstantepeko beroa
deitzen zaio, QV, eta lehenenego printzipioa aplikatuta, honako
Prozesu Q>0
hau dugu:
isokorikoak
Hasierako
ΔU = Q + W ⇒ ΔU = Qv + 0 ⇒ ΔU = Qv egoera
Amaierako
egoera
) Sistema batek trukatutako bolumen konstantepeko

beroa, QV, eta sistemaren barne-energiaren aldakuntza,
U0
W=0
U
ΔU, berdinak dira.
Presio konstantean gertatzen dira. Dakigunez, sistemaren presio-bolumen lanak balio hau du:
W = −PΔV
Prozesuan trukatutako beroari presio konstantepeko beroa deitzen zaio, QP. Lehenengo printzipioa-
ren adierazpena aplikatuz, ondorio interesgarriak ateratzen dira:
ΔU = Q + W ⇒ ΔU = Qp − PΔV ⇒ Qp = ΔU + PΔV
Kontuan hartuta ΔU = U − U0 dela, eta ΔV = V − V0, goiko adierazpena honela ere eman daiteke:
Prozesu Qp = (U − U0) + P (V − V0) = U − U0 + PV − PV0 = (U + PV ) − (U0 + PV0)
isobarikoak
U + PV gaiari entalpia deitzen zaio. Egoera-funtzio bat da, H letraz adierazten dena; haren balioari
dagokionez, energia-unitatetan ematen da.
H = U + PV
Ondorioz, Qp = (U + PV ) − (U0 + PV0) = H − H0 = ΔH
) Sistema batek trukaturiko beroa presio konstantean, QP, bere entalpiaren aldakuntzaren,
ΔH, berdina da.

3.1. QV-ren eta QP-ren arteko erlazioa Kalorimetroa-

Termometroa Irabiagailua
ren horma Ignizio-alanbrea
Eguneroko bizitzako prozesu arrunt asko bolumen konstantean gerta-
tzen dira, adibidez, jakiak presio-eltzean maneiatzean, tresnak autokla-
O2-aren injektorea
bean esterilizatzean, kavak irakitean... Estalki iso-
latzailea
Beste asko, presio konstantean gauzatzen dira: fotosintesia, metalen Ura
oxidazioa, kandela baten errekuntza, etab.
Ikusi dugunez, sistemaren eta ingurunearen artean trukatutako beroak Lagina-
ez du balio bera bolumen konstantean, QV, edo presio konstantean, rentzako
ontzia
QP, gertatzen bada.
Ponpa
Bi magnitude horien arteko erlazioa zehazteko, lehenik kontuan hartuko
dugu zer adierazpen lortu den lehenengo printzipioa mota bakoitzeko
prozesuari aplikatzean. ■ Ponpa kalorimetrikoa erregaien erre-
kuntza-beroa neurtzeko erabiltzen da
Bolumen konstantepeko prozesuetan, berdintza honetara iritsi gara: laborategian. Bertan lagina jartzen da,
eta oxigenoz betetzen da; errekuntza
ΔU = QV elektrikoki hasitakoan, sorturiko beroa
ponpa inguratzen duen uraren tenpe-
Presio konstantepeko prozesuetan, adierazpenari entalpia izeneko raturaren gehikuntzaren bidez neur-
magnitudea gehitu diogu, honela: tzen da.
ΔH = QP = ΔU + P ΔV
Azken berdintza horretan ⌬U-ren balioa idatziz, beste adierazpen hau
lortzen da:
QP = QV + P ΔV
Kalkulatu sistema baten entalpiaren aldakuntza, bal- Aurreko ariketaren datuetatik abiatuta, kalkula ezazu
din prozesu batean sistema horren barne-energia presio konstantean emandako beroa, baita emango
100 kJ gutxitu bada eta, presio konstantean,10 kJ- zukeen beroa ere, prozesua bolumen konstantean
eko espantsio-lana garatu badu. gertatuz gero.
— Datuak: ΔU = −100 kJ — Datuak: ΔU = −100 kJ W = −10 kJ ΔH = −90 kJ
W = −P ΔV = −10 kJ — Presio konstantean emandako beroa entalpiaren
— Sistemaren ΔH-a determinatzeko, problemaren aldakuntzaren berdina da:
datuak ΔH = ΔU + p ΔV adierazpenaren ordezka- Qp = ΔH = −90 kJ
tuko ditugu:
— Bolumen konstantean emango zuen beroa barne-
ΔH = ΔU + p ΔV = −100 kJ + 10 kJ = −90 kJ energiaren aldakuntzaren berdina izango da:
QV = ΔU = −100 kJ
Sistemaren entalpia 90 kJ gutxitzen da.
QP-ren balioa –90 kJ da, eta QV-rena, –100 kJ.
JARDUERAK
7. Adierazi honako baldintza hauek zein eratako pro- 18. Justifikatu, arrazoituz, zergatik neurtu ahal den
zesuei dagozkien: entalpia energia-unitatetan (jouletan).
a) Sistema bati transferituriko beroa, haren barne- 19. Solidoekin eta likidoekin gertatzen diren prozesu
energiaren aldakuntzaren berdina da. termodinamikoetan, ΔU eta ΔH ia-ia berdinak direla
esan daiteke. Azaldu zergatik.
b) Barne-energiaren aldakuntza, trukaturiko lana-
ren berdina da. 10. Prozesu adiabatiko batean, sistema batek 150 J-
eko lana garatu du. Kalkulatu sistemaren barne-
c) Trukaturiko lana eta beroa balio absolutu bereko energiaren aldakuntza.
kantitateak dira.
Sol.: −150 J
151
GOGORATU 4. Erreakzio kimikoak bolumen edo presio

Erreakzio-beroa erreakzio batean konstantean
xurgaturiko edo askaturiko bero
kantitatea da, erreferentzia erreakti- Laborategian, erreakzio kimikoak bi teknika desberdini jarraituz gerta
bo baten edo produktu baten kanti-
tate jakin bat delarik. daitezke: bolumen konstantean edo presio konstantean. Azken hori
da, hain zuzen, jarduteko biderik erabiliena, naturako prozesu fisiko eta
kimiko gehienak horrela gertatzen baitira.
Erreakzioak bolumen konstantean Erreakzioak presio konstantean
Ontzi zurrun eta itxietan gertatzen dira, beraz, proze- Inguruneari irekita dauden ontzietan gertatzen dira,
suan zehar ez da gertatzen ontziaren bolumenaren beraz, sistemaren gainean presio atmosferikoak kons-
aldaketarik. tante irauten du.
Prozesu horiek isokoroak dira, eta horregatik, trukatzen Prozesu horiek isobarikoak dira, eta horregatik, trukat-
den beroari erreakzio-beroa bolumen konstantean, QV, zen den beroari erreakzio-beroa presio konstantean, QP,
deri-tzo. Ondorioz, zera bete behar da: deritzo. Ondorioz, honako berdintza hau bete beharko
da:
ΔU = QV ΔH = QP
Erreakzio-beroa bolumen konstantean, QV, sistema- Erreakzio-beroa presio konstantean, QP, sistemaren
ren barne-energiaren aldakuntzaren, ΔU, berdina da. entalpiaren aldakuntzaren, ΔH, berdina da.
— Erreakzio exotermikoetan, QV < 0 denez, barne- — Erreakzio exotermikoetan, entalpiaren gutxipena
energiaren gutxipena gertatzen da: ΔU < 0. gertatzen da: ΔH < 0.
— Erreakzio endotermikoetan, QV > 0 denez, barne- — Erreakzio endotermikoetan, aldiz, entalpiaren gehi-
energiaren gehikuntza gertatzen da: ΔU > 0. kuntza gertatzen da: ΔH > 0.
QV-ren eta QP-ren arteko erlazioak interes berezia du gas idealek parte
hartzen duten prozesuetan aplikatzean. Kasu horretan, presio-bolu-
men lana soilik kontuan hartzen da, baldin mol kopuruan aldaketaren
GOGORATU bat badago; izan ere, gas idealen egoera-ekuazioaren arabera, eta T
Gasen konstante unibertsalaren,
konstante bada:
R, balioa hauxe da: P ΔV = Δn R T
R = 8,31 J ⋅ K−1 ⋅ mol−1 = Orduan, gas ideal baten kasurako QP-ren eta QV-ren arteko erlazioa
= 0,082 atm ⋅ L ⋅ K−1 ⋅ mol−1 honako adierazpen honek ematen duena da:
QP = QV + P ΔV = QV + Δn R T
Logikaz, mol kopuruan aldaketarik ez badago: Δn = 0, eta ondorioz,
QP = QV.
5. ADIBIDEA
Erreakzio kimiko batean, 1 atm-eko presio konstantean 4,05 kJ xurgatzen dira, eta sortzen diren gasen askape-
naren kausaz, 3 L-ko bolumen-gehikuntza gertatzen da. Determinatu erreakzioan gertatzen diren entalpiaren
aldakuntza, hedapen-lana eta barne-energiaren aldakuntza.
— Datuak: QP = +4 050 J P = 1 atm ΔV = 3 L — Hedapen-lana determinatzeko, datuak W = −P ΔV

adierazpenean ordezkatuko ditugu:
— Magnitudeen balioak SI sistemako unitateen bidez
adieraziko ditugu: W = −P ΔV = −101 293 Pa ⋅ 3 ⋅ 10−3 m3 = −303,9 J
1 m3 — Prozesu isobariko bat denez, ΔH = ΔU + P ΔV.
P = 1 atm = 101293 Pa V = 3 L ⋅ 3
= 3 ⋅ 10 −3 m 3 Ondorioz: ΔU = ΔH − P ΔV = ΔH + W
10 L
ΔU = ΔH + W = 4 050 J − 303,9 J = +3 746,1 J
— Entalpiaren aldakuntza presio konstantean aldatu-
riko beroaren berdina da: Entalpiaren gehikuntza 4050 J-koa da; egiten den
hedapen-lana 303,9 J-koa da, eta barne-energiaren
ΔH = QP ⇒ ΔH = +4 050 J gehikuntza, 3746,1 J-koa da.

6. ADIBIDEA GOGORATU
1,0 g-ko etanol-lagin bat, C2H5OH, ponpa kalorimetriko batean eta bolu- Gorputz baten ahalmen kalorifi-
men konstantean erretzen da, erreakzio honen arabera: koa edo bero-ahalmena, C, gor-
putz horrek tenperatura kelvin bat
C2H5OH (l) + 3 O2 (g) → 2 CO2 (g) + 3 H2O (l) (= 1°C) gehitzeko xurgatu behar
Ponpak 3,0 kg ur ditu, eta horren tenperatura 24,3°C-tik 26,2°C-ra igotzen duen bero kantitatea da.
da. Kalkulatu, eta kJ·mol-1-etan eman, errekuntzan gertaturiko barne-ener- Substantzia baten bero espezifi-
giaren aldakuntza, eta etanolaren errekuntza-beroa, presio konstantean koa edo bero-ahalmen espezifi-
koa, c, substantzia horren masa-
eta 25°C-an. (Datu osagarriak: uraren bero espezifikoa: 4 180 J·kg–1·°C–1;
unitate batek tenperatura kelvin
kalorimetroaren ur-baliokidea: 0,647 kg). (= 1°C) jasotzeko hartu behar duen
bero kantitatea da.
— Datuak: m ura = 3,0 kg m etanola = 1,0 g
SI sistemako unitatetan, bero-
Δt = 26,2 oC − 24,3 oC = 1,9 oC ahalmenaren unitatea J·K–1 da,
— Lehendabizi, uraren eta kalorimetroaren tenperatura 1,9°C igotzeko eta bero-ahalmen espezifikoarena,
J·kg-1·K–1. Bi unitateok erlaziona-
behar den beroa kalkulatuko da:
tzen dituen adierazpen matemati-
Q = cm Δ t = 4180 J ⋅ kg −1 ⋅ o C −1 (3, 0 + 0, 647) kg ⋅ 1, 9 o
C = 2 8964, 5 J koa honako hau da:
C=cm
Lortu den kantitatea (28,96 kJ) 1,0 g etanol erretzean askatu den bero- non m gorputzaren masa baita.
ari dagokio. Hortik abiatuta, errekuntzaren bero molarra, bolumen Substantzia baten tenperatura t0-tik
konstantean, QV, determinatuko da: t-raino jaso nahi denean, substan-
M (C 2H 5 OH) = 2 ⋅ 12, 011 g + 6 ⋅ 1, 008 g + 1 ⋅ 15, 999 g = 4 6, 07 g tzia horrek xurgaturiko beroa, Q,
ondoko adierazpen hau erabiliz kal-
kJ 46, 07 g kula daiteke:
QV = − 28, 96 ⋅ = − 1334,19 k J ⋅ mol −1
g 1 mol ⎧m = masa
⎪
Prozesua bolumen konstantean egiten denez, ΔU = QV . Q = cm Δt ⎨c = bero espezifikoa
⎪
⎩Δt = t − t 0
— Errekuntza-beroa presio konstantean determinatzeko, sistemaren gai-
nean egiten den presio-bolumen motako lana kalkulatu beharko da. Magnitude horren SI sistemako uni-
tatea J da.
Mol kopuruaren aldakuntza negatiboa denez (Δn = −1 mol, zeren 2 mol
Substantzia baten bero-ahalmen
CO2 eratzen baitira, eta 3 mol O2 kontsumitu), konpresio bat gertatuko
molarra substantzia horren mol
da, eta lana positiboa izango da: batek tenperatura kelvin bat (=1°C)
W = −P Δ V = −Δ nRT = jasotzeko hartu behar duen bero
kantitatea da.
⎛ J ⎞
= − ⎜− 1 mol ⋅ 8, 31 ⋅ 298 K ⎟ = 2 476, 38 J = 2, 48 kJ Horren SI sistemako unitatea
⎝ K ⋅ mol ⎠ J·mol–1·K–1 da.
Balio horretatik abiatuta, eta gorago lorturiko QV-arena kontuan hartu- Kalorimetro baten ur-baliokidea
ta, QP kalkula daiteke: edo ur-balioa ur-masa bat da, eta
tenperaturaren gehikuntza berbera
QP = QV + P ΔV = QV − W = −1334,19 kJ − 2,48 kJ = −1336,67 kJ izateko ur-masa horrek eta kalori-
Errekuntza horretan gertaturiko barne-energiaren aldakuntza −1334,19 kJ ⋅ metroak xurgatzen duten bero kan-
titateak berdinak dira.
mol−1 da, eta errekuntza-beroa, presio konstantean, −1336,67 kJ ⋅ mol−1
da, eta horrek ekartzen duen entalpiaren gutxipena: ΔH = −1336,67 kJ ⋅
mol−1.
JARDUERAK
11. Arrazoitu entalpia propietate estentsiboa ala inten- 13. Adierazi zer erlazio dagoen QV-aren eta QP-aren
tsiboa den. artean glukosaren errekuntza-erreakzioarentzat:
C6H12O6 (s) + 6 O2 (g) → 6 CO2 (g) + 6 H2O (l)
12. Ponpa kalorimetriko batean 1,44 g naftaleno,
C10H8, bolumen konstantean erretzen dira, eta 14. Mol bat nitrogenok hidrogenoarekin bolumen kons-
kalorimetroak dituen 2 000 g uren tenperatura tantean eta 25°C-an erreakzionatzen du, honako
20,2°C-tik 25,8°C-ra igotzen da. erreakzio honen arabera:
N2 (g) + 3 H2 (g) → 2 NH3 (g)
Kalkulatu naftalenoaren errekuntza-beroa, bolu- Askaturiko beroa 41 kJ da. Kalkulatu errekuntzaren
men konstantean, kJ·mol–1-etan. (Kalorimetroaren bero molarra baldin erreakzio hori tenperatura
ur-baliokidea, 430 g). berean eta 1 atm-eko presio konstantean gertatzen
Sol.: −5,06 ⋅ 103 kJ ⋅ mol−1 bada.
153
ADI! 5. Erreakzioaren entalpia estandarra

Substantzia baten egoera estan-
darra substantzia horren era puru Presio konstantean gertatzen den erreakzio kimiko batean, entalpiaren
egonkorrena da, 1 atm-eko pre- aldakuntza esperimentalki determina daiteke, erreakzioan trukaturiko
sioan. 25°C-ko tenperatura hartu beroa neurtuz, zeren ΔH = Qp.
ohi da tenperatura estandar gisa,
baina ez da hertsiki derrigorrezkoa. Bero kantitate hori erreaktiboen eta produktuen egoera fisikoaren
Jarraian, prozesu kimikoetan sarri mende dagoela egiaztatu izan da. Horregatik, behar-beharrezkoa da
agertzen diren elementu batzuen substantzien egoera fisiko estandarra erabakiko duen hitzarmena fin-
egoera estandarrak adierazten dira: katzea, horrela, erreakzio bakoitzarentzat ΔH-aren balioa konstantea
Oxigenoa: O2 (g) izango baita. Balio horri erreakzioaren entalpia estandarra, ΔH0, deitu-
Karbonoa: C (grafitoa) ko diogu.
Hidrogenoa:
Bromoa:
H2 (g)
Br2 (l) ) Erreakzio baten entalpiaren aldakuntza erreakzioaren entalpia
estandarra, ΔH0, izango da, baldin erreaktiboak egoera estan-
Burdina: Fe (s) darrean badaude, eta erreakzioan lortzen diren produktuak ere
Sufrea: S (erronbikoa) egoera estandarrean badaude.
Fosforoa: P (zuria)
Ekuazio termokimikoek erreakzioan parte hartzen duten substan-
Merkurioa: Hg (l) tzien egoera fisikoa eta erreakzioaren entalpia adierazten dituzte.
Adibidez:
2 H2 (g) + O2 (g) → 2 H2O (l) ΔH 0 = −571,6 kJ
Entalpiaren aldakuntza horiek ekuazioei formulatuta dauden moduan
dagozkie. Entalpia propietate estentsiboa denez, ekuazioaren atal guz-
tiak faktore berberaz biderkatzen baditugu, orduan ΔH 0-a ere faktore
berberaz biderkatuta geratuko da. Orduan, honako hau edukiko dugu:
1
H 2 (g) + O (g) → H 2 O (l) ΔH 0 = −285,8 kJ
2 2
Beste alde batetik, ekuazio termokimiko baten bi atalak alderantzika-
tzen badira, orduan entalpiaren aldakuntzaren, ΔH 0, balio absolutua
gorde egiten da, baina zeinua aldatu egiten da. Ari garen ekuazioan
ERAKETA ENTALPIA aplikatuz gero:
ESTANDARRAK
2 H2O (l) → 2 H2 (g) + O2 (g) ΔH 0 = +571,6 kJ
Substantzia Δ H0f (kJ ⋅ mol −1 )
Mol bat ur likidoren sintesiak askatzen duen energia mol hori deskon-
H2O (g) −241,8 posatzeko behar denaren berdina da.
H2O (l) −285,8
5.1. Eraketa-entalpia estandarra
CO (g) −110,5
Presio konstantepeko erreakzioetan gertatzen den entalpiaren alda-
CO2 (g) −393,5 kuntzak produktuen entalpien eta erreaktiboen entalpien arteko dife-
C2H4 (g) +52,3 rentzia adieratzen du. Hau da:
C2H6 (g) −84,7 ΔH erreakzioa = H produktuak − H erreaktiboak
SO2 (g) −296,1 Alabaina, substantzia jakin baten entalpia zehatza ezagutzea ezinezkoa
SO3 (g) −395,2
denez, hitzarmenez substantzia bakoitzari balio konstante bat esleitzea
erabaki da, eraketa-entalpia estandarra deitua, ΔHf0 (1. taula).
NH3 (g) −46,3
NO (g) +90,4 ) Substantzia baten eraketa-entalpia estandarra, Δ Hf0 , substan-
tzia horren mol baten eraketari, egoera estandarrean, dagokion
NO2 (g) +33,85 entalpiaren aldakuntza da, egoera estandarrean dauden ele-
N2O4 (g) +9,66 mentu osagaietatik abiatuta, azken horiei zero entalpia esleituz.
CaO (s) −635,6 Eraketa-entalpia estandarra kJ·mol–1-etan neurtzen da.
CaCO3 (s) −1 206,9 Esate baterako:
■ 1. taula. 2 C (s) + 2 H 2 (g) → C 2H 4 (g) Δ H f0 = 52, 3 kJ ⋅ mol −1

5.2. Errekuntza-entalpia estandarra ERREKUNTZA ENTALPIA

ESTANDARRAK
Errekuntza-ekuazioek erreakzio kimikoen artean oso talde garrantzi-
tsua osatzen dute, eta asko, interes ekonomiko eta sozial handikoak Δ H f0
dira. Substantzia
(kJ ⋅ mol −1 )
Erregai desberdinen efikazia erkatzeko, erreferentziarako baldintza ba- Karbono

−283
tzuk jarri behar dira. Horrela, balioespen energetikoa beti egoera estan- monoxidoa, CO (g)
darrean dagoen substantziaren mol baten errekuntzari dagokio.
Etanola, C2H5OH (l) −1 368
Baldintza horietan gertatzen den entalpiaren aldakuntzari, hitzarme-
nez, errekuntza-entalpia estandarra deritzo. Metanoa, CH4 (g) −890
)
Karbonoa, C
−394
Substantzia baten errekuntza-entalpia estandarra, edo, labur- (grafitoa)
tuz, errekuntza-beroa, substantzia horren mol bat baldintza
Azetilenoa, C2H2 (g) −1 300
estandarretan erretzen denean ekoizten den entalpiaren alda-
kuntza da.
Sakarosa
−5 645
C12H22O11 (s)
Errekuntza-entalpia guztiak negatiboak dira, alboko taulan ikus daite-
keen moduan, errekuntza guztiak exotermikoak direlako. Propanoa, C3H8 (g) −2 220
7. ADIBIDEA
■ 2. taula.
Kalkulatu zenbat gramo propano erre beharko diren, erreakzio honen ara-
bera, 700 kJ ekoizteko:
C3H8 (g) + 5 O2 (g) → 3 CO2 (g) + 4 H2O (l)
ΔH0 = −2 220 kJ ⋅ mol−1
— Datuak: Lortutako energia: 700 kJ •
ΔH 0 = −2 220 kJ ⋅ mol−1 Errekuntza-prozesu exotermikoak
— C3H8-aren masa molarra determinatzen da, eta ostean, egokiak diren aprobetxatuz, energia lortzen da
biomasatik. Helbide honetan, proze-
bihurketa-faktoreak aplikatuz, beharrezkoa den masa kalkulatuko da:
su horien azalpena duzu: www.
renovables.serforem.com/conte
M (C 3H 8 ) = 3 ⋅ 12, 011 g ⋅ mol −1 + 8 ⋅ 1, 008 g ⋅ mol −1 = 44,10 g ⋅ mol −1 nido/biomasa.asp
C 3H 8 -aren masa beharrezkoa =
1 mol C 3H 8 44, 094 g
= 700 kJ ⋅ ⋅ = 1 3, 91 g
2 220 kJ 1 mol C 3H 8
700 kJ lortzeko, 13,91 g propano erre beharko dira.
JARDUERAK
15. Formulatu butanoaren, C4H10, errekuntza-beroaren 17. Demagun gasolina oktano purua dela, C8H18.
ekuazioa, eta kalkula ezazu substantzia horren Kalkula ezazu zein izango den ekoizten den beroa
zenbat gramo erre beharko diren 350 kJ ekoiz- 1 L gasolina, baldintza estandarretan, erretzen
teko, jakinda horren errakuntza-entalpia estandarra denean. (Gasolinaren dentsitatea: 800 kg·m3; okta-
ΔH 0 = −2 877 kJ ⋅ mol−1 dela. noaren errekuntza-beroa: −5 471 kJ ⋅ mol−1)
Sol.: 7,07 g
Sol.: 3,8 ⋅ 104 kJ
16. Kalkulatu zenbat bero ekoiztuko den, baldintza
estandarretan, 25 kg CaO-k kare biziaren iraungi- 18. Formulatu metanoaren errekuntza-erreakzioa, eta
tze-erreakzioaren bidez zeharo erreakzionatzen kalkula ezazu zenbat kilogramo metano erre behar-
dutenean: ko diren, baldintza estandarretan, 2,7 · 106 kJ bero
ekoizteko, baldin eta errekuntzan sortutako beroa-
CaO (s) + H2O (l) → Ca (OH)2 (s) ren % 75 aprobetxatzen bada.
ΔH 0 = −65,21 kJ
Sol.: 2,91 ⋅ 104 kJ Sol.: 64,89 kg
155
6. Hess-en legea
Entalpiak duen egoera-funtzioaren izaera dela eta, G. H. Hess (1802-
1850) kimikari suitzarrak lege bat proposatu zuen, gaur egun Hess-en
legea izenarekin ezagutzen duguna:
) Erreakzio bat etapaka gerta badaiteke, errealak zein teorikoak,

erreakzio horretan gertatzen den entalpiaren aldakuntza tarteko
etapa horietako erreakzio-entalpien baturaren berdina da.
Horrela, a erreakzioa beste erreakzio batzuen, b, c, d eta abarren batu-
ra moduan kontsidera badaiteke, orduan hauxe beteko da:
ΔHa = ΔHb + ΔHc + ΔHd + ...
Praktikan, erreakzio zuzenaren adierazpidea lortzeko asmoz erreakzio
horien batuketa egin orduko, sarri koefiziente egokiak sartu beharko
dira, edo erreakzio baten edo besteren noranzkoa alderantzikatu
beharko da.
8. ADIBIDEA
Azetilenoaren, C2H2, sintesiaren erreakzioa hauxe da: 2 C (grafito) + H2 (g) → C2H2 (g). Honako erreakzio haue-
tatik abiatuta, erreakzio horren entalpiaren aldakuntza kalkulatu:
ΔH 0a = −393,5 kJ
a) C (grafitoa) + O2 (g) → CO2 (g)
1
b) H 2 (g ) + O (g ) → H 2O (l ) ΔH 0b = −285,8 kJ
2 2
c) 2 C2H2 (g) + 5 O2 (g) → 4 CO2 (g) + 2 H2O (l) ΔH 0c = −2 598,8 kJ

— Azetilenoaren sintesia duen ekuazioa lortu behar dugu, hau da, lehen atalean C eta H2 soil-soilik agertuko dira,
eta bigarrenean, C2H2; horregatik O2-a, CO2-a eta H2O-a kendu egin beharko dira. Ekuazio hori,
1
2 ⋅ a + b − ⋅ c algoritmoaren bidez lortu ahal izango da.
2
Aipaturiko eragiketak egingo ditugu, eta tarteko ekuazioak eta entalpiak batuko ditugu:
2 C (grafitoa) + 2 O 2 (g) → 2 CO 2 (g) ΔH 0 = 2 (− 393, 5 kJ) = − 787, 0 kJ
1
H 2 (g) + O 2 (g) → H 2 O (I) ΔH 0 = − 285, 8 kJ
2
5 1
2 C O 2 (g) + H 2 O (I) → C 2H 2 (g) + O 2 (g) ΔH 0 = − (− 2 598, 8 kJ) = 1299, 4 kJ
2 2
2 C (grafitoa) + H 2 (g) → C 2H 2 (g) Δ H 0 = +226, 6 kJ
Erreazkioaren entalpiaren aldakuntza +226,6 kJ da.
6.1. Erreakzio-entalpia estandarraren kalkulua, eraketa-

entalpia estandarretatik abiatuta
Erreakzio kimiko batean parte hartzen duten substantzien eraketa-
entalpia estandarren, ΔH f0 ,balioak jakiteak aipaturiko erreakzioaren
entalpia estandarra, ΔH 0, kalkulatzea ahalbidetzen du.
Hori egiaztatzeko, ikus dezagun kasu zehatz bat: N2O4 (g)-aren des-
konposizioa NO2 (g)-a emateko. Erreakzio hori honako ekuazio honen
arabera gertatzen da:
N2O4 (g) → 2 NO2 (g)
Parte hartzen duten bi substantzien eraketei dagozkien ekuazio termo-
kimikoak honako hauek dira, hurrenez hurren:
1
N (g) + O 2 (g) → NO 2 (g) ΔH f0 = + 33, 85 kJ
2 2
N 2 (g) + 2 O 2 (g) → N 2 O 4 (g) ΔH f0 = + 9, 66 kJ

Lehen ekuazioa bider 2 egiten badugu, bigarrenaren noranzkoa alde- ADI!

rantzikatzen dugu, eta lortzen diren ekuazioak batzen baditugu, N2O4
Sistema batek hasiera-egoera bate-
(g)-ari dagokion deskonposizio-prozesuaren ekuazioa lortuko dugu. tik bukaera-egoera bateraino egiten
N 2 (g) + 2 O2 (g) → 2 NO2 (g) Δ H 0 = 2 ⋅ 33, 85 kJ duen bilakaeran gertaturiko ental-
piaren aldakuntza, egindako ibilbi-
N 2 O4 (g) → N 2 (g) + 2 O2 (g) Δ H 0 = − 9, 66 kJ dearen independentea da.
Horrek zera esan nahi du: erreakzio
N 2 O4 (g) → 2 NO2 (g) Δ H 0 = + 58, 04 kJ bat era zuzen batean edo tarteko
erreakzio batzuetan zehar joan ahal
Ikusten denez, erreakzioaren entalpiaren balioa eraketa-entalpien ba-
bada, entalpiaren aldakuntzak balio
lioen mende dago, honako adierazpen honen arabera: berbera du bai kasu batean bai bes-
0
Δ H erreakzioa = 2 ⋅ Δ H f0 produktuak − Δ H f0 erreaktiboak tean.
Gauza bera gertatzen da mendi
Ondorio hau beste edozein erreakzio kimikotara hedatuz, zera esan batera igotzean: mendiaren oinetik
genezake: tontorreraino dagoen altuera-dife-
rentzia berbera da, tontorrera igo-
0
Δ H erreakzioa = ∑ n ⋅ Δ H f0 produktuak − ∑ m ⋅ Δ H f0 erreaktiboak tzeko edozein bide erabili arren.
Are gehiago, ez da derrigorrezkoa
non m eta n erreaktiboen eta produktuen koefizienteak diren. tarteko erreakzioak errealitatean
) Erreakzio baten entalpia estandarraren aldakuntza, ΔH 0,

kendura baten berdina da, non kenkizuna produktuen eraketa-
egingarriak izatea. Hauxe baino ez
da eskatzen: erreakzio horiek erre-
akzioen segidan sartzean, batura
entalpia molar estandarren batura baita, eta kentzailea, erreak- algebraiko baten bidez erreakzio
tiboen eraketa-entalpia molar estandarren batura, batugai zuzena ematea.
bakoitza ekuazio doituan agertzen diren koefiziente estekiome-
trikoaz biderkatuta.
9. ADIBIDEA
Amoniakoaren oxidazio katalitikoaren erreakzioa azido nitrikoaren ekoizpen industrialerako abiapuntua da, eta
erreakzio honen arabera gertatzen da: 4 NH3 (g) + 5 O2 (g) → 6 H2O (l) + 4 NO (g). Kalkulatu erreakzio horren
entalpia estandarra, eraketa-entalpia estandarren taularen balioak erabiliz.
Δ H f0 [NH 3 (g)] = − 46, 3 kJ ⋅ mol −1 Δ H f0 [O 2 (g)] = 0 Δ H f0 [H 2O (l)] = − 285, 8 kJ ⋅ mol −1
— Datuak:
ΔH f0 [NO (g)] = + 90, 4 kJ ⋅ mol −1
0
— Adierazpen hau erabiliko dugu Δ H erreakzioa = ∑ n ⋅ Δ H f0 produktuak − ∑ m ⋅ Δ H f0 erreaktiboak =
= 6 Δ H f0 [H 2O (l)] + 4 Δ H f0 [NO (g)] − 4 Δ H f0 [NH 3 (g)] − 5 Δ H f0 [O 2 (g)] =

⎛ kJ ⎞ kJ ⎛ kJ ⎞
= 6 mol ⎜ − 285, 8 + 4 mol ⋅ 9 0, 4 − 4 mol ⎜ − 46, 3 − 0 = − 1168 kJ
⎝ mol ⎟⎠ mol ⎝ mol ⎟⎠
Erreakzioaren entalpia estandarra ΔH 0 = −1 168 kJ da.
JARDUERAK
19. Kalkula ezazu karbono disulfuroaren, CS2 20. Formulatu CaCO3 (s)-aren deskonposizio-erreakzioa, eta
(l), sintesi-erreakzioaren entalpia estan- eraketa-entalpien datuetatik abiatuta, kalkulatu entalpia
darra, haren elementuetatik abiatuta: C estandarra.
(grafitoa) eta S (s), eta honako datu hauek Sol.: +177,8 kJ
jakinda:
21. Formulatu mol bat metanolen, CH3OH (l), sintesi-erreakzioa,
C (grafitoa) + O2 (g) → CO2 (g) eta kalkula ezazu, ekuazio termokimiko hauetaz baliatuta,
ΔH 0 = −393,5 kJ erreakzio-entalpiaren balioa:
S (s) + O2 (g) → SO2 (g) 3
CH 3 OH (l) + O (g) → CO2 (g) + 2 H 2 O (l)
ΔH 0 = −296,1 kJ 2 2
Δ H 0 = − 726, 4 k J
CS2 (l) + 3 O2 (g) → CO2 (g) + 2 SO2 (g) C (grafitoa) + O 2 (g) → CO 2 (g) Δ H 0 = − 393, 5 kJ
ΔH 0 = −1072 kJ H 2 (g) + O2 (g) → H 2 O (l) Δ H 0 = − 285, 8 kJ
Sol.: 86,3 kJ Sol.: −238,7 kJ
157
GOGORATU 7. Lotura-entalpia
Molekula diatomiko baten lotura-
energia entalpiaren aldakuntza bat Erreakzioaren entalpia estandarrarekin egiten diren kalkuluek entalpia
da; hain zuzen, egoera gaseosoan horien balioak oso aldakorrak direla erakusten dute. Horrela, erreakzio
dauden molekulen mol bat egoera exotermikoek ΔH 0 negatiboa dute, eta endotermikoek, aldiz, positi-
berean dauden atomotan disozia-
tzen denean gertatzen dena. Uni-
boa dute. Bai kasu batean, bai bestean, erreakzio batzuen ΔH-aren
tatea kJ·mol–1 da. balio absolutua oso handia da, eta beste batzuena, oso txikia.
Adibidea: Cl2 (g) → 2 Cl (g) Horren arrazoia erreaktiboen eta produktuen molekulen egonkortasun
ΔH = 242,7 kJ ⋅ mol−1 handiagoan edo txikiagoan datza, eta beraz, erreakzioan zehar apur-
Molekula poliatomikoetan agertzen tzen eta eratzen diren loturen energian.
diren loturen energia, hainbat mole-
kula desberdinetatik abiatuta lorturi-
ko batez besteko balioa da. 7.1. Erreakzio-entalpia estandarraren kalkulua, lotura-
BATEZ BESTEKO entalpietatik abiatuta
LOTURA ENTALPIAK
Kontuan hartu behar dugu loturen apurketak energia-kontsumoa daka-
Lotura ΔH (kJ ⋅ mol−1)
rrela, eta loturen eraketak, bere aldetik, energia-askapena dakarrela;
H⎯H 436,4 hortik ondoriozta genezake erreakzio baten entalpiaren aldakuntza,
O =O 498,7 alde batetik, kontsumituriko energiaren mende dagoela, eta bestetik,
Cl ⎯ Cl 242,7 askaturiko energiaren mende.
H ⎯ Cl 431,9 Kontsumituriko eta askaturiko energiak lotura-entalpien bidez adieraz
O⎯H 460,4 daitezke, eta orduan:
C⎯C 347,4
C =C 620,4 ΔH 0erreakzioa = Σ m ⋅ ΔHlotura apurtuak − Σ n ⋅ ΔHlotura eratuak
C⬅C
C ⎯O
812,4
351,4
) Erreakzio kimiko baten entalpia estandarraren aldakuntza
kendura baten berdina da, kenkizun moduan erreaktiboetan
C =O 745,4 apurtzen diren loturen entalpien batura jarrita, eta kentzaile
C⎯H 414,4 moduan, produktuetan eratzen diren loturen entalpien batura.
Br—Br 192,5
F⎯F 150,6 Erreakzio-entalpiarentzat lotura-entalpietatik lorturiko entalpien balioak
Br ⎯ F 197,4 balio hurbilak dira; izan ere, lotura-entalpiak molekula desberdinetan
agertzen diren lotura berdinaren batez besteko balioak baino ez dira.
10. ADIBIDEA
Kalkula ezazu hidrogeno gaseosoaren errekuntza-erreakzioaren entalpia estandarraren aldakuntza, honako erre-
akzio honen arabera eta lotura-entalpien taulan agertzen diren datuetatik abiatuta: 2 H2 (g) + O2 (g) → 2 H2O (g)
— Datuak: ΔH H – H = 436,4 kJ ⋅ mol−1 ΔH O = O = 498,7 kJ ⋅ mol−1 ΔH O – H = 460 kJ ⋅ mol−1

— Adierazpen hau aplikatuko dugu: ΔH 0erreakzioa = Σ m ⋅ ΔH l. apurtuak − Σ n ⋅ ΔH l. eratuak
ΔH 0erreakzioa= 2 ⋅ ΔHH – H + ΔH O = O − 4 ⋅ ΔH O – H = 2 ⋅ 436,4 kJ ⋅ mol−1 + 498,7 kJ ⋅ mol−1 − 4 ⋅ 460 kJ ⋅ mol−1 = −468,5 kJ ⋅ mol−1
Erreakzio horren entalpiaren aldakuntza ΔH 0 = −468,5 kJ ⋅ mol−1 da.
JARDUERAK
22. Taulan agertzen diren lotura-entalpien balioak erabilita, kalkula ezazu erreakzio hauetako bakoitzaren entapia
estandarra, gutxi gorabehera:
a) Br2 (g) + 3 F2 (g) → 2 BrF3 (g)
b) Etenoaren hidrogenazioa, etanoa eratuz: CH2=CH2 (g) + H2 (g) → CH3⎯ CH3 (g)
c) Etanolaren errekuntza: C2H5OH (g) + 3 O2 (g) → 2 CO2 (g) + 3 H2O (g)
Sol.: −537,7 kJ, −118,6 kJ, −1015,9 kJ

8. Entropia Entropia
Prozesu fisiko eta kimiko askotan, egoera ordenatuagoetatik egoera eta egoera-aldaketa
desordenatuagoetarako trantsizioak gertatzen dira, baita alderantziz Bero kantitate nahikoa ematen zaio-
nean, egoera solidoan dagoen subs-
ere. Substantzia baten barne-ordena edo -desordena neurtzeko, egoera-
tantzia bat urtu egin daiteke, egoera
funtzio berri bat sartzen da: entropia. likidora pasatuz, eta gero, irakin
egin dezake, gas bilakatuz.
) Entropia, S, egoera-funtzio bat da, eta sistemen desordena
molekularraren maila neurtzen du.
Egoera-aldaketa horiek substan-
tzia horren barnealdean aldaketa
garrantzitsua eragiten dute: solido-
aren berezkoa den ordenamendua
Oro har, entropia handitu egiten da sistema desordenatzen denean, —partikula bakoitzak bere leku
zehatza betetzen du— galdu egiten
eta gutxitu egiten da ordena molekularra gehitzen denean.
da egoera desordenatuago batera,
— Horrela, hurrengo erreakzioan likido batek eta gas batek elkarrekin likidora, pasatzean, edo are desor-
denatuagora, gaseosora, pasatzean.
erreakzionatzen dute, solido bat eratuz: sistemaren entropia gutxitu
Orduan zera esaten dugu, solidotik
egin da, haren ordena molekularra handitu egin delako. gas-egoerarainoko egoera-aldake-
PCl3 (l) + Cl2 (g) → PCl5 (s) tek sistemaren entropiaren gehi-
kuntza eragiten dutela.
— Glukosaren errekuntza-erreakzioan, ostera, solido bat gas bihur- Entropia egoera-funtzio bat da, eta
tzen da. Desordenaren gehikuntza gertatu da, eta beraz, entropia- beraz, ez dago transformazioan
jarraitu den bidearen mende, eta
rena ere bai.
hasierako eta bukaerako egoeren
C6H12O6 (s) + 6 O2 (g) → 6 CO2 (g) + 6 H2O (g) mende dago soil-soilik. Hau da:
(S − S 0) itzulgarria = (S − S 0) itzulezina
8.1. Entropia-aldakuntza prozesu kimikoetan Prozesu itzulgarri batean eta proze-

su itzulezin batean gertatzen den
balio-desberdintasunaren jatorria
Sistema bat S0 entropia duen hasiera-egoera batetik S entropia duen honako honetan datza: tenperatura
bukaera-egoera bateraino itzulgarriki badoa, ingurunearekin bero jakin batean, prozesu itzulezinean
kantitate bat, Q, tenperatura konstantean trukatuz, prozesuaren entro- trukaturiko beroaren balioa txikia-
pia-aldaketa, Δ S, honako adierazpen honen arabera kalkula daiteke: goa da prozesu itzulgarrian baino.
Horrela,
Q itzulezina < Q itzulgarria
Q Q = itzulgarriki trukaturiko beroa
ΔS = S − S 0 = T = tenperatura absolutua
T
Magnitude hori J·K–1-etan neurtzen da.

Prozesuak itzulezinak direnean, aldiz, beste erlazio hau betetzen da:
Q
ΔS > .
T
11. ADIBIDEA
Kalkulatu mol bat izotzek 0°C-ko tenperaturan eta 1
J 0, 018 kg
atm-eko kanpo-presioan eta erreakzio honen arabera LF = 334 400 ⋅ = 6019, 2 J ⋅ mol −1
urtzean pairatzen duen entropia-aldakuntza: kg 1 mol
H2O (s) ←
→ H2O (l)
Izotzaren fusio-beroa, LF = 334 400 J ⋅ kg−1 Izotzaren Q 6019, 2 J ⋅ mol −1
ΔS = = = 22, 05 J ⋅ mol −1 ⋅ K −1
fusio-prozesua itzulgarria dela joko dugu. T 273 K
— Datuak: m = 1 mol H2O = 18 g = 0,018 kg Mol bat izotzen fusioari dagokion entropia-aldakuntza
LF = 334 400 J ⋅ kg−1 honako hau da:
— Lehendabizi, mol bat izotz urtzeko behar den ΔS = 22,05 J ⋅ K−1
beroa determinatuko da, eta datu horretatik abia-
tuta, prozesuaren entropia-aldakuntza:
159
ENTROPIA MOLAR ESTANDARRAK 8.2. Entropia molar estandarra

Substantziak S 0 (J ⋅ mol−1 ⋅ K−1) Barne-energiarekin edo entalpiarekin gertatzen ez den moduan, posible
H2O (g) 188,79 da substantzia baten entropia jakitea, tenperatura eta presio jakinetan.
H2O (l) 169,99

) Substantzia baten entropia molar estandarra, S0, substantzia
horren mol baten entropia da, 1 atm-eko presioan eta 25°C-ko
H2O (s) 143,29
tenperaturan.
H2 (g) 131,29
N2 (g)
Balioa kalkulatzeko erreferentzia zero absolutua da (0 K), zeren, ter-
192,29
modinamikaren hirugarren printzipioaren arabera:
Cl2 (g) 223,29
O2 (g) 205,29 ) Ordenamendu perfektua duen substantzia kristalino puru baten
entropia nulua da zero absolutuko tenperaturan.
S (s) 131,99
Cu (s) 133,39 Alboko taulan ikus dezakezunez, entropia molar estandar guztiak posi-
tiboak dira, eta unitatea J ⋅ mol−1 ⋅ K−1 da.
HCl (g) 187,29
Entropia molar estandarren erabilerak prozesu fisiko baten entropia-
CO2 (g) 213,69
aldakuntza kalkulatzea ahalbidetzen digu, esate baterako, adibide
SO2 (g) 248,59 honetako uraren egoera-aldakuntzarena:
CH4 (g) 186,19
12. ADIBIDEA
NH3 (g) 193,29
Kalkula ezazu 100 g ur 0°C-an izozten direnean gertatzen den entropia
CaO (s) 139,89 estandarraren aldakuntza. Erabil itzazu taulako datuak.
CaCO3 (s) 192,99
— Datuaks: S 0 [H2O (s)] = 43,2 J ⋅ mol−1 ⋅ K−1
MgCO3 (s) 165,69 S 0 [H2O (l)] = 69,9 J ⋅ mol−1 ⋅ K−1
MgO (s) 126,78 — Lehendabizi, entropia molarraren aldakuntza determinatuko dugu, eta
100 g uri dagokiona kalkulatuko dugu:
CuO (s) 143,59
ΔS 0 = S 0 [H 2O (s)] − S 0 [H 2O (l)] =
■ 3. taula.
= (43, 2 − 69, 9 J) J ⋅ mol −1 ⋅ K −1 = − 26, 7 J ⋅ mol −1 ⋅ K −1
1 mol ⎛ J ⎞
Δ S 0 = 100 g ⋅ − 26, 7 = − 148,3 J ⋅ K −1
18 g ⎜⎝ mol ⋅ K ⎟⎠
Entropia-aldakuntza ΔS 0 = −148,3 J ⋅ K−1 da. Entropiaren gutxipen bat

agertzen da, solido baten eraketari dagokion bezalaxe, likidoetan baino
ordenamendu molekular handiagoa baitago.
JARDUERAK
23. Erkatu substantzia-bikoteak, eta adierazi kasu bakoi- b) Etanolaren lurrunketa, giro-tenperaturan.
tzean zeinek duen entropia handiagoa. Justifikatu
c) Sodio kloruroaren disoluzioa uretan.
erantzuna.
a) Mol bat I2 (s) ala mol bat I2 (l).
b) Mol bat H2O (g) ala mol bat H2O (l). 26. Etanolaren lurrunketa-bero molarra, 25°C-an,
36,4 kJ·mol–1 dela jakinda, kalkula ezazu proze-
24. Karbono diamanteak karbono grafitoak baino entro- su honen entropia-aldaketa, itzulgarria dela
pia txikiagoa du. Azal ezazu zergatik. suposatuz: etanol (l) → etanol (g). Etanol likidoa-
25. Arrazoitu ea honako prozesu hauetan entropiaren ren entropia estandarra 161 J·mol-1·K–1 bada,
gehikuntza ala gutxipena dagoen: kalkulatu etanol-lurrunaren entropia estandarra.
a) Merkurio likidoaren solidotzea, –39°C-an. Sol.: 122 J⭈mol⫺1⭈K⫺1; 283 J⭈mol⫺1⭈K⫺1

8.3. Erreakzioaren entropia estandarra

Termodinamikaren
Erreakzioaren entalpia estandarrarekin gertatzen den moduan, erreak- bigarren printzipioa
zio kimiko batean gertatzen den entropia-aldakuntza erreaktiboen eta Printzipio honek unibertsoaren
produktuen entropia molar estandarretatik abiatuta kalkula daiteke. desordena-graduaren aldaketa tra-
tatzen du, unibertsoan gertatzen
Horretarako, erreakzioaren entalpia kalkulatzeko erabili den algoritmo- diren prozesuen izaeraren arabera,
hau da, espontaneoak (itzulezinak)
aren antzeko bat erabiltzen da:
edota orekakoak (itzulgarriak) izate-
0 0 0 aren arabera.
Δ S erreakzioa = ∑ n ⋅ S produktuak − ∑ m ⋅ S erreaktib o ak
Printzipio hau era honetan enun-
Hemen ere, m eta n direlakoek erreaktiboen eta produktuen koefizien- tziatzen da:
teak adierazten dituzte. Prozesu espontaneoetan, uniber-
tsoaren entropia gehitu egiten da,
) Erreakzio baten entropia estandarraren aldakuntza, ΔS0,

kendura baten berdina da, non kenkizuna produktuen entropia
eta orekan dagoen prozesu batean,
konstante irauten du.
molar estandarren batuketa den; kentzailea erreaktiboen entro-

pia molar estandarren batuketa, eta batugai guztiak, ekuazio
doituan agertzen diren koefiziente estekiometrikoaz biderkatuta
dauden.
13. ADIBIDEA
Entropia molar estandarren taularen datuetatik abiatuta, kalkulatu entropia hauetan gertatzen den entropia-alda-
kuntza: a) CaCO3 (s) → CaO (s) + CO2 (g); b) N2 (g) + 3 H2 (g) → 2 NH3 (g).
a) Datuak: S 0 [CaCO3 (s)] = 92,9 J ⋅ mol−1 ⋅ K−1 b) Datuak: S 0 [N2 (g)] = 192 J ⋅ mol−1 ⋅ K−1
S 0 [CaO (s)] = 39,8 J ⋅ mol−1 ⋅ K−1 S 0 [H2 (g)] = 131 J ⋅ mol−1 ⋅ K−1
S0 [CO2 (g)] = 213,6 J ⋅ mol−1 ⋅ K−1
S 0 [NH3 (g)] = 193 J ⋅ mol−1 ⋅ K−1
— Adierazpen hau aplikatuko dugu:
— Adierazpen hau aplikatuko dugu:
Δ S erreakzioa
0
= Σ n ⋅ S produktuak
0
− Σ m ⋅ S erreaktib
0
oak Δ S erreakzioa
0
= Σ n ⋅ S produktuak
0
− Σ m ⋅ S erreaktib
0
oak
Σ n ⋅ S = 1 mol ⋅ S [CaO (s)] + 1 mol ⋅ S [CO 2 (gg)] =
0 0 0
Σ n ⋅ Δ S 0 = 2 mol ⋅ S 0 [NH 3 (g)] =
J J
= 1 mol ⋅ 39,8 + 1 mol ⋅ 213,6 = 253, 4 J ⋅ K −1 J
mol ⋅ K mol ⋅ K = 2 mol ⋅ 193 = 386 J ⋅ K −1
mo l ⋅ K
Σ m ⋅ S 0 = 1 mol ⋅ S 0 [CaCO 3 (s)] =
J Σ m ⋅ S 0 = 1mol ⋅ S 0 [N 2 (g)] + 3 mol ⋅ S 0 [H 2 (g)] =
= 1 mol ⋅ 92,9 = 92,9 J ⋅ K −1
mol ⋅ K J J
= 1 mol ⋅ 192 + 3 mol ⋅ 131 = 585 J ⋅ K −1
−1
Δ S = 253, 4 J ⋅ K − 92,9 J ⋅ K
0 −1
= 160, 5 J ⋅ K −1 mol ⋅ K mol ⋅ K
Δ S 0 = 386 J ⋅ K −1 − 585 J ⋅ K −1 = − 199 J ⋅ K −1
1 mol CaCO3 (s) deskonposatzen denean, eta CaO
(s) eta CO2 (g) eman, 160,5 J ⋅ K−1-eko entropia-
gehikuntza gertatzen da. Sistemaren desordena Amoniakoaren sintesian, −199 J ⋅ K−1-eko entropia-
handitu egin da, substantzia gaseoso bat, CO2-a, gutxipena gertatzen da. Honek esan nahi du produk-
eratu delako. tuak erreaktiboek baino desodena txikiagoa duela.
JARDUERAK
27. Kalkulatu baldintza estandarretan gertatzen diren 28. Auresan erreakzio bakoitzean entropiaren gehikun-
erreakzioen entropia-aldakuntza hauek: tza ala gutxipena egongo den.
a) H2 (g) + Cl2 (g) → 2 HCl (g) a) Ag+ (aq) + Cl− (aq) → AgCl (s)
b) S (s) + O2 (g) → SO2 (g) b) NH4Cl (s) → NH3 (g) + HCl (g)
c) MgCO3 (s) → MgO (s) + CO2 (g) c) H2 (g) + Br2 (g) → 2 HBr (g)
Sol.: 20 J ⋅ K−1; 11,6 J ⋅ K−1; 174,7 J ⋅ K−1
161
J. W. GIBBS 9. Entalpia askea

J. W. Gibbs (1839-1903) fisikari
estatubatuarra, Yale (EEBB) Uni- Prozesu baten entalpiaren aldakuntzaren, ΔH, eta prozesu berberaren
bertsitateko irakaslea, termodinami- entropia-aldakuntzaren, ΔS, arteko erlazioa Gibbs-en energia askea,
karen aintzindari izan zen. edo, errazago, enegia askea, G, deituriko egoera-funtzio berri baten
Berak 1876 eta 1878 artean mate- bidez ezartzen da. Aldagai estentsiboa da, energia-unitatetan neurtua,
riaren gainean egindako ikerketak
(Connecticut) Zientzien Akade- eta balioa honako adierazpideak eskainita:
miaren urtekarian argitaratu ziren,
baina Europara ez ziren 1890. urte- G = H −T S
ra arte iritsi, Ostwald kimikari ale-
maniarrak ekarrita. Energia askea, G, ezin da esperimentalki neurtu, baina prozesu baten
Data horretarako jadanik eginak energia askearen aldakuntza, ΔG, ezagutzea posible da. Aldakuntza
zeuden termodinamikaren aurrera- horren adierazpidea presio eta tenperatura konstanteetan, honako
pausu nagusiak, baina Gibbs-i ai- ekuazio hau da, Gibbs-Helmholtz-en ekuazioa, alegia:
tortu zitzaion aitzindaritza.
ΔG = ΔH − T ΔS
Ekuazio horretan, ΔH-ak prozesuan gertatzen den energia-aldakuntza
totala neurtzen du, eta TΔS-ak atomoen berrordenamenduaren kau-
saz gertatzen den energia-aldakuntza neurtzen du, lan egiteko probe-
txagarria ez dena.
Energia askearen aldakuntza, ΔG, energia-aldakuntza totalaren, ΔH,
ERAKETA ENERGIA ASKE
eta erabilgarria ez den energia-aldakuntzaren arteko diferentzia adie-
ESTANDARRAK
razten du. Hortik ateratzen da, benetan erabilgarria den energiaren
ΔG0f neurria dela. Eta hortik datorkio energia askea izena.
Substantzia
(kJ ⋅ mol−1 ⋅ K−1)
H2O (l) −237,2
9.1. Eraketa-energia aske estandarra
H2O (g) −228,6
Konposatu baten eraketa-energia aske estandarra, ΔGf0, konposatu
CO2 (g) −394,4 baten mol bat, elementu osatzaileetatik abiatuta eta egoera estanda-
rrean, sintetizatzean gertatzen den energia askearen aldakuntza da.
CH4 (g) 3−50,8
Hitzarmenez, elementuen energia askea, baldintza estandarretan,
MgO (s) −569,6
hots, 1 atm-eko presioan eta 25°C-ko tenperaturan duten era puru
NO (s) 3+86,7 egonkorrenean, zero da.
C2H2 (g) −209,2 Alboan agertzen den taulan, zenbait substantzia arrunten eraketa-
energia aske estandarren balioak biltzen dira.
SO2 (g) −300,4
SO3 (g) −370,4 9.2. Erreakzioaren energia aske estandarra
■ 4. taula. Erreakzioaren energia aske estandarra, ΔG 0, erreakzio batean ger-
tatzen den energia askearen aldakuntza da, non egoera estandarre-
an dauden erreaktiboak egoera estandarrean dauden produktu bila-
katzen baitira.
Entalpiaren kasuaren antzera, erreakzio baten energia askea determi-
natu egin daiteke baldin erreakzio horretan parte hartzen duten subs-
tantzien eraketa-energia askearen datuak badakizkigu. Adierazpena
jadanik ezaguna denaren zeharo antzekoa da:
0
Δ G erreakzioa = ∑ n ⋅ Δ Gf0 produktuak − ∑ m ⋅ Δ Gf0 erreaktiboak
) ΔG0 kenketa baten berdina da, kentzailea produktuen eraketako

energia askeen batura izanik, eta kenkizuna erreaktiboen erake-
tako energia askeen batura izanik eta eraketa-energia aske guz-
tiak, ekuazio doituan agertzen diren koefiziente estekiometriko-
az biderkatuta.

14. ADIBIDEA
Kalkula ezazu metano, CH4, gaseosoaren errekuntza-erreakzioaren energia aske estandarraren aldakuntza, era-
keta-energia askeen taularen datuak erabiliz: CH4 (g) + 2 O2 (g) → CO2 (g) + 2 H2O (l)
−1 −1 −1
— Datuak: Δ Gf [CH 4 (g)] = − 50, 8 kJ ⋅ mol ; Δ Gf [CO 2 (g)] = − 39 4, 4 kJ ⋅ mol ; Δ Gf [H 2O (l )] = − 237, 2 kJ ⋅ mol
0 0 0
— Adierazpen hau aplikatuko dugu: Δ G erreakzioa

0
= ∑ n ⋅ Δ Gf0 produktuak −∑ m ⋅ Δ Gf0 erreaktiboak
⎛ kJ ⎞ ⎛ kJ ⎞ ⎛ kJ ⎞
Δ G erreakzioa
0
= 1 mol ⎜− 394, 4 ⎟ + 2 mo l ⎜− 237, 2 ⎟ − 1 mol ⎜− 50, 8 ⎟ = 818 kJ
⎝ mol ⎠ ⎝ mol ⎠ ⎝ mol ⎠
Mol bat metanoren errekuntzan gertatzen den energia askearen aldaketa − 818 kJ-koa da.
9.3. Energia askearen aldakuntza eta espontaneotasuna

Energia askeen
Termodinamikan agertzen den galdera interesgarri bat hauxe da, pro- batukortasuna
zesu fisiko edo kimiko bat espontaneoki gerta daitekeen ala ez jakite- Erreakzioen entalpiekin gertatzen
ko irizpide orokorrik dagoen ala ez. den bezalaxe, erreakzioen energia
askeak ere batukorrak dira.
Hori argitzeko, erreakzio kimiko jakin batean gertatzen diren entalpia- Horrek esan nahi du energia as-
ren aldakuntza, entropiaren aldakuntza eta energia askearen aldakun- keekin aritzeko unean, Hess-en
tza aztertuko ditugu. legean entalpiekin antzera ari gin-
tezkeela.
• Baldin entalpiaren aldakuntza erabiltzen badugu espontaneotasun- Horrela, erreakzio bat beste erreak-
irizpide gisa, prozesu exotermikoak (ΔH <0) espontaneoak izango zio batzuen baturaz lortu ahal bada,
dira, eta prozesu endotermikoak (ΔH > 0), aldiz, ez dira esponta- haren energia askea ere erreakzio
partzialen energia askeen batura
neoak izango.
izango da.
Baldin entropia-aldakuntza erabiltzen badugu espontaneotasun-
irizpide gisa, espontaneoak izango dira entropiaren gehikuntza
agertzen duten prozesuak (⌬S >0), eta entropiaren gutxipena duten
prozesuak (⌬S <0), aldiz, ez dira espontaneoak izango.
(NH4)2CO3 (s) → NH4HCO3 (s) + NH3 (g)
• Baina irizpide horrek ez du baliagarritasun orokorrik, zeren jakina
baita espontaneoki gertatzen diren prozesu endotermiko ugari dau-
dela. Hori da, besteak beste, giro-tenperaturan gertatzen den uraren
lurrunketa edo amonio karbonatoaren deskonposizio-erreakzioa:
Irizpide horrek ere ez du baliagarritasun orokorrik, zeren jakina baita
zenbait prozesu esponaneotan entropia gutxitu egiten dela, hau da,
ordena molekularra handitu egiten dela. Adibidez, uretan disolbatuta
dagoen konposatu ioniko baten kristalizazioa edo hidrogeno kloruro
eta amoniakoaren arteko erreakzioa:
HCl (g) + NH3 (g) → NH4Cl (s)
• Energia askearen aldakuntzak, ⌬G, baliagarritasun orokorra Termodinamikaren
duen irizpide bat eskaintzen du, prozesu baten espontaneotasun edo bigarren printzipioa
ez-espontaneotasun errazki jakitea ahalbidetuko duena, baldin eta Garrantzitsua da kontuan hartzea
ezen, nahiz eta prozesu jakin
prozesu hori presio eta tenperatura konstantean gertatzen bada.
batentzat ⌬G negatiboa izan, eta
) Energia askearen gutxipena (⌬G < 0) duten prozesuak

ondorioz espontaneoa izan, horrek
ez duela adierazten ezer prozesua-
ren abiaduraren gainean.
espontaneoak dira.
Esate baterako, propanoz eta oxi-
genoz osaturiko nahasketa bat
— Baldin ⌬G < 0 bada, prozesua espontaneoa da.
praktikan denbora mugagabe ba-
— Baldin ⌬G > 0 bada, prozesua ez da espontaneoa. Ondorioz, tean erreakzionatu gabe egon dai-
teke, nahiz eta, egiazta daitekee-
alderantzizko prozesua izango da espontaneoa.
nez, erreakzioa espontaneoa izan.
— Baldin ⌬G = 0 bada, sistema orekan dago.
163
ΔG = ΔH − T ΔS erlazioan oinarrituta, eta entalpiaren, entropiaren eta

energia askearen aldakuntza kontuan hartuta, prozesuak lau kasu
posibletan sailka ditzakegu, eta prozesuon espontaneotasuna koadro
honetan agertzen da:
Prozesuaren Esponta-
ΔH ΔS Tenp. ΔG Adibidea
deskripzioa neotasuna
Exotermikoa, eta
<0 >0 Edozein ΔG < 0 Espontaneoa 2 H2O2 (l) → 2 H2O (l) + O2 (g)
desordena sortzen du
Endotermikoa, eta Ez-
>0 <0 Edozein ΔG > 0 N2 (g) + 2 O2 (g) → 2 NO2 (g)
ordena sortzen du espontaneoa
Altua 兩ΔH 兩 > 兩 T ΔS 兩 ⇒ ΔG < 0 Espontaneoa
Exotermikoa, eta
<0 <0 Ez- HCl (g) + NH3 (g) → NH4Cl (s)
ordena sortzen du Baxua 兩ΔH 兩 < 兩 T ΔS 兩 ⇒ ΔG > 0 espontaneoa
Endotermikoa, Ez-
Altua 兩ΔH 兩 > 兩 T ΔS 兩 ⇒ ΔG > 0 espontaneoa
>0 >0 eta desordena H2 (g) + I2 (s) → 2 HI (g)
sortzen du Baxua 兩ΔH 兩 < 兩 T ΔS 兩 ⇒ ΔG < 0 Espontaneoa
15. ADIBIDEA
0
ΔS <
ΔG Prozesu Kalkulatu zer tenperaturatan izango den espontaneoa kaltzio karbonatoa-
0
ΔH > ez-espontaneoak ren deskonposizio-erreakzioa, CaCO3 (s) → CaO (s) + CO2 (g), erreakzio
ΔG > 0
ΔH > 0 horrentzat ΔH0 = +177,8 kJ, eta ΔS0 = 160,5 J ⋅ K−1 direla jakinda.
ΔH — Emandako erreakzioaren energia aske estandarra kalkulatuko dugu:
>0 0
< J 1 kJ
ΔS Δ G 0 = Δ H 0 −T Δ S 0 = 177, 8 kJ − 298 k ⋅ 160, 5 ⋅ = +129, 97 kJ
0
T K 1000 J
Prozesu
< 0 ΔS — Erreakzioa 25°C-an espontaneoa ez denez, zeren ΔG > 0 baita, ikusi
ΔH > 0 espontaneoak
ΔG < 0 beharko da zein tenperaturatan beteko den ΔG 0 = 0:
ΔH < 0 ΔH <
0 0 = ΔH 0 − T ΔS 0
ΔS > Joko dugu ΔH eta ΔS ez direla tenperaturarekin era nabarian aldat-
0 0
0 zen.
ΔH 0 177, 8 kJ
T= = = 1107, 8 K = (110 7, 8 − 273) oC = 834, 8 oC
ΔS 0 0,1605 kJ ⋅ K −1
834,8°C-tik gora, ΔG negatiboa izango da, eta erreakzioa, espontaneoa.
JARDUERAK
29. Kalkula itzazu beheko erreakzioen energia aske 31. Kalkulatu metanoaren errekuntza-erreakzioaren ener-
estandarraren aldakuntza, erreaktiboen eta pro- gia aske estandarra, CH4 (g) + 2 O2 (g) → CO2 (g) + 2
duktuen eraketako energia askeetatik abiatuta. H2O (l), honako datu hauetatik abiatuta:
Arrazoitu espontaneoak diren ala ez.
C (s) + 2H2 (g) → CH4 (g) ΔG 0 = −50,8 kJ
a) 2 MgO (s) → 2 Mg(s) + O2 (g)
C (s) + O2 (g) → CO2 (g) ΔG 0 = −394,4 kJ
b) N2 (g) + O2 (g) → 2 NO (g) 1
H 2 (g) + O 2 (g) → H 2O (l) ΔG 0 = −237,2 kJ
c) 2 SO2 (g) + O2 (g) → 2 SO3 (g) 2
Sol.: −818 kJ
Sol.: 1139 kJ; 173,4 kJ; −140 kJ
32. Erreakzio estandar honetan: SiO2 (s) + 2 C (s) + Cl2 (g)
30. C8H16 (g) + H2 (g) → C8H18 (g) erreakziorentzat, → SiCl4 (g) + 2 CO (g), jakina da ΔH 0 = +32,9 kJ eta
ΔS 0 = −130 J ⋅ K−1, eta ΔH 0 = −125,5 kJ. ΔS 0 = 226,5 J ⋅ K−1 direla.
Kalkula ezazu erreakzio horren energia aske Kalkula ezazu zer tenperaturatatik gora izango den
estandarraren aldakuntza, eta adierazi esponta- erreakzio hori espontaneoa.
Sol.: 145 K
neoa den ala ez.
Sol.: −86,8 kJ

Bioenergetika
Izaki bizidunok ere termodinamikaren legeei lotuta materiala eta elikagai-erreserbarako materiala,
gaude. Horrela, lehenengo legeak eskatzen du bizi- hurrenez hurren, eta glukosa-molekulez osatuta
prozesuak gertatzean, esaterako hazkuntza, ugal- daude. Glukosaren sintesi-erreakzioa hau da:
tzea edo ingurunearekiko erlazioak egitean, ener-
6 CO2 (g) ⫹ 6 H2O (l) → C6H12O6 (s) ⫹ 6 O2 (g)
giaren kontsumo baliokidea egitea, eta halaber, era-
bili gabeko energia metatzeko posibilitatea izatea. ⌬H ⫽ 2,8 MJ
Bioenergetikak izaki bizidunetan gertatzen diren Entalpia horrek esan nahi du mol bat glukosa, eratu
energiaren transformazio en esparruan dihardu . dadin (180 g), 2,8 MJ-eko energia behar direla.
Adibideok azaltzen dute transformazio horien aniz-
KIMIKA ETA GIZARTEA

tasunaren ideia:
• Guk geuk, erreakzio metaboliko konplexuen bidez,
• Ipurtargiak molekula berezi batzuetan metaturiko geure elikadura den landareen eta animalien mate-
energia kimikoa argi-energia bihurtzen du. Baina ria organikoa transformatu egiten dugu, geureak
badira transformazio hori egiteko gai diren gehiago; propioak diren molekulak eraikitzen ditugu, eta
bakterio ugari eta arrain batzuk ere lumineszenteak horietan metatzen da behar dugun energia kimikoa.
dira.
Elikagaiekin elkartuta datorren energia, elikadura-
• Aingira elektrikoak energia kimikoa tentsio altuko kaloriatan, Cal, adierazi ohi da.
energia elektriko bihurtzen du, eta horrek bere
burua zaintzea ahalbidetzen dio. Kasu hain ikusga- 1 Cal ⫽ 1 kcal ⫽ 4,18 kJ
rri hori era honetan azal daiteke: zelula biziek karga
Karbono-hidratoek gure elikagaien % 50tik gora
elektrikoak metatzeko gai diren bateria nimiño gisa
osatzen dute, eta haien batez besteko entalpia
jarduten dute, eta beren mintzetan zehar potentzial-
espezifikoa, gutxi gorabehera, 17 kJ/g da, hau da,
diferentzia bat sortu. Bioelektrizitate hori agerian
4,1 Cal/g.
jartzen da, esate baterako, muskulu-uzkurduretan
edo nerbio-kinaden garraioan. Koipeek, gure energiaren bigarren iturria, 80 kJ/g-
• Landare batek Eguzkitiko argi-energia ehunen ko batez besteko entalpia espezifikoa dute, hau da,
molekuletan metatzen duen energia kimiko bihur- 20 Cal/g ingurukoa, karbohidratoena baino askoz
tzen du. Eguzki-argiaren, uraren eta CO2-aren kon- handiagoa.
tura, erreakzio-segida konplexu baten ondoren, lan- Organismoak elikagaietatik hartzen duen energia
dareak, fotosintesi deituriko prozesuan hain zuzen, hori ingurunearekin harremanak izateko erabiltzen
karbono-hidratoak fabrikatzen ditu. Karbono-hidrato du, edo beroa sortzeko eta gorputzaren funtziona-
horien artean sinpleena glukosa da, C6H12O6. menduak eta hazkundeak eskatzen dituen lan
Zelulosa eta almidoia dira landarearen egituraketa- mekanikoa, kimikoa zein elektrikoa egiteko.
165
LABURPENA
• Termodinamika deritzon zientzian prozesu fisiko eta • Prozesu isobarikoak. Sistema batek trukaturiko
kimikoetan gertatzen diren energia-aldaketak azter- beroa, presio konstantean, QP, bere entalpiaren
tzen dira. aldakuntzaren, ⌬H, berdina da.
• Sistema termodinamikoa unibertsoaren atal bat da, Qp = (U + PV ) − (U 0 + PV 0) = H − H 0 = ΔH
ikerkuntza baten objektu izateko helburuarekin muga U + pV terminoari entalpia, H, deritzo.
definituen bidez, errealak zein irudizkoak, gainerako-
• Erreakzio baten entalpiaren aldakuntza erreakzioa-
tik bereizia.
ren entalpia estandarra, ΔH 0, izango da, baldin
• Ingurunearekin sistemak duen truke-ahalmenaren erreaktiboak egoera estandarrean badaude, eta
arabera, sistema bat irekia (energia eta materia truka erreakzioan lortzen diren produktuak ere egoera
ditzakete), itxia (energia bai, baina materia ezin deza- estandarrean badaude.
kete truka edo isolatua (ezin dute ez materiarik ez
• Substantzia baten eraketa-entalpia estandarra,
energiarik trukatu) izan daiteke.
Δ H f0 , substantzia horren mol baten eraketari, egoera
• Sistema baten aldagaiak edo propietate termodina- estandarrean, dagokion entalpiaren aldakuntza da,
mikoak sistema hori inolako anbiguotasunik gabe egoera estandarrean dauden elementu osagaietatik
deskribatzeko erabiltzen diren magnitudeak dira. abiatuta, azken horiei zero entalpia esleituz.
Estentsiboak edo intentsiboak izan daitezke.
• Hess-en legea: erreakzio bat etapatan gerta badaite-
— Estentsiboak: aldagai horien balioak sistemak ke, errealak zein teorikoak, erreakzio horretan gerta-
duen materia-kantitatearen mende daude. tzen den entalpiaren aldakuntza tarteko etapa-
— Intentsiboak: aldagai horien balioak ez daude erreakzio horien erreakzio-entalpien baturaren berdi-
sistemak duen materia-kantitatearen mende. na da.
• Aldagaien balioak sistemaren egoeraren mende • Erreakzio-entalpia estandarraren kalkulua, eraketa-
baino ez daudenean; ez, ordea, sistemak egoera entalpia estandarretatik abiatuta:
horretara heltzeko egin duen bidearen mende, Δ H erreakzioa
0
= ∑ n ⋅ Δ H f0 produktuak −∑ m ⋅ Δ H f0 erreaktiboak
orduan aldagai horiei egoera-funtzioak deritze.
• Erreakzio-entalpia estandarraren kalkulua, lotura-
• Prozesu termodinamikoa transformazio bat da, eta entalpietatik abiatuta:
bertan sistemak ingurunearekin energia trukatu egi-
ten du, orekako hasiera-egoera batetik orekako Δ H erreakzioa
0
= ∑ m ⋅ Δ H lotura apurtuak − ∑ n ⋅ Δ H lotura eratuak
bukaera-egoera batera pasatuz. • Entropia, S, egoera-funtzio bat da, eta sistemen
• Prozesu termodinamikoak itzulgarriak edo itzulezi- desordena molekularraren maila neurtzen du.
nak izan daitezke, transformazioaren noranzkoa Oro har, entropia handitu egiten da sistema desorde-
alderantzikatzeko posibilitatearen arabera, horretara- natzen denean, eta gutxitu egiten da ordena mole-
ko aldagaien balioetan aldaketa infinitesimalez balia- kularra handiagoa denean.
tuz. • Termodinamikaren bigarren printzipioa: prozesu
• Termondinamikaren lehen printzipioa: sistema espontaneoetan, unibertsoaren entropia handitu egi-
baten barne-energiaren aldakuntza, ΔU, sistemaren ten da, eta orekan dagoen prozesu batean, konstan-
eta ingurunearen artean trukaturiko beroaren, Q, eta te irauten du.
sistemak egindako edo sistemaren gainean egindako • Substantzia baten entropia molar estandarra, S0,
lanaren, W, batura da. substantzia horren mol baten entropia da, 1 atm-eko
ΔU = Q + W presioan eta 25°C-ko tenperaturan.
• Hitzarmenezko zeinuak: • Erreakzio-entropia estandarra:
— Ingurunetik sistemaranzko bero- eta lan-fluxuak Δ S erreakzioa
0
= ∑ n ⋅ Δ S produktuak
0
−∑ m ⋅ Δ S erreak
0
tiboak
positiboak kontsideratuko dira: Q > 0 eta W > 0. • Termodinamikaren hirugarren printzipioa: ordena-
— Sistematik inguruneranzko bero- eta lan-fluxuak mendu perfektua duen substantzia kristalino puru
negatiboak kontsideratuko dira: Q < 0 eta W < 0. baten entropia nulua da zero absolutuko tenperatu-
• Prozesu isotermikoak, ΔT = 0. Sistemaren eta ingu- ran.
runearen artean trukaturiko beroa, garatu den lana- • Energia askea, G.
ren berdina da: Q = −W. ΔG = ΔH − T ΔS
• Prozesu adiabatikoak. Sistemaren barne-energiaren — ΔG < 0 bada, prozesua espontaneoa da.
aldakuntza, garatu den lanaren berdina da: ΔE = W. — ΔG > 0 bada, prozesua ez da espontaneoa.
• Prozesu isokorikoak, ΔV = 0. Sistemak trukaturiko Ondorioz, alderantzizko prozesua izango da
beroa bolumen konstantean, QV, sistemaren barne- espontaneoa.
energiaren aldakuntzaren, ΔU, berdina da: ΔU = Qv. — ΔG = 0 bada, sistema orekan dago.


A
Kalkula ezazu zinkaren oxidazio-erreakzioaren entalpia estandarra:
1
Zn (s ) + O (g ) → ZnO (s )
2 2
Horretarako, honako datu hauek dituzu:
a) H2SO4 (aq) + Zn (s) → ZnSO4 (aq) + H2 (g) ΔH0 = −335,1 kJ
b) 2 H2 (g) + O2 (g) → 2 H2O (l) ΔH0 = −571,6 kJ
c) H2SO4 (aq) + ZnO (s) → ZnSO4 (aq) + H2O (l) ΔH0 = −211,4 kJ
Zinkaren oxidazio-erreakzioa, emandako erreakzioetatik abiatuta, honako algoritmo hau aplikatuz lor daiteke:
b
a + − c.
2
Aipaturiko eragiketak ebatziko ditugu, eta tarteko ekuazioak batu. Antzeko eran, entalpiak ere batuko ditugu.
H 2SO 4 (aq) + Zn (s) → ZnSO 4 (aq) + H 2 (g) ΔH 0 = − 335,1 k J

1 kJ
H 2 (g) + O (g) → H 2O (l) ΔH 0 = − 571, 6 = − 285, 8 kJ
2 2 2
ZnSO 4 (aq) + H 2O (l) → H 2SO 4 (aq) + ZnO (s) ΔH 0 = −(− 211, 4 kJ) = 211, 4 kJ
1
Zn (s) + O (g) → ZnO (s) ΔH 0 = − 335,1 kJ − 285, 8 kJ + 211, 4 kJ = − 409, 5 kJ
2 2
Erreakzioaren entalpia estandarra −409,5 kJ da.
B
Kalkula ezau karbono disulfuroaren, CS2 (l), sintesi-erreakzioaren entalpia estandarra, elementuetatik abiatuta,
C (grafitoa) eta sufre, S (s), eta honako datu hauek jakinda:
a) C (grafitoa) + O2 (g) → CO2 (g) ΔH0 = −393,5 kJ
b) S (s) + O2 (g) → SO2 (g) ΔH0 = −296,1 kJ
c) CS2 (l) + 3 O2 (g) → CO2 (g) + 2 SO2 (g) ΔH0 = −1 072 kJ
Karbono disulfuroaren sintesi-erreakzioa, C (grafitoa) + 2 S (s) → CS2 (l), emandako erreakzioetatik abiatuta, hona-
ko algoritmo hau aplikatuz lor daiteke, a + 2 b − c.
Eragiketa horiek egingo ditugu, eta tarteko erreakzioak eta dagozkien entalpiak batuko ditugu:
C (grafitoa) + O 2 (g) → CO 2 (g) Δ H 0 = − 393, 5 kJ
2 S (s) + 2 O 2 (g) → 2 SO 2 (g) Δ H 0 = 2 (− 296,1 kJ) = − 592, 2 kJ
CO 2 (g) + 2 SO 2 (g) → CS 2 (l) + 3 O 2 (g) Δ H 0 = −(− 1072 kJ) = 1072 kJ
C (grafitoa) + 2 S (s) → CS 2 (l) Δ H 0 = − 393, 5 k J − 592, 2 kJ + 1072 kJ = 86, 3 kJ
Erreakzioaren entalpia estandarra 86,3 kJ da.
1. Kalkulatu erreakzio honen entalpia estandarra: 4 HBr (g) + O2 (g) → 2 Br2 (l) + 2 H2O (g)
Horretarako, erabil itzazu ekuazio termokimiko hauek:
H2 (g) + Br2 (l) → 2 HBr (g) ΔH 0 = −72,8 kJ 2 H2 (g) + O2 (g) → 2 H2O (g) ΔH 0 = −483,7 kJ
Sol.: −338,1 kJ
2. Kalkulatu erreakzio honen entalpia estandarra, beherago azaltzen diren beste ekuazioetako datuak erabilita:
Fe2O3 (s) + 3 CO (g) → 2 Fe (s) + 3 CO2 (g)
3 Fe2O3 (s) + CO (g) → 2 Fe3O4 (s) + CO2 (g) ΔH 0 = −46,4 kJ
FeO (s) + CO (g) → Fe (s) + CO2 (g) ΔH 0 = 9,0 kJ
Fe3O4 (s) + CO (g) → 3 FeO (s) + CO2 (g) ΔH 0 = −41,0 kJ
Sol.: −24,8 kJ
167
— Azetilenoaren eraketa-entalpia estandarra kalkulatze-

C
Kalkula ezazu azetilenoaren, C2H2 (g), eraketako, ΔH f0 [C 2H 2 ] (g) askatuko dugu, eta datu ezagu-
entalpia estandarra, jakinda haren mol baten erre- nak ordezkatu:
kuntzan, baldintza estandarretan eta ekuazio
honen arabera, 1 299,4 kJ ekoizten direla: Δ H f0 [C 2H 2 (g)] =
5 = 2 Δ H f0 [CO 2 (g)] + Δ H f0 [H 2O (l)] − Δ H r0 =
C 2H 2 (g ) + O (g ) → 2 CO 2 (g ) + H 2O (l )
2 2 = 2(− 393, 5 kJ) − 285, 8 kJ − (− 1299, 4 kJ) = + 226, 6 kJ
Irudika ezazu erreakzio horri dagokion entalpia-dia- Mol bat azetilenoren entalpia estandarra +226,6 kJ da.
grama. 1 mol C2H2-ren eraketa endotermikoa da, entalpia-dia-
graman ikusten den moduan:
— Datuak:
Eraketa-entalpiak:
H
Δ H f0 [CO 2 (g)] = − 393, 5 kJ ⋅ mol −1 (kJ)
5
Erreaktiboak C 2H 2 (g) + O (g)
−1 2 2
Δ H f0 [H 2O (l)] = − 2 8 5, 8 kJ ⋅ mol
+226,6
Δ H f0 [O 2 (g)] = 0
C2H2-aren errekuntza-entalpia: 5
Elementuak 2 C (s) H 2 (g) + O (g)
2 2
ΔH 0 = −1299,4 kJ ⋅ mol−1
0
Minus (−) zeinuak erreakzioa exotermikoa dela Σ ΔH 0f erreaktiboak =
adierazten du. = ΔH 0f [C2H2 (g)]
— Erreakzio-entalpia eraketa-entalpiekin erlaziona- ΔH 0erreakzioa

Σ ΔH 0f produktuak
tzen duen ekuazioa planteatuko dugu:
Δ H erreakzioa
0
= ∑ n ⋅ Δ H f0 produktuak −∑ m ⋅ Δ H f0 erreaktiboak
Kasu honetan, hau idatziko dugu: Produktuak 2 CO2 (g) + H2O (l)
Δ H r0 = −1072,8
= 2 Δ H f0 [CO 2 (g)] + Δ H f0 [H 2O (l)] − Δ H f0 [C 2H 2 (g)]
3. Mol bat etanolen, C2H5OH (l), errekuntzan, bal- 6. Goritasun-lanparen harizpietan erabiltzen den wol-
dintza estandarretan, 1 365,6 kJ askatzen dira, framioa prestatzeko, wolframio (VI) oxidoa, WO3 (s),
honako erreakzio honen arabera: hidrogenoz erreduzitzen da, tenperatura altuan eta
C2H5OH (l) + 3 O2 (g) → 2 CO2 (g) + 3 H2O (g) erreakzio honen arabera:
Kalkulatu etanolaren eraketa-entalpia estandarra, WO3 (s) + 3 H2 (g) → W (s) + 3 H2O (g)
eta irudikatu prozesuaren entalpia-diagrama. ΔH 0 = 114,9 kJ
−1
Baldin ΔH f [H 2O (g)] = − 241, 8 kJ ⋅ mol bada, kal-
0
Sol.: −146,8 kJ ⋅ mol−1
4. Kalkula ezazu sakarosaren, C12H22O11 (s), eraketa- kulatu zein den WO3-aren eraketa-entalpia estanda-
entalpia estandarra, jakinda haren mol baten erre- rra.
Sol.: −840,3 kJ ⋅ mol−1
kuntzak, baldintza estandarretan eta honako ekua-
zio honen arabera, 5 160,2 kJ ekoizten dituela: 7. Kalkula ezazu kaltzio karbonatoaren, CaCO3 (g),
C12H22O11 (s) + 12 O2 (g) → 12 CO2 (g) + 11 H2O (g) eraketa-entalpia estandarra, baldin haren deskon-
Irudika ezazu entalpia-diagarama. posizioak, kaltzio oxidotan eta karbono dioxidotan,
Sol.: −2 221,6 kJ
177,8 kJ ⋅ mol−1 kontsumitzen baditu.
5. Sizilio karburoa, SiC, substantzia kobalente bat da, Irudikatu prozesuaren diagrama.
industrialki labe elektriko batean hareatik eta koke- CaCO3 (s) → CaO (s) + CO2 (g)
ikatzetik abiatuta prestatzen dena, ekuazio honen Sol.: −1 206,9 kJ ⋅ mol−1
arabera:
8. Kalkulatu berun (II) oxidoaren, PbO2 (s), eraketa-
SiO2 (s) + 3 C (s) → SiC (s) + 2 CO (g) ΔH 0 = 624,6 kJ entalpia estandarra, jakinda honako erreakzio hone-
Kalkulatu silizio karburoaren eraketa-entalpia estan- tan:
−1
darra, jakinda ΔH f (SiO 2 ) = − 910, 9 kJ ⋅ mol dire-
0
PbO (s) + CO (g) → Pb (s) + CO2 (g)
−1
la, eta ΔH f (CO) = − 110, 5 kJ ⋅ mol .
0
entalpia estandarra Δ H 0 = −65,69 kJ dela.
Sol.: −65,3 kJ ⋅ mol−1
Sol.: −217,3 kJ ⋅ mol−1


1. Kalkula ezazu sistema baten barne-energiak pai- Irudikatu erreakzio bakoitzari dagokion entalpia-
ratzen duen aldakuntza, baldin haren gainean diagrama.
1 800 J-eko lan bat egiten denean 1 200 J-eko Sol.: a) −283 kJ; b) +172,5 kJ; c) −1 411 kJ;
beroa askatzen badu. d) −1 559,7 kJ; e) +131,3 kJ
2. Ponpa kalorimetriko batean, bolumen konstantean 8. Kalkulatu, lotura-entalpien balioak erabiliz, erreak-
eta 25°C-ko tenperaturan, 2,4 g bentzeno, C6H6, zio bakoitzaren entalpia estandarraren balioa:
erretzen dira, eta 98,40 kJ askatzen dira, honako
a) H2 (g) + Cl2 (g) → 2 HCl (g)
erreakzio honen arabera:
15 b) Azetilenoaren hidrogenazioa, etanoa eratuz:
C 6H 6 (l) + O (g) → 6 CO 2 (g) + 3 H 2O (l) CH⬅CH (g) + 2 H2 (g) → CH3 ⎯ CH3 (g)
2 2
Kalkula ezazu bentzenoaren errekuntzaren bero Sol.: a) −184,7 kJ; b) −318,2 kJ
molarra, presio konstantean eta goiko tenperatura 9. Pentaboranoa, B5H9, honako erreakzio honen ara-
berean. bera erretzen da: 2 B5H9 (l) + 10 O2 (g) Δ 5 B2O3
Sol.: ⫺3 201,7 kJ⭈mol⫺1
(s) + 9 H2O (l). Jakinda ΔH0f (B5H9) = 73,2 kJ·mol–1
3. Hona hemen butanoaren errekuntza-entalpia eta ΔH0f (B2O3) = −1263,6 kJ·mol–1 direla, kalkula-
estandarra: −2 877 kJ·mol–1. Idatz ezazu mol bat tu:
butanoren errekuntza-erreakzioa, eta kalkulatu a) Erreakzioaren entalpia estandarra.
zenbat bero lor daitekeen 4 kg gas baldintza estan- b) Gramo bat pentaboranoren errekuntzak aska-
darrean errez gero. tzen duen beroa.
Sol.: 1,98 ⭈ 105 kJ
Sol.: a) −9 036,6 kJ; b) 71,58 kJ
4. Kalkula ezazu honako erreakzio honen entalpia
10. Aurresan ezazu ea erreakzio hauetan entropiaren
estandarra:
aldakuntza positiboa ala negatiboa izango den:
C (grafitoa) + 2 H2 (g) → CH4 (g)
a) 2 KClO4 (s) → 2 KClO3 (s) + O2 (g)
Horretarako, erabili datu hauek:
b) H2O (g) → H2O (l)
C (grafitoa) + O2 (g) → CO2 (g) ΔH 0 = −393,5 kJ
1 c) N2 (g) → 2 N (g)
H 2 (g) + O 2 (g) → H 2O (l) ΔH 0 = −285,8 kJ
2 11. Kalkula ezazu honako erreakzio hauetan, baldintza
CH4 (g) + 2 O2 (g) Æ CO2 (g) + 2 H2O (l)
estandarretan, gertatzen diren entropia-aldakuntzak:
ΔH 0 = −890,4 kJ
a) H2 (g) + CuO (s) → Cu (s) + H2O (g)
Sol.: −74,7 kJ
b) CH4 (g) + 2 O2 (g) → CO2 (g) + 2 H2O (l)
5. Honako datu hauetatik: Sol.: a) 47,5 J⭈K⫺1; b) −242,8 J⭈K⫺1
Serronbikoa + O2 (g) → SO2 (g) ΔH 0 = −296,06 kJ
12. Erreaktiboen eta produktuen eraketa-entalpia aske-
Smonoklinikoa + O2 (g) → SO2 (g) ΔH 0 = −296,36 kJ etatik abiatuta, kalkulatu honako erreakzio honen
kalkula ezazu Serronbikoa → Smonoklinikoa bihurketaren energia aske estandarra, eta adierazi erreakzioa
entalpiaren aldakuntza. bera espontaneoa den ala ez:
Sol.: 0,30 kJ 2 C2H2 (g) + 5 O2 (g) → 4 CO2 (g) + 2 H2O (l)
6. Formula itzazu etanolaren, C2H5OH (l), eta etenoa- Sol.: −2470 kJ
ren, C2H2 (g), errekuntza-ekuazioak, eta kalkula
ezazu etenoaren eta uraren artean etanola ekoizte- •
ko gertatzen den erreakzio-entalpia estandarra: 13. Elikagaien balio energetikoetan oinarrituta, presta
C2H4 (g) + H2O (l) → C2H5OH (l) itzazu egun bateko otorduak (gosaria, bazkaria,
(ΔH etanolaren errekuntza = −1 367 kJ;
0 merienda eta afaria), guztirako balioa 2 200 kcal-
ekoa izateko moduan, gutxi gorabehera. Erabil
ΔH 0etenoaren errekuntza = −1 411 kJ)
dezakezu orrialde honetako balio energetikoen
Sol.: −44 kJ
taula: www.iqb.es/diccio/a/alimento/alimento.htm
7. Kalkula ezazu erreakzio bakoitzaren entalpia
14. Dakigunez, erreakzio bati NH3 (g) + HCl (g) →
estandarra:
NH4Cl (s) ΔS 0 eta ΔH0 hauek dagozkio: −284,6 J ·
1 K−1 eta −176,9 kJ, hurrenez hurren. Kontuan hartu-
a) CO (g) + O 2 (g) → CO 2 (g)
2 ta tenperaturak ez dituela balio horiek aldarazten,
b) C (s) + CO2 (g) → 2 CO (g) presta ezazu kalkulu-orri bat, erreakzio-energia
c) C2H4 (g) + 3 O2 (g) → 2 CO2 (g) + 2 H2O (l) librea tenperaturaren arabera kalkulatzeko balio
1 duena, eta orria erabiliz, kalkulatu zein den energia
d) CO (g) + O 2 (g) → CO 2 (g) librea tenperatura hauetan: 0 °C, 25 °C, 50 °C, 100
2
e) H2O (g) + C (s) → CO (g) + H2 (g) °C eta 200 °C.
169
7 Zinetika kimikoa
Erreakzio kimiko batzuk arin gertatzen dira, eta beste batzuk,

aldiz, motel.
Askotan, helburua da erreakzio azkarrak geldotzea, edo geldoak
arintzea. Horretarako, beharrezkoa da erreakzioen abiadura bal-
dintzatzen duten faktoreak ezagutzea eta kontrolatzea.
Horixe da, hain zuzen ere, zinetika kimikoaren aztergaia.
170

Diziplinartekoak 1. Zinetika kimikoaren helburua
• Zientzia, teknologia eta osasun-kulturarako 2.1. Batez besteko abiadura
gaitasuna:
2. Erreakzio-abiadura 2.2. Batez besteko abiaduraren kalkulua
— Talken eta konplexu aktibatuaren 2.3. Aldiuneko abiadura
teorietatik ondorioztatzen diren
erreakzioak ezagutzea. 3. Erreakzio kimikoen 3.1. Talken teoria
— Aktibazio-energiak erreakzio kimikoen teoria 3.2. Konplexu aktibatuaren teoria
abiaduran duen eragina ulertzea.
4. Abiadura-ekuazioa 4.1. Erreakzioaren ordena
— Erreakzioen abiadura baldintzatzen
duten faktoreak ezagutzea, eta
5. Erreakzio-abiaduran 5.1. Erreakzioaren tenperatura
katalizatzaileen garrantziaz ohartzea.
eragiten duten 5.2. Erreaktiboen kontzentrazioa
Zeharkakoak faktoreak 5.3. Izaera, egoera fisikoa eta zatiketa-maila
• Ikasten ikasteko gaitasuna: unitatean
proposatzen diren esperientziak banaka 6.1. Katalisi homogeneoa
edo taldeka egitea, eta emaitzen esanahia 6. Katalizatzaileak 6.2. Katalisi heterogeneoa
ongi ulertzea, egindako lanaren 6.3. Katalisi entzimatikoa
autoebaluazioa egin ahal izateko.
7. Erreakzio- 7.1. Funtsezko erreakzioen abiadura-ekuazioa
• Norberaren autonomiarako eta
mekanismoak 7.2. Erreakzio osoaren abiadura-ekuazioa
ekimenerako gaitasuna: ekimen
kolektiboetan arduraz jokatzea eta jarrera
partehartzailea eta elkartasunezkoa izatea. Kimika eta gizartea: Elikagaien kontserbazio kimikoa
ATARIAN
Gogoratu • Erreakzio exotermikoetan energia bero eran aska-
tzen da; endotermikoetan, aldiz, bero-xurgapen
• Erreakzio baten espontaneotasun-baldintza, presio jarraia dago.
eta tenperatura konstantean, erreakzio horretan energia • Transformazio kimikoetako entalpiaren aldakuntza
askearen aldakuntza negatiboa gertatzea da: ΔG < 0. presio konstantean xurgaturiko edo askaturiko beroa-
• Osagai baten molartasuna edo kontzentrazio mola- ren bidez neurtzen da.
rra, M, osagai horren mol kopurua disoluzioaren litro — Erreakzio exotermikoetan: ΔH < 0
bakoitzeko da. — Erreakzio endotermikoetan: ΔH > 0
SI sistemako unitatea mol ⋅ L−1 da. • p zenbaki baten logaritmoa a oinarrian, zera da, p
• f funtzio baten deribatua x = a abzisadun puntuan, zenbaki hori lortzeko a oinarria berretu behar deneko
honako limitea da, existitzen baldin bada: berretzailea.
loga p = x ⇔ a x = p
f (b ) − f (a )
lim Logaritmo nepertarrak oinarri moduan e zenbakia
b →a b−a
dutenei deritze, non e = 2,7182812... baita.
Interpretazio geometrikoa: f funtzioaren deribatua x = a ln p = x ⇔ e x = p
abzisadun puntuan hauxe da: funtzioaren grafikoan
[a, f (a )] puntuan egindako zuzen tangentearen
malda.
• Molekulen energia zinetikoa beren abiaduraren kau-
JARDUERAK
sazko energia da. Gas baten lagin baten molekulen • Kalkulatu sodio klorurozko disoluzio baten molartasu-
batez besteko energia zinetiko gasak duen tenperatu- na, baldin 200 mL disoluziotan 3,0 g gatz baditu.
ra absolutuaren proportzionala da.
Masa atomikoak:
→ sinbo-
• Ekuazio kimikoen bi atalak bereizten dituen ←
loak atalen arteko oreka kimikoa adierazten du: A r (Cl) = 35,45 u
transformazio-abiadura, noranzko bietan, berdina da. A r (Na) = 22,99 u
171
1. Zinetika kimikoaren helburua

Termodinamikak erreakzioen espontaneotasun edo ez-espontaneota-
sun jakitea ahalbidetzen digu, baina ez digu ezer esaten erreaktiboak
produktu bilakatzeko prozesuaren bizkortasunaz: prozesua bizkor edo
motel gerta daiteke, baita hautemangarria ez izan ere. Ezaugarri horiek
dira, hain zuzen ere, zinetika molekularraren aztergaia.
Bi erreakzio hauek termidinamikoki bideragarriak dira, espontaneotasun-

irizpidea betetzen baitute: )G 0 < 0:
2 Na (s) + 2 H2O (l) q 2 NaOH (aq) + H2 (g) )G 0 = 364,1 kJ
C (grafitoa) + O2 (g) q CO2 (g) )G 0 = 393,5 kJ
Bietariko lehena —sodio metalikoak urarekin egiten duen erreakzioa— era
ADI! oso bizkorrean eta bortizki gertatzen da, eta bigarrena —grafitoaren erre-
kuntza—, aldiz, giro-tenperaturan ez da gertatzen era hautemangarrian.
Elikagai batzuei egiten zaien kon-
tserbatzaileen eta antioxidatzai-
leen adizio edo gehikuntzaren helbu-
rua, baita haiek tenperatura baxue-
Zinetika kimikoak ez du ikertzen soilik erreakzioak gertatzen direneko
tan gordetzearena ere, elikagaiak bizkortasuna, baita azken horren gainean eragina duten faktoreak ere.
alferrik galduko lituzketen eta kontsu- Faktore horien ezagutzak erreakzio-abiaduren gainean eragitea ahal-
mitzaileak kaltetu litzaketen erreak- bidetzen du, handituz zein motelduz. Egoera horrek garrantzi handia
zioen abiadura moteltzea da.
du, batez ere industria kimikoan.
Zinetika kimikoak jorratzen duen beste alderdi bat erreakzioen meka-
nismoaren ikerketa egitea da. Erreakzio batzuk pausu bakar batean
gertatzen dira, bi molekulen arteko talka soilaren bidez, baina erreak-
zioen gehiengoa tarteko pausu edo etapen bidez gertatzen da, eta
etapa horien multzoa da, hain zuzen ere, erreakzioaren mekanismoa
osatzen duena.
2 NO (g) + O2 (g) q 2 NO2 (g) erreakzioa, itxura batean, nitrogeno mono-

xidoren bi molekularen eta oxigeno molekula baten arteko talka soil batez
gertatzen da, baina seguraski, honako bi etapa hauetan gertatuko da:
2 NO (g) q N2O2 (g)
N2O2 (g) + O2 (g) q 2 NO2 (g)
Zinetika kimikoaren beste xede bat honako hau da: erreaktiboak pro-
duktu bilakatzeko beharrezkoak diren tarteko erreakzioen aurkikun-
tza, hots, erreakzioen deskripzio xehe eta zehatza egitea.
) Zinetika kimikoak, kimikaren alorretako batek, erreakzioen

alderdi hauek aztertzen ditu: erreakzioak gertatzen diren abia-
dura, abiadura baldintzatzen duten faktoreak, eta erreaktiboak
produktu bilakatu arteko prozesuaren mekanismoa.
Termodinamikaren azter- • Trukaturiko energia.

Erreaktiboak gaiak: • Erreakzioaren espontaneotasuna. Produktuak
(hasierako (bukaerako
egoera) Zinetika kimikoaren azter- • Prozesuaren bizkortasuna. egoera)
gaiak: • Zer faktoreren mende dagoen.
• Erreakzioaren mekanismoa.
172 7. Zinetika kimikoa

2. Erreakzio-abiadura ADI!
Erreakzio kimiko batzuk giro-tenperaturan, praktikan bat-batean gerta-

tzen dira, eta beste batzuk, aldiz, baldintza berdinetan, motel gertatzen
dira (1. irud.). Horregatik behar-beharrezkoa da erreakzio-abiaduraren
kontzeptua definitzea.
) substantzia
Erreakzio-abiadurak substantzia batzuk, erreaktiboak, beste
desberdin, produktuak, bilakatzeko gertatzen den
transformazio kimikoaren bizkortasuna adieratzen du.
2.1. Proportzio baliokideen legea Zilar nitratoaren eta sodio kloruroa-

ren disoluzioak nahastean, zilar klo-
Erreakzio guztietan, denboran zehar, erreaktiboak konsumitzen dira, ruroaren, AgCl, hauspeaketa bat-
eta, aldi berean, produktuak eratzen dira. Egitate hori, gasen arteko batean gertatzen da.
erreakzio homogeneoetan zein disoluzioan dauden erreaktiboen arte- AgNO3 (aq) + NaCl (aq) →
ko erreakzioetan, erreakzioaren batez besteko abiadura izeneko mag- → AgCl (s) + NaNO3 (aq)
nitudea definitzeko oinarria da.
) Erreakzio baten batez besteko abiadura denbora-tarte batean

gertatzen den erreaktibo baten kontzentrazioaren gutxipene-
tik zein produktu baten kontzentrazioaren gehikuntzatik
neurtzen da.
Demagun honako erreakzio teoriko homogeneo hau dugula:
aA+bB→cC+dD
Erreakzio horren abiadura A eta B erreaktiboen kontzentrazioen gutxi- Burdinaren oxidazioa, ordea, erreak-
Δ[ A ] Δ[B] zio motela da.
penaren funtzioan adieraz daiteke, hau da, eta edo C eta D
Δt Δt 4 Fe (s) + 3 O2 (g) → 2 Fe2O3 (s)
produktuen kontzentrazioen gehikuntzaren funtzioan, denbora-tarte
Δ[C ] Δ[D] ■ 1. irud.
batean, hau da, eta .
Δt Δt
Kontzentrazioak mol litroko (mol ⋅ L−1) unitatetan neurtu ohi dira, eta
GOGORATU
denbora-tarteak, segundotan (s). Abiadura, beraz, mol litroko eta
segundoko (mol ⋅ L−1 ⋅ s−1) unitatetan neurtuko da. Erreakzio homogeneoak
eta heterogeneoak
Aipaturiko aldakuntza horiek guztiak baliokideak izan daitezen, honako
Erreakzioari homogeneoa deritzo
hauek hartu beharko dira kontuan: baldin parte hartzen duten erreakti-
• A erreaktibotik a mol ⋅ L−1 kontsumitzen badira, B erreaktibotik boak fase berean badaude.
Esaterako, bi gasen arteko erreak-
b mol ⋅ L−1 desagertuko dira, eta C produktuaren c mol ⋅ L−1 eta D pro- zioa edota disoluzioan dauden bi
duktuaren d mol ⋅ L−1 ekoiztuko dira. Horregatik, kontzentrazioaren erreaktiboren artekoa:
aldakuntza bakoitza dagokion koefiziente estekiometrikoaz zatikatu 2 H2 (g) + 2 NO (g) →
beharko da. → 2 H2O (g) + N2 (g)
NaOH (aq) + HCl (aq) →
• [A] eta [B] gutxituz doazenez, haien aldakuntzak negatiboak izango
→ NaCl (aq) + H2O (l)
dira; [C]-ren eta [D]-ren aldakuntzak, aldiz, positiboak izango dira.
Erreakzio heterogeneoetan, erreak-
Beraz, abiaduraren adierazpena beti positiboa izan dadin, erreakti-
tiboak fase desberdinetan daude.
boen aldakuntzen aurrean minus (−) zeinua jarri beharko da. Esaterako, solido baten eta gas
baten arteko erreakzioa, burdinaren
oxidazioan gertatzen den moduan:
1 Δ[A ] 1 Δ[B] 1 Δ[C] 1 Δ[D] 4 Fe (s) + 3 O2 (g) → 2 Fe2O3 (s)
Erreakzioaren v batez bestekoa = − =− = =
Δ t
a
b Δt Δ t
c
d Δ
t
Erreaktiboen Produktuen
gutxitze-abiadura gehitz e-abiadura
173
Kontzentrazioa (mol ⋅ L−1) 2.2. Batez besteko abiaduraren kalkulua

2,000 Iodo (I) kloruroaren eta hidrogenoaren arteko erreakzioa, gas-egoeran,
[HCl]
honako ekuazio honen arabera gertatzen da:
1,000 2 ICl (g) + H2 (g) → I2 (g) + 2 HCl (g)

[I2]
Erreakzio horren abiadura adierazpen hauetako edozein erabiliz kalku-
[ICl]
[H2] la daiteke:
0
Denbora (s) Δ[ICI] Δ[H2 ] Δ[I 2 ] Δ[HCl]
vm = − = − = =
■ 2. irud. 2 Δt Δt Δt 2 Δt
2. irudiak erreaktiboen eta produktuen kontzentrazioen aldakuntzak era-
kusten ditu, erreakzioa 2,000 mol ⋅ L−1 ICl-rekin eta 1,000 mol ⋅ L−1 H2-rekin
hasten denean.
Den-
[ICl] [H2] Abiadura Neurketa kuantitatibo esperimentalen bidez, 1. taulan bilduriko datuak
bora
(mol ⋅ L−1) (mol ⋅ L−1) (mol ⋅ L−1 ⋅ s−1) lortu dira. Horietatik abiatuta, eta hidrogenoaren kontzentrazioaren gu-
(s)
txitzearen funtzioan, erreakzioaren abiadura kalkulatu egin da: horreta-
0 2,000 1,000
0,326 rako, nahikoa da H2-aren bi kontzentrazioren kenketa egitea eta kenke-
1 1,348 0,674 ta hori dagokion denbora-tarteaz zatikatzea.
0,148
2 1,052 0,526
0,090 1. ADIBIDEA
3 0,872 0,436
1. taularen datuetatik abiatuta, kalkulatu 2 ICl (g) + H2 (g) → I2 (g) + 2 HCl
0,062
4 0,748 0,374 (g) erreakzioaren batez besteko abiadura tarte hauetan: t = 5 s eta t = 6 s;
0,046 t = 6 s eta t = 10 s; eta t = 0 s eta t = 10 s.
5 0,656 0,328 — Batez besteko abiaduraren balioa denbora-tarte bakoitzean gertatzen
0,035
6 0,586 0,293 den H2-aren kontzentrazioaren aldakuntzatik abiatuta kalkulatuko dugu,
0,028 honako adierazpen hau erabiliz:
7 0,530 0,265
Δ[H2 ] [H ] − [H2 ] 0
0,023 vm = − = − 2
8 0,484 0,242 Δt Δt
0,020 — t = 5 s eta t = 6 s arteko denbora-tarterako batez besteko abiadura hauxe
9 0,444 0,222 izango da:
0,016
10 0,412 0,206 (0, 293 − 0, 328) mol ⋅ L−1
vm = − = 0,035 mol ⋅ L−1 ⋅ s −1
(6 − 5) s
■ 1. taula
— t = 6 s eta t = 10 s arteko denbora-tarterako batez besteko abiadura hauxe
izango da:
(0, 206 − 0, 293) mol ⋅ L−1
vm = − = 0,022 mol ⋅ L−1 ⋅ s −1
[H2]
(10 − 6) s
(mol ⋅ L−1)
— Bukatzeko, t = 0 s eta t = 10 s arteko denbora-tarterako lortzen den batez
besteko abiadura honako hau da:
1,000
(0, 206 − 1,000) mol ⋅ L−1
vm = − = 0,079 mol ⋅ L−1 ⋅ s −1
(10 − 0) s
0,674
Δ [H2] Azaldutako datuetatik ondorio argiak ateratzen dira:
0,436
0,374
• Erreakzioaren batez besteko abiadura ez da konstantea; aitzitik, aukera-
Δt Δ [H2] Δt tutako denbora-tartearen arabera aldatzen da. Horrela, t = 0 s eta t = 3 s
arteko tartearen batez besteko abiadura eta t = 4 s eta t = 10 s arteko
0 1 2 3 4 5 6 7 8
tartearena ez dira berdinak.
v = 0,326 mol ⋅ L−1 ⋅ s−1 v = 0,062 mol ⋅ L−1 ⋅ s−1
Denbora (s)
• Denbora-tarte berdinetarako batez besteko abiadura erlatiboki altua da
■ 3. irud. H2-aren kontzentrazioaren alda- erreakzioaren hasieran, eta gradualki gutxituz doa, erreakzioa bukatzen
kuntza denboran. denean nulua izan arte (3. irud.).

2.3. Aldiuneko abiadura ADI!

Funtzio baten deribatuaren esa-
Denbora-tarte batean erreakzioaren batez besteko abiadura jakiteaz nahi geometrikoa kontuan hartuta,
gain, abiaduraren balioa une jakin batean jakitea ere interesgarria da, erreaktibo baten edo produktu baten
hau da, aldiuneko abiadura. Azken hori kalkulatzeko, batez besteko denborarekiko aldakuntza adieraz-
abiadura determinatzen da, baina denbora-tartea nahi den bezain txi- ten duen kurbatik abiatuta, aldiune-
ko abiadura determina daiteke.
kia eginez.
Ereduzko erreakzio teoriko batean aldiuneko abiadura adierazteko, ) Aipaturiko kurbaren puntu
bateko tangentearen malda
dagokion denbora-uneko al-
honako modu hauetako edozein erabil daiteke:
diuneko abiadura da.
a A + bB → c C + dD Irudiak, [H2]-aren aldakuntzaren
kurbaren tangenteak, t = 0 s eta
Δ[ A ] Δ[B] Δ[C ] Δ[D]
v = − lim = − lim = lim = lim t = 3,5 s denbora-uneetan, erakus-
Δt → 0 a Δ t Δt → 0 b Δ t Δt → 0 c Δ t Δt → 0 d Δ t ten ditu, eta honako erreakzio
honentzat:
1 d[A] 1 d[B] 1 d[C] 1 d[D]
v = − = − = = 2 ICl (g) + H2 (g) → I2 (g) + 2 HCl (g)
a dtt b dt c dt d dt
)
[H2]
Aldiuneko abiadura adierazteko, erreaktibo edo produktu mol ⋅ L−1
baten kontzentrazioaren denborarekiko deribatua erabiltzen da, Tangentea t = 0 Malda negatiboa
deribatu hori dagokion koefiziente estekiometrikoaz zatitua eta

1,000
kantitate positibo bihurtuta. Tangentea t = 3,5 s
d[H 2 ]
Malda negatiboa < 0
dt
valdiunekoa = 0,062 mol ⋅ L−1 ⋅ s−1
JARDUERAK
1. Erreparatu erreakzioei: 0 1 2 3 3,5 4 5 6 7 8
Denbora (s)
a) I− (aq) + ClO− (aq) → Cl− (aq) + IO− (aq)
Aldiuneko abiadura t = 3,5 s de-
b) 3 O2 (g) → 2 O3 (g) nean, t = 3 s eta t = 4 s arteko tarte-
c) 4 NH3 (g) + 5 O2 (g) → 4 NO (g) + 6 H2O (g) an dagoen batez besteko abiadura
dela jo daiteke, hau da, v = 0,062
Idatzi erreakzio bakoitzaren batez besteko abiaduraren adierazpena, erre- mol ⋅ L−1 ⋅ s−1 (1. taula).
aktiboen kontzentrazioaren gutxipenaren funtzioan eta produktuen erake-
taren funtzioan.
2. Demagun 2 ICl (g) + H2 (g) → I2 (g) + 2 HCl (g) erreakzioa. Kalkula ezazu
batez besteko abiadura t = 0 s eta t = 4 s tartean eta t = 4 s eta t = 8 s tar-
tean, 1. taulan agertzen diren hidrogenoaren, H2 (g), kontzentrazioaren
aldakuntzak erabilita. Iruzkindu hortik atera daitezkeen ondorioak.
Sol.: 0,157 eta 0,033 mol ⋅ L−1 ⋅ s−1
3. 1. taulan agertzen diren ICl (g)-aren kontzentrazioaren aldakuntzaren

datuetatik abiatuta, kalkula ezazu goiko ariketaren erreakzio berberaren-
Δ[ICI]
tzat, − adierazpenaren balioa. Seinalatu ondorioak, lortutako emaitzak
Δt
eta goiko ariketaren emaitzak erkatuz, eta azaldu erreakzio horren batez
besteko abiadura [ICl]-aren funtzioan nola adierazi beharko litzatekeen.
Δ[ICI]
Sol.: 0,313 eta 0,066 mol ⋅ L− ⋅ s−1; v m = −
2 Δt
4. Demagun 2 HI (g) → H2 (g) + I2 (g) erreakzioa. Dakigunez, tenperatura bate-
an eta 100 s-ko tartean, hidrogeno ioduroaren kontzentrazioa 0,50 mol ⋅ L−
1-tan gutxitu zen. Kalkulatu HI (g)-aren deskonposizioaren abiadura, mol ⋅ L−
1 ⋅ s−1-tan, eta H -aren eraketaren abiadura denbora-tarte horretan.
2
Sol.: 5,0 ⋅ 10−3 mol ⋅ L−1 ⋅ s−1; 2,5 ⋅ 10−3 mol ⋅ L−1 ⋅ s−1
175
N N
3. Erreakzio kimikoen teoria
N N
Erreakzioen abiaduraren azterketa, haien legeena, eta haien gainean
O
N
eragiten duten faktoreena ulergarriago bihurtzen da, erreakzio kimikoak
N N
nola gertatzen diren eta hartarako nolako baldintzak behar diren argi-
tzen duen teoriaren bat eskuragarri badugu.
O O
O
O XX. mendearen hasieran, 1920. urtearen inguruan, talken teoria deitu-
N Talka
N rikoa aurkeztu zen, eta urte batzuk geroago, 1935 inguruan, konplexu
eraginkorra O aktibatuaren teoriarekin edo trantsizio-egoeraren teoriarekin osotu zuen.
Erreaktiboak
Produktuak
3.1. Talken teoria

N
Teoria horren arabera, erreakzio kimiko bat gerta dadin, lehen baldin-
N
N tza bat halabeharrez bete behar da: erreaktiboen partikulen talka edo
N
O kolisioa, partikula horiek atomoak, molekulak nahiz ioiak izan.
O
N
Hori horrela izan arren, kalkuluek erakusten dute partikulen arteko
N
talka soila ez dela nahikoa elkarren artean erreakziona dezaten.
O Horrela izango balitz, ia-ia erreakzio guztiak berehalakoak izango lira-
N
N
teke, denbora-tarte labur batean partikulen artean gertatzen den talka
O kopuru itzela dela eta.
O N
O
Erreaktiboak Talka Bi partikulen arteko talkak haien arteko erreakzioa ziurta dezan, parti-
ez-eraginkorra Produktuak
kulek honako bi baldintza hauek bete behar dituzte:
■ 4. irud. Molekulen arteko talka motak. • Energia zinetiko nahikoa izatea loturen berrantolaketa eta substan-
tzia berri baten eraketa gerta dadin. Energia zinetikoa bibrazio-ener-
gia bilakatzen da, loturen apurtura eragiten duena. Energia minimo
hori ez badute, partikulek, erreakzionatu beharrean, errebotatu egi-
ten dute.
• • Talka egitean, orientazio egokia izatea.

Bi baldintza horiek betetzen dituen partikulen arteko talka da talka era-
Jarraian aipatzen den helbideko
appletean, talken teoriari buruzkoan, ginkorra, eta partikulen artean erreakzioa sortzen du (4. irud.).
azaltzen da zer egoera behar den tal-
kak eraginkorrak izan daitezen:
http://phet.colorado.edu/simu 3.2. Konplexu aktibatuaren teoria
lations/sims.php?sim=Reactions_
and_Rates Konplexu aktibatuaren edo trantsizio-egoeraren teoriaren arabera,
erreaktiboen molekulak elkarrengana hurbitzen direnean deformazio
bat pairatzen dute, eta talkan, energia altuko eta iraupen laburreko tar-
teko egoera bat eragiten dute: konplexu aktibatua (5. irud.).
A Koplexu aktibatua molekulen konbinazioa da, produktuak

A A B
A A
eman ditzakeena edo hasierako erreaktiboak atzera ekoitz
Erreaktiboak
Produktuak ditzakeena. Konplexua eratzeko, halabeharrezkoa da erreak-
B B
tiboen molekulek aktibazio-energia deituriko energiaren ber-
B
B Konplexu dina edo handiagoa izatea, energia hori erreakzio bakoitza-
aktibatua A B
ren propioa delarik.
■ 5. irud. Konplexu aktibatuaren eraketa.
) Aktibazio-energia molekulek xurgatu behar duten emendiozko

energia da, horrela, talka egitean konplexu aktibatua eratu ahal
izateko.

Teoria horren arabera, erreakzioa soill-soilik hasiko da erreaktiboen ADI!

molekulek aktibazio-energia suposatzen duen langa energetikoa gain-
Pospolo bat gainazal zimurtsu bate-
ditzen dutenean. Gehienetan, molekuletako gutxik dute muga horreta- an igurztean, marraskadurak era-
raino iristeko edo hura gainditzeko adina energia, hortaz, molekula gindako beroak energia sortzen du,
horiek bakarrik hartzen dute parte erreakzioan. erreakzio espontaneo eta exotermi-
ko bat abiarazteko adinakoa.
Zenbat eta handiagoa izan aktibazio-energiaren balioa, hainbat eta txi- Erreakzio hori fosforoaren konposa-
kiagoa izango da, oro har, erreakzioaren abiadura, talka eraginkorrak tu baten, P4S3, errekuntza da.
gutxi izango baitira. Aitzitik, aktibazio-energia baxuko erreakzioetan, P4S3 (s) + 8 O2 (g) →
erreakzio-abiadura areagotuta agertzen da, talka eraginkorren kopu- → P4O10 (s) + 3 SO2 (g)
rua askoz handiagoa baita.
Ikus dezagun balizko erreakzio honetan, A2 + B2 → 2 AB, zein den
energia potentzialaren aldakuntza-diagrama, erreakzioa endotermi-
koa denean eta exotermikoa denean.
Bi kasuetan, erreaktiboen aldetik aktibazio-energiaren, Ea, xurgapena
gertatzen da; halaber, konplexu aktibatua desaktibatzean eta produk-
tuak eratzean, energiaren askapen bat, E ′a , gertatzen da. Energia
horien diferentziak erreakzioan trukaturiko energia netoaren balioa,
ΔE, eskaintzen du: energia hori entalpiaren aldakuntza batean, ΔH,
mamituko da.
Erreakzio exotermikoa: Ea < E ′a Erreakzio endotermikoa: Ea > E′a
Konplexu aktibatua A B Konplexu aktibatua A B

Energia A B A B
potentziala Energia
potentziala
Ea
Ea E′a
Produktuak AB + AB
E′a ΔE netoa
Erreaktiboak ΔE netoa Erreaktiboak A 2 + B2

A 2 + B2
Produktuak AB + AB
Erreakzio-koordenatua Erreakzio-koordenatua
Erreakzioaren energia netoa: ΔE = E ′a − E a Erreakzioaren energia netoa: ΔE = Ea − E ′a

Entalpiaren aldakuntza: ΔH < 0 Entalpiaren aldakuntza: ΔH > 0
JARDUERAK
5. Hidrogeno ioduroaren sintesi-erreakzioa honela 6. Azaldu esaldi honen esanahia: Erreakzio endotermi-
adieraz daiteke elementu osatzaileetatik abiatuz: ko baten kasuan, aktibazio-energiak entalpiaren
H --- I aldakuntzaren berdina edo handiagoa izan behar du.
H2 (g) + I2 (g) ←
→ → 2 HI (g) A + B → C + D erreakzioarentzat erreakzioaren
---
---
H --- I 7.
H --- I aktibazio-energiak, A-ren eta B-ren mol bakoitzeko,
140 kJ balio du, eta gainera, alderantzizko erreak-
a) Azal ezazu ekuazio horren esanahia zehazki.
zioarentzat, C + D → A + B, energia horren balioa
b) Erreakzionatzen duten H2-aren eta I2-aren mol 490 kJ-koa da. Kalkulatu erreakzio zuzenaren
bakoitzeko, erreakzioak 12,54 kJ askatzen ditu; entalpiaren aldakuntza, eta adierazi erreakzioa
hala ere, erreakzioa gerta dadin, erreaktiboek exotermikoa ala endotermikoa den.
aurretik 170,54 kJ-ko energia xurgatu behar Sol.: ΔH = −350 kJ
dute. Irudikatu erreakzio horrentzat energia
potentzialaren diagrama bat, bertan goiko datu 8. Erreakzio baten entalpia estandarren balioa ΔH 0 =
horiek agerraraziz. +180 kJ da. Adierazi erreakzio horrentzat behar den
balio minimoa.
177
4. Abiadura-ekuazioa
Erreakzio homogeneoen abiaduraren azterketa, funtsean, tenperatura
batean erreakzionatzen duten substantzien kontzentrazioen eta abia-
duraren artean dagoen erlazioaren azterketan oinarritzen da. Erlazio
horrek zenbait era ditu, honako adibide hauetan ikus daitekeen
moduan:
2 N2O5 (g) → 4 NO2 (g) + O2 (g)
Esperimentalki egiaztatzen da bi magnitu hauen artean proportzionaltasun zuzena dagoela: alde batetik, N2O5 (g)-
aren hasierako kontzentrazioa, [N2O5]0 deituko duguna, eta bestetik, erreakzioaren hasierako abiadura. Horrela,
[N2O5]0 = 0,08 mol ⋅ L−1 denean, [N2O5]0 = 0,04 mol ⋅ L−1 denean dagoen erreakzio-abiaduraren bikoitza da.
Hasierako abiadura vs. hasierako kontzentrazioa irudikatuz, grafikoan zuzen bat agertzen da, koordenatuen jatorri-
tik igarotzen dena. Egitate horrek hau idaztea ahalbidetzen digu:
hasierako abiadura = k [N2O5]0
N2O5 (g)-aren hasierako kontzentrazioa eta dagokion hasierako abiadura jakinda, k konstantearen balioa ondoriozta
genezake, aipaturiko zuzenaren malda baita. Beraz, [N2O5]0 = 0,069 mol ⋅ L−1 bada, eta v = 3,6 ⋅ 10−4 mol ⋅ L−1 ⋅ s−1
bada,
hasierako abiadura 3, 6 ⋅ 10 −4 mol ⋅ L−1 ⋅ s −1
k = = = 5,2 ⋅ 10 −3 s −1
[N 2O 5 ] 0 0,069 mol ⋅ L−1
k konstantearen balio horrek erreakzio horrentzat edozein hasierako abiadura ondorioztatzea ahalbidetzen digu,
tenperatura berean eta edozein hasierako kontzentraziorentzat.
2 NO2 (g) → 2 NO (g) + O2 (g)
Grafiko batean hasierako abiadurak dagozkien NO2 (g)-aren hasierako kontzentrazioaren funtzioan, [NO2]0 izene-
koak irudikatzen baditugu, ez da zuzenik lortzen. Aldiz, hasierako abiadurak NO2 (g)-aren hasierako kontzentrazio-
en karratuen funtzioan irudikatzen baditugu, orduan bai, zuzen bat lortuko dugu. Horrek esan nahi du hasierako
2
abiadura ez dela proportzionala [NO2]0-rekiko, beste honekiko baizik: [NO 2 ] 0 . Horren arabera:
hasierako abiadura = k [NO 2 ] 02
k elementua konstante bat da, erreakzionaren bereizgarria, eta haren balioa, honako hau: 0,54 L ⋅ mol−1 ⋅ s−1.
Erreakzio kopuru oso handi batean, eraturiko produktuek ez dute parte

hartzen beste erreakzioetan, ez beren artekoetan ez beste erreaktibo-
ekikoetan ere.
Ondorioz, erreakzioaren hasierako abiadurarentzat ondorioztatu den
adierazpenak, goragoko bi adibideetan lortutakoek bezala, erreakzioa-
ren edozein unetan dauden erreaktiboen kontzentrazioetarako ere
balio du.
2 N2O5 (g) → 4 NO2 (g) + O2 (g)
N2O5 (g)-aren deskonposizio-erreakzioarentzat, erreakzioaren abiadura kalkula genezake [N2O5]-aren balioa 0,010
mol ⋅ L−1 denean, hasierako abiadurarentzat lortutako adierazpena erabiliz, eta k-ren balio berbera aplikatuz. Hau
da:
erreakzioaren aldiuneko abiadura = k [N2O5]
Goiko adierazpen horretan, [N2O5]-ak honako hau adierazten du: erreaktibo horren kontzentrazioa erreakzioaren
edozein denbora-unetan. Beraz,
v = 5,2 ⋅ 10−3 s−1 ⋅ 0,010 mol ⋅ L−1 = 5,2 ⋅ 10−5 mol ⋅ L−1 ⋅ s−1
Ikusten denez, balio hori hasierako abiadura baino txikiagoa da, alegia, [N2O5]0 = 0,069 mol ⋅ L−1 zenekoa baino txi-
kiagoa da.

Oro har, a A + b B + ... → c C + d D + ... motako erreakzio batentzat,

erreakzioaren edozein denbora-unetako abiadura mota honetako abia-
dura-ekuazio edo abiadura-lege batez adierazten da:
⎧ v = erreakzioaren aldiuneko abiadura

⎪
⎪ k = abiadura-konstantea
v = k [A]x [B]y ... non ⎨
⎪ [A], [B]... = erreaktiboen unean uneko kontzentrazio molarrak
⎪ x, y... = esperimentalki kalkulaturiko berretzaileak
⎩
) koAbiadura-ekuazioa edo abiadura-legea adierazpen matemati-

bat da, denbora-une batean erreakzio baten aldiuneko abia- Erreaktibo batekiko
dura eta denbora-une horretan presente dauden erreakti-boen erreakzioaren ordenaren
kontzentrazioak erlazionatzen dituena. ondorioztatzea
Ordena hori ondorioztatzeko, hona-
— Abiadura-ekuazioan agertzen den k konstantea abiadura-konstan- ko arau erraz honi jarraitu behar
tea da, erreakzio bakoitzaren bereizgarria. Haren balioa erreakzioa zaio:
gertatzen deneko tenperaturaren mende dago, baina erreaktiboen
kontzentrazioen independentea da. Unitateak abiadura-ekuazio ) Baldin A erreaktibo baten
kontzentrazioa f faktore
batez biderkatzen bada, eta
bakoitzaren mendean daude.
horren ondorioz, erreakzioa-
— Abiadura-ekuazioan agertzen diren erreaktiboen kontzentrazioen ren abiadura fx faktore bat
handitzen bada, erreakzioa-
berretzaileak esperimentalki zehazten dira, eta ez dute zertan bat ren ordena, A erreaktiboare-
etorri ekuazio doituaren koefiziente estekiometrikoekin. kiko, x da.
Adibidez, [A] kontzentrazioa 2, 3 edo
4.1. Erreakzioaren ordena 4 zenbakiez biderkatzen denean
erreakzioaren abiadura 21, 31 edo 41
Abiadura-ekuazioan agertzen diren kontzentrazioen berretzaileek zenbakiez, hurrenez hurren, bider-
katu bada, erreakzioaren ordena, A
erreakzioak ikuspuntu zinetikotik sailkatzea ahalbidetzen digute. erreaktiboarekiko, 1 da.
Horretarako, honako kontzeptu hauek sartzen dira: erreakzioaren orde-
[A] kontzentrazioa, 2, 3 edo 4 zen-
na erreaktibo batekiko eta erreakzioaren ordena orokorra. bakiez biderkatzen denean erreak-
• Erreakzioaren ordena erreaktibo batekiko: abiadura-ekuazioan zioaren abiadura 22, 32 edo 42 zen-
bakiez, hurrenez hurren, biderkatu
erreaktibo horren kontzentrazioak duen berretzailea. bada, erreakzioaren ordena, A erre-
aktiboarekiko, 2 da.
• Erreakzioaren ordena totala: abiadura-ekuazioan erreaktiboen
kontzentrazioek dituzten berretzaileen batura.
2. taulan zenbait kasu berezi aurkezten dira.
Abiadura- Ordena Ordena

Erreakzioa Oharra
ekuazioa erreaktiboekiko orokorra
[N2O5]-aren berretzailea 1 da,
1. ordenakoa
2 N2O5 (g) → 4 NO2 (g) + O2 (g) v = k [N2O5] 1 eta ez dator bat koefiziente
N2O5-arekiko
estekiometrikoarekin.
[NO2]-aren berretzailea 2 da,
2. ordenakoa
2 NO2 (g) → 2 NO (g) + O2 (g) v = k [NO2]2 2 eta bat dator koefiziente este-
NO2-arekiko
kiometrikoarekin.
[H2]-aren eta [I2]-aren berretzai-
1. ordenakoa H2-arekiko
H2 (g) + I2 (g) → 2 HI (g) v = k [H2] [I2] 2 leak bat datoz koefiziente este-
eta I2-arekiko
kiometrikoekin.
[F2]-aren berretzailea bat dator
1. ordenakoa NO2- bere koefiziente estekiometriko-
2 NO2 (g) + F2 (g) → 2 NO2F (g) v = k [NO2] [F2] 2
-arekiko eta F2-arekiko arekin. Ez, aldiz, [NO2]-aren
kasuan.
Erreakzioaren abiadura kons-
0 ordenakoa
2 NH3 (g) → N2 (g) + 3 H2 (g) v = k [NH3]0 = k 0 tantea da, eta ez dago NH3-
NH3-arekiko
aren kontzentrazioaren mende.
179
2. ADIBIDEA
Demagun erreakzio hau dugula: A (g) + B (g) → 2 C (g), eta haren abiadura-ekuazioa honako hau dela: v = k [A] [B] 2.
a) Esan zein diren erreakzioaren ordena erreaktibo bakoitzarekiko eta erreakzioaren ordena orokorra.
b) Hasierako kontzentrazioak [A] = 1,0 mol ⋅ L−1 eta [B] = 1,0 mol ⋅ L−1 badira, ondorioztatu zer gertatuko zaion
erreakzioaren abiadurari bikoizten bada erreaktiboetako baten hasierako kontzentrazioa, bestearena aldatu
gabe.
a) A-rekiko ordena = 1 ([A]-ren berretzailea) [A] bikoizten dugunean, [B] konstante mantenduz,
B-rekiko ordena = 2 ([B]-ren berretzailea) abiadura bikoiztu egiten da, zeren v 2 = 2 v 1 baita.
Oro har, erreakzio bat A erreaktibo batekiko 1. orde-
Erreakzioaren ordena totala = 1 + 2 = 3 nakoa denean, [A] kontzentrazioa f faktore batez
biderkatuz gero, erreakzioaren abiadura faktore
b) Abiadura-ekuazioan ordezkatuz, zera lortzen da: berberaz biderkatzen da.
[A] = 1,0 mol ⋅ L−1 denean: v 1 = k ⋅ 1,0 ⋅ 1,02 = k [B] bikoizten dugunean, [A] konstante mantenduz,
[A] = 2,0 mol ⋅ L−1 denean: v 2 = k ⋅ 2,0 ⋅ 1,02 = 2 k abiadura laukoiztu egiten da, zeren v ′2 = 4 v ′1
baita. Oro har, erreakzio bat B erreaktibo batekiko
[B] = 1,0 mol ⋅ L−1 denean: v ′1 = k ⋅ 1,0 ⋅ 1,02 = k
2. ordenakoa denean, [A] kontzentrazioa f faktore
[B] = 2,0 mol ⋅ L−1 denean: v ′2 = k ⋅ 1,0 ⋅ 2,02 = 4 k batez biderkatuz gero, erreakzioaren abiadura f 2
faktoreaz biderkatzen da.
3. ADIBIDEA
A → B + C erreakzioaren abiaduraren balioa, A-ren hasierako kontzentrazioa 0,35 mol ⋅ L−1 denean, 1,6 · 10−2
mol ⋅ L−1 ⋅ s−1 da.
a) Kalkulatu k abiadura-konstantearen balioa, A-rekiko erreakzioaren ordena 1 dela joz.
b) Berriro kalkulatu, baina oraingoan A-rekiko 2. ordenakoa dela joz.
a) Abiadura-ekuazioaren adierazpena 1. ordenakoa b) Abiadura-ekuazioaren adierazpena 2. ordenakoa

denean: denean:
v = k [A] v = k [A] 2
Bertatik abiatuta, k konstantea askatuko dugu: Horren arabera:
−2 −1 −1
v 1, 6 ⋅ 10 mol ⋅ L ⋅ s v 1, 6 ⋅10 −2 mol ⋅ L−1 ⋅ s −1
k = = 4 6 s −1
= 0,04 k= = 1 31L ⋅ mol −1 ⋅ s −1
= 0,1
[A ] 0,35 mol ⋅ L−1 [A ] 2 0,35 2 mol 2 ⋅ L− 2
JARDUERAK
9. Ondorioztatu erreakzioaren ordena erreaktibo 12. Nitrogeno dioxido gaseosoaren deskonposizio-
bakoitzarekiko eta erreakzioaren ordena totala erreakzioa 2. ordenakoa dela egiaztatu da, eta
honako kasu hauetan: abiadura-konstantea, K, tenperatura batean, 0,673
a) 3 NO (g) → N2O (g) + NO2 (g) v = k [NO]2 mol−1 ⋅ L ⋅ s−1 da. Kalkulatu erreakzio honen abiadu-
ra, tenperatura horrexetan, [NO2] = 0,075 M bada:
b) H2O2 (aq) + 3 I− (aq) + 2 H+ (aq) → 2 NO2 (g) → 2 NO (g) + O2 (g) .
→ 2 H2O (l) + I3− (aq) v = k [H2O2] [I−]
Sol.: 3,79 ⋅ 10−3 mol ⋅ L−1 ⋅ s−1
c) 2 NO (g) + O2 (g) → 2 NO2 (g)
v = k [NO]2 [O2] 13. A + B → C + D erreakzioa 1 ordenakoa dela egiaz-
tatu da, bai A-rekiko eta bai B-rekiko. [A] = 0,2
10. 2 A + B → C erreakzioa 1. ordenakoa da A-rekiko, mol ⋅ L−1 eta [B] = 0,8 mol ⋅ L−1 direnean, erreakzio-
eta 2. ordenakoa B-rekiko, eta abiadura-konstan- abiadura 5,6 ⋅ 10−3 mol ⋅ L−1 ⋅ s−1 da.
tearen balioa, tenperatura batean, 5,1 ⋅ 10−3
mol−2 ⋅ L2 ⋅ s−1 da. Kalkula ezazu abiadura-konstantearen balioa, baita
abiadura bera ere, [A] = 0,2 mol ⋅ L−1 eta [B] = 0,2
Kalkulatu erreakzioaren abiadura A eta B kontzen- mol ⋅ L−1 direnean.
trazioak 0,01 M eta 0,02 M direnean, hurrenez
Sol.: 0,035 mol−1 ⋅ L ⋅ s−1; 1,4 ⋅ 10−3 mol ⋅ L−1 ⋅ s−1
hurren.
Sol.: 2,04 ⋅ 10−8 mol ⋅ L−1 ⋅ s−1 14. A (g) + B (g) → C (g) erreakzioaren abiadura-ekua-
11. Erreakzio bat 0 ordenakoa da A erreaktibo bateki- zioaren adierazpena honako hau da: v = k [A] [B].
ko, eta 2. ordenakoa B beste erreaktibo batekiko. A eta B gasek betetzen duten bolumena erdira
Adierazi nola aldatuko den erreakzioaren abiadura murriztuko balitz, kalkulatu zenbat gehituko edo gu-
A-ren eta B-ren kontzentrazioak bikoizten direnean. txituko litzatekeen erreakzio horren abiadura.

5. Erreakzio-abiaduran eragiten duten faktoreak

Erreakzio baten abiadura-ekuazioa aztertzean, bi faktoreren mende
dagoela ikusi dugu: erreakzioa gertatzen deneko tenperatura, eta erre-
akzionatzen duten substantzien kontzentrazioa. Baina bi faktore horiez
gain, erreakzioaren abiaduran zuzenki eragiten duten beste batzuk ere
badaude, hala nola, erreaktiboen izaera, egoera eta zatiketa-maila, eta
katalizatzaileen presentzia.
5.1. Erreakzioaren tenperatura

Normalean, tenperaturaren igoerak erreakzioaren abiaduraren gehi-
kuntza garrantzitsua eragiten du, eta hori, esperimentalki, erraz egiaz-
ta daiteke. Horrela, 10 °C-ko igoerak abiadura 1,5 eta 4 arteko faktore
batez biderkatzen du.
Horregatik, erreakzioak gauzatu behar direnean, laborategi kimikoan
sarritan hainbat beroketa-sistematara jotzen da.
■ Burdinazko iltze baten eta 2 M den azido
Svante Arrhenius (1859-1927) kimikari suediarrak adierazpen matema-
klorhidrikoaren arteko erreakzioa motela
tiko bat proposatu zuen 1889an, Arrhenius-en ekuazioa deiturikoa, eta da, baina bizkor gerta daiteke erreakzio-
bertan agertzen da tenperaturaren eragina abiadura-konstantearen, K, ontzia gas-metxeroaren garretan berotzen
gainean, erreakzio-abiadura konstante horren mendekoa delarik. denean.
⎧ A = faktore honek erreakzioan gertatzen diren talken maiztasuna kontuan

⎪ hartzen du, eta unitateak k konstantearen unitateak dira
⎪
−E a ⎪ e = e zenbakiak 2,7182812... balio du, logaritmo nepertarren oinarria
k = Ae RT non ⎨ Ea = aktibazio-energia (kJ ⋅ mol−1)
⎪
⎪ R = gasen konstantea = 8,31 J ⋅ K−1 ⋅ mol−1 = 0,082 atm ⋅ L ⋅ K−1 ⋅ mol−1
⎪
⎩ T = tenperatura absolutua (K)
Ekuazio horretatik ondoriozta dezakegu abiadura-konstantea talken

maiztasunaren zuzenki proportzionala dela, handiagoa dela zenbat eta
aktibazio-energia txikiagoa izan, eta handitu egiten dela tenperatura
absolutuarekin.
•
Orrialde honetako testa betez, erre-
Ekuazioaren forma esponentziala ikusita, T-ren gehitze txiki batek k- akzio abiaduran eragiten duten fak-
toreak berrikusiko dituzu: www.qui
ren gehikuntza handi bat eragitea aski ongi uler daiteke.
micaweb.net/grupo_trabajo_fyq3/
Arrheniusen ekuazioan logaritmoak hartuta zera lortzen da: tema6/actividades/fact_vel.htm
Ea 1
In k = − ⋅ + In A mota honetako berdintza da: y = m x + b
R T
ln k
1
Grafikoki ln k vs irudikatuz gero, zuzen bat lortzen dugu, jatorriko
T ln A
In
k
−E a =
− −E
ordenatua ln A jatorrian duena, eta malda, (6. irud.). a
RT +
R In
A
Arrheniusen ekuazioa erreakzio oso sinpleen k-ren kalkulua egiteko

erabilgarria da, esate baterako, atomoen artean edo molekula diatomi-
koen artean gertatzen direnen modukoetan.
Baina molekula konplexuagoekin ez da nahikoa talken maiztasuna 1
( )
K −1
kontuan edukitzea, gertatzen diren talken orientazioa ere erreakzioa- T
ren faktore mugatzaile garrantzitsua baita. ■ 6. irud.
181
5.2. Erreaktiboen kontzentrazioa

a A + b B → c C + d D erreakzio motarentzat, abiadura-ekuazioa edo
legea, modu orokorrean, horrela adierazten da:
GOGORATU v = k [A] x [B] y

• Ionizazio-energia honako proze-
su honetan parte hartzen duen Oro har, erreakzio homogeneoetan zera baiezta daiteke: erreaktiboen
energia da: X elementuaren kontzentrazioaren gehikuntzak erreakzio-abiadurari laguntzen dio.
atomo neutro batek, egoera
gaseosoan, kanpo-mailaren elek- Horren arrazoia bolumen-unitateko partikula kopuruaren gehikuntzak
troi bat ematen du, eta ioi mono- partikulen arteko talken kopuruaren gehikuntza eragitea da, eta horixe
positibo, X+, bilakatzen da, egoe- da substantziak erreakzionatzeko lehen baldintza.
ra gaseosoan hori ere.
• Oxidazioa elektroien emate-
prozesua da, eta erredukzioa, 5.3. Izaera, egoera fisikoa eta zatiketa-maila
elektroien irabazte-prozesua da.
• Oxidatzen den substantziak Substantzia batzuek beste batzuek baino bizkorrago erreakzionatzen
beste erreaktiboaren erreduk- badute, hori da, lehen eta behin, substantziek duten izaera kimiko pro-
zioa eragiten du, eta horregatik,
erreduktorea deritzo. Erre- pioaren ondorioa. Horrela, antzeko baldintzen eraginpean:
duzitzen den substantziak
beste erreaktiboaren oxidazioa • Sodioak, ionizazio-energia baxukoa eta ahalmen erreduktore handikoa
eragiten du, eta horregatik, oxi-
datzailea deritzo.
den metal batek, urreak baino joera handiagoa du oxidatzeko, urrea
metal noblea baita, ionizazio-energia altuagokoa eta ahalmen erreduk-
tore txikiagokoa.
• Oro har, energia handiko lotura kobalenteen bidez lotutako atomoak
dituzten substantziek substantzia ionikoek baino motelago erreakziona-
tzen dute; substantzia ioniko horiek erreakzioa gertatzeko ezinbestekoa
duten loturen hausturak energia gutxiago eskatzen baitu.
Substantzia baten egoera fisikoak ere erreakzioaren abaiduran eragi-

na du.
• Gasen artean edo disolbaturiko substantzien artean gertatzen diren

erreakzio homogeneoak eskuarki bizkorrago gertatzen dira, substan-
tziak egoera solidoan daudenean baino. Lehen kasuan, molekulen arte-
ko talka-kopurua handiagoa da, eta horrek erreakzio-abiadurari lagun-
tzen dio.
• Gasolina-lurruna bat-batean eta eztanda eginez erretzen da, eta likidoa,
aldiz, bizkortasun txikiagoz erretzen da.
Solidoen zatiketa-mailak ere modu erabakigarrian eragiten du: haien

egiazko ukipen-gainazala zenbat eta handiagoa izan, handiagoa izan-
go da molekulen arteko talka gertatzeko probabilitatea, zeren erreak-
zioa aipaturiko gainazalean besterik ez baita gertatzen.
• Bi solido ioniko, hala nola berun (II) nitratoa eta potasio kloruroa, den-
bora mugagabean elkarrekin ukipenean egon daitezke, eta ez da ger-
tatzen erreakzio hautemangarririk. Hala ere, bi substantzien disoluzioak
nahasten ditugunean, ia bat-batean erreakzionatzen dute, berun (II) klo-
rurozko hauspeakin zuria sortuz.
• Ikatz-meatzetan, planta kimikoetan, egurtegietan eta ale-biltegietan ezbe-
■ 2 M azido klorhidrikoak burdin karrakahu- harrak gerta daitezke ingurunean metaturiko solidoen partikula finen erre-
tsak baino denbora luzeago behar du bur- kuntza eztandatsuaren kausaz.
din zati bati erasateko.

2. ordenako erreakzio batentzat k konstantearen 2. ordenako erreakzio batentzat, k abiadura-konstan-
balioak neurtu dira, L ⋅ mol−1 ⋅ s−1-eko unitatetan, eta tearen, balioa, 37 °C-an, 0,91 ⋅ 10−3 L ⋅ mol−1 ⋅ s−1 da.
tenperatura desberdinetan: 1,6 ⋅ 10−4, 30 oC-an; Kalkulatu zein den konstantearen balioa erreakzio
2,8 ⋅ 10−4, 35 oC-an; 5,0 ⋅ 10−4, 40 oC-an; eta 8,5 ⋅ 10−4, berean baina 35 °C-an, jakinda aktibazio-energia
45 oC-an. honako hau dela: 108 kJ ⋅ mol −1.
1
Lorturiko datu horietatik abiatuta, marraztu ln k vs
T — Datuak:T1 = 35 oC = 308 K
grafikoa, eta kalkulatu aktibazio-energia.
T2 = 37 oC = 310 K
— Tenperatura kelvinetan adieraziko dugu, eta gero
1 k37 = 0,91 ⋅ 10−3 L ⋅ mol−1 ⋅ s−1
o
eta ln k kalkulatuko ditugu:

T Ea = 108 kJ ⋅ mol−1
T (K) 303 308 313 318 — Arrheniusen ekuazioa aplikatuko diegu, era loga-
ritmikoan, emandako bi tenperaturei:
1 ( −1 )
K 3,30 ⋅ 10−3 3,25 ⋅ 10−3 3,19 ⋅ 10−3 3,14 ⋅ 10−3
T Ea
In k 35 = − + In A
1,6 ⋅ 10−4 2,8 ⋅ 10−4 5,0 ⋅ 10−4 8,5 ⋅ 10−4
o
k RT1
ln k −8,74 −8,18 −7,60 −7,07 E
In k 37 o = − a + In A
RT 2
— Lorturiko datuak marraztuko ditugu:
3,14 3,19 3,25 3,30

1
( )
⋅ 10 K − 1
3 — Bi adierazpen horien atalkako kenketa eginez,
T
honako hau lortuko dugu:
−7,07 E E
In k 35 − In k 37 = − a + a o o
−7,60 RT1 RT 2
−8,18 k 35 o Ea ⎛ 1 1⎞ E T − T2
In = ⋅⎜ − ⎟ = a ⋅ 1
−8,74 k 37 o R ⎝ T 2 T1 ⎠ R T1 T 2
ln k
— Datu ezagunak ordezkatuz:
— Zuzenaren malda kalkulatzeko, bi balio-bikote har-
tuko ditugu goiko taulatik: k 35 o 108 kJ ⋅ mol −1 308 K − 310 K
In = ⋅
Δ(In k ) (In k ) 2 − (In k )1 − 8, 74 − (− 7, 07) k 37 o 8, 31 ⋅ 10 −3 kJ ⋅ mol −1 ⋅ K −1 308 K ⋅ 310 K
m= = = =
⎛ 1⎞ ⎛ 1⎞ ⎛ 1⎞ (3, 30 − 3,14) 10 −3 k o k
In 35 = − 0, 27 2 ⇒ 35 = 0, 762
o
Δ⎜ ⎟ ⎜⎝ ⎟⎠ − ⎜ ⎟
⎝T ⎠ T 2 ⎝T ⎠ 1 k 37 o k 37 o
= − 1, 04 ⋅ 10 4 k 35 = k 37 ⋅ 0, 762 = 0, 91⋅ 10
o o
−3
L ⋅ mol −1 ⋅ s −1 ⋅ 0, 762 =
−E a
m = ⇒ E a = −m ⋅ R = −(− 1, 04 ⋅ 10 4 K) ⋅ = 6, 93 ⋅ 10 −4 L ⋅ mol −1 ⋅ s −1
R
⋅ 8, 31 ⋅ 10 −3 kJ ⋅ mol −1 ⋅ K −1 = 86, 4 kJ ⋅ mol −1 — Abiadura-konstantearen balioa, 35 oC-an, 6,93 ⋅ 10−4
— Aktibazio-energia 86,4 kJ ⋅ mol−1 da. L ⋅ mol−1 ⋅ s−1 da.
JARDUERAK
15. 1. erreakzioaren aktibazio-energia 30 kJ ⋅ 17. Taula honetako datuak, N2O5 (g)-aren deskonposizio-erreak-
mol−1 da; 2. erreakzioarena, 120 kJ ⋅ mol−1 zioaren tenperatura desberdinetako k-ren balioei dagozkie.
da, eta 3. erreakzioarena, 85 kJ ⋅ mol−1 da.
Arrheniusen ekuazioa erabiliz, ondoriozta- t (oC) 0 25 45 65
tu erreakzio horietatik zeinek duen abiadu- k (s−1) 7,87 ⋅ 103 3,46 ⋅ 105 4,98 ⋅ 106 4,87 ⋅ 107
ra handiena eta zeinek txikiena.
1
16. Erreakzio batentzat, A maiztasun-faktorea- Irudika ezazu ln k vs
grafikoa, eta kalkula ezazu, lortzen
T
ren balioa 1,0 ⋅ 1014 s−1 da, eta aktibazio- duzun zuzenaren maldaren bidez, aktibazio-energiaren
energia, Ea, 83,6 kJ ⋅ mol−1 da. balioa.
Sol.: 104 kJ ⋅ mol−1
Kalkula ezazu k konstantearen balioa 27 °C-
an eta 37 °C-an. Adierazi abiadura nola 18. Erreakzio baten abiadura-konstatearen balioa, 25 °C-an,
aldatuko den. 0,28 ⋅ 10−3 L ⋅ mol−1 ⋅ s−1 da. Kalkula ezazu konstantearen
Sol.: 2,77 ⋅ 10−1 s−1; 8,16 ⋅ 10−1 s−1 balorea 50 °C-an, jakinda aktibazio-energia 89 kJ ⋅ mol−1 dela.
Sol.: 4,52 ⋅ 10−3 L ⋅ mol−1 ⋅ s−1
183
Erreakzio katalizatuaren
6. Katalizatzaileak
adibide bat Erreakzio-abiaduraren gainean eragitea ahalbidetzen duen beste pro-
Potasio kloratoaren deskonposizio- zedura bat katalizatzaile izeneko substantzia batzuen erabilera da.
erreakzioa oso motela da, baina
bizkor gertatzen da manganeso
dioxido apur bat gehitzen bazaio
katalizatzaile gisa; erreakzioa
) Katalizatzailea substantzia bat da, erreakzio kimiko batean pre-
sente dagoenean abiaduraren aldaketa bat eragiten duena eta
amaitzean, gehitutako katalizatzai- ez dena erreakzioan zehar kontsumitzen.
lea hasieran bezala egongo da.
Katalizatzaileak positiboak zein negatiboak izan daitezke.
2 KClO3 (s) → 2 KCl (s) + 3 O2 (g)
• Katalizatzaile positiboak erreakzioaren abiadura handitzen dutenak
Oxigenoaren askapen handia
honela egiazta daiteke: saiodian dira. Garrantzi handienekoak dira, eta horiei buruz ari gara unitate
piztuta dagoen zotz txiki bat sartzen didaktiko honetan zehar.
da, eta garra berehala bizitu egiten
dela behatzen da.
• Katalizatzaile negatiboak, edo inhibitzaileak, erreakzioaren abiadu-
ra moteltzen dutenak dira. Elikagaien industrian berebiziko garrantzia
Oxigenoaren Pizturiko
askapena egur-zotza dute, elikagai batzuk hondatu ahal duten erreakzioak moteltzeko edo
eragozteko gehigarri moduan erabiltzen baitira.
Nahiz eta era batean edo bestean katalizatzaileek tarteko erreakzioe-
KClO3 eta MnO2
tan parte hartzen duten, erreakzioaren bukaeran aldagabe manten-
tzen dira, eta horregatik ez dira agertzen ekuazio estekiometrikoan, ez
erreaktibo moduan, ez produktu moduan.
Katalizatzaileek ohiko prozesuan baino aktibazio-energia txikiagoa
eskatzen duen bide alternatibo bat eskaintzen diote erreakzioari.
Horrela, tenperatura berean eta kontzentrazio konstanteetan,
Arrheniusen ekuazioan ondorioztatzen da aktibazio-energia txikitzen
bada erreakzioaren abiadura handitu egiten dela.
-E a
k= A e RT
−E a
Ea E
E a txikituz gero ⇒ txikitu ⇒ − a h anditu ⇒ e RT handitu ⇒ k handitu ⇒ v handitu
RT RT
Abiaduraren konstante berriari abiadura katalitikoaren konstantea

deitzen zaio, kc.
Katalizatzaileak ez ditu aldatzen erreakzioaren aldagai termodinami-
koak, hala nola ΔH 0-a edo ΔG 0-a; aktibazio-enerigaren balioa, Ea, txi-
kitu besterik ez du egiten. Ondorioz, Ea baino energia zinetiko handia-
goa edo berdina duten molekulen kopurua handiagoa denez, erreak-
■ 7. irud. zio-abiadura handiagoa egiten da (7. irud.).
Katalizaitzalerik gabe Katalizatzailearekin

Energia potentziala
Energia potentziala
Ea E′a
erreakzio alderantzizko
zuzena erreakzioa Ea E′a
erreakzio alderantzizko
zuzena erreakzioa
Erreaktiboak Erreaktiboak
ΔE ΔE
Produktuak Produktuak
Erreakzio-koordenatua Erreakzio-koordenatua

8. irudian molekula multzo baten energia zinetikoen banaketaren grafi-

koa irudikatu da. Katalizatzailearen eraginez, aktibazio-energiaren
balioa gutxitu da, erreakzionatzeko gai diren molekulen kopurua gehituz. Ec, minimoa katalizaturiko
duten molekulen frakzioa

errreakzioarentzat
Energia zinetiko jakina

Erreakzio kimikoetan, katalizatzaileek aritzeko duten hiru era garrantzi-
tsu daude: katalisi homogeneoa, heterogeneoa eta entzimatikoa.
Ec, minimoa katali-
6.1. Katalisi homogeneoa zatu gabeko erre-
akzioarentzat
Katalizatzaile bat homogeneoa da baldin erreaktiboen fase berean

badago. Gasen arteko erreakzioetan katalizatzaile homogeneoa gasa
da, eta likidoen arteko erreakzioetan katalizatzailea beste likido bat Energia zinetikoa
edo solido disolbatu bat izan daiteke. ■ 8. irud.
Ikus ditzagun adibide batzuk:

• Esterren hidrolisia erreakzio bat da, azido bat eta alkohol bat ekoiz-
ten dituena. Erreakzio hori motela da, baina katalizatzaile gisa aritzen
den azido sendo baten presentzian bizkortu egiten da.
O O
H+
CH 3 C (aq) + H 2 O (l) ⎯⎯⎯
→ CH 3 C (aq) + CH 3 CH 2 OH (aq)
䉱
NO
O CH 2 CH 3 OH
etilo azetatoa azido azetiko a etanola
• Hidrogeno peroxidoaren, H2O2, deskonposizio-erreakzioa oso Platino eta

rodiozko sarea
bizkorra da bromo kantitate txiki bat gehitzen denean, baina giro ten-
peraturan, eta katalizatzailerik gabe, H2O2-aren deskonposizioa hau-
temangarri ez izatea gerta daiteke.
Br2 (l)
2 H2O2 (l) 2 H2O (l) + O2 (g)
䉱
NH3 O2
Industria katalitiko bat: azido nitrikoaren ekoizpena

Azido nitrikoa, HNO3, garrantzi handiko konposatu kimikoa da, industrialki ongarrien, produktu farmazeutikoen,
lehergailuen, koloratzaileen eta abarren fabrikazioan erabilia.
Kolorerik gabeko likido bat da, industrian Ostwald-en metodoaren bidez prestatzen dena. Metodo horren etapa
funtsezkoenak hauexek dira: amoniakoaren oxidazio katalitikoa, NO-tik NO2-rainoko oxidazioa, eta urarekiko erre-
akzioa.
— Amoniakoaren oxidazio katalitikoa. Aurretik berotutako NH3 eta O2 gasesosoen nahaste bat ontzi batean
sartzen da, ukipen-labean, eta bertan, gas horiek platino eta rodiozko aleazioz egindako sare batean zehar zir-
kulatzen dute. Aleazio horrek katalizatzaile moduan dihardu.
4 NH3 (g) + 5 O2 (g) → 4 NO (g) + 6 H2O (g)
— NO-tik NO2-rainoko oxidazioa. Goian lortutako nitrogeno monoxidoa hoztu egiten da, eta oxigenoarekin
erreakzionatzen du, nitrogeno dioxidoa eratuz.
2 NO (g) + O2 (g) → 2 NO2 (g)
— Urarekiko erreakzioa. NO2 (g)-ak urarekin egiten duen erreakzioaren bidez, azido nitriko diluitua lortzen
da. Horren ostean, kontzentratu egiten da; hondarreko NO (g)-a berriro sartzen da prozesuan.
3 NO2 (g) + H2O (g) → 2 HNO3 (aq) + NO (g)
185
6.2. Katalisi heterogeneoa

Bihurgailu katalitikoa
Autoen bihurgailu katalitikoa katalisi Katalizatzaile bat heterogeneoa edo ukipenekoa deitzen da, baldin
heterogeneoaren aplikazio bat da. eta erreaktiboen fase berean ez badago. Gasen arteko edo likidoen
Hortik zehar iragaten dira errekun- arteko erreakzioetan aritzen diren solidoak izaten dira, eta industria
tzaren ihes-gasak (NO, CO eta kimikoan oso erabiliak dira, produktu ugari lortzeko.
hidrokarburoak), substantzia ez-ku-
tsatzaile (CO2, H2O (l), eta N2) • Amoniakoaren, NH3, sintesia. Amoniakoa plastikoen eta ongarrien
bihurtuz. ekoizpenerako lehengai garrantzitsua da, eta haren sintesia, tenpe-
Katalizatzaile erabiliena hiru bide- ratura eta presio altuan, Haber prozesuaren bidez egiten da, kataliza-
koa da; metal noble batzuen nahas- tzaile moduan burdina fin-fin zatikatua erabiliz.
te bat da, besteak beste, platino eta
rodiorena.
Fe (s)
N2 (g) + 3 H2 (g) 2 NH3 (g)
䉱
• Sufre trioxidoaren, SO3, sintesia, ukipen-metodoa erabiliz, azido
sulfurikoaren ekoizpenerako aurretiko pausua da, eta bertan banadio
ADI!
pentaoxidoa fin-fin zatikatua erabiltzen da.
Entzimaren molekulak gune aktibo
bat edo gehiago ditu, horzdun zirri-
V2O5 (s)
kituen modukoak, eta bertan, erre- 2 SO2 (g) + O2 (g) 2 SO3 (g)
䉱
aktibo edo substratu konkretu baten
molekula bat sartzen da, aktibatzen
da, eta erreakzionatzen du. • Gantzen hidrogenazioa elikagaien industrian erabilitako prozesu
Industria asko jarduera entzimatiko- garrantzitsu bat da. Prozesu horretan landare-olio asegabeei, C=C
an oinarritzen dira. Horien adibide edo C⬅C loturak dituztenei, H2 (g)-a gehitzen zaie, olioari gehituri-
oso ezagunak karbohidratoen har-
tzidura —ardoa, garagardoa eta
ko nikel kantitate txiki batzuen presentzian, tenperatura eta presio
beste zenbait edari alkoholiko lor- altuan.
tzeko— eta gaztaren fabrikazioa
dira, besteak beste. Katalizatzaile heterogeneoek ukipen-gainazal handiena eskaintzen
dutenean eraginkortasun handiena lortzen dute. Horren arrazoia zera
Erreaktiboa da, katalizatzaileak gainazalaren gainean erreaktiboen molekulak xur-
gatzeko duen ahalmena, erreaktiboen loturak apurtuz edo, gutxienez,
Entzima ahulduz. Produktuen molekulak eratutakoan, haien desortzioa gerta-
tzen da, hau da, katalizatzailearen gainazaletik aldendu egiten dira.
Entzima-subs-
tratu konplexua
6.3. Katalisi entzimatikoa
Produktuak
Entzimak proteina bereziak dira, izaki bizidunen metabolismoaren
erreakzio biokimiko espezifikoak katalizatzen dituztenak. Katalizatzaile
biologiko horien ezaugarriak eraginkortasuna eta espezifikotasuna
dira.
Entzima
• Eraginkortasun handia. Erreakzio-abiadura 106 eta 1012 arteko fak-
tore batez biderka dezakete.
• Espezifikotasun handia. Entzima bakoitzak erreakzio biokimiko
jakin bat besterik ez du katalizatzen.
JARDUERAK
19. Irudikatu erreakzio endotermiko baten 21. Irakurri esaldiak, adierazi zuzenak diren ala ez eta, ez badi-
energia potentzialaren diagrama, kataliza- ra, alda itzazu:
tzailerik gabe eta katalizatzailearekin. a) Katalizatzaileak ez du parte hartzen erreakzioan.
20. Adierazi katalizatzaile negatiboek edo inhi- b) Katalizatzaileak beheratu egiten du aktibazio-energia.
bitzaileek aktibazio-energiaren gainean
dituzten ondorioak. Irudikatu erreakzio exo-
termiko baten energia potentzialaren dia-
grama, katalizatzailerik gabe eta katalizat-
zaile negatibo batekin.

7. Erreakzio-mekanismoak
Ekuazio kimiko bat idaztean, esaterako, H2 (g) + I2 (g) → 2 HI (g),
hauxe adierazi nahi dugu: mol bat H2 gaseosok mol bat I2 gaseosore-
kin erreakzionatzen du, eta bi mol HI gaseoso sortzen dira.
Baina ez da egia H2 molekula batek I2 molekula batekin talka egiten
duela eta, honekin erreakzionatuta, 2 HI molekula ematen dituela.
Gaur egun badakigu erreakzio hori, beste askoren moduan, tarteko
zenbait etapen bidez edo funtsezko erreakzioen bidez gertatzen dela.
Erreakzio horiek ez dira ekuazio estekiometrikoan agertzen, eta erre-
akzio-mekanismoa osatzen dute.
• Funtsezko erreakzioak erreakzio kimiko batean gertatzen diren tar-
teko etapak dira.
• Erreakzioaren mekanismoa funtsezko erreakzioen multzoa da;
erreakzio horien baturak erreakzio osoa ematen du, eta erreakzioa-
ren abiadura-ekuazioa justifikatzen dute.
Goiko errekzioarentzat honako etapa hauek proposatu dira:

⎧ I2 → 2 I
⎪
Funtsezko erreakzioak ⎨ I + H2 → H2I
⎪
⎩ H2I + I → 2 HI
Erreakzio osoa H2 + I2 → 2 HI
7.1. Funtsezko erreakzioen abiadura-ekuazioa

Funtsezko erreakzioak ekuazio kimikoen moduan idazten dira, eta ber-
tan jasotzen dira talka zuzenez produktu bat eratzeko benetan parte
hartzen duten atomoak edo molekulak. Erreakzioaren molekulartasu-
na partikula kopuruaren arabera defintitzen da.
) Funtsezko erreakzio baten molekulartasuna, erreakzio horretan

parte hartzen duten atomo edo molekula independenteen kopu-
ADI!
rua da.
Funtsezko erreakzio berean hiru
Funtsezko erreakzio baten molekulartasuna jakinda, haren abiadura- molekulek parte hartzen duteneko
ekuazioa adieraztea erraza da, zeren erreaktibo bakoitzaren erreak- erreakzio oso gutxi ezagutzen dira.
zioaren ordena erreaktibo horrek erreakzio elementalean duen koefi- Hiru molekulen arteko aldibereko
talka gertatzea ia ezinezkoa da, eta
zientearen berdina baita. are gehiago lau, bost edo molekula
Sarrien agertzen diren egoerak erreakzio unimolekularrak eta erreak- gehiagoren artekoa.
zio bimolekularrak dira.
Erreakzio unimolekularrak Erreakzio bimolekularrak
I2 (g) → 2 I (g) O (g) + O3 (g) → 2 O2 (g)

Erreaktiboaren, I2, molekula bakar batek parte hartzen Atomo batek, O, eta molekula batek, O3, parte hartzen
du, eta produktu, 2 I, transformatzen da. Ekuazio-abia- dute. Beraz, abiadura-ekuazioa hauxe izango da:
dura lehen ordenakoa da: v = k [O] [O3] Oro har, A + B → produktuak erreakzioan:
v = k [I2] v = k [A] [B]
Oro har, A → produktuak erreakzioan: Erreakzioa beste era honetakoa bada, A + A → produk-
v = k [A] tuak,
v = k [A]2
187
ADI! 7.2. Erreakzio osoaren abiadura-ekuazioa

• Erreakzio batek ezin du sekula
eduki mekanismoaren etapa Erreakzio kimiko baten ekuazio-abiadura lortu eta gero, posible da
motelena baino abiadura handia- funtsezko ekuazioez osaturiko erreakzio-mekanismo bat proposatzea.
gorik.
Mekanismo hori onargarria izan dadin, funtsezko erreakzioen abiadu-
• Zenbait erreakzio-mekanismok ra-ekuazioek erreakzio osoaren abiadura-ekuazioa justifikatu behar
abiadura-ekuazio berberena era-
man dezakete. dute. Egiazta dezagun hori bi erreakzio karakteristikoren azterktetatik
abiatuta.
NO2 (g) + CO (g) → NO (g) + CO2 (g) H2 (g) + I2 (g) → 2 HI (g)
• Abiadura-ekuazio esperimentala: • Abiadura-ekuazio esperimentala:

v=k [NO2]2 v = k [H2] [I2]
• Ekuazio hori, proposatzen den bi etapatako mekanis- • Proposaturiko mekanismoak ere 2 etapa ditu:
bi noranzkoetan oso bizkorra
mo honen bidez justifika daiteke: 1. etapa: I2 (g) 2 I (g)
䉱
motela motela
1. etapa: 2 NO2 (g) NO3 (g) + NO (g) 2. etapa: H2 (g) + 2 I (g) 2 HI (g)
䉱
䉱
oso bizkorra ———————————————————

2. etapa: NO3 (g) + CO (g) NO2 (g) + CO2 (g)
䉱
Osoa: H2 (g) + I2 (g) 2 HI (g)
䉱
———————————————————
Osoa: NO2 (g) + CO (g) NO (g) + CO2 (g) I (g) atomoak tartekoak dira, eta ezabatu egiten dira.
䉱
Tarteko produktua, NO3, ezabatuta geratu da bi fun- • Funtsezko erreakzio bakoitzaren abiadura-ekuazioak:
tsezko erreakzioen gehikuntza egitean. Erreakzio zuzena: v1 = k1 [I2]
• Funtsezko erreakzio bakoitzaren abiadura-ekuazioak: 1. etapa Alderantzizko erreakzioa: v ′1 = k ′1 [I]2
Orekan: k1 [I2] = k ′1 [I]2
1. etapa: v1 = k1 [NO2]2
2. etapa: v2 = k2 [H2] [I]2 etapa determinatzailea
2. etapa: v2 = k2 [NO3] [CO] I-a tartekoa denez, v2-aren adierazpenean agertzen
Erreakzio osoaren abiadura etapa motelak mugatuta den [I]-a orekan lorturiko balioaz ordezkatu behar da:
dator, abiaduraren etapa determinatzaile edo muga- k1 k
[I] 2 = [I ] ⇒ v 2 = k 2 [H 2 ] [I] 2 = k 2 1 [H 2 ] [I 2 ]
tzaile izenekoak, eta kasu honetan 1. etapa da. k ′1 2 k ′1
• Beraz, erreakzio osoaren abiadura lehen etaparen • Erreakzio osoaren abiadura 2. etaparen abiaduraren
erreakzio-abiaduraren berdina da, v = v 1: berdina denez:
k k
v = v1 = k1 [NO2]2 = k [NO2]2 non k = k1 v = k [H 2 ] [I 2 ] non k = 2 1
k ′1
) Erreakzio-mekanismo baten abiaduraren etapa determinatzai-

lea funtsezko erreakzioetako bat da, eta nahikoa motela denez,
erreakzio osoaren abiadura determinatzen du.
JARDUERAK
22. Horra zer ondorioztatu den, esperimentalki, honako 23. 2 ICl (g) + H2 (g) → 2 HCl (g) + I2 (g) erreakzioaren
erreakzio honi dagokionez: abiadura-ekuazioa hau da: v = k [ICl] [H2], eta erre-
2 NO (g) + Cl2 (g) → 2 NOCl (g) akzioarentzat honako mekanismo hau proposatu da:
abiadura-ekuazioa: v = k [NO] [Cl2], eta proposatu- ICl (g) + H2 (g) → HI (g) + HCl (g) (motela)
riko mekanismoak etapak hauek ditu: HI (g) + ICl (g) → HCl (g) + I2 (g) (bizkorra)
NO (g) + Cl2 (g) → NOCl2 (g) a) Justifikatu abiadura-ekuazioa, arrazoituz.
NOCl2 (g) + NO (g) → 2 NOCl (g) b) Seinalatu etapa determinatzailea.
a) Adierazi emandako abiadura-ekuazioa nola c) Adierazi tarteko produkturen bat dagoen ala ez.
atera daitekeen mekanismo horretatik. d) Kalkula ezazu funtsezko erreakzio bakoitzaren
b) Kalkulatu funtsezko erreakzio bakoitzaren mole- molekulartasuna.
kulartasuna eta erreakzio osoaren ordena.

Elikagaien kontserbazio kimikoa

Elikagaiak giza-kontsumorako baldintza egokietan — Antioxidatzaileak. Badaude degradazio oxi-
kontserbatzeak Antzinatetik kezkatu du gizakia. datzailearen prozesuak inhibitzen dituzten
Elikagaiak egoera onean mantentzea lortzeko pro- substantziak, esate baterako, olioak edo gan-
zedura ugari erabili izan dira, hala nola, gaziketa, tzak dituzten substantzien mingosketa, fruten
onketa, keztaketa, deshidratazioa, beroketa, izoz- eta ortuarien dekolorazioa, graduazio baxuko
keta, poteratzea, irradiazioa eta kontserbazio kimi- edarien alkoholaren oxidazioa, hala nola gara-
koa. gardoarena, etab. Antioxidatzaile erabilienak
honako hauek dira: azido askorbikoa eta zitri-
Kontserbazio kimikoa elikagaiak balizko aldake- koa, konposatu fenolikoak, sufre dioxidoa eta
tetatik zaintzen dituzten produktu kimikoak erans- sodio sulfitoa.
KIMIKA ETA GIZARTEA

tean datza, eta orobat, hobetu egiten dituzte bai
berezitasun kimikoak zein biologikoak, bai ezau- — Egonkortzaileak. Gehigarri hauen bitartez
garri fisikoak, bai itxura, zaporea, usaina edo irau- (zitratoak, tartratoak, fosfatoak, laktatzak...)
pena. egonkortasuna ematen zaie emultsio, gelatina,
apar, esekidura... gisa aurkezten diren elika-
Elikagaien gehigarri horietariko asko, katalizatzai- gaiei. Loditzaileak direnez, jakiaren gelatina-
leak dira, erreakzio kimikoak moteldu edo zeharo egitura iraunarazten dute, edo esekiduran ego-
inhibitu egiten dituztenak, esaterako, deskonposi- narazten dituzte era horretan dauden solidoak.
zioa, hartzidura, oxidazioa edo zahartzea.
Beste gehigarri batzuk ere badaude, honela era-
Erabiltzen diren kantitateek tolerantzia-muga lega- biltzen direnak:
len artean egon behar dute; bestela, elikagaia
aizunduta dagoela diogu. Ohituraz aspalditik erabi- — Koloratzaileak. Elikagai batzuen kolorea
li diren gehigarri batzuk debekatu izan dira, haien indartzen dute, edo dekolorazioa eragozten
ondorioak kontsumitzaileentzat kaltegarriak direla dute.
egiaztatu izan denean.
Elikagai ugariren etiketetan, eskuarki erabilitako
gehigarrietako batzuk eta horien funtzioak ikus
daitezke, nahiz eta kode gisa agertu. Horrela,
esate baterako, honakoak irakur daitezke: E-220,
E-450, E-150 d.
Osagaiak: ur karbonatua; azukreak;

laranja-zuku kontzentratua (%8);
E-330 azidotzailea; lurrintzaileak;
E-221 kontserbatzailea; E-414, E-412 Hona hemen ohiko koloratzaile batzuk: tartrazina
eta E-445 egonkortzaileak; E-330 (E-102), kinoleina-horia (E-104), hori laranja (E-
antioxidatzailea eta E-160a
koloratzailea. 110), karminosina (E-122), kotxinila-gorria (E-
NUTRIZIO INFORMAZIOA, mL-KO 124), Allura 2C gorria (E-129), karamelua (E-150),
etab.
BALIO ENERGETIKOA: 222 kJ, 52 kcal
— Agente hezetzaileak. Jakien hezetasuna irau-
PROTEINAK: 0,0 g
narazten dute. Adibidez, sorbitola (E-420) eta
KARBOHIDRATOA: 12,9 g
glizerina (E-422).
KOIPEAK: 0,0 g
— Neutralizatzeileak. Gatz basiko batzuek,
hidrolisiz, jakiak prestatzean agertzen diren
Helburuaren arabera, gehigarriak mota batekoak azidoak neutralizatzen dituzte.
edo bestekoak dira, adibidez: — Edulkoratzaileak. Jakiak gozatzeko erabiltzen
— Agente bakteriostatikoak edo kontserba- dira. Oso erabiliak dira sakarina (H-6884) eta
tzaileak. Produktu kimiko horiek elikagaietan ziklamatoa (H-6880).
mikroorganismoen garapena moteltzen edo — Zaporearen indartzaileak. Jakien zaporea
eragozten dute, hartzidura eta urdindura edo nabarmentzen dute. Adibidez, glutamato
lizuna ekidinez. Horretarako, azido organiko monosodikoa (E-621) eta inosinato disodikoa
batzuk erabiltzen dira, besteak beste, nitratoak, (E-631).
nitritoak, kaltzio hidrogenofosfatoa (fosfato azi-
doa), kloruroak, hipokloritoak, etab.
189
LABURPENA
• Zinetika kimikoak erreakzioak gertatzen direneko baten aldiuneko abiadura eta denbora-une horretan
abiadura aztertzen du, azken horren gainean eragina presente dauden erreaktiboen kontzentrazioak
duten faktoreak ikertzen ditu, eta erreaktiboak produk- erlazionatzen ditu.
tu bilakatzerainoko prozesuaren mekanismoaz ardu- v = k [A]x [B]y...
ratzen da.
v = erreakzioaren aldiuneko abiadura
• Erreakzio-abiadurak substantzia batzuk, erreaktibo- k = abiadura-konstantea
ak, beste substantzia desberdin, produktuak, bilaka- [A], [B]... = erreaktiboen unean uneko kontzentrazioak
tzeko gertatzen den transformazio kimikoaren bizkor-
x, y... = esperimentalki kalkulaturiko berretzaileak
tasuna adieratzen du.
• Erreakzioaren ordena erreaktibo batekiko abiadu-
• Erreakzio baten batez besteko abiadura denbora-
ra-ekuazioan erreaktibo horren kontzentrazioak duen
tarte batean gertatzen den erreaktibo baten kontzen-
berretzailea da.
trazioaren gutxipenetik zein produktu baten kontzentra-
zioaren gehikuntzatik neurtzen da. • Erreakzioaren ordena totala abiadura-ekuazioan
erreaktiboen kontzentrazioek dituzten berretzaileen
a A + bB q cC + d D batura da.
1 )[ A ] 1 )[B] 1 )[C] 1 )[D] • Erreakzio-abiaduran eragiten duten faktoreak:
v batez bestekoa = = = =
a ) t b ) t
c ) t d )
t
Erreaktiboen Produktuen — Erreakzioaren tenperatura. Tenperaturaren igoe-
gutxitze-abiadura gehitze-abiadura rak erreakzioaren abiaduraren gehikuntza garran-
tzitsua eragiten du.
• Aldiuneko abiadura adierazteko, erreaktibo edo pro-
duktu baten kontzentrazioaren denborarekiko deriba- Arthenius-en ekuazioak abiaduraren konstantea,
tua erabiltzen da, deribatu hori dagokion koefiziente k, eta tenperatura erlazionatzen ditu.
estekiometrikoaz zatitua eta kantitate positibo bihurtu- E a
ta. k = Ae RT
1 d [A ] 1 d [B] 1 d [C ] 1 d [D] A = faktore honek erreakzioan gertatzen diren talken

v = = = =
a dt b dt c dt d dt maiztasuna kontuan hartzen du
e = e zenbakia, logaritmo nepertarren oinarria
• Erreakzio kimikoak nola gertatzen diren eta hartarako
Ea = aktibazio-energia (kJ mol1)
nolako baldintzak behar diren argitzen duten bi teoria
R = gasen konstantea
daude:
T = tenperatura absolutua (K)
— Talken teoria. Erreakzio kimiko bat gerta dadin,
— Erreakzioen kontzentrazioa. Erreaktiboen kon-
lehen baldintza bat halabeharrez bete behar da:
tzentrazioaren gehikuntzak arindu egiten du erre-
erreaktiboen partikulen talka edo kolisioa, partiku-
akzio-abiadura.
la horiek atomoak, molekulak nahiz ioiak izan.
Talka eraginkorra izan dadin, partikulek baldintza — Substantzien izaera kimikoa.
hauek bete behar dituzte: — Solidoen zatiketa-maila.
• Energia zinetiko nahikoa izatea loturen berran- — Katalizatzailearen erabilera. Katalizatzailea subs-
tolaketa eta substantzia berri baten eraketa gerta tantzia bat da, erreakzio kimiko batean dagoenean
dadin. abiaduraren aldaketa eragiten duena eta ez dena
• Kolisioa egitean, orientazio egokia izatea. kontsumitzen erreakzioan zehar.
— Konplexu aktibatuaren edo trantsizio-egoeraren • Erreakzio asko tarteko etapen edo funtsezko erreak-
teoria. Erreaktiboen molekulak elkarrengana hur- zioen bidez gertatzen dira. Erreakzio horiek ez dira
biltzen direnean, deformazio bat pairatzen dute, ekuazio estekiometrikoan agertzen, eta erreakzio-
eta talkan, energia altuko eta iraupen laburreko tar- mekanismoa osatzen dute.
teko egoera bat eragiten dute: konplexu aktiba- • Funtsezko erreakzio baten molekulartasuna erreak-
tua. zio horretan parte hartzen duten atomo edo molekula
Aktibazio-energia erreaktiboen molekulek xurgatu independenteen kopurua da.
behar duten emendiozko energia da, talka egitean • Erreakzio-mekanismo baten abiaduraren etapa deter-
konplexu aktibatua eratu ahal izateko. minatzailea funtsezko erreakzioetako bat da, nahikoa
• Abiadura-ekuazioa edo abiadura-legea adierazpen motela denez, erreakzio osoaren abiadura determina-
matematiko bat da; denbora-une batean erreakzio tzen duena.


A
Tenperatura batean, datu hauek lortu dira A + B q C erreakzioarentzat:
Saiakuntza Hasierako [A] (mol L1) Hasierako [B] (mol L1) Hasierako abiadura (mol L1 s1)
1 0,10 0,20 32 103
2 0,10 0,10 8 103
3 0,30 0,10 24 103
a) Determina ezazu erreakzioaren ordena A-rekiko eta B-rekiko.

b) Idatz ezazu abiadura-ekuazioa.
c) Lortu abiadura-konstantearen balioa.
d) Kalkula ezazu erreakzio-abiadura, tenperatura berean, baldin [A] = 0,20 mol L1 eta [B] = 0,10 mol L1 badira.
e) Kalkula ezazu B-ren hasierako kontzentrazioa, abiaduraren balioa 6 102 mol L1 min1 izan dadin, baldin
[A] = 0,15 mol L1 bada.
a) 2. eta 3. saiakuntzak erkatuko ditugu: d) Erreakzio-abiadura, tenperatura berean, lortuko

[A] hirukoizten denean, [B] = kte izanik, v 3 = 3 v 2 da: dugu, [A] = 0,20 M eta [B] = 0,10 M direnean.
v = k [A] [B]2 =
v3 24 10 3
= =3
v2 8 10 3 = 8 mol2 L2 s1 0,20 mol L1 0,102 mol2
L2 =
Beraz, erreakzioa 1. ordenakoa da A-rekiko. = 0,016 mol L1 s1
1. eta 2. saiakuntzak erkatuko ditugu:
e) [B] kalkulatzeko, abiadura-ekuaziotik askatuko
[B] bikoizten denean, [A] = kte izanik, v 1 = 4 v 2 da: dugu, eta datuak ordezkatuko ditugu:
v1 32 10 3 6 10 2
mol 1 min
= 1 10 3 mol L1 s 1
= =4 L min 60 s
v2 8 10 3
v 1 10 3 mol L1 s 1
Beraz, erreakzioa 2. ordenakoa da B-rekiko. [B] = = =
K [A ] 8 mol 2 L2 s 1 0,15 mol L1
b) Abiadura-ekuazioa.
= 0, 029 mol L1
[A]-ren berretzailea: 1 [B]-ren berretzazilea: 2
Erantzuna:
Beraz, v = k [A] [B]2
a) Erreakzioa 1. ordenakoa da A-rekiko, eta 2.
c) Abiadura-ekuaziotik k askatuko dugu, eta edozein ordenakoa B-rekiko.
saiakuntzatan lorturiko v-ren, [A]-ren eta [B]-ren b) Abiadura-ekuazioa hau da: v = k [A] [B]2
balioak ordezkatuko ditugu. Esaterako, 1. saioan:
c) Abiadura-konstantearen balioa: 8 mol2 L2 s1.
v 3, 2 10 2 mol L1 s 1 d) Eman diren baldintzetako abiadura: 0,016 mol L1
k = = =
[ A ] [B] 2
0,10 mol L1 0, 20 2 mol 2 L2 s1.
e) Eman diren baldintzetako B-ren kontzentrazioa
= 8 mol L2 s 1
0,029 mol L1 da.
24. A + 2 B q AB2 erreakzioarentzat, hiru saiakuntza desberdin egin ziren tenperatura berean, eta datu hauek lortu
ziren:
Saiakuntza [A]0 (mol L-1) [B]0 (mol L-1) v0 (mol L1 s1)
1 1,0 102 1,0 102 1,5 104

2 1,0 102 2,0 102 1,5 104
3 2,0 102 3,0 102 6,0 104
Ondorioztatu erreakzioaren ordena A-rekiko eta B-rekiko, abiadura-ekuazioa, eta abiadura-konstantearen balioa.
Sol.: 2; 0; v = k [A]2; 1,5 mol1 L s1
191

1. Idatz itzazu honako erreakzio hauen abiaduraren 7. A + B → C + D erreakzioaren aktibazio-energia 45
adierazpenak, erreaktiboen kontsumoaren funtzio- kJ ⋅ mol−1 da, eta alderantzizko erreakzioarena, hau
an eta produktuen eraketaren funtzioan: da, C + D → A + B erreakzioarena, 70 kJ ⋅ mol−1 da.
Seinala ezazu horietatik zein den exotermikoa eta
a) H2 (g) + I2 (g) → 2 HI (g)
zein endotermikoa.
b) 2 H2 (g) + O2 (g) → 2 H2O (g)
8. Grafikoa A + B → C erreakzioari dagokio.
c) 5 Br − (aq) + BrO3− (aq) + 6 H+ (aq) →
Energia
→ 3 Br2 (aq) + 3 H2O (l) po-tentziala Konplexu aktibatua
(kJ ⋅ mol−1) 60
d) 4 PH3 (g) → P4 (g) + 6 H2 (g) 50
45
e) 2 NOCl (g) → 2 NO (g) + Cl2 (g) 40 Produktuak
30
20
2. Erreakzio honetan: N2 (g) + 3 H2 (g) → 2 NH3 (g), Erreaktiboak
10
denbora-une batean hidrogenoa, H2, 0,090 mol ⋅ L−1 ⋅
0
s−1 abiaduran erreakzionatzen ari da: Erreakzio-koordenatua
a) Kalkula ezazu zer abiaduratan erreakzionatzen a) Kalkulatu aktibazio-energiaren balioa.

ari den nitrogenoa, N2.
b) Determinatu erreakzio zuzenaren entalpiaren
b) Dertermina ezazu zer abiaduratan eratzen ari aldakuntza.
den amoniakoa, NH3, denbora-une berberean. c) Justifikatu erreakzio zuzena exotermikoa ala
Sol.: a) 0,030 mol ⋅ L−1 ⋅ s−1; b) 0,060 mol ⋅ L−1 ⋅ s−1 endotermikoa den.
3. N2O4 (g) → 2 NO2 (g) erreakzioan, nitrogeno dioxi- 9. Beheko hiru abiadura-ekuazio ikusita, esan zein
doaren eraketa-abiadura, denbora-tarte batean, den erreakzioaren ordena orokorra eta zein haren
0,006 mol ⋅ L−1 ⋅ s−1 da. Kalkula ezazu N2O4 (g)-aren ordena erreaktibo bakoitzarekiko.
deskonposizio-abiadura denbora-tarte berean.
a) v = k [N2O5]
Sol.: 0,003 mol ⋅ L−1 ⋅ s−1
b) v = k [NO]2 [O2]
4. Taulako datuak Br2 (aq) + HCOOH (aq) → 2 Br − 1
(aq) + 2 H+ (aq) + CO2 (g) erreakzioari dagozkie, eta c) v = k [H 2 ] [Br2 ] 2
25 °C-an lortu dira:
10. Ondorioztatu abiadura-konstantearen, k, unitateak,
erreakzioaren ordena 0, 1, 2 eta 3 denean.
Denbora (s) 0 50 100 150 200
[Br2] 11. Beheko magnitudeetatik, zeinen araberakoa da
0,0120 0,0101 0,0085 0,0071 0,0060
(mol ⋅ L−1) erreakzioen abiadura-konstantea? Arrazoitu eran-
tzuna.
Kalkula ezazu erreakzioaren batez besteko abia-
a) Erreaktiboen kontzentrazioen araberakoa.
dura lehen 50 s-etan, t = 50 s eta t = 100 s artean,
t = 100 s eta t = 150 s artean, eta t = 150 s eta b) Produktuen kontzentrazioen araberakoa.
t = 200 s artean.
c) Erreakzio motaren araberakoa.
Sol.: 3,8 ⋅ 10−5; 3,2 ⋅ 10−5; 2,8 ⋅ 10−5;
2,2 ⋅ 10−5 mol ⋅ L−1 ⋅ s−1 d) Tenperaturaren araberakoa.
5. Erreakzio endotermiko baten entalpiaren balioa 12. Erreakzio batean, A erreaktibo baten kontzentra-
ΔH 0 = +90 kJ da. Adierazi balio hauetatik zein ezin zioa hirukoizten denean abiadura 9 aldiz handiago
izan daitekeen aktibazio-energiarena, erantzuna egiten dela ikusi da esperimentalki. Ondorioztatu
arrazoituz: 120 kJ; 80 kJ; 110 kJ; 90 kJ. erreakzioaren ordena A-rekiko.
6. Esan baieztapen hauek zuzenak diren ala ez, eta 13. 2 A + B → 2 C erreakzioan A-ren eta B-ren kon-
arrazoitu erantzuna: tzentrazioak bikoizten badira, abiadura 8 aldiz han-
a) Zenbat eta altuagoa izan aktibazio-energia, diagoa egiten da. B-ren kontzentrazioa bikoiztuz
hainbat eta bizkorrago gertatzen da erreakzioa, gero, berriz, abiadura bikoiztu egiten da.
exotermikoago bilakatzen delako. Adierazi zein izan daitekeen abiadura-ekuazioaren
b) Zenbat eta baxuagoa izan aktibazio-energia, adierazpena, eta justifikatu erantzuna.
handiagoa izango da erreakzioaren abiadura.

14. Horra zer erreakzio dagokion abiadura-ekuazio 20. 2 A + B + 2 C → D + 2 E erreakzioaren kasuan, datu
+ −
honi: v = k [NH 4 ] [NO 2 ] : hauek lortu dira 25 °C-an:
NH +4 (aq) + NO 2− (aq) → N 2 (g) + 2 H 2O (l) Saia- [A]0 [B]0 [C]0 v0
kuntza (mol ⋅ L−1) (mol ⋅ L−1) (mol ⋅ L−1) (mol ⋅ L−1 ⋅ s−1)
Kalkula ezazu erreakzio-abiadura, 25 °C-an, 1 0,10 0,20 0,10 4,0 ⋅ 10−4
[NH+4 ] = 0,26 mol ⋅ L−1 denean eta [NO −2 ] = 0,080
mol ⋅ L−1 denean, jakinda abiadura-konstantea, k, 2 0,20 0,20 0,30 1,2 ⋅ 10−3
tenperatura horretan, 3,0 ⋅ 10−4 mol−1 ⋅ L ⋅ s−1 dela. 2 0,30 0,20 0,10 4,0 ⋅ 10−4
Sol.: 6,24 ⋅ 10−6 mol ⋅ L−1 ⋅ s−1 3 0,40 0,60 0,30 3,6 ⋅ 10−3
15. H2 (g) + F2 (g) → 2 HF (g) erreakzioaren abiadu- Datu horietatik abiatuta, determinatu abiadura-
ra-konstantearen balioa, tenperatura batean, 7,5 ekuazioaren adierazpena eta abiadura-konstan-
mol−1 ⋅ L ⋅ s−1 da. Kalkula ezazu erreakzio-abiadura, tearen balioa.
tenperatura berean, [H2( = 0,2 mol ⋅ L−1 eta [F2] =
Sol.: v = k [B] [C]; 3,3 ⋅ 10−4 mol−1 ⋅ s−1
0,1 mol ⋅ L−1 direnean.
21. 2. ordenako erreakzio baten abiadura-konstanteak
Sol.: 0,15 mol ⋅ L−1 ⋅ s−1
honako balio hauek hartzen ditu aipatzen diren ten-
16. Kalkulatu lehen ordenako erreakzio baten abiadura- peraturetan:
konstantea, jakinda erreaktiboaren kontzentrazioa 3 ⋅
10−3 mol ⋅ L−1 denean eta tenperatura jakin batean t (oC) 100 200 300 400
batez besteko abiadura 1,5 ⋅ 10−6 mol ⋅ L−1 ⋅ s−1
k
dela. 1,1 ⋅ 10−9 1,8 ⋅ 10−8 1,2 ⋅ 10−7 4,4 ⋅ 10−7
(L ⋅ mol−1 ⋅ s−1)
Sol.: 5,0 ⋅ 10−4 s−1
17. A konposatua A → 2 B erreakzioaren arabera des- 1

Irudika ezazu Ln k vs grafikoa, eta kalkulatu
konposatzen dela egiaztatu da. Erreakzioaren ten- T
peraturan lortutako datuetan oinarrituta, kalkula maldaren balioa eta erreakzioaen aktibazio-ener-
itzazu erreakzioaren abiadura-ekuazioa eta abiadura- gia.
konstantea. Sol.: 42 kJ ⋅ mol−1
Saiakuntza [A]0 (mol ⋅ L−1) v0 (mol ⋅ L−1 ⋅ s−1) 22. Lehen ordenako erreakzio baten abiadura-konstan-
tearen balioa, 25 °C-an, 3,46 ⋅ 10−2 s−1 da. Kalkulatu
1 0,040 1,05 ⋅ 10−2
konstante horren balioa 77 °C-an, jakinda aktibazio-
2 0,050 1,05 ⋅ 10−2 energiaren balioa 50,2 kJ ⋅ mol−1 dela.
3 0,070 1,05 ⋅ 10−2 Sol.: 0,702 s−1
Sol.: v = k; 1,05 ⋅ 10−2 mol ⋅ L−1 ⋅ s−1 23. Seinala itzazu katalizatzaile batek aldarazten dituen
faktore termodinamikoak, eta azaldu aldaketak zer
18. A + B → C + D erreakzioaren kasuan, balio hauek noranzko duen.
•
lortu dira tenperatura jakin batean:
Saia-
[A]0 (mol ⋅ L−1) [B]0 (mol ⋅ L−1) v0 (mol ⋅ L−1 ⋅ s−1) 24. Bilatu Interneten etzima edo katalizatzaile biokimi-
kuntza
koei buruzko informazioa. Aukeratu adibideren bat-
1 0,1 0,1 1,35 ⋅ 10−2
zuk, eta egin gaiaren aurkezpena bildu duzun infor-
2 0,2 0,1 2,70 ⋅ 10−2 mazio guztiarekin.
3 0,2 0,2 5,40 ⋅ 10−2 25. Erreakzio batek, 2. ordenakoak, taulako abiadura-
konstanteak hartzen ditu tenperatura aldatuz gero.
Kalkula itzazu abiadura-ekuazioa, konstantea eta
abiadura, [A] = 0,15 eta [B] = 0,15 mol ⋅ L−1 direnean.
t (oC) 100 200 300 400
Sol.: v = k [A] [B]; 1,35 mol−1 ⋅L⋅ s−1;
k
3,0 ⋅ 10−2 mol ⋅ L−1 ⋅ s−1 1,1 ⋅ 10−9 1,8 ⋅ 10−8 1,2 ⋅ 10−7 4,4 ⋅ 10−7
(L ⋅ mol−1 ⋅ s−1)
19. Kalkula ezazu C2H6 → 2 CH3 erreakzioaren k kons-

tantearen balioa 600 °C-an, jakinda erreakzioaren Kalkulu-orri batean, marraztu In k eta 1/T erlazio-
maiztasun-faktoreak A, 2,5 ⋅ 1017 s−1 balio duela, natzen dituen grafikoa. Behin grafikoa eginda, lortu
eta aktibazio-energiaren balioa 385 kJ ⋅ mol−1 dela. haren malda eta erreakzioaren aktibazio-energia.
Sol.: 2,63 ⋅ 10−6 s−1 Sol.: 42 kJ ⋅ mol−1
193
78103-Quimica_UD08.qxp 25/5/09 13:12 Página 194
8 Oreka kimikoa
Eguneroko bizitzan zein prozesu industrialetan izaten diren erreakzio

kimiko asko itzulgarriak dira, eta denbora igarota, erreaktiboen eta
produktuen kontzentrazio egonkor batera iristen da.
Hainbat prozesuk oreka kimikoaren beharra dute; adibidez, oxigeno-
aren garraioak odolean zehar, edo estalaktiten eta estalagmiten era-
ketak.
194

1. Erreakzio itzulgarriak. Oreka kimikoa
Diziplinartekoak
• Zientzia, teknologia eta osasun-kulturarako 2.1. Oreka homogeneoak: masa-ekintzaren
gaitasuna: 2. KC oreka-konstantea legea
— Erreakzio itzulgarriak eta itzulezinak 2.2. KC konstantearen balioaren esanahia
bereiztea.
— Oreka homogeneoak eta heterogeneoak 3. Oreka-konstantearen dedukzio zinetikoa
bereiztea, eta KC eta Kp oreka- 4. Kalkuluak oreka homogeneoetan eta fase gaseosoan
konstanteak zuzen adieraztea.
• Matematikarako gaitasuna: Le Chatelier-en 5. Erreakzio-zatidura
printzipioa eta erreakzio-zatidura aplikatuz,
6. Kp oreka-
asaldatu den oreka bat lehengoratzea. 6.1. KC eta Kp konstanteen arteko erlazioa
konstantea
Zeharkakoak
• Informazioa tratatzeko eta teknologia 7. Oreka heterogeneoak
digitala erabiltzeko gaitasuna: ikerketa-lanak 8. Energia askea eta oreka-konstantea
aurrera eramateko behar den informazioa
aukeratzen, aztertzen eta kudeatzen jakitea. 9.1. Kontzentrazio-aldakuntzak
• Norberaren autonomiarako eta ekimenerako 9. Orekaren aldakuntza.
9.2. Presio-aldakuntzak bolumenaren
gaitasuna: jarrera kritikoa baina Le Chatelier-en
aldakuntzaren ondorioz
errespetuzkoa izatea besteen iritziekiko. printzipioa
9.3. Tenperatura-aldakuntzak
gaitasuna: Le Chatelier-en printzipioari esker Kimika eta gizartea: Amoniakoaren sintesi industriala
gauzatu ahal izan den prozesu industrialen
bat ezagutzea.
ATARIAN
Gogoratu • Magnitude intentsiboak substantzien materia kantita-
tearen mende ez daudenak dira.
• Erreakzio-abiadura erreaktiboak produktu bilaka- Adibideak: tenperatura, dentsitatea.
tzeko gertatzen den tranformazio kimikoaren bizkor-
tasuna da. • Erreakzio endotermikoetan, sistemaren entalpiaren
Erreakzioaren abiadura-ekuazioa: gehikuntza bat agertzen da: ΔH > 0
aA + bB → c C + dD v = k [A]x [B]y Erreakzio exotermikoetan, sistemaren entalpiaren
non x eta y ez baitira beti a eta b-ren berdinak. gutxipen bat agertzen da: ΔH < 0
• Substantzia baten kontzentrazio molarra subs- • Katalizatzaileak erreakzioaren abiadura bizkortzen

tantzia horren mol kopurua da, bolumen-unitateko. du, aktibazio-energiarentzat beharrezko den balioa
n gutxituz.
Molartasuna = unitatea = mol ⋅ L−1
v Katalizatzaile heterogeneoa, erreakzionatzen duten
Substantzia baten molartasuna adierazteko, subs- substantzien fasean baino, beste fase desberdin
tantzia horren formula kortxete artean jartzen dugu. batean dago.
Adibidea: [N2] = 0,20 mol ⋅ L−1
• Funtsezko erreakzioa da erreakzio batean gerta-

tzen den tarteko etapa bakoitza. Horietan, substan-
tzia bakoitzaren erreakzio-ordena ekuazio doituaren
koefizientearen berdina da. JARDUERAK
Adibidea: funtsezko erreakzio bat:
• Doitu ekuazioak:
A + 2B → C v = k [A] [B]2
a) SO2 + O2 → SO3
• Gas idealen legea:
pV = nRT b) H2S + O2 → H2O + SO2
R = 0,082 atm ⋅ L ⋅ mol−1 ⋅ K−1 = 8,31 J ⋅ mol−1 ⋅ K−1 c) NH3 + O2 → NO + H2O
195
ADI! 1. Erreakzio itzulgarriak. Oreka kimikoa

Orain arte azterturiko erreakzioak
erreaktibo batzuekin hasten ziren, Erreakzio kimiko batzuetan, transformazio kimikoa noranzko batean
eta erreaktiboetariko bat edo denak zein alderantzizkoan gertatzen da. Erreakzio horietan egoera interes-
kontsumitzen zirenean bukatzen garri bat agertzen da, oreka kimikoko egoera. Erreakzio horiei itzulga-
ziren.
rriak deritze.
Erreakzio horiek noranzko zuze-
nean baino ez dira gertatzen, eta
itzulezinak edo osoak deritze. ) Erreakzio itzulgarriak erreaktiboak produktu zeharo bilakatzen
ez diren erreakzioak dira; izan ere, produktuek berriz ere erreak-
Esaterako, burdin karraskautsek tiboak eratzen dituzte, noranzko bikoitzeko prozesu batean,
azido sulfurikoaren soberakin bate- azkenean oreka kimikora iristeko.
kin erreakzionatzen duteneko erre-
akzioa, burdina zeharo kontsumi- q sinboloa jarriz
Erreakzio itzulgarria erreakzioaren bi atalen artean o
tzen denean bukatzen da: adierazten da.
Fe (s) + H2SO4 (aq) q Demagun ontzi huts batean sufre dioxidoaren, SO2, kantitate bat eta
q FeSO4 (aq) + H2 (g)
oxigenoa, O2, sartzen direla. Ontzia itxi egiten da, eta tenperatura 1000
K-eraino igotzen da, ondoren konstante mantenduz.
Erreakzio zuzena hasten da, non sufre trioxidoa, SO3, eratzen baita:
2 SO2 (g) + O2 (g) q 2 SO3 (g)
Erreakzio horren abiadura, vd , gutxitu egiten da denborarekin, SO2-aren eta O2-
aren kontzentrazioen gutxipenarekin batera.
Bestalde, eratutako SO3-a deskonposatu egiten da, SO2-a eta O2-a berriro sortuz.
Hori alderantzizko erreakzioa da, eta horren abiadura, vi , SO3-aren kontzentra-
zioarekin gehitzen da:
2 SO3 (g) q 2 SO2 (g) + O2 (g)
Erreakzio- Denbora-tarte bat, te, pasatu ondoren, bi erreakzioen abiadurak, zuze-

Erreakzio zuzenaren abiadura, vd
abiadura narena eta alderantzizkoarena, berdin izatera iritsiko dira. Puntu horre-
vd = vi tatik aurrera, hiru substantzien kontzentrazioak uneoro konstante man-
tentzen dira (1. eta 2. irud.).
Alderantzizko erreakzioaren abiadura, vi Horrela, oreka kimikoaren egoera lortzen da:
te Denbora q 2 SO3 (g)
2 SO2 (g) + O2 (g) o
■ 1. irud.
Kontzentrazio
molarra
) Erreakzio itzulgarri baten oreka kimikoko egoera sistemaren
azken egoera da, zeinean erreakzio zuzenaren abiadura eta
alderantzizko erreakzioaren abiadura elkarren berdinak diren,
[SO2]0 = [O2]0 [SO3] eta ondorioz, erreakzioan parte hartzen duten substantzien
[O2]
kontzentrazioek konstante irauten duten.
[SO2]
Oreka kimikoa egoera dinamikoa da, erreakzio itzulgarriaren substan-
tzien transformazio etengabea gertatzen baita bi noranzkoetan, baina
[SO3]0
te Denbora erreaktiboen eta produktuen kontzentrazioak konstante mantentzen
■ 2. irud.
dira, nahiz eta ez duten zertan berdinak izan.
JARDUERAK
1. Azal itzazu oreka estatiko baten eta oreka dinamiko zioak konstante mantentzearen egitatea barnera-
baten arteko desberdintasunak. Deskribatu bataren tzen den ala ez.
eta bestearen adibideak.
3. Azaldu zergatik nabarmendu den, SO2-aren, O2-aren
2. Oreka kimikoan erreakzio zuzenaren eta alderan- eta SO3-aren arteko oreka kimikoa deskribatzean,
tzizkoaren abiadurak berdinak direla esatean, arra- ontziak itxita jarraitzen duela eta tenperatura kons-
zoitu baieztapen horretan substantzien kontzentra- tantea dela.
196 8. Oreka kimikoa

2. KC oreka-konstantea ADI!
KC oreka-konstantearen c azpiindi-
Erreakzio itzulgarri baten oreka-egoera definitu eta gero, prozesuan zea konstantea substantzien kon-
zehar erreaktiboen eta produktuen kontzentrazioen aldakuntza esperi- tzentrazio molarren funtzioan
mentalki aztertuko dugu. adierazten delako agertzen da.
Beste azpiindize batzuk erabiltzen
Horretarako, hiru saio egingo ditugu, denak tenperatura berean, 1000 dira oreka-konstante desberdinak
K-ean. Lehendabizikoan, erreaktibo hutsetatik abiatuko gara; bigarre- bereizteko, esaterako, Kp, Kw, Ka,
nean, erreaktiboetatik eta produktutik abiatuko gara; eta hirugarrenean, Kb, etab.
produktu hutsetik.
q 2 SO3 (g)
2 SO2 (g) + O2 (g) o
Hasierako kontzentrazioa Orekako erlazioa

Orekako kontzentrazioa (mol L1)
(mol L1) [SO 3 ] 2
Saiakuntza
[SO2]0 [O2]0 [SO3]0 [SO2] [O2] [SO3] [SO 2 ] 2 [O 2 ]
1 0,200 0,200 0,000 0,030 0,115 0,171 282,5 L mol1
2 0,205 0,082 0,346 0,125 0,042 0,430 281,8 L mol1
3 0,000 0,000 0,100 0,032 0,016 0,068 282,2 L mol1
Batez besteko balioa 282,2 L mol1
Taula horrek, hasierako kontzentrazioez gain, saio guztietan lortu diren ADI!
orekako kontzentrazioak ere erakusten ditu.
Amoniakoaren eraketaren Kasuan,
Egitate oso garrantzitsu bat ikus daiteke: orekako produktuen kontzen- 200 °C-an:
trazioen eta erreaktiboen kontzentrazioen zatidura, tenperatura zehatz q NH3 (g)
N2 (g) + 3 H2 (g) o
batean, konstantea da, hasierako kontzentrazioen balioen independen-
tea. Zatidura horri oreka-konstantea deritzo, laburki, KC . Kasu hone- [NH 3 ] 2
Kc = = 0,65 mol 2 L2
tan, zehazki: [N 2 ][H 2 ] 3
[SO 3 ] 2 KC -aren unitateak kontzentrazioak,

K C (1000 K) = = 282,2 L mol 1 mol L1, ordezkatzean lortzen dire-
[SO 2 ] 2 [O 2 ] nak dira, nahiz eta, kalkuluetan,
oreka-konstanteari unitaterik eslei-
tzen ez zaion, eta dimentsiorik
gabeko kantitate moduan erabili ohi
den.
2.1. Oreka homogeneoak: masa-ekintzaren legea
Oreka batek homogeneo izena hartzen du, espezie kimiko presente
guztiak fase berean daudenean. Hau da goiko orekaren kasua, eta,
oro har, gasez soilik osaturiko oreken kasuak edo disoluzioan dauden
substantziez osaturikoenak.
aA + bB o q cC + dD modu orokorrean idatziriko oreka homogeneo guz-
tientzat, tenperatura zehatz batean, orekan dauden substantzien kon-
tzentrazioen arteko erlazio konstante bat dagoela egiaztatzen da, eta
erlazio horren zenbakizko balioari erreakzioaren oreka-konstantea,
deritzo, KC.
[C]c [D]d ADI!

KC = a b
[A] [B] Oreka-konstantearen, KC, adieraz-
penean, kontzentrazio molarren
berretzaileek eta doituriko ekuazio-
Adierazpen hori masa-ekintzaren legea izenez ezagutzen da. ko substantzien koefiziente estekio-
metrikoek bat egiten dute.
197
2.2. KC konstantearen balioaren esanahia

KC konstantearen zenbakizko balioa oso garrantzitsua da. Izan ere,
informazioa ematen du erreakzioaren aurrerapenaz eta etekinaz, ore-
kan presente dauden produktuen eta erreaktiboen kantitate erlatiboen
funtzioan. Ikus dezagun bi adibideren bidez.
[N 2O 4 ] [I] 2
2 NO 2 (g) N 2O 4 (g) K C ( 25 °C) = 2
= 216 I2 (g) 2 I (g) K C ( 727 °C) = = 3, 8 10 5
[NO 2 ] [I2 ]
KC -k oso balio handia du (KC >>>1). KC -k oso balio txikia du (KC <<< 1).
Horrek adierazten du ezen N2O4-aren eta NO2-aren Horrek adierazten du ezen orekako nahastean, I atomoen
nahaste batean, orekan, N2O4-aren kantitatea NO2- kantitate txikia dagoela I2 molekulen kontzentrazioarekiko.
arena baino handiagoa dela, zeren N2O4-a zenbakitzai- Emandako tenperaturan, iodo molekularraren disoziazio-
lean baitago. Edo, N2O4-aren eraketaren etekina handia erreakzioaren etekina baxua da: oreka ezkerrera des-
dela: oreka eskuinera desplazatuta dago. plazatuta dago.
2.3. KC -ren eta doituriko ekuazioaren arteko erlazioa

Garrantzitsua da honako honetaz konturatzea: KC-ren balioa ekuazio
estekiometrikoaren formulazioaren mende dago, eta zehatzago, koefi-
ziente estekiometrikoen mende eta ekuazioaren bi atalen ordenaren
mende.
Erreakzio honen kasua ikus dezagun: H2 (g) + I2 (g) oq 2 HI (g)
2
[HI]
K C (229 o C) = = 50
[H 2 ][I 2 ]
Koefiziente estekiometrikoen eragina Bi atalen ordenaren eragina
1
Erreakzioaren koefizienteak bider egiten baditugu: Erreakzioa alderantzizko eran idazten badugu:
2
1 1
H (g) + I 2 (g) HI (g) 2 HI (g) H 2 (g) + I 2 (g)
2 2 2
1 1
[HI] [H 2 ][I 2 ] 1 1
K eC = 1 1
= K C 2 = 50 2 = 7, 07 K uC = = = = 0, 02
2
[HI] KC 50
[H 2 ]2 [I 2 ]2
Baldin erreakzio itzulgarri baten koefizienteak n zenbaki Baldin erreakzio itzulgarri batean erreaktiboen eta pro-
batez biderkatzen badira, agertzen den konstante duktuen ordena alderantzikatzen bada, oreka-kons-
berriaren balioa aurrekoaren balioaren berdina da, baina tante berria aurreko oreka-konstantearen alderantzizko
n berretzailera berretuta. balioaren berdina da.
JARDUERAK
4. Irudika itzazu aurreko orrialdeko taularen saiakun- 6. Amoniakoaren sintesi-erreakzioa era askotara adie-
tzei dagozkien kontzentrazioa-denbora diagramak. raz daiteke, adibidez:
q 2 NH3 (g)
a) N2 (g) + 3 H2 (g) o
5. Formula ezazu orekan dauden erreakzio itzulgarri
hauen KC -ren adierazpena: 1 3
b) N 2 (g) + H 2 (g) NH 3 (g)
q 2 NOBr (g)
a) 2 NO (g) + Br2 (g) o 2 2
c) 2 N2 (g) + 6 H2 (g) oq 4 NH3 (g)
q 2 SO2 (g) + O2 (g)
b) 2 SO3 (g) o
q 2 H2O (g) + 2 SO2 (g) Idatzi ekuazio bakoitzaren oreka-konstantea. Bila
c) 2 H2S (g) + 3 O2 (g) o
ezazu lehen ekuazioaren oreka-konstantearen eta
q 4 NO (g) + 6 H2O (g)
d) 4 NH3 (g) + 5 O2 (g) o b eta c ekuazioen oreka-konstanteen artean dago-
en erlazioa.

3. Oreka-konstantearen dedukzio zinetikoa Oreka anizkoitzak

q cC + dD, orekan betetzen da
Erreakzio itzulgarri batentzat, aA + bB o Oreka-konstantearen dedukzio zine-
masa-ekintzaren legearen adierazpen jadanik ezaguna: tikoan, erreakzio itzulgarrien propie-
tate garrantzitsu bat erabili da:
[C]c [D]d Baldin erreakzio bat bi edo erreakzio
KC = a b gehiagoren batura moduan adierazi
[ A ] [B] ahal bada, erreakzio osoaren
oreka-konstantea erreakzio partzia-
Baina, ba ote dago egitate hori justifikatzen duen arrazoi teorikorik? len oreka-konstanteen biderkadura-
Erreakzioen zinetikak zentzuzko azalpena eskaintzen du. ren berdina da.
• Har dezagun erreakzio itzulgarri bat, bi noranzkoetan funtsezko Adibidez, 25 °C-an:
urrats bakar batean gertatzen dena: q H+ (aq) + HS (aq)
• H2S (aq) o
q AB2
A+2Bo K e = 9,5 108
• HS q H+ (aq) + S2 (aq)
(aq) o
Erreakzio zuzenaren abiadura hauxe izango da: v d = kd [A] [B]2, eta
K u = 1,0 1019
alderantzizko erreakzioaren abiadura, v i = ki [AB2]. Orekan, v d = v i
Bi erreakzioak batuz:
beteko da, hau da:
• H2S (aq) oq 2 H+ (aq) + S2 (aq)
kd [A] [B]2 = ki [AB2]
Ondorioz, oreka-konstantearen
K C oreka-konstantea adierazpen honek ematen digu: balioa, 25 °C-an, honako hau da:
KC = K e K u =
kd [ AB 2 ] = 9,5 108 1,0 1019 = 9,5 1027
KC = =
ki [ A ] [B] 2
• Egoera arruntena ere pentsa daiteke: erreakzioa funtsezko zenbait
urratsez osatuta dagoela. Adibidez, goiko erreakzioa funtsezko bi
urratsen bidez gerta daiteke:
q B2 [B 2 ]
1. urratsa: 2Bo Ke =
[B] 2
q AB2 [ AB 2 ]
2. urratsa: A + B2 o Ku =
[ A ][B 2 ]
Erreakzio osoa: q AB2

A+2Bo
Azken erreakzio honen K C -a, K e eta K u konstanteak elkarrekin bider- ADI!
katuz lortuko da:
K C-ren dedukzioak argitu egiten du
[B 2 ] [ AB 2 ] [ AB 2 ] abiadura-ekuazioaren berretzaileak
KC = K e K u = = eta koefiziente estekiometrikoak
[B] 2 [ A ] [B 2 ] [ A ][B] 2 halabeharrez berdinak ez izatearen
itxurazko paradoxa, eta bai, aldiz,
Ikusten denez, erreakzioa urrats bakar batean nahiz zenbait urratsetan oreka-konstantearenak, oreka, abia-
dura zuzena eta alderantzizkoa ber-
gertatu, oreka-konstantea beti ekuazio doituari dagokion masa-ekin- dinak direnean gertatzen baita.
tzaren legearen bidez formulatzen da.
JARDUERAK
7. Azido karbonikoa, ur-disoluzioan, disoziatu egiten Idatz ezazu H2CO3-aren disoziazioaren erreakzio
da, eta disoziazioa bi etapetan gertatzen da. osoa, eta kalkula ezazu KC konstanteak tenperatu-
Erreakzioak eta dagozkien oreka-konstanteak, ra horretan duen balioa.
25 °C-an, hauexek dira:
Sol.: KC = 2,0 1017
H 2CO 3 (aq) H (aq) + HCO 3 (aq) K e = 4, 2 10 7
+
HCO 3 (aq) H+ (aq) + CO 23 (aq) K u = 4, 8 10 11
199
4. Kalkuluak oreka homogeneoetan eta fase

gaseosoan
Orekan dauden sistemen azterketa kuantitatiboa interes handikoa da.
Azterketa horren oinarria sistema horiek beren oreka-konstantearen
balio determinatuaz karakterizatzen direla da. Horrek kalkulu desberdi-
nak egitea ahalbidetzen du, konstante hori substantzien hasierako
kontzentrazioekin zein oreka lortzen duten substantzien kontzentrazio-
ekin erlazionatuz.
Beheko adibidectan horrelako kalkulu batzuk jorratu dira:
1. ADIBIDEA
5,00 L-ko ontzi batean, nitrogenoz eta hidrogenoz osaturiko nahaste bat jarri da, 500 °C-an. Oreka lortu ondoren,
84,28 g N2 (g), 4,20 g H2 (g) eta 9,61 g amoniako daudela egiaztatu da. Kalkulatu erreakzioaren oreka-konstan-
tearen, KC, balioa aipaturiko tenperaturan.
→ 2 NH3 (g)
N2 (g) + 3 H2 (g) ←
— Datuak: V = 5,00 L m (N2) = 84,28 g m (H2) = 4,20 g m (NH3) = 9,61 g
— Mol kopurua eta substantzia bakoitzak orekan duen kontzentrazio molarra kalkulatuko ditugu:
1 mol 3, 01 mol
n (N 2 ) = 84, 28 g = 3, 01 mol [N 2 ] = = 0, 602 mol ⋅ L−1
28 g 5, 00 L
1 mol 2,10 mol
n (H 2 ) = 4, 20 g = 2,10 mol [H 2 ] = = 0, 420 mol ⋅ L−1
2g 5, 00 L
1 mol 0, 565 mol
n (NH 3 ) = 9, 61 g = 0, 565 mol [NH 3 ] = = 0,113 mol ⋅ L−1
17 g 5, 00 L
— Orekako kontzentrazioak KC -ren adierazpenean ordezkatuko ditugu:
[NH 3 ] 2 (0,112 mol ⋅ L−1) 2

KC = = = 0, 289 L2 ⋅ mol −2
[N 2 ] [H 2 ] 3 0, 602 mo l ⋅ L−1 ⋅ (0, 416 mol ⋅ L−1) 3
KC -ren balioa, 500 °C-an, 0,286 L2 ⋅ mol−2 da.
2. ADIBIDEA
→ 2 HI (g) erreakzioaren KC-ren balioa, 490 °C-an, 46,00 da. Baldin orekan iodoaren eta hidrogeno
H2 (g) + I2 (g) ←
ioduroaren kontzentrazio molarra 0,0031 mol ⋅ L−1 eta 0,0027 mol ⋅ L−1 badira, hurrenez hurren, kalkula ezazu
hidrogenoaren kontzentrazio molarra orekan.
— Datuak: KC = 46,00 [I2] = 0,0031 mol ⋅ L−1 [HI] = 0,0027 mol ⋅ L−1
— Emandako erreakzioaren oreka-konstantea idatziko dugu, eta adierazpen horretatik H2-aren kontzentrazio
molarra askatuko dugu:
[HI] 2 [HI] 2
KC = [H 2 ] =
[H 2 ][I 2 ] K C [I 2 ]
— Problemaren enuntziatuan agertutako datuak ordezkatuz:
(0, 0027 mol ⋅ L−1) 2

[H 2 ] = = 5,11 ⋅ 10 −5 mol −1 ⋅ L−1
46, 00 (0, 0031 mol ⋅ L−1)
Orekako H2-aren kontzentrazioa 5,11 ⋅ 10−5 mol ⋅ L−1 da.

3. ADIBIDEA
4,00 L-ko ontzi huts batean 15,64 g amoniako eta 9,80 g nitrogeno sartu dira. Tenperatura batean oreka lortu da,
eta orduan ontziak 0,70 mol amoniako ditu. Kalkula ezazu NH3-aren disoziazioaren orekaren KC konstantearen
balioa, saiakuntza egin den tenperaturan.
q N2 (g) + 3 H2 (g)
2 NH3 (g) o
NH3 N2 H2
— Datuak: V = 4,00 L m (NH3) = 15,64 g
m (N2) = 9,80 g n (NH3)oreka = 0,70 mol Hasierako molak, n0 0,92 0,35 0
Orekara iristeko
— Emandako NH3-aren eta N2-aren kantitateak moletan adiera- aldakuntzak (mol)
ziko ditugu:
1 mol Orekako molak, n 0,70
n 0 (NH 3 ) = 15, 64 g = 0, 92 mo
17, 034 g
Orekako kontzentra-
1 mol zioak (mol L1)
n 0 (N 2 ) = 9, 80 g = 0, 35 mol
28, 02 g
— Taula bat prestatuko dugu, eta bertan problemaren enuntziatuaren datuak eta orain arte lorturikoak jarriko ditugu.
— Taularen beste balioak ondorioztatzeko eta horrela osatu ahal izateko, honela arituko gara:
• Orekara iristeko aldakuntzak.
NH3: Hasieran 0,92 mol daude, eta orekan, 0,70 mol geratzen dira. Beraz, gastatu direnak 0,92 0,70 = 0,22
mol dira. NH3-aren aldakuntza negatiboa adierazteko, 0,22 idatziko dugu.
N2: Ekuazioaren estekiometriatik zera ondorioztatzen da: 2 mol NH3 kontsumitzen direnean, mol bat N2 era-
tzen da. Saioan 0,22 mol NH3 gastatzen direnez, 0,11 mol N2 eratuko dira. N2-aren aldakuntza positi-
boa adierazteko, +0,11 idatziko dugu.
H2: Eratzen den mol N2 bakoitzeko, 3 mol H2 eratzen dira. Saiakuntzan 0,11 mol N2 eratu dira, beraz,
3 0,11 = 0,33 mol H2 ekoiztuko dira. Aldaketa positiboa denez, +0,33 idatziko dugu.
• Orekako molak.
Oreka-egoerara substantzia bakotzetik zenbat mol iritsi diren ondorioztatzeko, hasierako molak eta orekara
iristeko izandako aldakuntzak algebraikoki batuko dira:
n (NH3) = 0,92 0,22 = 0,70 mol n (N2) = 0,35 + 0,11 = 0,46 mol n (H2) = 0 + 0,33 = 0,33 mol
• Orekako kontzentrazioak.
Orekara iritsitako espezieen kontzentrazioak lortzeko, zatiketa hau egingo dugu: orekako mol kopurua zati
ontziaren bolumena:
0, 70 mol 0, 46 mol 0, 33 mol
[NH 3 ] = = 0,175 mol L1 [N 2 ] = = 0,115 mol L1 [H 2 ] = = 0,083 mol L1
4, 00 L 4, 00 L 4, 00 L
NH3 N2 H2
Hasierako molak, n0 0,92 0,35 0
Orekara iristeko aldakuntzak (mol) 0,70 0,92 = 0,22 +0,11 +0,33
Orekako molak, n 0,70 0,35 + 0,11 = 0,46 0 + 0,33 = 0,33
0, 70 0, 46 0, 33
Orekako kontzentrazioak (mol L1) = 0,175 = 0,115 = 0,083
4 4 4
[N2 ] [H2 ] 3 0,115 mol L1 (0, 083 mol L1) 3 Kontzentrazioa
Oreka KC = 0,083
— KC = = = (mol/L)
[NH3 ] 2
(0,175 mol L1)2
[NH3]0 = 0,23 [NH3] = 0,175
= 2,15 10 3 mol 2 L2 [N2] = 0,115
[N2]0 = 0,088
[H2] = 0,083
KC konstantearen balioa 2,15 103 mol2 L2 da.
[H2]0 = 0
te Denbora
201
4. ADIBIDEA
0,50 L-ko ontzi batean 2 mol bromo, Br2, eta 3 mol hidrogeno, H2, sartu dira. Tenperatura batean orekara iristean,
q 2 HBr (g) orekan presente dauden hiru substantzien kon-
KC-ren balioa 0,50 da. Kalkula itzazu Br2 (g) + H2 (g) o
tzentrazioak.
— Datuak: V = 0,50 L n0 (Br2) = 2 mol n0 (H2) = 3 mol
— Aurreko adibidekoaren antzeko taula bat prestatuko dugu, eta
Kontzentrazioa
prozedura berberari jarraituz beteko dugu: (mol/L) Oreka K C = 0,50
• Orekara iristeko aldaketak. [H2]0 = 6 [H2] = 4,72
Br2: Demagun x mol kontsumitu direla.
[Br2]0 = 4 [Br2] = 2,72
H2: Kontsumitzen den mol Br2 bakoitzeko, mol bat H2 kontsu-
mitzen da. Baldin saiakuntzan x mol Br2 kontsumitu badi- [HBr] = 2,56
ra, orduan, x mol H2 ere kontsumitu beharko ziren.
[HBr]0 = 0
HBr: Kontsumitzen den mol Br2 bakoitzeko, 2 mol HBr eratzen te Denbora
dira. Baldin saiakuntzan x mol Br2 kontsumitu badira,
orduan 2 x mol ekoitzi beharko dira.
• Orekako molak.
Substantzia bakoitzaren hasierako molak eta izan dituzten aldakuntzak algebraikoki batuko ditugu.
Kontzentrazioak kalkulatzeko, espezie bakoitzetik orekara iritsitako mol kopurua zati ontziaren bolumena
egingo dugu.
Br2 H2 HBr
Hasierako molak, n0 2 3 0
Orekara iristeko aldakuntzak (mol) x x 2x
Orekako molak, n 2x 3x 2x
2x 3x 2x
Orekako kontzentrazioak (mol L1)
0,5 0,5 0,5
— Azken lerroan lorturiko balioak oreka-konstantearen adierazpenean ordezkatuko ditugu:

2
© 2x ¹
[HBr ] 2 ª« 0, 5 º» 2x 3x 4x 2
KC = ¡ 0, 50 = ¡ 0, 50 =
[Br2 ] [H 2 ] ©2 x¹©3 x¹ 0, 5 0, 5 (0, 5 ) 2
ª« 0, 5 º» ª« 0, 5 º»
0,50 (2 x ) (3 x ) = 4 x 2
0,50 (6 5 x + x 2) = 4 x 2
0,50 x 2 2,5 x + 3 = 4 x 2
3,5 x 2 + 2,5 x 3 = 0 ¡ x 1 = 0,64 ; x 2 = 1,35
Emaitza negatiboak ez du esanahi errealik, kantitate negatibo bati legokiokeelako. Ondorioz, x 1 = 0,64 emaitza
soilik onartzen dugu, 0,64 moleko kantitate bati dagokiona. Orain, lortu den x-aren balioa orekako kontzentra-
zioen adierazpenetan ordezkatzen badugu, espezie bakoitzaren oreka-kontzentrazioa lortuko dugu.
2x (2 0, 64) mol 3x (3 0, 64) mol

[Br2 ] = = = 2,72 mol L1 [H 2 ] = = = 4,72 mol L1
0, 5 0, 5 L 0, 5 0, 5 L
2x (2 0, 64) mol
[HBr] = = = 2,56 mol L1
0, 5 0, 5 L

5. ADIBIDEA
0,80 L-ko matraze batean sufre trioxidaren, SO3, kantitate bat jartzen da. Tenperatura batean honako disoziazio-
q 2 SO2 (g) + O2 (g). Orekan bi mol O2 daudela egiaztatu da. Baldin oreka-kons-
oreka hau lortzen da: 2 SO3 (g) o
tantea saiakuntzaren tenperaturan, 0,22 mol L1 bada, kalkulatu hiru substantziek orekan dituzten kontzentrazioak
eta SO3-aren disoziazio-gradua.
— Datuak: V = 0,80 L n (O2) = 2 mol KC = 0,22 mol L1
— Problema honi dagokion taula prestatuko dugu, eta hasierako SO3-aren mol kantitateari x deituko diogu
• Orekara iristeko aldaketak.
O2: Orekan bi mol daudenez, eta hasieran bat ere ez zegoenez, bi mol O2 ekoitzi dira.
SO3: Ekoizten den O2 mol bakoitzeko, bi mol SO3 kontsumitu beharko dira. Erreakzioan 2 mol O2 ekoitzi dire-
nez, lau mol SO3 gastatu beharko dira.
SO2: Eratzen den O2 mol bakoitzeko, bi mol SO2 ekoizten dira. Saiakuntzan bi mol O2 eratu direnez, lau mol
SO2 ekoitzi beharko dira.
• Orekako molak.
Substantzia bakoitzaren hasierako molak eta izan dituzten aldakuntzak algebraikoki batuko ditugu.
Kontzentrazioak kalkulatzeko, espezie bakoitzetik orekara iritsitako mol kopurua zati ontziaren bolumena
egingo dugu.
SO3 SO2 O2
Hasierako molak, n0 x 0 0
Orekara iristeko aldakuntzak (mol) 4 4 2
Orekako molak, n x4 4 2
x 4 4 2
Orekako kontzentrazioak (mol L1) = 5 = 2,5
0,8 0,8 0,8
— Azken lerroan lorturiko balioak oreka-konstantearen adierazpenean ordezkatuko ditugu:
[SO 2 ] 2 [O 2 ] 5 2 2, 5 x 2 8x + 16
KC = 2
¡ 0, 22 = 2
¡ 0, 22 = 62, 5
[SO 3 ] © x 4¹ 0, 64
ª« 0, 8 º»
0,22 x 2 1,76 x + 3,52 = 40

0,22 x 2 1,76 x 36,48 = 0 ¡ x 1 = 17,48 ; x 2 = 4,17
Emaitza negatiboak ez du esanahi errealik, kantitate negatibo bati legokiokeelako. Ondorioz, x 1 = 17,48 emai-
tza soilik onartzen dugu, 17,48 moleko kantitate bati dagokiona. Datu horretatik abiatuta, SO3-aren orekako
kontzentrazioa lortuko dugu, zeren besteak, hau da, SO2-arena eta O2-arena, ezagunak baitira.
x 4 17, 48 4 mol
[SO 3 ] = = = 16,85 mol L1 [SO 2 ] = 5 mol L1 [O 2 ] = 2,5 mol L1
0, 8 0, 8 L
— Substantzia baten disoziazio-gradua, F, erlazio hau bat da: substantzia horrek duen mol kopuruaren aldakun-
tza zati hasierako mol kopurua
Gure kasu honetan, hau izango litzateke:
)n 4 mol 4
F= = = = 0, 2288 = % 22, 88
n0 x mol 17, 48
Emaitza horrek zera adieraziko luke, orekako tenperatura horretan SO3-a % 22,88 disoziatuta dagoela.
203
6. ADIBIDEA
q PCl3
0,5 L-ko ontzi batean 0,075 mol PCl5 jarri dira, eta, tenperatura batean honako oreka hau lortu da: PCl5 (g) o
(g) + Cl2 (g). Kalkula ezazu oreka-konstantea, jakinda PCl5-a % 62,5 disoziatuta dagoela.
— Datuak: V = 0,5 L no (PCl5) = 0,075 mol F = 0,625
— Kontsumitzen den mol PCl5 bakoitzeko, mol bat PCl3 eta mol bat PCl2 eratzen dira. n F mol PCl5 desagertu dira,
hau da, 0,075 0,625 = 0,047 mol PCl5. Beraz, 0,047 mol PCl3 eta 0,047 mol Cl2 eratuko ziren. Datu horietatik
abiatuta, eta aurreko adibideetan erabilitako irizpide berberari jarraituz, taula hau eraikiko dugu:
PCI5 PCI3 CI2
Hasierako molaks, n0 0,075 0 0
Orekara iristeko aldakuntzak (mol) 0,047 0,047 0,047
Orekako molak, n 0,028 0,047 0,047
0,028 0,047 0,047

Orekako kontzentrazioak (mol L1) = 0,056 = 0,094 = 0,094
0,5 0,5 0,5
— Lorturiko balioak oreka-konstantearen adierazpenean ordezkatuko ditugu, eta honako hau lortuko dugu:
[PCI 3 ][CI 2 ] 0, 094 mol L1 0, 094 mo l L1

KC = = = 0,1578 mol L1
[PCI 5 ] 0, 056 mol L1
Tenperatura horretan, oreka-konstantearen balioa 0,1578 mol L1 da.
JARDUERAK
8. 2,0 L-ko ontzi batean 4,0 g sufre dioxido, 4,0 g oxi- 12. 10,0 L-ko ontzi batean 104,39 g hidrogeno kloruro
geno eta 20 g sufre trioxido orekan aurkitzen dira eta 2,00 g hidrogeno jartzen dira. Tenperatura bate-
tenperatura batean. Tenperatura horretarako, kalku- an HCl-aren disoziazio-oreka lortu eta gero, 1,30 mol
latu orekaren konstantearen, KC, balioa: 2 SO2 (g) + HCl geratzen dira. Kalkula ezazu 2 HCl (g) o q H2 (g)
q 2 SO3 (g).
O2 (g) o + Cl2 (g) orekaren KC konstantea.
Sol.: 258,08 L mol1 Sol.: 0,82
9. Ontzi batek 1000 K-ean orekan dagoen sistema bat 13. 2,00 L-ko erreakzio-matraze batean eta tenperatu-
dauka, eta sistema hori 1,03 mol L1 nitrogenoz, q
ra batean, 0,10 mol N2O4 jarri dira, eta N2O4 (g) o
1,62 mol L1 hidrogenoz eta amoniakoaren kon- 2 NO2 (g) oreka lortu da. Jakinda KC konstantearen
tzentrazio batez osatuta dago. Kalkula ezazu azken balioa saikuntzako tenperaturan (0,58 mol L1),
kontzentrazio hori, jakinda tenperatura horretan N2 kalkulatu zein diren substantzien kontzentrazioak
q 2 NH3 (g) orekaren konstantearen;
(g) + 3 H2 (g) o oreka-egoeran.
KC, balioa 2,38 103 L2 mol2 dela.
Sol.: [N2O4] = 0,01 mol L1; [NO2] = 0,08 mol L1
Sol.: 0,102 mol L1
q 2 I (g) orekaren KC konstantearen balioa,
14. I2 (g) o
10. Mol bat fosforo pentakloruro 10,0 L-ko ontzi batean
1000 K-ean, 3,80 105 mol L1 da. Baldin erreak-
sartzen da, eta tenperatura batean, oreka lortu da,
zioa 2,30 L-ko ontzi batean 0,0456 mol I2 1000 K-
0,30 mol PCl5 besterik geratzen ez denean.
ean jarritakoan hasi bada, kalkulatu I2-aren eta I-
Kalkulatu tenperatura horretan orekaren konstan-
q PCl3 (g) + Cl2 (g). aren kontzentrazioak orekan.
tea: PCl5 (g) o
Sol.: [I2] = 0,0194 mol L1; [I] = 8,58 104 mol L1
Sol.: 0,163 mol L1
15. Tenperatura batean, PCl5 (g) o q PCl3 (g) + Cl2 (g)
11. 1,00 L-ko ontzi batean 80,0 g sufre trioxido sartzen
q 2 SO2 (g) + O2
dira. Tenperatura batean 2 SO3 (g) o orekaren KC konstantearen balioa 0,00793 mol L1
(g) oreka finkatzen denean, ontzian 0,60 mol SO2 da. Kalkulatu, tenperatura horretan, PCl5-aren diso-
daudela egiaztatzen da. Kalkula ezazu KC konstan- ziazio-gradua, jakinda hasieran 1,00 L-ko erreak-
tearen balioa. zio-matrazeak 3,13 mol PCl5 zituela.
Sol.: 0,675 mol L1 Sol.: 0,51

5. Erreakzio-zatidura ADI!
Erreakzio-nahaste batek noranzkoa
Hauxe da oreka lortu ez duen erreakzio orokor batentzat masa-ekin- batean aurreratzeko beste noranz-
tzaren legearen aplikazioa: koan aurreratzeko baino joera han-
diagoa izateak ez du ezer adie-
[C]c0 [D]d0 razten joera hori gauzatzeko bizkor-
a A + bB → c C + dD QC = tasunaren gainean.
[ A ]a0 [B]b0
Izatez, substantzia-nahaste bat,
praktikan, denbora mugagabe batean
) Erreakzio-zatidura, QC, balio bat da, eta erreakzioaren oreka-

egoerari dagokion KC konstantearen adierazpenetik lortzen da,
inolako aldaketarik gabe manten
daiteke, baldin noranzko batean
aurreratzeko joeraren erreakzio-
erreakzionatzen ari den nahasketaren substantzien kontzentra-
abiadura txikiegia bada.
zioak ordezkatuz.
QC -a jakiteak erreakzionatzen ari den nahaste bat orekan dagoen ala

ez finkatzeko balio du, eta orekan ez badago, orekarantz joateko erre-
akzioa zer noranzkotan joko jakitea ahalbidetuko digu.
QC eta KC erkatzean, hiru egoera hauek ager daitezke: QC > KC; QC = KC
eta QC < KC.
Sistema ez dago orekan, eta produktua/erreaktiboa erlazioa orekakoa baino handiagoa da.
Ondorioz, oreka lortzeko, QC gutxitu behar da, zenbakitzailea txikiagoa eginez, hau da, produktuak
QC > KC kontsumitu behar dira, eta erreaktiboak eratu.
Beraz, sistema gehiago aurreratuko da ezkerrera eskuinera baino.
QC = KC Sistema orekan dago. Nahastearen kontzentrazioak orekako kontzentrazioak dira.
Sistema ez dago orekan, eta produktua/erreaktiboa erlazioa orekakoa baino txikiagoa da. Ondorioz,
oreka lortzeko, QC handitu behar da, zenbakitzailea handiagoa eginez, hau da, erreaktiboak kontsu-
QC < KC mitu behar dira, eta produktuak eratu.
Beraz, sistema gehiago aurreratuko da eskuinera ezkerrera baino.
7. ADIBIDEA
→ 2 HI (g) erreakzio itzulgarriarentzat, KC oreka-konstantearen balioa, 703 K-ean, 54,3 da. Baldin
H2 (g) + I2 (g) ←
tenperatura horretan erreakzio-ontzian 0,21 mol ⋅ L−1 I2; 0,16 mol ⋅ L−1 H2 eta 1,78 mol ⋅ L−1 HI (g) badaude, azter-
tu ea sistema orekan dagoen ala ez. Ez badago, sistemak zer noranzkotan joko duen adierazi.
— Datuak: KC = 54,3 [H2]0 = 0,21 mol ⋅ L−1 [I2]0 = 0,16 mol ⋅ L−1 [HI]0 = 1,78 mol ⋅ L−1
— Problemaren kontzentrazioak oreka-konstantearen adierazpenean ordezkatuz, erreakzio-zatidura hau lortzen da:
[HI] 02 (1, 78 mol ⋅ L−1) 2

QC = = = 94, 3 ⇒ Q C ≠ K C ⇒ Sistema ez dago orekan.
[H 2 ] 0 [I 2 ] 0 0, 21 mol ⋅ L−1 ⋅ 0,16 mol ⋅ L−1
Ikusten denez, QC > KC da, eta oreka-egoerara heltzeko beharrezkoa izango da QC-ren balioa gutxitzea; horre-
tarako, zenbakitzailearen balioa gutxitu egin beharko da, edo izendatzailaren balioa handitu. Hau da, HI zerbait
disoziatu egin beharko da, H2 eta I2 gehiago eratuz. Ondorioz, orekara heldu ahal izateko, sitemak ezkerrera
joko du gehienbat, alderantzizko erreakzioaren noranzkoan.
JARDUERAK
→ H2 (g) + F2 (g) erreakzioan, tenperatura
16. 2 HF (g) ← Kalkula ezazu erreakzio-kozientearen, QC, balioa,
batean, KC = 1,0 ⋅ 10−13 da. Erreakzio-nahastea eta aurresan sistema orekan dagoen edo orekara
aztertu zen, eta balio honek aurkitu ziren: heltzeko zer noranzkotan jo beharko duen.
[HF] = 0,45 mol ⋅ L−1 ; [H2] = 1,0 ⋅ 10−3 mol ⋅ L−1 ; Sol.: 1,48 ⋅ 10−5
[F2] = 3,0 ⋅ 10−3 mol ⋅ L−1
205
6. Kp oreka-konstantea
Orain arte, oreka-konstantea orekan dauden substantzien kontzentrazio
molarren funtzioan adierazi dugu, eta konstante hori KC izendatu dugu.
Hala ere, orekan dauden gasen kasuan, beste konstante berri bat sar-
tzea komeni da, oreka-legea kuantitatiboki nahastearen gasen presio
partzialen funtzioan adieraziko duena; izan ere, presio partzialak gasen
kontzentrazio molarren proportzionalak dira. Konstante berriari Kp deritzo.
Gas baten presio partziala

Nahaste gaseoso bateko gas baten presio partziala gas horrek nahastearen bolumen osoa beteko balu egingo
lukeen presioa da, tenperatura berean.
Horren balioa gas idealen legetik abiatuta edo Daltonen presio partzialen lege tik abiatuta adieraz daiteke.
• Gas idealen legetik abiatuta, honako hau daukagu:
⎧ pA = gasaren presio partziala
⎪ [A] = gasaren kontzentrazio molarra
n ⎪
p A V = n A RT ⇒ p A = A R T = [A] R T non ⎨ T = tenperatura absolutua
V ⎪
⎪ R = gasen konstantea
⎩
Gas baten presio partziala bere kontzentrazio molarraren zuzenki proportzionala da.
• Daltonen presio partzialen legetik abiatuta, honako hau daukagu:
nA Σ ni ⎧ nA = nahastean dauden A-ren molak
pA = RT ; pT = RT non ⎪ Σn = osagai guztien molen batura totala
⎨ i
V V ⎪ p = nahastearen presio totala
⎩ T
Bi adierazpenak atalka zatikatuz, honako hau lortzen da:
n A RT ⎧ pA = gasaren presio partziala
pA n ⎪ χ = nahastean, A gasaren frakzio molarra
= V = A = χ A ⇒ p A = χ A ⋅ pT non ⎨ A
Σ n i RT Σ ni ⎪ p = nahastearen presio totala
pT ⎩ T
V
Gas baten presio partziala bere frakzio molarraren proportzionala da.
• Eskuarki, oreka homogeneoan dagoen gasen arteko sistema baten-

tzat,
Eguneroko bizi-prozesu askoren
funtsa oreka kimikoa da. → cC (g) + dD (g)
aA (g) + bB (g) ←
Horietako bat, odolak egiten duen
oxigeno-garraioa, xeheago azter- Oreka-konstantea presio partzialen funtzioan, Kp, honela definitzen da:
tzen da orrialde honetan:
http://todoesquimica.blogia.com/
2008/032201-equilibrio-del-oxige pC c ⋅ p D d
Kp =
no-y-dioxido-de-carbono-en-el- p Aa ⋅ pB b
organismo.php
⎧ pC, pD, pA, pB = orekan dauden gasen

⎪
⎪ presio partzialak
non ⎨
⎪ c, d, a, b = erreakzio itzulgarriaren koefi-
⎪
⎩ ziente estekiometrioak
KC -rekin gertatzen den moduan, Kp-ren balioa:

— Oreka bakoitzarentzat berezia da, baina ekuazioaren koefiziente
estekiometrikoen mende dago.
— Tenperaturaren arabera aldatzen da.
— Erreaktiboen eta produktuen hasierako kantitateetatik independen-
tea da.

6.1. KC eta Kp konstanteen arteko erlazioa

q cC (g) + dD (g),
Orekan dagoen sistema honentzat, aA (g) + bB (g) o
KC eta Kp konstanteak honela adierazten dira:
[C]c [D]d pC c p D d
KC = Kp =
[A]a [B]b p A a pB b
Ikus dezagun haien artean dagoen erlazioa. Demagun A, B, C eta D

gasak idealak direla; horren arabera, T tenperatura konstantean gas
horiei dagozkien presio partzialen balioak hauexek izango dira:
nA nB
pA = RT = [ A ]RT pB = RT = [B]RT
V V
n n
pC = C RT = [C]RT pD = D RT = [D]RT
V V
Balio horiek Kp-ren adierazpenean ordezkatuz:
([C]RT )c ([D]RT )d [C]c [D]d

Kp = = (RT )c + d (a + b ) =
([ A ]RT )a ([B]RT )b [ A ]a [B]b
[C]c [D]d
= (R T ) )n = K p (RT ) )n
[ A ]a [B]b
Goiko adierazpen horretatik KC askatuz:
KC = Kp (R T ))n
Bi adierazpen horietan, )n = (c + d ) (a + b ) da, hots, )n ekuazio doi-

tuko produktuen koefiziente estekiometrikoen baturaren eta erreakti-
boen koefiziente estekiometrikoen baturaren arteko kenketa da. ADI!
Baldin )n = 0 bada, orduan KC = Kp da. Kp-ren unitateak, presioak atmosfe-
ratan ordezkatzean lortzen dira.
Erreakzio honen kasuan, beraz,
8. ADIBIDEA q H2 (g) + I2 (g)
2 HI (g) o
2,0 L-ko ontzi batean, N2 (g) eta H2 (g) nahasten dira, eta tenperatura 1000 Kp konstantearen balioa, 500 K-
K-eraino igotzen da, sistemak oreka hau lortu arte: ean, hau da:
q 2 NH3 (g)
N2 (g) + 3 H2 (g) o P (H 2 ) P (I 2 )
Kp = = 160
P 2 (HI)
Tenperatura horretan, KC-aren balioa 2,37 10 3 L2 mol 2 da. Kalkula
ezazu Kp-ren balioa. Ikusten denez, kantitate adimen-
tsionala da.
— Datuak: V = 2,0 L KC = 2,37 103 L2 mol2
Beste oreka honentzat, aldiz,
— Mol kopuruaren aldakuntza honako hau da: q 2 NH3 (g)
N2 (g) + 3 H2 (g) o
)n = (c + d ) (a + b ) = 2 (1 + 3) = 2 Kp konstantearen balioa, 500 K-
ean, hau da:
Baldin R = 0,082 atm L mol1 K1
balioa erabiltzen bada, Kp-ren
balioa atm2-tan etorriko da adierazita. Ondorioz, Kp =
P 2 (NH 3 )
= 3, 5 10 2 atm 2
2 P(N 2 ) P 3 (H 2 )
L 2 © atm L ¹
K p = K C (RT ) )n = 2, 37 10 3 ª0, 082 1000 Kº =
mol 2 « mol K » Hala ere, oreka konstanteari ez ohi
zaio unitaterik esleitu, eta kantitate
7 2
= 3, 52 10 atm adimentsional baten gisa erabili ohi
da, nahiz eta adimentsionala ez
Kp oreka-konstantearen balioa 3,52 107 atm2 da. izan.
207
9. ADIBIDEA
Ontzi batean 2 mol N2O4 sartu dira, eta presio totala 0,1 atm-koa denean, N2O4 (g) o q 2 NO2 (g) oreka lortu da.
Baldin Kp-aren balioa 0,17 atm bada, kalkula itzazu N2O4-aren disoziazio-gradua eta orekan dauden bi gasen pre-
sio partzialak.
— Datuak: pT = 0,1 atm Kp = 0,17 atm
— Doituriko ekuazioaren erlazio estekiometrikoa kontuan hartuta, aurreko ariketetan egin ditugun taulen antzeko
bat egingo dugu, baina oraingo honetan orekako kontzentrazioen lerroaren ordez, orekako presio partzialak
idatziko dugu.
N2O4 NO2
Hasierako molak, n0 2 0
Orekara heltzeko aldakuntzak (mol) x +2x
Orekako molak, n 2x 2x
2x 2x 2x 2x
Frakzio molarrak H(N 2O 4 ) = = H(NO 2 ) = =
(2 x ) + 2 x 2+x (2 x ) + 2 x 2+x
2x 2x
Orekako presio partzialak p (N 2O 4 ) = pT H(N 2O 4 ) = 0,1 p (NO 2 ) = pT H(NO 2 ) = 0,1
2+x 2+x
— Kp-ren adierazpenean ordezkatuko dugu, eta x-aren balioa lortuko dugu:

2
© 2x ¹
0,1
2
p (NO 2 ) «ª 2 + x»
º
Kp = = = 0,17
p (N 2O 4 ) 2 x
0,1
2+x
Eta hortik honako hau ateratzen da: x 1 = 1,09 eta x 2 = +1,09 (emaitza negatiboa ez da kontuan hartuko).
— N2O4-aren disoziazio-gradua honako hau izango da:
)n x 1, 09
F= = = = 0,55 (= 55 %)
n0 2 2
Orekako presio partzialak honako hauek izango dira:

2x 2 1, 09 2x 2 1, 09
p (N 2O 4 ) = 0,1 = 0,1 = 0,029 a tm p (NO 2 ) = 0,1 = 0,1 = 0,070 a tm
2+x 2 + 1, 09 2+x 2 + 1, 09
JARDUERAK
q PCl3 (g) + Cl2 (g) orekaren Kp konstan-
17. PCl5 (g) o 19. 2 L-ko ontzi batean 0,1 mol PCl5 sartu dira, eta
tearen balioa, 250 °C-an, 1,05 atm da. PCl5-aren 250 °C-an, oreka hau lortu da:
eta PCl3-aren orekako presio partzialak, hurrenez
q PCl3 (g) + Cl2 (g)
PCl5 (g) o
hurren, 0,875 atm eta 0,463 atm direla jakinda, kal-
kula ezazu Cl2-aren orekako presio partziala tenpe-
Baldin Kp = 1,80 atm bada, kalkulatu KC -ren balioa,
ratura horretan.
tenpertura berean, eta PCl5-aren disoziazio-gradua.
Sol.: 1,98 atm
Sol.: KC = 0,042; F = 0,59
q 2 NO2 (g) orekarentzat, 25 °C-an, Kp-ren
18. N2O4 (g) o
balioa 0,143 atm-koa da. 1,0 L-eko matraze batean 20. 423 K-eko tenperaturan eta 200 atm-ko presioan,
N2O4-aren hasierako presioa 0,05 atm-koa dela amoniakoa % 30 disoziatzen da. Kalkulatu KC eta
jakinda, kalkulatu bi gasen presio partzialak eta Kp konstanteen balioa disoziazio-oreka honetan:
orekako presio totala. q N2 (g) + 3 H2 (g).
2 NH3 (g) o
Sol.: 0,022 atm; 0,056 atm; 0,078 atm Sol.: Kp = 658,3 atm2; KC = 0,55 mol2 L2

7. Oreka heterogeneoak CO2 (g)

Kaltzio karbonato solidoa ontzi itxi batean berotzen dugunean (3. irud.),
oreka-egoera lortzen da substantzia horren eta haren deskonposizio
termikoaren produktuen artean (kaltzio oxido solidoa eta karbono dio-
xido gaseosoa):
CaCO3-aren
eta CaO-aren
CaCO 3 (s) CaO (s) + CO 2 (g) nahastea
Substantzia horiek oreka heterogeneoan dagoen sistema kimiko bat

osatzen dute. CaCO3-aren
)
eta CaO-aren
Oreka batek heterogeneo izena hartzen du sistemaren subs- CO2 (g) nahastea
tantzia guztiak fase berean ez daudenean.
Beroa
Orekamota horien KC eta Kp konstanteak adierazteko, kontuan hartze-
■ 3. irud.
koa da erreakzio batean zehar solidoen eta likidoen kontzentrazio
molarra, tenperatura jakin batean, konstantea dela, zeren haien den-
tsitatearen mende besterik ez baitago. Dentsitatea magnitude intentsi-
boa denez, kontzentrazio molarra ere horrelakoa izango da, eta beraz,
ez da substantzia kantitatearen mende egongo.
Masa-ekintzaren legeari jarraiki, oreka-konstantea kontzentrazio mola-
rren funtzioan idatzi ahal izango dugu:
ADI!
[CaO][CO 2 ]
K eC = 25 °C-ko tenperaturan, ur puruaren
[CaCO 3 ] dentsitateak 1,0 g mL1 balio du,
eta kontzetrazioak, honako hau:
CaO-aren eta CaCO3-aren kontzentrazio molarrak konstanteak dira, , g 1000 mL
10 1 mol
[H 2O] = =
solidoak direlako. Horregatik, beste konstante errazago bat, KC, defini mL 1L 18,016 g
dezakegu, kontzentrazio konstante horiek K eC-ari esleituz. = 55, 5 mol L1
[CaCO 3 ]
K C = K eC = [CO 2 ]
[CaO ]
KC = [CO2] adierazpenak zera esan nahi du: KC-ren balioa, tenperatura

batean, ez dago ez CaCO3-aren kontzentrazioaren ez CaO-arenaren
mende, nahiz eta substantzia horiek, kantitate batean behintzat, ore- p = 0,22 atm
kan presente egon behar duten. t = 800 °C
0.22atm
CO2 (g)
Antzera, presio partzialen funtzioan adierazitako oreka-konstanteak, CaCO3
Kp, CO2-aren presio partziala baino ez du hartzen, eta honela adieraz- CaO
ten da:
Kp = p (CO2) p = 0,22 atm
t = 800 °C
Ontziko CO2-aren presio partziala esperimentalki neurtzen badugu (4. CO2 (g) 0.22atm
irud.), tenperatura horretako Kp-ren balioa neurtuko dugu. Azken hori CaCO3 CaO
ez dago orekan dauden CaCO3-aren eta CaO-aren kantitateen mepe.
Edozein oreka heterogeneotara hedatuz: KC eta Kp konstanteen adie-
razpenetan ez dira sartzen, hurrenez hurren, solido puru gisa edo liki- ■ 4. irud. 800°C-an, CaCO3-aren eta
do puru gisa presente dauden substantzien kontzentrazio molarrak, CaO-aren edozein kantitaterentzat,
ezta presio partzialak ere. oreka lortzen da P(CO2) = 0,22 atm
denean.
209

Idatzi erreakzio hauen KC eta Kp oreka-konstanteak: Ontzi itxi batean dagoen merkurio (II) oxidoa, 380 °C-
an, honako erreakzio honen arabera deskonposatzen
q 4 PCl3 (l)
a) P4 (s) + 6 Cl2 (g) o da:
1 1 q 2 Hg (g) + O2 (g)
2 HgO (s) o
KC = Kp =
[CI 2 ] 6 p 6 (CI 2 )
Jakinda tenperatura horretan Kp = 0,186 dela, kalkula
q 2 PbO (s) + 2 SO2 (g) itzazu orekako O2-aren eta Hg-aren presio partziala
b) 2 PbS (s) + 3 O2 (g) o
eta presio totala.
[SO 2 ] 2 p 2 (SO 2 )
KC = 3
Kp = — Datuak: Kp = 0,186
[O 2 ] p 3 (O 2 )
Kp = p 2 (Hg) p (O2)
Baldin O2-aren presio partzialari x deitzen badio-
11. ADIBIDEA gu, orduan Hg (g)-aren presio partziala 2 x izango
350 °C-an, orekan dagoen erreakzio-nahasketa honen da. Beraz,
presioa 0,105 atm-koa da: CaCO3 (s) o q CaO (s) +
Kp = (2 x )2 x = 4 x 3
CO2 (g). Kalkula itzazu erreakzio horren KC eta Kp.
Daukagun datua CO2-aren presio partziala da. Beraz, x-a askatuz:
Kp kalkulatzen hasiko gara:
Kp 0,186
Kp = p (CO2) = 0,105 x = 3 = 3 = 0, 36
4 4
Kp = KC (R T ))n, ekuaziotik honako hau lortuko dugu: Eta, ondorioz,
Kp 0,105 p (O2) = 0,36 atm
KC = = = 2,06 10 3
(RT ) )n (0, 082 623)1 p (Hg) = 2 0,36 atm = 0,72 atm
pT = (0,36 + 0,72) atm = 1,08 atm
JARDUERAK
21. Idatz itzazu honako oreka hauen KC eta Kp konstan- 24. Erreakzio itzulgarri hauek eta haien Kp balioak
teen adierazpenak: 1000 °C-an emanda,
a) MgCO3 (s) o q MgO (s) + CO2 (g) q 2 CO (g)
C (s) + CO2 (g) o Kp = 121,5
q CuCl2 (s)
b) Cu (s) + Cl2 (g) o q CO (g) + H2O (g)
CO2 (g) + H2 (g) o Kp = 1,59
q Ca(HCO3)2 (s)
c) CaCO3 (s) + H2O (l) + CO2 (g) o q CO (g) + H2 (g)
kalkula ezazu C (s) + H2O (g) o
q 2 Hg (l) + O2 (g)
d) 2 HgO (s) o erreakzioaren Kp-ren balioa, tenperatura berean.
Sol.: 76,4 atm
22. Kalkulatu substantia hauen kontzentrazio molarra:
a) H2O, dentsitatea 0,92 g cm3 denean, 0 °C-an. 25. 700 °C-an, C (s) + CO2 (g) o q 2 CO (g) orekan
b) Cu (s), dentsitatea 8,94 g cm3 izanda 25 °C-an. dagoen sistemaren presio totala 4,50 atm-koa da,
c) Metanola, CH3OH (l), dentsitatea 0,793 g cm3 eta Kp = 1,52. Kalkula itzazu CO2-aren eta CO-aren
denean 25 °C-an. orekako presio partzialak.
Sol.: 2,54 atm; 1,96 atm
Sol.: 51,07 mol L1; 140,68 mol L1; 24,75 mol L1
23. Ontzi huts batean NaHCO3-aren kantitate bat sartu q I2 (s) + Cl2 (g) orekaren Kp-ren
26. 25 °C-an, 2 ICl (s) o
zen. 120 °C-an eta ontzi barruko presioa 1720 mm- balioa 0,24 da. Kalkula ezazu Cl2-aren orekako pre-
koa zenean, oreka hau lortu zen: 2 NaHCO3(s) o q sio partziala, baldin hasiera batean ontzi itxi batean
Na2CO3 (s) + CO2 (g) + H2O (g). Kalkula itzazu 2,0 mol ICl sartu baziren. Ontziaren bolumena litro
CO2-aren eta H2O-aren presio partzialak, eta Kp eta batekoa bazen, kalkulatu orekako kloro-kontzentra-
KC -ren balioak. zioa.
Sol.: 1,13 atm; Kp = 1,28 atm2; KC = 1,23 103 mol2 L2 Sol.: 0,24 atm; 9,8 103 mol L1

8. Energia askea eta oreka-konstantea

Prozesu kimiko guztietan, eta presio partzialen edo kontzentrazioen
edozein baliorentzat, erreakzioaren energia askearen aldakuntza, ΔG ,
eta energia aske estandarra, ΔG 0, adierazpen honen bidez daude erla-
zionatuta:
⎧ Q = erreakzio-zatidura
ΔG = ΔG 0 + R T ln Q non ⎨ R = 8,31 J ⋅ mol−1 ⋅ K−1
⎩
Baina, orekan dagoen sistema batekin ari garenean, baldintza hauek

bete beharko dira:
• Energia askearen aldakuntza zero da: ΔG = 0.
• Erreakzio-kozientea oreka-konstantearen berdina da: Q = K.
Hau da:
ADI!
0 = ΔG 0 + R T ln K
Energia aske estandarra, Δ G 0 ,
oreka-konstantearekin erlaziona-
ΔG 0 = −R T ln K tzen duen ekuazioan, oreka-kons-
tante hori oreka motaren mende
Adierazpen garrantzitsu horrek erlazionatzen ditu, alde batetik, erreak- dago:
zio baten energia aske estandarraren aldakuntza eta, bestetik, erreak- — Fase gaseosoan dauden ore-
zio horren oreka-konstantea, eta horietako bata jakiteak bestea kalku- ken kasuan, K = Kp.
latzea ahalbidetzen du. — Disoluzioan dauden oreken
kasuan, K = KC.
— Baldin ΔG 0 < 0 ⇒ K > 1. Orekan, erreakzioak produktuen eraketa-
rantz desplazatua izateko joera du (→).
— Baldin ΔG 0 > 0 ⇒ K < 1. Orekan, erreakzioak erreaktiboen eraketa-
rantz desplazatua izateko joera du (←).
13. ADIBIDEA
Kalkula ezazu N2 (g) + O2 (g) ← → 2 NO (g) erreakzioaren Kp-ren balioa,
25 °C-an, jakinda baldintza estandarretan ΔG0 = +173,1 kJ ⋅ mol −1 dela.
ΔG 0 = −R T ln Kp adierazpenetik, ln Kp askatuko dugu:
ΔG 0 173,1 ⋅ 10 3 J ⋅ mol −1
In K p = = = − 69, 90 ⇒
−RT −(8, 31 J ⋅ mol −1 ⋅ K −1 298 K)
⇒ K p = e −69,90 = 4,39 ⋅ 10 −31
Kp-ren balio hain txiki batek orekan presente dagoen NO-aren kantitatea
oso txikia dela adierazten du.
JARDUERAK
→ 2 H2 (g) + O2 (g) erreakzioaren
27. Jakinda 2 H2O (l) ← 29. Etenotik etanorako hidrogenazioaren, C2H4 (g) +
energia aske estandarraren aldakuntza +474,4 kJ H2 (g) ←→ C2H6 (g), oreka-konstantea, 25 °C-an,
dela, kalkula ezazu oreka-konstantearen balioa 298 Kp = 5,0 ⋅ 1017 da. Kalkula ezazu erreakzio horren
K-ean. ΔG 0-a.
Sol.: −100,92 kJ
Sol.: K = 6,34 ⋅ 10−84
30. Kalkulatu N2O4 (g) ←→ 2 NO2 (g) orekaren Kp-ren

→ 2 HI (g) erreakzioaren Kp-ren
28. H2 (g) + I2 (g) ←
balioa 25 °C-an, jakinda N2O4-aren eta NO2-aren
balioa, 25 °C-an, 0,350 da. Kalkula ezazu energia
eraketako energia askeak, hurrenez hurren, 97,9 kJ
aske estandarraren aldakuntza.
eta 51,3 kJ direla.
Sol.: +2,60 ⋅ 103 J Sol.: 0,15 atm
211
HENRY L. LE CHATELIER 9. Orekaren aldakuntza. Le Chatelier-en printzipioa

Kimikari frantziarra (1850-1936),
kimika industrialean bereziki nabar- Oreka kimikoa tenperatura batean lortzen denean, erreaktiboen eta
mendu zena, batez ere metalur- produktuen kontzentrazio molarrak eta presio partzialak mugagabeki
gian, porlanean, beiran, erregaietan konstante mantentzen dira, eta horrela jarraitzen dute sistemaren kan-
eta lehergaietan.
poaldetik oreka-egoera aldatzen duen eraginen bat gertatzen ez den
1884an, bere izena daraman print-
artean.
zipioa enuntziatu zuen, oreka dina-
mikoetan —fisiko zein kimikoak— Aldakuntza horiek kontzentrazioaren, presioaren zein tenperaturaren
aplikatzen dena.
aldaketak izan daitezke.
Tenperatura da oreka-konstantearen balioan eragiten duen aldagai
bakarra.
Oreka aldatutakoan, sistema bilakatuz doa, baldintza berrien mendeko
beste oreka-egoera berri bat lortu arte. Sistemaren bilakaeraren
noranzkoa zein izango den aurresateko, Le Chatelier-en printzipioa
erabiliko dugu:
) Oreka batean eragina duten faktoreen (tenperatura, presioa edo

kontzentrazioak) kanpo-aldakuntzak sistemaren birdoiketa
dakar, aldakuntza horren efektua moteltzeko eta horrela oreka-
egoera berria lortu ahal izateko.
Kontzentrazio
molarra
Hasierako Aldaketa Bukaerako oreka Ikus dezagun zer gertatzen den aipaturiko hiru faktoreetarik bat alda-
oreka tzen denean eta Le Chatelieren printzipioa aplikatzen denean. Halaber,
[H2]′ kasu bakoitzean, erreakzio-zatidura aztertuz ondorio berberetara iris-
[H2]
ten garela egiaztatuko dugu.
[NH3]′
[NH3]
[N2]′ 9.1. Kontzentrazio-aldakuntzak
[N2]
Demagun honako sistema orekan dagoela:
Denbora → 2 NH3 (g)
N2 (g) + 3 H2 (g) ←
■ 5. irud. N2 + 3 H2 ←→ 2 NH3 sistemaren
Presente dauden substantzien kontzentrazioen aldakuntzaren aurrean,
kontzentrazioen aldaketa.
sistemaren portaera zein izango den aztertzeko, Le Chatelierren prin-
tzipiora zein erreakzio-zatiduraren azterketara jo daiteke.
Le Chatelierren printzipioaren aplikazioa Erreakzio-zatiduraren azterketa
H2-aren kontzentrazioa handitzen bada, sistemak kontra [NH 3 ] 2

egiten du, H2 eta N2 apur bat kontsumituz eta NH3 ekoi- QC =
tziz, oreka-egoera berri bat lortu arte: sistema eskuinera [N 2 ][H 2 ] 3
desplazatzen da.
Baldin [H2] gehitzen bada, QC -a KC baino txikiago bila-
Aldiz, NH3-aren kontzentrazioa handitzen baldin bada, katzen da. Oreka birlortzeko, [NH3] handitu egin behar
sistemak NH3 apur bat kontsumituko du, eta H2 eta N2 da: sistema eskuinera desplazatuko da, QC = KC izan
ekoitziko ditu, oreka-egoera berri bat lortu arte. arte. Baldin [NH3] gehitzen bada, QC-a KC baino handia-
go bilakatzen da. Oreka birlortzeko, [H2] eta [N2] handi-
Esan daiteke, oro har:
tu behar dira: sistema ezkerrera desplazatuko da, QC =
— Substantzia baten kontzentrazioa handitzen bada, → C + D sistema batean:
KC izan arte. Oro har, A + B ←
sistemak substantzia kontsumitzeko noranzkora joko
— [C] zein [D] gehitzen bada, edo [A] zein [B] gutxitzen
du.
bada, QC > KC. Sistema eskuinera desplazatzen da.
— Substantzia baten kontzentrazioa txikitzen bada,
— [C] zein [D] gutxitzen bada, edo [A] zein [B] gehitzen
sistemak substantzia ekoizteko noranzkora joko du.
bada, QC < KC. Sistema ezkerrera desplazatzen da.

9.2. Presio-aldakuntzak bolumenaren aldakuntzaren

Gas geldo baten gehikuntza
ondorioz
Gasez osaturiko sistema baten
Solidoek edo likidoek ez bezala —ia-ia konprimaezinak dira— aplika- presioa handitu egin daiteke erreak-
zio-nahasteari gas geldo bat gehi-
tzen zaien presioa aldatzean, gasek bolumenaren aldakuntza handia tuz, nahastearen osagaiekin erreak-
pairatzen dute. zionatzen ez duena. Kasu horretan,
n argi dago presio totala gehitu egiten
Gas idealen legetik abiatuta, P presioa eta kontzentrazio molarra dela, baina gas bakoitzaren frakzio
V molarra gutxitu egiten denez, gasen
zuzenki proportzionalak direla ikusten dugu.
presio partziala ez da aldatzen, ezta
kontzentrazio molarra ere.
n
pV = nRT ¡ p = RT Gogoratu A gas baten presio par-
V tzialaren balioa hauxe dela:
pA = HA pT
Formula horretan n, R eta T konstanteak direnez, presioaren aldakun-
HA = A gasaren frakzio molarra
tzak bolumenaren gainean eragiten duela ikusten dugu, eta beraz, kon-
tzentrazio molarraren gainean ere bai. Era berean, bolumen-aldakun- Ondorioz, orekako nahastearen
gasen presio partzialak aldatzen ez
tzak kontzentrazioaren eta presioaren gainean eragiten du. direnez, ezta kontzentrazio mola-
rrak ere, oreka ez da asaldatzen.
Orekan dagoen sistema baten gasen presio totala aldatu egin daiteke
sistemak betetzen duen bolumena aldatuz. Hori lor daiteke, esaterako,
ontziak eduki dezakeen pistoi higikor bat desplazatuz, edo erreakzio-
nahastea bolumen desberdina duen beste ontzi batera pasatuz.
Ikus dezagun nola eragiten duen presio totalaren gehikuntza batek
amoniakoaren sintesiaren orekaren gainean, sistema duen ontziaren
bolumena gutxituz; Ohar zaitez, halaber, baldintza berrien mendeko
oreka berria lortzeko zer noranzkotan joko duen erreakzioak.
q 2 NH3 (g)
N2 (g) + 3 H2 (g) o
Horretarako, Le Chatelierren printzipioa aplikatuko dugu, edo erreak-

zio-zatidura, Q, aztertuko dugu.
Presioaren gehikuntzak, tenperatura konstantean, bolu- © n (NH 3 ) 2 ¹

«ª »º
menaren gutxipena eta gasen kontzentrazio molarra-
[NH 3 ] 2 V n 2 (NH 3 )
ren handitzea sortzen ditu. Ondorioz, molekula kopu- QC = = = V 2
rua, bolumen unitateko, gehitu egingo da. [N 2 ] [H 2 ] 3 © n (N 2 ) ¹ © n (H 2 ) 3 ¹ n (N 2 ) n 3 (H 2 )
ª« ºª º
V »« V »
Orekaren aldaketa horren ondorioz, sistemak oreka bir-
lortuko du N2 eta H2-aren molekulak elkarrekin erreak- — Presioaren gehikuntza batek V-aren balioa gutxitu
zionaraziz, zeren, horrela, NH3-aren molekulak eratuz, egiten du, eta beraz, QC-rena; ondorioz, QC < KC da.
molekula kopurua, bolumen unitateko, gutxitu egingo QC -a KC -ren berdina izan dadin, zatidurak handiagoa
baita. Sistema eskuinerantz desplazatuko da. izan behar du:
n 2 (NH 3 )
— Presioa handitzen denean, sistema gasen molen
n (N 2 ) n 3 (H 2 )
kopurua gutxitzen deneko noranzkoan desplazatu-
ko da, hots, molekula gutxiago dagoen noranzkoan. Hori lortzeko, NH3-aren molekulen kopurua handitu
— Presioa gutxitzen denean, sistema gasen molen egin behar da, eta N2 eta H2-aren molekulena gutxi-
kopurua handitzen deneko noranzkoan despla- tu. Sistema eskuinerantz desplazatuko da.
zatuko da, hots, molekula gehiago dagoen noranz- — Bolumena gutxituta presioa handituko balitz, QC han-
koan. ditu egingo litzateke, eta QC > KC izango litzateke.
Oreka birlortzeko eta QC = KC izateko, NH3 moleku-
Baldin ekuazioaren bi ataletan molekula kopurua berbe- len kopurua gutxitu beharko litzateke, eta H2 eta N2
ra balitz ()n = 0), bolumenaren aldakuntzak ez luke edu- molekulena handitu. Sistema ezkerrerantz desplaza-
kiko eraginik orekan. tuko da.
213
• 9.3. Tenperatura-aldakuntzak
Orrialde honetan paratutako bideo Tenperatura-aldakuntzek sakonki eragiten dute orekako sistemetan,
batek, La Chatelierren printzipioa
zeren KC eta Kp konstanteen balioak aldatu egiten baitira.
lantzekoak, erakusten du nola era-
giten duen tenperaturaren aldake- Har dezagun, berriro, amoniakoaren sintesiaren sistema:
tak oreka batean:
http://web.educastur.princast.es/ q 2 NH3 (g)
N2 (g) + 3 H2 (g) o )H 0 = 92,6 kJ
proyectos/fisquiweb/Videos/Equi
librioQ/index.htm Entalpiaren aldakuntza horrek erreakzio zuzena, eskuineranzkoa, exo-
termikoa dela adierazten du; beraz, alderantzizko erreakzioa, ezkerre-
ranzkoa, endotermikoa izango da, eta horren entalpiaren aldakuntza,
balio absolutuan, aurrekoarenaren berdina izango da.
Ikus dezagun nolako eragina duen tenperatura-aldakuntzak, presio
konstantean, sistemaren gainean, eta oreka birlortzeko zer noranzko-
tan desplazatuko den.
Beroa ematen bazaio sistemari, horrek oreka-egoera [NH 3 ] 2

birlortzera joko du, emandako beroa xurgatuz; horretara- QC =
ko, sistemak nagusiki erreakzio endotermikoa egingo [N 2 ][H 2 ] 3
du. Sistema ezkerrerantz desplazatuko da. Esperimentalki gauza jakina da, tenperatura igotzean,
KC konstantea handitu egiten dela erreakzio zuzena
Tenperatura jaitsiz sistematik beroa xurgatu egiten endotermikoa denean, eta gutxitu egiten dela erreakzio
bada, sistema ekintza horren kontra arituko da, eta zuzena exotermikoa denean.
beroa askatuko du; horretarako, sistemak erreakzio
exotermikoa egingo du. Sistema eskuinerantz desplaza- NH3-aren sintesiaren orekan, erreakzio zuzena exoter-
tuko da. mikoa da, eta hala denean:
— Tenperatura igotzen bada, KC-a QC baino txikiago
Esan daiteke, oro har: bilakatuko da, eta ondorioz, azken horrek gutxitu egin
beharko du. Hori gerta dadin, [NH3] gutxitu egin
— Tenperatura igotzen bada, sistema erreakzio endo-
behar da, eta [N2] eta [H2] handitu. Hori lortzeko, sis-
termikoaren noranzkoan desplazatuko da.
tema ezkerrerantz desplazatuko da.
— Tenperatura jaisten bada, sistema erreakzio exo- — Tenperatura jaisten bada, QC handitu beharko da, eta
termikoaren noranzkoan desplazatuko da. horretarako [NH3] handitu behar da, eta [N2] eta [H2]
gutxitu. Sistema eskuinerantz desplazatuko da.
Taulak oreka-konstantearen, KC , zenbait aldaketa erreakziorentzat era-

kusten du, bai erreakzio endotermikoetan bai exotermikoetan.
Erreakzioa )H 0 T (K) KC
Katalizatzaileen eragina
orekaren gainean 300 4,0 1031
Katalizatzaileak orekan dagoen sis- q 2 HCl (g)
H2 (g) + Cl2 (g) o <0 500 4,0 1018
tema batean neurri berean gutxi-
tzen ditu erreakzio zuzenarentzat 1 000 5,1 108
beharrezko den aktibazio-energia,
eta alderantzizko erreakzioarentzat 298 794
beharrezkoa dena. Beraz, kataliza- q 2 HI (g)
H2 (g) + I2 (g) o <0 500 160
tzaile bat egoteak ez du eraginik
oreka-konstantearen gainean, eta 700 54
ez du oreka noranzkoa batera edo
bestera desplazatzen; hala ere, q 2 CI (g) 1 000 1,2 107
CI2 (g) o >0
oreka-egoera lortzeko bizkortasu- 1 200 1,7 105
naren gainean eragiten du, orekako
kontzentrazioak denbora txikiagoan 800 3,1 105
lortzea errazten baitu. q 2 I (g)
I2 (g) o >0
1 000 3,1 103

14. ADIBIDEA
Har dezagun sistema bat, oreka honetan dagoena: N2O4 (g) o q 2 NO2 (g), )H0 = 58,0 kJ; aurresan ezazu aldake-
ta hauek egitean sistemaren desplazamendua noranzkoa izango den: a) nahasteari NO2 apur bat gehitzen zaio,
tenperatura eta bolumen konstantean; b) sistemaren gaineko presioa gutxitu egiten da, ontziaren bolumena han-
dituz, eta tenperatura konstantean; c) nahastea bolumen konstantean berotzen da; d) helio kantitate bat gehitzen
da. Erantzunak arrazoitu, Le Chatelierren printzipioan eta erreakzio-zatiduran oinarrituta.
a) [NO2] handitzean, sistema NO2-a kontsumitzen deneko noranz-
koan desplazatuko da, hau da, ezkerrerantz. [NO 2 ] 2
QC =
Baldin [NO2] gehitzen bada, orduan QC > KC izango da. QC -a, [N 2O 4 ]
KC -ren berdina izan dadin, izendatzailea, [N2O4], handitu behar
da, eta horregatik, sistema ezkerrerantz desplazatuko da.
2
b) Presioaren gutxipen batek molekula kopuruaren gutxipen bat © n (NO 2 ) ¹
ª« º
sortzen du bolumen-unitateko. Horren kontra, sistema moleku- QC = V » =
n 2 (NO 2 ) 1

la kopurua gehituz arituko da, eta horretarako, eskuinerantz n (N 2O 4 ) n (N 2O 4 ) V
desplazatuko da. V
Presioa gutxitzen bada, eta bolumena handitzen bada, erreak-
zio-zatidura gutxitu egingo da, QC < KC izanik. QC = KC bilaka-
tzeko, n(NO2) handitu egin behar da, hau da, sistema eskuine- Erreakzio-nahastea:
rantz desplazatu beharko da. N2O4 eta NO2
Ur beroa
Izotza
c) Tenperatura igotzean, sistemak eragin horren kontra joateko
beroa xurgatuz erantzuten du, hau da, erreakzio endotermikoa
eginez; ondorioz, sistema eskuinerantz desplazatuko da, NO2
eratuz.
Erreakzio zuzena endotermikoa denez, tenperaturaren gehi-
kuntza batek KC -ren balioa handitu egiten du. Tenperatura han-
ditzen denean, QC handitu egingo da, eta hori gerta dadin, [NO2]
handiago bilakatu behar da, sistema eskuinerantz desplazatuz.
q 2 NO2 (g)
N2O4 (g) o
[NO 2 ] 2
QC = (kolorgea) (kolore marroia)
[N 2O 4 ]
Tenperatura igotzean, oreka eskuinerantz
d) Erreakzio-nahasteari gas geldo bat gehitzeak sistemaren pre- desplazatzen da, NO2-a eratuz. Kolorea
sio totalaren gainean eragingo du, eta N2O4-aren eta NO2- ilundu egiten da.
aren frakzio molarrak gutxitu egingo dira, baina ez dira aldatzen Tenperatura jaistean, oreka ezkerrerantz
ez kontzentrazio molarrak, ezta gasen presio partzialak ere. desplazatzen da. Kolorea argitu egiten da.
Ondorioz, oreka ez da aldatzen.
JARDUERAK
31. Arrazoi ezazu zein izango den tenperaturaren gehi- b) SO3 (g) gehitzea, sistema honetan:
kuntza batek oreken gainean izango dituen ondorioak. MgO (s) + SO3 (g) oq MgSO4 (s)
q 2 HI (g)
a) H2 (g) + I2 (g) o )H 0 = 9,45 kJ c) O2 (g) kentzea, sistema honetan:
2 PbS (s) + 3 O2 (g) oq 2 PbO (s) + 2 SO2 (g)
q
b) PCl5 (g) o PCl3 (g) + Cl2 (g) )H 0 = +92,5 kJ
34. Orekan dagoen sistema honetan, PCl5 (g) o q PCl3
32. Adierazi bolumena gutxitzeagatik gertatutako pre- (g) + Cl2 (g) ()H 0 = +92,5 kJ), arrazoitu nolako era-
sio-handitzeak zer ondorio edukiko duen honako gina edukiko duten honako aldaketa hauek: a) ten-
oreka hauen gainean: peratura gutxitzea; b) presioa handitzea; c) PCl3-
q 2 CO2 (g)
a) 2 CO (g) + O2 (g) o aren kontzentrazioa handitzea; d) PCl5-aren kon-
q tzentrazioa gutxitzea.
b) 2 NO (g) o N2 (g) + O2 (g)
35. Oreka honen gainean, 4 HCl (g) + O2 (g) o q 2 H2O
q N2 (g) + 3 H2 (g)
c) 2 NH3 (g) o
(g) + 2 Cl2 (g) ()H = 115 kJ) arrazoitu aldaketa
0
33. Arrazoitu zer ondorio dituen, sistema bakoitzean, hauek nolako eragina izango duten: a) tenperatura
proposatzen den kontzentrazio-aldakuntzak: gehitzea; b) presio totala handituz, bolumena gutxi-
tzea; c) O2 (g) gehitzea; d) H2O (g) apur bat ken-
a) CO (g) gehitzea, sistema honetan:
q COCl2 (g) tzea; e) katalizatzaile bat gehitzea; f) helio apur bat
CO (g) + Cl2 (g) o
gehitzea.
215
Amoniakoaren sintesi industriala

Amoniakoa, NH3, gas kolorgea da, usain itogarri Balio horrek zera adierazten du, giro-tenperaturan,
bereziduna eta uretan oso disolbagarria. Lehengai oreka oso desplazatuta dagoela eskuinerantz,
moduan erabilgarritasun handikoa da produktu baina ez du ezer esaten prozesuaren abiaduraren
asko lortzeko: ongarri amoniakodunak, zuntz sin- gainean; izatez, NH3-aren eraketa ia hautemanezi-
tetikoak, material plastikoak, tindeak, lekedak eta na da giro-tenperaturan.
kolak, lehergaiak, produktu farmazeutikoak, azido
Horregatik, praktikan, baldintza teoriko idealetatik
nitrikoa, etab.
zertxobait urruntzea beharrezkoa da, NH3-aren
XX. mendearen hasieran, amoniakoaren lorpen ekoizpenaren etekina hobetzeko. N2 eta H2 gasak
industrialerako Haber prozesua sartu zen, nitro- purifikatutakoan eta 200 eta 1000 atm arteko pre-
KIMIKA ETA GIZARTEA
genotik eta hidrogenotik abiatutako sintesi kataliti- siora konprimatutakoan, erreakzio-ontzi batean
koa. Azken hori oreka honen bidez gertatzen da: sartzen dira, eta bertan 450 °C-an berotzen dira.
Gero, katalizatzaile batekin ukipenean jartzen dira,
q 2 NH3 (g)
N2 (g) + 3 H2 (g) o katalizatzaile hori burdina finki xehetuez eta zen-
)H 0 = 92,6 kJ bait oxido metalikoz osaturiko nahaste bat izanik.
Ekoiztutako amoniakoarekin batera, transformatu
Nitrogenoa atmosferaren airetik lortzen da, airea- ez diren N2-a eta H2-a daude, eta nahastea amo-
ren % 80 inguru nitrogeno baita, eta hidrogenoa, niakoa likuatzeko beste hozten da (irakite-puntua,
tenperatura altuan gertatutako uraren eta ikatza- 33,4°C), horrela nahasketa bereizi egiten da, eta
ren erreakzioz lortzen da, edo petrolioaren finketa- sistema NH3-aren ekoizpenerako noranzkoan des-
ren zenbait prozesuren emaitza gisa ere ateratzen plazatzen da. Erreakzionatu ez duten N2-a eta H2-
da. Le Chatelierren printzipioaren arabera, oreka a birzirkularazi egiten dira.
eskuinerantz desplazatzeko eta NH3-aren eraketa-
ri laguntzeko, presio totalak handia izan behar du, Haber, prozesuak garrantzi praktiko handia du;
eta erreakzioa gertatzean, tenperatura baxuan izan ere, atmosferan hain ugari dagoen nitrogeno-
egin behar da. Bestalde, orekakonstantea honako aren moduko elementua amoniakoaren moduko
hau da: konposatu bihurtzen da, oso disolbagarria eta
erreaktiboa. Horrek gure gizartean erabilera handi-
ko produktu ugariren lehengai bilakatzen du.
[NH 3 ] 2
KC = = 3, 6 10 8 25 oC-tan
[N 2 ][H 2 ] 3
Hausnarketa egin
H2, N2 eta amoniakoa Teorian, amoniakoaren sintesia
tenperatura baxuetan egitea desi-
ragarri izango litzateke; praktikan,
aldiz, tenperatura altuak erabilt-
Birzikulazio-ponpa zen dira. Arrazoitu. Adierazi zer-
H2 eta N2 gatik erabiltzen den nitrogenoaren
gehiegizko kantitatea, eta zergatik
esaten dugun amoniako likuatua
kentzeak amoniakoaren eraketari
Bero-trukagailua
laguntzen diola.
Hozte-hodibihurra
Katalizatzailea
H2 eta N2
ez-konbinatua
Berotze-hodibihurra
Amoniako likidoa

LABURPENA
• Erreakzio itzulgarriak erreaktiboak produktu zeharo • Kp-k parte hartzen ditueneko kalkuluak egiteko,
bilakatzen ez diren erreakzioak dira; izan ere, produk- komeni da taula bat eraikitzea, taula horretan
tuek erreaktiboak eratzen dituzte berriz ere, noranzko hasierako molak, orekara heltzeko eragindako alda-
bikoitzeko prozesu bat emanez, eta azkenean, oreka kuntzak, orekako molak, frakzio molarrak eta orekako
kimikora iristen da. presio partzialak jarriz.
Erreakzio itzulgarri baten oreka kimikoko egoera sis-
A B C D
temaren azken egoera da, zeinean erreakzio zuzena-
ren abiadura eta alderantzizko erreakzioaren abiadu- Hasierako molak, n0
ra elkarren berdinak diren, eta, ondorioz, erreakzioan
parte hartzen duten substantzien kontzentrazioek Orekara heltzeko aldakuntzak
konstante irauten duten.
• Oreka batek homogeneo izena hartzen du espezie Orekako molak, n
kimiko presente guztiak fase berean daudenean.
Frakzio molarrak
Masa-ekintzaren legeak orekan dauden substan-
tzien kontzentrazioen arteko erlazioa finkatzen du. Orekako presio partzialak
Erlazio horri oreka-konstantea, KC, deritzo.
aA + bB cC + dD • Oreka batek heterogeneo izena hartzen du substan-

tzia guztiak fase berean ez daudenean.
[C]c ⋅ [D]d
KC = Oreka heterogeneoen KC eta Kp konstanteen adieraz-
[A] a ⋅ [B] b
penetan ez dira sartzen, hurrenez hurren, solido puru
• KC-k parte hartzen ditueneko kalkuluak egiteko, taula edo likido puru gisa presente dauden substantzien
bat eraikitzea komeni da, taula horretan hasierako kontzentrazio molarrak, ezta presio partzialak ere.
molak, orekara heltzeko eragindako aldakuntzak, ore- • Orekan dagoen sistema batean, erreakzioaren ener-
kako molak eta orekako kontzentrazioak jarriz. gia aske estandarraren, ΔG 0, eta oreka-konstante-
aren arteko erlazioa honako adierazpen honek ema-
A B C D ten du.
Hasierako molak, n0 ΔG 0 = −R T ln K
— Baldin ΔG 0 < 0 ⇒ K > 1. Erreakzioak, orekan, produk-
Orekara heltzeko aldakuntzak
tuen eraketarantz desplazatua izateko joera du (→).
Orekako molak, n — Baldin ΔG 0 > 0 ⇒ K < 1. Erreakzioak, orekan, erre-
aktiboen eraketarantz desplazatua izateko joera
Orekako kontzentrazioak du (←).
• Le Chatelierren printzipioa honela adierazten da:
• Erreakzio-zatidura, QC, balio bat da, eta erreakzioaren oreka batean eragina duten faktoreen (tenperatura,
oreka-egoerari dagokion KC konstantearen adierazpe- presioa edo kontzentrazioak) kanpo-aldakuntzak sis-
nean, erreakzionatzen ari den nahastearen substan- temaren birdoiketa dakar, aldakuntza horren efektua
tzien kontzentrazioak ordezkatzean lortzen da. moteltzeko eta, horrela, oreka-egoera berria lortu
— Baldin QC > KC , sistema ezkerrerantz aurreratuko ahal izateko.
da.
— Substantzia baten kontzentrazioa gehitzen bada,
— Baldin QC = KC , sistema orekan dago. sistema substantzia hori kontsumitzen deneko
— Baldin QC < KC , sistema eskuinerantz aurreratuko noranzkoan desplazatzen da. Gutxituz gero, kon-
da. trako noranzkoan desplazatuko da.
Gasen arteko oreketan, oreka-kontsantea gasen pre- — Presioa handitzen denean, sistema gas molen
sio partzialen funtzioan adieraz daiteke. Orduan Kp kopurua gutxitzen deneko noranzkoan desplazatu-
izendatzen da. ko da, hots, molekula gutxiago dagoen noranzko-
an. Gutxiagotuz gero, kontrako noranzkoan despla-
aA (g) + bB (g) cC (g) + dD (g) zatuko da.
pC c ⋅ p D d — Tenperatura igotzen denean, sistema erreakzio
Kp =
p A a ⋅ pB b endotermikoaren noranzkoan desplazatuko da.
Beheratuz gero, exotermikoaren noranzkoan.
KC -ren eta Kp-ren arteko erlazioari dagokionez:
— Katalizatzaileak egoteak ez du sistemaren oreka-
Kp = KC (R T )Δn KC = Kp (R T )−Δn egoera aldatzen.
217

A q 2 NO2 (g) ore-
Problemaren lehen atalean emandako baldintzetatik
KC konstantearen balioa N2O4 (g) o abiatuta, orekako kontzentrazioak kalkulatu behar dira.
karentzat, 22 °C-an, 4,66 103 mol L1 da.
— Datuak: V = 0,60 L n0 (N2O4) = 0,80 mol
Baldin 0,60 L-ko ontzi batean 0,80 mol N2O4 sar-
tzen badira, kalkula itzazu bi gasen orekako kon- KC = 4,66 103 mol L1
tzentrazioak.
— Oreka lortzeko egin behar diren aldaketak:
Kalkulatu kontzentrazio horiek berriro, baldin, oreka
lortutakoan, bolumena 0,30 L-raino murrizteagatik Desagertzen den mol N2O4 bakoitzeko, bi mol NO2
presioa gehitu egiten bada, tenperatura konstante eratzen dira. Baldin x mol N2O4 kontsumitzen direla
mantenduz. suposatzen badugu, orduan 2 x mol NO2 eratuko dira.
Datu horietatik abiatuta, alboko taula eraikiko dugu.

N2O4 NO2
— Azken lerroan lorturiko balioak oreka-konstantearen adie-
Hasierako molak, n0 0,80 0
razpenean ordezkatuko ditugu, eta x kalkulatuko dugu.
2 Orekara heltzeko
© 2x ¹ x +2 x
«ª 0, 60 »º
2 aldakuntzak (mol)
[NO 2 ]
KC = ¡ 4, 66 10 3 = ¡
[N2O 4 ] 0, 80 x Orekako molak, n 0,80 x 2x
0, 60
Orekako kontzentra- 0,80 x 2x
0, 80 x 4x 2
¡ 4, 66 10 3 = ¡ zioak (mol L1) 0,60 0,60
0, 60 (0, 60) 2
¡ 4x 2 + 2, 79 10 3 x 2, 24 10 3 = 0 ¡ x 1 = 0, 023 ; x 2 = 0, 024
Emaitza positiboa soilik hartuko dugu, 0,023 molen kantitateari dagokiona.
— Orekako kontzentrazioak honako hauek dira:
0, 80 x (0, 80 0, 023) mol 2x 2 0, 023 mol

[N 2O 4 ] = = = 1, 2 95 mol L1 [NO 2 ] = = = 0 ,077 mol L1
0, 60 0, 60 L 0, 60 0, 60 L
Problemaren bigarren partean, orekako baldintzetatik abiatzen gara, eta bolumena aldatzean oreka berri bateraino
iritsiko gara.
— Datuak: V = 0,30 L n0 (N2O4) = 0,80 0,023 = 0,777 mol n0 (NO2) = 2 0,023 = 0,046 mol
— Oreka berrira heltzeko egindako aldaketak:

Bolumena gutxitzen bada, sistemak mol gaseosoen kopu- N2O4 NO2
rua gutxitzen deneko noranzkoan eboluzionatuko du, hau
da, N2O4-aren eraketaren noranzkoan. Beraz, y mol N2O4 Hasierako molak, n0 0,777 0,046
eratuko dira, eta 2 y mol NO2 desagertuko dira. Datu horie-
Orekara heltzeko
tatik abiatuta, beste taula bat eraikiko dugu. +y 2 y
aldakuntzak (mol)
— Problemaren lehen ataleko kalkuluaren prozedura errepi- 0,777 + y 0,046 2 y
Orekako molak, n
katuko dugu:
2
© 0, 046 2y ¹ Orekako kontzentra- 0,777 + y 0,046 2y
[NO 2 ] 2 ª« 0, 30 »º zioak (mol L1) 0,30 0,30
KC = ¡ 4, 66 10 3 = ¡ ...
[N 2O 4 ] 0 , 777 + y
0, 30
¡ y 1 = 0, 0395 ; y 2 = 0, 006 5
y1 emaitzak ez du zentzu errealik, zeren 0,046 2 y adierazpenak emaitza negatiboa emango bailuke. y2 emai-
tzetik abiatuta, orekako kontzentrazio berriak kalkulatuko ditugu:
(0, 777 + 0, 0065) mol (0, 046 + 2 0, 0065) mol

[N 2O 4 ] = = 2,61 mol L1 [NO 2 ] = = 0,11 mol L1
0, 30 L 0, 30 L

B q SO3 (g) + NO
— Datuak:
Tenperatura batean, SO2 (g) + NO2 (g) o n0 (SO2) = 0,15 mol n0 (NO2) = 0,30 mol
(g) orekari dagokion nahastea 0,75 L-ko matraze
n0 (SO3) = 0,60 mol n0 (NO) = 0,45 mol
batean dago, eta nahaste horretan 0,15 mol SO2, 0,30
mol NO2, 0,60 mol SO3 eta 0,45 mol NO daude. V = 0,75 L n0e (SO3) = 0,30 mol
Tenperatura aldatu gabe, orekako nahasteari 0,30 mol — KC oreka-konstantearen balioa jakin behar dugu
SO3 gehitzen zaizkio. Kalkula itzazu oreka birlortu oste- saiakuntza egiten deneko tenperaturan. Balio hori
ko kontzentrazioak. orekan dauden espezieen kontzentrazioetatik
abiatuta lortzen da:
0,15 mol 0, 30 mol
[SO 2 ] = = 0, 2 mol L1 [NO 2 ] = = 0, 4 mol L1
0, 75 L 0, 75 L
0, 60 mol 0, 45 mol
[SO 3 ] = = 0, 8 mol L1 [NO ] = = 0, 6 mol L1
0, 75 L 0, 75 L
[SO 3 ] [NO ] 0, 8 mol L1 0, 6 mol L1
KC = = = 6, 00 (adiments i onala)
[SO 2 ] [NO 2 ] 0, 2 mol L1 0, 4 mol L1
Ontziari 0,30 mol SO3 gehitzean, substantzia horren hasierako molak 0,30 + 0,60 = 0,90 izango dira. Le Chatelier-
ren printzipioaren arabera, sistema SO3-a kontsumitzearen noranzkoan desplazatuko da.
— Orekara heltzeko aldaketak.
SO2 NO2 SO3 NO
Demagun x mol SO3 kontsumitu direla. Erreak-
Hasierako molak, n0 0,15 0,30 0,90 0,45
zioaren estekiometriaren arabera, beste horren-
Orekara heltzeko
beste mol NO kontsumitu dira, eta x mol SO2 +x +x x x
aldakuntzak (mol)
eta x mol NO2 eratu dira. Datu horietatik abiatu-
ta, alboko taula eraikiko dugu: Orekako molak, n 0,15 + x 0,30 + x 0,90 x 0,45 x
— Azken lerroan lorturiko datuak oreka-konstante- Orekako kontzentra- 0,15 + x 0,30 + x 0,90 x 0,45 x
aren adierazpenean ordezkatuko ditugu, eta zioak (mol L1) 0,75 0,75 0,75 0,75
horrela x-aren balioa kalkulatuko dugu:
© 0, 90 x ¹ © 0, 45 x ¹
[SO 3 ][NO ] ª« 0, 75 º» ª« 0, 75 º»
KC = ¡ 6, 00 = ¡ ... ¡ 5x 2 + 4, 05x 0,135 = 0
[SO 2 ][NO 2 ] © 0,15 + x ¹ © 0, 30 + x ¹
ª« 0, 75 º» ª« 0, 7 5 º» x 1 = 0, 032 ; x 2 = 0, 842
Emaitza positiboa soilik hartuko dugu, hau da, 0,032 moleko kantitateari dagokiona.
— Oreka berriaren kantitateak, beraz, honako hauek izango dira:
(0,15 + 0, 032) mol (0, 30 + 0, 032) mol
[SO 2 ] = = 0,243 mol L1 [N O 2 ] = = 0,443 mol L1
0, 75 L 0, 75 L
(0, 60 0, 032) mol (0, 45 0, 032) mol
[S O 3 ] = = 1,157 mol L1 [N O] = = 0,557 mol L1
0, 75 L 0, 75 L
1. Demagun oreka hau: A (g) o q B (g) + C (g), eta jakina da 3. Honako oreka hau:
250 °C-an honako kontzentrazio molar hauek daudela pre- q PCl3 (g) + Cl2 (g)
PCl5 (g) o
sente: [A] = 0,30 mol L1; [B] = 0,20 mol L1; [C] = 0,20
tenperatura batean, 10 L-ko ontzi batean gerta-
mol L1. Kalkulatu:
tzen da, eta honako kontzentrazio hauek ager-
a) KC konstantearen balioa. tzen dira: [PCl5] = 0,80 mol L1, [PCl3] = [Cl2] =
b) Orekako kontzentrazio berriak, baldin ontziaren bolume- 0,20 mol L1. Kalkula ezazu KC konstantea.
na bikoizteraino handitzen bada, tenperatura aldatu gabe.
Arrazoitu ezazu, halaber, beheko kasuetan nola
Sol.: KC = 0,13 mol L1; [A] = 0,12 mol L1; [B] = [C] = 0,13 mol L1
desplazatuko den sistema, eta zein izango diren
2. 10 L-ko ontzi batean, 1250 °C-an, 0,61 mol CO2 eta 0,39
oreka-egoera lortu ondorengo kontzentrazio berriak:
mol H2 sartzen dira. Oreka hori lortutakoan,
q CO (g) + H2O (g) a) Bi mol PCl5 gehitzen direnean.
CO2 (g) + H2 (g) o
b) Ontziaren bolumena 5 L-raino gutxitzen denean.
0,35 mol CO2-ren presentzia egiaztatu da. Kalkulatu KC
konstantearen balioa aipaturiko tenperaturan. Orain 0,22 mol Sol.: KC = 0,05 mol L1; a) [PCl5] = 0,98 mol L1;
[PCl3] = [Cl2] = 0,22 mol L1;
H2 gehitzen badira, tenperatura aldatu gabe, kalkula itzazu
b) [PCl5] = 1,71 mol L1;
oreka berrian dauden substantzien kontzentrazioak. [PCl3] = [Cl2] = 0,29 mol L1
Sol.: KC = 1,49; [CO2] = [H2] = 0,028 mol L1;
[CO] = [H2O] = 0,034 mol L1
219

1. Idatzi orekan dauden honako erreakzio itzulgarri agertzen den oreka lortu zen, eta orduan 0,8 mol
hauetako bakoitzaren KC konstantearen adieraz- CO eta 0,8 mol H2O zeuden:
pena: q CO (g) + H2O (g)
CO2 (g) + H2 (g) o
a) 2 NOCl (g) oq 2 NO (g) + Cl2 (g)
1 Kalkula ezazu KC oreka-konstantea.
b) N 2O 5 (g) 2 NO 2 (g) + O 2 (g) Sol.: 1,45
2
c) C6H5COOH (aq) + H2O (l) o q
9. 1,0 L-eko ontzi batek 1,04 g H2 eta 8,32 g O2 ditu.
q C6H5COO (aq) + H3O+ (aq)
o Tenperatura balio bateraino igo ondoren, oreka
lortu zen, ontzian 2,16 g H2O zeudela. Kalkula
2. Kalkula ezazu erreakzio itzulgarri baten KC -ren
ezazu uraren sintesi-orekaren KC -a:
balioa nola aldatuko den, doitutako ekuazioaren
koefiziente estekiometrikoak bi zenbakiaz biderka- q 2 H2O (g)
2 H2 (g) + O2 (g) o
tzen edo zatikatzen direnean. Sol.: 0,45 L mol1
q Cl (g) + Cl (g) erreakzioaren oreka-kons-

3. Cl2 (g) o 10. Ontzi bateko hidrogeno ioduroaren kontzentrazioa
tanteak, KC, 1,4 1038 balio du, 25 °C-an. Azaldu 2,1 103 mol L1 da, eta 490 °C-raino berotzen da.
zer adierazten duen KC -ren hain balio txiki horrek. Tenperatura horretan KC -aren balioa 0,022 bada,
Idatz ezazu erreakzio horren eta alderantzizkoaren kalkula itzazu orekan dauden hiru substantzien
oreka-konstantearen adierazpena. Deduzitu alde- kontzentrazioak:
rantzizkoaren konstantearen, K eC, balioa , eta aurki q H2 (g) + I2 (g)
2 HI (g) o
ezazu KC -ren eta K eC -ren arteko erlazioa.
Sol.: 0,24 103 mol L1; 1,6 103 mol L1
4. Erreakzio itzulgarri batean oreka-konstantea, gutxi
gorabehera, 1 da: 11. 1,0 L-eko ontzian, tenperatura batean, 1,0 mol PCl5
q PCl3 (g) + Cl2 (g) oreka
sartu ziren, eta PCl5 (g) o
[C][D] lortu zen. Baldin tenperatura horretan KC -ren balioa
KC = %1
[ A ][B] 0,045 mol L1 bada, kalkulatu hiru substantzien
orekako kontzentrazioak.
Adierazi zer aurresan daitekeen erreaktiboen eta
produktuen orekako kantitateei buruz. Sol.: 0,19 mol L1; 0,81 mol L1
q
5. Saio batean egiaztatu denez, 25 °C-an, N2O4 (g) o 12. Tenperatura batean, amoniakoaren sintesiaren
2 NO2 (g) sistemaren orekako kontzentrazioak oreka-konstantea KC = 2,0 L2 mol2 da. Baldin
honako hauek direla: [NO2] = 0,048 mol L1 eta erreakzioaren hasieran 1,0 L-eko ontzi batean NH3-
[N2O4] = 0,491 mol L1. kantitate bat sartu bazen, eta orekan 2,0 mol N2
zeudela egiaztatu bazen, kalkula ezazu orekan
Emandako tenperaturan, kalkulatu KC konstantea, dagoen substantzia bakoitzaren kontzentrazioa: N2
eta halaber, kalkulatu haren balioa oreka honela for- q 2 NH3 (g).
(g) + 3 H2 (g) o
q 2 NO2 (g).
mulatuko balitz: 1/2 N2O4 (g) o Sol.: 2,0 mol L1; 6,0 mol L1; 29,4 mol L1
Sol.: 4,69 103 mol L1; 6,85 102
13. N2O4 (g) oq 2 NO2 (g) orekaren konstantearen, KC ,
6. 2 NO (g) + O2 (g) o q 2 NO2 (g) orekarentzat, eta balioa, tenperatura batean, 5,8 103 mol L1 da.
230 °C-an, KC konstantearen balioa 6,44 105 Kalkula ezazu N2O4-aren disoziazio-gradua, tenpe-
L mol1 da. Baldin NO-aren eta NO2-aren orekako ratura horretan, baldin hasierako kontzentrazioa
kontzentrazioak 0,054 mol L1 eta 15,5 mol L1 0,02 mol L1 bada.
badira, hurrenez hurren, kalkula ezazu O2-aren ore- Sol.: 0,24
kako kontzentrazioa.
Sol.: 0,128 mol L1 14. Erreakzio-nahasketa bat honako substantzia eta
kontzentrazio hauekin prestatzen da: 0,003 mol L1
7. 0,76 L-ko ontzi batean, orekan, 0,60 mol SO3, 0,40 H2, 0,001 mol L1 N2 eta 0,002 mol L1 NH3, eta
mol NO, 0,10 mol NO2 eta 0,80 mol SO2 daude. 500 °C-raino berotzen da. Tenperatura horretan KC
= 0,11 L2 mol2 dela jakinda, aurresan ezazu amo-
Idatz ezazu dagokion ekuazioa, eta kalkula ezazu niakoa ekoiztuko den ala deskonposatuko den,
baldintza berberetan ontzira sartu beharko litzate- honako oreka hau lortu ahal izateko: N2 (g) + 3 H2
keen NO mol kopurua, orekan 0,30 mol NO2 egon q 2 NH3 (g).
(g) o
daitezen.
Sol.: 2,07 mol 15. Hidrogenoz, iodoz eta hidrogeno ioduroz osaturiko
erreakzio-nahaste bat, substantzia bakoitzaren
8. 3 mol CO2-z eta 1 mol H2-z osatutako nahastea kontzentrazioa 0,002 M izanik, erreakzio-ontzi bate-
bat ontzi itxi batean 1000 °C-an berotuz, beherago an sartu da, eta 490 °C-an berotu. Jakinda H2 (g) +

q 2 HI (g) sistemaren KC konstantearen

I2 (g) o q CO (g) + H2 (g)
a) C (s) + H2O (g) o
balioa 46,0 dela, aurresan ezazu zein noranzkotan q 2 NH3 (g) + H2Se (g)
b) (NH4)2Se (s) o
aurreratuko den erreakzioa oreka lortu arte, baldin
eta, dagoeneko, lortu ez bada. 24. 4 NH4HS (s) o q NH3 (g) + H2S (g) orekan, Kp-ren
balioa 0,12 atm2-koa da, 25 °C-an. Kalkula ezazu
16. 1,00 L-eko ontzi batean, 300 °C-an, 0,50 mol SO3, oreka horren KC -ren balioa tenperatura berean.
1,30 mol SO2 eta 1,06 mol O2 orekan daude.
Sol.: 2,01 104 mol2 L2
Kalkula itzazu hiru gas horien presio partzialak, eta
q 2 SO3 (g) orekaren KC
halaber, 2 SO2 (g) + O2 (g) o
25. Arrazoitu ezazu zein izango den tenperatura igo-
eta Kp konstanteak.
tzearen eragina oreka hauetan:
Sol.: 61,08 atm; 49,81 atm; 23,49 atm;
0,14 L mol1; 0,003 atm1
q 2 SO3 (g) )H 0 = 198 kJ
a) 2 SO2 (g) + O2 (g) o
q CO (g) + H2 (g) )H 0 = +131 kJ
b) C (s) + H2O (g) o
17. Ontzi itxi batean, 600 K-ean, oreka hau gertatzen
da: 2 NO2 (g) oq 2 NO (g) + O2 (g). Kalkula ezazu 26. Azal ezazu zer ondorio ekarriko duen, beheko ore-
Kp-aren balioa baldin gasen orekako kon- ken gainean, bolumena gutxitzearen osteko presio-
tzentrazioak hauexek badira: [NO2] = 0,0146 M, aren handitzeak.
[NO] = 0,0382 M eta [O2] = 0,00191 M. q N2O4 (g)
a) 2 NO2 (g) o
Sol.: 6,44 103 atm
q 2 SO2 (g) + O2 (g)
b) 2 SO3 (g) o
18. Ontzi bat fosgenoz betetzen da, hasierako presioa
1 atm-ekoa eta tenperatura 573 K-ekoa direla, eta 27. Arrazoitu ezazu zer ondorio ekarriko duten, honako
q CO (g) + Cl2 (g);
oreka hau lortzen da: COCl2 (g) o oreka hauen gainean, aipatzen diren aldaketek:
oreka horren konstantearen balioa, Kp, 1,0 103 a) Cl2 (g) gehitzea:
atm da. Kalkula itzazu orekako presio partzialak eta CO (g) + Cl2 (g) oq COCl2 (g).
presio totala.
b) PCl3 (g) kentzea:
Sol.: 0,969 atm; 0,031 atm; 0,031 atm; 1,031 atm q PCl5 (g).
PCl3 (g) + Cl2 (g) o
19. N2O4 (g)-aren lagin batek ontzi itxi batean eta 298 c) Cl2 kentzea:
K-ean disoziazio-oreka hau lortzen du: N2O4 (g) oq q NH3 (g) + Cl2 (g).
NH4Cl (s) o
2 NO2 (g). Tenperatura horretan, Kp = 0,140 atm da.
Baldin orekako presio totala 2,0 atm-koa bada, kal- q 2 NF2 (g) orekan, )H 0 = +38,5 kJ da.
28. N2F4 (g) o
kulatu gas presio partzialak. Arrazoitu ezazu zer ondorio ekarriko duten aldake-
Sol.: 1,54 atm; 0,46 atm ta hauek:
a) Nahastea bolumen konstantean berotzea.
20. 1300 K-ean, CO2 (g) + H2 (g) o q CO (g) + H2O (g)
orekaren Kp-aren balioa 0,70 da. Matraze batean 10 b) Nahastetik NF2 apur bat kentzea.
mol CO2 eta 10 mol H2 jarri dira, eta aipaturiko ten- c) Bolumena gutxitzea presioa handituz.
peraturan oreka lortzen denean presio totalaren
d) Gas geldo bat gehitzea, bolumen konstantean.
balioa 10 atm-koa da. Kalkula itzazu orekan dauden
lau gasen presio partzialak.
Sol.: 2,72 atm; 2,72 atm; 2,28 atm; 2,28 atm •
29. Ekuazio-editore batez, idatzi erreakzio bakoitzari
21. 7,5 L-ko ontzi batean 0,50 mol H2 eta 0,50 mol I2 dagokion oreka-konstantea, Kc:
nahastu dira. Tenperatura 448 °C-raino igotzen da,
q 2 HI (g) oreka lortu arte, eta q CH3OH(g)
a) CO(g) + 2 H2 (g) o
H2 (g) + I2 (g) o
orduan KC = 50 da. Kalkula itzazu Kp-ren balioa, q 2 NH3 (g)
b) N2 (g) + 3 H2 (g) o
orekako presio totala, eta orekan presente dauden
q CO(g) + H2 (g)
c) C (s) + H2O (g) o
substantzien kontzentrazioa eta presio partziala.
Sol.: 50; 7,88 atm; 0,1102 mol; 0,1102 mol; q 2 H2O (g) + 2 Cl2 (g)
d) 4 HCl (g) + O2 (g) o
0,7796 mol; 0,87 atm; 0,87 atm; 6,15 atm
22. N2O4 (g) oq 2 NO2 (g) orekan, Kp konstantearen 30. Begiratu, Interneten, nola sortu ziren estalagmitak
balioa 0,17 atm-koa da, 300 K-ean. Kalkula itzazu eta estalaktitak, eta egin gaiaren aurkezpena.
N2O4-aren disoziazio-gradua, presio totala 1 atm-
ekoa bada.
Sol.: % 20
23. Idatzi erreakzio hauetako KC eta Kp konstanteen

adierazpenak:
221
9 Protoi-transferentziako
erreakzioak
Sustantziak sailkatzeko ahaleginei esker bereizi zen,

Antzinaroan bertan, konposatuen talde handi bat, azido
eta baseena. Deigarria zen konposatu horiek nahastuz
gero haien ezaugarri bereziak desagertu egiten zirela.
Baina gauza jakina izan arren, XX. mendearen hasiera
arte ez zen ulertu substantzia horien portaera, nahiz
ugariak izan eguneroko bizitzan zein naturan.
222

Diziplinartekoak 1. Azidoak eta baseak
• Zientzia, teknologia eta osasun- 2. Arrhenius-en teoria
— pH kontzeptua ulertzea, eta erreakzio 3. Brönsted-Lowry-ren 3.1. Arrhenius-en definizioekin
kimikoetan eta, horrenbestez, teoria egindako erkaketa
bizitzaren hainbat alderditan duen
garrantziaz jabetzea. 4. Uraren autoionizazioa
— Azidoak eta baseak bereiztea 5.1. Azido baten indarraren eta azido
erabilera arrunteko hainbat horren base konjokatuaren
5. Azidoen eta baseen
produktutan. indarraren arteko erlazioa
indarra
Zeharkakoak 5.2. Azidoen indarra eta egitura
molekularra
• Informazioa tratatzeko eta teknologia
digitala erabiltzeko gaitasuna: programa 6. Azido eta base ahulak: ionizazio-konstanteak
informatikoak —berariazkoak nahiz
7.1. pOH-a
orokorrak— erabiliz, ikasitakoa finkatzea 7. Ur-disoluzioen pH-a
eta aberastea. 7.2. Azido eta base sendoen pH-a
• Gizarterako eta herritartasunerako 8. Disoluzio 8.1. CH3COOH/CH3COONa
gaitasuna: pila eta metagailu erabiliek indargetzaileak sistemaren portaera
ingurumenean eragin dezaketen kalteaz
jabetuta, material horien bilketaren 9. Azido-base adierazleak
beharra ulertzea, eta norberak ere parte 10. Gatzen hidrolisia
hartzea. 11. Azido-base
11.1. Balorazio-kurbak
balorazioak
Kimika eta gizartea: Azidoak eta baseak eguneroko bizitzan
ATARIAN
Gogoratu • Baldin erreakzio bat adierazi ahal bada bi edo erreak-
zio gehiagoren batura moduan, orduan erreakzio tota-
• Ioi bat karga positiboak edo negatiboak dituen atomoa laren oreka-konstantea erreakzio partzialen oreka-
edo atomo multzoa da, elektroiak emanez edo iraba- konstan-teen biderkaduraren berdina da.
ziz lortu dituenak. Ioiak honelakoak izan daitezke: • A zenbaki baten logaritmoa 10 oinarrian zenbaki hori
Katioiak: ioi positiboak (K +, Ca 2+, Al 3+, H 3O +...). lortzeko 10 oinarria berretu beharreko berretzailea da.
Anioiak: ioi negatiboak (F − , S 2 − , CO 23 − , NO 3− ...). log A = a ⇒ 10 a = A
• Orekan dagoen sistema kimiko batean, bi erreakzio • A ⋅ B biderkaduraren logaritmoa A-ren eta B-ren loga-
gertatzen dira, kontrako norantzan eta abiadura berdi- ritmoen baturaren berdina da.
nean, eta presente dauden substantzien kontzentra- log (A ⋅ B ) = log A + log B
zioak konstante mantentzen dira.
• H+ ioiari edo hidrogeno-ioiari sarri protoi izena eman-
go diogu, hidrogeno-atomo batek elektroi bat ematen JARDUERAK
duenean, nukleoaren protoia besterik ez baita gerat-
zen. • Izenda itzazu honako ioi hauek:
H → H + + 1e − Cl − HS − CO 23 − ClO 4− H2PO 4−
• Lotura kobalente koordinatua lotuta dagoen atomo O2− OH− SO 23 − HCO 3− NH4+
batek loturan konpartitzen den elektroi-bikotea ema-
• Formula itzazu honako substantzia hauek:
ten duenean eratzen da:
Azido nitrikoa Merkurio (I) sulfatoa
H 2O + H + → H 3O + (ion oxonio o hidronio)
Azido karbonikoa Burdina (II) nitritoa
NH 3 + H + → N H +4 (ion amonio)
Azido perklorikoa Kaltzio karbonatoa
• Oreka-konstanteak orekako produktuen eta erreakti-
Azido sulfurosoa Potasio zianuroa
boen kontzentrazioen arteko erlazio konstantea adie-
razten du. Kontzentrazio horien berretzaileak koefi- Zink hidroxidoa Sodio azetatoa
ziente estekiometrikoak dira. Eztainu (II) hidroxidoa Amonio kloruroa
223
Elektrolitoak eta
1. Azidoak eta baseak
ez-elektrolitoak Antzinatetik ezagutzen dira ezaugarri bereziak dituzten eta garrantzi
Elektrolitoak, uretan disolbatzean, praktiko handikoak diren zenbait substantzia, gaur egunean azido eta
disoluzio elektrizitate-eroaleak sor- base izenez ezagutuak. Ezaugarri horietaz aparteko propietateak aipa
tzen dituzten substantziak dira, eta
hori disoluzioan ioiak egoteagatik genitzake: zaporea, ukia, substantzia batzuen kolore-aldaketa, erreak-
gertatzen da. zioak eragiteko gaitasuna, etab.
Ez-elektrolitoak propietate hori ez XVIII. mendearen bukaeratik saiatu izan ziren azidoen eta baseen pro-
duten substantziak dira. Adibidez,
etanola, C2H5OH. pietate esperimentalen eta eraketa kimikoaren arteko erlazioren bat
bilatzen.
Hizkera arruntean, eta ur-disoluzio-
etan gertatzen den ioien eraketaz 1787an, A. L. Lavoisier (1743-1794) frantziarrak azidoen eraketan
ari garenean, disoziazio eta ioni-
zazio hitzak bereizi gabe erabiltzen
oxigenoa halabeharrezko elementua dela defendatu zuen; hortik dator-
ditugu. kio oxigeno izena, hau da, ‘azidoen eratzaile’, Lavoisierrek berak ele-
Zenbait irizpideri jarraituz, elektroli- mentu honentzat proposaturikoa. Geroago, 1810an, H. Davy (1778-
toak bi modutara sailka daitezke: 1829) ingelesak hidrogenoa dela azidoen osagai funtsezkoa ziurtatu
ionikoak eta molekularrak edo sen- zuen.
doak eta ahulak.
• Elektrolito ionikoak egoera soli-
Gerotxoago egiaztatu zen bezala, baseek, itxuraz azidoen kontrako
doan ioiz eratuta daudenak dira. propietateak dituztenek, azidoen eragina neutralizatzen dute, gatzak
Horiek, uretan disolbatzean, ioi- eratuz.
tan disoziatzen dira. Horixe da,
hain zuzen, konposatu ionikoen XIX. mendearen bukaeran eta XX.aren hasieran formulatu ziren azido-
kasua. Adibidez: en eta baseen izaeraren eta portaeraren gaineko teoria nagusiak:
HO Arrhenius-en, Brönsted-Lowry-ren eta Lewis-en teoriak. Guk Arrhenius-
Na +Cl − (s) ⎯→
2
→ Na+ (aq) + Cl− (aq) en teoria garatuko dugu, eta bereziki, Brönsted-Lowry-ren teoria edo
• Elektrolito molekularrak mole- protoi-transferentziaren teoria.
kulaz osatuta daudenak dira, eta
beraz ez dute ioirik, baina ur-
disoluzioan eratzen dituzte; kasu 2. Arrhenius-en teoria
horretan, ionizatu egiten direla
esaten dugu. Horixe da azidoekin 1884an, S. Arrhenius (1859-1927) kimikari suediarrak disoziazio ioni-
gertatzen dena. Adibidez: koaren teoria aurkeztu zuen, eta horren arabera, substantzia askok,
HCl (aq) + H2O (l) → ur-disoluzioan jartzen direnean, haustura edo disoziazioa pairatzen
→ H3O+ (aq) + Cl− (aq) dute, ioi positibo eta negatiboak emanez. Horrela, gatzak, sodio kloru-
• Elektrolito sendoak erabat edo roa, kaltzio bromuroa, potasio nitratoa edota zesio sulfatoa, etab. hone-
ia-ia erabat ionizatzen direnak la disoziatzen dira:
dira. Talde hori gatz ionikoek,
azido sendoek eta base sendoek
osatzen dute. Adibidez:
→ Na + + Cl − → K + + NO 3−
H2O H2O
NaCl ⎯⎯⎯ KNO 3 ⎯⎯⎯
Ba (OH)2 (aq) →
→ Ba2+ (aq) + 2 OH− (aq)
→ Ca 2 + + 2 Br − → 2 Cs + + SO 42 −
H2O H2O
• Elektrolito ahulak partzialki CaBr2 ⎯⎯⎯ Cs 2 SO 4 ⎯⎯⎯
ionizatzen direnak dira. Talde hori
azido eta base ahulek osatzen
dute. Adibidez: Disoziazio ioniko horrek, disoziazio elektrolitikoa izenekoak, substan-
tzia askoren ur-disoluzioen eroankortasun elektrikoa justifikatzen du.
CH3COOH (aq) + H2O (l) Substantzia horiek elektrolito izena hartzen dute.
H3O + (aq) + CH3COO − (aq)
Teoria horren barruan, Arrhenius-ek azidoen eta baseen definizio
hauek eman zituen:
) Azidoa da ur-disoluzioan disoziatzean hidrogeno ioiak, H+, era-

tzen dituen substantzia oro.
Basea da ur-disoluzioan disoziatzean hidroxido ioiak, OH−, era-
tzen dituen substantzia oro.
224 9. Protoi-transferentziako erreakzioak

Azidoak Baseak
Definizio honek hidrazidoak eta oxoazidoak hartzen ditu: Definizio honek hidroxido izena hartzen duten substan-
HBr, H2S, HNO3, H3PO4... tziak hartzen ditu: KOH, Mg(OH)2, Fe(OH)3...
HO HO
→ H+ + Cl −
HCl ⎯⎯⎯
H2O
→ 2 H+ + SO 24 −
H2SO 4 ⎯⎯⎯
H2O NaOH ⎯⎯⎯
2
→ Na + + OH− Ca(OH)2 ⎯⎯⎯
2
→ Ca 2 + + 2 OH−
H2O H2O
Oro har: HA ⎯⎯⎯ → H+ + A− Oro har: BOH ⎯⎯⎯ → B + + OH −
Neutralizazio-erreakzioa gertatzen da azido batek base batekin zeha-

ro erreakzionatzen duenean, gatza eta ura eratuz.
H O
HCl + NaO ⎯⎯⎯
2
→ NaCl + H 2 O
H O
H 2 SO 4 + 2 KOH ⎯⎯⎯
2
→ H 2 SO 4 + 2 H 2 O
H O
Oro har: HA + BOH ⎯⎯⎯
2
→ BA + H 2 O
Egia esan, azidoa, basea eta gatza ur-disoluzioan disoziatuta daude,

eta horregatik erreakzio hori ioi begiraleak izenekoak kenduta idatzi
ahal izango dugu:
H O
H+ + A − + B + + OH − ⎯⎯⎯
2 + −
→ B + A + H 2O
Eta hortik, honako hau ondorioztatzen da: H + + OH − ⎯→ H2O

■ Eguneroko bizitzan erabiltzen ditugun
) Neutralizazio-erreakzioa azidoaren propioa den H+ ioiaren, eta

basearen propioa den OH− ioiaren arteko konbinazio bat da,
substantzia askoren erabilgarritasuna,
haien propietate azidoetan edo basikoe-
disoziatu gabeko H2O-a eratzekoa. tan oinarritzen da.
Aurrerapauso handia izan zen arren, Arrheniusen teoriak muga garran-

tzitsuak ditu, azido eta base kontzeptuak gehiegi murrizten baititu.
Arrheniusen teoriaren arabera, azido eta base kontzeptuak disolbatzaile gisa ura erabiltzearen mende daude.
Errealitatean, substantzia ugari ezagutzen dira ura egon gabe azido edo eta base gisa aritzen direnak.
Nahiz eta molekulan hidrogenorik ez eduki, izaera azidoa duten substantziak badira, oxido azidoekin gertatzen
den moduan (CO2, SO3,...). OH− ioirik ez duten substantzia basiko ugari daude, esaterako amoniakoa, NH3, edo
gatz batzuk, esaterako Na2CO3-a eta NaHCO3-a.
JARDUERAK
1. Arrheniusen formulazioaren arabera, idatzi honako a) HI + NaOH → ... d) H2CO3 + Sr(OH)2 → ...
substantzia hauek ur-disoluzioan duten disoziazio b) HNO3 + KOH → ... e) H2SO4 + Mg(OH)2 → ...
ionikoen ekuazio doitua:
c) HCl + Ca(OH)2 → ... f) H3PO4 + Ba(OH)2 → ...
a) azido iodhidrikoa e) kaltzio sulfuroa
3. Behean aipatzen diren gatzak azido baten eta base
b) azido sulfhidrikoa f) bario nitratoa baten arteko neutralizazio-erreakzioaren emaitza
c) potasio hidroxidoa g) azido nitrikoa dira. Esan zein den azidoa eta zein basea kasu
d) azido fosforikoa bakoitzean.
a) Potasio kloruroa c) Zink nitratoa
2. Osatu eta doitu neutralizazio-erreakzio hauek: b) Kobre (II) sulfuroa d) Aluminio sulfatoa
225
Oxonio ioia, H3O +

3. Brönsted-Lowry-ren teoria
Ur-disoluzioetan ez dirudi H+ ioirik 1923an, J. N. Brönsted (1879-1947) daniarrak eta T. M. Lowry (1874-
dagoenik, H2O-molekulaz ingura- 1936) ingelesak, nork bere kabuz, azidoen eta baseen gaineko teoria
tzeko joera baitu, hidratatuz. H+ ioiak
ur-molekula batekin duen erreakzioa bana proposatu zuten, Arrheniusek azaldutako kontzeptua nabariki
honela formulatzen da: hedatzen zutenak. Teoria horien arabera:
H + (aq) + H2O (l) → H3O + (aq)
Hala ere, errealitatean badirudi H+
) Azidoa beste substantzia bati H+ ioi bat, hau da, protoi bat,
lagatzeko edo emateko gai den espezie kimiko oro da, moleku-
ioiarekin H2O molekula bat baino larra nahiz ionikoa.
gehiago asoziatzen direla, eta
H 7O +3 eta H 9O +4 moduko espezieak Basea beste substantzia batetik H+ ioi bat jasotzeko edo hartze-
eratzen dira, 3 eta 4 H2O molekula- ko gai den espezie kimiko oro da, molekularra nahiz ionikoa.
rekin asoziatuz, hurrenez hurren.
Azido eta base kontzeptuak elkarren osagarriak dira. Azidoa protoi-
emaile moduan arituko da, baina substantzia protoi-hartzaile baten
presentzian baino ez, hots, base baten presentzian. Bestalde, baseak
protoiren bat hartu ahal izango du, baina protoia emateko gai den
azido batekin errakzionatzen badu, bestela, ez.
. . .. .. Horrela, azido nitrikoaren, HNO3, ur-disoluzio batean, substantzia
O O H
horrek azido moduan jardungo du, eta ura basea izango da, azidoa
H H H H ionizatu egiten delako eta urari protoi bat ematen diolako.
H+ Oxonio ioia edo hidronio ioia

→
HNO 3 (aq) + H2 O (l) → H3O (aq) + NO 3− (aq)
+
) Azido-base erreakzioa azido batetik base baterainoko protoi

baten, H+, transferentzia da.
Printzipioz, azido-base erreakzioak orekak direla kontsidera genezake,

eta oreka horietan, eratu diren substantziak elkarren artean H+ bat
transferitzeko gai direla. Oro har, azido-base erreakzioa oreka baten
moduan adieraziz, honako hau dugu:
→ Basearen azido + Azidoaren base
Azidoa + Basea ←
konjokatua konjokatua
Baseak H+ bat hartzen due- Azidoak H+ bat ematen due-
nean eratzen den azidoa. nean eratzen den basea.
Azido batek eta bere base konjokatuak edo base batek eta bere azido
konjokatuak osatzen duten bikoteari bikote konjokatua deritzo. Bikote
ADI! konjokatu baten kideak azpiindize berberaz izendatutakoan, azido-
base erreakzioa honela formula daiteke:
Izaera azidoa eta izaera basikoa
erlatiboak dira, substantzia batzuek → Azido2 + Base1
Azido1 + Base2 ←
azido moduan zein base moduan
jardun baitezakete, haiekin erreak-
zionatzen duten substantziaren ara- Esaterako, azido azetikoaren, CH3COOH, erreakzioa urarekin:
bera. H+
→
Fenomeno horri anfoterismo dei-

tzen zaio, eta horrela aritzen diren CH 3 COOH (aq) + H 2 O (l) H 3 O + (aq) + CH 3 COO − (aq)
substantziek anfotero izena har- a zido 1 base 2 azido 2 base 1
tzen dute.
Adibide gisa, urak base moduan Azido-base erreakzio horiek neutralizazio-erreakzio izena hartzen dute
dihardu HCl-aren aurrean eta azido
moduan NH3-aren aurrean.
Brönsted-Lowry-ren teorian:
) baten
Neutralizazio-erreakzioa transferentzia bat da, eta bertan azido
protoi bat base bateraino doa, basearen azido konjokatua
eta azidoaren base konjokatua sortuz.

3.1. Arrhenius-en definizioekin egindako erkaketa ADI!

Azidoen eta baseen adibideak,
Brönsted-ek eta Lowry-k emandako azidoen eta baseen definizioak Brönsted-Lowry-ren teoriaren ara-
Arrhenius-enak baino zabalagoak dira. Ikus ditzagun: bera.
— Brönsted-Lowry-ren definizioak ez dira ur-disoluzioetara mugatzen; H+ 䉱
edozein disolbatzailetarako dira baliagarri. Azido 1 + Base 2 Azido 2 + Base 1

— Nahiz eta bi teorietako azidoaren definizioak praktikan analogoak HCl + H 2O H 3O + + Cl −
kontsidera daitezkeen, Brönsted eta Lowry-ren basearen definizio- H 2O + NH 3 NH+4 + OH −
ak aintzakotzat hartzen ditu Arrhenius-entzat base ez ziren subs-
2− − 2− H 2O + CO 32 − HCO −3 + OH −
tantzia batzuk, esaterako, NH 3 , CO 3 , HCO 3 , S , CH 3NH 2 , etab.
HClO 4 + H 2O H 3O + + ClO −4
— NaOH-a, eta hidroxidoak, oro har, Brönsted-Lowry-ren baseak dira
H 2O + HCO −3 H 2CO 3 + OH −
berez, Arrhenius-entzat ziren bezalaxe; izan ere, protoia jaso ezin
HSO −4 + H 2O H 3O + + SO 24 −
duten arren, disoziatu egiten dira eta OH– ioia ematen dute, eta ioi
hori protoia hartzeko gai da, H2O eratuz. Hau da:
OH − + H3O + ← → 2 H2O
Osatu azido-base erreakzio hauek, bikote konjoka- Azaldu, H2O-arekin duten erreakzioari dagokionez,
tuak zein diren adieraziz: honako espezie hauek zer diren, Brönsted-Lowry-ren
azidoak ala baseak. Idatzi bakoitzaren erreakzioa,
→ ...
a) S 2 − (aq) + H3O + (aq) ← substantzia bakoitzaren azidotasuna edo basikotasu-
→ ... na zehaztuz.
b) HClO3 (aq) + NH3 (aq) ←
a) Fluoruro ioia, F−, protoi-hartzaile besterik ezin izan
a) Sulfuro ioia, S2−, ezin daiteke izan protoi-emaile, daiteke, hau da, basea:
H3O + ioia ez bezala, beraz, hau izango da azidoa, H2O (l) + F − (aq) ←→ HF (aq) + OH − (aq)
eta hura, basea.
azido1 base2 azido2 base1
→ HS − (aq) + H2O (l)
H3O + (aq) + S2− (aq) ← b) Amonio ioia, NH4+,
protoi-emailea besterik ezin
azido1 base2 azido2 base1 izan daiteke, hau da, azidoa:
Bikote konjokatuak: H3O + eta H2O, eta S2− eta HS −. NH+4 (aq) + H 2O (l) H 3O + (aq) + NH 3 (aq)
azido 1 b a se 2 azido 2 base 1
b) Azido klorikoa, HClO3, protoiaren emailea da, eta
amoniakoa, ostera, basea: c) Dihidrogenofosfato ioia azido moduan zein base
moduan aritu daiteke:
HClO 3 (aq) + NH 3 (aq) NH+4 (aq) + ClO −3 (aq)
H 2PO −4 (aq) + H 2O (l) H 3O + (aq) + HPO 42− (aq)
azi d o 1 base 2 azido 2 base 1
azido 1 b ase 2 azido 2 base 1
Bikote konjokatuak: H 2O (l) + H 2PO −4 (aq) H 3PO 4 (aq) + OH − (aq)
HClO 3 eta ClO −3 , eta NH 3 eta NH+4 . azido 1 base 2 azido 2 base 1
JARDUERAK
4. Justifikatu, urarekin egiten duten erreakzioen bidez: 6. Osatu honako erreakzioak, espezie kimiko bakoi-
a) H3O + eta H2SeO3 espezie kimikoen izaera azi- tzaren izaera adieraziz:
doa. a ) NH+4 + H2O ... d ) H3O + + HS − ...
b) SO 24− eta HSO −3 espezie kimikoen izaera basi-
b ) NH+4 + OH− ... e ) F − + HCl ...
koa.
c ) H2O + H2O ... f ) H2O + HBr ...
Idatzi bakoitzari dagokion erreakzioa.
5. Adierazi: 7. Adierazi espezie kimiko bakoitzaren izaera azidoa

edo basikoa, urarekin duen erreakzioan. Idatzi erre-
a) HBr, H2S eta HSO −4 azidoen base konjokatuak. akzioak:
b) HCO −3 , OH − eta CO 32− azidoen azido konjokatuak. a) CH3COO − c) HCN
−
b) Br − d) H2 AsO 4
227
ADI! 4. Uraren autoionizazioa

Uraren eroankortasun elektrikoa
gehitu egiten da tenperaturarekin, Egiaztatu egin da ur puruak eroankortasun elektriko arina duela, eta
orduan uraren ionizazio-maila han- horrek adierazten du bertan ioiak, kantitate txikian baino ez bada ere,
diagoa baita. egon badaudela. Hala da, hain zuzen ere, urak autoionizazio-proze-
Iturriko ura kimikoki purua den ura su arina duelako, eta horren ondorioz, H2O molekula batzuek beste
baino askoz eroankorragoa da, molekula batzuei H+ bat ematen dietelako, horrela azido-base erreak-
lehenengoan zenbait ioi disolbatu-
ren presentzia dela eta. Iturriko ura, zio bat gertatuz.
izatez, zenbait gatzen disoluzio → H3O+ (aq) + OH− (aq)
H2O (l) + H2O (l) ←
diluitua baino ez da, honako ioi
− azido1 base2 azido2 base1
hauek dituena: CO 2− −
3 , HCO 3 , Cl ,
SO 2− 2+ 2+
4 , Ca , Mg , etab. Bikote konjokatuak azido1-base1 eta azido2-base2 dira.
Oreka horren konstantea idazteko, K-ren balioari ur ez-ionizatuaren
kontzentrazioa asoziatzen zaio, konstante kontsideratzen dena.
Horrela zera lortzen da:
[H 3 O + ][OH − ]
K = K w = [H 3O + ][OH − ]
[H 2 O ][H 2 O ]
Konstante berri horri Kw , uraren biderkadura ionikoa deritzo, hain

zuzen, H3O+ eta OH− ioien orekako kontzentrazio molarren biderkadu-
ra soila delako. Horren balioa, 25 °C-an, 10−14 da, bai ur puruan, baita
ur-disoluzio diluituetan ere.
Beste tenperatura batzuetan, uraren biderkadura ionikoa 10−13 eta 10−15
bitartekoa da, taulan egiazta daitekeen bezala:
Kw-aren balioak tenperaturaren arabera
Tenperatura 0 10 25 45 60
Kw 1,13 ⋅ 10−15 2,92 ⋅ 10−15 1,00 ⋅ 10−14 4,02 ⋅ 10−14 9,61 ⋅ 10−14
ADI!
Dagoeneko ikusi dugu ur puruan
dagoen H3O+ ioien kontzentrazioa- Ur-disoluzio neutroak, azidoak eta basikoak
ren balioa 1,0 ⋅ 10−7 mol ⋅ L−1 dela. Uraren autoionizazio-erreakzioan eratzen den H3O+ ioi bakoitzeko,
Litro bat ur purutan 55,5 mol H2O
daude. Ondorioz, 550 milioi mole-
beste OH− ioi bat ere eratzen da. Horregatik, ur puruan bi ioien kon-
kulatatik bat soilik egongo da ioni- tzentrazio molarrak berdinak dira. Kontzentrazio horren balioa uraren
zatuta. biderkadura ionikoaren konstantetik, 25 °C-an, atera daiteke:
K w = [H3O+] [OH−] = 10−14 ⇒ [H3O+] = [OH−] = 10−7 M
Baldintza hori betetzen duten ur-disoluzioei disoluzio neutro deitzen

zaie.
Disoluzio azidoetan H3O+ ioien soberakin bat dago OH– ioiekiko,
baina Kw -aren balio konstanteak eskatzen du OH− ioien kontzentrazio-
aren gutxipena H3O+ ioien kontzentrazioaren handitzearen heinekoa
izatea. Hau da:
[H3O+] > 10−7 M [OH−] < 10−7 M (25 °C-an)
Haatik, disoluzio basikoetan OH− ioien soberakin bat dago H3O+ ioie-
kiko, baina Kw -aren balioa konstante mantentzen da:
[OH−] > 10−7 M [H3O+] < 10−7 M (25 °C-an)

5. Azidoen eta baseen indarra ADI!

Azido bat ahula izateak ez du esan
Azidoek protoiak emateko duten joera oso aldakorra da. Adibidez, nahi erreaktibitate gutxikoa denik.
azido klorhidrikoak, HCl, elektrolito sendoa da, zeren hain handia du Adibidez, azido fluorhidrikoak, HF,
protoiak emateko joera, non ur-disoluzio diluituetan haren molekula ia ahula izan arren, silizea eta silikato-
guztiak erabat ionizatuta dauden. Arrazoi horrengatik, Brönsted-Lowry- ak disolbatzen ditu. HF-ak beirazko
ren teorian, azido klorhidrikoak azido sendo izena hartzen du. ontziei erasotzen die.
SiO2 (s) + 4 HF (l) →
HCl (aq) + H2O (l) → H3O + (aq) + Cl − (aq) → SiF4 (g) + 2 H2O (l)
HCl-a ez bezala, azido fluorhidrikoa azido ahula da, baseei H+ ioiak

emateko joera gutxikoa. Bestalde, ionizazioan eratutako F– ioiek H3O+
ioiekin erreakzionatzeko joera dutenez, oreka hau agertzen da:
→ H3O + (aq) + F − (aq)
HF (aq) + H2O (l) ← Ur-disoluzio diluituak
• Azido sendoak ur-disoluzio diluituetan zeharo ionizatzen dira, H+ Ur-disoluzioetan, solutuaren kon-
tzentrazioa mol bat litroko baino txi-
ioiak emateko duten joera handiagatik. Azido sendoak dira, besteak kiagoa denean, ur-disoluzioari dilui-
beste, HCl-a, HClO4-a, HBr-a, HClO3-a, HI-a, H2SO4-a eta HNO3-a. tua deitzen zaio. Disoluzio horietan,
H2O-aren kontzentrazioa praktikan
• Azido ahulak ur-disoluzioetan partzialki baino ez dira ionizatzen, H+ konstante mantentzen da, eta 55,5
ioiak emateko duten joera txikiagatik, eta oreka bat agertzen da M da.
molekula ez-ionizatuen eta eraturiko ioien artean.
Halaber, base sendoak eta ahulak ere bereizi ditugu:
• Base sendoak azidoetatik H+ ioiak jasotzeko joera handia dutenak
dira. Base sendoak dira, besteak beste, LiOH-a, CsOH-a, NaOH-a,
Ca(OH)2-a, Sr(OH)2-a, RbOH-a eta Ba(OH)2-a.
Sodio hidroxidoak, NaOH, elektrolito sendoa denez, ur-disoluzio dilui-
tuan ia-ia Na+ eta OH− ioiak baino ez ditu. Ondorioz, base sendoa da,
OH− ioiak H+ ioia jasotzeko joera handia erakusten baitu:
OH− (aq) + H3O+ (aq) → H2O (l) + H2O (l)
• Base ahulak azidoetatik H+ ioiak jasotzeko joera txikia dutenak dira,

eta oreka bat agertzen da molekula ez-ionizatuen eta eraturiko ioien
artean.
Uretan disolbagarriak diren base ahulak gutxi dira; horietariko bat amo-
niakoa, NH3, da. NH3-aren ur-disoluzio batek, orekan, molekula ez-
ionizatuak eta NH+4 eta OH− ioiak dauzka, azken horiek urarekin egin-
dako erreakzioan eratuta:
NH3 (aq) + H2O (l) NH4+ (aq) + OH− (aq)
3. ADIBIDEA
Kalkula itzazu 0,020 M den disoluzioaren Sr 2+ eta OH − ioien kontzentrazioak estrontzio hidroxidotan, Sr(OH)2.
— Sr(OH)2-a base sendoa da, praktikan disoluzio Hidroxido horren disoziazio ionikoak adierazten du
diluituetan zeharo disoziatuta dagoena. Horre- Sr(OH)2-aren mol bakoitzeko mol bat Sr 2+ eta bi mol
gatik: OH − agertzen direla. Hortik ondorioztatzen denez:
[Sr 2+] = 0,020 M [OH −] = 2 ⋅ 0,020 M = 0,040 M
Sr(OH)2 (aq) → Sr 2+ (aq) + 2 OH − (aq)
229
5.1. Azido baten indarraren eta azido horren base

konjokatuaren indarraren arteko erlazioa
Beheko laukiak erakusten ditu azido-base bikote konjokatuen indar
erlatiboak. Azidoen indarra erreferentziazko base komun bati, urari, H+
ioiak emateko joeraren arabera neurtu da.
Azido-base konjokatuen indar erlatiboa
HClO 4 Azido sendoak: ur-diso- Base oso ahulak: ClO −4

luzio diluituan, % 100 H2O-an indar basi-
HI l−
ionizatuta, H3O+ ioietan ko baztergarria.
HBr Br −
eta haien base konjoka-
HCl tuan. Cl −
H2SO 4
HSO 4−
HNO 3 −H +
Azidoaren NO 3− Basearen
indarraren H 3O + indarraren
H2O
gehikuntza HSO 4− +H + gehikuntza
SO 24 −
HF
HNO 2 F−
Azido ahulak: oreka
HCOOH bat agertzen da, NO 2−
C H3COOH molekula ez-ioniza- Base sendoak: uretan HCOO −
tuen, H3O+ ioien eta zeharo ionizatzen dira,
NH+4 CH3COO −
base konjokatuen OH − ioiaren kontzentra-
H2O artekoa. zio altuak emanez. NH3
Taula horrek honako informazioa hau eskaintzen digu:

• Azido bat zenbat eta sendoagoa izan, ahulagoa da haren base kon-
Uraren eragin parekatzailea
jokatua, eta alderantziz.
Azido sendoen indarra desberdin-
tzeko unean, ura ez da erreferen- Horrela, esaterako, azido perklorikoak, H+ ioiak emateko joera handia
tziarako oinarri egokia. Basikoegia −
du, eta horregatik ClO 4 -ak ioi horiek hartzeko joera txikia du:
denez, uretan azido sendo guztiek
H2O-aren azido konjokatuaren,
H3O+ ioiaren, indar berdina erakus- HClO 4 (aq) + H2 O (l) → H3O + (aq) + ClO −4 (aq)
ten dute. Horregatik urak azido sen-
doen gainean eragin parekatzailea • H3O + ioia azido sendoena da ur-disoluzioan; izan ere, taulan bera
egiten duela, edota disolbatzaile baino sendoagoa den beste edozein azido H3O+ ioiak ekoiztera
parekatzailea dela esaten da.
mugatzen da, H2O-tik abiatuta. Horregatik azido sendoak H2O-an
Erreferentziarako oinarri moduan indar berdinera parekatuta daudela esaten da, azken batean, H3O+-
ura baino basikotasun gutxiagoko
beste substantzia bat erabiliz, esa- aren disoluzioen moduan aritzen dira eta.
terako, azido azetikoa, CH3COOH,
posible da azido sendo bakoitzaren
• OH − ioia uretan egon daitekeen baserik sendoena da. Bera baino
indarra bereiztea. Horrelaxe egiaz- sendoagoa den beste edozein base uraren H+ ioiak hartzera eta OH −
tatu da azido horien indarra segida ioiak sortzera mugatzen da, hau da, OH − ioien ur-disoluzio bat balitz
honetan bezala sailka daitekeela: bezala jokatzen du.
HNO3 < H2SO4 < HCl <
< HBr < Hl < HClO4 • Azido bakoitzak taulan bera baino beherago kokaturiko baseei H +
ioiak emateko joera handia du, eta bera baino gorago dauden baseei
emateko joera, aldiz, txikia edo nulua da.
Adibidez, HF-ak joera handia du NH3-ari H+ bat emateko, joera txikia
H2O-ari emateko, eta nulua Cl−-ari emateko.
HF + NH3 → NH+4 + F − NH3-arentzat, HF-a azido sendoa da.

→ H3O + + F − H2O-arentzat, HF-a azido ahula da.
HF + H2O ←
HF + Cl− → Ez dago azido-base erreakziorik.

5.2. Azidoen indarra eta egitura molekularra Azidoa

Lotura-energia
(kJ ⋅ mol−1)
Esperimentalki egiaztatu izan da azido baten indarra eta haren mole-
HF 568,2
kularen egitura nolabait erlazionatuta daudela.
Handitzearen
noranzkoa
Indarraren
handitzea
Adibide gisa, erlazio hori azidoen segida batzuetan kontuan hartuko HCl 431,9
dugu, azido guztiak kontzentrazioaren eta disoluzio-tenperaturaren
HBr 366,1
baldintza berberetan daudela.
HI 298,3
• H ⎯ X loturaren energia erabakitzailea da azidoen indarra justifikatzean.
Energia hori zenbat eta txikiagoa izan, lotura egonkortasun gutxiagokoa
■ 1. taula.
izango da, eta erraztasun handiagoz askatuko da H+ ioia (1. taula).
• Halogenoa zenbat eta elektronegatiboagoa izan, H-ari loturiko oxige-

noarekin konpartitzen duen elektroi-bikotea gehiago erakarriko du. O ⎯ H Halogenoaren elek-
Azidoa
lotura gehiago polarizatzean, H-a errazago ionizatzen da: azidoa sendo- tronegatibotasuna
agoa da (2. taula).
HClO4 3,0
Handitzearen
noranzkoa
Indarraren
handitzea
O
HBrO4 2,8
O X O
哫 H
O HlO4 2,5
• Cl-aren inguruan O atomoen kopurua zenbat eta handiagoa izan, ■ 2. taula.

O ⎯ H lotura polarizatzeko ahalmena handiagoa izango da, eta erraza-
go ematen da H+ ioia: azidoa sendoagoa da (3. taula).
Kloroaren
Azidoa
oxidazio-zenbakia
4. ADIBIDEA
Esan zer noranzko izango den nagusi erreakzio honetan: HF (aq) + CN − (aq) HClO +1
→ HCN (aq) + F − (aq)
←
Handitzearen
noranzkoa
Indarraren
handitzea
HClO2 +3
HF-a HCN-a baino azido sendoagoa da, beraz, CN − ioia F − ioia baino base
sendoagoa izango da. Ondorioz, HF-ak CN−-ari H+-a emateko joera han- HClO3 +5
diagoa du, HCN-ak F −-ari ematekoa baino.
HClO4 +7
Beraz, HF-ak bere protoia CN −-ari emango dio, eta erreazioa nagusiki
ezkerretik eskuinera gertatuko da, hau da, zuzeneko noranzkoan.
■ 3. taula.
JARDUERAK
8. Ur-disoluzio baten H3O+ ioien kontzentrazioa 12. Aurresan, arrazoituz, zer noranzko izango den
2,12 ⋅ 10 −11 da. Kalkula ezazu OH − ioien kontzen- nagusi erreakzio honetan:
trazioa, eta adierazi disoluzioa azidoa ala basikoa
a) F − (aq) + H2O (l) ←
→ HF (aq) + OH − (aq)
den.
b) HSO −4 (aq) + NH 3 (aq) ↔ SO 24 − (aq) + NH 4+ (aq)
Sol.: 4,72 ⋅ 10 −4 M
9. Disoluzio baten OH − ioien kontzentrazioa 9,45 ⋅ 10 −9 13. Ordena itzazu Iindar erlatiboaren arabera, honako
da. Kalkula ezazu [H3O+]-aren balioa eta adierazi azidoen segida hauek txikienetik handienera.
disoluzioa azidoa ala basikoa den. Azaldu arrazoia.
Sol.: 1,06 ⋅ 10 −6 M a) HNO, HNO2, HNO3
10. Arrazoitu ezazu ea ur-disoluzio azido batean [OH−]-a b) HClO2, HBrO2, HIO2
zero izan daitekeen, edota ur-disoluzio basiko bate-
an [H3O+]-a zero izan daitekeen. 14. Kalkula itzazu MgBr2-tan 0,015 M den disoluzio
baten Mg 2+ eta Br − ioien kontzentrazio molarrak.
11. Adierazi zein den azido sendo baten eta azido kon-
tzentratu baten artean dagoen aldea. Sol.: [Mg 2+] = 0,015 M; [Br −] = 0,030 M
231
6. Azido eta base ahulak: ionizazio-konstanteak

Brönsted-Lowry-ren azido gehienak ahulak dira, hau da, uretan mole-
kulen proportzio txiki bat besterik ez da ionizatzen.
Ikus dezagun nola ionizatzen diren azido ahul bat eta base ahul bat.
Azido ahul baten ionizazioa

Baldin azido ahul monoprotiko bat adierazteko HA formula orokorra
erabiltzen badugu, hau da, molekula bakoitzeko H + ioi bat soil-soilik
ioniza dezakeen azido bat, horren ionizazioa uretan oreka honen bidez
adierazten da:
HA (aq) + H 2 O (I) H 3 O + (aq) + A − (aq)
Eta oreka-konstantea honako hau izango da:

[H 3 O + ][ A − ]
KC =
[HA ][H 2 O ]
Ur-disoluzioak diluituak badira, uraren kontzentrazioa praktikan kons-

tantea da, eta 55,5 mol ⋅ L−1 balio du. Horregatik, goiko adierazpena
Azido ahulak Ka honela idatzi ahal izango da:
Klorosoa, HClO2 1,0 ⋅ 10 −2 [H 3 O + ][ A − ]

K C [H 2 O ] =
[HA ]
Fluorhidrikoa, HF 7,1 ⋅ 10 −4
Nitrosoa, HNO2 4,5 ⋅ 10 −4

Eta K C [H2O] biderkadurari K a deituz gero:
Metanoikoa, HCOOH 1,7 ⋅ 10 −4

[H 3 O + ][A − ]
Ka =
Bentzoikoa, C6H5COOH 6,5 ⋅ 10 −5 [HA]
Azetikoa, CH3COOH 1,8 ⋅ 10 −5
Goiko adierazpen horretan,
Hipoklorosoa, HClO 3,2 ⋅ 10 −8
— Ka azido ahularen ionizazio-konstantea, edo azidotasun-konstan-
Zianhidrikoa, HCN 4,9 ⋅ 10 −10 tea da.
— [H3O +] eta [A −] orekan dauden ioien kontzentrazioak dira.
■ 4. taula.
— [HA] ionizatu gabeko azidoaren kontzentrazio molarra da.
4. taulak azido ahul batzuen azidotasun-konstantearen balioak erakus-

ten ditu.
Esaterako, azido nitrosoaren, HNO2, kasuan:
HNO 2 (aq) + H 2 O (I) H 3 O + (aq) + NO −2 (aq)

[H 3 O + ][NO −2 ]
Ka = = 4, 5 ⋅ 10 −4 (25 o C-tan)
[HNO 2 ]
K a-ren balio hain txikiak, esperimentalki lortuak, H3O + eta NO −2 ioien

orekako kontzentrazioak oso baxuak direla adierazten du. Ondorioz,
HNO2 molekula gehienak disoziatu gabe mantentzen dira.

Base ahul baten ionizazioa

Era berean, base ahul bat kontsideratzen badugu, eta B formula oroko-
rraren bidez izendatu, haren ionizazioa uretan honela adierazi ahal
izango da:
B (aq) + H 2 O (I) BH + (aq) + OH − (aq)
Oreka-konstantea honako hau izango da:
[BH + ][OH − ]
KC =
[B][H 2 O ]
Eta azidoarekin egindakoaren antzeko arrazonamendu baten bidez,

eta K C [H2O] adierazpenari K b deituz: Base ahulak Kb
Etilamina, C2H5NH2 5,6 ⋅ 10−4

+ −
[BH ][OH ]
Kb = Metilamina, CH3NH2 4,4 ⋅ 10−4
[B]
Amoniakoa, NH3 1,8 ⋅ 10−5
Goiko adierazpen horretan, Anilina, C6H5NH2 3,8 ⋅ 10−10

— Kb base ahul baten ionizazio-konstantea edo basikotasun-kons-
tantea da. ■ 5. taula.
— [BH+] eta [OH−] orekan dauden ioien kontzentrazioak dira.

— [B] ionizatu gabeko basearen kontzentrazio molarra da.
5. taulak base ahul batzuen basikotasun-konstantearen balioak ager-
tzen ditu.
Esate baterako, amoniakoaren kasuan, NH3:
NH 3 (aq) + H 2 O (I) NH +4 (aq) + OH − (aq)

[NH +4 ] [OH − ]
Kb = = 1, 8 ⋅ 10 −5 (a 25 o C)
[NH 3 ]
Esan daiteke, oro har, ionizazio-konstantea, Ka zein Kb, zenbat eta txi-
kiagoa izan, ahulagoa dela azidoa edo basea, hurrenez hurren.
Ka, Kb eta Kw konstanteen arteko erlazioa

Azido ahul baten, HA, ionizazioa eta haren base konjokatuarena, A–,
formulatzen baditugu, erraz egiaztatuko dugu bi erreakzio horien batu-
ra uraren autoionizazio-erreakzioaren berdina dela.
HA + H 2O H 3O + + A −
A− + H 2 O HA + OH −
H 2O + H 2O H 3 O + + OH −
Horren arabera:
[ A − ] [H 3 O + ] [HA ] [OH − ]
Ka ⋅Kb = ⋅ = [H 3 O + ][OH − ] = K w
[HA ] −
[A ]
233
5. ADIBIDEA
Azido hipoklorosoaren, HClO, ionizazio-konstantearen, Ka, balioa 3,2 ⋅ 10−8
da. Kalkulatu base konjokatuaren Kb konstantearen balioa. Formulatu
basearen eta HClO-aren ionizazio-erreakzioak, eta idatzi haien ionizazio-
konstanteak
— HClO-aren ionizazioa:
→ H3O+ (aq) + ClO− (aq)
HClO (aq) + H2O (l) ←
pK a eta pK b balioak
Praktikan oso erabilgarria da Ka eta [H 3O + ][CIO − ]
Ka =
Kb konstanteak erabili beharrean, [HCIO ]
pKa eta pKb izeneko balioak, hurre-
nez hurren, erabiltzea. — Hipoklorito ioiaren, ClO−, erreakzioa urarekin:
Definizioz: → HClO (aq) + OH− (aq)
ClO− (aq) + H2O (l) ←
pKa = −log Ka
[HCIO ][OH − ]
pKb = −log Kb Kb =
[CIO − ]
Adibidez, azido azetikoarentzat,
CH3COOH, K a = 1,8 ⋅ 10 −5 da:
— Kw = Ka ⋅ Kb adierazpenetik ondorioztatzen denez:
pKa = −log K a =
Kw 1, 0 ⋅ 10 −14
= −log (1,8 ⋅ 10 −5) = 4,74 Kb = = = 3,13 ⋅ 10 −7
Ka 3, 2 ⋅ 10 −8
Azido klorosoaren, HClO2, kasuan,
Ka = 1,0 ⋅ 10 −2 ClO− ioiaren basikotasun-konstantearen balioa 3,13 ⋅ 10 −7 da.
pK a = −log K a =
= −log (1,0 ⋅ 10 −2) = 2,0
Azido bat zenbat eta sendoagoa
izan, hau da, zenbat eta Ka handia- Ionizazio-konstantearen kalkulua
goa izan, pKa txikiagoa izango da. Har dezagun M dela HA azido ahul monoprotikoaren hasierako kon-
tzentrazio molarra; orduan, K a konstantearen adierazpena lor daiteke
aipaturiko kontzentrazioaren funtzioan eta ionizazio-orekan eraturiko
ioien kontzentrazioen funtzioan.
Horretarako, kalkuluak ohiko eran egingo ditugu, azido ionizatuaren
kontzentrazioari, mol ⋅ L−1-tan, x deituz:
HA (aq) + H 2 O (I) H 3 O + (aq) + A − (aq)
ADI! [HA] [H3O +] [A −]

(*) Disoluzioaren hasierako molar- Hasierako molartasuna M 0 (*) 0
tasuna determinatzeko unean,
ez da kontuan hartzen uraren
Orekara iristeko aldaketak −x +x +x
disoziaziotik datorren [H3O+]
kontzentrazioa, 10−7 ingurukoa
baita arbuiagarria, beraz. Orekako molartasuna M−x x x
Aurkezten zaizkigun problemak
ebazteko unean, kalkuluaren
errazketa hori erabiliko dugu Beraz,
hemendik aurrera. [H][ A ] x ⋅x x2
Ka = = =
[HA ] M−x M−x
Antzeko eran, honako orekaren arabera ionizaturiko B base ahul

batentzat Kb lortuko dugu:
B (aq) + H 2 O (I) BH + (aq) + OH − (aq)
[BH + ][OH − ] x2
Kb = =
[B] M−x

6. ADIBIDEA ADI!
HA azido ahul monoprotiko baten 0,067 M den disoluzio bat prestatzen da, Eragiketa honetan, adibidez,
eta disoluzioan dauden H3O + ioien kontzentrazioa 5,31 ⋅ 10−5 M dela egiaz-
(5, 31 ⋅ 10 −5 ) 2
tatzen da. Kalkula ezazu azido horren ionizazio-konstantearen balioa.
0,067 − 5, 31 ⋅ 10 −5
— Ionizazio-oreka: HA (aq) + H2O (l) ←→ H3O+ (aq) + A− (aq)
kalkuluak egiterakoan, izendatzaile-
[H 3O + ][ A − ] x2 ko 5,31 ⋅ 10 −5 kentzailea bazterga-
— Ionizazio-konstantea: K a = = rritzat jo daiteke 0,067 kenkizunare-
[HA ] M−x
kiko. Ikus dezagun: kalkulua adie-
— Azidoaren hasierako molartasuna = 0,067 M razpenean dagoen moduan egiten
badugu, emaitza hau lortuko da:
— Orekako kontzentrazioak:
(5, 31 ⋅ 10 −5 ) 2
= 4, 212 ⋅ 10 −8
[H3O+] = [A−] = x = 5,31 ⋅ 10−5 M 0,067 − 5, 31 ⋅ 10 −5
[HA] = M − x = (0,067 − 5,31 ⋅ 10−5) M Kalkulua berrio egiten badugu ken-
−5 2 tzailea baztertuz, hau lortzen da:
(5, 31 ⋅ 10 )
Beraz: K a = = 4, 21 ⋅ 10 −8
0, 067 − 5, 31 ⋅ 10 −5 (5, 31 ⋅ 10 −5 ) 2
= 4, 208 ⋅ 10 −8
0,067
Azidoaren ionizazio-konstantearen balioa Ka = 4,21 ⋅ 10−8 da, saioaren ten-
peraturan. Egiten den errorea, gutxi gorabehe-
ra, honako hau da:
7. ADIBIDEA 4, 212 − 4, 208

⋅ 100 0,1%
4, 212
Kalkulatu 0,100 M den amoniakoaren ionizazio-orekan presente dagoen
espezie bakoitzaren kontzentrazio molarra. Oro har, egiten den errorea % 5
baino txikiagoa denean, batugai bat
→ NH 4+ (aq) 1 OH − (aq) ( Ka = 1,8 ⋅ 10 −5)
NH3 (aq) + H2O (l) ← beste batugai askoz handiago
baten aurrean baztertuz egiten den
— Basearen hasierako molartasuna = 0,100 M hurbilketa ontzat har daiteke.
— Helburua orekako kontzentrazioak kalkulatzea da:
[NH 3 ] = M − x [NH+4 ] = [OH − ] = x
[NH 4+ ][OH − ] x2
— Ionizazio-konstantea: K b = =
[NH 3 ] M−x
x2
Ka-n ordezkatuz: 1, 8 ⋅ 10 −5 =
0,100 − x
Kalkuluak errazteko asmoz, izendatzailean dagoen x-aren balioa arbuia
dezakegu:
x2
1,8 ⋅ 10 −5 = ⇒x = 0,100 ⋅ 1,8 ⋅ 10 −5 = ± 1, 34 ⋅ 10 −3 mol ⋅ L−1
0,100
Emaitza negatiboak ez du inolako esanahi errealik, beraz, ez dugu kontuan

hartuko. Ondorioz:
NH+4 = [OH−] = 1,34 ⋅ 10−3 mol ⋅ L−1
[NH3] = M − x = (0,100 − 1,34 ⋅ 10−3) mol ⋅ L−1 = 9,87 ⋅ 10−2 mol ⋅ L−1
Egin den hurbilketaren baliogarritasuna egiaztatuko dugu:

x 1, 34 ⋅ 10 −3
⋅ 100 = ⋅ 100 = % 1, 3
M 0,100
Egin den errorea % 5 baino txikiagoa denez, egindako hurbilketa balioga-

rria da. Ondorioz, orekako kontzentrazioak hauek izango dira:
NH+4 = 1,34 ⋅ 10−3 mol ⋅ L−1
[OH−] = 1,34 ⋅ 10−3 mol ⋅ L−1; [NH3] = 9,87 ⋅ 10−2 mol ⋅ L−1
235
Ionizazio-maila Ka eta Kb-ren kalkuluan

Sarri, Ka eta Kb konstanteak azidoaren edo basearen ionizazio-maila-
ren funtzioan adierazten dira, hurrenez hurren.
) Azido edo base ahul baten ionizazio-maila, α, erlazio bat da,

ionizaturiko azidoaren edo basearen orekako kontzentrazioaren
eta hasierako kontzentrazioaren arteko zatidura.
ioien kontzentrazioa, orekan x

α= =
azidoaren edo basearen hasierako kontzentrazioa M
α adierazteko, ehunekobesteak erabilgarriak dira. Horrela, baldin azido

batentzat α = 0,10 bada, horrek zera esan nahi du, molekulen % 10 ioni-
zatuta daudela, eta molekulen % 90 ionizatu gabe mantentzen direla.
HA azido ahularen Ka konstantea α-ren funtzioan adierazi ahal izateko
honela arituko gara:
→ H3O + (aq) + A− (aq)
HA (aq) + H2O (l) ←
[AH] [H3O +] [A−]
Hasierako molartasuna M 0 (*) 0
Orekara iristeko aldaketak − Mα +Mα +Mα

(*) Kalkulua sinplifikatzeko
Orekako molartasuna M − Mα Mα Mα
[H 3 O + ][ A − ] Mα ⋅ Mα M2 α 2 Mα 2
Ka = = = =
[HA ] M − Mα M (1 − α ) 1− α
Honela ionizatuta dagoen B basearentzat goikoaren antzeko eran jar-

dunez gero:
→ BH + (aq) + OH − (aq)
B (aq) + H2O (l) ←
adierazpen hau lortzen da:
[BH + ][OH − ] Mα 2
Kb = =
[B] 1− α
8. ADIBIDEA
Kalkulatu azido azetikotan, CH3COOH, 0,20 M den disoluzio baten ionizazio-maila, eta orekan presente dauden
espezieen kontzentrazioak. Azidoaren disoziazio-konstantea, Ka = 1,8 ⋅ 10 −5 da.
— Ionizazio-oreka:
Ka 1, 8 ⋅ 10 −5
K a = Mα 2 ⇒ α = = = 9, 49 ⋅ 10 −3
CH3COOH (aq) + H2O (l) ←→ M 0, 20
→ H3O + (aq) + CH3COO − (aq)
← α = 9,49 ⋅ 10 −3 ⋅ 100 = 0,95 %
— Ionizazio-konstantea: Orekako kontzentrazioak:
+ −
[H 3O ][CH 3COO ] Mα 2
[H3O +] = [CH3COO −] = Mα =
Ka = =
[CH 3COOH] 1− α = 0,20 ⋅ 9,49 ⋅ 10 −3 mol ⋅ L−1 = 1,9 ⋅ 10 −3 mol ⋅ L−1
— Kalkuluak errazteko, izendatzailean dagoen α-ren [CH3COOH] = M − Mα = 0,20 mol ⋅ L−1 −
balioa baztertu egingo dugu, eta honako hau lortu-
ko dugu: − 0,20 ⋅ 9,49 ⋅ 10−3 mol ⋅ L−1 = 0,198 mol ⋅ L−1

Azido poliprotikoak
Molekula bakoitzeko, bi H+ ioi edo gehiago ionizatzeko gai diren azidoei azido poliprotikoak deritze. Adibidez,
H2SO4, H2SO3, H2S, H2CO3, H3PO4
Azido horien ionizazioa ondoz ondoko erreakzioen bidez gertatzen da, eta erreakzio bakoitzean protoi bat ionizatzen
da. Erreakzio horietatik baten bat osoa ez bada, orduan ionizazio-konstante berezia duen oreka bat agertzen da.
Erreakzio partzial bakoitzaren base konjokatua hurrengo erreakzio partzialaren azido konjokatu bilakatzen da.
Adibidez,
* H 2S + H 2O H 3O + + HS − K 1 = 9, 5 ⋅ 10 −8
HS − + H 2O H 3O + + S 2 − K 2 = 1, 0 ⋅ 10 −19
* H 3PO 4 + H 2O H 3O + + H 2PO 4− K 1 = 7, 5 ⋅ 1 0 −3
+
H 2PO 4 - +H 2O H 3O + HPO 42 − K 2 = 6, 2 ⋅ 10 −8
HPO 24 − + H 2O H 3O + + PO 34 − K 3 = 1, 2 ⋅ 10 −12
Azido ez-organikoetan, ionizazio-konstantearen balioa gutxituz doa,

ondoz ondoko H+ ioien ionizazioa aurreratuz doan heinean. Hau da:
K1 > K2 > K3
Horren azalpena zera da, eraturiko anioiaren karga negatiboa handituz
doan neurrian, protoia askatzeko zailtasuna handiago bilakatzen dela.
Azido sulfurikoaren kasuan, azido sendoa denez, lehen disoziazioa
totala edo osoa da:
H 2SO 4 + H 2O → H 3O + + HSO 4−
HSO 4− anioia azido ahulagoa da, eta ez da osoki disoziatzen:

HSO −4 + H 2O H 3O + + SO 24 − K = 1, 3 ⋅ 10 −2
JADUERAK
15. Azido nitrosoaren disoziazio-konstantearen balioa 20. Demagun azido azetikotan (Ka = 1,8 ⋅ 10−5) 1,0 M
Ka = 4,5 ⋅ 10−4 da. Kalkula ezazu base konjokatua- den disoluzio bat. Kalkulatu: a) ionizazio-maila;
ren ionizazio-konstantearen, Kb , balioa. Formulatu b) orekan presente dauden espezieen kontzentra-
Ionizazio-erreakzioak. zioak.
Sol.: 2,2 ⋅ 10 −11 Sol.: % 0,42;
[H3O+] = [CH3COO−] = 4,24 ⋅ 10−3 mol ⋅ L−1;
16. Amonio ioiaren, NH+4 , ionizazio-konstantearen balioa
[CH3COOH] = 0,996 mol ⋅ L−1
Ka = 5,6 ⋅ 10−10 dela jakinda, kalkula ezazu bere
base konjokatuaren, NH3-aren, Kb konstantearen
21. Determina ezazu azido zianhidrikoaren disoluzio
balioa. Formulatu ionizazio-erreakzioak.
baten molartasuna, baldin % 2 ionizatuta badago
Sol.: 1,8 ⋅ 10−5
eta Ka = 4,9 ⋅ 10−10 bada.
17. Azido nitrosotan, HNO2, 0,020 M den disoluzio ba- Sol.: 1,2 ⋅ 10−6 M
tean, H3O+ ioien kontzentrazioaren balioa 2,8 ⋅ 10−3
M da. Kalkula ezazu azido horren Ka konstantea. 22. Amoniakoaren, NH3, Kb konstantearen balioa 1,8 ⋅
Sol.: 4,56 ⋅ 10−4 10−5 da. Kalkulatu amoniakotan 0,1 M den disoluzio
baten OH− ioien kontzentrazioa.
18. Kalkula ezazu azido hipoklorosotan, HClO, 0,15 M
Sol.: 1,34 ⋅ 10−3 mol ⋅ L−1
den disoluzio baten [H3O+]-a, baldin Ka = 3,2 ⋅ 1028
bada.
23. Azaldu ea posible den ur-disoluzio azido batean
Sol.: 6,93 ⋅ 10−5
[OH−] ioien kontzentrazioa 0 izateraino iristea.
19. HA azido ahul monoprotiko batean 0,001 M den
Errepikatu azalpena, ur-disoluzio basiko batean eta
disoluzioaren disoziazio-maila α = 0,13 da. Kalkulatu
[H3O+] ioien kontzentrazioaren kasurako.
azido horren ionizazio-konstantea.
Sol.: 1,94 ⋅ 10−5 Justifikatu zure erantzunak bi kasuetan.
237
ADI! 7. Ur-disoluzioen pH-a

Disoluzioen pH-a jakiteak garrantzi
handia du substantzia askok erre- Ur-disoluzioetako H3O + eta OH − ioien kontzentrazioak kantitate oso txi-
akzio kimikoetan duten portaera kiak dira, eta erabilera desegokikoak. Horregatik, disoluzio horien azi-
zehazteko eta argitzeko unean, bai dotasuna eta basikotasuna neurtzeko era erosoago bat erabili ohi da:
sistema ez-organikoetan bai biolo-
gikoetan.
pH eskala.
Laborategian, disoluzioen pH-aren pH eskala S. Sörensen kimikari daniarrak sortu zuen, 1909an. Definizioz,
neurketa pH-metro edo pehatxime- ur-disoluzio baten pH-aren balioa honako hau da:
tro izeneko tresnaren bidez egiten
da. Tresna horren elektrodoak diso- 1
luzioan sartuta, eskalan pH-aren pH = log +
= − log [H 3 O + ]
balioa zuzenean irakurtzen da. [H 3 O ]
) Disoluzio baten pH-a H3O + ioien kontzentrazio molarraren zen-

bakizko adierazpenaren logaritmo negatiboa da.
Kantitate hori adimentsionala da, unitaterik gabekoa.

Definizio horren arabera eta 25 °C-an, K w = 1 ⋅ 10 −14 dela kontuan har-
tuta, pH eskala lortzen da, 0 eta 14 artekoa dena. Beherago ikusiko den
bezala, disoluzioaren azidotasuna handiagoa da pH-aren balioa gutxituz
doan heinean, eta alderantziz.
[H3O +] 10 0 10 −1 10 −2 10 −3 10 −4 10 −5 10 −6 10 −7 10 −8 10 −9 10 −10 10 −11 10 −12 10 −13 10 −14
[OH −] 10 −14 10 −13 10 −12 10 −11 10 −10 10 −9 10 −8 10 −7 10 −6 10 −5 10 −4 10 −3 10 −2 10 −1 10 0
pH 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14
[H3O +] > [OH −] [H3O +] = [OH −] [H3O +] < [OH −]

pH < 7 Disoluzio azidoak pH = 7 Disoluzio neutroak pH > 7 Disoluzio basikoak
Azidotasuna gehituz Basikotasuna gehituz
7.1. pOH-a
pH-arekin egin dugun moduan, pOH-a ere honela definitzen da:
1
pOH = log = − log [OH − ]
[OH − ]
Substantzia pH
Ur-disoluzio berberaren pH-aren eta pOH-aren artean dagoen erlazioa
Urin gastrikoa 1,0 − 2,0
uraren biderkadura ionikoaren adierazpenetik lortzea erraza da:
Limoi-ura 2,4 [H3O +] [OH −] = 1 ⋅ 10 −14
Laranja-ura 3,5
Adierazpenaren bi ataletako logaritmo hamartarrak hartuz:
Gernua 4,8 − 7,5
log ([H3O +] [OH −]) = log 10 −14
Listua 6,4 − 6,9 log [H3O +] + log [OH −] = −14
Behi-esnea 6,5
Eta adierazpen hori bider −1 eginez:
Ur purua 7,0
−log [H3O +] − log [OH −] = 14
Odola 7,3 − 7,4
pH-aren eta pOH-aren definizioak gogoratuz:
Garbigarrri amoniakala 11 − 12
pH + pOH = 14

7.2. Azido eta base sendoen pH-a

Azido eta base sendoak ur-disoluzio diluituetan zeharo ionizatuta
daude. Horregatik, azidoaren edo basearen kontzentrazioetatik abiatuta,
H3O+-aren eta OH−-aren kontzentrazioak kalkula daitezke, eta beraz,
pH-a bera ere.
9. ADIBIDEA
Kalkula itzazu: a) disoluzio baten pH-a, baldin [H3O +] kontzentrazioa 2,95 ⋅ 10 −4 M bada; b) disoluzio baten pH-a,
baldin [OH2] kontzentrazioa 2,73 ⋅ 10 −3 M bada; c) disoluzio baten [H3O +] eta [OH−] kontzentrazioak, baldin pH-a
3,15 bada.
a) [H3O +] = 2,95 ⋅ 10 − 4 M ⇒ c) pH = 3,15 ⇒ [H3O+] = 10−3,15 = 7,08 ⋅ 10 −4 mol ⋅ L−1
⇒ pH = −log [H3O +] = −log (2,95 ⋅ 10 −4) = 3,53 K w = [H3O +] [OH −] berdintzatik honako hau atera-
tzen da:
b) [OH −] = 2,73 ⋅ 10 −3 M ⇒
Kw
[OH − ] = =
⇒ pOH = −log [OH −] = −log (2,73 ⋅ 10 −3) = 2,56 [H 3O + ]
Badakigu pH + pOH = 14 dela, eta beraz, 1, 0 ⋅ 10 −14
= = 1,41 ⋅ 10 −11 mol ⋅ L−1
pH = 14 − pOH = 14 − 2,56 = 11,44 7, 08 ⋅ 10 −4
10. ADIBIDEA
Kalkula itzazu [H3O +] eta [OH−] kontzentrazioak, pH-a eta pOH-a honako disoluzio hauetan: a) azido klorhidriko-
tan, HCl, 0,015 M den disoluzio batean; b) bario hidroxidotan, Ba(OH)2, 0,020 M den disoluzio batean.
a) Ionizazioa: b) Ba(OH)2-a elektrolito sendoa da, ioietan zeharo

disoziatua:
HCl (aq) + H2O (l) → H3O+ (aq) + Cl− (aq)
Ba(OH)2 (aq) → Ba2+ (aq) + 2 OH− (aq)
HCl-a azido monoprotiko sendoa da, zeharo ioni-
zatzen dena, eta beraz, HCl-aren hasierako kon- Ba(OH)2-aren molekula bakoitzak bi ioi OH− ema-
tzentrazioa disoluzioaren [H3O+]-aren berdina ten ditu.
izango da.
Beraz, [OH−] = 2 ⋅ 0,020 M = 0,040 M
Beraz, [H3O+] = 0,015 M
[H3O+]-aren balioa honako berdintza honetatik
[OH−]-aren balioa honako berdintza honetatik ate- ateratzen da:
ratzen da:
K w = [H3O + ][OH− ]
K w = [H 3O + ][OH − ]
Kw 1, 0 ⋅ 10 −14
− Kw 1, 0 ⋅ 10 −14 [H3O + ] = = = 2, 5 ⋅ 10 −13 M
[OH ] = +
= = 6,67 ⋅ 10 −13 M [OH− ] 4, 0 ⋅ 1 0 −2
[H 3O ] 1, 5 ⋅ 1 0 −2
pH-aren eta pOH-aren balioak:
pH-aren eta pOH-aren balioak:
pH = −log [H3O +] = −log (2,5 ⋅ 10−13) = 12,60
pH = −log [H3O+] = −log (1,5 ⋅ 10−2) = 1,82
pOH = 14 − pH = 14 − 12,60 = 1,40
pOH = 14 − pH = 14 − 1,82 = 12,18
JADUERAK
24. Kalkula itzazu ur-disoluzioen pH-a eta pOH-a, bal- baldin pH-aren balioak hauek badira: a) 4,78; b)
din [H3O+]-aren balioak hauxek badira: a) 0,325 M; 12,41.
b) 4,56 ⋅ 10−10 M.
27. Kalkula ezazu HNO3-tan 2,72 ⋅ 10−3 M den ur-diso-
25. Kalkula itzazu ur-disoluzioen pH-a eta pOH-a, baldin
luzioaren pH-a. Sol.: 2,57
[OH−]-aren balioak hauexek badira: a) 0,0257 M;
b) 2,35 ⋅ 10−12 M. 28. Kalkula ezazu sodio hidroxidotan 8,25 ⋅ 10−2 M den
26. Kalkula itzazu disoluzioen [H3O+]-a eta [OH−]-a, ur-disoluzioaren pH-a. Sol.: 12,92
239
• 8. Disoluzio indargetzaileak
EEBBetako Coloradoko Unibertsita- Oro har, ur-disoluzio bati azido baten edo base baten kantitate bat gehi-
teak amaierako orrialdean moldatu tzen bazaio, haren pH-a aldatu egingo da. Hala ere, mekanismo erraz
duen appletean sartuta, hainbat baten bidez, ph-aren aldaketa neurgarria gertatzea eragozten duten diso-
substantzia arrunten pH-a aurkituko
duzu, esate baterako esnearena
luzio batzuk badaude. Horiek dira, hain zuzen, disoluzio indargetzaileak.
edo odolarena, eta ikus dezakezu,
halaber, nola aldatzen den haren
balioa disoluzioaren kontzentrazioa
) Disoluzio indargetzaileak edo erregulatzaileak pH-a praktiko-
ki konstante mantentzeko gai diren disoluzioak dira, azido baten
aldatuz gero: http://phet.colora edo base baten kantitate txikiak gehitzen zaizkienean, edota
do.edu/simulations/sims.php?si diluitu egiten direnean.
m=pH _Scale
Disoluzio horiek kontzentrazio erlatiboki altuetan honako bi osagai
hauek dituzte: batetik, azido ahul bat eta gatz disolbagarri bat, zeinak
disoziazioz azidoaren base konjokatua ematen duen; edo, base ahul
bat eta gatz disolbagarri bat, zeinak disoziatzean basearen azido kon-
jokatua sortzen duen.
Hona hemen horrelako disoluzioen adibide batzuk: CH3COOH eta
CH3COONa, H3PO4 eta NaH2PO4; NH3 eta NH4Cl, etab.
8.1. CH3COOH/CH3COONa sistemaren portaera

Ioi komunaren efektua Ur-disoluzioak elementu hauek ditu:
Ioi komunaren efektua oreka batean — Gatz bat, guztiz disoziatuta dagoena elektrolito sendoa delako: sodio
gertatzen den desplazamendua da, azetatoa (CH3COONa).
eta hori sistemari konposatu bat
gehitzen zaionean gertatzen da, H O − +
baldin konposatu horrek orekan pre-
CH 3 COONa (aq) ⎯⎯⎯
2
→ CH 3 COO (aq) + Na (aq)
sente dauden substantzietako ioi
baten ioi berdina badu. — Azido ahul bat, CH3COOH, partzialki ionizatuta dagoena.
Berez, Le Chatelierren printzipioaren
aplikazio bat baino ez da. → H3O + (aq) + CH3COO − (aq)
CH3COOH (aq) + H2O (l) ←
Har dezagun azido azetikoaren ioni-
zazio-oreka: Ioi komunaren, CH3COO−, presentziak, disoziaturiko gatzak emanda-
koak, oreka ezkerrera oso desplazatuta egotea eragiten du. Ondorioz,
→
CH3COOH (aq) + H2O (l) ← azidoa ia-ia ez da disoziatuta egongo, eta disoluzioan H3O+ ioien pre-
→ H3O + (aq) + CH3COO − (aq)
← sentzia oso urria izango da.
Oreka hori ezkerrerantz desplazatu- — Baldin azido kantitate txiki bat gehitzen bazaio, [H3O+]-aren kon-
ko da disoluzioari sodio azetatoa
gehitzen zaionean, azken hori era tzentrazioa gehitu egiten da, eta kontzentrazio hori gutxitzeko,
honetan disoziatzen baita: oreka gehiago desplazatuko da ezkerrerantz: [H3O+]-aren kontzen-
trazioa ia-ia ez da aldatzen, eta beraz, pH-a ez da era adierazgarri
CH3COONa (aq) →
batean aldatuko.
→ CH3COO − + Na +
Ioi komunaren, CH3COO−, sobera- — Baldin base kantitate txiki bat gehitzen bazaio, [H3O+]-aren kontzen-
kinak aipaturiko desplazamendua trazioa gutxitu egiten da, eta oreka eskuinera desplazatuko da,
eragiten du. H3O+ ioiak emanez. Ioi horiek basearen OH− ioien presentzia neu-
tralizatuko dute, beraz, hemen ere pH-a ez da aldatuko era adieraz-
garri batean.
Gatza zeharo disoziatuta dagoenez, eta azidorik ia-ia ez dagoenez,
sistemaren hasierako pH-aren balioa honela lor daiteke:
[CH 3 COO − ] [H 3 O + ] [CH 3 C OOH] M ⎛ M ⎞

Ka = ⇒ [H 3 O + ] = K a −
≅ Ka a ⇒ pH = − log ⎜K a ⋅ a ⎟
[CH 3 COOH] [CH 3 COO ] Mb ⎝ Mb ⎠
non Ma eta Mb, azido azetikoaren, CH3COOH, eta sodio azetatoaren,

CH3COONa, hasierako kontzentrazioak diren, hurrenez hurren.

Oro har, HA azido batez eta bere base konjokatu monobalenteaz, A−,
osaturiko sistemarentzat, honako hau betetzen da:
[HA] [Azidoa]
[H 3O + ] = K a −
= Ka
[A ] [Gatza]
B base batez eta bere azido konjokatu monobalenteaz, BH+, osaturiko

sistemarentzat, honako hau betetzen da: ADI!
[B] [Basea] Laborategiko erreazio askotan, pro-
[OH − ] = K b +
= Kb zesu industrialetan eta sistema bio-
[BH ] [Gatza] logikoetan, pH-ak konstante iraute-
ak garrantzi berezia du.
11. ADIBIDEA Adibidez, odolak pH-aren balioa

7,40 inguruan konstante manten-
Disoluzio indargetzaile bat honako hauetaz dago osatuta: CH3COOH 1,0 tzen du sistema indargetzailearen
M eta CH3COONa 1,0 M. Kalkulatu hasierako pH-a, eta pH horrek izango presentziaren ondorioz; horietatik,
−
duen aldakuntza baldin 0,1 mol HCl gehitzen bazaio. Suposatu egiten da ezagunena H2CO3-ak eta HCO 3 -ak
osaturik dagoena da.
gehikuntza horretan disoluzioaren bolumena ez dela aldatzen.
— Lortzen den oreka honako adierazpen honetan agertzen da:
→ H3O + (aq) + CH3COO − (aq)
Dakigunez, oreka hau oso desplazatuta dago ezkerrera, eta beraz, orekako
CH3COOH-aren eta CH3COO−-aren kontzentrazioak hasierako kontzentra-
zioen oso antzekoak dira, praktikan berdinak.
Hasierako pH-a zuzen-zuzen lortzen da formula hau erabilita:
[CH 3COOH] 0 1, 0
[H 3O + ] 0 = K a = = 1, 8 ⋅ 10 −5 = 1, 8 ⋅ 10 −5
[CH 3COONa ] 0 1, 0
pH 0 = − log[H 3O + ] 0 = − log(1, 8 ⋅ 10 −5 ) = −(− 4, 74) = 4,74
— 0,1 mol HCl gehitzean, oreka berriro desplazatzen da ezkerrerantz: sis-

temak, gehituriko 0,1 mol H3O + xurgatu egingo ditu. Horretarako, 0,1 mol
CH3COO− desagertuko da, eta 0,1 mol CH3COOH agertuko da.
[CH 3COOH] oreka = (1, 0 + 0,1) M = 11

, M
[CH 3COO − ] oreka = (1, 0 − 0,1) M = 0, 9 M

[CH 3COOH] oreka ,
11
[H 3O + ] = K a = 1, 8 ⋅ 10 −5 = 2, 2 ⋅ 10 −5 M
[CH 3COO − ] oreka 0, 9
pH = − log[H 3O + ] = − log(2, 2 ⋅ 10 −5 ) = 4, 66
pH-aren aldakuntza honako hau izango da: 4,74 − 4,66 = 0,08
JADUERAK
29. Azaldu amoniakoaren eta amonio kloruroaren diso- 31. Har dezagun honela osatutako disoluzio indarge-
luzio batek eratzen duen sistema indargetzailearen tzaile bat: CH3COOH 0,10 M eta CH3COONa 0,10
portaera. M. Kalkula ezazu pH-a. Kalkulatu zein izango den
pH-a, baldin disoluzio horri 0,010 mol NaOH gehit-
30. Kalkula ezazu NH3 0,030 M eta NH4Cl 0,040 M zen bazaizkio, eta bolumena ez dela aldatzen supo-
dituen disoluzio indargetzaile baten pH-a. satzen bada.
Sol.: 9,1 Sol.: 4,7; 4,8
241
ADI! 9. Azido-base adierazleak

Robert Boyle irlandarra lehena izan
zen, XVII. mendearen erdiaren Antzinatetik ezagutzen dira jatorri organikoa duten zenbait substantzia,
inguruan, behaketa hau egiten: lan- kolorez aldatzen direnak izaera azidoa edo basikoa duten beste
dareen koloratzaile urdinek kolore substantzia batzuei gehitzen zaizkienean. Gaur egun, substantzia
gorria hartzen dute azido bat gehi-
tzean. Horregatik, bioleta-xarabea
horiek eta laborategi kimikoaren erabilera arruntaren bilakaeran sartu
sartu zuen azido bat eta base bat diren beste asko disoluzioen pH-a determinatzeko eta azido-base balo-
elkarrengandik bereizteko eta eza- razioen bukaera-puntua zehazteko erabiltzen dira. Azido-base adieraz-
gutzeko. le izena hartzen dute.
) Azido-base adierazlea izaera azido edo basiko ahula duen

substantzia bat da, eta kolore desberdinak hartzen ditu disolba-
tuta dagoeneko disoluzioaren pH-aren arabera.
Adierazleen portaera erraza da ulertzeko. Har dezagun azido ahul
Adierazlearen kolorea
monoprotikoz osaturiko adierazle bat, HIn formula orokorra duena. Ur-
Oro har, HIn adierazle batentzat,
baldin haren ionizazio-konstantea
disoluzioan arinki ionizatzen da, bere base konjokatua eratuz:
honako hau bada,
→ H3O + + In −
HIn + H2O ←
[In − ][H 3O + ]
Ka = Forma azidoa Forma basikoa
[Hln]
(kolore horia) (kolore urdina)
hau betetzen da:
[ln − ] Ka
Adierazleen ezaugarri propioa denez, forma azidoak, HIn, eta forma
=
[Hln] [H 3O + ]
basikoak, In−, kolore desberdinak dituzte; esate baterako, horia eta
urdina, hurrenez hurren. Disoluzioaren kolorea bertan presente dauden
Azken adierazpen horretatik, adie- bataren eta bestearen kantitateen mendekoa izango da.
razlearen forma basikoaren, In−, eta
forma azidoaren, HIn, kontzentra- Baldin azido baten, HA, disoluzioari adierazlearen kantitate txiki bat
zioetatik abiatuta, adierazleak zein gehitzen bazaio, aldi berean bi prozesu gertatzen dira: adierazlearen
kolore hartuko duen aurresatea
ahalbidetzen duten erlazio batzuk
ionizazio-oreka eta azidoarena.
atera daitezke.
→ H3O + + In −
HIn + H2O ←
−
[ln ] Forma azidoaren,
≤ 10 HIn, kolorea da HA + H2O ←→ H3O + + A−
[Hln]
nagusi.
Ioi komunaren eraginez [H3O +] kontzentrazioa gehitzean, adierazlea-
−
[ln ] Forma basikoaren oreka ezkerrerantz desplazatuko da. Ondorioz, disoluzioaren kolo-
≥ 10 ren, In−, kolorea
[Hln]
da nagusi.
re nagusia adierazlearen forma azidoarena, HIn, izango da.
Base bati adierazlearen kantitate txiki bat gehitzen bazaio:
[ln − ] ≅ [Hln] Kolorea, forma azi-
doaren eta forma → H3O + + In −
HIn + H2O ←
basikoaren kolore-
en nahastea da. → BH + + OH −
B + H2O ←
[H3O +]-a gutxitu egingo da, H3O+ ioien eta OH− ioien arteko konbina-
zioaren ondorioz, eta adierazlearen oreka eskuinera desplazatuko da.
Hori dela eta, disoluzioaren kolore nagusia adierazlearen forma basi-
koarena, In−, izango da.
Adierazle bakoitzak bere biraketa-tarte propioa du, hots, pH-aren uni-
tate-tarte txikiago edo handiago bat, non kolorearen aldaketa gertatzen
den. Adierazle bat are erabilgarriagoa da zenbat eta biraketa-tartea txi-
kiagoa izan, eta zenbat eta argiago gertatu kolorearen aldaketa.

Beheko taulak azido-base adierazle batzuk erakusten ditu, bakoitza ADI!

bere biraketa-tarte bereziarekin, eta hartzen duen koloreekin, bai pH-a
Paper adierazle Unibertsalak adie-
tarte hori baino txikiagoa denean, bai handiagoa denean ere. razle desberdinak ditu itsatsita, eta
laborategian disoluzio baten pH-a
gutxi gorabehera neurtzeko oso
Kolorea, pH Biraketa-tartea Kolorea, pH erabilia da. Disoluzioan paper-zati-
Adierazlea
baxuagoetan (pH-aren unitateak) altuagoetan txo bat sartuta, paperak kolore jakin
bat agertzen du, gorritik urdinerai-
Timol-urdina Gorria 1,2 - 2,8 Horia nokoa, oso azidoa edo oso basikoa
izatearen arabera.
Bromofenol-urdina Horia 3,0 - 4,6 Urdina
Metilo-laranja Laranja 3,1 - 4,4 Horia
Metilo-gorria Gorria 4,2 - 6,3 Horia
Klorofenol-urdina Horia 4,8 - 6,4 Gorria
Bromotimol-urdina Horia 6,0 - 7,6 Urdina
Gorri neutroa Gorria 6,8 - 8,0 Horia
Timol-urdina Horia 8,0 - 9,6 Urdina
Fenolftaleina Kolore gabea 8,3 - 10,0 Gorria
Alizarina-horia Horia 10,1 - 12,0 Gorria
Ikus dezagun orain bromotimol-urdina adierazlearen portaera hiru diso-

luziotan: azidoa, neutroa eta basikoa.
Bromotimol-urdina Bromotimol-urdina Bromotimol-urdina
HCl-aren H2O NaOH-aren

disoluzioa disoluzioa
pH < 6,0 pH = 7 pH > 7,6
Biraketa-tartea
Horia Urdina
6,0 - 7,6
JARDUERAK
32. Adierazi zer kolore edukiko duten honako adierazle hauek: a) metilo-laran-
ja; b) bromotimol-urdina; c) fenolftaleina, bi disoluziotan daudenean: batak
pH = 2,0 du, eta besteak pH = 11,0.
33. Disoluzio bati tanta batzuk fenoftaleina gehitzen zaizkio, eta disoluzio hori
kolorge geratzen da. Adierazi ea ziurtatu ahal den disoluzio hori azidoa
dela edo neutroa ere izan daitekeela.
34. Gorri neutroa izeneko adierazlearen ionizazio-konstantetik abiatuta,

K a = 2,0 ⋅ 10 −7, egiaztatu matematikoki adierazle horrek pH-aren balioa 3,0
denean kolore gorria duela, eta kolore horia pH-aren balioa 10,0 denean.
243
10. Gatzen hidrolisia

Gatz asko, ur-disoluzioan daudenean, Brönsted-Lowry-ren azido edo
ADI! base moduan jarduten dute; izan ere, disoziatzean sorturiko ioiak urari
Hidrolisi hitza bi hitz grekotik dator: H+ ioiak emateko edo uretatik H+ ioiak hartzeko gai dira.
)
hidro, ‘ura’ eta lisis, ‘haustura’.
Gatz baten ioiek disolbatzailearekin Gatz baten hidrolisia gatzaren ioiek urarekin egin dezaketen
duten erreakzioari, azken hori ura azido-base erreakzioa da.
zein beste edozein izan, solbolisia
deritzo.
Ondorioz, H3O+ ioien zein OH− ioien soberakin bat sor daiteke, eta
disoluzio azidoa zein basikoa eratu, hurrenez hurren.
Demagun gatzak konposatu ionikoak direla, erreakzio honen arabera,
azido baten eta base baten erreakzio osotik datozenak:
• H2O
HA + BOH ⎯→ B +A− + H2O
Jo ezazu orrialde hauetara, eta
informazio zabala aurkituko duzu Azidoa+Basea Gatza+ Ura
antiazidoez eta horien efektuaz:
http://centros5.pntic.mec.es/ies. Ikusten denez, gatzaren katioia basetik dator, eta anioia azidotik dator.
victoria.kent/Rincon-C/Curiosid/
Rc-61. htm eta http://gerd.emedtv. Urarekin duten portaera aztertzeko, gatzak lau taldetan klasifika daitez-
com/antacids/antacids.html ke jatorriaren arabera: base sendo batetik eta azido sendo batetik dato-
zenak, base sendo batetik eta azido ahul batetik datozenak, base ahul
batetik eta azido sendo batetik datozenak eta base ahul batetik eta
azido ahul batetik datozenak.
Base sendotik eta azido sendotik datozen gatzak

Hau da, besteak beste, sodio kloruroaren, NaCl, sodio nitratoaren,
NaNO3, eta potasio ioduroaren, KI, kasua.
Na+ eta K+ katioiak base sendoetatik datoz: NaOH eta KOH, hurrenez
hurren. Cl−, NO3− eta I− anioiak azido sendoetatik datoz: HCl, HNO3 eta
HI, hurrenez hurren.
Azter dezagun NaCl-aren ur-disoluzioaren kasua.
• Disoluzioan, gatzaren disoziazio ionikoa erabatekoa da, eta honako
ekuazioaren arabera gertatzen da:
NaCl (aq) → Na+ (aq) + Cl − (aq)
• Uraren autoionizazioa oreka honen arabera gertatzen da:

→ H3O + (aq) + OH − (aq)
H2O (l) + H2O (l) ←
• Na+ katioia eta Cl− anioia, biak hidratatuta, NaOH-aren eta HCl-aren
azido eta base konjokatutak dira, hurrenez hurren. Azken horiek oso
sendoak direnez, Na+ eta Cl− ioiak ahulegiak dira urarekin erreakzio-
natzeko.
• Ondorioz, H2O-aren oreka ez da aldatzen, eta uraren pH-a = 7, man-
tentzen da. Disoluzioa neutroa da.
) Base sendo batetik eta azido sendo batetik datozen gatzek ez

dute hidrolisi-erreakziorik sortzen, eta beraz, ez dute uraren pH-a
aldatzen (pH = 7). Gatz horien disoluzioa beti da neutroa.

Base sendotik eta azido ahuletik datozen Base ahuletik eta azido sendotik datozen
gatzak gatzak
Talde honetakoak dira, adibidez, sodio karbona- Talde honetakoak dira, adibidez, azido sendoeta-
toa, Na2CO3, sodio hidrogenokarbonatoa, NaHCO3, tik datozen gatz amonikoak, hala nola, amonio
kloruroa, NH4Cl, eta amonio nitratoa, NH4NO3.
sodio azetatoa, CH3COONa, eta potasio zianuroa,
NH +4 katioia base ahul batetik dator, eta
KCN. Na+ eta K+ katioiak base sendoetatik datoz,
NH3-a eta Cl − eta NO −3 anioiak HCl eta HNO3
eta CO 23 − , HCO 3− , CH3COO− eta CN− anioiak
azido sendoetatik.
azido ahuletatik, H2CO3, CH3COOH eta HCN.
Sodio-azetatoaren ur-disoluzioaren kasuan, adibi- Ikus dezagun amonio kloruroaren, NH4Cl, ur-diso-
dez, CH3COONa: luzioa.
• Disoluzioan gatzaren disoziazio ionikoa osoa da, • Disoluzioan gatzaren disoziazio ionikoa osoa da,
eta ekuazio honen arabera gertatzen da: eta honako ekuazio honen arabera gertatzen da:
NH 4Cl (aq) → NH 4+ (aq) + Cl − (aq)
CH3COONa (aq) → Na + (aq) + CH3COO − (aq)
• Uraren autoionizazioa honako oreka honen ara- • Uraren autoionizazioa, dakigunez, honako
bera gertatzen da: oreka honen arabera gertatzen da:
→ H3O+ (aq) + OH− (aq)
H2O (l) + H2O (l) ←
→ H3O + (aq) + OH− (aq)
H2O (l) + H2O (l) ←
• Cl− anioiak, hidratatuta, ez du urarekin erreak-
• Na+ katioiak, hidratatuta, ez du urarekin erreak-
zionatzen.
zionatzen.
CH3COO− anioia, CH3COOH azido ahularen NH +4 katioia, NH3 base ahularen azido konjoka-
base konjokatua, oreka honen arabera hidroli- tua, oreka honen arabera hidrolizatzen da:
zatzen da: NH +4 (aq) + H 2O (l) NH 3 (aq) + H 3O + (aq)
CH3COO − →
(aq) + H2O (aq) ←
→ CH3COOH (aq) + OH − (aq) • H3O+ ioien kontzentrazioaren gehikuntza dela
← eta, disoluzioa azidoa da, eta pH-a txikiagoa
• OH− ioien kontzentrazioaren gehikuntza dela bilakatzen da: pH < 7. Disoluzioa azidoa da.
eta, disoluzioa basikoa da, eta pH-a handiagoa
bilakatzen da: pH > 7. Disoluzioa basikoa da. ) Katioiaren hidrolisiaren kausaz, base ahu-
letatik eta azido sendoetatik datozen ga-
) Anioiaren hidrolisiaren kausaz, base sen-

doetatik eta azido ahuletatik datozen ga-
tzen disoluzioak azidoak dira.
Oro har, katioia honela hidrolizatzen da:
tzen disoluzioak basikoak dira.
BH + (aq) + H 2 O (I) B (aq) + H 3 O + (aq)
Oro har, anioia honela hidrolizatzen da:
[B][H 3 O + ]
A − (aq) + H 2 O (I) HA (aq) + OH − (aq) Kh =
[BH + ]
[HA ][OH − ]
Kh =
[A − ] Baldin goiko adierazpen horren bi atalak [OH]-az
biderkatzen baditugu, hau lortzen da:
Baldin goiko adierazpen horren bi atalak [H3O+]-
az biderkatzen baditugu, hau lortzen da: [B][H 3 O + ][OH − ] [H 3 O + ][OH − ] Kw
Kh = + −
= + −
=
[BH ][OH ] [BH ] [OH ] Kb
[HA ][OH − ][H 3 O + ] [OH − ][H 3 O + ] Kw
Kh = = = [B]
[ A − ][H 3 O + ] [ A ] [H 3 O + ] Ka
[HA ] Alboko arrazonamendu berdina erabiliz, ondo-
rioztatzen dugu hidrolisi-konstantea, Kh, katioi
Baina K w = K a ⋅ K b denez, ondorioztatzen dugu azidoaren, BH+, ionizazio-konstantearen, Ka,
hidrolisi-konstantea, Kh, anioi basikoaren, A−, berdina dela.
ionizazio-konstantearen, Kb, berdina dela.
Ondorioz, zenbat eta txikiagoa izan Kb, hau da,
Ondorioz, zenbat eta txikiagoa izan Ka, hau da, basea zenbat eta ahulagoa izan, handiagoa
azidoa zenbat eta ahulagoa izan, handiagoa izango izango da Kh, eta beraz, disoluzioa azidoagoa
da Kh, eta beraz, disoluzioa basikoagoa izango da. izango da.
245
ADI! Base ahul batetik eta azido ahul batetik datozen gatzak
Har dezagun amonio azetatoaren, Talde honetan sartzen dira, besteak beste, azido ahuletatik datozen
CH3COONa, ur-disoluzio baten gatz amonikoak, hala nola, amonio azetatoa, CH3COONH4, amonio
kasua.
zianuroa, NH4CN eta amonio karbonatoa, (NH4)2CO3. NH +4 katioia
• Gatzaren disoziazioa honako
NH3 base ahuletik dator, eta CH3COO−, CN− eta CO 2−3 anioiak azido
ekuazio honen arabera gertatzen
da: ahuletatik datoz: CH3COOH, HCN eta H2CO3.
CH 3COONH 4 (aq) → Gatz horien ur-disoluzioetan, katioiaren hidrolisi azidoa eta anioiaren
→ CH 3COO (aq) + −
NH 4+ (aq) hidrolisi basikoa gertatzen dira. Orduan, hidrolisi-konstantea, Kh,
honako hau da:
• CH3COO − (aq) anioiak hidrolisi Kw
basikoa eragiten du, honako Kh =
oreka honen arabera: Ka ⋅ Kb
→
CH3COO − (aq) + H2O (aq) ←
non Ka, anioiaren hidrolisi azidoaren konstantea baita, eta Kb, katioia-
→
← CH3COOH (aq) + OH (aq)
−
ren hidrolisi basikoaren konstantea.
K b = 1,8 ⋅ 10 −5
Disoluzio horien pH-a Ka-ren eta Kb-ren balio erlatiboen mende dago.
• Bestalde, NH+4 (aq) katioiak
hidrolisi azidoa eragiten du, — Baldin Ka > Kb bada, katioia anioia baino gehiago hidrolizatzen da,
honako oreka honen arabera, eta pH < 7 da. Gatzaren disoluzioa azidoa da.
NH +4 (aq) + H 2O (l) — Baldin Kb > Ka bada, anioia katioia baino gehiago hidrolizatzen da,
NH 3 (aq) + H 3O + (aq) eta pH > 7 da. Gatzaren disoluzioa basikoa da.
, ⋅ 10 −5
K a = 18
— Baldin Ka ≅ Kb bada, bi ioiak antzeko proportzioan hidrolizatzen
Kasu honetan Ka = Kb dela suerta- dira, eta pH ≅ 7 da. Gatzaren disoluzioa, praktikan, neutroa da.
tzen denez, disoluzioaren pH-a 7
izango da, gutxi gorabehera, eta Beheko laukia aztertutako lau gatz moten laburpena da.
disoluzioa neutroa da.
Gatz mota
Hidrolizatzen
Adibidea Disoluzioaren pH-a Hidrolisi-konstantea
Katioiaren jatorria Anioiaren jatorria diren ioiak
Base sendoa Azido sendoa NaCl Bat ere ez 7 –
Kw
Base sendoa Azido ahula CH3COONa CH3COO− >7 Kh =
Ka
Kw
Base ahula Azido sendoa NH4Cl NH+4 <7 Kh =
Kb
< 7 baldin Kb < Ka

CH3COONH4 CH3COO− = 7 baldin Kb ≅ Ka Kh =
Kw
Base ahula Azido ahula
NH+4 > 7 baldin Kb > Ka KaKb
Hidrolisi-maila
Oso erabilgarria ohi da hidrolisiaren prozesuaren hedadura hidrolisi-
mailaren, αh, bidez neurtzea, honela definitzen dena: hidrolizaturiko
gatzaren kontzentrazio molarra zati gatzaren hasierako kontzentrazio
molarra.
hidrolizaturiko gatzaren molartasuna x
αh = =
gatzaa ren hasierako molartasuna M
Hidrolisi-maila portzentajetan adierazi ohi da.

11. Azido-base balorazioak ADI!

Neutralizazio izenak ez du halabe-
Oro har, ur-disoluzioan azido baten eta base baten arteko erreakzio harrez lorturiko disoluzioa hertsiki
osoari neutralizazio-erreakzioa deritzo, eta gatz baten eta, orokorre- neutroa denik zertan adierazi, hau
an, uraren eraketa ahalbidetzen du. Adibidez: da, pH = 7 denik, pH-a erreakzioan
eratu den gatzaren hidrolisiaren
HClO4 (aq) + NaOH (aq) → NaClO4 (aq) + H2O (l) mende dagoelako.
Erabili den prozedurak neutraliza-
Ekuazio horretatik ioi behatzaileak kendu eta gero, forma ionikoan zio-bolumetria izena ere hartzen
honela geratzen da: du, azidoa neutralizatzeko behar
den base-bolumenaren neurketa
H + (aq) + OH − (aq) → H2O (l) soila (edo alderantziz) delako.
edo, hobeto: H3O + (aq) + OH − (aq) → 2 H2O (l)
Neutralizazio-erreakzioa, praktikan, azido-base balorazioetan erabil-
tzen da.
) Azido-base balorazio bat disoluzio batean dagoen azidoaren

kontzentrazioaren determinazioa da, base baten kontzentrazio NaOH (aq) Matxarda
eta intxaurra
ezagunetik abiatuta, edo alderantziz ere, neutralizazio-erreak-
Bureta
zioan oinarrituta, alegia.
Azido baten balorazioari azidimetria deritzo, eta base batenari, alkali-
metria.
25 ml HCl (aq)
Balorazioa azidoa eta basea gradualki nahastuz egiten da, baliokide- + tanta batzuk
Euskarria
tza-puntua lortu arte, hau da, neutralizazio-erreakzioa osoa izan den bromotimol-
urdin
unea lortu arte. Puntu horretan, azidotik datozen H3O+ ioien kopurua
eta basetik datozen OH− ioien kopurua berdinak dira.
Balorazio baten bukaera-puntua adieazlearen kolore-aldaketa gerta-
tzen denean lortzen da, adierazle hori erreaktiboei aurretik gehituz.
Erlenmeyer matrazea
Balorazioa egokia izan dadin, bukaera-puntuak eta baliokidetza-pun-
tuak bat etorri behar dute. ■ 1. irud. Neutralizazio-bolumetria egiteko
muntaia.
12. ADIBIDEA
Determina ezazu azido klorhidrikoaren ur-disoluzio baten kontzentrazioa. Horretarako, sodio hidroxidotan 0,1318 M
den disoluzio bat duzu.
Azidoaren kontzentrazioa jakiteko (azidimetria), azi- Demagun NaOH-tan 0,1318 M den disoluzio baten
doa zeharo neutralizatzeko behar izan den NaOH 17,6 mL gastatu direla.
(aq)-aren bolumena determinatu beharko dugu.
Datu horretatik abiatuta, azidoaren kontzentrazioa
Erreakzioa honako hau da: kalkula daiteke:
HCl (aq) + NaOH (aq) → NaCl (aq) + H2O (l)
1L 0,1318 mol
Prozedura honako hau izango da: n NaOH = 17, 6 mL ⋅ ⋅ =
1000 mL 1L
— Bureta batean (1. irud.), NaOH disoluzioa jart- = 2, 3 2 ⋅ 10 −3 mol
zen da.
— Erlenmeyer matraze batean HCl disoluzioaren 1 mol NaOH-rekin 1 mol HCl-k erreakzionatzen
bolumen jakin bat jartzen da, esaterako, 25 mL, duenez, 2,32 ⋅ 10−3 mol HCl kontsumituko ziren.
eta bromotimolurdina adierazlearen tanta bat-
zuk. Disoluzioak kolore horia hartzen du. mol HCl 2, 32 ⋅ 10 −3 mol
MHCl = = = 0, 0928 M
— Poliki-poliki NaOH-a HCl-aren gainera botatzen disoluzioaren V 2, 5 ⋅ 10 −2 L
da, baliokidetza-puntua lortu arte. Puntu hori
adierazleak kolore berdea hartzen duenean Baloratu den azido klorhidrikoaren disoluzioaren
gertatzen da. NaOH-aren soberakin batek adie- kontzentrazioa 0,0928 M da.
razlearen kolore urdina izatera eramango luke.
247
11.1. Balorazio-kurbak
Adierazlearen aukera
Azido-base balorazioetan erabili Azido-base balorazio-prozesuan zehar lortzen den disoluzioaren pH-a
behar den adierazle egokiaren etengabe aldatzen da, baina aldaketa horren forma zehatza azidoaren
aukerak honako irizpide honen ara-
berakoa izan behar du: balorazioa-
edo basearen izaeraren mende dago, hots, sendoa edo ahula izatea-
ren baliokidetza-puntuak adierazle- ren mende.
aren biraketa-tartearen barruan
geratu behar du. Edozelan ere, pH-a astiro aldatzen da, baliokidetza-puntuaren ingu-
ruan izan ezik, puntu horren inguruan pH-aren aldaketa bat-batekoa
gertatzen baita. Jazoera hori da, hain zuzen ere, balorazioaren bukae-
ra zehaztea ahalbidetzen duena.
Ikus ditzagun bi kasu: azido sendo baten balorazioa base sendo bat
erabiliz, eta azido ahul baten balorazioa base sendo bat erabiliz.
Azido sendo baten balorazioa base sendo bat Azido ahul baten balorazioa base sendo bat
erabiliz erabiliz
Baliokidetza-puntua pH-a 7 denean lortzen da, Baliokidetza-puntua pH-a 7 baino handiagoa
eratu den gatzak ez duelako hidrolisirik eragiten. denean gertatzen da, eratu den gatzak hidrolisi
azidoa eragiten duelako.
pH-aren jauzia handia denez, adierazle gehienek
balio dute balorazio hauentzat. Bromotimol-urdina Adierazle gisa fenolftaleina erabil daiteke, horren
izan daiteke egokia. biraketa-tarteak (pH-a 8,3tik 10,0raino) baliokide-
tza-puntuaren pH-a barneratzen duelako.
Baliokidetza-puntua Baliokidetza-puntua
Azido-soberakina Base-soberakina Azido-soberakina Base-soberakina

pH pH
14 14
Base sendoa oa
Base send
10
Fenolftaleinaren
biraketa-tartea
8,3
7,6
7 Bromotimol-urdinaren 7
biraketa-tartea
6
3 hula
Azido a
ndoa
1 Azido se
0 0
Basearen gehiketa Basearen gehiketa
13. ADIBIDEA
Kalkulatu azido klorhidrikotan 0,1 M den disoluzio baten pH-a.
— HCl-aren kontzentrazioa 0,1 M bada, horrek esan nahi du [H3O+] = 10−1 M
dela, HCl-a azido sendoa baita, zeharo disoziatuta dagoena.
HCl (aq) + H2O (l) → H3O+ (aq) + Cl− (aq)
Beraz, pH = −log [H3O+] = −log 10−1 = 1
HCl-aren disoluzioaren pH-a 1 da.

14. ADIBIDEA
Azido klorhidrikotan 0,1 M den disoluzio baten 25 mL honako disoluzio hauei gehitzen zaie:
a) Sodio hidroxidotan 0,2 M diren 5,00 mL.
b) Sodio hidroxidotan 0,2 M diren 20,0 mL.
Kalkula itzazu lortzen diren disoluzioen pH-ak. Demagun bolumenak batukorrak direla.
a) nHCl = V ⋅ M = 0, 025 L ⋅ 0,1mol ⋅ L−1 = 0, 0025 mol b) n NaOH = V ′⋅ M′ = 0, 020 L ⋅ 0, 2 mol ⋅ L−1 = 0, 0040 mol
n NaOH = V′ ⋅ M′ = 0, 005 L ⋅ 0, 2 mol ⋅ L−1 = 0, 0010 mol nHCl = V ⋅ M = 0, 025 L ⋅ 0,1mol ⋅ L−1 = 0, 0025 mol
Neutralizazio-erreakzioa hau da: Kasu honetan, soberan dagoen erreaktiboa
HCl (aq) + NaOH (aq) → NaCl (aq) + H2O (l) NaOH-a da. Erreakzioa molez-mol egiten denez:
Mol bat HCl-k mol bat NaOH-rekin erreakzionatzen n NaOH neutralizatu gabekoa = 0, 0040 − 0,0025 = 0,0015 mol
duenez, 0,0010 mol HCl kontsumituko dira. Beraz, NaOH-aren molak 0, 0015 mol
M NaOH = = =
nHCI neutralizatu gabekoa = 0, 0025 − 0, 0010 = 0, 0015 mol disoluzioaren V (0, 020 + 0, 025) L
molak HCI 0, 0015 mol = 3, 33 ⋅ 10 −2 M
MHCl = = =
disoluzioaren V (0, 025 + 0, 005) L
NaOH-a zeharo disoziatuta dago. Beraz,
= 5 ⋅ 10 −2 M
[OH −] = 3,33 ⋅ 10−2 M ⇒
HCl-a zeharo disoziatuta dago. Beraz,
⇒ pOH = −log [OH −] = −log (3,33 ⋅ 10−2) = 1,5 ⇒
[H3O +] = 5 ⋅ 10 −2 M⇒
⇒ pH = 14 − pOH = 14 − 1,5 = 12,5
⇒ pH = −log [H3O +] = −log (5 ⋅ 10−2) = 1,3
JARDUERAK
35. 0,10 M den azido azetikoaren disoluzio bat dugu. 42. Kalkula itzazu sodio hidrogenokarbonatotan 0,1 M
Kalkula itzazu gatzaren hidrolisiaren konstantea, di- den disoluzio baten hidrolisiaren konstantea eta
soluzioaren pH-a eta hidrolisi-maila (K a = 1,8 ⋅ 10 −5). maila. Lortu disoluzio horren pH-a (K a = 3,0 ⋅ 10−7).
Sol.: 5,6 ⋅ 10 −10; 8,9; 7,5 ⋅ 10 −5 Sol.: 3,3 ⋅ 10−8; 5,7 ⋅ 10−4; 9,8
36. Kalkulatu sodio azetatotan 0,50 M den disoluzio 43. Kalkulatu HCl-tan 0,050 M den disoluzio baten pH-a.
baten pH-a 0,50 M. (Ka = 1,8 ⋅ 10−5). Kalkula ezazu aurreko horren 20,0 mL-ko disolu-
Sol.: 9,2 zioa-ren pH-aldaketa kasuan kasu:
a) Sodio hidroxidotan 0,050 M den disoluzio baten
37. Kalkulatu amonio klorurotan 0,10 M den disoluzio 10 mL gehitzen zaizkionean.
baten hidrolisi-maila eta pH-a (K a = 1,8 ⋅ 10−5). b) Azken disoluzio horren 19 mL gehitzen zaizkio-
Sol.: 7,5 ⋅ 10−5; 5,12 nean.
c) Berdin, baina 21 mL gehitzen zaizkionean.
38. Kalkulatu amonio bromurotan 0,10 M den disoluzio d) Berdin, baina 30 mL gehitzen zaizkionean.
baten pH-a (K b = 1,8 ⋅ 10−5). Sol.: 1,30; 1,78; 2,89; 11,09; 12,0
Sol.: 5,12
44. NaOH-tan 0,2 M diren 50mL-ri, HCl-tan 0,15 M
39. Arrazoitu ea posible den azido sendo baten disolu- diren 15 mL gehitzen zaizkie. Kalkulatu hasierako
zioak pH = 0 edukitzea. Baiezkoan, adierazi zein eta bukaerako pH-ak. Suposatu disoluzioen bolu-
izan beharko luketen azido horren kontzentrazioak menak batukorrak direla.
eta disoziazio-mailak. Sol.: 13,30; 13,08
40. pH = 5,00 duen amonio kloruroaren ur-disoluzio bat 45. Irudikatu base ahul batekin egiten den azido sendo
prestatu nahi da. Lor ezazu gatz horren kontzentra- baten balorazioaren kurba, eta adierazi baliokidet-
zio molarra (K b = 1,8 ⋅ 10−5). za-puntuaren pH hurbildua. Aipatu balorazio
honentzat egokia litzatekeen adierazle bat, eta
Sol.: 0,18 M
arrazoitu aukera.
41. Amonio azetatotan 0,15 M den disoluzio bat dugu.
46. Irudikatu base ahul batekin egiten den azido ahul
Aurki itzazu disoluzio horren hidrolisi-konstantea,
baten balorazioaren kurba. Arrazoitu baliokidetza-
hidrolisi-maila eta pH-a. (K a = K b = 1,8 ⋅ 10−5)
puntuaren pH hurbildua zein izango den, balorazio
Sol.: 3,1 ⋅ 10−5; 5,5 ⋅ 10−3; 7 honentzat egokia litzatekeen adierazlea.
249
Azidoak eta baseak eguneroko bizitzan

Azidoak eta baseak ez dira substantzia arrotzak, kantitatea larregizkoa bada, orduan muki-mint-
kimikariek soil-soilik laborategietan erabiltzen zaren zeharkako H+ ioien itzulera gehiegizkoak
dituztenak. Eguneroko bizimoduan ere horrelako kalte larriak eragin ditzake.
substantzia asko erabiltzen ditugu, eta substantzia Kalte horietako bat bihotzerrea da, eta gehienetan
horien erabilgarritasuna, hain zuzen ere, izaera une baterako H+ ioien kontzentrazioa gutxitzen
azidoan edo basikoan datza. Hona hemen horren duen antiazido bat hartuz moteltzen da. Era horre-
adibide batzuk: tan, substantzia horietako batzuek urin gastrikoan
• Zenbait fruitu eta elikagai arruntek azidoak soberan dagoen HCl-a neutralizatzen dute.
dituzte. • Etxeko garbiketan erabilitako merkatuko pro-
KIMIKA ETA GIZARTEA
Laranjek, limoiek eta beste zenbait frutak azido duktuen artean, oso arruntak dira amoniakoa,
zitrikoa dute. Sagarretan, azido malikoa agert- NH3, duten substantziak, base ahul oso garrant-
zen da, jogurtean, azido laktikoa, eta ozpinean, zitsua. Sosa kaustikoa, hau da, sodio hidroxi-
azido azetikoa. Azido butirikoa (butanoikoa), doa, NaOH, base sendoa dena, sarri erabiltzen
gurinaren osagai berezia da, eta, oro har, gantz- da hondakin-urak daramatzaten hodieriak libra-
azidoak landareetako eta animailetako gantzen tzeko. Azido klorhidrikoaren disoluzio komertzia-
osagai funtsezkoak dira. Azido tartarikoa maha- la den salfumana etxeko garbiketan sarri erabili-
tsean aurkitzen da, eta horri berezkoa duen tako produktuetariko bat da.
garraztasuna ematen dio. Produktu hauek guztiak oso kontzentratuak iza-
• Gauza jakina da azido klorhidrikoa, beste subs- ten dira; beraz, arreta eta kontu handiz erabili
tantzia batzuekin batera, gure urdaileko urin behar dira, haien erasokortasun kimikoa dela eta.
gastrikoetan dagoela, eta bertan elikagaien • Gorputzaren garbiketarako zenbait produktu-
liseriketan eta liseri-entzima batzuen aktibazio- ren ontzietan, esaterako xanpuak eta bainurako
an oinarrizko funtzioa betetzen duela. gelak, zera ikusi ohi da, barruko produktuaren
Pertsona heldu batek, egunero, 2 eta 3 L arteko pH-a, izan ere, substantzia horien azidotasunak
urin gastriko ekoizten dituela kalkulatzen da, eta azalaren osasunaren gainean eta ilearen gaine-
bertan, HCl-aren kontzentrazioa % 0,4 inguruan eragin baitezake.
koa dela. Baina, zein da urin gastrikoaren HCl- Gure ileak proteina-katea luzez eratuta dago,
aren jatorria? eta katea horiek zenbait lotura motaz elkarrekin
Zenbait erreakzio metabolikoren emaitza gisa lotuta daude. Lotura horietarik ahulenak hidroge-
H+ ioiak ekoizten dira, eta urdailaren kanpoalde- no-loturak dira, uretan bustitzean apurtu egiten
ko odol-plasmatik, haren barnealdera desplazat- direnak, geroago lehortzean berriro eratzen
zen dira. Prozesu horri garraio aktiboa deritzo, diren arren. Xanpu baten pH-a 4 baino baxua-
eta bertan zenbait entzimak hartzen dute parte. goa bada edo 8 baino altuagoa bada, proteinen
Aldi berean, eta kargen neutralitatea mantentze- arteko beste lotura guztien gainean, gehiago
ko, norantza berean Cl– ioien kopuru berdina edo gutxiago, eragiten du; bereziki, bortizki alka-
higitzen da. Jatearen ekintzak H+ ioien jarioa linoa den xanpu bat bada, ilea hauskorragoa
eragiten du, eta, normalean, ioi horietariko ehu- bilakatu ez ezik, ilearen deshidratazioa ekiditeko
nekobeste txiki bat urdaila inguratzen duen larruazaleko guruinak jariatzen duten koipe
muki-min-tzak birxurgatzen du, H+ ioiak odol- babeslea larregi eliminatu ere egiten baitu.
plasmara berriro doazelarik. Hala ere, HCl-aren Xanpu batean pH-rik egokiena 5 ingurukoa da.
Oro har, gorputzaren garbiketa egiteko lar alka-
linoak diren produktuek azala sikatu eta arraka-
latu egiten dute.
Hausnartzeko
Zer abantaila eskaintzen du frutan substantzia azi-
doak egoteak?
Zer onura dakarkie gure jatorduei fruta-postre bat
gehitzeak?
Zer ondorio ekar ditzake garbiketarako produktu bor-
tizki azido edo basikoen erabilera axolagabeak?

LABURPENA
• Arrhenius-en edo disoziazio ionikoaren teorien ara- B (aq) + H2O (l) ←→ BH + (aq) + OH − (aq)
bera, azidoek eta baseek ur-disoluzioan baino ez dute
Base ahul baten basikotasun-konstantea, Kb ,
izaera hori.
honela definitzen da:
— Azidoa, ur-disoluzioan disoziatzean hidrogeno [BH + ][OH − ]
ioiak, H+, eratzen dituen substantzia oro da. Kb =
[B]
— Basea, ur-disoluzioan disoziatzean hidroxido ioiak,
OH−, eratzen dituen substantzia oro da. Azido bat zenbat eta sendoagoa izan, ahulagoa
izango da haren base konjokatua, eta alderantziz.
Neutralizazioa azido batek base batekin zeharo erreak-
zionatzen duenean, gatza eta ura eratuz, gertatzen da. • Azido edo base ahul baten ionizazio-maila, α, erlazio
bat da, ionizaturiko azidoaren edo basearen orekako
HA + BOH → AB + H2O
kontzentrazioaren eta hasierako kontzentrazioaren
• Brönsted eta Lorry-ren teoriak azido eta base kon- arteko zatidura.
tzeptuak sakondu zituen. Teoria horren arabera:
• Disoluzio baten pH-a H3O+ ioien kontzentrazio mola-
— Azidoa beste substantzia bati H+ ioi bat, hau da, rraren zenbakizko adierazpenaren logaritmo negati-
protoi bat, lagatzeko edo emateko gai den espezie boa da. [H3O+].
kimiko oro da, molekularra zein ionikoa. pH = −log [H3O+]
— Basea beste substantzia batetik H+ ioi bat jasotze-
pOHa [OH−] ioien kontzentrazioaren zenbakizko adie-
ko edo hartzeko gai den espezie kimiko oro da,
razpenaren numerikoaren logaritmo negatiboa da.
molekularra zein ionikoa.
pOH = −log [OH−]
Neutralizazioa transferentzia bat da, eta bertan azido
baten ioi bat, H+ (protoia), base bateraino doa, basearen Aldagaien arteko erlazioa honako adierazpen honek
azido konjokatua eta azidoaren base konjokatua sortuz. ematen du:
HA + B ← → A− + BH + pH + pOH = 14
HA/A− eta B/BH + bikoteek azido-base konjokatu izena • Disoluzio indargetzaileak edo erregulatzaileak pH-a
hartzen dute. praktikoki konstante mantentzeko gai diren disoluzio-
ak dira, azido baten edo base baten kantitate txikiak
• Urak autoionizazio-prozesu bat jasaten du, eta pro-
gehitzen zaizkienean, edota diluitu egiten direnean.
zesu horren arabera, molekula batek azido gisa dihar-
du, beste molekula batek base gisa, batetik bestera • Azido-base adierazlea izaera azido edo basiko ahula
protoia transferituz, honako ekuazio honen arabera: duen substantzia bat da, kolore desberdinak hartzen
→ H3O + (aq) + OH − (aq) dituenak, disolbatuta dagoeneko disoluzioaren pH-
H2O (l) + H2O (l) ←
aren arabera.
Oreka horren konstanteari, KW = [H3O +] [OH −], uraren
• Gatz baten hidrolisia gatzaren ioiek urarekin egin
biderkadura ionikoa deritzo, eta balioa 10−14 da
dezaketen azido-base erreakzioa da.
25 °C-an.
— Base sendo batetik eta azido sendo batetik dato-
• Azido eta baseen indarrak substantzia horiek protoiak,
zen gatzek ez dute hidrolisi-erreakziorik sortzen
H+, emateko edo hartzeko, hurrenez hurren, duten
eta disoluzioa neutroa da (pH = 7).
ahalmen haldiago edo txikiagoaren mende daude.
— Base sendo batetik eta azido ahul batetik datozen
— Azido sendoek eta base sendoek protoiak, H+, gatzek hidrolisi alkalinoa agertzen dute, eta horien
emateko eta hartzeko, hurrenez hurren, joera oso disoluzioa basikoa da (pH > 7).
handia erakusten dute, eta ur-disoluzioetan zeharo
— Base ahul batetik eta azido sendo batetik datozen
disoziatzen dira.
gatzek hidrolisi azidoa erakusten dute, eta horien
HA (aq) + H2O (l) → H3O + (aq) + A− (aq) disoluzioa azidoa da (pH < 7).
B (aq) + H2O (l) → BH + (aq) + OH − (aq) — Azido ahul batetik eta base ahul batetik datozen
gatzek hidrolisi azidoa eta alkalinoa erakusten
— Azido ahulek eta base ahulek protoiak, H+, ema-
dituzte, eta horien disoluzioen pH-a jatorrizko azi-
teko eta hartzeko, hurrenez hurren, joera oso txikia
doaren eta basearen indar erlatiboaren araberakoa
dute, eta molekula ez-ionizatuen eta eraturiko ioien
izango da.
artean oreka bat agertzen da.
→ H3O + (aq) + A− (aq) • Azido-base balorazio bat disoluzio batean dagoen
HA (aq) + H2O (l) ←
azidoaren kontzentrazioaren determinazioa da, base
Azido ahul baten azidotasun-konstantea, Ka , baten kontzentrazio ezagunetik abiatuta, edo alde-
honela definitzen da: rantziz ere, neutralizazio-erreakzioan oinarrituta, ale-
[H 3O + ][A − ] gia. Azido baten balorazioari azidimetria deritzo, eta
Ka =
[HA] base batenari, alkalimetria.
251

A Adierazpen horretatik:
Kalkula itzazu amoniakotan 0,20 M den ur-disoluzio
baten pH-a eta ionizazioaren portzentajea. x = Kb ⋅ M = 1, 8 ⋅ 10 −5 ⋅ 0, 20 = 1, 9 ⋅ 10 −3 mol
( Kb = 1,8 ⋅ 10 −5) [OH − ] = 1, 9 ⋅ 1 0 −3 mol
Datu horretatik abiatuta, pH-a lortuko dugu:

— Datuak: [NH3] = 0,20 M K b = 1,8 ⋅ 10 −5
pOH = −log [OH−] = −log (1,9 ⋅ 10 −3) = 2,72
— Amoniakoa, NH3, base ahula da, eta ionizazio
pH = 14 − pOH = 14 − 2,72 = 11,28
partzialak OH− ioiak ematen ditu.
Ionizazioaren oreka honako hau da: — Disoziazio-maila honako hau da:
NH 3 (aq) + H 2O (l) NH 4+ −
(aq) + OH (aq) [OH − ] 1, 9 ⋅ 10 −3 M
α= = = 9, 5 ⋅ 10 −3
eta orekako kontzentrazioak honako hauek dira: hasierako [NH 3 ] 0, 20 M
[OH − ] = [NH 4+ ] = x [NH 3 ] = M − x
Portzentajetan adierazita:
— Ionizazio-konstantea honela adieraz daiteke:
9,5 ⋅ 10−3 ⋅ 100 = 9,5 ⋅ 10−1 = % 0,95
[NH +4 ][OH − ] x 2
x 2
Amoniakotan 0,20 M den disoluzioaren pH-a 11,28 da
Kb = = ≅
[NH 3 ] M−x M eta amoniakoa % 0,95 ionizatuta dago.
B — pH-aren datutik abiatuta, [H3O +]-a jakin daiteke, eta

Determina ezazu zein izan beharko duen azido ondorioz, x-aren balioa:
nitrosozko disoluzio baten kontzentrazioak, disolu-
zio horren pH-a 2,50 izan dadin. pH = −log [H3O +] = 2,5 ⇒
( Ka = 4,5 ⋅ 10 −4) ⇒ [H3O +] = 3,16 ⋅ 10 −3 mol ⋅ L−1

Balio hori, oreka-konstantearen adierazpenean
ordezkatuz, M-ren balioa lortuko dugu:
— Datuak: pH = 2,5 K a = 4,5 ⋅ 10 −4
— Azido nitrosoa, HNO2, azido ahula da, eta ioniza- x2 (3,16 ⋅ 10 −3 ) 2
Ka = ⇒ 4, 5 ⋅ 10 −4 =
zio partzialak H3O + ioiak ematen ditu. M−x M − 3,16 ⋅ 10 −3
Ionizazioaren oreka honako hau da:
4, 5 ⋅ 10 −4 M − 1, 42 ⋅ 10 −6 = 9, 98 ⋅ 10 −6
HNO 2 (aq) + H 2O (l) H 3O + (aq) + NO 2− (aq)
eta orekako kontzentrazioak honako hauek dira: 4, 5 ⋅ 10 −4 M − 9, 9 8 ⋅ 10 −6 = 1, 42 ⋅ 10 −6
[H 3O + ] = [NO 2− ] = x [HNO 2 ] = M − x
8, 56 ⋅ 10 −6
M= = 0, 019
— Ionizazio-konstantea honela adieraz daiteke: 4, 5 ⋅ 10 −4
[H 3O + ][NO 2− ] x2
Ka = = Disoluzioaren pH-a 2,50 izan dadin, kontzentrazioaren
[HNO 2 ] M−x balioak 0,019 M izan behar du.
1. Kalkula itzazu azido azetikotan CH3COOH, 0,1 M 4. Azido ahul monoprotiko bat, HA, ur-disoluzioan eta
den disoluzioaren pH-a eta azidoaren ionizazioaren 10−2 M-eko kontzentrazioan, % 3 ionizatuta dago.
portzentajea (K a = 1,8 ⋅ 10 −5). Kalkula itzazu disoluzioaren pH-a eta azidoaren ioni-
Sol.: 2,87; % 1,34 zazio-konstantea.
2. Tenperatura batean, azido zianhidrikotan 0,1 M den Sol.: 3,52; 9,3 ⋅ 10 −6
disoluzio baten pH-aren balioa 5,07 da. Kalkula ezazu
azido horren ionizazio-konstantea, tenperatura 5. Kalkula ezazu azido azetikotan 0,1 M den disoluzio
horretan. baten pH-a, % 1,6 ionizatuta dagoela jakinda.
Sol.: 7,23 ⋅ 10 −10 Sol.: 2,80
3. Azido monoprotiko batean, HA, 0,1 M den disoluzio-
6. Determina ezazu amoniakotan 0,01 M den disoluzio
aren pH-a 4,0 da. Kalkula itzazu azidoaren ionizazio-
baten pH-a, % 4,2 ionizatuta dagoela jakinda.
aren portzentajea eta azidotasun-konstantea.
Sol.: % 0,1 ; 1,0 ⋅ 10−7 Sol.: 10,62

C — Neutralizazio-erreakzioa honako hau da:

Azido sulfurikotan 0,10 M den disoluzio baten 4,0
mL-rekin, sodio hidroxidozko disoluzio baten 7,0 mL H2SO4 + 2 NaOH → Na2SO4 + 2 H2O
zeharo neutralizatzen dira. Kalkula itzazu NaOH-zko Horrek esan nahi du gehitzen den mol H2SO4 bakoitze-
disoluzioaren kontzentrazio molarra eta disoluzio ko, bi mol NaOH neutralizatzen direla.
horretan zenbat gramo zati litro NaOH dagoen.
— Lehendabizi, 0,10 M den H2SO4-zko disoluzioaren 4,0 mL-rekin zenbat mol NaOH neutralizatuko diren kalkula-
tuko dugu. Horrela lortutako datuarekin NaOH disoluzioaren molaritatea lortuko dugu, eta hortik abiatuta, edu-
kia gramotan aterako dugu:
0,1 mol H 2SO 4 2 mol NaOH
4, 0 ⋅ 10 −3 L disol. H 2SO 4 ⋅ ⋅ = 8, 0 ⋅ 10 −4 mol NaOH
1 L diss ol. H 2SO 4 1 mol H 2SO 4
8, 0 ⋅ 10 −4 mol NaOH 0,114 mol NaOH 40 g NaOH
M NaOH = = 0,114 mol ⋅ L−1 ⇒ m NaOH = ⋅ = 4, 56 g ⋅ L−1
7, 0 ⋅ 10 −3 L 1 L diso l . 1 mol NaOH
NaOH disoluzioa 0,114 M da, eta disoluzioak 4,56 g NaOH ditu litro bakoitzeko.
D — Neutralizazio-erreakzioa honako hau da:

Kalkula ezazu zein izango den potasio hidroxidotan
H2SO4 + 2 KOH → K2SO4 + 2 H2O
0,610 M den disoluziotik erabili behar den bolume-
na, azido sulfurikotan 0,245 M den disoluzio baten Horrek esan nahi du gehitzen diren bi mol KOH-ko, mol
20,0 mL zeharo neutralizatzeko. bat H2SO4 neutralizatuko dela.
— Lehendabizi H2SO4-aren disoluzioaren 20 mL-ak neutralizatzeko beharrezko diren KOH molak kalkulatuko dugu.
Horrela lortutako datuarekin, eta KOH-aren disoluzioaren molaritatea jakinda (0,610 M), beharrezkoa den bolu-
mena determinatuko dugu:
0, 245 mol H 2SO 4 2 mol KOH
20, 0 ⋅ 10 −3 L disol. H 2SO 4 ⋅ ⋅ = 9, 8 ⋅ 10 −33 mol KOH
1 L disol. H 2SO 4 1 mol H 2SO 4
n KOH n 9, 8 ⋅ 10 −3 mo l
M KOH = ⇒ V = KOH = = 0, 0160 L = 16, 0 mL
V M KOH 0, 610 mol ⋅ L−1
16,0 mL beharko dira KOH-aren disoluziotik.
7. 3,65 g HCl (g) disolbatu dira, 1,0 L disoluzio lortze- 10. Kalkulatu aurreko ariketaren neutralizazioan lortzen
ko. Baldin disoluzio horren 100 mL behar badira den gatzaren kontzentrazioa, bolumenak batukorrak
sodio hidroxidoaren disoluzio baten 50 mL neutrali- direla suposatuz.
zatzeko, determina ezazu azken horren kontzentra- Sol.: 0,23 M
zio molarra.
Sol.: 0,2 M
11. Kalkula ezazu zenbat gramo potasio hidroxido puru
beharko diren azido sulfurikotan 0,1 M diren 100 mL
8. Kaltzio hidroxidoaren disoluzio baten 20,0 mL behar disoluzio neutralizatzeko.
dira azido sulfurikotan 1,0 M den disoluzio baten 30,0 Sol.: 1,12 g
mL neutralizatzeko. Determina ezazu zenbat gramo 12. Kalkula ezazu zein izango den neutralizatu daiteke-
kaltzio hidroxido dauden disoluzioaren 1 L-ean. en kaltzio hidroxidoaren masa, azido klorhidrikotan
Sol.: 111,14 g 5,0 M den disoluzio baten 100,0 mL erabilita.
Sol.: 18,5 g
9. Azido sulfurikoaren disoluzio baten 50,0 mL-tan,
14,0 g azido puru daude disolbatuta. Determina 13. Kalkula ezazu zein izango den azido sulfurikoaren
ezazu zein izango den disoluzio hori neutralizatzeko disoluzio baten molartasuna, baldin disoluzio horren
beharrezkoa den potasio hidroxidotan 0,5 M den 40,0 mL-rekin 0,365 g kaltzio karbonato neutralizatu
disoluzio baten bolumena. ahal badira.
Sol.: 0,571 L Sol.: 0,085 M
253

1. Idatz itzazu honako substantziek ur-disoluzioan 12. Demagun azido monoprotiko bat, HA. Azido horre-
jasaten duten disoziazio ionikoaren ekuazio doitua, tan hasierako ur-disoluzioaren kontzentrazioa 0,10 M
Arrheniusen teoriaren arabera: potasio fosfatoa, da, Ka-ren balioa 1,1 ⋅ 10−9 delarik. Aurki ezazu ore-
kaltzio bromuroa, azido karbonikoa eta magnesio kan presente dagoen espezie kimiko bakoitzaren
hidroxidoa. kontzentrazioa.
2. Aipatutako gatz bakoitza azido bat base batez neu- Sol.: [H3O+] = [A−] = 1,05 ⋅ 10−5 M; [HA] = 0,099 M
tralizatuz eratu da.
13. Azido azetikoaren, CH3COOH, disoluzio bat 0,01 M
Adierazi zein den azidoa eta zein basea kasu da. Kalkula itzazu disoluzio horretan orekako espe-
bakoitzean: burdina (II) kloruroa, sodio karbonatoa zie kimikoen kontzentrazioak eta azidoaren disozia-
eta kobre (I) nitritoa. zioaren portzentajea (Ka = 1,8 ⋅ 10−5).
Sol.: [CH3COO−] = [H3O+] = 4,24 ⋅ 10−4 M
3. Justifika ezazu Brönsteden teoria erabilita: a) honako
[CH3COOH] = 9,58 ⋅ 10−3 M; % 4,24
espezie kimiko hauen izaera azidoa: H2O eta NH +4 ;
b) honako espezie kimiko hauen izaera basikoa: 14. Baldin azido fluorhidrikoaren, HF, ionizazio-kons-
OH− eta CH3NH2, metilamina. tantearen balioa, tenperatura batean, 6,4 ⋅ 10−4
bada, kalkula ezazu zein izango den azido horren
4. Adierazi honako Brönsteden azidoen base konjoka-
− − ionizazio-maila 0,10 M den disoluzio batean.
tuak zein diren: H2O, HCO 3 eta HS .
Sol.: 0,08
5. Adierazi honako Brönsteden base hauen azido kon-
−
jokatuak zein diren: H2O, NH3 eta HSO 4. 15. HA azido monoprotiko bat % 1,34 disoziatuta dago
0,10 M den disoluzio batean. Aurki ezazu ionizazio-
6. Osa itzazu erreakzioak Brönsted-Lowry-ren teoria- konstantearen balioa.
ren arabera, eta bakoitzean identifika ezazu zein
Sol.: 1,8 ⋅ 10−5
den azidoa, zein basea, eta dagozkien base eta
azido konjokatuak.
16. Kalkula itzazu kasu hauetako pH-a eta pOH-a:
a) H2O + HF → ... c) I − + H2O → ...
a) Ur-disoluzio bat, non [H3O+]-aren balioa 4,25 ⋅
b) H2O + S2− → ... d) H2SO4 + NH3 → ... 10−3 M baita.
7. Adierazi H2O-arekin nola moldatuko diren substan- b) Ur-disoluzio bat, non [OH–]-aren balioa 7,86 ⋅
tziak, eta identifika ezazu bakoitzaren izaera, azi- 10−11 M baita.
doa edo basikoa. Idatzi erreakzioak. Sol.: a) 2,37; 11,63; b) 3,9; 10,1
a ) HCO −3 b ) ClO 4− c ) BrO − d ) HPO 24 −
17. Kalkula itzazu hiru ur-disoluzioren [H3O+]-a eta
8. Aurresan, arrazoituz, zein izango den noranzko [OH−]-a, baldin haien pH-ak 0,55, 4,20 eta 13,15
nagusia erreakzio hauetan: badira, hurrenez hurren.
+ − Sol.: 0,28 eta 3,5 ⋅ 10−14; 6,3 ⋅ 10−5 eta 1,6 ⋅ 10−10;
a) HF (aq) + NH 3 (aq) NH 4 (aq) + F (aq)
7,1 ⋅ 10−14 eta 0,14
→
b) CH3COOH (aq) + OH − (aq) ←
→ CH3COO− (aq) + H2O (l) 18. Kalkula itzazu HCl-tan 1,0 ⋅ 10−3 M den ur-disoluzio
← baten pH-a, eta Ca(OH)2-tan 0,0015 M den beste
9. Argudia ezazu talde bakoitzean zein izango den ur-disoluzio batena.
azido sendoena. Sol.: 3,0; 11,5
a) H2SO4 eta H2SeO4 b) H2O, H2S eta H2Se

19. Azal ezazu H3PO4-aren eta NaH2PO4-aren disolu-
10. Kalkula ezazu zein izango den Na2SO4-ak eratzen zioak eraturiko sistema indargetzailearen portaera.
dituen ioien kontzentrazio molarra, gatz horretan
20. Aurki ezazu osaera hau duen disoluzio indargetzai-
0,020 M den disoluzio batean.
2−
learen pH-aren balioa. CH3COOH 0,50 M eta
Sol.: [Na+] = 0,040 M; [ SO 4 ] = 0,020 M CH3COONa 0,50 M (Ka = 1,85 ⋅ 10−5). Kalkula ezazu
pH-a HCl-tan 1,0 M den 1,0 mL gehitu ondoren.
11. Azido hipoklorosotan 0,20 M den ur-disoluzio bat
Sol.: 4,733; 4,731
prestatu da. Kalkula ezazu Ka ionizazio-konstantea,
jakinda orekako ClO− ioien kontzentrazioa 8,4 ⋅ 10−
5 M dela. 21. Arrazoitu zein izango den ur-disoluzioen izaera,
azidoa, basikoa ala neutroa: KCl, NH4F, Na2SO4,
Sol.: 3,5 ⋅ 10−8 K2CO3, NH4NO3.

22. Demagun sodio azetatotan 1,0 M den disoluzio bat. 31. Determina ezazu azido azetikoaren disoluzio baten
Kalkula itzazu orekako espezie kimikoen kon- pH-a, % 1,3 ionizatuta badago (Ka = 1,8 ⋅ 10−5).
tzentrazio molarrak eta disoluzioaren pH-a (Ka = 1,8 Sol.: 2,86
⋅ 10−5).
Sol.: [OH−] = [CH3COOH] = 2,4 ⋅ 10−5; pH = 9,38 32. Azido azetikotan 0,01 M den disoluzio baten pH-a
3,37 da. Kalkulatu azidoaren ionizazio-konstantea.
23. Lortu itzasu amonio klorurotan 1,0 M den disoluzio
baten pH-a eta gatzaren hidrolisi-maila (Kb = 1,8 ⋅
10−5). Sol.: 1,9 ⋅ 10−5
Sol.: 4,63; 2,4 ⋅ 10−5
33. BOH base bat, 0,50 M den disoluzio batean, % 1,0
24. Kalkulatu potasio zianurotan 0,2 M den disoluzio ionizatuta dago. Determina ezazu pH-a.
batean dauden OH− ioien kontzentrazioa (Ka = 4,0 ⋅ Sol.: 11,70
10−10).
Sol.: 2,24 ⋅ 10−3 34. Aurki ezazu zenbat gramo potasio hidroxido gehitu
behar zaizkion 250 mL uri, disoluzioaren pH-a 9,50
25. Kalkula ezazu amonio azetatoaren hidrolisiaren izan dadin. Gehikuntza horretan uraren bolumena
portzentajea, jakinda ioiek disoluzioan duten hidro- konstante mantentzen dela suposatu.
lisi-konstanteak: Ka = Kb = 1,8 ⋅ 10−5. Sol.: 4,4 ⋅ 10−4 g
Sol.: % 0,55
35. Determina ezazu zein izan beharko duen amonia-
26. Azido azetikoaren disoluzio bat prestatu da, azidoa ko-disoluzio baten kontzentrazioak pH-a 10,35 izan
urari gehituz, pH-a 3,0 izan arte. Disoluzioaren dadin (NH3-aren Kb = 1,8 ⋅ 10−5).
bukaerako bolumena 0,400 L-koa da. Kalkulatu: Sol.: 2,8 ⋅ 10−3 M
a) Azido azetikoak disoluzioan duen kontzentrazio
molarra. 36. Bi disoluzio azidok, bata azido klorhidrikoaren eta
bestea azido azetikoarena, pH berdina dute.
b) Azidoaren ionizazio-maila.
Determinatu bietatik zeinek edukiko duen kontzen-
c) Disoluzio azido hori zeharo neutralizatzeko trazio handiena, eta justifikatu erantzuna.
beharko den sodio hidroxidoaren disoluzio baten
bolumena, baldin disoluzio hori 1,00 M bada. 37. Bi disoluzio basikok, bata amoniakoarena eta bestea
(CH3 COOH-aren Ka = 1,8 ⋅ 10−5) sodio hidroxidoarena, pH berbera dute. De-
terminatu bietatik zeinek edukiko duen kontzentra-
Sol.: 0,0566 M; 0,018; 22,6 mL zio handiena, eta justifikatu erantzuna.
27. Demagun azido zianhidrikoaren disoluzio bat, 38. Sodio hidroxidoaren disoluzio batek kaltzio hidroxi-
0,10 M dena, sodio hidroxidotan 0,10 M den disolu- doaren beste disoluzio baten kontzentrazio berbera
zio batekin neutralizatzen dela. Kalkula ezazu balio- du. Justifikatu, arrazoituz, bietatik zeinek edukiko
kidetza-puntuaren pH-a (HCN-aren Ka = 5 ⋅ 10−10). duen pH-rik altuena.
Irudika ezazu balorazio-kurba modu hurbil batean.
Sol.: 11,15
28. Kalkula ezazu 25 mL sodio hidroxido 0,16 M, azido

klorhidrikotan 0,10 M diren 50 mL-ri gehitzen zaiz-
kionean agertzen den disoluzioaren pH-a.
Sol.: 1,9
29. Azido monoprotiko baten, HA, ionizazio-konstante-

aren balioa 2,14 ⋅ 10−14 da. Kalkulatu:
•
39. Presta itzazu, kalkulu-orri batean, bi programa, bata
a) Azido horretan 0,20 M den disoluzio baten ioni-
azido monoprotikoen disoluzioen pH-a eta pOH-a
zazio-maila.
kalkulatzekoa, eta bestea base sendoen pH-a eta
b) Disoluzioaren pH-a. pOH-a lortzekoa. Kalkuluak 10−5 M eta 1 M bitarte-
Sol.: 0,033; 2,2 ko kontzentrazioetarako egingo dira.
40. Bilatu Interneten euri azidoari buruzko informazioa,
30. Kalkula ezazu azido hipobromosotan, HBrO, 0,12 M
eta aurkezpen-programa batez, prestatu azalpen
den disoluzio baten pH-a (Ka , HBrO = 2,1 ⋅ 10−9).
bat fenomenoaren eragileez, ondorioez eta konpon-
Sol.: 4,80 bideez.
255
10 Elektroi-transferentziako
erreakzioak
Itxura batean erabat fenomeno desberdinak izan

arren, metalen korrosioa eta pilen bidez energia
elektrikoa lortzeko prozesua erreakzio mota beraren
ondorio dira. Elektroi-transferentziako erreakzioez
ari gara, erredox erreakzioak ere deituez.
256

Diziplinartekoak 1. Oxidazio- 1.1. Kontzeptu elektronikoak
erredukzioko 1.2. Oxidazio-zenbakiaren aldakuntza
— Erredox erreakzio motak bereiztea,
erreakzioak 1.3. Erredox bikoteak
eta horien arabera nolako pilak 2. Oxidazio-erredukzioko ekuazioen doikuntza
fabrikatzen diren jakitea. 3. Oxidazio-erredukzioko balorazioak
— Elektrolisiaren aplikazio industrialak
ezagutzea eta oxidazio-erreduk- 4.1. Osagaiak eta funtzionamendua
zioko erreakzio gisa interpretatzea. 4. Pila voltaikoak 4.2. Hidrogenozko elektrodo estandarra
• Matematikarako gaitasuna: oxidazio-
erredukzio ekuazioak doitzea.
4.3. Elektrodoaren potentzial estandarra
5. Erredukziozko 5.1. Pilaren potentzial estandarra
Zeharkakoak
• Hizkuntza-komunikaziorako gaitasuna: potentzial 5.2. Ahalmen oxidatzailea eta ahalmen
gertaera eta fenomeno fisikoak estandarraren erreduktorea
deskribatzean eta haien zergatia seriea 5.3. Erredox erreakzioen espontaneotasuna
azaltzean, hizkuntza zientifikoa zuzen
eta egoki erabiltzea. 6.1. Sodio kloruro urtuaren elektrolisia
• Norberaren autonomiarako eta 6. Elektrolisia 6.2. Uraren elektrolisia
ekimenerako gaitasuna: gai zientifikoei 6.3. Kobre (II) sulfatoaren elektrolisia
buruzko iritzi oinarridunak izatea, eta
ur-disoluzioan
arrazoibideak emanez defendatzea.
7. Elektrolisiaren 7.1. Estaldura metaliko elektrolitikoak
aplikazio
7.2. Kobrearen arazketa elektrolitikoa
industrialak
8. Faraday-ren legea
Kimika eta gizartea: Pilak
ATARIAN
Gogoratu • Sorgailu baten indar elektroeragilea lan bat da,
abian jarritako karga-unitateko egindakoa, edo beste
• Elementu baten oxidazio-zenbakia elementu horrek era batera esanda, sorgailuak karga-unitateko ekoiz-
edukiko lukeen karga da, baldin parte hartzen duene- ten duen energia.
ko konposatua ioiz osatuta egongo balitz.
• Coulomb bat eroale baten sekzioan zehar segundu
• Ioiak atomoak edo atomo multzoak dira, elektroiak batean doan karga da, baldin eroaletik zirkulatzen
emateagatik edo hartzeagatik positiboki edo negatibo- duen korrontea anpere batekoa bada.
ki kargatuak. • Volt bat bi punturen arteko potentzial-diferentzia da,
Cu → Cu 2+ + 2 e− Cl + 1 e − → Cl − baldin puntu batetik bestera 1 C garraiatzeko egin
beharreko lana 1 J-ekoa bada.
Te 2+ → Te 3+ + 1 e− O + 2 e− → O 2−
• Azidoen, hidroxidoen eta gatzen ionizazioa edo diso-
ziazio ionikoa ur-disoluzioan beren ioien bereizketan JARDUERAK
datza.
• Izenda itzazu honako konposatuak eta ioiak:
HNO 3 (aq) → H + + NO 3− Na 2SO 3 (aq) → 2 Na + + SO 23 −
Cr(OH)3 Zn(NO3 ) 2 SO 32 − NO 2−
• Elektrolitoak. Uretan disolbatzean, substantzia
horiek, ioien presentziaren kausaz, elektrizitatearen Fe 2 (SO4 ) 3 NO CrO 24 − HS O −4
garraiatzaile diren disoluzioak sortzen dituzte. H 2CO3 KIO3 BO 33 − ClO −
• Osagai batek disoluzioan duen molartasuna osagai • Idatz itzazu konposatu hauen formulak:
horren mol kopurua da, disoluzioaren litro bakoitzeko:
Burdina (III) oxidoa Karbono monoxidoa
Solutua, moletan Azido nitrikoa Hidrogeno peroxidoa
Molartasuna =
Disoluzioa, litrotan Kobre (II) nitratoa Potasio permanganatoa
• Propietate bat intentsiboa da, kontuan hartzen den Zink dikromatoa Manganeso (II) sulfatoa
substantzia kantitatearen mende ez dagoenean. Sodio oxalatoa Merkurio (I) karbonatoa
257
ADI! 1. Oxidazio-erredukzioko erreakzioak

Oxidazio eta erredukzio terminoak
era oso mugatuan erabili ohi dira, Oxidazio-erredukzioko erreakzio izen orokorrak, edo erredox erreak-
prozesu hauek deskribatzeko, hain zio izen laburragoak, garrantzi praktiko berezia duten transformazio
zuzen: kimiko ugari hartzen ditu barnean, esaterako: substantzia askoren erre-
Oxidazioa elementu bat oxigenoa- kuntza, metalen oxidazioa airean, metalen eta ez-metalen lorbidea
rekin konbinatzean gertatzen den
erreakzioa da, edo konposatu batek
haien mineraletatik abiatuta, prozesu elektrolitikoak, piletako energia
bere oxigeno-edukia handitzean elektrikoaren ekoizpena, etab.
gertatzen dena.
Adibideak:
Orain, erreakzio mota horietan bereizgarria zer den eta komun zer
duten aztertuko dugu.
C (s) + O2 (g) → CO2 (g)
1
FeO (s) + O 2 (g) → Fe 2O 3 (s)
2
Erredukzioa konposatu batek oxi- 1.1. Kontzeptu elektronikoak

genoa galtzean gertatzen den
erreakzioa da, edo elementu bat Gaur egun, oxidazio eta erredukzio kontzeptuak ez dira mugatzen oxi-
hidrogenoarekin konbinatzean ger-
tatzen dena. genoaren edukiaren gehikuntza edo gutxipenera. Bi termino horien
Adibideak:
esanahia hedatu egin da, eta orain elektroi-transferentzia bat, errea-
Fe2O3 (s) + 3 CO (g) →
la zein alegiazkoa, gertatzen direneko fenomenoak hartzen ditu bar-
→ 2 Fe (s) + 3 CO2 (g) nean.
2 Na (s) + H2 (g) → 2 NaH (s) Demagun, adibidez, magnesio fluoruroaren, MgF2, sintesi-erreakzioa,
haren elementuetatik abiatuta:
Mg (s) + F2 (g) → MgF2 (s)
Eratu den produktua aldibereko bi erdierreakziotan gertatutako elek-

troi-transferentziaren bukerako emaitza da:
2 e-ren transferentzia
— Oxidazio-erdierreakzioa: Mg-ak bere bi balentzia-elektroiak ema-
ten ditu. Oxidatu egin dela esaten dugu:
Mg + F2 Mg → Mg2+ + 2 e−
(erreduktorea) (oxidatzailea)
— Erredukzio-erdierreakzioa: F atomo bakoitzak elektroi bat har-tzen
du. Fluorra erreduzitu egin dela esaten dugu. Magnesioak emanda-
Oxidazio- Erredukzio-
erdierreakzioa erdierreakzioa ko bi elektroiak bi fluor atomoek hartzen dituzte:
F2 + 2 e− → 2 F −
Mg+2 2 F−
— Erreakzio osoa bi erdierreakzioen batura da:
(erreduktorearen
+ (oxidatzailearen
era oxidatua) era erreduzitua) Mg + F2 → Mg 2+ + 2 F − → MgF2
— Magnesioak erreduktore izena hartzen du, elektroiak ematean eta

■ Erreduktoreak emandako elektroi ko- oxidatzean fluorraren erredukzioa eragiten duelako.
purua oxidatzaileak hartutako elektroi — Fluorrak oxidatzaile izena hartzen du, elektroiak hartzean eta erre-
kopuruaren berdina da. duzitzean magnesioaren oxidazioa eragiten duelako.
Oro har, esan daiteke:
Oxidazio-erredukzioko erreakzioa elektroi-transferentziaren

bidez gertatzen den erreakzioa dela.
) Oxidazioa elektroien galera-prozesua dela, erreduktore batek
jasaten duena.
Erredukzioa elektroien irabazte-prozesua dela, oxidatzaile
batek jasaten duena.
258 10. Elektroi-transferentziako erreakzioak

1.2. Oxidazio-zenbakiaren aldakuntza

Oxidazio-zenbakia
Konposatu ionikoen eraketan, bi elementuren arteko elektro-transfe- Elementu batek konposatu batean
rentzia ikustea erraza da; transferentzia hori da, hain zuzen ere, oxida- duen oxidazio-zenbakia edo oxi-
zio-erredukzioko erreakzio gisa ezaugarritzen duena. dazio-egoera, elementu horrek edu-
kiko lukeen karga da, baldin konpo-
Hala ere, erreakzio gehienetan ez da hain erraza aipaturiko transferen- satu hori ioi positiboz eta negatiboz
osatuta egongo balitz.
tzia elektroniko hori behatzea; horrela gertatzen da substantzia koba-
lenteetan, bereziki. Arrazoi horregatik, irizpide argiago bat hartzen da Oxidazio-zenbakia elementuaren
sinboloaren gainean +n edo −n
oxidazio-erredukzioko erreakzioak errazago identifikatzeko. moduan idazten da. Ioien benetako
)
karga ioien eskuineko goialdean n+
Oxidazio-erredukzioko erreakzioak edo erredox erreakzioak edo n– idatziz adierazten da
prozesu kimikoak dira, eta haietan parte hartzen duten elemen- (F − , Ca 2+ , SO 24 − , NO −2 , etab.).
tuen oxidazio-zenbakietan aldakuntzaren bat gertatzen da.
Esleipen-arauak
Aldaketa hori elektroi-transferentzia errealaren edo alegiazkoaren on- — Elementu askeak (H2, I2, Al,
P, S...) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 0
dorioa da.
— Ioi monoatomikoak (Cl −, Na +,
Adibidez, har dezagun H2 (g) + Cl2 (g) → 2 HCl (g) erreakzioa; parte S 2−, Al 3+...)... . . . Ioiaren karga
har-tzen duten elementu guztiei oxidazio-zenbakiak esleitzen badizkie- — Metal alkalinoak . . . . . . . . . . +1
gu, honako hau lortuko dugu: — Metal lurralkalinoak . . . . . . . +2
— Hidrogenoa:
0 0 +1 −1
• Konposatu gehienetan (H2O,
H2 (g) + Cl2 (g) → 2 HCl (g) Ca(OH)2, H2SO4...) . . . . . . +1
— Hidrogenoaren oxidazio-zenbakia 0tik +1era aldatu da. Horrek esan • Hidruro metalikoetan (NaH,
CaH2...) . . . . . . . . . . . . . . . −1
nahi du hidrogeno atomo bakoitzak elektroi bat galdu duela, eta horre-
gatik esaten dugu hidrogenoa erreduktorea dela eta oxidatu egin dela. — Oxigenoa:
• Konposatu gehienetan (H2O,
— Kloroaren oxidazio-zenbakia 0tik −1era aldatu da. Horrek esan nahi HNO3, CO2...) . . . . . . . . . . −2
du kloro atomo bakoitzak elektroi bat irabazi duela, eta horregatik • Peroxidoetan, (K2O2...) . . . −1
esaten dugu kloroa oxidatzailea dela eta erreduzitu egin dela.
— Konposatua osatzen duten ele-
0 0 +1 −1 mentu guztien oxidazio-zenba-
kien batura algebraikoak balio
H2 (g) + Cl2 (g) → 2 HCl (g) hau izan behar du:
䉱䉱
Erreduktorea Oxidatzailea • Konposatua neutroa denean
(MnO2, Fe2O3, H2SO4...) . . . 0
Oxidazioa Erredukzioa
• Konposatua ioi poliatomikoa
— Agente erreduktorea edo erreduktorea substantzia bat da, eta denean (SO 2− 3 ,
NH +4 ...)
bere baitan oxidazio-zenbakia handitzen duen elementua du. • . . . . . . . . . . . . . Ioiaren karga
Elementu hori oxidatu egiten da, beste elementu bat erreduzituz.
— Agente oxidatzailea edo oxidatzailea substantzia bat da, eta bere
baitan oxidazio-zenbakia gutxitzen duen elementua du. Elementu
hori erreduzitu egiten da, beste elementu bat oxidatuz.
— Oxidazio-erdierreakzioa prozesu bat da, eta bertan, elementu
batek bere oxidazio-zenbakia handitu egiten du; hots, prozesu
horretan elektroien galera erreala edo alegiazkoa gertatzen da.
— Erredukzio-erdierreakzioa prozesu bat da, eta bertan, elementu
batek bere oxidazio-zenbakia gutxitu egiten du; hots, prozesu horre-
tan elektroien irabazi erreala edo alegiazkoa gertatzen da. Oxidazio-zenbakiak
...−4 −3 −2 −1 0 +1 +2 +3 +4...
Oxidazio-
Oxidazio
䉱
zenbakiaren
zenbakiaren Erredukzioa
䉱
ERREDUKTOREA OXIDATZAILEA
䉱
handitzea
䉱
gutxitzea
Oxidatu Elektroiak Oxidazioa
egiten da ematea Murrizten da
259
ADI! 1.3. Erredox bikoteak

Erreduktorea zenbat eta sendoa-
goa izan, hots, elektroiak emateko Erredox erreakzioek eta azido-base erreakzioek antzekotasun batzuk
joera zenbat eta handiagoa izan, dituzte. Azken horietan azido-base bikote konjokatu deitzen genien bai
ahulagoa izango da oxidatzaile azido bati eta bere base konjokatuari bai base bati eta bere azido kon-
konjokatua, hau da, txikiagoa elek- jokatuari. Erredox erreakzioetan:
troiak hartzeko joera.
Halaber, zenbat eta sendoagoa — Oxidatzaileak eta haren forma erreduzituak erredox bikote konjokatu
izan oxidatzaile bat, orduan eta bat osatzen dute. Forma erreduzituari erreduktore konjokatua deritzo.
ahulagoa izango da haren erreduk-
tore konjokatua. — Erreduktoreak eta haren forma oxidatuak erredox bikote konjoka-
tu bat osatzen dute. Forma oxidatuari oxidatzaile konjokatua deritzo.
Adibidez, H2 + Cl2 → 2 H+ + 2 Cl−

Erreduktorea Oxidatzailea Oxidatzaile Erreduktore
konjokatua konjokatua
䉱䉱
Erredox bikotea
Erredox bikotea
1. ADIBIDEA
Erredox erreakzio hauetan, esleitu elementu bakoitzari oxidazio-zenbakia, eta identifikatu zein diren: oxidazioa eta
erredukzioa, oxidatzailea eta erreduktorea, eta erreduktore konjokatua eta oxidatzaile konjokatua.
a) Fe2O3 (s) + 3 CO (g) → 2 Fe (s) + 3 CO2 (g) b) 3 NO2 (g) + H2O (l) → 2 HNO3 (aq) + NO (g)
a) Elementu bakoitzaren oxidazio-zenbakiak hauek dira: b) Elementu bakoitzaren oxidazio-zenbakiak hauek dira:
+3 −2 +2 −2 0 +4 −2 +4 −2 +1 −2 +1 +5 −2 +2 −2
Fe2O3 (s) + 3 CO (g) → 2 Fe (s) + 3 CO2 (g) 3 NO2 (g) + H2O (l) → 2 HNO3 (aq) + NO (g)
Ikusten denez, Fe-ak oxidazio-zenbakia +3tik 0raino NO2-aren N atomo batzuek beren oxidazio-zenbakiak
aldatzen du, beraz, erreduzitu egiten da; Fe2O3-a da +4tik +5era aldatzen dituzte, oxidatuz; bestalde, beste
oxidatzailea, eta Fe-a, haren erreduktore konjokatua. atomo batzuek +4tik +2ra aldatzen dituzte, erreduzituz.
C-aren oxidazio-zenbakia +2tik +4ra aldatzen da, Erreakzio hau autooxidazio-erredukzio motako erre-
beraz oxidatu egiten da; CO-a da erreduktorea, eta akzioa da, dismutazio edo desproportzio izena ere
CO2-a, haren oxidatzaile konjokatua. hartzen duena: NO2-aren molekula batzuk oxidatzai-
leak dira, eta beste molekula batzuk, erreduktoreak.
+3 −2 +2 −2 0 +4 −2
+4 −2 +1 −2 +1 +5 −2 +2 −2
Fe2O3 (s) + 3 CO (g) → 2 Fe (s) + 3 CO2 (g)
3 NO2 (g) + H2O (l) → 2 HNO3 (l) + NO (g)
Oxidatzailea Erreduktorea Erreduktorea Oxidatzaile
konjokatua konjokatua Oxidatzailea Oxidatzaile Erreduktore
䉱䉱 Erreduktorea konjokatua konjokatua
䉱䉱
Oxidazioa
Erredukzioa Oxidazioa
Erredukzioa
JARDUERAK
1. Esleitu oxidazio-zenbakia konposatu eta ioi haueta- 4. Beheko erredox erreakzioetan, esleitu elementu
ko elementuei: SO2, K2Cr2O7, H2CO3, CH2O, MnO2, bakoitzari bere oxidazio zenbakia, eta identifika
Na2SO4, CH4, BO 33 − , NO 2− , CrO 24 − , SO 23 − . itzazu: oxidazioa, erredukzioa, oxidatzailea eta
erreduktorea:
2. Arrazoitu esaldia hau zuzena den ala ez: Ezinezkoa
a) 2 KClO3 → 2 KCl + 3 O2
da oxidatzaile baten erredukzioa, aldi berean erre-
duktorea oxidatzen ez bada. b) Zn + CuSO4 → ZnSO4 + Cu
c) 4 NH3 + 3 O2 → 2 N2 + 6 H2O
3. Halogenoen izaera oxidatzailea haziz doa segida
d) 2 FeCl2 + Cl2 → 2 FeCl3
honen arabera: I2 < Br2 < Cl2 < F2. Adierazi dagoz-
kien erreduktore konjokatuak, eta ordena itzazu e) 2 AgNO3 + Cu → Cu(NO3)2 + 2 Ag
izaera erreduktorearen ordena hazkorraren arabera. f) 2 Cu(NO3)2 → 2 CuO + 4 NO2 + O2

2. Oxidazio-erredukzioko ekuazioen doikuntza

Oxidazio-erredukzioko ekuazioen doiketak beste ekuazio kimikoena
baino zailtasun handiagoa du. Beste edozein ekuaziotan egiten den ADI!
moduan, masa-balantze bat egin behar da, ekuazioaren bi ataletan
elementu bakoitzaren atomo kopuru berdina daudela ziurtatzeko. Oxidazio-erredukzio ekuazioetan,
erosoagoa da H+ idaztea hidrogeno
Horrez gain, karga-balantze bat ere egin behar da, erreduktorearen ioia adierazteko, eta horixe egiten
oxidazioan emandako elektroien kopurua eta oxidatzailearen erreduk- da gehienetan. Badakigu, ordea, ioi
zioan irabazitako elektroien kopurua berdinak izan daitezen. hori, ur-disoluzioan, hidratatuta da-
goela, ea gutxienez H3O + espeziea
Balantze bikoitz hori erdiesteko, ioi-elektroi metodoaz balia gaitezke. eratzen duela.
Metodo hori urrats batzuei jarraituz garatzen da, ingurune azidoan ger-
tatzen den erredox ekuazio honetan bezala:
HNO3 + HI → NO + I2 + H2O
1. Erredox ekuazioa forma ionikoan idazten da, kontuan Azido nitrikoa eta azido iodhidrikoa ioietan disoziatzen ditugu:
hartuz disoziatzen diren bakarrak azidoak, gatzak eta H + + NO 3− + H + + I − → NO + I 2 + H 2O
hidroxidoak direla.
2. Oxidazioko eta erredukzioko erdierreakzioak identifi- I−-a I2 bilakatzen da, oxidazio-zenbakia −1etik 0ra pasa-
katu egiten dira, bakoitza bereizita idatziz. tuz: I−-a I2-ra oxidatzen da.
Oxidazio-erdierreakzioa: I− → I2
NO −3 -a, NO bilakatzen da, N-aren oxidazio-zenbakia
+5etik +2ra pasatuz: N-a erreduzitu egiten da.
−
Erredukzio-erdierreakzioa: NO 3 → NO
3. Elementu bakoitzaren atomoak doitu egiten dira, hidrogenoa Iodoa doitzen dugu: 2 I − → I2
eta oxigenoa salbu, horiek doiketa berezia behar baitute.
4. Oxigenoaren doikuntza. Erredukzio-erdierreakzioan oxigenoa doitzen dugu;

Disoluzio azidoan: falta den oxigeno atomo bakoitze- horretarako, 2 H2O molekula bigarren atalari gehitzen
ko, H2O molekula bat gehitzen da. zaizkio.
Disoluzio basikoan: falta den oxigeno atomo bakoitzeko, NO −3 → NO + 2 H 2 O
−
2 ioi OH gehitzen dira, eta ekuazioaren beste atalari
H2O molekula bat gehitzen zaio.
5. Hidrogenoaren doikuntza. Goiko erdierreakzio berean, hidrogenoa doitzeko, lehen

+
Disoluzio azidoan: falta den hidrogeno atomo bakoi- atalari 4 H ioi gehitzen zaizkio.
+
tzeko, H ioi bat gehitzen da. NO − + 4 H + → NO + 2 H O
3 2
Disoluzio basikoan: falta den hidrogeno atomo bakoi-
tzeko, H2O molekula bat gehitzen da, eta beste atala-
ri OH− ioi bat gehitzen zaio.
6. Kargen doikuntza. Beharrezkoak diren elektroiak ge- Kargak berdintzeko, elektroiak gehitzen ditugu:
hitzen dira, erdierreakzio bakoitzaren bi atalek karga 2 I− → I2 + 2 e −
kopuru berbera izan dezaten.
NO −3 + 4 H + + 3 e − → NO + 2 H 2 O
7. Bi erdierreakzioetako elektroi kopuruak berdindu egi- Oxidazioa bider 3 eta erredukzioa bider 2 eginez:
ten dira, eta batuketa egiten da erreakzio ioniko osoa 6 I− → 3 I2 + 6 e −
lortzeko.
2 NO 3− + 8 H + + 6 e − → 2 NO + 4 H 2O
2 NO 3− + 8 H + + 6 I − → 2 NO + 3 I 2 + 4 H 2O
8. Ekuazioa forma molekularrean idazten da, baldin Lortu diren ioiak molekulekin asoziatzen ditugu.
hasierako substantzia molekularrak ezagunak badira. 2 HNO3 + 6 HI → 2 NO + 3 I2 + 4 H2O
261
ADI! 2. ADIBIDEA
Substantzia batek erreakzio jakin ba- Doitu erredox erreakzio hau, ingurune basikoan gertatzen dena:
tean oxidatzaile moduan jardun bade- CrO 2− + ClO − → CrO 42 − + Cl −
zake ere, beste erreakzio batean
erreduktore moduan jardun dezake, Prozedura orokorrean adierazitako pausuei jarraituz:
berarekin erreakzionatzen duen subs-
tantziaren arabera. Hori adierazteko, 1. Erreakzioa jadanik forma ionikoan agertzen da.
substantzien izaera oxidatzailea eta − 2−
2. Kromito ioia, CrO 2 , kromato ioiraino, CrO 4 , oxidatzen da, eta kro-
erreduktorea erlatiboak direla esaten
dugu. moa +3tik +6raino aldatzen da. Hipoklorito ioia, ClO−, Cl− ioira erre-
Esaterako, nitrogenoa, N2, oxidatzai- duzitzen da, kloroa +1etik −1eraino pasatuz.
le moduan aritu daiteke, NH3-raino
Oxidazio-erdierreakzioa: CrO −2 → CrO 24 −
erreduzituz, baina baita erreduktore
moduan ere, NO-raino oxidatuz. Erredukzio-erdierreakzioa: ClO − → Cl −
0 Erreduzitzen da −3 3. Bai kromoa eta bai kloroa doituta daude.
− − 2−
N2 + 3 H2 → 2 NH3 4. Oxigenoaren doikuntza. CrO 2 + 4 OH → CrO 4 + 2 H 2O
Oxidatzailea
ClO − + H2O → Cl − + 2 OH −
5. Hidrogenoa doituta dago.
0 Oxidatzen da +2
6. Kargen doikuntza. CrO 2− + 4 OH− → CrO 24 − + 2 H2O + 3 e −
N2 + O2 → 2 NO
ClO − + H2O + 2 e − → Cl − + 2 OH−
Erreduktorea 7. Elektroi kopuruak berdindu, eta erdierreakzioen batura egingo dugu:
2 CrO 2− + 8 OH− → 2 CrO 24 − + 4 H2O + 6 e −
3 ClO − + 3 H2O + 6 e − → 3 Cl − + 6 OH−
2 CrO 2− + 3 ClO − + 8 OH− + 3 H2O → 2 CrO 24 − + 3 C l − + 4 H2O + 6 OH−
Ekuazioa sinpleago idatzita:
2 CrO −2 + 3 ClO − + 2 OH − → 2 CrO 42 − + 3 Cl − + H 2O
Oxidatzaileak eta erreduktoreak

Erabilera arrunteko oxidatzaileak, JARDUERAK
laborategian nahiz industrian:
• Ez-metal askeak (F2, O2, Cl2...). 5. Ekuazio honei dagozkien erredox erreakzioak ingurune azidoan gertatzen
Ioi negatiboak eratzeko erreduzi- dira. Doitu itzazu.
tzen dira. a) Na2SO4 + C → CO2 + Na2S
• Katioi metalikoak (Al3+, Ce4+,
Cu2+...). Karga positiboa galduz b) HCl + K2Cr2O7 → Cl2 + CrCl3 + KCl
erreduzitzen dira. c) KMnO4 + HCl → Cl2 + MnCl2 + KCl
• Oxidazio-zenbaki altuko elemen-
tua duten ioi poliatomikoak d) KMnO4 + FeSO4 + H2SO4 → MnSO4 + Fe2(SO4)3 + K2SO4
(NO −3 , Cr2O 27 − , MnO 4− ...). Elemen- e) MnO 4− + SO 2 → Mn 2 + + HSO 4−
• tu horrek duen oxidazio-zenbakia
• jaitsiz erreduzitzen dira. f) Cr2O 72 − + C 2O 24 − → Cr 3 + + CO 2
Erabilera arrunteko erreduktoreak, 6. Ekuazio hauei dagozkien erreakzioak ingurune basikoan gertatzen dira.
laborategian nahiz industrian: Doitu itzazu.
• Metal askeak (Na, Zn, Cu,...). Ioi
a ) N2O 4 + Br − → NO 2− + BrO 3−
positiboak eratzeko oxidatzen dira.
• Katioi metalikoak (Fe2+, Sn2+, b ) Cr(OH) 3 + KIO 3 → KI + K 2C rO 4
Cu+...). Karga positiboa areagotuz c ) KI + KClO 3 → I 2 + KCl + KOH
oxidatzen dira.
• Oxidazio-zenbaki baxuko ele- 7. Potasio permanganatoa “ingurune azidoan” hidrogeno sulfuroa sufre ele-
mentua duten ioi poliatomikoak mentaleraino, S, oxidatzeko gai da, eta permanganatoa manganeso (II)
2−
(NO −2 , SO 23 − , S 2O 3 , CO, NO, SO 2 ...). ioiraino pasatzen da. Doitu oxidazio-erredukzioko erreakzioa, paratu forma
Elementu horrek duen oxidazio- molekularrean, eta adierazi zein diren oxidatzailea, erreduktorea, oxida-
zenbakia handituz oxidatzen dira. tzen den espeziea eta erreduzitzen den espeziea.
• Ez-metal aske batzuk (C, S,
H2,...). Oxigenoarekin konbinatuz 8. Ioi-elektroi metodoa erabiliz, doitu erreakzioa hau: potasio dikromatoa + eta-
oxidatzen dira. nola + azido sulfurikoa → kromo (III) sulfatoa + azido etanoikoa + potasio
sulfatoa + ura.

3. Oxidazio-erredukzioko balorazioak Burdina (II) sulfatoaren disoluzio

bat, hots, erreduktore baten disolu-
Oxidatzaile baten kontzentrazioa ur-disoluzioan erraz determina daite- zioa, kontzentrazio ezaguneko po-
ke, erreduktore baten kontzentrazioa eta oxidatzailearen eta erredukto- tasio permanganatoaren disoluzio
rearen disoluzioen bolumenak jakinez gero. Era berean, erreduktorea- baten bidez, hots, oxidatzaile baten
disoluzioaren bidez, baloratzeko
ren kontzentrazioa determina daiteke, oxidatzailearena ezaguna bada.
prozedura, honako hau da: buretan
Ohiko prozedurari oxidazio-erredukzioko balorazioa deitzen zaio, KMnO4-aren disoluzioa jarri da,
kolore morea duena, eta Erlenme-
edo erredox balorazioa, eta azido-base balorazioaren parekoa da. yer matrazean FeSO4-aren disolu-
Balorazioa erreduktoreak eta oxidatzaileak elkarrekin erreakzionaraz- zioaren bolumen jakin bat sartu da,
tean datza, erredox erreakzioa osoa izan arte. Bukaerako puntua erre- ia kolorgea, tanta batzuk azido sul-
dox adierazle egokia gehituz jakin daiteke, edo oxidatzailearen edo furikorekin.
erreduktorearen disoluzioek beraiek jasaten duten kolore-aldaketari KMnO4-a FeSO4-ari gehitzean eta
Mn2+ era pasatzean, kolorea gal-
behatuz.
tzen du. Permanganato tanta batek
kolorea galtzen ez duenean, erreak-
3. ADIBIDEA zioaren bukaera iritsi da; izan ere,
kolore arrosa iraunkorrak balorazioa-
FeSO4-aren disoluzio baten kontzentrazioa jakiteko, Erlenmeyer batean ren bukaera adierazten du, erreduk-
disoluzio horren 20,0 mL sartu dira, tanta batzuk azido sulfurikorekin, eta torea bukatu baita. FeSO4-aren kon-
KMnO4-tan 0,1425 M den disoluzio batekin baloratu da, baliokidetza-pun- tzentrazioa determinatzeko egin be-
turaino heltzeko azken disoluzioaren 15,00 mL gastatuz. Kalkula ezazu har diren kalkulu estekiometrikoak
erabili den permanganato-disoluzio-
FeSO4-aren kontzentrazio molarra. aren bolumenetik abiatuta egiten
dira. Hortik dator prozedura horrek
2+ − + 3+ 2+
— Ekuazio ionikoa: 5 Fe + MnO 4 + 8 H → 5 Fe + Mn + 4 H2O hartzen duen izena: bolumetria.
1L 0,1425 mol Bureta KMnO4 (aq),

— KMnO 4 molak = 15, 00 mL ⋅ ⋅ = 2,138 ⋅ 10 −3 mol kontzentrazio
1000 mL 1L ezagunekoa
— Doitutako ekuazioaren arabera, 1 mol KMnO4-k 5 mol FeSO4-rekin FeSO4 (aq),

kontzentrazio
erreakzionatzen du, beraz: ezezagunekoa +
Erlenmeyer tanta batzuk
Kontsumitu diren FeSO 4 molak = 5 ⋅ 2,138 ⋅ 10 −3 mol = 1069
, ⋅ 10 −2 mol matrazea H2SO4
FeSO 4 -aren mol artasuna 1069

, ⋅ 10 −2 mol
FeSO 4 molak = = = 0, 5345 mol ⋅ L−1
Disoluzioaren bolumena 20,00 ⋅ 10 −3 L
— FeSO4-aren disoluzioa 0,5345 M da.
JARDUERAK
9. Kalkula ezazu sodio oxalatoaren, Na2C2O4, disoluzio duzitzen denean; b) HNO3-arena, ingurune azidoan
baten molartasuna, jakinda disoluzio horren 25,0 mL NO-raino erreduzitzen denean; c) HNO3-arena, ingu-
baloratzeko, KMnO4-tan 0,1205 M den disoluzio rune azidoan NO2-raino erreduzitzen denean.
baten 15,4 mL erabili direla. Identifikatu oxidatzailea Sol.: 43,47 g; 21,01 g; 63,02 g
eta erreduktorea. Erreakzio ionikoa hauxe da: 12. Potasio iodatoak, azido sulfurikozko ingurunean,
2 MnO −4 + 5 C 2O 24 − + 16 H+ → 2 Mn 2 + + 10 CO 2 + 8 H2O potasio ioduroarekin erreakzionatzen du, iodoa
emanez. Doi ezazu aipaturiko erreakzio hori ioi-
Sol.: 0,1856 M elektroi metodoa erabiliz. Kalkulatu zein diren erre-
10. Kalkula ezazu K2Cr2O7-aren disoluzio baten molar- akzio horretan iodatoaren eta ioduroaren masa
tasuna, jakinda disoluzio horren 28,42 mL-k zeharo baliokideak.
erreakzionatu dutela Na2SO3-tan 0,3143 M den Sol.: 42,8 g; 166,0 g
disoluzio baten 25,00 mL-rekin. Identifika itzazu 13. K2Cr2O7-tan 0,1507 M den disoluzio batetik 30,5 mL
oxidatzailea eta erreduktorea. Erreakzio ionikoa erabili dira FeSO4-aren disoluzio baten 25,0 mL balo-
honako hau da: ratzeko. Kalkula ezazu FeSO4-aren molartasuna.
Adierazi zein den oxidatzailea eta zein erreduktorea.
Cr2O 72 − + 3 SO 23 − + 8 H+ → 2 Cr 3 + + 3 SO 24 − + 4 H2O
Erreakzio ionikoa honako hau da:
Sol.: 0,0922 M
6 Fe 2 + + Cr2O 27 − + 14 H+ → 6 Fe 3 + + 2 Cr 3 + + 7 H2O
11. Kalkulatu honako kasu hauetako masa baliokideak:
a) MnO2-arena, ingurune azidoan MnCl2-raino erre- Sol.: 1,1030 M
263
Zn atomoak
4. Pila voltaikoak
Zinkezko xafla Cu
Kobre (II) sulfatoaren ur-disoluzio batean zink-xafla bat murgiltzen
atomoak Cu2+ bada (1. irud.), erraza da egiaztatzea azken horren gainean kobre
Zn2+ metalikoa, gorri kolorekoa, hauspeatzen dela, eta, aldi berean, zink
apur bat disolbatzen dela. Bi egitate horiek honako bi erreakzio hauek
gertatu direla esanez interpretatzen dira:
CuSO4-aren
Zink
atomoak
disoluzioa Zn (s)-aren oxidazioa: Zn (s) − 2 e → Zn2+ (aq)
Zn2+
Cu2+ (aq)-aren erredukzioa: Cu2+ (aq) + 2 e → Cu (s)
Cu2+ Erredox erreakzio osoa: Zn (s) + Cu2+ (aq) → Zn2+ (aq) + Cu (s)
Erreduktoreak, Zn-ak, elektroiak zuzenean eman dizkio oxidatzaileari,

CuSO4-aren ur-disoluzioko Cu2+-ari.
■ 1. irud. Zinkezko xafla bat CuSO4-aren
Bi agente horiek, oxidatzailea eta erreduktorea, bereiztea posible izango
disoluzioan.
balitz eta horrela elektroi-transferentzia zuzenean baino, kanpo-eroale
baten bidez gertatuko balitz, orduan bi agente horien arteko elektroi-flu-
xuak eragindako energia elektrikoa aprobetxatu ahal izango litzateke. Era
horretako gailuak pila voltaikoak edo pila elektrokimikoak dira.
Voltmetroa
)
Elektroi-fluxua Hari eroalea
Pila voltaikoa edo pila elektrokimikoa gailu bat da, oxidazio-
V
erredukzioko erreakzio espontaneo batetik abiatuta korronte
elektrikoa ekoizteko gai dena.
Zn (+)
4.1. Osagaiak eta funtzionamendua
anodoa
Gatz-zubia KCl (aq) Cu (–) 2. irudian, kobrezko eta zinkezko pila voltaiko baten eskema dago, fun-
katodoa tsezko osagaiekin, eta bertan gertatzen diren erreakzioekin. Hona
hemen osagaiak:
— Zinkezko elektrodo bat, hau da, metal horren xafla bat. Xafla hori
gatz disolbagarri baten ur-disoluzioan, ZnSO4, murgiltzen da.
Cl−
Anodo izeneko elektrodo horretan oxidazioa gertatzen da; hori
Zn2+ K+ Cu2+ erraz egiazta daiteke: izan ere, prozesuan zehar, metala disolbatu
Oxidazioa ZnSO4 Erredukzioa CuSO4 egiten denez, masa gutxitu egiten da.
Zn − 2 e → Zn2+ (aq) 1 M Cu2+ + 2 e → Cu (aq) 1 M
Zn (s) − 2 e → Zn2+ (aq)
■ 2. irud. Kobrezko eta zinkezko pila vol-
taikoa. Forma erreduzituak, Zn, eta forma oxidatuak, Zn2+, erredox bikote
bat osatzen dute.
— Kobrezko elektrodo bat, metal horren xafla batez osatua, Cu2+-
ADI! aren gatz disolbagarri baten disoluzioan murgilduta, CuSO4-arena,
Nahiz eta elektrodoa, izatez, disolu- hain zuzen. Katodo izeneko elektrodo horretan erredukzioa gerta-
zioan murgildutako metala izan, tzen da, eta hau erraz egiazta daiteke: izan ere, prozesuan zehar
bestela eratutako multzo mota bati kobrearen masa gehitu egiten da.
ere elektrodoa deritzo, hain zuzen,
metalaz, eta honekin kontaktu
estuan dagoen metalaren ioien Cu2+ (aq) + 2 e → Cu (s)
gatz disolbagarriaren disoluzioaz
osatutako multzoari. Era oxidatuak, Cu2+, eta era erreduzituak, Cu, erredox bikote bat
osatzen dute.
— Kanpo-eroale metaliko bat, anodotik katodora elektroien fluxu kons-
tantea ahalbidetzeko.

— Tartekaturiko voltmetroak pilaren indar elektroeragilea neurtzen

du, hau da, elektrodoen arteko potentzial-diferentzia, elektroi-fluxua
eragiten duena. Indar elektroeragile hori, iee edo pilaren potentzia-
la, elektrodoen izaeraren mendekoa ez ezik, disoluzio elektrolitiko-
en kontzentrazioaren eta tenperaturaren araberakoa ere bada.
Zenbat eta handiagoa izan pilaren potentziala, handiagoa da elek-
troi-fluxu konstantea ekoizteko ahalmena.
— Gatz-zubi bat, disoluzio bat duena, adibidez potasio kloruroa, KCl;
disoluzio horrek pilan gertatzen diren prozesuekiko geldoa den
elektrolito bat du. Zubiaren helburua zirkuitua ixtea da, eta, halaber,
bi disoluzioen neutralitate elektrikoa, anodoarena eta katodoarena,
mantentzea.
Pila voltaikoen konposizioa adierazteko, notazio laburtua erabiltzen da.
Hitzarmenez, erabilitako bi disoluzioen kontzentrazioak 1,0 M direla supo-
satzen badugu, deskribaturiko Daniell pilaren notazioa honako hau izan-
go da:
Zn (s) Zn 2+ (aq, 1,0 M) Cu 2+ (aq, 1,0 M) Cu (s)

anodoa gatz gatz- gatz katodoa
(−) disolbagarriaren zubia disolbagarriaren (+)
disoluzioa disoluzioa
marrak fase-bereizketa adierazten du, disoluzioarekin kontaktuan
dagoen elektrodoaren gainazala. Erredox bikote bakoitzaren espezie-
ak erreakzioa gertatzen deneko ordena berean idazten dira.
Oro har, anodoa oxidazioa gertatzen deneko elektrodoa da, eta kato-
doa, erredukzioa gertatzen denekoa. Elektrodo batek katodo moduan
edo anodo gisa jardun dezake, pila voltaikoa eratzeko erabiltzen den
beste elektrodoaren izaeraren arabera. Elektroiak anodotik katodora
doaz, kanpo-eroaletik zehar.
4.2. Hidrogenozko elektrodo estandarra

Gorago deskribaturiko pilaren indar elektroeragilea neurtzen bada, bi
Konexioa
disoluzioen kontzentrazioak 1,0 M direnean eta tenperatura 25°C voltimetro-
denean, voltimetroan 1,10 V markatzen dela ikusiko dugu; hori da, hain arekin
zuzen, bi elektrodo horien arteko potentzial-diferentzia.
Elektrodoetariko baten potentziala ezagutuko bagenu, bestearen poten-
tziala kenketa erraz bat eginez lortuko genuke; baina hori ezin daiteke
egin, elektrodo isolatu baten potentziala neurtzea ezinezkoa baita.
H2 (g) 1 atm-eko Pt-zko
Zailtasun hori gainditzeko, elektrodo jakin bati potentzial hautazko bat presioan xafla
esleitu zaio, eta beste elektrodoen potentziala elektrodo determinatu
horrekiko neurtuz lortu dira.
Horretarako, hidrogenozko elektrodo estandarra deiturikoa aukeratu HCl 1 M
t = 25 °C
da (3. irud.), eta elektrodo horri E0 = 0,00 V-eko potentzial estandarra
esleitu zaio; elektrodoa honetan datza: platinozko xafla bat azido klor-
hidrikoaren, HCl, 1,0 M disoluzioan, 25°C-an, eta disoluzio horretan
zehar H2-a burbuilarazten da, 1 atm-eko presioan.
Platinoaren gainazalean erreakzio hauek gertatzen dira:
— H2-ak anodo gisa diharduenean: H2 (g) → 2 H + (aq) + 2 e − ■ 3. irud. Hidrogenozko elektrodo estan-
— H2-ak katodo gisa diharduenean: 2 H+ (aq) + 2 e → H2 (g) darra.
265
4.3. Elektrodoaren potentzial estandarra

Elektrodo baten potentzialaren neurketa egiteko, hidrogenozko elektro-
do estandarrarekiko elektrodoak dituen baldintzak finkatu behar dira.
Elektrodo bat elektrodo estandar moduan kontsideratzen da, erreak-
tiboak baldintza termodinamiko estandarretan daudenean, hau da,
disoluzioaren kontzentrazioa 1 M denean, gasaren presioa 1 atm-ekoa
denean, eta bietan tenperatura 25°C-koa denean.
) Elektrodo baten potentzial estandarra pila baten potentzial-dife-

rentzia da, pila hori elektrodo horrekin eta hidrogenozko elektrodoa-
rekin eratuta dagoela, eta bi elektrodoak baldintza estandarretan.
Oro har, elektrodo baten erredukziozko potentzial estandarrez mintza-
tzen da, elektrodo horrek hidrogenoaren aurrean katodo gisa dihardue-
la kontsideratzen baita, eta hidrogenoa anodoan oxidatzen da.
Ikus dezagun orain potentzial horientzat dagoen zeinuen hitzarmena:
— Erredukziozko potentzial estandarra negatiboa duten erdierreak-
zioak hidrogenozko elektrodo estandarraren aurrean anodo gisa
diharduten elektrodoei, erdisistemei edo erredox bikoteei dagozkie.
— Erredukziozko potentzial estandarra positiboa duten erdierreakzio-
ak hidrogenozko elektrodo estandarraren aurrean katodo gisa
diharduten elektrodoei dagozkie.
Orain, kobrearen eta zinkaren potentzial estandarrak determinatuko ditugu.
Kobrearen potentzial estandarraren neurketa

Hidrogenozko elektrodoa anodoa da, eta kobrezko elektrodo estanda-
rra, katodoa.
Oxidazioa anodoan: H2 (g) − 2 e → 2 H+ (aq)
Erredukzioa katodoan: Cu2+ (aq) + 2 e → Cu (s)
Erreakzio osoa: H2 (g) + Cu2+ (aq) → 2 H+ (aq) + Cu (s)
Pilaren iee-a Cu-zko elektrodoaren potentzial estandarra izango da,

eta haren erredukziozko potentziala izango da, positiboa zeinuen hi-
tzarmenaren arabera.
E 0 = 0,34 V
Pilaren eskema:
Pt (s) H2 (g, 1 atm), H+ (aq, 1 M) Cu2+ (aq, 1 M) Cu (s)
Voltmetroa
V
Elektroi-
-fluxua
H2 (g) Gatz-zubia KCl (aq) Katodoa Cu (−)
Anodoa (+)
CuSO4 (aq) 1 M
HCl 1 M Cl− K+
Oxidazioa Erredukzioa
Cu2+
H2 (g) − 2 e → 2 H+ 2 H+ Cu2+ + 2 e → Cu

Zinkaren potentzial estandarraren neurketa ADI!
Hidrogenozko elektrodoa anodo gisa kontsideratzen badugu, eta zin- Alessandro Volta (1745-1827) fisi-
kari italiarra gaztarotik elektrizita-
kezko elektrodo estandarra katodo gisa, hau dugu: tearen azterketaz arduratu zen.
Orduko hartan zenbait zientzialarik
Oxidazioa anodoan: H2 (g) − 2 e → 2 H+ (aq) elektrizitatearen fenomeno miraga-
Erredukzioa katodoan: Zn2+ (aq) + 2 e → Zn (s) rriak ikertzen zituzten gero eta inte-
res handiagoz.
Erreakzio osoa: Zn2+ (aq) + H2 (g) → Zn (s) + 2 H+ (aq) Voltak elektroforoa asmatu zuen,
karga elektrikoa metatzea ahalbi-
detzen zuen tresna bat, eta horrek
Pilaren iee-a Zn-ezko elektrodoaren erredukziozko potentzial estanda- ospe merezia ekarri zion. Geroago,
rra izango da: Paviako Unibertsitateko irakaslea
zen artean, zenbait aparatu elektri-
E 0pila = E 0 (Zn/Zn2+) − E 0 (H+/H) = E 0 (Zn/Zn2+) − 0 = −0,76 V ko asmatu zituen, baina bere izena
betikotu egingo zuen aurkikuntza
Pilaren eskema: Volta pila deiturikoa izango zen;
hots, korronte elektriko jarraia ema-
Zn (s) Zn2+ (aq, 1,0 M) H+ (aq, 1,0 M), H2 (g, 1 atm) Pt (s) ten duen bateria bat.
Hain zuzen, Voltaren ohorean deitu
Voltmetroa zitzaion Volt indar elektroeragilea-
Elektroi-fluxua V ren unitateari.
Gatz-zubia KCl
Katodoa (–)
Anodo Zn (–) Zn2+
HCl 1 M
K+
ZnSO4 (aq) Cl−
1M
Zn2+ 2 H+
•
Oxidazioa Zn − 2 e → Zn2+ Erredukzioa 2 H+ + 2 e →H2 (g)
Erregai-pilak, hidrogenoaren bidez

JARDUERAK energia lortzeko gailu bat, erregai
fosilen alternatiba bat izan daitezke.
14. Hidrogenozko elektrodo estandarrarekin pila voltaiko bat eratzean, kobrez- Informazio ugari duzu, pila horien
funtzionamenduaz, helbide honetan:
ko elektrodo estandarrak katodo moduan dihardu. Azal ezazu nola egiaz- www.cienciateca.co/fuelcells.html
ta daitekeen hori esperimentalki.
Beste orrialde batean (www.km77.
15. Irudika ezazu pila voltaiko bat, kobrezko eta zilarrezko elektrodoak CuSO4- com/tecnica/alternativas/pila/text
aren disoluzio batean eta AgNO3-aren beste disoluzio batean, hurrenez o.asp), hainbat artikulu daude erre-
hurren, murgilduta. Jakina da kobrezko elektrodoa anodoa dela. Idatz itza- gai-pilen erabilera nagusiaren ingu-
ruan: automobil-industria.
zu elektrodoetako erdierreakzioak eta pilaren erreakzio osoa, adieraz
ezazu elektroi-fluxua, eta idatz ezazu pilaren notazio laburtua.
16. Irudikatu honako notazio laburtu honi dagokion pila voltaikoa, eta adieraz
itzazu elektrodoen izenak, erreakzioak eta funtzionamendua:
Al (s) Al3+ (aq, 1,0 M) Ni2+ (aq, 1,0 M) Ni (s)
17. Baldin kobrezko xafla bat AgNO3-aren disoluzio batean paratzen badugu,
disoluzioak kolore urdina hartzen duela ikusten dugu, xaflak zilar kolorea
hartzen duen artean. Interpreta itzazu behaketa horiek, eta idatzi dagoz-
kien erreakzioak.
18. Deskribatu aluminiozko elektrodoaren potentzial estandarra neurtzeko era-
bili behar den prozedura. Irudika ezazu horretarako beharrezkoa den pila
voltaikoa, aluminioa anodoa izango dela kontuan hartuta. Idatzi erreakzio-
ak eta pilaren notazio laburtua.
267
Nernst-en ekuazioa
5. Erredukziozko potentzial estandarren seriea
Sarri, pila voltaiko baten osagaiak Hainbat elektrodo estandarren potentzialak neurtuz, elementuen elek-
ez daude baldintza estandarretan. trodo-potentzial estandarren seriea lortzen da.
Kasu horietan, bai elektrodo baten
potentziala, bai pilaren potentziala,
Hainbat teknika erabiliz, posible da, halaber, beste elektrodo batzuen
Walter H. Nernst (1864-1941) fisika-
ri eta kimikari alemanak proposatu- potentziala ere neurtzea, eta elektrodo horietan bai espezie oxidatua, bai
riko ekuazioaren bidez kalkulatzen erreduzitua, biak, elektrodo geldo batekin kontaktuan dauden ioiak dira.
dira:
Hau da, hain zuzen, bikote hauekin osatutako elektrodoen kasua:
2,303 RT
E = E0 − log Q Cr2 O 27 − / Cr 3 + , Fe 3 + / Fe 2 + , MnO 4− / Mn 2 + , etab. Elektrodo horien poten-
nF
tzialak elementuentzat lorturikoei gehituz, erredukziozko potentzial
E = potentziala, baldintza ez-estan- estandarren seriea deiturikoa lortzen da.
darretan
E0 = potentzial estandarra Erredukziozko potentzial estandarren seriearen esanahia ulertzeko,
R = gasen konstantea = kontuan hartu beharrekoa da ezen, gaur eguneko hitzarmenei jarraituz,
= 8,314 J ⋅ mol−1 ⋅ K−1
n = erreakzioan transferituriko elek-
seriean erredukzio-erdierreakzioak agertzen direla, baita erdierreakzio
troi kopurua horiei dagozkien erredukziozko potentzial estandarrak ere, 1. taulan
F = Faraday-ren konstantea = ikus daitekeen bezala.
= 96 487 C ⋅ mol−1
Q = erreakzio-zatidura — Erdierreakzio bakoitzaren ezkerraldean, oxidatzailea agertzen da,
25 °C-an, Nernsten ekuazioa hone-
hau da, elektrodoaren, erdisistemaren edo erredox bikotearen
la adierazten da: forma oxidatua.
0,0592 — Eskuinaldean erreduktorea agertzen da, hau da, forma erreduzitua.
E = E0 − log Q
n
Adibidez, hauxe izango da, ZnCl2- 5.1. Pilaren potentzial estandarra

tan 0,1 M den disoluzio batean, Zn
elektrodoaren erredukziozko po- Baldin pila bat eratzeko bi elektrodo estandar aukeratzen badira, kato-
tentziala:
do gisa arituko da erredukziozko potentziala positiboena duena, edo
Zn 2 + (aq) + 2 e − → Zn (s)
negatibo gutxiena. Anodo gisa arituko dena erredukziozko potentziala
1 1
negatiboena duena izango da, edo positibo gutxiena.
Q = =
[ Zn 2 + ] 0,1 Pilaren potentzial estandarra edo indar elektroeragilea, iee-a, adieraz-
0,0592 1 pen hau erabiliz kalkulatzen da:
E = − 0, 76 − log =
2 0,1
0,0592
= − 0, 76 − ⋅ 1 = − 0, 79 V E 0pila = E 0katodoa − E 0anodoa
2
5.2. Ahalmen oxidatzailea eta ahalmen erreduktorea

— Zenbat eta positiboagoa izan erredukziozko potentzial estandarra,
handiagoa da erdierreakzioan agertzen den espezie oxidatuaren
indar oxidatzailea, hau da, handiagoa da erdierreakzioa idatzita da-
goen noranzkoan gertatzeko joera. Ondorioz, erdisistema bakoitzak
bere gainean kokaturiko beste edozeinen oxidazioa eragiten du.
Horrekin bat, fluorra, F2, da oxidatzailerik sendoena.
— Zenbat eta negatiboagoa izan —edo positibo gutxiago izan— erre-
dukziozko potentzial estandarra, handiagoa da erdierreakzioan
agertzen den espezie erreduzituaren indar erreduktorea, hau da,
handiagoa da erdierreakzioa idatzita dagoen noranzkoaren kontra
gertatzeko joera. Ondorioz, erdisistema bakoitzak bere azpian
kokaturiko beste edozeinen erredukzioa eragiten du.
Esandako guztiarekin bat, litio metala da taulan agertzen den erre-
duktorerik sendoena.

Erdierreakzioa E0 (V)
Li + (aq) + e− → Li (s) −3,05
K + (aq) + e− → K (s) −2,93
Ca 2+ (aq) + 2 e− → Ca (s) −2,87
Na + (aq) + e− → Na (s) −2,71 ADI!

Mg 2+ (aq) + 2 e− → Mg (s) −2,37 Erredukziozko potentzial estan-
darra erredukzio-erdierreakzioari
Al 3+ (aq) + 3e− → Al (s) −1,66 dagokio:
Mn 2+ (aq) + 2 e− → Mn (s) −1,18 Forma

+ ne − →
Forma erre-
oxidatua duzitua
Zn 2 + (aq) + 2 e− → Zn (s) −0,76
Adibidez,
Cr 3+ (aq) + 3e− → Cr (s) −0,74
Zn 2+ + 2 e − → Zn E 0 = −0,76 V
Fe 2+ (aq) + 2 e− → Fe (s) −0,44
Erdierreakzio baten forma oxida-
Cd 2+ (aq) + 2 e− → Cd (s) −0,40 tuak eta forma erreduzituak erdisis-
tema bat edo erredox bikote bat
Ni 2+ (aq) + 2 e− → Ni (s) −0,25 osa-tzen dute, era laburtuan horrela
adierazten dena: Zn 2+/Zn, MnO 4−
Sn 2 + (aq) + 2 e− → Sn (s) − 0,14 /Mn 2+, Ag +/Ag, etab.
Erdierreakzioaren noranzkoa alde-
Pb 2+ (aq) + 2 e− → Pb (s) −0,13 rantzikatzen bada, orduan poten-
Erreduktorearen indar hazkorra

Oxidatzailearen indar hazkorra
tzialaren zeinua ere alderantzikatu

2 H + (aq) + 2 e− → H2 (g) −0,00 beharko da, hortaz, potentziala oxi-
daziozko potentzial estandar bila-
Sn 4+ (aq) + 2 e− → Sn 2+ (aq) +0,13 katzen da. Adibidez:
Cu 2+ (aq) + e− → Cu + (aq) +0,15 Zn − 2 e → Zn2+
E 0 = −(−0,76 V) = +0,76 V
SO 24 − (aq) + 4 H + (aq) + 2 e − → SO 2 (g) + 2 H 2O (l) +0,20
Potentzialen seriean formulaturiko
Cu 2+ (aq) + 2e− → Cu (s) +0,34 erdierreakzioak itzulgarriak dira;
beraz, erreakzioak eskuinera edo
O2 (g) + 2 H2O (aq) + 4 e− → 4 OH − (aq) +0,40 ezkerrera joatea, hots, elektrodo bat
katodo izatea edo anodo izatea,
I2 (s) + 2e− → 2 I − (aq) +0,53
erdisistema osoa dagoeneko bal-
MnO −4 −
(aq) + 2 H 2O (l) + 3 e → MnO 2 (s) + 4 OH (aq) −
+0,59 dintzen mende dago.
O2 (g) + 2 H + (aq) + 2 e− → H2O2 (aq) +0,68
Fe 3+ (aq) + e− → Fe 2+ (aq) +0,77
Ag + (aq) + e− → Ag (s) +0,80 •

NO −3 + −
(aq) + 4 H (aq) + 3 e → NO (g) + 2 H 2O (l) +0,96 Jarraian aipatzen den webgunean,
Iowa State University-k (EEBB)
Br2 (l) + 2 e− → 2 Br − (aq) +1,07 hainbat jarduera interaktibo paratu
ditu redox prozesuen inguruan.
O2 (g) + 4 H + (aq) + 4 e− → 2 H2O (l) +1,23 Jarduera hroetan, metal batzuk
mota desberdineko disoluzioetan
Cr2O 72 − +
(aq) + 14 H (aq) + 6 e → 2 Cr − 3+
(aq) + 7 H 2O (l) +1,33 sartzen dira, eta saioen emaitzak
eskala makroskopikoan zen mikros-
Cl2 (g) + 2 e− → 2 Cl − (aq) +1,36 kopikoan azaltzen dira: www.chem.
+1,50 iastate.edu/group/Greenbowe/se
Au 3+ (aq) + 3 e− → Au (s)
ctions/projectfolder/flashfiles/red
MnO −4 (aq) + 8 H + (aq) + 5 e − → Mn 2 + (aq) + 4 H 2O (l) +1,51 ox/home.html
Ce 4+ (aq) + e− → Ce 3+ (aq) +1,61

H2O2 (g) + 2 H + (aq) + 2 e− → 2 H2O (l) +1,77
O3 (g) + 2 H+ (aq) + 2 e− → O2 (g) + H2O (l) +2,07
F2 (g) + 2 e− → 2 F − (aq) +2,87 ■ 1. taula. Erredukziozko potentzial estanda-
rrak
269
4. ADIBIDEA
Espezie hauek ditugu, baldintza estandarretan eta ingurune azidoan: Sn2+,
Cl2, Fe2+, Al3+ eta MnO 4−. Jar itzatzu indar oxidatzailearen ordena hazkorra-
ren arabera.
— Espezie horiek 1. taulan agertzen dira, erdierreakzio batzuen forma oxi-
datu gisa. Printzipioz, denak izan daitezke oxidatzaile.
— Erdierreakzioak eta erredukziozko potentzial estandarrak idatziko ditu-

gu:
Sn 2+ (aq) + 2 e− → Sn (s) E 0 = −0,14 V

Cl2 (g) + 2 e− →2 Cl − (aq) E 0 = +1,36 V
Fe 2+ (aq) + 2 e− → Fe (s) E 0 = −0,44 V
Al 3+ (aq) + 3 e− → Al (s) E 0 = −1,66 V
MnO −4 +
(aq) + 8 H (aq) + 5 e → Mn − 2+
(aq) + 4 H 2O (l) E 0 = +1,51 V
— Izaera oxidatzailea handiagoa denez, E0 zenbat eta positiboagoa izan,
honako hau daukagu:
Al 3 + < Fe 2 + < Sn 2 + < Cl 2 < MnO 4−
5. ADIBIDEA
Irudikatu pila voltaiko hau: elektrodo bat zinka da, 1 M den ZnSO4-aren
disoluzioan, eta beste elektrodoa zilarra da, 1,0 M den AgNO3-aren diso-
luzioan. Disoluzioak 25°C-an daude. Determina ezazu zein den anodoa
eta zein katodoa, idatzi pilaren erreakzioak, adierazi elektroien fluxuaren
noranzkoa eta kalkulatu pilaren indar elektroeragile estandarra.
— Katodo gisa potentzial estandarra positiboena duen elektrodoa arituko
da, hau da, Ag+/Ag bikotea (E 0 = +0,80 V), eta anodo gisa, potentzial
estandarra negatiboena duen elektrodoa arituko da, hau da, Zn2+/Zn
bikotea. (E 0 = −0,76 V).
4. irudiak elektrodo horiez eraturiko pila bat erakusten du.
— Gertatzen diren erreakzioak:

Oxidazioa anodoan: Zn (s) − 2 e → Zn2+ (aq) E 0anodoa = −(−0,76 V)
Erredukzioa katodoan: 2 Ag+ (aq) + 2 e → 2 Ag (s) E 0katodoa = +0,80 V
Erreakzio osoa: Zn (s) + 2 Ag+ → Zn2+ + 2 Ag
— Ikus daitekeenez:
Elektroi- Voltmetroa
fluxua • Zn2+/Zn bikotearen potentzialari zeinua aldatzen zaio, erdierreakzioa-
V ren noranzkoa aldatu baita.
• Erredukzio-erdierreakzioa 2 zenbakiaz biderkatzen da, horrela erre-
−
ZnSO4 Gatz-zubia Katodoa akzio osoa doituta geratu dadin; hala ere, elektrodoaren potentziala
Anodoa (aq) KCl (aq) Ag AgNO3 ez da aldatzen, propietate intentsiboa baita.
Zn 1M
(aq) 1 M
— Pilaren iee estandarra.
Pilaren erreakzio osoa bi erdierreakzioen baturaren berdina denez,
potentziala bi potentzial partzialen baturaren berdina izango da:
Cl−
Zn2+ K+ Ag+ E 0pila = +0,80 V − (−0,76 V) = 1,56 V
Oxidazioa Erredukzioa Hots,
Zn − 2 e → Zn2+ 2 Ag+ + 2 e → 2 Ag
E 0pila = E 0katodoa − E 0anodoa
■ 4. irud. Zinkezko elektrodo batez eta — Pilaren notazio laburtua:
zilarrezko elektrodo batez eraturiko
pila. Zn (s) Zn 2+ (aq, 1 M) Ag + (aq, 1 M) Ag (s)

5.3. Erredox erreakzioen espontaneotasuna ADI!

Erredox erreakzio bat espontaneoa
Potentzial estandarren seriearen aplikazioetatik interesgarrienetariko ez dela esaten dugunean, ez dugu
bat erredox erreakzio bat espontaneoki gerta daitekeenentz aurresate- esan nahi erreakzio hori gertatzea
ezinezkoa denik, baizik eta, orekan
aren posibilitatea da. Horretarako erredukziozko potentzialak erabiliko erreakzioa oso desplazatuta egongo
ditugu, emandako erredox erreakzioa benetan pila voltaiko batean egin dela ezkerretara, ekuazioan agertzen
daitekeenentz kontuan izan gabe. den bezalaxe.
) Erredox erreakzio bat espontaneoa da baldin erredox erreak-

zio hori, dagokion ekuazioan idatzita dagoen moduan, eratzen
duten bi erdierreakzioek osaturiko pilaren indar elektroeragilea-
ren balioa edo potentzial estandarraren balioa positiboa bada.
Laburtuz:
E 0pila > 0 → erreakzio espontaneoa
E 0pila < 0 → erreakzio ez-espontaneoa
6. ADIBIDEA
Esan ekuazio ioniko honek adierazten duen erredox erreakzioa, baldintza estandarretan, espontaneoa den ala ez.
Baiezkoan, idatz ezazu ekuazio doitua.
Cu 2 + (aq) + Cr (s) → Cu (s) + Cr 3 + (aq)
— Ekuazioak bi erdierreakzio ditu. Bereizten baditugu, eta potentzialen seriean agertzen diren moduan idatziz
gero, honako hau lortuko dugu:
Cu2+ (aq) + 2 e → Cu (s) E 0 = +0,34 V Cr 3+ (aq) + 3 e → Cr (s) E 0 = −0,74 V
Oxidazioa gertatzen deneko erdisistema anodoa E0 negatiboena duena da, hau da, Cr3+/Cr, bikotea; aldiz, erre-
dukzioa gertatzen deneko erdisistema katodoa E0 positiboena duena da, hau da, Cu2+/Cu bikotea.
Pilan gertatzen diren erreakzioak aztertzeko, oxidazioa gertatzen deneko erdierreakzioaren noranzkoa alde-
rantzizkatu egingo dugu, eta ekuazioa doituz:
Oxidazioa (anodoa): 2 [Cr (s) − 3 e → Cr3+ (aq)] E 0 = −(−0,74 V)
Erredukzioa (katodoa): 3 [Cu2+ (aq) + 2 e → Cu (s)] E 0 = +0,34 V
Erreakzio osoa: 2 Cr (s) + 3 Cu2+ (aq) → 2 Cr3+ (aq) + 3 Cu (s)
Pilaren potentziala honako hau izango da:

E 0pila = E 0katodo − E 0anodo = +0,34 V − (−0,74 V) = 1,08 V
E0 > 0 denez, erreakzioa espontaneoa da.
JARDUERAK
19. Esan, eta arrazoitu, bikote bakoitzeko zer espezie erreduktore hazkorraren arabera: Zn, Ni, H2, Ag,
den oxidatzaile ahaltsuena: a) Br2 ala I2; b) Fe3+ Br−, Ce3+.
2−
ala Fe2+; c) Cr2O 7 ingurune azidoan, ala H2O2 23. Irudikatu honako elektrodo hauek osaturiko pila
ingurune azidoan; d) MnO −4 ingurune azidoan ala voltaiko bakoitza, idatzi dagozkien erreakzioak eta
MnO −4 ingurune basikoan. pilen notazio laburtuak, eta kalkulatu pila bakoitza-
ren iee estandarra.
20. Adierazi bikote bakoitzetik zein espezie den erre-
Fe2+/Fe eta Al3+/Al ; Cu2+/Cu eta Sn2+/Sn
duktore bortitzena: Cd ala Ca; Fe ala Mg; Sn2+ ala
Cu+; I− ala Ag. Ag+/Ag eta Cu2+/Cu
Sol.: 1,22 V; 0,48 V; 0,46 V
21. Ordenatu honako oxidatzaile hauek, ahalmen oxi- 24. Irudika ezazu honako erreakzio oso hau duen pila:
datzaile hazkorraren arabera,: Cr2O 2− 7 ingurune
azidoan; O2 ingurune azidoan; Cl2; H+; O3 ingurune Cl2 (g) + Cd (s) → Cd2+ (aq) + 2 Cl− (aq)
azidoan eta Au3+. Idatzi erreakzio anodikoa eta katodikoa, eta kalku-
latu iee estandarra.
22. Ordenatu honako erreduktore hauek, ahalmen Sol.: 1,76 V
271
ADI! 6. Elektrolisia
Printzipioz, upela elektrolitikoan ger-
tatzen den erreakzio ez-espontaneoa Dakigunez, substantzien eroankortasun elektrikoa haien zeharkako
eragiteko, nahikoa litzateke erreakzio karga elektrikoen desplazamendua edo higidura da. Baina kargaren
espontaneoari dagokion pilaren higidura hori bi modu hauen bidez gerta daiteke:
potentzial estandarraren tentsio ber-
bera aplikatzea. Praktikan, erabilitako
— Elektroi-fluxu baten bidez, metaletan gertatzen den bezala; horre-
potentzialak aipaturikoa baino askoz
handiagoa izan behar du. gatik, lehen mailako eroaleak deritze.
— Ioi positiboen edo negatiboen higidura, disoluzio baten zehar zein

konposatu ioniko urtuan zehar gertatzen den bezala. Eroankortasun
elektrikoaren bigarren mota hau eroankortasun ionikoa edo elektro-
litikoa da, eta elektrolitoen bereizgarria da; horiei bigarren mailako
eroaleak deritze.
Eroankortasun elektrolitikoa upela edo zelda elektrolitikoetan erabil-

tzen da, bertan interes praktiko handia duen oxidazio-erredukzioko pro-
zesu bat gertatzen baita: elektrolisia.
) Elektrolisia prozesu bat da, eta bertan elektrolito baten disolu-

zioan zehar edo elektrolito urtuan zehar pasatzen den
korronte elektrikoak oxidazio-erredukzioko erreakzio ez-espon-
Hau da sodioaren ekoizpen indus- taneo bat eragiten du.
trialean, Downs metodoan, erabil-
tzen den upela elektrolitikoa. Elek- Upela elektrolitikoa prozesu hori gertatzen den ontzia da. Elek-
trodoak behar adina aldentzen dira
elkarrengandik, eratu diren sodioa-
trolitoaren disoluzioa edo elektrolito urtua dauka; bertan, korronte
ren eta kloroaren arteko erreakzioa zuzen batera konektaturik dauden elektrodoak murgiltzen dira, eta upe-
ekiditeko. lak korronte horretatik hartzen ditu elektroiak.
Cl2 gaseosoa Elektrodoak oxidazio-erredukzioko erdierreakzioak gertatzen direne-
NaCl
ko gainazalak dira. Upela elektrolitikoak dituen erreaktiboekiko geldoak
dira. Pila voltaikoetan bezala, hauetan ere:
Na Na
likidoa likidoa — Anodoa oxidazioa gertatzen den elektrodoa da, korronte zuzena-
ren polo positiboari konektatua.
— Katodoa erredukzioa gertatzen den elektrodoa da, polo negatibo-

rari konektatua.
Ikus ditzagun orain pila voltaiko baten eta upela elektrolitiko baten arte-
Ikatzezko anodoa (+)
ko aldeak.
Burdinazko katodoa (−) Burdinazko katodoa (−)
Pila voltaikoa Upela elektrolitikoa
Erreakzio kimiko batek energia elek- Energia elektrikoak erreakzio kimiko

trikoa sortzen du. bat eragiten du.
Bi elektrolito daude. Elektrolito bakarra dago.
Erredox erreakzioa espontaneoa da. Erredox erreakzioa ez da espontaneoa.
Anodoa polo negatiboa da. Anodoa polo positiboa da.

Katodoa polo positiboa da. Katodoa polo negatiboa da.
Hurrengo azpiataletan zenbait substantziaren elektrolisia aztertuko

dugu, kasu bakoitzean zer erreakzio gertatzen den ikusiz. Eskemen
bidez, elektrolisi horiek gertarazteko muntaiak azaltzen dira.

6.1. Sodio kloruro urtuaren elektrolisia Korronte zuzenaren iturria

e− e−
Sodio kloruroa, NaCl, 800°C inguruan funditua, elektrolitoa da (5. irud.); Anodoa (+) Katodoa (−)
eta bere ioietan disoziatuta dago:
NaCl → Na+ + Cl− Cl2 (g) Na (l)
Elektrodo geldoak elektrolitoan murgiltzen dira, eta korronte zuzenaren

iturriari konektatzen zaizkio. Anioiak, Cl− ioiak, anodorantz higitzen dira,
eta bertan, deskargatu egiten dira, elektroiak emanez; katioiak, Na+
ioiak, katodorantz higitzen dira, eta bertan deskargatu egiten dira, elek- Na+
troiak hartuz. Cl−
Oxidazioa anodoan: 2 Cl− − 2 e− → Cl2 (g)
Erredukzioa katodoan: 2 Na+ + 2 e− → 2 Na (l)
Erreakzio osoa: 2 Na+ + 2 Cl− → 2 Na (l) + Cl2 (g) NaCl (l)
■ 5. irud. Sodio kloruro fundituaren elek-

Katodoan lorturiko sodioa gatz urtua baino dentsitate gutxiagokoa
trolisia.
denez, likido moduan flotatzen du. Kloro gaseosoa anodoan biltzen da.
Erreakzio osoa ez da espontaneoa, potentzial negatiboaren bidez
egiazta daitekeen bezala. Korronte zuzenaren iturria
e− e−
Anodoa (+)
Katodoa (−)
6.2. Uraren elektrolisia
H2 (g)
O2 (g)
Ur puruak ez du ioi aske nahikorik elektrizitatea eroateko. Horregatik,
haren elektrolisia lortzeko (6. irud.), 0,1 M den azido sulfuriko kantitate
txiki bat gehitzen zaio. Ur-disoluzio horretan elektrodo geldoak murgil-
tzen dira, eta erreakzio hauek gertatzen dira:
H+
Oxidazioa anodoan: 2 H2O (l) − 4 e− → O2 (g) + 4 H+ (aq)
H2O
Erredukzioa katodoan: 4 H+ (aq) + 4 e− → 2 H2 (g)
Erreakzio osoa: 2 H2O (l) → 2 H2 (g) + O2 (g) SO42−
Ikusten denez, hidrogenoa katodoan eta oxigenoa anodoan lortzen H2SO4-aren disoluzio diluitua
dira, H2 gaseosoaren bolumena O2-aren bolumena baino bi aldiz han- ■ 6. irud. Uraren elektrolisia ingurune
diagoa izanik. azidoan.
H2O-a azidoaren SO42− ioiak baino arinago oxidatzen da: azken horiek
ez dira deskargatzen, horretarako potentzial altuagoa behar baitute.
H2SO4-a ez da kontsumitzen. Korronte zuzenaren iturria
e− e−
Anodoa (+)
Katodoa (−)
6.3. Kobre (II) sulfatoaren elektrolisia ur-disoluzioan Cl2 (g) Cu (s)
Uretan disolbaturiko gatzen elektrolisiaren interpretazioa egitean zail-
tasun batzuk agertzen dira, H2O-a prozesuan tartekatu egin baitaiteke.
Hau da CuSO4 (aq)-aren kasua, H2O-aren molekulak SO42− ioiak baino
arinago oxidatzen baitira anodoan (7. irud.).
Cl −
Disoziazio ionikoa: CuSO4 (aq) → Cu2+ (aq) + SO42− (aq) Cu 2+
Oxidazioa anodoan: 2 H2O (l) − 4 e− → O2 (g) + 4 H+ (aq)

Erredukzioa katodoan: 2 Cu2+ (aq) + 4 e− → 2 Cu (s)
Erreakzio osoa: 2 Cu2+ (aq) + 2 H2O (l) → 2 Cu (s) + O2 (g) + 4 H+ CuSO4 (aq)-aren disoluzioa
Katodoaren gainean, kobrezko xaflan, kobre metalikoa ezartzen da, ■ 7. irud. Kobre sulfatoaren elektrolisia
eta anodoan oxigeno gaseosoa biltzen da. ur-disoluzioan.
273
ADI! 7. Elektrolisiaren aplikazio industrialak

Elektrolisiak eginkizun garrantzi-
tsua bete du elementuen aurkikun- Prozesu elektrolitikoek esparru industrialean aplikazio interesgarriak
tzaren historian. dituzte. Hona hemen batzuk:
1807an, Volta italiarraren pilaren
• Metal erreaktiboen lorpena, esaterako, 1 A eta 2 A taldeetako elemen-
asmakizunetik urte gutxira, H. Davy
(1778-1829) kimikari ingelesak be- tuak eta aluminioa, eta elementu ez-metalikoen lorpena, hala nola,
raien gatz urtuen elektrolisiaren hidrogenoa eta kloroa. Kasu horietariko batzuk jadanik ikusi ditugu.
bidez, lehen aldiz bi elementu bakar-
tzea lortu zuen, sodioa eta potasioa, • Estaldura metalikoak.
horiekin eraturiko konposatuak An-
tzinatetik ezagunak baziren ere. • Metalen purifikazioa, adibidez kobrearena.
Hurrengo urtean, orduan ere proze-
dura elektrolitikoak erabilita, beste
bi elementu berri bakartu zituen, 7.1. Sodio hidroxidoaren lorpena
magnesioa eta kaltzioa; horiekin
eraturiko konposatuak ere ezagu- Kloro-sosa deituriko metodoa, uretan disolbaturiko sodio kloruroaren
nak izan ziren denbora luzean, elektrolisiaren bidez, hidrogenoa, kloroa eta sodio hidroxidoa aldi bere-
baina aurretik inoiz ez ziren bakar- an lortzea da. Katodoa upela elektrolitiko baten hondoan dagoen mer-
tuak izan.
kurio likidoa da (8. irud.); anodoak grafitozkoak dira. Gatzaren disolu-
zioa era jarraian sartzen da.
Metalen korrosioa Anodoan kloro gaseosoa, Cl2, askatzen da, eta katodoan, aldi berean,
sodioa deskargatzen da, amalgama bat eratuz, hots, merkurioarekin
Korrosio metalikoaren prozesuan,
metalak edo aleazioak, nahi ez den aleazio bat eratuz, Na-Hg.
erreakzio baten ondorioz, konposa-
Oxidazioa anodoan: 2 Cl− (aq) − 2 e− → Cl2 (g)
tu metaliko bilakatzen dira. Kalte
ekonomiko handia ekartzen du, Erredukzioa katodoan: 2 Na+ (aq) + 2 e− → 2 Na-Hg
korrosioak jotako egiturak erabilte-
zin geratzen direlako, oso arrisku- Erreakzio osoa: 2 Na+ (aq) + 2 Cl− (aq) → 2 Na-Hg + Cl2 (g)
tsuak izateaz gain. 2 NaCl (aq) amalgama
Bi korrosio mota bereizten dira:
• Korrosio lehorra: gasek, nahiz
eta hezerik egon ez ingurunean Gero, amalgama hori urarekin egiten duen erreakzioari esker deskon-
edo sisteman bertan, eraso egi- posatzen da, H2-a eta NaOH-a lortuz eta merkurioa birlortuz.
ten diote metalari. Azkenean, merkurioa berriz ere itzultzen da upela elektrolitikora.
• Korrosio hezea: agente korrosibo-
ak uretan, lurrean nahiz aire heze- 2 Na-Hg + 2 H2O (l) → 2 NaOH (aq) + H2 (g) + 2 Hg (l)
an daude, eta metalari erasotzen
diote. Korrosio ohikoena da.
Korrosio-prozesu ezagunena burdi-
nari erasaten diona da: burdina her-
7.2. Estaldura metaliko elektrolitikoak
doildu egiten da, oxido bihurturik, Korronte zuzenaren iturria
zehazki burdin (III) oxido hidratatu Elektrolisiz, estal daite-
(Fe2O3 ⋅ n H2O). Hasieran agertzen ke metal bat beste
den oxido-geruza gainazalean metal baten geruza (+) e− e−
zabaltzen da, baina porotsua (−)
mehe batez. Prozesu Zinkezko Katodoa:
denez, oxidazio-prozesuak aurrera anodoa objektu
jarraituz gero metal guztia jo deza- honek, bainu elektroliti- metalikoa
ke, eta suntsitu. koa deituak, aplikazio
Hainbat era daude burdinaren ugari ditu:
korrosioa eragozteko:
— Burdina pintura, olio edo plasti- • Objektuak urre edo
kozko geruza babesgarri batez zilarrezko azal batez
estaltzea. Estaldurak erresisten-
tzia handikoa eta erabat iragaz- edertzea (urreztape-
gaitza izan behar du. na eta zilarreztape-
— Burdina beste metal batez estal- na).
tzea, adibidez zinkez (burdina Zn 2+
galvanizatua), kobrez, nikelez, • Objektu metalikoak

kromoz, eztainuz… korrosiotik babestea,
Bigarren motako estaldura hori Zink-gatzaren disoluzioa
elektrolitikoki lor daiteke, edo bur-
beste metal baten
dina metal babeslean murgilduz, geruza batez (zinka,
metal hori fundituta dagoela. nikela, kromoa, ko-
brea...). ■ 8. irud. Zinkeztapenaren eskema.

7.3. Kobrearen arazketa elektrolitikoa

Metalak prozedura metalurgiko egoki baten bidez lortutakoan, komeni-
garria ohi da, eta batzuetan beharrezkoa ere bai, metal horiek fintze-
edo arazte-prozesu batetik igaroaraztea, aplikazio berezi batzuetan
erabilgarri bilaka daitezen.
Hori da kobrearen kasua; izan ere, eroale gisa duen Korronte zuzenaren iturria
erabilgarritasun hedatua, hein handi batean, bere + e− e− −
purutasun-mailaren mende dago. Metal horren araz- Anodoa: Katodoa:
Cu ez-purua Cu purua
keta elektrolitikoa da, 9. irudian agertzen den eskema-
ren arabera: elektrolitoa kobre-gatz disolbagarri bat
da, adibidez, CuSO4-a, anodoa kobre ez-purua da,
eta katodoa, kobre puruzko xafla bat. Azken horren
gainean ezartzen da kobre purua. Cu2+
CuSO4-aren
disoluzioa
Potentzial egokia mantenduz, anodoko kobrea oxi-
datu egiten da, disoluziora igarotzen da, eta hortik Zn2+
Fe2+
katodoan ezartzen da. Ag
lokatz Au
Oxidazioa anodoan: Cu (s) − 2 e− → Cu2+ (aq) anodikoak
Erredukzioa katodoan: Cu2+ (aq) + 2 e− → Cu (s) ■ 9. irud. Kobrearen arazketa elektroliti-

koa.
Metalak zituen ez-purutasunak, hau da, kobrezko mineralekin etortzen
diren beste metalak, ez dira katodoaren gainean deskargatzen: ioi
metaliko aktiboak, hala nola, Fe2+ edo Zn2+, disoluzioan mantentzen
dira, eta metal nobleak, Ag, Au eta Pt, ontziaren hondora hauspeatzen
dira, eta bertatik ateratzen dira osteko erabileretarako. Elektrolisia eta birziklapena
Elektrolisia erabil daiteke, azaldu-
takoaz gain, metalak berreskura-
JARDUERAK tzeko hondakinetatik. Argazki-
industrian, esate baterako, horixe
egiten da zilarrarekin, baita beste
25. Kaltzio kloruro urtua elektrolizatzen da. Idatz itzazu elektrodoetako erreak-
alor batzuetan ere hainbat metal
zioak eta erreakzio osoa. Irudikatu upela elektrolitikoaren eskema osoa berriz eskuratzeko: piletatik, kad-
eta bertan gertatzen den prozesua. mioa eta nikela birziklatzen da;
jakien ontzikietatik, eztainua (de-
26. Deskribatu uretan disolbaturiko nikel (II) bromuroaren elektrolisia. Kontuan seztainatzea), eta berdin joka daite-
hartu Ni2+ eta Br− ioiak elektrodoetan deskargatu egiten direla. ke zinka edo bestelako metalak
dituzten hondakinekin. Elektrolisia
27. Deskribatu uretan disolbaturiko sodio kloruroaren elektrolisia. Kontuan aprobetxatuz, gainera, urrea, zila-
hartu anodoan Cl− ioiak deskargatzen direla, eta aldi berean, katodoan rra, platinoa eta bestelako metal
H2O molekulak Na+ ioiak baino arinago erreduzitzen direla, H2 (g) eta OH− preziatuak berreskura daitezke zia-
(aq) ioiak emanez. Idatzi erdierreakzioak eta erreakzio osoa. nuro bitartezko prozeduretara jo
gabe, horrelakoak oso arriskutsuak
28. Hiru upela elektrolitiko bata bestearen ondoan seriean jartzen dira, hau eta kutsatzaileak dira eta.
da, upel elektrolitiko baten anodoa hurrengo upelaren katodoarekin konek-
tatzen da. Lehenak CuSO4-aren ur-disoluzio bat du, bigarrenak AgNO3-
arena, eta hirugarrenak, FeCl3-arena. Idatz itzazu ontzi bakoitzeko katodo-
an gertatzen diren erdierreakzioak.
29. Objektu metaliko bat zilarrez estali nahi da. Deskribatu zilarreztapen hori
gertatzeko beharrezkoa den upela elektrolitikoa eta horren funtzionamen-
dua.
30. Galvanostegia eta galvanoplastia estaldura metaliko elektrolitikoekin erla-

zionaturiko prozedurak dira. Kontsultatu bibliografian eta deskribatu bi pro-
zedura horien arteko aldeak.
31. Kobrearen arazketa elektrolitikoaren deskripzioan, ez da formulatu erreak-

zio osoa. Idatz ezazu.
275
ADI! 8. Faraday-ren legea

Mol bat elektroitan dagoen karga elek-
trikoa elektroiaren karga unitarioa (e) Eskuarki, metal baten prozedura elektrolitikoen bidezko hauspeaketa-
eta Avogadro-ren konstantea (NA)
prozesua, honako ekuazio honi egokitzen zaio:
biderkatuz lortzen da.
Horrela lortutako konstante berri XZ+ (aq) + Z e → X (s)
horrek Faraday (F) izena hartzen du.
eta horrek esan nahi du hauspeatzen den X-aren mol bakoitzeko Z mol
1 F = e ⋅ NA = elektroik zirkulatuko dutela. Horrela, Q karga bat zirkularazten badugu,
C metalaren m masa bat hauspeatuko da. Ondorioz:
= 1, 602 ⋅ 10 −19 ⋅ 6, 023 ⋅
e
e m
⋅ 10 23 = metalaren mol kopurua = ⇒
mol e
M
= 96 487 C ⋅ (mol e) −1
1 F ≈ 96 500 C ⋅ (mol e) −1 m
⇒ elektroien mol kopurua = Z ⋅
M
Mol bat elektroik garraiatzen duen karga 1 Faradayren berdina denez

(96 487 C), zirkulatzen duen karga totala hauxe izango da:
m
Q =Z⋅
M
Adierazpen horretatik m masa askatu daiteke:

m = ezarri den elementuaren masa (g)
M Q = zirkulatzen duen karga (C)
m= ⋅Q non M = elementuaren masa molarra (g)
Z F
F = 1 Faraday = 96 487 C
Erlazio hori M. Faraday (1791-1867) fisikari ingelesak 1832. inguruan

aurkitu zuen, eta horregatik, Faradayren legea deritzo.
7. ADIBIDEA
Hiru upela elektrolitiko seriean konektatu dira, eta denetan ur-disoluzioak daude; batean Ag+-aren gatz batena, beste
batean Cu2+-arena, eta azkenean, Fe3+arena. Kalkulatu zein izango diren elektrolisiaren bidez ezarritako zilar, kobre
eta burdina kantitateak, 3 min irauten duen 1,5 A-ko korronte batekin.
— Katodoan gertatzen diren erredukzio-erdierreakzioak honako hauek dira:
Ag+ (aq) + 1 e− → Ag (s) Cu2+ (aq) + 2 e− → Cu (s) Fe3+ (aq) + 3 e− → Fe (s)
60 s
Seriean daudenez, hiru upeletatik karga berberak zirkulatuko du: Q = I ⋅ t = 1, 5 A ⋅ 3 min ⋅ = 270 C
1 min
Faradayren legeari emandako adierazpena aplikatuz, elementu bakoitzetik ezarritako masa lortuko dugu:
M 107, 87 g 1 mol Ag 1 mol e −

m (Ag) = Q = ⋅ ⋅ ⋅ 270 C = 0,302 g
zF 1 mol Ag 1 mol e − 96 487 C
M 63, 54 g 1 mol Cu 1 mo l e −
m (Cu) = Q = ⋅ ⋅ ⋅ 270 C = 0,089 g
zF 1 mol Cu 2 mol e − 96 487 C
M 5 5, 847 g 1 mol Fe 1 mol e −
m (Fe) = Q = ⋅ ⋅ ⋅ 270 C = 0,052 g
zF 1 mol Fe 3 mol e − 9 6 487 C
JARDUERAK
32. Kalkula ezazu lortzen den kobre kantitatea, kobre (II) sulfatoaren disoluzio bat duen upela elektrolitiko batetik 6 A-
ko korronte bat 1 h eta 30 min-tan igarotzean.
Sol.: 10,67 g

Pilak, energia edozertarako

Oxidazio-erredukzioko erreakzioak oso emanko- energiaren ordez energia elektrikoa lortzen da. Pila
rrak dira, besteak beste, gaur ezagutzen ditugun arruntetan ez bezala, errekuntzakoetan agente oxi-
pila mota guztiak fabrikatzeko. Pilek sortzen duten datzaileen eta erreduktoreen fluxua etengabea da,
korronte elektriko zuzenak hainbat eta hainbat tres- eta aldi berean, deuseztatu egiten dira erreakzioa-
na eta gailu funtzionarazten ditu. ren produktuak. Mota hauetako piletatik, zabal-
duena hidrogenozkoa da, oso erabilia ibilgailuetan,
Pila lehorrak esate baterako, hidrogenoz dabiltzan autobuse-
Leclanché frantziarrak 1866an asmatua, pila mota tan.
hau tresna ugaritarako erabiltzen da: linternak, irra-
Berunezko metagailuak
tiak… Anodoa zinkezko bilkin bat da, eta katodoa,
KIMIKA ETA GIZARTEA

grafito-barra bat. Elektrolitoa ore busti edo heze bat Mota honetakoak dira automobil gehienetako bate-
da, NH4l, ZnCl2 eta MnO2-z osatua eta betekin riak, paraleloan konektatutako 2 V-eko 6 pilen bitar-
geldo batez nahastua. Elektrolitoa basikoa bada, tez 12 V ekoizten dutenak. Pila bakoitzak bi beru-
pila alkalinoa da, askoz iraupen luzeagokoa. Oro nezko saretxo ditu, bata anodoa eta bestea kato-
har, pila lehorrek 1,5 V-eko tentsioa ematen dute. doa: lehenak berun harrotua du, eta bigarrenak,
PbO2-a. Elektrolitoari dagokionez, H2SO4-aren
Merkuriozko pilak disoluzio bat da, % 40koa. Berunezko metagailuak
Botoi pilak ere deituak, oso erabiliak dira erlojueta- birkargatu egin daitezke kanpo-korronte zuzenez,
rako eta medikuntza-tresnetarako. Zinkezko ontzi eta hori lortzeko nahikoa izaten da ibilgailuaren
batek, merkurioz amalgamatuak, anodo gisa joka- alternadorea.
tzen du, eta katodoa altzairuzkoa da. Elektrolitoak,
Pilen birziklapena
oso alkalinoa, ZnO eta HgO ditu. Pila lehorrek baino
luzeago irauteaz gain, tentsio konstanteagoa sor- Pila gehienek metal astunak dituzte, kadmioa edo
tzen dute. merkurioa, kasu, biziki kaltegarriak ingurumen zein
osasunarentzat. Kontrol gabeko hondartegietara
Nikel-kadmiozko pilak botaz gero, bada, euriak berekin eraman ditzake
metalak, lurpeko ur-korronteetaraino, eta horiek
Pila lehorren helburu berarekin erabiltzen dira,
bitarte, ibaietara eta itsasora. Ondorioak, esan
baina birkargagarriak dira. Anodoa kadmiozkoa
beharrik ez dago, txarrak dira izaki guztientzat.
dute, eta katodoa, NiO2-zkoa. Elektrolitoa basikoa
dute, eta birkargatzeko, korronte zuzenaz hornitu Bestalde, behar ez diren errauskailuetan errez
behar dira kanpo-iturri batetik. gero, pilen metalak baporizatu egiten dira, airean
barreiatu eta, euria egiten badu, lurrera eta ur-ibil-
Litio-egoera solidozko pilak guetara iritsi. Metal gehienak biometakorrak dire-
Pila hauetan, elektrolitoa solido polimeriko bat da. nez, organismoz organismo pasatzen dira elikapen-
Anodoa litiozkoa da, eta katodoa TiS2 edo V6O13- katean zehar.
zkoa. Birkargagarriak dira, eta batzuek 3 V-eko ten- Horrelako arazorik gerta ez dadin, pilak selektiboki
tsioa ere eman dezakete. bildu behar dira. Tamaina handikoetatik metal astu-
nak berreskuratzen dira, ondorengo beste ekoiz-
Errekuntza-pilak
pen-prozesu batzuetan ostera erabiltzeko. Botoi
Oinarria errekuntza-erreakzio bat da, baina erre- motako pilen kasuan, birziklapenaren helburua da,
dukzioa oxidaziotik bereizita gertatzen denez, bero- batik bat, merkurioa berreskuratzea.
PILA LEHORRA
Paperezko Estaldura
bereizgailua
Ore bustia
(ZnCl2 eta
NH4l)
MnO2-zko geruza
Grafitozko katodoa (+)
Azpialde metalikoa (zinka) Zinkezko anodoa (–)
277
LABURPENA
• Gaur egun, oxidazio eta erredukzio kontzeptuak ez dira bidez gertatuko balitz, orduan bi agente horien arteko
substantzien oxigeno-edukiaren gehikuntzara edo gutxi- elektroien fluxuak eragindako energia elektrikoa apro-
penera mugatzen. Oxidazio-erreduzioko erreakzioen betxatu ahal izango litzateke. Pila voltaikoa edo pila
esanahiak, erredox erreakzioenak, elektroi-transferentzia elektrokimikoa gailu bat da, oxidazio-erredukzioko
bat, erreala zein alegiazkoa, gertatzen den prozesu oro erreakzio espontaneo batetik abiatuta korronte elektri-
hartzen du bere barnean; beraz, erreakzio horietan ele- koa ekoizteko gai dena.
mentuen oxidazio-zenbakian aldaketaren bat gertatzen
— Anodoa oxidazioa gertatzen den elektrodoa da.
da.
— Katodoa erredukzioa gertatzen den elektrodoa
— Oxidazioa elektroien galera-prozesua da, erreduk-
da.
tore batek jasaten duena.
— Elektroiek anodotik katodora zirkulatzen dute, kan-
— Erredukzioa elektroien irabazte-prozesua da, oxi-
pozirkuituan zehar.
datzaile batek jasaten duena.
• Oxidazio-erredukzioko erreazkio batean honako agen- — Elektrodo bat katodo gisa zein anodo gisa aritzen
te eta prozesu hauek ikus daitezke: da, pila voltaikoa eratzeko behar den beste elektro-
doaren izaeraren arabera.
— Agente erreduktorea edo erreduktorea substan-
tzia bat da, eta bere baitan oxidazio-zenbakia han- • Indar oxidatzailearen gainean eta indar erreduktorea-
diagotzen duen elementua du. Elementu hori oxi- ren gainean bi faktorek eragiten dute:
datu egiten da, beste elementu bat erreduzituz. — Erredukziozko potentzial estandarra zenbat eta
— Agente oxidatzailea edo oxidatzailea substantzia positiboagoa izan, handiagoa da erdierreakzioan
bat da, eta bere baitan oxidazio-zenbakia gutxitzen agertzen den espezie oxidatuaren indar oxidatzai-
duen elementua du. Elementu hori erreduzitu egi- lea.
ten da, beste elementu bat oxidatuz. — Erredukziozko potentzial estandarra zenbat eta
— Oxidazio-erdierreakzioa prozesu bat da, eta ber- negatiboagoa, edo positibo txikiagoa, handiagoa
tan elementu batek bere oxidazio-zenbakia handi- da erdierreakzioan agertzen den espezie erreduzi-
tu egiten du; hots, prozesu horretan elektroien tuaren indar erreduktorea.
galera erreala edo alegiazkoa gertatzen da. • Erredox erreakzio bat espontaneoa da baldin erre-
— Erredukzio-erdierreakzioa prozesu bat da, eta ber- dox erreakzio hori, dagokion ekuazioan idatzita dago-
tan elementu batek bere oxidazio-zenbakia gutxitu en moduan, eratzen duten bi erdierreakzioek osaturi-
egiten du; hots, prozesu horretan elektroien irabazi ko pilaren indar elektroeragilearen balioa edo potent-
erreala edo alegiazkoa gertatzen da. zial estandarraren balioa positiboa bada.
• Oxidazio-erredukzioko ekuazioak doitzeko honako Elektrolisia prozesu bat da, eta bertan elektrolito
hau behar da: baten disoluzioan zehar edo elektrolito urtuan zehar
pasatzen den korronte elektrikoak oxidazio-erreduk-
— Masa-balantze bat egin behar da, ekuazioaren bi
ziozko erreakzio ez-espontaneo bat eragiten du.
ataletan elementu bakoitzaren atomo kopuru ber-
bera daudela ziurtatzeko. Upela elektrolitikoa elektrolisia gertatzeko ontzia da.
— Karga-balantze bat egin behar da, erreduktorea- • Upela elektrolitikoaren elektrodo bakoitzean oxidaturi-
ren oxidazioan emandako elektroien kopurua eta ko edo erreduzituriko elementuaren masa zirkuituan
oxidatzailearen erredukzioan irabazitako elektroien zehar igaroten den elektrizitate-kantitatearen propor-
kopurua berdinak izan daitezen. tzionala da, baita elementuaren baliokide-gramoaren
proportzionala ere, Faradayren legean adierazten den
Balantze bikoitz hori erdiesteko, ioi-elektroiaren
bezala:
metodoa erabil daiteke.
• Erreakzioaren bi agenteak, oxidatzailea eta erredukto-
rea, bereiztea posible izango balitz eta horrela elek- M
m= ⋅Q
troi-transferentzia zuzenean baino, kanpo-eroale baten Z F


A Bi erdisistema horiekin eraturiko pilan, I–/I2 delakoa
Determina ezazu, arrazoituz, ea Fe3+
ioiak, ur-disolu- anodoa izango da, oxidatu egiten baita, eta Fe3+/Fe2+
zioan, ioduro ioia, I–, iodo molekularreraino, I2, oxida delakoa katodoa izango da, erreduzitu egiten baita.
dezakeen, bera Fe 2+-raino erreduzituz. Parte hartzen
duten espezie guztiak baldintza estandarretan daude. Potentzial estandarrak honako hauek dira:
I2 (s) + 2 e → 2 I− (aq) E 0 = +0,53 V

— Erreakzioa enuntziatuan proposatzen den moduan Fe3+ (aq) + 1 e → Fe2+ (aq) E 0 = +0,77 V
izanda, erreakzio hauek gertatu behar dira:
Ondorioz, pila voltaikoaren iee estandarra honako
Oxidazioa: 2 I− (aq) − 2 e → I2 (s) hau izango da:
Erredukzioa: 2 Fe3+ (aq) + 2 e → 2 Fe2+ (aq) E 0pila = E 0katodoa − E 0anodoa =
= 0,77 V − (+0,53 V) = +0,24 V
Erreakzio osoa:
Proposaturiko erreakzioa espontaneoa da: Fe3+-ak I−-a
2 Fe3+ (aq) + 2 I− (aq) → 2 Fe2+ (aq) + I2 (s) I2-raino oxidatuko du.
B a erreakzioa:
Aurresan ezazu zer gertatuko den sodio ioduro eta Br2-a Br−-raino erreduzitzen da; beraz, Br−/Br2 erdisis-
sodio kloruro, NaI eta NaCl, dituen ur-disoluzio bati tema katodo gisa arituko da.
bromoa, Br2, gehitzen zaionean. Baldin espezie
guztiak baldintza estandarretan badaude, arrazoitu I−-a I2-raino oxidatzen da; beraz, I−/I2 erdisistema
ezazu ea Br2 (l)-ak I− eta Cl− ioiak I2 (s)-raino eta Cl2 anodo gisa arituko da.
(g)-raino oxida ditzakeen, hurrenez hurren.
E 0pila = E 0katodoa − E 0anodoa =
= 1,07 V − (+0,53 V) = +0,54 V
— Erredukziozko potentzial estandarrak honako hauek
dira: b erreakzioa:
I2 (s) + 2 e → 2 I− (aq) E0 = +0,53 V Br2-a Br−-raino erreduzitzen da; beraz, katodoa izan-
go da.
Br2 (l) + 2 e → 2 Br− (aq) E 0 = +1,07 V
Cl−-a Cl2-raino oxidatzen da; beraz, anodoa izango da.
Cl2 (g) + 2 e → 2 Cl− (aq) E 0 = +1,36 V
E 0pila = E 0katodoa − E 0anodoa =
— Enuntziatuan deskribatzen diren moduan, erreak- = 1,07 V − (+1,36 V) = −0,29 V
zio posibleak hauek dira:
Baldin Br2-a NaI eta NaCl dituen ur-disoluzioari gehitzen
a) Br2 (l) + 2 I− (aq) → 2 Br− (aq) + I2 (s) badiogu, bromoak I− ioiak I2-raino oxidatuko ditu, baina
b) Br2 (l) + 2 CI− (aq) → 2 Br− (aq) + CI2 (s) Cl− ioiak ez ditu Cl2-raino oxidatuko.
5. Arrazoitu ezazu ea honako erreakzio hauek baldint- −

6. Nitrato ioiek, NO 3 , ioia permanganatoraino,
za estandarretan espontaneoki gertatuko diren ala MnO −4 , oxidatzen dute, ingurune azidoan.
ez:
1. Ca (s) + Cd2+ (aq) → Ca2+ (aq) + Cd (s) 7. Sn4+ ioiek NO (g)-a oxidatu egiten dute, nitrato ioia,
NO −3 , eratzeko, ingurune azidoan.
2. 2 Br− (aq) + Sn2+ (aq) → Br2 (l) + Sn (s)
8. Fe3+ ioiek berun metalikoa oxidatzen dute, Pb2+ ioi
3. 2 Ag (s) + Ni2+ (aq) → 2 Ag+ (aq) + Ni (s) bihurtuz.
−
9. Permanganato ioiek, MnO 4 , ingurune azidoan,
4. Cu+ (aq) + Fe3+ (aq) → Cu2+ (aq) + Fe2+ (aq)
hidrogeno peroxidoa, H2O2, oxidatzen dute, eta
5. H2 (g) + Ni2+ (aq) → 2 H+ (aq) + Ni (s) oxigeno gaseosoaren, O2, askapena eragiten dute.
279

1. Honako konposatu eta ioietako elementu bakoi- molarra, eta esan zein diren oxidatzailea eta erre-
tzari, esleitu oxidazio-zenbakia: HNO3, CO2, SO3, duktorea.
KMnO 4 , HCOOH, PO 43 − , SiO 44 − , BO 2− . Erreakzio ionikoa: Fe2+ + Ce4+ → Fe3+ + Ce3+
2. Honako erredox erreakzio hauetako bakoitzean, Sol.: 0,0640 M
esleitu elementu bakoitzari oxidazio-zenbakia, eta
identifikatu oxidatzailea, erreduktorea, oxidazioa eta 8. Potasio dikromatoa, ingurune azidoan, kloruro ioiak
erredukzioa. klororaino oxidatzen ditu, eta bera kromo (III) gatz
bateraino erreduzitzen da.
3 Mg + N2 → Mg3N2
Cd + 2 HCl → CdCl2 + H2 a) Idatzi eta doitu, ioi-elektroi metodoa erabiliz,
goiko prozesu hori ordezkatzen duen ekuazio
NH4NO3 → N2O + 2 H2O ionikoa.
2 H2S + SO2 → 3 S + 2 H2O
b) Kalkula ezazu zenbat litro kloro, 25°C-an eta 1,2
CO + 2 H2 → CH3OH atm-n neurtuak, lor daitezkeen baldin potasio
dikromatotan 0,030 M den disoluzio baten 100
3. Azal ezazu honako esaldi hau: Litioa zinka baino mL-k potasio kloruroaren soberakin batekin erreak-
erreduktore ahaltsuagoa da. Adierazi zein diren oxi- zionatzen badute, ingurune azidoan.
datzaile konjokatuak eta horietatik zeinek edukiko
duen izaera oxidatzailerik indartsuena. Sol.: 0,183 L
9. Azido klorhidrikoak, manganeso dioxidoarekin erre-

4. Doitu erredox erreakzioei dagozkien honako ekua-
akzionatzean, manganeso (II) kloruroa, kloroa eta
zio hauek.
ura sortzen ditu.
a) Ingurune azidoan: a) Idatz ezazu erreakzio molekularra, ioi-elektroi
KNO2 + KI + H2SO4 → I2 + NO + K2SO4 metodoaz doituta.
K2Cr2O7 + KI + H2SO4 → K2SO4 + Cr2 (SO4)3 + I2 b) Kalkulatu lortzen den kloroaren bolumena, 700
mm-an eta 30°C-an neurtua, % 35ekoa eta 1,17
C2H5OH + O2 → CO2 + H2O
g/mL-ko dentsitateko 150 mL azidok mangane-
2 H2O2 → H2O + O2 so dioxido nahikoarekin erreakzionatzean.
b) Ingurune basikoan: Sol.: 11,4 L
− − −
Cl 2 + OH → Cl + ClO + H 2O 10. Erreakzio hau dugu:
P → PH 2O 2− + PH 3 HCl + K2CrO4 → CrCl3 + KCl + Cl2 + H2O
5. Permanganato ioiak, azido sulfurikozko ingurunean,
a) Doi ezazu, ioi-elektroi metodoa erabiliz.
hidrogeno peroxidoa oxigenoraino oxidatzen du, eta
bera manganeso (II) ioiraino erreduzitzen da. b) Kalkulatu oxidatzailearen eta erreduktorearen
pisu baliokideak.
a) Doitu gertatzen den erreakzioa ioi-elektroi
metodoa erabiliz. c) Kalkula ezazu beharrezkoa den potasio kroma-
toaren pisua 100 g CrCl3 lortzeko, baldin erren-
b) Kalkula itzazu, erreakzio horretan, potasio per- dimendua % 60 bada.
manganatoaren eta hidrogeno peroxidoaren
pisu baliokideak. Sol.: 64,7 g eta 36,5 g; 203,9 g
Sol.: 31,6 g; 17 g
11. Pila voltaiko bat hidrogenozko elektrodo estanda-
6. Demagun KMnO4-tan 0,020 M den disoluzio bat.
rrarekin eratzen denean, zinkezko elektrodo estan-
Kalkulatu disoluzio horretatik zenbat mililitro behar
darra anodoa da. Azal ezazu nola egiazta daiteke-
diren FeSO4-tan 0,100 M den 40,00 mL-ko disolu-
en hori esperimentalki.
zio bat zeharo oxidatzeko, azido sulfurikoaren pre-
sentzian. Erreakzio ionikoa honako hau da:
12. Irudika ezazu zilarrezko elektrodo estandarraren
2+
5 Fe + MnO 4− +
+ 8 H → 5 Fe 3+
+ Mn 2+
+ 4 H 2O potentziala neurtzeko behar den pila voltaikoa.
Kontuan hartu zilarrezko elektrodoa katodoa izan-
Sol.: 40,00 mL
go dela. Idatzi erreakzioak eta pilaren notazio labur-
7. Burdina (II) sulfatoaren 50,0 mL-ko disoluzio bat tua.
zerio (IV) sulfatotan 0,100 M den disoluzio batekin
baloratu da, baliokidetza-puntua azken disoluzio 13. Adierazi, arrazoituz, bikote hauetako bakoitzean
horren 32,00 mL gastatu direnean lortuz. Kalkulatu zein den espezie oxidatzaile ahaltsuena, biak ingu-
burdina (II) sulfatoaren disoluzioaren kontzentrazio rune azidoan egonda:

a) H+ ala Ni2+ b) Ce4+ ala Sn4+ a) HCl-aren elektrolisia ur-disoluzioan, Cl− eta H+
c) Mn2+ ala H+ d) NO3− ala SO42− ioiak deskargatzen direla jakinda.
b) Kobre(II) kloruroaren elektrolisia ur-disolu-
14. Adierazi, arrazoituz, bikote hauetako bakoitzean zioan, Cl2-a eta Cu-a lortzen direla jakinda.
zein den espezie erreduktore ahaltsuena:
22. Zink sulfatoaren ur-disoluzio bat elektrolizatzen da,
a) K ala Na b) Sn2+ ala Fe2+ horretarako 5 A-ko korronte bat erabiliz. 15 min-ren
c) Br− ala Cl− d) Ce3+ ala H2 ondoren, katodoan 1,53 g zink erreduzitu direla
egiaztatzen da. Datu horietatik abiatuta, kalkula
ezazu zinkaren masa atomikoa.
15. Irudikatu adierazten diren elektrodoekin osaturiko
pilak eskematikoki. Idatzi dagozkien erreakzioak, Sol.: 65,6 u
eta kalkulatu pilaren iee estandarra.
23. Paladio-gatz baten ur-disoluzioa elektrolizatu egin
a) Mg2+/Mg eta Ag+/Ag da, 3,0 A-ko korronte bat 1,0 h-ean aplikatuz, eta
b) Cl2/Cl− eta Fe3+/Fe2+ katodoan, erredukzioz, 2,98 g paladio lortu dira.
Kalkulatu metalaren oxidazio-zenbakia.
Sol.: 3,17 V; 0,59 V
Sol.: +4
16. Kalkulatu pila baten iee estandarra, baldin pila
horren erreakzio osoa: Mg (s) + Pb2+ (aq) → Mg2+ 24. HCl-aren disoluzio baten elektrolisia gertatzean,
(aq) + Pb (s) bada. anodoan kloroa askatzen da.
Kalkula ezazu askatuko den kloro-bolumena, bal-
Sol.: 2,24 V dintza normaletan neurtuta, 50 000 C-eko karga
bat pasatzean.
17. Aurresan ezazu, arrazoituz, erreakzio hauek bal-
Sol.: 5,82 L
dintza estandarretan espontaneoki gertatuko diren
ala ez: 25. Zink sulfatoa eta kadmio sulfatoa dituen ur-disolu-
a) Ni2+ (aq) + Cd (s) → Ni (s) + Cd2+ (aq) zio baten elektrolisia egitean, zink guztia eta kad-
mio guztia hauspeatu egiten dira, 10 A-ko korronte
b) MnO4− (aq) + Cl− (aq) → Mn2+ (aq) + Cl2 (g) bat 2 h-an pasarazi ondoren.
(disoluzio azidoan)
Lorturiko bi metal horien nahastea 35,44 g baditu,
c) Ce3+ (aq) + H+ (aq) → Ce4+ (aq) + H2 (g) kalkula ezazu zinkaren masa-portzentajea nahas-
d) Cr (s) + Zn2+ (aq) → Cr3+ (aq) + Zn (s) teak metaliko horretan.
•
Sol.: % 25,51
18. Adierazi espezie kimiko hauetatik zeinek oxida
dezaketen H2O-a oxigenoraino, O2, baldintza 26. Doitu erreakzio hau ioi-elektroi metodoaren bitartez:
estandarretan: H+ (aq), Cl− (aq), Cu2+ (aq), Pb2+ HCl + K2CrO4 CrCl3 + KCl + Cl2 + H2O
(aq), Cl2 (g) eta MnO4− ingurune azidoan.
– Kalkulatu potasio kromatoaren zer masa behar
den 100 g CrCl3 lortzeko, jakinda errendimendua
19. Adierazi ea erreakzio hauek baldintza estandarre- % 60koa dela.
tan espontaneoki gerta daitezkeen ala ez:
– Aurkeztu prozesuaren urrats guztiak eta amaiera-
a) Kromoak Ni2+ioiak Ni-raino erreduzitzea, bera ko emaitza testu- prozesadorez egindako doku-
Cr3+-eraino oxidatuz. mentu batean. Bihurketa-faktoreak idazteko, erabil
erazu programaren beraren ekuazio-editorea.
b) Sn4+ ioiek I− ioiak I2 (s)-raino oxidatzea.
Sol.: 204 g
c) MnO4− ioiek ingurune azidoan Cr3+ ioiak Cr2O72−-
raino oxidatzea. 27. Site honetan aurkituko duzun pila voltaikoen simu-
lagailuaz baliatuta, kalkulatu zer iee estandar duten
20. Zer gertatuko litzateke baldin, baldintza estandarre- behean deskribatzen diren pilek: http://chem
tan, zilarrezko xafla bat burdina (II) sulfatoaren mac1.use .edu/105b/resources/electroche
disoluzio batean murgilduko bagenu? Eta kloroa, mistry/galvanic.php
Cl2 (g), burdina (II) sulfatoaren disoluzioan zehar
a) Fe2+/Fe eta Ag+/Ag
burbuilaraziko bagenu?
b) H+/H2 eta Cu2+/Cu
21. Deskribatu: Sol.: a) 1,210 V; b) 0,340 V
281
11 Hauspeaketa-erreakzioak
1610ean, Parisen, Tyrocynium Chymicum izeneko lana argitaratu zen,

kimikari buruzko lehen testutzat jotzen dena. Horra zer esaten zen
Tyrocyniumean: «Kimika gorputz naturalak disolbatzeko antzea da,
bai eta disolbatuta daudenak gatzatzekoa ere.» Orduan bezala, gaur
egungo kimikan arreta handiz aztertzen dira disolbagarritasuna eta
substantzia disolbaezinak, oso garrantzitsuak direlako kimika indus-
trialean, analitikoan zein fisiologikoan.
282

Diziplinartekoak 1. Konposatu ionikoen 1.1. Disolbagarritasunean eragiten
• Zientzia, teknologia eta osasun-kulturarako disolbagarritasuna duten faktoreak
gaitasuna:
— Substantzien disolbagarritasuna eta 2. Disolbagarritasun-arauak
hauspeatze-erreakzioak zer diren
3. Disolbagarritasun- 3.1. Ks-ren esanahia
ulertzea, eta problema teorikoak zein
praktikoak ebaztea. biderkadura
— Disolbagarritasunaren eta hauspeatze- 4.1. Ks-ren kalkulua,
prozesuen onurak eta eragozpenak 4. Disolbagarritasu-
disolbagarritasunetik abiatuta
igartzea eguneroko bizitzan. naren eta Ks-ren
— Hauspeakinak disolbatzeko prozedura arteko erlazioa 4.2. Disolbagarritasunaren kalkulua
arruntak ezagutzea. Ks-ren baliotik abiatuta
Zeharkakoak 5.1. Hauspeakinen eraketa nola
• Gizarterako eta herritartasunerako 5. Hauspeatzea
gaitasuna: aurrerapen zientifikoen alderdi
iragarri
etikoaz ohartzea. 6. Hauspeaketa zatikatua
• Norberaren autonomiarako eta ekimenerako
gaitasuna: egoera bat baldintzatzen duten
7. Ioi komunaren efektua eta disolbagarritasuna
aldagaiei erreparatzea, eta haien arteko 8.1. Elektrolito ahulen eraketa
erlazioak eta izan ditzaketen ondorioak
8. Hauspeakinen 8.2. Oxidazio-erredukzioko
aztertzea, fenomenoak egoki
interpretatzeko. disoluzioa erreakzioak
• Ikasten ikasteko gaitasuna: norberak nahiz 8.3. Ioi konplexuen eraketa
taldeka, ikerketa-proiektuak eta ezagutzak
garatzeko lanak diseinatzea, planifikatzea Kimika eta gizartea: Interes praktikoa duten disolbagarritasun-
eta gauzatzea. orekak
ATARIAN
Gogoratu • Prozesu bat espontaneoa da sistemaren energia
askea, G, gutxitzen denean.
• Disoluzioa propietate aldakorrak dituen nahaste Δ G = Δ H − T Δ S (presio eta tenperatura konstantean)
homogeneoa da. Disolbatzaile batez, likidoa ohi dena,
eta solutu bat edo gehiagoz, solidoak, likidoak zein • Elektrolito sendoa substantzia bat da, eta disoluzio-
gasak, osatuta dago. an ioietan zeharo disoziatuta dagoenez, disoluzio hori
korronte elektrikoaren eroale bilakatzen du.
• Konposatu ioniko baten sare-energia edo energia • Oreka bat heterogeneoa da, oreka horretan hainbat
erretikuarra, U, ondoko prozesuaren energia da, kris- fasetako substantziak daudenean.
tal ioniko solido baten mol baten eraketa-energia da-
gokion ioietatik abiatuta, baldin eta ioi horiek egoera • Molekula baten momentu dipolarrak molekula
gaseosoan eta beraien artean inolako elkarrekintzarik horren polaritatea neurtzen du, eta loturen momentu
gabe badaude. SI sistemako unitatea kJ⋅mol−1. dipolarren batura da.
• Ur-disoluzio baten pH-ak disoluzio horren azidotasuna
• Solbatazio-entalpia edo -beroa disolbatzaileak ioiak neurtzen du.
solbatatzean trukatzen den beroa da, presio konstan-
tean. SI sistemako unitatea kJ⋅mol−1. pH = −log [H3O+] pOH = −log [OH−]
pH + pOH = 14 (25 °C-tan)
• Disoluzio-entalpia edo -beroa konposatu baten mol bat
disolbatzean trukatzen den beroa da, presio konstantean. • Bi elementu lotura kobalente koordinatu bidez lo-
tzen dira, konpartitzen duten bikote elektronikoa ele-
ΔHdisoluzioa = ΔHsolbatazioa − U mentuetariko batek ematen duenean.
• Le Chatelier-en printzipioa: oreka batean eragiten
duten faktoreen (tenperatura, presioa edo kontzentra-
zioak) aldakuntza batek sistemaren birdoiketa dakar, JARDUERAK
aldakuntzaren efektua moteltzeko.
• Adieraz ezazu 106 u-ko masa molekularra duen subs-
• Entropia, S, egoera-funtzio bat da, eta sistemen de- tantzia baten disolbagarritasuna 9,0 g⋅L−1 da. Adierazi
sordena molekularra neurtzen du. Sistema desorde- disolbagarritasun hori mol⋅L−1-tan.
natzen denean, handitu egiten da; eta ordena moleku- • Idatzi konposatuen disoziazio ionikoa: BaSO4, AgCl,
larra handitzen denean gutxitu egiten da. Na2CrO4, CH3COOH.
283
1. Konposatu ionikoen disolagarritasuna

Solutuaren kontzentrazioa
Ura, beste likido polar askoren moduan, substantzia ionikoen eta kobalente
Gainasea polarizatuen disolbatzaile ona da. Hala ere, ez da substantzia ez-polarren
disolbatzaile ona, horiek substantzia kobalenteen gehiengoa badira ere.
Hainbat substantziak uretan edo beste disolbatzaile batzuetan disolba-
Asea
tzeko duten ahalmena era kuantitatiboan azaltzeko, disolbagarritasu-
naren kontzeptua sartu da.
Asegabea
)
Solutu batek disolbatzaile batean duen disolbagarritasuna,
0 disolbatzaile horren kantitate jakin batean, edo disoluzio batean,
disolba daitekeen solutuaren kantitate maximoa da, tenperatura
■ 1. irud. Disoluzio motak, solutu kantita-
tea-ren arabera.
zehatzean.
Disolbagarritasuna neurtzeko, disoluzioaren konposizioa adierazteko

erabiltzen den edozein unitate erabil daiteke: solutuaren molen eta
disoluzioaren litroen arteko zatidura, solutuaren gramoen eta disoluzio-
aren litroen arteko zatidura, etab.
Solutu kantitatearen arabera, disoluzioak aseak, gainaseak eta asega-
beak izan daitezke (1. irud.).
• Disoluzio aseak izenekoetan, disolbaturiko substantzia oreka dina-

mikoan dago disolbatu gabeko solutuarekin. Ondorioz, disoluzio
horiek solutuaren kantitate maximo posiblea dute, tenperatura bate-
Ioi disolbatuak KCl-aren
an.
disoluzio asea
Potasio kloruroaren, KCl, ur-disoluzio ase batean, denbora batean disolba-
tzen diren ioien kopurua, hau da, solidotik disoluziora pasatzen diren ioien
kopurua, denbora berean disoluziotik fase solidora pasatzen diren ioien ko-
puruaren berdina da.
K+ + − K+
− K Cl K+ edo Cl− ioi baten arrastoari jarraitzea bagenu, batzuetan disolbatu gabe-
Cl Cl − K+ +
K
Cl −
ko solidoan aurkituko genuke, eta beste batzuetan, disoluzioan.
K +Cl − (s) ← → K + (aq) + Cl − (aq)

disoluzioa
KCl (s)-a, disolbatu gabeko solutua ⎯⎯⎯⎯⎯⎯⎯
⎯⎯⎯⎯
⎯
kristalizazioa
• Disoluzio gainaseak izenekoak disoluzio aseari dagokion solutu kan-

titatea baino kantitate handiagoa dutenak dira. Egoera hori ez da
egonkorra, eta beraz, nahikoa izaten da solutuaren kantitate txiki bat
gehitzea solutuaren soberakinaren kristalizazioa eragiteko.
• Disoluzio asegabeak izenekoak disolbagarritasunak adierazten
duen solutu kantitatea baino kantitate txikiagoa dutenak dira.
1.1. Disolbagarritasunean eragiten duten faktoreak

Konposatu ionikoen disolbagarritasunaren balioa aurresatea ez da
erraza, konposatuon disoluzioan aldi berean zenbait faktore termodi-
namikok eragiten baitute, esaterako, entropiaren gehikuntza, sare-
energia, hidratazio-beroa eta disoluzio-beroa.
Orain, faktore termodinamiko horietako bakoitzak nola eragiten duen
aztertuko dugu.
284 11. Hauspeaketa-erreakzioak

Entropiaren gehikuntza
NaCl-aren disoluzioa uretan
Entropiaren aldakuntzak betebehar oso garratzitsua du konposatu
H2O molekulek kristalaren Na+ eta
ionikoen disoluzioan. Sare ionikoaren haustura eta ioien banaketa Cl− ioiak banandu egiten dituzte eta
disolbatzailean zehar gertatzen diren guztietan, sistemaren desorde- horiei lotzen zaizkie indar elektros-
naren gehikuntza gertatzen da, eta beraz, baita sistemaren entropia- tatikoen bidez, Na+ (aq) eta Cl− (aq)
ioi hidratatuak eratzen direlarik; pro-
ren gehikuntza ere:
zesu horrek hidratazio-energia as-
ΔS > 0 katzen du.
Disoluzio-prozesu horietatik asko, berez, endotermikoak direnez (ΔH Na+ ioi

Na+
> 0), entropiaren gehikuntzak izaera horri aurre egin diezaioke, eta hidratatua
konposatuaren disoluzioaren espontaneotasunari lagundu, emanda-
Na+Cl−
ko tenperatura batean, T. kristala Cl−
Na+ Cl− Cl−
Izatez, prozesu bat espontaneoa da, bertan energia askearen gutxi- Cl− H2O-mole-
Na+ Cl−
pen bat (ΔG < 0) gertatzen bada. Energia askearen aldakuntzaren kula polari-
Na+ Cl− zatua
balioa ΔG = ΔH − T ΔS denez, nahikoa da, endotermikoa izan arren,
T ΔS gaia ΔH gaia baino handiagoa izatea disoluzio-prozesua espon- Cl− Na+ Cl−
taneoa izan dadin. Cl−
Cl− ioi
T ΔS gaia zenbat eta handiagoa izan ΔH gaiarekiko, disoluzio-proze- hidratatua
suaren espontaneotasuna erraztuago agertuko da, orduan ΔG negati-
boagoa izango delako.
■ 2. irud.
Eskema honetan laburbilduta duzu konposatu ioniko baten disoluzio-
an gertatu ohi dena:
ADI!
Konposatu ionikoa ΔHdisoluzioa > 0
+ Disoluzioa Konposatu ioniko baten sare-ener-
Ura ΔS > 0 gia ioien kargarekin balio absolu-
tuan handitu egiten da, eta ioien
tamainarekin txikitu.
Espontaneotasun-irizpidea: ΔG < 0 ⇒ Δ H − T ΔS < 0 ⇒ T ΔS > ΔH Hori kontuan hartuta, arras logikoa
da karga ioniko handia eta erradio
ioniko txikia duten konposatu ioni-
koak disolbagarritasun gutxikoak
direla pentsatzea.
Sare-energia
Dakigunez, konposatu ioniko baten disoluzioak sare kristalinoaren haus-
tura osoa eskatzen du; beraz, balio absolutuan konposatuaren sare-
energiaren, U, energia kantitate berdina eman behar zaio sistemari.
Printzipioz, esan daiteke balio absolutuan sare-energia baxua duten
konposatuak disolbagarrienak izango direla. ε konstante dielektrikoa
Konstante dielektriko erlatiboa, εr,
Coulomb-en legean sartzen da,
Hidratazio-beroa hain zuzen ere, kargak daudeneko
ingurune materialek kargen arteko
Disoluzio-prozesuan disolbatzailearen eragina ere kontuan hartu behar da. indar erakarleen edo aldarazleetan
duten eragina kontuan hartzeko.
εr konstante dielektriko altua duen disolbatzaile baten presentziak,
urarenak esaterako, ioien arteko erakarpen-indarrak nabariki gutxit- Konstante hori erlazio baten mo-
duan definitzen da: hutsean kokatu-
zen ditu, loturak ahulduz (2. irud.). riko bi kargen artean sortzen den
Sarearen ioiak banandutakoan, H2O-aren molekulak, momentu dipo- indarraren eta inguru jakin batean
kokaturiko bi kargen artekoaren
lar handikoak, ioi positibo eta negatiboen inguruan kokatzen dira, zatidura. Konstantea ingurune ma-
ioiak eta ur molekulak indar trinkoen bidez lotuz, eta energia-kantita- terial horrek kargen arteko indarrak
te handia askatuz, hau da, solbatazio-entalpia edo -beroa, gutxitzeko duen ahalmenaren neu-
rria dela kontsidera daiteke.
ΔHsolbatazioa. Azken horri, uraren kasuan, hidratazio-beroa deritzo.
Uraren konstante dielektriko erlati-
Beraz, konposatu ionikoen disolbatzaile onak konstante dipolarra eta boa εr = 80 da, balio nabari altua.
momentu dipolarra altuak dituztenak dira.
285
Disoluzio-beroa
Disoluzio-entalpia edo -beroa eta hidratazio-beroa eta sare-ener-
gia honela erlazionatzen dira:
ΔHdisoluzioa = ΔH solbatazioa− U
Bigarren ataleko bi gaiak (ΔHsolbatazio eta U) negatiboak dira, baina

gehienetan, solbatazio-beroa ΔH sare-energia, U, baino txikiagoa da,
balio absolutuan. Horregatik, konposatu ioniko gehienentzat honako
hau betetzen da:
ΔH disoluzioa> 0
Horrek esan nahi du disoluzio-prozesua endotermikoa dela. Ondo-

rioz eta Le Chatelierren printzipioaren arabera, konposatu ioniko
gehienen disoluzioa erraztu egiten da tenperatura igoz gero.
1. ADIBIDEA
Kalkula ezazu potasio kloruroaren, KCl, hidratazio-entalpiaren balioa datu hauetatik abiatuta: sare-energia,
U = −699 kJ ⋅ mol −1, eta disoluzio-entalpia, ΔHdisoluzioa = +17,2 kJ ⋅ mol −1. Adierazi ioien hidratazio-prozesua eta
KCl-aren disoluzio-prozesua endotermikoak ala exotermikoak diren. Arrazoitu ea disoluzio-prozesuan tenperatu-
raren gehikuntzak erraztu egiten duen.
— Disoluzioaren entalpiaren balioa honako hau da: ΔH disoluzioa = ΔH solbatazioa − U
ΔH disoluzioa
KCl (s) K+ (aq) + Cl− (aq)
−U K+ (g) + Cl− (g) ΔH solbatazioa
Hortik ondorioztatzen da:
ΔH solbatazioa = ΔH disoluzioa + U = 17,2 kJ⋅mol−1 + (−699 kJ⋅mol−1) = −681,8 kJ⋅mol−1
— Ioien hidratazioa prozesu exotermikoa da, ΔH solbatazioa < 0 baita.

— KCl-aren disoluzioaren prozesua endotermikoa da, ΔH disoluzioa > 0 baita.
— KCl-aren disoluzioa prozesu endotermikoa da, ΔH disoluzioa > 0, eta beraz, disoluzioa erraztu egingo da tenpera-
tura gehitzen denean, Le Chatelierren printzipioaren arabera.
JARDUERAK
1. Aluminio oxidoa, Al2O3, konposatu ionikoa da, uretan disolbaezina. Arrazoitu zergatik den horrela, oinarri gisa
sare-energia erabakitzen duten bi faktore hauek kontuan hartuta: ioien karga eta ioien tamaina.
2. Sodio ioduroa, NaI, uretan litio fluoruroa, LiF, baino disolbagarriagoa da. Arrazoitu zergatik den horrela, ioien kar-
gan eta tamainan oinarrituta.
3. Zerio (III) sulfatoaren disolbagarritasuna uretan gutxitu egiten da tenperatura igotzean. Adieraz ezazu zer aurre-
san daitekeen haren sare-energiaren balioei eta hidratazio-energiari buruz.
4. Amonio dikromatoaren disolbagarritasuna, (NH4)2Cr2O7, 15°C-an, honako hau da: 30,8 g 100 mL uretan. Adierazi
ea zeharo disolbatuko diren, baldin tenperatura horretan litro bat uri gatz horren 250 g gehitzen bazaizkio. Sailkatu
disoluzio hori ase, asegabe edo gainase moduan.
5. Potasio kloruroaren, KCl, 80 g litro bat urari gehitzen zaizkio, 20°C-an. Egiaztatu da ontziaren hondoan 9 g gera-
tzen direla disolbatu gabe. Kalkula ezazu KCl-aren disolbagarritasuna tenperatura horretan, unitateak gatz-gra-
moak 100 g uretan izanik.
Sol.: 7,10 g

2. Disolbagarritasun-arauak
Ikusi denez, konposatu ionikoen disolbagarritasuna gertakari konple-
xua da, hainbat faktorek parte hartzen baitute. Praktikan, substantzia •
ionikoek ur-disoluzioan agertzen duten disolbagarritasuna edo disolba- Gaiari buruzko orrialde batean
ezintasuna determinatzeko, arau erraz batzuk ezagutzea komeni da. (http://clouseau.chmistry.sjsu.ed
Esperimentalki lortutako arau horien arabera, substantziak honela sail- u/1a/ol-help/so lub.htm), norberak
zuzentzeko moduko test bat duzu,
ka daitezke: disolbagarriak, arinki disolbagarriak eta disolbaezinak. disolbagarritasun-arauetan sakon-
tzen lagunduko dizuna. Egin ezazu.
• Disolbagarriak: disolbagarritasuna 0,02 mol solutu disoluzioaren
litroko baino handiagoa denean.
• Arinki disolbagarriak: disolbagarritasuna 0,02 mol solutu disoluzio-
aren litroko, gutxi gorabehera, denean.
• Disolbaezinak: disolbagarritasuna 0,02 mol solutu disoluzioaren
litroko baino txikiagoa denean. Egiatan disolbagarritasuna nulua ez
denez, sarri disolbagaitzak deritze.
Jarraian, konposatu ionikoek uretan eta 25°C-an duten disolbagarrita-
suna ikusiko dugu.
Konposatuak Disolbagarritasuna Salbuespenak
Metal alkalinoen (1A taldea) eta NH4+ ioiaren kon-

Disolbagarriak
posatuak.
Ioi hauetakoren bat duten gatzak: nitrato, NO3−; klora-

Disolbagarriak
to, ClO−3; perklorato, ClO4−; edo azetato, CH3COO−.
Metal alkalinoenak eta Ba2+-arena disolbagarriak

Hidroxidoak Disolbaezinak
dira. Ca2+-arena arinki disolbagarria da.
Kloruro, Cl−; bromuro, Br− edo ioduro, I− ioia Ag+, Hg22+ edo Pb2+ ioia duten gatzak disolbaezi-
Disolbagarriak nak dira.
duten gatzak
Metal alkalinoenak, amonio ioiarena, NH4+, eta

Karbonatoak (CO32−) eta fosfatoak (PO43−) Disolbaezinak Mg2+-arena disolbagarriak dira.
Ba2+, Hg2+ eta Pb2+-arenak disolbaezinak dira.

Sulfatoak (SO42−) Disolbagarriak
Ca2+ eta Ag+-arenak arinki disolbagarriak dira.
1. eta 2. taldeko elementuenak eta NH4+ ioiarena

Sulfuroak (S 2−) Disolbaezinak disolbagarriak dira.
Unitate honetan, substantzia disolbagaitzen hauspeaketa-erreakzioak

aztertuko ditugu bereziki. Erreakzio horietan disolbagarritasun-oreka
bat agertzen da, azterketa kimikoan garrantzitsua, bai substantzien
bereizketan eta arazketan, baita beste arlo batzuetan ere.
JARDUERAK
6. Sailkatu, ikusitako disolbagarritasun-arauak kontuan hartuta, substantzia
hauek, disolbagarri, disolbaezin edo arinki disolbagarri gisa: a) potasio
ioduroa; b) kaltzio karbonatoa; c) amonio kloruroa; d) bario fosfatoa;
e) sodio nitratoa; f) zilar sulfuroa.
287
3. Disolbagarritasun-biderkadura
1 L uri, 25°C-an,1 g bario sulfato, BaSO4, gehitzen badiogu, eta disol-
batzea errazteko irabiatzen badugu, gatzaren parterik handiena ontzia-
ren hondoan disolbatu gabe geratzen dela ikusiko dugu. Izatez, soilik
0,0025 g BaSO4 disolbatuko dira: gatz hori arinki disolbagarria da.
Erloju-beira BaSO4-aren disolu-

Beirazko makilatxoa zio asea
1 g de BaSO4
1 L ur
destilatu,
25°C-an BaSO4-a,
disolbatu gabea
Egoera interesgarri batera heldu gara: gatzaren disolbagarritasun-ore-

kara. Lortu den disoluzioa disoluzio asea da.
Elektrolito sendoa denez, disolbaturiko BaSO4-a bere ioietan zeharo
disoziatuta egongo da: Ba2+ eta SO42−.
Disoluzioa ase dagoenez, oreka bat agertzen da: alde batetik, disolba-
tu gabeko gatza; bestetik, disoluzioan presente dauden ioiak:
→ Ba2+ (aq) + SO 2− (aq)

BaSO4 (s) ← 4
ADI!
Ks-a tenperaturaren mende dago,
Oreka-konstantea honako hau izango da:
beste oreka-konstante guztiak be-
zala. Hitzarmenez, haren balioa [Ba 2 + ][SO 24 − ]
25°C-an neurtzen da.
K =
[BaSO 4 ]
Ks-ren unitateak kontzentrazioak
mol⋅L−1-tan ordezkatzean lortzen Oreka heterogeneoetan solidoen kontzentrazio molarra konstante
direnak dira, baina ohikoa da disol-
bagarritasun-biderkadurari unitaterik moduan kontsideratzen dugula kontuan hartuz gero, goiko oreka-kons-
ez esleitzea, eta kantitate adimen- tantea era honetan idatzi ahal izango dugu:
tsional gisa erabiltzea.
K s = [Ba 2 + ] [SO 24 − ]
Ks konstanteari disolbagarritasun-biderkaduraren konstantea, edo,
errazago, disolbagarritasun-konstantea deritzo.
Oro har, AmBn formula duen gatz baten kasuan:
→ mAn+ (aq) + nBm− (aq)

AmBn (s) ←
Disolbagarritasun-biderkaduraren konstantea honako hau izango da:
Ks = [An+]m [Bm−]n
) Konposatu baten disolbagarritasun-biderkadura disoluzio

asean bere ioien kontzentrazio molarren biderkadura da, kon-
tzentrazio bakoitza disoluzio-orekaren ekuazioan duen koefi-
zientearen berdina den berretzailera berretuta.

3.1. Ks-ren esanahia

Konposatu baten disolbagarritasun-biderkaduraren konstanteak kon-
posatutik datozen ioi disolbatuen kontzentrazioen biderkadurak lor
dezakeen balio maximoa neurtzen du. Beraz, konposatuaren disolba-
garritasunaren neurri bat adierazten du.
Disolbagarritasun-biderkadurak zera aurresatea ahalbidetzen digu,
ur-disoluzio batean konposatu baten ioiak kontzentrazio jakinetan pre-
sente daudenean zer gertatuko den. Horretarako, biderkadura ionikoa-
ren kontzeptua, Q, definitu beharko da.
) Biderkadura ionikoa, Q, disoluzio batean presente dauden

ioien kontzentrazio molarren biderkadura da, kontzentrazio
bakoitza dagokion koefiziente estekiometrikora berretuta.
Demagun bario sulfatoaren, BaSO4, ur-disoluzio bat dugula, 25°C-an.

Dakigunez, disoluzio asean oreka hau agertzen da:
BaSO 4 (s) Ba 2 + (aq) + SO 24 − (aq)
Disolbagarritasun-biderkaduraren balioa, Ks, hauxe da:
K s = [Ba 2 + ] [SO 24 − ] = 11
, ⋅ 10 −10
non [Ba 2 + ] y [SO 24 − ] ioiek disoluzio asean duten kontzentrazioak baitira.

Baldin momentu batean disoluzioan presente dauden ioien kontzentra-
2+ 2−
zioak [Ba ] 0 eta [SO 4 ] 0 badira, biderkadura ionikoa, Q, honako
hau izango da:
Q s = [Ba 2 + ] 0 [SO 42 − ] 0
Biderkadura ionikoaren, Q, adierazpen hori, disolbagarritasun-biderka-

duraren, Ks, berdina da, baina orekakoak ez diren kontzentrazioak era-
bilita, aztergai dugun kasu honetan, denbora-une jakin bateko kontzen-
trazioak erabilita.
Q-ren eta Ks-ren balio horiek konparatuz, disoluzioaren portaera aurre-
san daiteke:
Disoluzioa asegabe egongo da, eta solido gehiago disolbatu ahal izango da; disolbagarrita-
Qs < Ks
sun-orekaren eskuineranzko desplazamenduari laguntzen zaio.
Qs = Ks Disoluzioa ase egongo da; sistema orekan egongo da.
Disolbagarritasun-orekaren ezkerreranzko desplazamenduari laguntzen zaio; ioien kontzen-

Qs > Ks
trazioaren soberakina hauspeatu egingo da, Q = Ks izan arte.
2. ADIBIDEA
Gatz hauek ditugu: berun (II) kloruroa, zilar sulfatoa eta kaltzio fosfatoa.
Gatz bakoitzarentzat idatz ezazu gatzaren oreka disoluzio asean adieraz-
ten duen ekuazioa, eta disolbagarritasun-biderkaduraren adierazpena.
a ) PbCl 2 (s) Pb 2 + (aq) + 2 Cl − (aq) K s = [Pb 2 + ] [Cl − ] 2

b ) Ag 2SO 4 (s) 2 Ag + (aq) + SO 42 − (aq) K s = [ Ag + ] 2 [SO 24 − ]
2+
c ) Ca 3 (PO 4 ) 2 (s) 3 Ca (aq) + 2 PO 34 − (a q) K s = [Ca 2 + ] 3 [PO 34 − ] 2
289
4. Disolbagarritasunaren eta Ks-ren arteko erlazioa

Substantzia bakoitzaren disolbagarritasun-biderkaduraren konstantea
esperimentalki determinatzen da, disoluzio asean konposatu horren
disolbagarritasunaren balioa aurkitzea ahalbidetzen diguten zenbait
prozeduraren bidez. Disolbagarritasuna jakindakoan, erraza da disol-
bagarritasun-biderkaduraren konstantea, Ks, kalkulatzea.
Disolbagarritasuna adierazteko, solutu-gramoak zati disoluzio-litroak
edo solutu molak zati disoluzio-litroak erabili ohi dira. Azken kasu
horretan, disolbagarritasun molarra deitzen zaio.
) Konposatu baten disolbagarritasun molarra disolbaturiko kon-

posatu horren mol kopurua da, disoluzio asearen litro bakoitzean.
Disolbagarritasunetik abiatuta, honela arituko gara disolbagarritasun-

biderkaduraren balioa, Ks, kalkulatzeko:
Konposatuaren Disolbagarritasun Ioi bakoitzaren Disolbagarrita-

disolbagarritasuna molarra kontzentrazio sun-biderkadura
(g/L) (mol/L) molarra (mol/L) Ks
Ks-ren adierazpena kontzentrazio ionikoen berretzaileen mende dago,

hau da, disolbagarritasun-orekako ioien koefizienteen mende. Azken
horiek katioiak eta anioiak formulan duten azpiindizeak direnez,
garrantzitsua da konposatu mota posibleak bereiztea.
4.1. Ks-ren esanahia

Disolbagarritasuna dakigula, honela jokatuko dugu AmBn formula orokorra
duen konposatu baten Ks-ren balioa kalkulatzeko:
— Konposatuari dagokion disolbagarritasun-oreka formulatuko da:

→ m An+ (aq) + n Bm− (aq)
AmBn (s) ←
Disolbagarritasun-biderkaduraren adierazpen orokorra, Ks, honako
hau izango da:
K s = [An+]m [Bm−]n
— Goiko adierazpenaren arabera, disolbatzen den AmBn konposatuaren

mol bakoitzeko, m mol An+ eta n mol Bm− agertzen dira. Beraz, konpo-
satuaren disolbagarritasuna S bada, ioien disolbagarritasuna hau
izango da:
S (An+) = m S S (Bm−) = n S
— Beste alde batetik, badakigu ioi bakoitzaren disolbagarritasunak

haren kontzentrazio molarra adierazten duela, beraz:
[An+] = m S [Bm−] = n S
— Lorturiko balioak konposatuaren disolbagarritasun-biderkaduraren

adierazpenean ordezkatuz:
Ks = [An+]m [Bm−]n = (m S )m (n S )n

AB motako konposatuen kasu berezian, esaterako, CaCO3, CdS, AgBr,

etab., non m = 1 eta n = 1 baitira, adierazpenak asko sinplifikatzen dira.
Hain zuzen ere, disolbagarritasun-biderkadura honako hau da:
→ A+ (aq) + B− (aq)
AB (s) ←
Disolbagarritasun molarrak eta, beraz, kontzentrazio molarrak, honako
hauek izango dira:
S (A+) = [A+] = S S (B−) = [B−] = S
Hortik, AB konposatuaren disolbagarritasun-biderkaduraren adieraz-
pena lortzen da:
K s = [A+] [B−] = S ⋅ S = S 2
3. ADIBIDEA
Dakigunez, zilar kromatoaren disolbagarritasuna, 25°C-an, 0,043 g/L da. Kalkula ezazu, datu horretatik abiatuta,
gatz horren disolbagarritasun-biderkadura.
— Datuak: M (Ag2CrO4) = 331,8 g⋅mol−1 Ag2CrO4-aren disolbagarritasuna = 0,043 g⋅L−1
— Ag2CrO4-aren disolbagarritasun molarra:
0, 043 g Ag 2CrO 4 1 mol Ag 2CrO 4 mol

S (Ag 2CrO 4 ) = ⋅ = 1, 3 ⋅ 10 −4
disoluzioa L-tan 331, 8 g Ag 2CrO 4 L
— Disolbagarritasun-oreka: Ag 2CrO 4 (s) 2 Ag + (aq) + CrO 24 − (aq)
Disolbaturiko Ag2CrO4-aren mol bakoitzak bi mol Ag+ eta mol bat CrO 2−
4 ematen ditu. Beraz,
[ Ag + ] = 2 S [CrO 24 − ] = S
— Disolbagarritasun-biderkadura:
K s = [ Ag + ] 2 [CrO 24 − ] = (2 S ) 2 (S ) = 4 S 3 = 4 (1, 3 ⋅ 10 −4 mo l ⋅ L−1) 3 = 8, 8 ⋅ 10 −12
Ag2CrO4-aren disolbagarritasun-bidekadura Ks = 8,8 ⋅ 10−12 mol3 ⋅ L−3 da.
Goiko adibide horrek konposatu baten disolbagarritasun molarraren, S,

eta konposatu horren disolbagarritasun-biderkaduraren balioaren arte-
an dagoen erlazioa erakusten du. Erlazio horren adierazpen matema-
tikoa konposatu ionikoaren formularen mendean dago. 1. taulan kasu
posible batzuk laburbiltzen dira. ■ 1. taula.
Ioien kontzentrazioa
Konposatu- Katioi/anioi Ks-ren disoluzio asean Ks-ren eta S-ren
Adibidea
mota erlazioa adierazpena arteko eralzioa
Katioia Anioia
AB CaSO4 1:1 [Ca 2 + ] [SO 24 − ] S S Ks = S ⋅ S = S 2
A2B Ag2CO3 2:1 [ Ag + ] 2 [CO 23 − ] 2S S Ks = (2 S )2 ⋅ S = 4 S 3
AB2 Zn(OH)2 1:2 [Zn2+] [OH−]2 S 2S Ks = S ⋅ (2 S )2 = 4 S 3
AB3 Al(OH)3 1:3 [Al3+] [OH−]3 S 3S Ks = S ⋅ (3 S )3 = 27 S 4
A3B Ag3PO4 3:1 [ Ag + ] 3 [PO 34 − ] 3S S Ks = (3 S )3 ⋅ S = 27 S 4
A3B2 Ca3(PO4)2 3:2 [Ca 2 + ] 3 [PO 34 − ] 2 3S 2S Ks = (3 S )3 ⋅ (2 S )2 = 108 S 5
291
2. taulak konposatu disolbagaitz batzuen disolbagarritasun-biderkadu-

■ 2. taula.
rak, 25°C-an, aurkezten dizkigu.
Konposatua Ks Konposatua Ks Konposatua Ks
AgBr 7,7 ⋅ 10 −13 CaCO3 8,7 ⋅ 10 −9 Fe(OH)3 1,1 ⋅ 10 −36
AgCl 1,6 ⋅ 10 −10 CaF2 4,0 ⋅ 10 −11 Hg2Cl2 3,5 ⋅ 10 −18
Ag2CO3 8,1 ⋅ 10 −12 Ca(OH)2 8,0 ⋅ 10 −6 Mg(OH)2 1,2 ⋅ 10 −11
Ag2S 6,0 ⋅ 10 −51 Ca3(PO4)2 2,5 ⋅ 10 −33 MgCO3 4,0 ⋅ 10 −5
Ag2SO4 1,4 ⋅ 10 −5 CdS 3,6 ⋅ 10 −29 MnS 3,0 ⋅ 10 −14
Agl 8,3 ⋅ 10 −17 CoS 4,0 ⋅ 10 −21 PbCl2 1,6 ⋅ 10 −5
Al(OH)3 1,8 ⋅ 10 −33 Cr(OH)3 3,0 ⋅ 10 −31 PbF2 4,1 ⋅ 10 −8
BaCO3 8,1 ⋅ 10 −9 Cu(OH)2 2,2 ⋅ 10 −20 PbI2 8,7 ⋅ 10 −9
BaF2 1,7 ⋅ 10 −6 CuS 6,0 ⋅ 10 −37 SrSO4 3,8 ⋅ 10 −7
BaSO4 1,1 ⋅ 10 −10 Fe(OH)2 1,6 ⋅ 10 −14 Zn(OH)2 4,5 ⋅ 10 −17
4. ADIBIDEA
Konposatu hauek ditugu: zilar kloruroa, kadmio sulfuroa, kaltzio karbonatoa eta bario sulfatoa. Ordena itzazu disolba-
garritasunaren ordena hazkorrean, 2. taulan agertutako disolbagarritasun-biderkaduraren balioak kontuan hartuta.
— Datuak: Ks (AgCl) = 1,6 ⋅ 10−10 Ks (CaCO3) = 8,7 ⋅ 10−9 Ks (CdS) = 8,0 ⋅ 10−28 Ks (BaSO4) = 1,1 ⋅ 10−10
— Konposatu guztiak AB formula orokorrekoak dira. Kasu honetan Ks = S2
denez (1. taula), zera ondorioztatzen
da: Ks zenbat eta handiagoa izan, disolbagarritasuna ere, S, orduan eta handiagoa izango da. Beraz, disolba-
garritasunaren ordena hazkorra honako hau da:
S (CdS) < S (BaSO4) < S (AgCl) < S (CaCO3)
JARDUERAK
7. Ordena itzazu gatz hauek disolbagarritasunaren 11. BaSO4-aren disoluzio asearen litro batek gatz
ordena hazkorraren arabera, bakoitzaren disolba- horren 0,0025 g disolbatuta dituela jakinda, kalkula
garritasun-biderkadura kontuan hartuta: bario ezazu disolbagarritasun-biderkaduraren balioa.
fluoruroa, kaltzio fluoruroa, berun (II) fluoruroa. Sol.: 1,14 ⋅ 10 −10
8. Konposatu hauek emanda, idatz ezazu bakoitza-
ren disolbagarritasun-oreka disoluzio asean, eta 12. Zilar sulfatoaren, Ag2SO4, disolbagarritasun mola-
halaber, disolbagarritasun-biderkaduraren adie- rra 1,5 ⋅ 10−2 mol⋅L−1 da. Kalkula ezazu gatz horren
razpena eta azken horren zenbakizko balioa, 1. disolbagarritasun-biderkaduraren balioa, eta Ag+
taularen arabera: magnesio karbonatoa, berun (II) eta SO 2−4 ioien kontzentrazio molarrak.
ioduroa, zilar karbonatoa, aluminio hidroxidoa, Sol.: 1,35 ⋅ 10 −5; [Ag +] = 3,0 ⋅ 10 −2 M,
kaltzio fosfatoa, merkurio (I) kloruroa. [SO 24 − ] = 1, 5 ⋅ 10 −2 M
9. Estrontzio sulfatoaren ur-disoluzio baten biderka-
dura ionikoaren balioa, Q, 2,1 ⋅ 10−6 da. Adierazi 13. Kadmio fosfatoaren, Cd3(PO4)2, disolbagarritasu-
gatzaren disolbagarritasun-oreka, eta konparatu naren balioa 1,2 ⋅ 10−7 mol⋅L−1 da. Kalkula ezazu
biderkadura ionikoa, Q, eta gatzaren disolbagarri- zenbat gramo Cd3(PO4)2 dauden 1,3 L disoluzio-
tasun-biderkadura. Arrazoitu ea disoluzioak solu- tan, eta gatzaren disolbagarritasun-biderkadura.
tu gehiago onartuko duen, ase dagoen ala gatz Sol.: 8,22 ⋅ 10 −5 g; 2,69 ⋅ 10 −33
apur bat hauspeatuko den.
10. Berun (II) kloruroaren ur-disoluzio baten biderka- 14. Kalkulatu zilar kromatoaren, Ag2CrO4, disolbagarri-
dura ionikoaren balioa, Q, 3,9 ⋅ 10−3 da. Arrazoitu tasun-biderkadura, jakinda disoluzio asean Ag+
disoluzio hori asegabea den, asea den ala konpo- ioiaren disolbagarritasuna 1,5 ⋅ 10−4 mol⋅L−1 dela.
satuaren parte bat, solido gisa, hauspeatuko den. Sol.: 1,69 ⋅ 10 −12

4.2. Disolbagarritasunaren kalkulua Ks-ren baliotik abiatuta

Konposatu baten disolbagarritasun-biderkaduraren balioa jakinda, kon-
posatu horren eta ioien disolbagarritasuna, disoluzio asean, erraz kal-
kula daitezke. Ikus dezagun nola: Ks-ren adierazpenetik konposatuaren
kontzentrazio molarra lortzen dugu, eta hortik, ioien kontzentrazio
molarrak. Konposatuaren masa molarra jakinda, disolbagarritasuna
kalkula dezakegu, eta gramotan, disoluzioaren litroko adierazi.
Konposatuaren Ioi bakoitzaren Konposatuaren

Disolbagarritasun- kontzentrazio molarra kontzentrazio disolbagarritasuna
biderkadura (mol/L) molarra (mol/L) (g/L)
Ks
5. ADIBIDEA GOGORATU
Zink hidroxidoaren, Zn(OH)2, disolbagarritasun-biderkaduraren balioa 4,5 ⋅ Kalkulu praktikoetan, uraren autoio-
10−17 mol 3⋅L−3 dela jakinda, kalkula ezazu konposatu horren disolbagarri- nizazioaren orekatik datozen [OH−]-
tasuna, mol⋅L−1-tan eta g⋅L−1-tan, eta zein diren disoluzio asean hidroxidoaren edo [H3O+]-aren balioak baz-
tergarritzat jo ditzakegu.
aren ioi osatzaileen kontzentrazio molarrak.
→
H2O (l) + H2O (l) ←
— Datuak: KS = 4,5 ⋅ 10−17 mol3⋅L−3 M [Zn(OH)2] = 99,406 g⋅mol−1
→
← OH − (aq)+ H O+ (aq)
— Disolbagarritasun-oreka: → Zn2+ (aq) + 2 OH− (aq)
Zn(OH)2 (s) ←
3
Disolbatzen den mol hidroxido bakotzak mol bat Zn2+ ioi eta bi mol OH−
ioi agerrarazten ditu. Demagun S dela zink hidroxidoaren disolbagarri-
tasuna; horren arabera,
S (Zn 2 + ) = S ⇒ [ Zn 2 + ] = S ⎫⎪ 2+ − 2
⎬K s = [ Zn ][OH ] = S (2 S ) = 4 S ⇒
2 3
S (OH − ) = 2 S −
⇒ [OH ] = 2 S ⎪⎭
Ks 4, 5 ⋅ 10 −17
⇒S = 3 = 3 = 2, 24 ⋅ 10 −6 mol ⋅ L−1
4 4
Disolbagarritasuna g⋅L−1-tan adierazi nahi badugu, horrela egingo
dugu:
mol g
S = 2, 24 ⋅ 10 −6 ⋅ 99, 406 = 2, 23 ⋅ 10 −4 g ⋅ L−1
L mol
— S-aren balioa lortutakoan, ioien kontzentrazio molarrak kalkulatuko ditugu:

[Zn2+] = S = 2,24 ⋅ 10−6 M [OH−] = 2S = 2 ⋅ 2,24 ⋅ 10−6 = 4,48 ⋅ 10−6 M
Zn(OH)2-aren disolbagarritasuna 2,24 ⋅ 10−6 mol ⋅ L−1 (2,23 ⋅ 10−4 g ⋅ L−1)

da, [Zn2+]-aren kontzentrazioa 2,24 ⋅ 10−6 M da, eta [OH−]-arena, 4,48 ⋅
10−6 M.
JARDUERAK
15. Kaltzio fluoruroaren disolbagarritasun-biderkadura, 17. 25°C-an berun (II) kloruroaren disoluzio ase batek
25°C-an, 4,0 ⋅ 10−11 da. Kalkula ezazu disoluzio asea- duen Pb2+ ioien kontzentrazioa 1,6 ⋅ 10−2 mol⋅L−1
ren disolbagarritasun molarra tenperatura horretan. da.
Sol.: 2,15 ⋅ 10−4 mol⋅L−1 — Kalkula ezazu disoluzio horretako kloruro ioien
kontzentrazioa.
16. Kalkula itzazu zilar kloruroaren disolbagarritasuna,
haren ioi osatzaileen kontzentrazioak, eta gatzaren — Kalkula ezazu PbCl2-aren disolbagarritasun-
disolbagarritasuna gramo zati litroko unitatetan, jakin- biderkaduraren konstantearen balioa tenperatu-
da disolbagarritasun-biderkadura 1,6 ⋅ 10−10 dela. ra horretan.
Sol.: 1,26 ⋅ 10−5 M; 1,81 ⋅ 10−3 g⋅L−1 Sol.: 3,20 ⋅ 10−2 mol⋅L−1; 1,69 ⋅ 10−5 mol3⋅L−3
293
KI-aren disoluzioaren gehiketa 5. Hauspeatzea

Ikus dezagun zer gertatzen den honako bi disoluzio hauek nahasten
direnean: bata berun (II) nitratozkoa, Pb(NO3)2, eta bestea potasio
iodurozkoa, KI. Gatz biak elektrolito sendoak dira, beraz, bakoitza bere
−
KNO3-aren ioietan zeharo disoziatuta egongo da. Lehen disoluzioak Pb2+ eta NO 3
disoluzioa ioiak edukiko ditu, eta bigarrenak, K+ eta I− ioiak.
Disoluzio bat bestearen gainera isurtzean, produktu disolbaezin baten
Pb(NO3)2- eraketa bizkorra ikusten da, kolore horikoa (3. irud.); solido hori berun
aren disolu- (II) ioduroa da, PbI2, eta produktu hori hauspeakina dela diogu. Disolu-
zio kolorgea zioan beste elektrolito sendo bat agertzen da, potasio nitratoa, KNO3,
PbI2-aren bere ioietan zeharo disoziatua.
hauspeakin
horia Gertatu den erreakzioari hauspeatze-erreakzioa deritzo:
■ 3. irud. Berun (II) ioduroaren hauspea- → PbI2 (s) + 2 KNO3 (aq)
Pb(NO3)2 (aq) + 2 KI (aq) ←
keta-erreakzioa.
• ) Hauspeatze-erreakzioa konposatu disolbaezin baten eraketa

—hauspeakina— da. Konposatu hori bi disoluzio nahasten dire-
Sar zaitez orrialde honetan, eta zen- nean eratzen da, bakoitzak konposatu disolbaezinaren ioi bat
bait hauspeaketa-erreakzio ikusi ematen duelarik.
ahal izango dituzu bideo batean:
www.libro site.net/data/glosarios/
Aurreko ekuazioari ekuazio ez-ionizatua deitzen zaio, parte hartzen
petrucci/videos/cap19/reaccio
nes_de_precipitacion.htm duten substantzia guztiak horrela idatzi baitira.
Ekuazio ionikoa disolbaturiko elektrolito sendoak ioietan zeharo diso-
ziatzen direnean lortzen da. Hauspeaturiko PbI2-a forma ez-ionizatuan
idazten da.
Erreaktiboak
eta produktuak Pb 2 + (aq) + 2 NO 3− (aq) + 2 K + (aq) + 2 I − (aq)
PbI 2 (s) + 2 K + (aq) + 2 NO 3− (aq)
Ekuazio ioniko hutsa aurreko ekuazioaren bi ataletan agertzen diren

Ekuazio
molekurra ioiak ezabatzen direnean lortzen da, hau da, ioi begiraleak kentzen
direnean:
→ PbI2 (s)
Pb2+ (aq) + 2 I− (aq) ←
Disolbatuta dauden Ekuazio honek zera adierazten du, I− eta Pb2+ ioiek elkarrekin erreak-
elektrolito sendoen zionatzen dutenean, jatorrizko gatzak edozein izan arren, PbI2-aren
disoziazio ionikoa hauspeakin bat eratu ahal izango dutela.
5.1. Hauspeakinen eraketa nola iragarri

Ekuazio Hainbat substantziaren disolbagarritasun-biderkaduraren konstanteek
ionikoa dituzten datuak erabilita, disoluzioan dauden bi konposatuen arteko
erreakzioak substantzia disolbagaitz baten hauspeakina sortuko du-
enentz iragarri ahal izango dugu.
Horretarako, Ks konstanteaz gain, biderkadura ionikoa, Q, ere kontuan
Ioi begiraleen
hartuko dugu.
ezabaketa
Disolbaturiko bi substantzien arteko erreakzioaren ondorioz bietako bat
hauspeatu dadin, horren biderkadura ionikoak disolbagarritasun-bider-
kaduraren konstantea baino handiagoa izan behar du.
Ekuazio
ioniko hutsa
Q > Ks
Baldintza hori betetzen denean, konposatua hauspeatuko da Q = Ks
izan arte, eta une horretan, disoluzioa ase geratuko da.

6. ADIBIDEA
Bario klorurotan 0,005 M den disoluzio baten 200 mL nahastu dira potasio sulfatotan 0,007 M den beste disoluzio
baten 600 mL-rekin. Jakinda BaSO4-aren Ks-ren balioa 1,1 ⋅ 10−10 mol 2⋅L−2 dela, aztertu ea hauspeakinen bat eratu-
ko den ala ez.
— Datuak: VT = 800 mL [BaCl2] = 0,005 M [K2SO4] = 0,007 M Ks (BaSO4) = 1,1 ⋅ 10−10 mol2⋅L−2
→
— Ionizatu gabeko ekuazioa: BaCl2 + K2SO4 ← BaSO4 + 2 KCl
Disolbagarritasun-arauei behatuz, BaSO4-a disolbaezina dela ikusten da, eta KCl-a, disolbagarria. Beraz,
BaSO4-zko hauspeakin bat eratuko da baldin Q > Ks bada.
2+ − + 2− + −
— Ekuazio ionikoa honako hau da: Ba (aq) + 2 Cl (aq) + 2 K (aq) + SO 4 (aq) BaSO 4 (s) + 2 K (aq) + 2 Cl (aq)
2+ 2−
— Ekuazio ioniko hutsa: Ba (aq) + SO 4 (aq) BaSO 4 (s)
— Disoluzioaren 200 mL-tan dagoen Ba2+-aren mol kopurua (= bolumen × molaritatea):

1L 0, 005 mol Ba 2 +
n (Ba 2 + ) = V ⋅ M = 200 mL ⋅ ⋅ = 1, 0 ⋅ 10 −3 mol Ba 2 +
1000 mL 1L
800 mL-tan Ba2+ ioien kontzentrazioa, hau da, bi disoluzioak nahastu ondorengo bolumenean, eta bolumenak
batukorrak direla suposatuz, honako hau izango da:
K2SO4-aren disoluzioaren gehiketa
1, 0 ⋅ 10 −3 mol 1000 mL
[Ba 2 + ] 0 = ⋅ = 1, 25 ⋅ 1 0 −3 M
800 mL 1L
2−
— Disoluzioaren 600 mL-tan dagoen SO 4 -aren mol kopurua (= bolumen ×
KCl-aren
molartasuna) disoluzioa
1L 0, 007 mol SO 24 −
n (SO 24 − ) = 600 mL ⋅ ⋅ = 4, 2 ⋅ 10 −3 mol SO 24 −
1000 mL 1L
2−
Bukaerako disoluzioaren 800 mL-tan dagoen SO 4 -aren kontzentrazioa: BaCl2-aren
disoluzio
4, 2 ⋅ 10 −3 mol 1000 mL
[SO 24 − ] 0 = ⋅ = 5, 25 ⋅ 10 −3 M kolorgea
800 mL 1L
BaSO4-aren
— Biderakadura ionikoa, Q, eta disolbagarritasun-biderkadura, Ks, erkatuz: hauspeakin
zuria
Q s = [Ba 2 + ] 0 [SO 42 − ] 0 = 1, 25 ⋅ 10 −3 ⋅ 5, 25 ⋅ 10 −3 = 6, 5 6 ⋅ 10 −6
, ⋅ 10 −10
K s = 11
Ikusten denez, Q > Ks da, beraz, disoluzioa gainasea izango da, eta bario sulfatoaren parte bat, BaSO4, haus-
peatu egingo da, baldintza hau bete dadin: [Ba 2 + ] [SO 24 − ] = 11
, ⋅ 10 −10
JARDUERAK
18. Bario nitratoaren disoluzio bat potasio karbonatoa- 22. Iragar ezazu ea zilar sulfatoa hauspeatuko den ala
ren beste disoluzio bati gehitzen zaionean, bario ez MgSO4-tan 0,001 M den 1 mL-eko disoluzioa
karbonatoaren hauspeakin bat eratzen da. Idatz gehitzen bazaio AgNO3-tan 5,0 ⋅ 10−4 M diren 100
itzazu erreakzioari dagozkion ekuazio ez-ionizatua, mL-ri.
ionikoa eta ioniko hutsa.
23. Disoluzio batek Ca2+ ioiak ditu, horien kontzentra-
19. Beheko erreakzioan konposatu disolbagaitz bat era- zioa 0,010 M delarik. Kalkulatu zein izan beharko
tzen da; zein den jakiteko, kontsulatu disolbagarrita- duen F− ioiaren kontzentrazio minimoak kaltzio
sun-arauak. Osa ezazu ekuazio ez-ionizatua, eta fluoruroaren hauspeaketa has dadin.
idatz itzazu ekuazio ionikoa eta ioniko hutsa.
Sol.: [F−] = 6,32 ⋅ 10−5 M
K3PO4 (aq) + Ca(NO3)2 (aq) → ......... (s) + ......... (aq)
20. Bario nitratotan 0,10 M den disoluzio baten 20 mL, 24. AgNO3-aren disoluzio batean dagoen zilarra
Na2CO3-tan 0,10 M den beste disoluzio bati gehi- berreskuratu nahi da, Ag+-aren kontzentrazioa gu-
tzen zaizkio. Aztertu ea bario karbonatoa hauspea- txituz, horren balioa 1,0 ⋅ 10−9 M izan arte.
tuko den ala ez. Horretarako, zilarra AgCl moduan hauspeatu nahi
21. Azido klorhidrikotan, HCl, 1,0 ⋅ 10−4 M den 1 L-eko da, NaCl-aren disoluzio bat gehituz. Kalkulatu ore-
disoluzioari 1,0 ⋅ 10−3 g zilar nitrato gehitzen zaizkio. kako Cl–-aren kontzentrazioa.
Adieraz ezazu zilar kloruroa hauspeatuko den ala ez. Sol.: [Cl−] = 0,16 M
295
6. Hauspeaketa zatikatua
H2SO4-aren disoluzioaren gehiketa
Laborategi kimikoan egiten diren lanetan, sarri disoluzio batetik ioi jakin
bat ezabatu nahi da, presente dauden beste ioiak disoluzioan manten-
duz. Ioien bereizketa selektiboa izeneko prozesu hori hauspeaketa
zatikatuaren bidez lortzen da.
Ba2+ ioien
)
disoluzioa Hauspeaketa zatikatuaren bitartez, ioi hauspeatzaile bat gehi-
tzen da, horren ondorioz bi konposatu sor daitezen, biak disol-
bagarritasun-biderkadura desberdinekoak. Biderkaduren arteko
aldea behar bezain handia bada, soilik hauspeatuko da produk-
Sr2+ eta tuetako bat, eta bestea, aldiz, ez.
Ba2+ ioien SrSO4-aren
disoluzioa hauspeakin 2−
zuria Adibidean, Sr2+ eta Ba2+ ioiak daude disoluzioan. Gehitzen diren SO 4
ioien kontzentrazioa doituz, ioietariko bat hauspeatu egin daiteke eta,
horren ostean, bestea ere bai, biak sulfato disolbagaitz gisa.
■ 4. irud. Sr2+ ioiaren bereizketa selekti-
boa, SrSO4 gisa hauspeatuz. Berriz ikusiko dugu, geroagoko adibide gehiagotan, nola banandu ioiak
hauspeaketa zatikatuaren metodoaz.
7. ADIBIDEA
1,00 L-ko disoluzio bat daukagu, 5,00 g Sr 2+ eta 0,001 g Ba 2+ dituena. Azido sulfuriko kontzentratua poliki-poliki
gehitzen da (4. irud.). Adierazi zein gatz hauspeatu daitezkeen, kalkula ezazu SO 2−
4 -aren kontzentrazioa ioi bakoi-
tza hauspeatzen has dadin, eta adierazi, halaber, zein hauspeatuko den lehendabizi.
— Datuak: V = 1 L MSr2+ = 5,00 g MBa2+= 0,001 g
— Hauspea daitezkeen gatzak estrontzio sulfatoa (SrSO4) eta bario sulfatoa (BaSO4) dira. Gatz bakoitzaren disol-
bagarritasun-orekak honako hauek dira, hurrenez hurren:
SrSO 4 (s) Sr 2 + (aq) + SO 24 − (aq) BaSO 4 (s) Ba 2 + (aq) + SO 24 − (aq)
Oreka bakoitzari Ks-ren balio bat dagokio:

Ks (SrSO4) = 3,8 ⋅ 10 −7 Ks (BaSO4) = 1,1 ⋅ 10 −10
— Ioi bakoitzaren kontzentrazio molarra honako zatiketa hau eginez lortzen da: presente dagoen mol kopurua zati
disoluzioaren bolumena. Azidoa gehitzean gertatu den bolumenaren aldakuntza baztergarritzat jotzen da,
azido hori kontzentratua baita.
5, 00 g 1 mol 0, 001 g 1 mol
[Sr 2 + ] = ⋅ = 5, 71 ⋅ 10 −2 M [B a 2 + ] = ⋅ = 7, 28 ⋅ 10 −6 M
1L 87, 62 g 1L 137, 3 g
— Estrontzio sulfatoa, SrSO4, hauspeatzen has dadin beharrezkoa den SO 2−

4 ioiaren kontzentrazioa haren Ks-
ren adierazpenetik lor daiteke:
Ks 3, 8 ⋅ 10 −7 mol 2
⋅ L− 2
K s = [Sr 2 + ][SO 24 − ] ⇒ [SO 24 − ] = 2+
= = 6, 65 ⋅ 10 −6 mol ⋅ L−1 = 6,65 ⋅ 10 −6 M
−2
[Sr ] 5, 71 ⋅ 10 mol ⋅ L−1
— Era beran, bario sulfatoa, BaSO4, hauspeatzen has dadin beharrezkoa den SO 2−
4 ioiaren kontzentrazioa haren
Ks-ren adierazpenetik lortzen da:
Ks , ⋅ 10 −10 mol
11 2
⋅ L− 2
K s = [Ba 2 + ][SO 24 − ] ⇒ [SO 24 − ] = 2+
= = 1, 51 ⋅ 10 −5 mol ⋅ L−1 = 1,51 ⋅ 10 −5 M
−6 −1
[Ba ] 7, 28 ⋅ 10 mol ⋅ L
Emaitza biak erkatuz, zera ondorioztatzen dugu, SO 2−

4 ioiaren kontzentrazio txikiagoa behar dela SrSO4-a haus-
pearazteko (6,65 ⋅ 10 mol ⋅ L ), BaSO4-a hauspearazteko behar dena (1,51 ⋅ 10−5 mol ⋅ L−1) baino.
−6 −1
Beraz, lehendabizi SrSO4-a hauspeatuko da, zeren, azido sulfurikoa gehituz, lehenago iritsiko baita sulfato
horrek hauspeatzeko behar duen kontzentraziora.

7. Ioi komunaren efektua eta disolbagarritasuna GOGORATU

Ioi komunaren efektua oreka ioni-
Batzuetan, disoluzio berean bi substantzia daude, biak beren ioietan koaren desplazamendua da, eta
disoziatuta, baina ioietako bat bi substantzien disoziaziotik dator. oreka horretan parte hartzen duen
ioi baten kontzentrazioa aldatzen
Adibidez, sodio sulfatoaren, Na2SO4, eta kaltzio sulfatoaren, CaSO4, denean gertatzen da, disoluzioan
disoluzio batean, ioi komun bat dago, SO 2−
4 ioia, bi gatzen disoziazio-
ioi hori daukan gatz disolbatu bat
tik datorrena: dagoelako, hain zuzen.
Na 2 SO 4 (aq) → 2 Na + (aq) + SO 24 − (aq)
CaSO 4 (aq) → Ca 2 + (aq) + SO 24 − (aq)
Ioi komuna egoteak eragina du orekan dauden sistemetan, ioi komu-

naren efektua deituriko mekanismoaren bidez.
Har dezagun gatz disolbagaitz baten disoluzio ase bat, esaterako zilar
Ag+-aren disoluzioaren gehiketa
kloruroarena, AgCl (5. irud.). Disoluzio horretan oreka hau gertatzen da:
→ Ag+ (aq) + Cl− (aq)
AgCl (s) ← izanik Ks = [Ag+] [Cl−]
Baldin disoluzio horri gatz disolbagarri baten beste disoluzio bat gehi-
tzen bazaio, adibidez, zilar nitratoarena, AgNO3, azken horrek ioi AgCl-aren AgCl-aren
disoluzio
komun bat ematen du, Ag+ ioia: disoluzio
asea
asea
AgNO 3 (aq) → Ag + (aq) + NO 3− (aq)
Ag+ ioiaren kontzentrazioaren gehiketaren ondorioz, AgCl-aren oreka
AgCl-aren
ezkerrera desplazatuko da, gatz horren disolbagarritasuna gutxituz, hauspeakin
azken horren parte baten hauspeaketa gertaraziz. zuria
Laburtuz, Ag+ ioi komunaren presentzian, AgCl-aren disolbagarritasu- AgCl-aren

hauspeakin zuria
na urpuruan baino txikiagoa da. Disolbagarritasun-biderkadura kons-
tante mantentzen da, [Ag+] -a handitzean [Cl−]-a kantitate berean gu- ■ 5. irud. Zilar kloruroaren, AgCl, disol-
txitzen delako. bagarritasuna gutxitu egiten da disolu-
zio aseari Ag+ ioien disoluzio bat ge-
) Konposatu baten disolbagarritasun-orekari ioi komun baten hitzean, ioi komunaren efektuagatik.
Ondorioz, hauspeaturiko AgCl kanti-
gehitzearen ondorioa konposatu horren disolbagarritasunaren
tatea handitu egiten da.
gutxipena eta hauspeaketa da.
8. ADIBIDEA
Kalkula ezazu berun (II) ioduroaren disolbagarritasuna, sodio iodurotan, NaI, 0,050 M den disoluzio batean. PbI2-
aren Ks = 1,4 ⋅ 10−8 da.
— Datuak: [NaI] = 0,050 M — PbI2-aren orekaren gainean ioi komunak duen era-
ginagatik, [I−]-a handiagotu egingo da, eta [Pb2+]-a
Ks (PbI2) = 1,4 ⋅ 10−8 gutxitu egingo da, Ks konstante manten dadin.
Oreka ezkerrerantz desplazatuko da, PbI2-aren
— PbI2-aren disolbagarritasun-biderkadura: disolbagarritasuna gutxituz. PbI2-aren disolbagarri-
tasunari S deituz, eta kontuan hartuta Pb2+-aren
→ Pb2+ (aq) + 2 I− (aq)
PbI2 (s) ← kontzentrazio guztia PbI2-rik datorrela, honako hau
dugu:
Ikusten denez, disolbatzen den PbI2-aren mol
bakoitzeko, mol bat Pb2+ eta bi mol I− sortzen dira. [Pb2+] = S [I−] = 2 S + 0,050 ⬵ 0,050
(S baztergarria dela suposatzen da 0,050-rekiko)
— NaI-a elektrolito sendoa da, eta zeharo disoziatzen da:
— Horren arabera: Ks = [Pb2+] [I−]2 = S ⋅ 0,0502
NaI (aq) → Na+ (aq) + I− (aq)
Ks 1, 4 ⋅ 10 −8
S′ = = = 5, 6 ⋅ 10 −6 M
⎧⎪[Na + ] = 0, 050 M 0, 050 2 0, 050 2
[Na + ] = 0, 050 M ⇒ ⎨
⎩⎪I = 0, 050 M
– — PbCl2-aren disolbagarritasuna 5,6 ⋅ 10−6 M da.
297
ADI! 9. ADIBIDEA
Ioi komunaren efektuak aplikazio Kalkula ezazu AgCl-aren disolbagarritasuna, eta adierazi mol⋅L−1-etan eta
interesgarria dauka elektrolito ahu- g ⋅ L−1-etan: a) ur puruan; b) AgNO3-tan 6,5 ⋅ 10−3 M den disoluzio batean,
len orekan. jakinda AgCl-a-ren disolbagarritasun-biderkadura Ks = 1,6 ⋅ 10−10 dela.
Ioi komun baten gehiketak orekaren Datuak: [AgNO3] = 6,5 ⋅ 10−3 M Ks (AgCl) = 1,6 ⋅ 10−10
desplazamendua eragiten du, ioi
komunaren kontzentrazioaren gehi- → Ag+ (aq) + Cl− (aq)
a) Disolbagarritasun-oreka: AgCl (s) ←
ketaren eraginaren kontrako norant-
zan. Horrela, azido azetikoaren ioni- — Disolbaturiko AgCl-aren mol bakoitzak, mol bat Ag+ eta mol bat Cl−
zazioa gutxitu egiten da azido azeti- sortzen ditu.
koaren disoluzio bati azetato ioia — Gatzaren disolbagarritasunari S deituz:
gehitzen zaionean; oreka ezkerre-
rantz desplazatuko da. S (Ag + ) = S [ Ag + ] = S
Beraz:
S (Cl – ) = S [Cl – ] = S
desplazamendua
←⎯⎯⎯⎯⎯
→ — Disolbagarritasun-biderkaduraren balioa hau da:
→ H3O+ (aq) + CH3COO− (aq) Ks = [Ag+] [Cl−] = S ⋅ S = S 2
←
CH3COONa (aq) → Disolbagarritasuna askatuz: S = Ks = 1, 6 ⋅ 10 −10 = 1,3 ⋅ 10 −5
→ Na+ (aq) + CH3COO− (aq)
1, 3 ⋅ 10 −5 mol 143, 55 g
Eta beste era honetan adieraziz: S = ⋅ = 1,9 ⋅ 10 −3
1L 1 mol
b) AgNO3-a elektrolito sendoa denez, zeharo disoziatzen da:
AgNO3 (aq) → Ag+ (aq) + NO3− (aq)
Baldin [AgNO3] = 6,5 ⋅ 10−3 M ⇒ [Ag+] = 6,5 ⋅ 10−3 M eta [NO−3] = 6,5 ⋅ 10−3 M
— Ioi komunaren, Ag+ ioiaren, eragina AgCl-aren disolbagarritasun-
orekan: [Ag+]-a gehitu egingo da, eta [Cl−]-a gutxitu, horrela Ks-a
konstante gera dadin. Oreka ezkerrera desplazatuko da, AgCl-aren
disolbagarritasuna gutxituz.
— AgCl-aren disolbagarritasun berriari S’ deituz, eta kontuan hartuta
[Cl−] guztia AgCl-ak eman duela, honako hau daukagu:
[Cl−] = S′ [Ag+] = S′ + 6,5 ⋅ 10−3 ⬇ 6,5 ⋅ 10−3 M
(S ′-a baztegarritza jotzen dugu da 6,5 ⋅ 10−5 M-en aurrean)
Beraz, Ks = [Ag+] [Cl−] ; 1,6 ⋅ 10−10 = (6,5 ⋅ 10−3) S′
1, 6 ⋅ 10 −10
Eta hortik, datu hau ateratzen dugu: S′ = = 2,5 ⋅ 10 −8 M
6, 5 ⋅ 10 −3
2, 5 ⋅ 10 −8 mol 143, 35 g
S′ = ⋅ = 3,6 ⋅ 10 −6 g ⋅ L−1
1L 1 mol
— AgCl-aren disolbagarritasuna gutxitu egin da, ur puruan zeukan
1,9 ⋅ 10−3 g⋅L−1-etik AgNO3-aren disoluzioan daukan 3,6 ⋅ 10−6 g⋅L−1
izateraino, ioi komunaren ondorioz.
JARDUERAK
25. Kalkulatu magnesio fluoruroaren, MgF2, disolbagarri- 28. Kalkulatu berun (II) bromuroaren disolbagarritasun
tasun molarra, sodio fluorurotan, NaF, 0,10 M den molarra: a) ur puruan; b) potasio bromurotan 0,10 M
disoluzio batean (MgF2-aren Ks-a = 6,4 ⋅ 10−9). den disoluzio batean; c) berun (II) nitratotan 0,20 M den
Sol.: 6,4 ⋅ 10−7 M disoluzio batean (PbBr2-aren Ks-a = 8,9 ⋅ 10−6).
26. Disoluzio batek 0,020 mol KIO3 ditu litro batean. Sol.: a) 1,31 · 10–2 M; b) 8,9 · 10–4 M; c) 3,34 · 10–3 M
Kalkula ezazu disoluzio horretan Pb(IO3)2-ak duen 29. Kaltzio oxalatoaren, CaC2O4, disolbagarritasun-bi-
disolbagarritasuna (Pb(IO3)2-aren Ks-a = 3,2 ⋅ 10−13). derkadura 2,0 ⋅ 10−9 da. Kalkulatu:
Sol.: 8,0 ⋅ 10−10 M a) Gatz horren disolbagarritasuna ur puruan, g ⋅ L−1
27. Kalkulatu HCl-tan 0,010 M den disoluzio batean -tan.
AgCl-ak duen disolbagarritasuna, baldin tenperatu- b) Disolbagarritasuna amonio oxalatotan, (NH4)2
ra horretan zilar kloruroaren disolbagarritasunaren C2O4, 0,1 M den disoluzio batean, azken horren
balioa 2,8 ⋅ 10−10 bada. disoziazioa uretan osoa bada.
Sol.: 2,8 ⋅ 10−8 M Sol.: a) 5,73 ⋅ 10−3 g⋅L−1; b) 2,0 ⋅ 10−8 M

8. Hauspeakinen disoluzioa
Hauspeaketa-erreakzio batean substantzia baten hauspeakina eratu eta
gero, interesgarria da jakitea azken hori disolbatu egin daitekeen, hein
batez nahiz erabat. Horretarako jadanik zenbait prozedura ezagutzen
ditugu, esaterako, disolbatzailea gehitzea edo tenperatura igotzea.
Beste metodo batzuk ere badaude: elektrolito ahulen eraketa, oxida-
zio-erredukzioko erreakzioa eta ioi konplexu baten eraketa. Metodo
horien guztien oinarria berbera da: disolbatutako ioien kontzentrazioa
gutxituz gero, disolbatu egin daiteke hauspeakina, Q < Ks izango baita.
Metodo bat edo beste erabiliz, helburua da substantzia disolbagaitza-
ren disoluzio-oreka eskuinerantz bultzatzea, disolbagarritasuna han-
diagoa izan dadin.
8.1. Azido-base erreakzioak

Efektu hori lortzeko, substantzia batzuk gehitu daitezke: azido sendo
bat edo gatz amoniko bat, esaterako.
Azido sendo bat gehitzea
Konposatu disolbagaitz baten orekari azido sendo bat gehituz gero, azidoak gutxitu egiten du disoluzioaren
pH-a, eta ondorioz, hauspeakinaren disolbagarritasuna handiagoa egiten da, adibideotan bezala:
Mg(OH)2-ari azido sendo bat kontzentrazio nahikoan gehi-

Gatz bati, esaterako BaF2-ari, azido bat gehi-
tzen zaionean, azidoaren ionizazioaz askaturiko H+ ioiak
tzean, [F−]-a gutxitu egiten da, azido ahula
disoluzioan dauden OH− ioiekin elkartzen dira, elektrolito
eratuz, HF-a; BaF2-aren oreka eskuinera des-
ahul bat eratuz, ura, H2O, alegia. [OH−]-a gutxitzean, efektu
plazatzen da, gatzaren disolbagarritasuna
horri aurre egiteko hidroxidoaren disolbagarritasun-oreka
handituz.
eskuinerantz desplazatzen da, eta hidroxidoa disolbatu egi-
ten da. H+ gehiago dagoenez:
[Ba 2 + ] 0 [F − ] 02 < K s
H+ gehiago dagoenez: [Mg 2 + ] 0 [OH − ] 02 < K s
BaF2 (s) ← → Ba2+ (aq) + 2 F− (aq)
→ Mg 2+ (aq) + 2 OH − (aq)
Mg(OH)2 (s) ←
→ 2 HF (aq)
2 H+ (aq) + 2 F− (aq) ←
+ −
2 H (aq) + 2 OH (aq) ←→ 2 H2O (l)
→ Ba2+ (aq) + 2 HF (aq)
BaF2 (s) + 2 H+ (aq) ←
→ Mg 2+ (aq) + 2 H2O (l)
Mg(OH)2 (s) + 2 H + (aq) ←
Gatz amoniko bat gehitzea

Gatz amoniko baten gehiketak ere hidroxido disolbaezinak disolbatzen ditu, zeren gatzak emandako
NH +4 ioiak disoluzioko OH− ioiekin konbinatzen baitira, NH3 eta H2O elektrolito ahulak eratuz.
+
Hauspeakinarekin kontaktuan dagoen Ni(OH)2-az aseturiko disoluzio bati NH 4 ioiak gehituz gero, [OH−]-a gutxi-
2+ − 2
tzen da, eta ondorioz, [Ni ] 0 [OH ] 0 < K s ; oreka eskuinerantz desplazatzean, hidroxidoa disolbatu egiten da.
Ni (OH) 2 (s) Ni 2 + (aq) + 2 OH − (aq)

2 NH 4+ (aq) + 2 OH − (a q) 2 NH 3 (aq) + 2 H 2O (l)
Ni (OH) 2 (s) + 2 NH 4+ (aq) N i 2 + (aq) + 2 NH 3 aq) + 2 H 2O (l)
Oro har:
— Azido sendo bat egoteak hidroxidoen eta gatz disolbagaitzen disolbagarritasuna errazten du, baldin
anioia azido ahul batetik badator.
— Gatz amoniko bat gehitzeak hidroxido disolbagaitzen disolbagarritasuna errazten du.
299
ADI! 10. ADIBIDEA

Mg(OH)2-aren disoluzio aseari OH– Kalkula ezazu zein diren, Mg(OH)2-aren disoluzio batean, a) disoluzio ase-
ioiak gehitzen badizkiogu, eta aren pH-a; b) hidroxidoaren disolbagarritasuna pH-a 9,00 denean (Ks = 1,2
horrekin pH-a handiago egiten ⋅ 10−11).
badugu, oreka ezkerrerantz despla-
zatuko da, eta beraz, Mg(OH)2-aren a) Disolbagarritasun-oreka honako hau da:
disolbagarritasuna gutxitu egingo
→ Mg2+ (aq) + 2 OH− (aq)
Mg(OH)2 (s) ←
da. Gertakizun hori ioi komunaren
efektuaren ondorioa da.
Disolbagarritasun-biderkaduraren balioa: Ks = [Mg2+] [OH−]2 = 1,2 ⋅ 10−11
Demagun S dela Mg(OH)2-aren disolbagarritasuna; horren arabera:
Ks = S (2 S)2 = 4S3
Ks 1, 2 ⋅ 10 −11
S askatuz = 3 = 3 = 1, 4 ⋅ 10 −4 M
4 4
Beraz, [OH−] = 2 S = 2 ⋅ 1,4 ⋅ 10−4 M = 2,8 ⋅ 10−4 M
Behin [OH−]-a jakin eta gero, pH-a kalkula daiteke:
pOH = −log [OH−] = −log (2,8 ⋅ 10−4) = 3,55

pH = 14 − pOH = 14 − 3,55 = 10,45
Mg(OH)2-aren disoluzio asearen pH-a = 10,45 da.
b) Azido baten gehiketarengatik disoluzioaren pH-a gutxitzen denean,

hidroxidoaren disolbagarritasuna handitu egin beharko da:
Baldin pH = 9,00 ⇒ pOH = 14 − pH = 14 − 9,00 = 5,00
Beraz, [OH−] = 1,0 ⋅ 10−5 M
Ks 1, 2 ⋅ 1 0 −11
K s = [Mg 2+ ] [OH − ] 2 denez, [Mg 2+ ] = = = 0,12 M
[OH − ] 2 (1, 0 ⋅ 10 −5 ) 2
Horren arabera:
[Mg(OH)2]disolbatua = [Mg2+]disoluzioan = 0,12 M
pH-a 10,45etik 9,00ra pasatzen denean, Mg(OH)2-aren disolbagarritasuna

1,4 ⋅ 10−4 M izatetik 0,12 M izatera pasatzen da.
8.2. Oxidazio-erredukzioko erreakzioak

Hauspeakin bat oxidatzaile baten eraginez disolba daiteke, horrek ioi
baten oxidazio-zenbakia handituz, ioiak disoluzioan duen kontzentra-
zioa gutxitzen duelako.
Adibidez, sulfuro metaliko asko azido nitrikotan, HNO3, disolbatzen dira
oxidatzaile ona delako. Horrek sulfuro ioiak, S2−, sufre elementalera, S,
oxidatzen ditu. Disoluzioan dauden S2− ioien kontzentrazioa gutxitzean,
eta eragin horri kontra egiteko, sulfuro metalikoaren disolbagarritasun-
oreka eskuinerantz desplazatzen da, horrela disolbagarritasuna han-
diagotu egiten delako, hauspeakina zeharo disolbatuta geratu arte.
Adibide moduan, CuS-aren eta azido nitrikoaren arteko erreakzioa era-
bil daiteke:
3 CuS (s) ←→ 3 Cu2+ (aq) + 3 S2− (aq)

3 S2− (aq) + 2 NO3− (aq) + 8 H+ (aq) → 3 S (s) + 2 NO (g) + 4 H2O (l)
——————————————————————————————————————————
Erreakzio totala: 3 CuS (s) + 2 NO3− (aq) + 8 H+ (aq) → 3 Cu2+ (aq) + 3 S (s) + 2 NO (g) + 4 H2O (l)

8.3. Ioi konplexuen eraketa

Gatz disolbagaitz baten disoluzioan presente dauden katioi metaliko
hidratatuek transformazio garrantzitsua paira dezakete, hots, katioia
hidratatzen duten H2O-aren molekulak beste molekula edo ioi batzuez
ordezka daitezke, esaterako, NH3, OH−, F−, Cl−, Br−, etab. Molekula edo
ioi horiek, estekatzaile izenekoak, elektroi-bikoteak ematen dituzte.
Bikoteok katioi metalikoarekin lotura kobalente koordinatuen bidez kon-
partitzen dira, eta horrela ioi konplexu disolbagarria eratzen da.
) Ioi konplexua katioi metaliko zentral bat duen ioi bat da, este-
katzaile izeneko beste molekula edo ioi batekin zein batzuekin
lotura kobalente koordinatuen bidez lotuta dagoena.
Ioi konplexuaren eraketa-prozesu horren ondorioz, disoluzioaren ioi

metaliko hidratatuen kontzentrazioa gutxitu egiten da, oreka eskuine-
rantz desplazatzen da, eta hauspeakina disolbatu egiten da.
Adibidez, Cu2+-en konposatu asko, disolbaezinak, disolbatu egiten dira

NH3 (aq)-aren gehiegizko kantitate bat gehituz gero. Ondorioz, ioi kon-
plexu hau agertzen da, urdin iluna: [Cu(NH3)4]2+.
→ Cu2+ (aq) + 2 OH− (aq)

Cu(OH)2 (s) ←
Cu2+(aq) + 4 NH3 (aq) ←→ [Cu(NH3)4]2+ (aq)
—————————————————————————————————
Erreakzio totala → [Cu(NH3)4]2+ (aq) + 2 OH− (aq)
Cu(OH)2 (s) + 4 NH3 (aq) ←
2+ − 2
[Cu2+] gehitzean, [Cu ] 0 [OH ] 0 < K s lortzen da, eta Cu(OH)2-aren
hauspeakina disolbatu egiten da (6. ird).
NaOH-aren NH3-aren
disoluzioaren disoluzioaren gehiketa
gehiketa
CuSO4-aren Cu(OH)2-aren Cu(OH)2-aren [Cu(NH3) 4[2+-aren

disoluzio hauspeakin urdina hauspeakin urdina disoluzio urdin
urdina sakona
Oro har, ioi konplexu baten eraketak substantzien disolbagarritasuna ■ 6. irud. Cu(OH)2-aren hauspeakinaren
handitu egiten du. Ioi metaliko batek ioi konplexu bat eratzeko duen eraketa eta disoluzioa.
joeraren neurria dagokion eraketa-konstantearen bidez, Kf, edo kon-
plexuaren egonkortasun-konstantearen bidez adierazten da, hau
da, konplexuaren eraketa-orekaren konstantearen bitartez.
Zenbat eta handiagoa izan eraketa-konstantearen balioa, orduan eta
egonkorragoa da konplexua.
301
Honako taula honetan ioi konplexu batzuen eraketa-konstantearen, Kf ,

balioak erakusten dira, uretan eta 25°C-an:
Ioi osoa Izena Eraketa-oreka Kf
[Ag(NH3)2]+ Diaminzilarra → [Ag(NH3)2] +

Ag+ + 2 NH3 ← 1,5 ⋅ 10 7
[Cu(NH3)4]2+ Tetraaminkobre (II) → [Cu(NH3)4] 2+

Cu 2+ + 4 NH3 ← 5,0 ⋅ 10 13
[FeSCN]2+ Tiozianoburdina (III) → [FeSCN] 2+

Fe3+ + SCN− ← 1,0 ⋅ 10 3
[Ag(CN)2]− Dizianoargentatoa → [Ag(CN)2]−

Ag+ + 2 CN− ← 1,0 ⋅ 10 21
[Cu(CN)4]2− Tetrazianokuprato (II) → [Cu(CN)4]2−

Cu 2+ + 4 CN− ← 1,0 ⋅ 10 25
[AlF6]3− Hexafluoroaluminatoa → [AlF6]3−

Al 3+ + 6 F − ← 1,0 ⋅ 10 20
[HgI4]2− Tetraiodomerkuriato (II) → [HgI4]2−

Hg 2+ + 4 I − ← 2,0 ⋅ 10 30
11. ADIBIDEA
Ioi konplexuen
nomenklatura Aztertu [Cu(NH3)4 ] 2+ ioiaren egonkortasuna oreka honetan:
• Estekatzaile neutroak moleku- → [Cu(NH3)4 ] 2 + (aq)
Cu 2 + (aq) + 4 NH3 (aq) ←
laren izenaren bidez izenda-
tzen dira. Hala ere, batzuetan Konplexuaren egonkortasun-konstantea honako hau da:
molekularen izena arinki alda-
tzen da: aqua, H2O; amina, [Cu (NH 3 ) 4 ] 2 +
NH3; karboniloa, CO. Kf = = 5, 0 ⋅ 10 13
[Cu 2 + ] [NH 3 ] 4
• Estekatzaile negatiboak “o”
letraz bukatzen dira, adibidez, Orri honetako taulan ikus daitekeen moduan, [Cu(NH3)4] 2+-aren konstante-
fluorra, F−; zianoa, CN−; hidro-
xoa, OH−; tiosulfatoa, S2O32−.
arentzat lorturiko balioa, Kf, altua da. Horrek ioiaren egonkortasun handia
adierazten du, baita Cu(OH)2-aren disolbagarritasun-orekan hain Cu2+ ioi
• Estekatzailearen izena beti gutxi egotea ere.
dago katioi metalikoaren au-
rrean. Konplexu kationikoetan
edo neutroetan, katioiaren
izena ez da aldatzen. Adibidez,
JARDUERAK
diaminzilarra [Ag(NH3)2]2−. 30. Demagun burdina (III) hidroxidoaren disolbagarritasun-oreka; arrazoitu nola
• Konplexu anionikoaren izenak eragingo duen oreka horren gainean azido klorhidrikoaren gehiketak.
beti -ato bukaera du, horretara-
ko metalaren izena aldatuz. 31. Manganeso (II) sulfuroaren, MnS, hauspeakin bati azido klorhidrikoaren
Adibidez, hexafluoroaluminatoa disoluzio bat gehitzean, hauspeakina disolbatzera iristen da. Arrazoitu ger-
[AlF6]3−. tatutakoa, dagozkion erreakzioak idatziz.
• Estekatzaile kopurua aurrizkien
bidez adierazten da: di-, tri-, 32. Azaldu nola den posible manganeso (II) hidroxidoaren hauspeakin bat
tetra-, etab. Esaterako, diziano- disolbatzea, gatz amoniko baten presentzian dagoenean.
argentatoa [Ag(CN)2]−. 33. Esan konposatu hauetatik zein izango diren disolbagarriagoak diso-
• Metalaren oxidazio-zenbakia luzio azidoan uretan baino: BaSO4, PbCl2, Fe(OH)3, BaCO3, CuI, Zn(OH)2.
beti zenbaki erromatarren
bidez eta parentesi artean 34. Kalkulatu zilar hidroxidoaren eta kobalto (II) hidroxidoaren disolbagarrita-
adierazten da. Adibidez, tetraa- sunak. Kalkula ezazu disolbagarritasunak ezagututakoan: a) zilar hidroxi-
minkobre(II) [Cu(NH3)4]2+. dotan ase dagoen disoluzio baten pH-a; b) kobalto (II) hidroxidotan ase
dagoen beste disoluzio baten pH-a (Ag(OH)-aren Ks-a = 2,0 ⋅ 10−8;
Co(OH)2-aren Ks-a = 1,0 ⋅ 10−15).
Sol.: 1,41 ⋅ 10−4 M; 6,30 ⋅ 10−6 M; a) 10,15; b) 9,10
35. Idatz ezazu zilar kloruroaren disolbagarritasun-ekuazioa, eta halaber,

[Ag(NH3)2]+ ioi konplexuaren eraketa-ekuazioa. Arrazoitu nola eragingo
duen zilar kloruroaren disolbagarritasunaren gainean amoniakoaren gehi-
ketak. Idatz ezazu erreakzio totala.

Interes praktikoa duten disolbagarritasun-orekak

Saihestu beharreko hauspeaketa bat itzela, non CaCO3-a, gero eta gehiago disolbatzen
baita honelako erreakzioen bidez:
Batzuetan, ur beroa daramaten berogailuetako
hodiak eta galdaretako bideak butxatuta garatzen CaCO3 (s) + H2SO4 (aq) →
dira. Horren zioa hodiaren barruko aldea ia-ia bete → CaSO4 (s) + H2O (l) + CO2 (g)
egiten duen produktu gogor eta kolore zuridun bat 2 CaCO3 (s) + 2 SO2 (g) + O2 (g) →
da, hain zuzen uraren igarotea zaildu edo guztiz → 2 CaSO4 (s) + 2 CO2 (g)
eragotzi egiten duena. Saihestu beharreko haus-
Eratu den CaSO4-a (Ks = 2,4 · 10−5) disolbagarria
peaketa-erreakzio bat da, kaltzio eta magnesio
nahikoa da urak, poliki-poliki, disolbatzeko eta
karbonatoen eraketa eragiten duena, CaCO3 eta
herrestatzeko.
KIMIKA ETA GIZARTEA

MgCO3, lehendabizikoa batez ere.
Monumentu eta eraikin zenbait, narriadura horre-
Badakigu kareharria, CaCO3, euri-uretan disolbatzen
tatik babesteko, substantzia batzuen bidez gaines-
dela, atmosferak disoluzioan daraman CO2-ari esker.
tali dira, eta horiek, erreakzioz, BaCO3-a ekoizten
Erreakzioak HCO3− disolbagarriaren eraketa dakar:
dute (Ks = 8,1 · 10−9). Substantzia hori CaCO3-a
CaCO 3 (s) + CO 2 (aq) + H 2O (l) → bezain disolbagaitza da (Ks = 8,7 · 10−9), baina euri
→ Ca 2 + (aq) + 2 HCO 3− (aq) azidoaren H2SO4-ak erasotzen dionean, BaSO4
eratzen du (Ks = 1,1 ⋅ 10−10), eta hori CaCO3-a
Beste aldetik, ur natural askok Ca2+ eta HCO3– baino disolbagaitzagoa da.
ioiak dituzte disoluzioan, eta, berotzean edo iraki-
naraztean, goiko erreakzio hori alderantzikatu egi- Haginetako txantxarra eta disolbagarritasun-oreka
ten da, CaCO3-a hauspeatuz eta atmosferara itzu- Haginetako eta hortzetako esmaltea kaltzio fosfato
liko den CO2-a eratuz: hidratatu batez eratuta dago, Ca5(PO4)3OH.
Haginen desmineralizazio-prozesua, hain zuzen,
Ca 2 + (aq) + 2 HCO 3− (aq) → CaCO 3 (s) + CO 2
substantzia horren disoluzioan datza, normalean
(aq) + H 2O (l) hedadura txiki batean eragiten duena, eta pertso-
C O 2 (aq) → CO 2 (g) na helduetan haurretan baino bizkorrago sortzen
dena. Esmalte-geruza ahultzean, haginetako
CaCO3-aren hauspeakina disolbatu egin daiteke,
txantxarraren hastapenari laguntzen zaio.
hodian azido klorhidrikoaren disoluzio bat sartuz,
horrek karbonatoarekin erreakzionatu egiten due- Alderantzizko prozesu naturala mineralizazioa da
lako, eta CaCl2 disolbagarria eratuz: eta goiko prozesua ez bezala, haurretan garran-
tzitsuagoa da helduetan baino:
CaCO3 (s) + 2 HCl (aq) →
→ CaCl2 (aq) + H2O (l) + CO2 (g) Ca 5 (PO 4 ) 3 OH (s)
2+
Hodietan korbonato disolbaezinik ager ez dadin, 5 Ca (aq) + 3 PO 34 − (aq) + OH − (aq)
eraginkorrena da Ca2+ eta Mg2+ ioirik ez duen ura
Otorduak egin eta gero, eta batez ere azukretan
erabiltzea. Horrelako urei ur bigunak esaten zaie.
aberatsak diren janariak hartu eta gero, esaterako
Arras kaltegarria den disoluzio bat gozokiak eta izozkiak, azido organikoen ekoizpe-
Gauza jakina da guretzat euri azido deiturikoaren nak pH-a gutxitu egiten du, eta goiko orekatik OH–
izaera. Nagusiki, atmosferara egiten diren SO2-aren ioiak kentzean, oreka hori eskuinerantz desplaza-
igorpenak sortua da, eta emisio hori sumendien tzen da, desmineralizazioa eraginez eta hagineta-
erupzioen ondorioz, sulfuro metalikoen xigorketaren ko txantxarra bideratuz.
ondorioz eta gas naturalaren, ikatz mineralaren, Prozesu hori eragozteko, azukretan baxua den dieta
petrolioaren eta horien deribatuen errekuntzaren bat gomendatzen da, eta otorduen ostean haginak
ondorioz gertatzen da. SO2-a, bide desberdinak eta hortzak eskuilatzea, janari-hondarrak garbitzeko.
segituz, airean SO3-raino oxidatzen da. Haginetarako ore batzuen F– ioiek parte batean OH–
Geroago, eta euri-urarekin gertatzen den erreak- ioiak ordezkatu egiten dituzte, azidoekiko oso erre-
zioa dela eta, SO2-a eta SO3-a dagozkien azido sistentea den konposatu bat eratuz:
bihurtzen dira, H2SO3 eta H2SO4, hurrenez hurren. 5 Ca 2 + (aq) + 3 PO 34 − (aq) + F − (aq) →
Euri azido horrek dituen eraginak, lur landuen gai- → Ca 5 (PO 4 ) 3 F (s)
nean, basoen gainean eta ibaietako eta aintzireta-
ko animaliengan ezagunak dira. Orain, nabarmen- Hausnartzeko
tzen dugu halaber, kare-harrizko eta marmolezko Ingurumen-kutsadurak serioski kaltetutako monumentu
monumentuetan eta eraikinetan egiten duen kalte edo eraikinik ezagutzen al duzu?
303
LABURPENA
• Solutu batek disolbatzaile batean duen disolbagarri- • Erreaktiboak eta produktuak erreakzioan agertzen
tasuna disolbatzaile horren kantitate jakin batean, diren eraren arabera, erreakzioak honela izenda dai-
edo disoluzio batean, disolbatu daitekeen solutuaren tezke:
kantitate maximoa da, tenperatura konkretu batean. — Ekuazio ez-ionizatua: parte hartzen duten subs-
Disoluzioak honelakoak izan daitezke: tantzia guztiak forma ez-ionikoan idatzi dira.
— Aseak: Solutu kantitate handiena dutenak. Baldintza — Ekuazio ionikoa: disolbaturiko elektrolito sendoak
horietan disolbatutako substantziaren eta disolbatu ioietan zeharo disoziatzen direnean lortzen da.
gabeko solidoaren arteko oreka dinamikoa agertzen
da. — Ekuazio ioniko hutsa ekuazio ionikoaren bi ataletan
agertzen diren ioiak ezabatzen direnean lortzen
— Gainaseak izenekoak disoluzio aseari dagokion da, hau da, ioi begiraleak kentzen direnean.
solutu kantitatea baino kantitate handiagoa dutenak
dira. Egoera hori ez da egonkorra, eta beraz, nor- • Disolbaturiko bi substantzien arteko erreakzioaren
malean, nahikoa izaten da solutuaren kantitate txiki ondorioz substantzia bat hauspea dadin, azken horren
bat gehi-tzea solutuaren soberakinaren kristaliza- biderkadura ionikoak disolbagarritasun-biderkaduraren
zioa eragiteko. konstantea baino handiagoa izan behar du: Q > Ks
— Asegabeak izenekoak disolbagarritasunak adie-
razten duen solutu kantitatea baino kantitate txikia- • Hauspeaketa zatikatua izeneko prozesua ioi
goa dutenak dira. hauspeatzaile egoki baten gehikuntza da. Ioi horrek bi
konposatu desberdinen eraketa ahalbidetzen du, eta
• Disolbagarritasunaren gainean eragiten duten faktore- konposatuok disolbagarritasun-biderkadura desberdi-
ak honako hauek dira: entropiaren gehikuntza, sare- na nahikoa edukita, bietako bat baino ez da hauspea-
energia, hidratazio-beroa eta disoluzio-beroa. tuko.
• Substantziak honela salika daitezke: • Ioietan disoziaturiko bi substantziaren disoluzio bate-

— Disolbagarriak: disolbagarritasuna 0,02 mol solutu an, batzuetan gerta daiteke bi substantziok ioi berbe-
disoluzioaren litroko baino handiagoa denean. ra ematea. Ioi horri ioi komuna deritzo.
— Arinki disolbagarriak: disolbagarritasuna 0,02 mol Konposatu baten disolbagarritasun-orekari ioi komun
solutu disoluzioaren litroko, gutxi gorabehera, denean. bat gehitzearen ondorioa konposatuaren disolbagarrita-
sunaren gutxipena da, eta ondorioz, horren hauspeaketa.
— Disolbaezinak: disolbagarritasuna 0,02 mol solutu
disoluzioaren litroko baino txikiagoa denean. • Hauspeakinen disoluzio-metodo totalak zein partzia-
Egiatan disolbagarritasuna nulua ez denez, sarri lak disolbaturiko ioien kontzentrazioa gutxitzean dautza,
disolbagaitzak deritze. horrela Q < Ks bilakatzen baita. Metodoak honako
hauek dira:
• Konposatu baten disolbagarritasun-biderkadura
honela definitzen da: — Elektrolito ahulen eraketa. Azido sendo bat egote-
ak hidroxidoen disolbagarritasuna errazten du, eta
Ks = [An+]m [Bm−]n
halaber gatz batzuena, azido ahul batetik datorren
[An+] eta [Bm−] orekako kontzentrazioak dira. anioia duten gatzena, hain zuzen ere. Era berean,
gatz amoniko bat gehitzeak hidroxido disolbagai-
Biderkadura ionikoaren, Q, adierazpidea disolbaga- tzen disolbagarritasuna errazten du.
rritasun-biderkaduraren, Ks, berdina da, baina oreka-
koa ez den une jakin bateko kontzentrazioak erabilita. — Oxidazio-erredukziozko erreakzioak. Hauspeakin
bat oxidatzaile baten eraginez disolba daiteke,
• Konposatu baten disolbagarritasun molarra disolba- horrek ioi baten oxidazio-zenbakia handitu egiten
turiko konposatu horren mol kopurua da, disoluzio duenez, ioi horren kontzentrazioa gutxitu egiten
asearen litroko. baita.
Disolbagarritasun-biderkaduraren adierazpidea, oro — Ioi konplexu baten eraketa. Gatz disolbagaitz baten
har, AmBn motako konposatu baten Ks kalkulatzeko, disoluzioan presente dauden katioi metaliko hidra-
hau izango da: tatuek katioia hidratatzen duten H2O-aren moleku-
lak beste molekula batzuez edo ioiez ordezka di-
Ks = [An+]m [Bm−]n = (m S)m (n S)n tzakete, estekatzaile izenekoez.
• Hauspeatze-erreakzioa konposatu disolbaezin baten Ioi konplexuaren eraketaren prozesu horren ondo-
eraketa —hauspeakina— da, eta konposatu hori bi rioz, disoluzioaren ioi metaliko hidratatuen kontzen-
disoluzio nahasten direnean eratzen da, bakoitzak trazioa gutxitu egiten da, eta hauspeakina disolbatu
konposatu disolbaezinaren ioi bat ematen duelarik. egiten da.


A a) Hauspeaketa hasteko beharrezkoak diren S2–-aren
Disoluzio batean Mn 2+ eta Co2+ ioiak daude, bakoi- kontzentrazio minimoak:
tzaren kontzentrazioa 0,1 M izanik, eta dagozkien
sulfuroak banaka hauspeatu nahi dira, horretarako — MnS-arena: Ks = [Mn2+] [S2−] = 3,0 ⋅ 10−14
aipaturiko disoluzioari sulfuro ioiaren, S2−, disoluzio
kontzentratu bat gehituz. Ks 3, 0 ⋅ 10 −14
[S 2 − ] = 2+
= = 3,0 ⋅ 10 −13 M
a) Kalkulatu S 2−-aren kontzentrazio minimoa sulfu- [Mn ] 0,1
ro bakoitzaren hauspeaketa has dadin (MnS-
— CoS-arena: Ks = [Co2+] [S2−] = 4,0 ⋅ 10−21
-aren Ks-a = 3,0 ⋅ 10−14; CoS-aren Ks-a = 1,0 ⋅
10−21). Ks 4, 0 ⋅ 10 −21
b) Adieraz ezazu zein hauspeatuko den lehendabizi. [S 2 − ] = = = 4,0 ⋅ 10 −20 M
[Co 2 + ] 0,1
c) Kalkula ezazu, bigarren sulfuroaren hauspeaketa
hasten denean, zein izango den lehendabizi haus- MnS-aren hauspeaketa has dadin, sulfuro ioiaren
peatu den sulfuroaren katioiaren kontzentrazioa. kontzentrazioak hau izan behar du: [S2−] ≥ 3,0 ⋅
10−13 M; eta CoS-arena has dadin, CoS: [S2−] ≥ 4,0 ⋅
10−20 M.
— Datuak: [Co2+] = 0,1 M [Mn2+] = 0,1 M b) 4,0 ⋅ 10−20 M < 3,0 ⋅ 10−13 M
Ks (MnS) = 3,0 ⋅ 10−14 Ks (CoS) = 4,0 ⋅ 10−21 Lehendabizi, CoS-a hauspeatuko da, horretarako,
MnS-ak baino S2–-aren kontzentrazio txikiagoa behar
— Disolbagarritasun-orekak: baitu.
→ Mn2+ (aq) + S2− (aq) c) Kalkulatuko dugu zein den Co2+-aren kontzentrazioa
MnS (s) ←
MnS-a hauspeatzen hasten denean. Une horretan,
→ Co2+ (aq) + S2− (aq)
CoS (s) ← [S2−] = 3,0 ⋅ 10−13 da, eta beraz:
Sulfuro bakoitzaren Ks-ren adierazpenetik, bakoi- Ks 4, 0 ⋅ 10 −21

[Co 2 + ] = 2−
= = 1, 33 ⋅ 10 −8 M
tzak hauspeatzeko behar duen S2−-aren kontzen- [S ] 3, 0 ⋅ 10 −13
trazio minimoa kalkula daiteke. Lehendabizi haus-
peatuko dena S2−-aren kontzentrazio baxuena MnS-aren hauspeaketa hasten denean, Co2+-aren
behar duena izango da. kontzentrazioa [Co2+] = 1,33 ⋅ 10−8 M da.
B — Hauspeaketa bakoitza has dadin, Ag+-aren kontzen-

Disoluzio batek NaCl, NaBr eta NaI ditu, konposatu trazio minimoak hauexek izango dira:
bakoitzaren kontzentrazioa 0,001 M delarik, eta diso-
luzio horri poliki-poliki AgNO3 solidoa gehitzen zaio. AgCl-arentzat: Ks = [Ag+] [Cl−] = 1,6 ⋅ 10−10
Kalkula ezazu zilar halogenuro bakoitzaren hauspea-
keta hasteko behar den Ag+-aren kontzentrazioa, Ks 1, 6 ⋅ 10 −10
[ Ag + ] = −
= = 1,6 ⋅ 10 −7 M
jakinda AgCl-aren Ks-a = 1,6 ⋅ 10−10 dela; AgBr- [Cl ] 1, 0 ⋅ 10 −3
-arena = 7,7 ⋅ 10−13, eta AgI-arena = 8,3 ⋅ 10−17.
Adieraz ezazu zer ordenatan hauspeatuko diren AgBr-arentzat: Ks = [Ag+] [Br−] = 7,7 ⋅ 10−13
konposatu horiek.
Ks 7, 7 ⋅ 10 −13
[ Ag + ] = −
= = 7,7 ⋅ 10 −10 M
[Br ] 1, 0 ⋅ 10 −3
— Datuak: Ks (AgCl) = 1,6 ⋅ 10−10
AgI-arentzat: Ks = [Ag+] [I−] = 8,3 ⋅ 10−17
Ks (AgBr) = 7,7 ⋅ 10−13
Ks 8, 3 ⋅ 10 −17
Ks (Agl) = 8,3 ⋅ 10−17 [ Ag + ] = = = 8,3 ⋅ 10 −14 M
[I − ] 1, 0 ⋅ 10 −3
— Disolbagarritasun-orekak: Hauspeaketa bakoitza gerta dadin, Ag+-aren kontzentra-

zio minimoek honako hauek izan behar dute: AgCl-aren-
→ Ag+ (aq) + Cl− (aq)
AgCl (s) ← tzat, [Ag+] = 1,6 ⋅ 10−7 M; AgBr-arentzat, [Ag+] = 7,7 ⋅ 10−
10 M; eta AgIa-rentzat, [Ag+] = 8,3 ⋅ 10−14 M.
→ Ag+ (aq) + Br− (aq)
AgBr (s) ←
Hauspeaketaren ordena honako hau izango da: AgI,
→ Ag+ (aq) + l− (aq)
Agl (s) ← AgBr eta AgCl.
305
C b) AgCl-a hauspeatzen hasten denean:

Aurreko ariketan lortutako datuetatik abiatuta, kal- [ Ag + ] = 1, 6 ⋅ 10 −7 M
kulatu:
K s = [ Ag + ] [I− ] = 8, 3 ⋅ 10 −17
a) Disoluzioan geratzen den I−-aren portzentajea,
Ks 8, 3 ⋅ 10 −17
AgBr-a hauspeatzen hasten denean. [I− ] disolbatua = +
= = 5, 2 ⋅ 1 0 −10 M
[ Ag ] 1, 6 ⋅ 10 −7
b) Disolbaturiko I−-aren portzentajea, AgCl-
-aren hauspeaketa hasten denean. Disolbaturiko I−-aren portzentajea:
c) Disolbaturiko Br−-aren portzentajea, AgCl- [I− ] disolbatua 5, 2 ⋅ 10 −10 M
−
= ⋅ 100 = % 5, 2 ⋅ 10 −5
-aren hauspeaketa hasten denean. [I ]hasieran 1, 0 ⋅ 1 0 −3 M
AgCl-a hauspeatzen hasten denean, I−-aren % 5,2 ⋅

a) AgBr-a hauspeatzen hasten denean, badakigu 10−5 geratzen da hauspeatu gabe.
[Ag+] = 7,7 ⋅ 10−10 M dela. AgI-aren disolbagarrita-
sun-biderkaduraren adierazpenean ordezkatuz, c) AgCl-a hauspeatzen hasten denean:
une horretako disoluzioaren [I−]-a kalkulatuko dugu: [ Ag + ] = 1, 6 ⋅ 10 −7 M
K s = [ Ag + ] [l − ] = 8, 3 ⋅ 10 −17 K s = [ Ag + ] [Br − ] = 7, 7 ⋅ 10 −13
Ks 8, 3 ⋅ 10 −17 7, 7 ⋅ 10 −13
Ks
[I− ] disolbatua = +
= , ⋅ 10 −7 M
= 11 [Br − ] disolbatua = = 4, 8 ⋅ 10 −6 M
=
[ Ag ] 7, 7 ⋅ 10 −10 [ Ag ] +
1, 6 ⋅ 10 −7
Disolbaturiko I−-aren portzentajea honako hau izango da: Disolbaturiko Br−-aren portzentajea:
−
[I ] disolbatua , ⋅ 10 −7 M
11 [Br − ] disolbatua 4, 8 ⋅ 10 −6 M
−
⋅ 100 = , ⋅ 10 −2
⋅ 100 = % 11 = ⋅ 100 = % 0, 48 ⋅ 10 −1
[I ]hasieran 1, 0 ⋅ 10 −3 M −
[Br ]hasieran 1, 0 ⋅ 1 0 −3 M
−
AgBr-a hauspeatzen hasten denean, I -aren % 0,011 AgCl-a hauspeatzen hasten denean, Br−-aren %
geratzen da hauspeatu gabe. 0,48 geratzen da hauspeatu gabe.
1. Esan zer hauspeakin eratuko den lehendabizi AgNO3-aren 5. I− eta Cl− ioiak dituen disoluzio bati, bakoitzaren
disoluzio bat poliki-poliki beste disoluzio bati gehitzean, kontzentrazioa 0,1 M izanik, AgNO3-aren diso-
azken hori NaCl-tan 0,01 M eta K2CrO4-tan 4,0 M bada luzio bat tantaka gehitzen zaio. Kalkulatu: a)
(AgCl-aren Ks = 1,6 ⋅ 10−10 ; Ag2CrO4-arena = 4,0 ⋅ 10−4). zein izango den Ag+ ioiaren kontzentrazioa
Sol.: AgCl anioi bakoitza hauspeatzen hasten denean; b)
zein izango den lehendabizi hauspeatzen den
2. Disoluzio batek 5,85 g/L NaCl, eta 1,942 g/L K2CrO4 ditu, anioiaren kontzentrazioa, bigarren anioia haus-
eta disoluzio horri poliki-poliki Ag+ ioien beste disoluzio peatzen hasten denean.
bat gehitzen zaio. a) Kalkula ezazu zein izan beharko Sol.: a) [Ag+] = 8,3 ⋅ 10−8 eta 1,6 ⋅ 10−9;
duen disoluzioko Ag+ ioiaren kontzentrazioak gatz bakoi- b) 8,3 ⋅ 10−8 M
tzaren hauspeaketa has dadin. b) Aipatu zer ordenatan
hauspeatuko diren eraturiko konposatuak. 6. Disoluzio batek Cl− eta Br− ioiak ditu, bakoi-
tzaren kontzentrazioa 0,020 M izanik, eta
Sol.: a) 1,6 ⋅ 10−9 M eta 2,0 ⋅ 10−5 M; b) AgCl eta Ag2CrO4
banaka hauspeatu nahi dira, AgNO3-aren
3. Cu+, Ag+ eta Au+ ioi bakoitzean 0,2 M den disoluzio bati disoluzio bat astiro-astiro gehituz. a) Kalkula
NaCl solidoa gehitzen zaio. a) Adieraz ezazu zein ordena- ezazu zein izango den Ag+-aren kontzentra-
tan agertuko diren eratzen diren hauspeakinak. b) Kalkula zio minimoa Cl− eta Br− ioien hauspeaketa
ezazu Ag+ eta Au+ ioien kontzentrazioak CuCl-a hauspe- hasteko. b) Konposatu disolbagarriena biga-
atzen hasten denean (CuCl-aren Ks-a = 1,9 ⋅ 10−7; AgCl- rren hauspeatzen hasten denean, kalkulatu
arena = 1,6 ⋅ 10−10; AuCl-arena = 2,0 ⋅ 10−13). zein izango den disoluzioan geratzen den
beste ioiaren portzentajea.
Sol.: a) AuCl, AgCl eta CuCl;
Sol.: a) [Ag+] = 8,0 ⋅ 10−9 eta 3,9 ⋅ 10−11; b) % 0,48
b) 1,68 ⋅ 10−4 M eta 2,11 ⋅ 10−7 M
7. Cu+-tan 0,010 M eta Ag+-tan 0,010 M den disolu-
4. NaCl-tan 0,1 M, eta NaBr-tan 0,1 M den disoluzio bati, zio bati NaI solidoa poliki-poliki gehitzen zaio. a)
tantaka, AgNO3-aren disoluzio bat gehitzen zaio. a) Adierazi zein izango den lehendabizi hauspeatuko
Arrazoi ezazu zer gertatuko den. b) Adieraz ezazu zer den konposatua. b) Kalkula ezazu zein izango den
konposatuk hauspeatuko den lehendabizi, eta zergatik. c) Ag+ ioiaren kontzentrazioa CuI-a hauspeatzen
Kalkula ezazu Br− ioiaren kontzentrazioa disoluzioan, hasten denean. c) Kalkulatu Ag+-aren zer portzen-
bigarren konposatua hauspeatzen hasten denean. taje geratzen den disoluzioan une horrentan.
Sol.: b) AgBr; c) 4,81 ⋅ 10−4 M Sol.: b) 6,14 ⋅ 10−6 M; c) % 1,6 ⋅ 10−3


1. Bario sulfatoaren disolbagarritasuna uretan, 25°C- 11. Kobre (I) ioduroaren, CuI, disolbagarritasun-bider-
an, 2,5 ⋅ 10−3 g disoluzioaren litrokoa da. Adierazi kadura 5,1 ⋅ 10−12 dela jakinda, kalkulatu gatz
disolbagarritasun hori mol litroko unitatetan. horren disolbagarritasun molarra eta gatzaren ioi
Sol.: 1,07 ⋅ 10−5 mol⋅L−1
osatzaileena.
Sol.: 2,26 ⋅ 10−6 M
2. Konposatu ionikoen disolbagarritasun-arauak kon-
tuan hartuta, sailka itzazu honako konposatu hauek 12. Ekuazio ez-ionizatu hauetatik abiatuta, idatz ezazu
disolbagarri, disolbaezin edo arinki disolbagarri ekuazio ioniko hutsa:
moduan: AgNO3 (aq) + Na2CrO4 (aq) →
a) Kobre (II) hidroxidoa d) Kaltzio azetatoa → Ag2CrO4 (s) + 2 NaNO3 (aq)
b) Zink sulfatoa e) Amonio fosfatoa
13. Arrazoitu prozesu hauetako zeinek abiaraz ahal
c) Zilar bromuroa f) Berun (II) sulfatoa
izango duen hauspeaketa-erreakzio bat:
3. Idatz itzazu konposatu bakoitzarentzat, disolbaga- a) KNO3-aren disoluzio baten eta CuSO4-aren
rritasun-oreka, disolbagarritasun-biderkaduraren beste disoluzio baten nahastea.
adierazpena eta azken horren balioa: b) BaCl2-aren disoluzio baten eta K2SO4-aren
a) Bario fluoruroa c) Zilar ioduroa beste disoluzio baten nahastea.
b) Magnesio hidroxidoa d) Berun (II) fluoruroa
14. Azter ezazu hauspeakinik eratuko den sodio sulfa-
4. Ordena itzazu hidroxido hauen uretan duten disol- totan 7,5 ⋅ 10−4 M den disoluzio baten 100 mL eta
bagarritasunaren ordena hazkorraren arabera, bario klorurotan 0,015 M den beste disoluzio baten
disolbagarritasun-biderkadura kontuan hartuta: 50 mL nahasten direnean.
a) Kaltzio hidroxidoa c) Kobre (II) hidroxidoa
15. 25°C-an, berun (II) ioduroaren disolbagarritasuna
b) Zink hidroxidoa d) Aluminio hidroxidoa ur puruan 0,70 g⋅L−1 da. Kalkulatu: a) disolbagarri-
5. Zilar kloruroaren disolbagarritasuna uretan, 25°C-an, tasun-biderkadura; b) PbI2-aren disolbagarritasuna,
1,26 ⋅ 10−5 M da. Datu horretatik abiatuta, kalkula mol⋅L−1-etan, potasio iodurotan 0,50 M den ur-diso-
ezazu gatz horren disolbagarritasun-biderkadura. luzio batean.
Sol.: 1,40 ⋅ 10−8; 5,60 ⋅ 10−8 M
Sol.: 1,59 ⋅ 10−10
16. Kalkulatu hidroxido metaliko baten, MOH, disoluzio
6. MnCO3-aren disolbagarritasun molarra 4,2 ⋅ 10−6
asearen pH-a , jakinda haren disolbagarritasun-
mol ⋅ L-1 da. Kalkulatu konposatu horren disolbaga-
biderkaduraren konstantea, Ks honako hau dela:
rritasun-biderkaduraren balioa.
2,3 ⋅ 10−9.
Sol.: 1,76 ⋅ 10−11
Sol.: 9,68
7. 0,103 g berun (II) fluoruro 200 mL uretan disolbatzen
17. Kalkulatu zein den burdina (II) hidroxidoaren disol-
dira, 25°C-an, disoluzio ase bat lortzen delarik.
bagarritasun molarra pH = 8,00 denean. (Fe(OH)2-
Kalkulatu PbF2-aren disolbagarritasun-biderkaduraren
aren Ks-a = 1, 6 · 10 –14)
konstantearen balioa tenperatura horretan.
Sol.: 0,016 M
Sol.: 3,70 ⋅ 10−8
•
8. Zilar ortofosfatoaren, Ag3PO4, disoluzio ase baten 18. Orrialde hauetako lehenean dagoen appletaz balia-
200 mL prestatzen dira. Disoluzioaren ura lurrintzen tuta, lor itzazu beheko gatzen Ks balioak, eta alde-
denean, gatzaren hondar lehorrak 3,2 g pisatzen ra ezazu bigarren orrialdean ageri den taulako
du. Kalkulatu konposatu horren disolbagarritasun- balioekin: www.educared.net/aprende/anavegar
produktuaren balioa. 4/comunes/premiados/D/627/solubilidad/applet.
Sol.: 5,75⋅ 10−5 htm eta www.ktf-split.hr/periodni/en/abc/kpt.html
a) Ag Cl b) Pbl2
9. Berun (II) ioduroaren disolbagarriasun-biderkaduraren
balioa, tenperatura jakin batean, 8,7 ⋅ 10−9 da. c) Mg (OH)2 d) BaSO4
Kalkulatu, tenperatura horretan, gatzaren disolbagarri-
19. Sartu Interneten, bila ezazu informazioa uren
tasun molarra, eta adierazi gramo litroko unitatetan.
gogortasunari buruz, eta landu itzazu gai hauek,
Sol.: 1,30 ⋅ 10−3 mol⋅L−1; 0,60 g⋅L−1 aurkezpen batean azaltzeko:
10. Kalkula ezazu aluminio hidroxidoaren disolbagarri- a) Kontzeptuaren definizioa
tasun molarra, jakinda konposatu horren disolbaga- b) Uraren gogortasunak eragiten dituen arazoak
rritasun-biderkadura 1,8 ⋅ 10−33 dela. c) Nola murriztu uraren gogortasuna
Sol.: 2,86 ⋅ 10−2 mol⋅L−1 d) Zure herriko uraren ezaugarriak
307
12 Karbonoaren
kimika
Naturako karbonoa eta karbonoaren konposatuak

gabe ez ginateke biziko, eta karbonoaren konpo-
satu sintetikoak izan ez bagenitu, ez genituzkeen
lortuko hain arruntak eta betikoak iruditzen zaizki-
gun gauza eta aurrerapen asko.
308

Diziplinartekoak 1.1. Egitura eta propietateak
• Zientzia, teknologia eta osasun- 1. Karbonoaren atomoa 1.2. Karbonoaren loturak
— Karbonoaren konposatu motak 1.3. Kate karbonatuak
aipatzea eta sailkatzea, eta nola 2.1. Formula motak
formulatzen eta izendatzen diren 2. Karbonoaren 2.2. Talde funtzionalak
jakitea. konposatuak 2.3. Serie homologoak
— Karbonoaren konposatu batzuek
eguneroko bizitan duten 2.4. Formulazioa eta nomenklatura
garrantzia balioestea. 3.1. Alkanoak
3. Kate irekiko 3.2. Alkenoak
Zeharkakoak hidrokarburoak 3.3. Alkinoak
• Informazioa tratatzeko eta
teknologia digitala erabiltzeko 3.4. Deribatu halogenatuak
gaitasuna: programa informatikoak 4.1. Hidrokarburo aliziklikoak
erabiltzea ikasitakoa finkatzeko eta 4. Kate itxiko hidrokarburoak 4.2. Hidrokarburo aromatikoak
aberasteko.
• Gizarterako eta herritartasunerako 4.3. Bentzenoaren deribatuak
gaitasuna: erregai fosilak gutxiago 5.1. Alkoholak eta fenolak
erabili beharraz ohartzea, 5.2. Eterrak
ingurumenean duten eragina 5. Konposatu oxigenatuak
5.3. Aldehidoak eta zetonak
apaltzeko.
5.4. Azido karboxilikoak eta esterrak
6.1. Aminak
6. Konposatu
6.2. Amidak
nitrogenatuak
6.3. Nitriloak
7.1. Egiturazko isomeria
7. Isomeria
7.2. Esteroisomeria
Kimika eta gizartea: Kimika organikoaren industria
ATARIAN
Gogoratu motako orbital molekular bat ematen du, eta p motako
bi orbitalenak, π motako orbital molekular bat.
• Elementu baten balentzia kobalentea elementu horren • Lotura kobalente polarizatua. Lotura kobalente
atomoan dauden elektroi bikoteen kopurua, edo erraz- baten polarizazioa gertatzen da, lotutako atomoetariko
ki desbikotetu daitezkeen elektroien kopurua, da. batek besteak baino elektronegatibotasun handiagoa
Adibidez, oxigenoaren balentzia kobalentea 2 da. duenean.
1s 2 2 s 2 2 p x2 2 py1 2 p z1 • Argi polarizatua: argi mota bat da, non bibrazioak,
plano posible guztien artetik, batean besterik gerta-
• Lotura kobalente bakunak, bikoitzak eta hirukoitzen ez diren.
tzak. Elementuek 1, 2 edo 3 elektroi bikote konparti-
tzen dituztenean eratzen dira.
Adibideak:
.. .. .. ..
:F:F: :O::O: :N:::N:
JARDUERAK
• Elementuen bikote hauetatik, arrazoitu zein den elek-
• A⎯ B loturaren entalpia. A ⎯ B loturen mol baten tronegatiboena: a) O-a ala S-a; b) C-a ala Be-a.
disoziazioan gertaten den entalpia-aldaketa da.
kJ ⋅ mol–1-etan neurtzen da. • Deskribatu s orbitalen eta p orbitalen forma geometri-
koa.
• Elektronegatibotasuna elementu batek eratzen • Ondoko molekulen Lewis-en egiturak irudikatu: CH4,
dituen lotura kimikoetako elektroiak erakartzeko ahal- CH2=CH2 eta CHCH.
mena neurtzen duen magnitudea da.
• Ondorioztatu, metanoaren egitura, CH4, BMEBA
• Orbital molekularrak. Orbital molekularrak antzeko metodoa erabiliz.
energia duten orbital atomikoen gainezarpenaren • Arrazoitu nolakoak diren substantzia kobalente mole-
ondorioz eratzen dira. kularren fusio- eta irakite-tenperaturak, eta adierazi
s motako bi orbital atomikoren gainezarpenak σ zer gertatzen den beraien disolbagarritasunarekin.
309
Kimika organikoa
1. Karbonoaren atomoa
eta karbonoaren kimika Elementuen artean, karbonoa berezi samarra da. Horren adierazgarri,
Kimika organikoa deitura XIX. men- haren konposatuei, ugariak direlako eta dituzten ezaugarriengatik,
dearen hasierakoa da, garai hartan kimikaren adar oso bat dagokie: karbonoaren kimika.
)
ezagutzen ziren karbonoaren konpo-
satu gehien-gehienak naturalak bai-
tziren, eta landare- eta animalia-jato- Karbonoaren kimika edo kimika organikoa, kimikaren atal
rrikoak. Salbuespenak ziren beste bat, karbonoaz eta horren konposatuez arduratzen da.
substantziaren batzuk, esate batera-
ko karbonoaren oxidoak, karbonato-
ak edo zianuroak. Gaur egun, aldiz, Karbonoaren konposatuak, karbonoz ez ezik, beste elementu batzuez
laborategian prestatutako konposa- ere osatuta daude, behinenak hidrogenoa, oxigenoa eta nitrogenoa.
tuak izaki bizidunetatik isolatuak Konposatu horiek aparteko garrantzia dute, materia biziaren funtsezko
baino askoz gehiago dira, alde han-
diz. Horregatik deitzen zaio kimika- osagaiak izateaz gain baliabide bat direlako eguneroko bizitzaren hain-
ren atal honi karbonoaren kimika. bat eta hainbat alorretan: erregaiak, farmakoak, kosmetikoak, lurrin-
1828an, F. Wöhler (1800-1882) gaiak, elikagaiak, koloratzaileak, ehunetako zuntzak, plastikoak, pape-
kimikari alemaniarrak konposatu ra, xaboia, detergenteak, intsektizidak...
organiko bat sintetizatu zuen lehen-
bizikoz: urea. Ez zen egia, hartara, Bi arrazoi nagusi daude karbonoaren konposatuek kimikaren adar
garaiko uste bat, alegia, izaki bizi-
dunak bizi-indarraren emaileak oso bat har dezaten:
ziren aldetik, eurek bakarrik zeuka-
tela konposatu organikoak sinteti- • Ugaritasuna. Gaur egun 6 milioi konpos atu baino gehiago ezagu-
zatzeko ahalmena. tzen dira, nahiz eta karbonoa lurrazalaren % 0,08 baino ez izan,
Wöhlerrek urea lortu zuen konposa- hidrosfera eta atmosfera barne.
tu ez-organiko bat, amonio ziana-
toa, uretan irakinaraziz:
• Propietate bereziak, karbonoaren konposatuak nahiko bereziak egi-
Pb (OCN)2 + 2 NH4OH (aq) → ten dituztenak, oro har, konposatu ez-organikoen aldean.
→ 2 NH4OCN + Pb (OH)2
H2O NH2
⎯
NH4OCN ⎯⎯→ O=C (urea)

1.1. Egitura eta propietateak
⎯
NH2
Ugaztunek konposatu nitrogena- Konposatu organikoak hainbeste dira eta hain propietate bereizgarriak
tuak metabolizatzean, urea da
nagusi prozesuaren amaierako pro-
dituzte karbono atomoaren ezaugarriengatik.
duktuen artean. • Karbono atomoaren (Z = 6) funtsezko egitura elektronikoa honako
Baina Wöhlerrek erabilitako amo- hau da, 1s 2 2 s 2 2 p x1 2 p y1, baina 2s orbitaleko elektroi bat orbitalez
niakoa beste produktu organikoeta-
igotzean, beste hau bilakatzen da: 1s 2 2 s 1 2 p x1 2 p y1 2 p z1.
tik zetorren, eta horregatik, kimikari
askok ez zuten guztiz argi bizi-inda-
rra delakoa behar ez zenik. 1s 2 2 s 2 2 px′ 2 py′ 1s 2 2 s 1 2 px′ 2 py′ 2 pz′
↑↓ ↑↓ ↑ ↑ ↑↓ ↑ ↑ ↑ ↑
䉱
1844an, Wöhlerren ikasle izandako _

batek, Kolbe-k, azido azetikoa sinte-
tizatu zuen lehengai erabat ez- Karbonoak, hortaz, lau lotura kobalente era ditzake.
organikoetatik. • Nahiz eta Sistema Periodikoaren talde bereko beste elementuak ere
tetrakobalenteak izan, karbonoak desberdintasunak ditu haiekiko:
— Karbonoak beste karbono atomoekin, H-arekin zein beste ele-
mentu batzuekin (O, N, Cl, S...) eratzen dituen lotura bakunak
oso egonkorrak dira, eta hala adierazten dute lotura-entalpien
balioek, oso handiek (1. taula).
— Duen tamaina atomiko txikiagatik, erraz ezar ditzake lotura aniz-
koitzak eta oso egonkorrak beste C atomoekin eta beste ele-
mentuekin.
• Karbonoaren elektronegatibotasuna 2,5 da. Horrek adierazten digu
karbonoak beste elementuekin eratzen dituen loturen ioitasuna, oro
har, nahiko baxua dela. Hori dela eta, karbonoaren loturak oso
kobalenteak dira, eta ez da benetako erreakzio ionikorik gertatzen
konposatu organikoen artean.
310 12. Karbonoaren kimika

1.2. Karbonoaren loturak Lotura

Entalpia
(kJ⋅mol−1)
Karbono-karbono lotura bakunen edo anizkoitzen eraketa ongi uler-
C⎯H 414
tzen da balentzia-loturaren ereduaren barruan, orbitalen hibridazioa-
ren metodoa erabiliz. C⎯N 276
Prozesu horren bidez, karbonoaren orbital atomiko batzuek beren izae- C⎯O 351
ra propioa birbanatu egiten dute, eta orbital hibrido berriak agertzen C⎯P 263
dira, elkarren artean, forman zein energian, baliokide direnak. Orbital C⎯S 255
horiek hartzen duten orientazioa hibridaziomotaren mende dago:
C ⎯ Cl 327
azken horrek, beraz, molekulen forma geometrikoa baldintzatzen du.
C=N 615
C⎯ C lotura bakunak: sp3 hibridazioa C=O 745
Karbonoaren lau orbital atomikoen hibridazioak, 2s, 2px, 2py, 2pz, lau C=S 477
orbital hibrido sp3 eratzen ditu, tetraedro erregular baten erpinetarantz
CN 891
zuzenduta, elkarren artean 109° 28’-ko angeluak eratuz. Orbital horie-
tan kokatzen dira karbonoaren lau balentzia-elektroiak. C⎯C 347
C=C 620
CC 812
2s 2p
■ 1. taula.
90° 109° 28’

Hibridazioa
1 orbital 2s
4 orbital hibri-
3 orbital 2p do eta tetrae- sp3
4 orbital sp3 driko sp3
Metano molekula, CH4, era-

tzeko karbonoaren lau sp3 H
(b) H
orbitalak lau hidrogeno ato- (a)
moren 1s orbitalekin, elektroi
bana dutena, gainezartzen
dira. Molekula tetraedriko bat C (c)
gauzatzen da. H
C H
:
H H:C:H
H
:
H H
H H
Etano molekularen C⎯ C lotu-

H H
raren eraketa bi karbono ato- (b)
moren sp3 orbital hibridoen H H
gainezarpenaz eratzen da. (a)
(c)
Karbono atomo bakoitzaren
beste sp3 orbitalak hiru hidro- C C
C C H H
:
:
geno atomoren 1s orbitalekin H H H H:C:C:H

:
:
gainezartzen dira.
H H H H H
H H
311
C=C lotura bikoitzak: sp2 hibridazioa
C=C lotura bikoitzaren eraketak aurretik zera eskatzen du, bi C atomoe-

tako hiru orbital atomikoren artean sp2 hibridazioa gertatzea. Orbital berriak
plano berean kokatuta daude, eta beren artean 120°-ko angeluak eratzen
dituzte. C atomo bakoitzari, hibridatu gabeko 2p orbital bat geratzen zaio.
2s 2p
90° 120°
Hibridazioa
1 orbital 2s
3 orbital hibrido sp2
3 orbital sp2 2 orbital 2p
(a) (b) Eteno molekulan, CH2=CH2, bi karbono ato-

moen bi orbital hibrido sp2 elkarrekin gaine-
π
H H π zartzen dira (lotura kobalente baten bidez; aldi
H (c) berean, geratzen diren bi 2p orbital ez-hibrido-
σ H
σ ek, C atomo bakoitzean π lotura bat eratzen
C C H H dute. Horrela, lotura bikoitza π lotura batez
eta σ lotura batez osatuta dago. Karbono
:
H H C::C bakoitzean geratzen diren bi sp2 orbital hibri-

:
:
H H doak beste hainbeste hidrogeno atomoren 1s

H H
orbitalekin gainezartzen dira.
CC lotura hirukoitzak: sp hibridazioa
CC lotura hirukoitzak bi karbono atomoetako bi orbital atomikoren sp

hibridazioa eskatzen du. Orbital berriak linealak dira, beraz, 180°-ko
angelu bat eratzen dute. Karbono atomo bakoitzean, hibridatu gabeko
bi orbital 2p geratzen dira.
2s 2p
180°
Hibridazioa
2 orbital sp 1 orbital 2s 1 orbital 2p 2 orbital hibrido sp
Etino edo azetileno molekulan, CHCH,

(a) (a)
π π C atomo baten sp orbital hibrido batek beste
π C-aren beste sp orbital batekin σ lotura bat
π eratzen du, eta aldi berean, karbono bakoitze-
H H σ an geratzen den beste sp orbitala H atomo
H H
baten 1s orbitalarekin gainezartzen da. C
σ
atomo bakoitzean geratzen diren bi 2p orbita-
lek, beste atomoan geratzen diren beste bi 2p
orbitalekin π loturak eratzen dituzte. Horrela,
(c)
H :C :::C :H lotura hirukoitza C atomoen arteko σ lotura
batez eta bi π loturez osatuta dago.

1.3. Kate karbonatuak GOGORATU

Lotura-entalpia bi atomoren arteko
Lotura kobalenteak eratzeko erraztasun handiak, karbono atomoaren lotura jakin baten egonkortasuna-
berezko ezaugarria, karbono atomoz osaturiko kateak eraikitzea ahal- ren neurria da. Beheko taulak era-
bidetzen du, atomo kopuruan edo kateen forman inolako mugarik gabe. kusten duen moduan, lotura-ental-
pia handiagoa da CC lotura hiru-
Kate karbonatu horiek irekiak zein itxiak izan daitezke, eta kasu bietan koitzaren kasuan lotura bikoitzaren
adarkatzeak onartzen dituzte. Kate horietako C atomoen antolaketa kasuan baino, eta azken horretan
handiagoa da lotura bakunean
karbonoaren loturen antolaketa tetraedrikoaren mende dago beti, eta baino. Halaber, CC lotura hirukoi-
horrek kateko atomoak sigi-saga batean kokarazten ditu. tzaren batez besteko luzera txikia-
goa dela ikusten da, lotura bikoitze-
an, C=C, baino, eta horretan, lotura
bakunean, C⎯ C, baino.

⎯C⎯C⎯ Lotura-
Lotura-
irekia itxia Lotura energia
⎯C⎯C⎯ −
(kJ⋅mol )
1 luzera (pm)
⎯C⎯C⎯
C⎯C 347 154
C=C 620 133
C
CC 812 120
⎯C⎯C⎯C⎯ irekia ⎯C⎯C⎯C⎯ itxia
eta adarkatua eta adarkatua
⎯C⎯C⎯ ⎯C⎯C⎯

Kate karbonatu baten C atomoen sigi-sagako antolaketa.
Karbono atomoek kate karbonatuan betetzen duten posizioen arabera,

atomo horiek primarioak, sekundarioak, tertziarioak edo koaternarioak
izan daitezke, 1, 2, 3 edo 4 karbono atomorekin, hurrenez hurren, lotu-
ta badaude. Adibidez,

⎯ C1 ⎯ C3 ⎯ C2 ⎯ C1⎯
C1: karbono primarioak
⎯ C1 ⎯ C3 ⎯ C2 ⎯ C4 ⎯ C1 ⎯ C2: karbono sekundarioa
C3: karbono tertziarioa
⎯ C1 ⎯ C1⎯ C2 ⎯ C1⎯ C1 ⎯
C4: karbono koaternarioa

JARDUERAK
1. Laburbil itzazu karbonoaren konposatuak hainbes- 4. Adierazi zergatik lotura-entalpia baloratzen dugu-
te izateko dauden arrazoiak. nean, beti batez besteko lotura-entalpiaz ari garen.
2. Arrazoitu ezazu ea metano molekula, CH4, polari- 5. C⎯ C loturak C⎯ Cl loturak baino askoz erreaktibi-
zatuta dagoen ala ez. tate gutxiagokoak dira, nahiz eta azken horien lotu-
3. Arrazoitu ezazu zergatik lotura-entalpia kantitate ra-entalpia txikiagoa izan. Arrazoitu ezazu.
positiboa den.
313
2. Karbonoaren konposatuak
Karbonoak eratzen dituen loturen ezaugarriak argi eta garbi kobalen-
teak direnez, konposatu organikoek propietate komunak dituzte, adibi-
dez:
• Fusio- eta irakite-puntuak baxuak ohi dira, indar intermolekular ahulen

existentziari dagokion moduan. Hala ere, indar horiek eta ondorioz aipa-
turiko fusio- eta irakite-tenperatura ere handiagoak egiten dira, kate kar-
bonatua handiagoa egiten den heinean, molekulen polaritatea handia-
goa egiten den neurrian, edo hidrogeno-loturak agertzen direnean.
• Uretan disolbagaitzak ohi dira, baina disolbatzaile organikoetan
disolbagarriak dira, esaterako, bentzenoa, hexanoa, dietil eterra,
etab. Horrek bat egiten du molekula organikoek eskuarki duten pola-
ritate eskasarekin. Konposatu batzuetako hidrogeno-loturen present-
ziak uretako disolbagarritasuna handitu egiten du.
• Parte hartzen duteneko erreakzioen aktibazio-energia oso altua izan
ohi da, eta horrek erreakzio-abiadura eskuarki txikia izatea eragiten
du. Horregatik ohikoa da erreakzio organikoetan katalizatzaileak era-
biltzea, batez ere karbono-konposatuek tenperaturaren igoera handia
jasaten ez dutela kontuan hartuta; azken horrek deskonposizioa edo
sutea eragin dezake.
2.1. Formula motak

Konposatu organikoen formulak zenbait eratan adieraz daitezke
—enpirikoa, molekularra, erdigaratua, garatua eta tridimentsionala—,
eta bakoitzak informazio bat eskaintzen du.
• Enpirikoa
Azpiindizeek molekula batean elementu bakoitzaren
CH3
atomoen proportzioa adierazten dute: C atomo bat, 3 H
atomo (1 C eta 3 H).
• Molekularra
Azpiindizeek molekula batean elementu bakoitzaren C2H6
atomo-kopurua adierazten dute: 2 C atomo eta 6 H
atomo (2 C eta 6 H).
• Erdigaratua edo kondentsatua CH3 CH3

Karbono bakoitzari lotutako atomoak eta lotura bikoitzak
eta hirukoitzak soilik adierazten dira.
H H
• Garatua
Molekulan dauden lotura guztiak agertzen dira, H C C H
plano batean garatuta. H H
• Tridimentsionala H H H H
⎯
Atomoen eta loturen espazio-antola- H ⎯ C ⎯ C ⎯ H C C

keta adierazten du, era konbentzio-
⎯
H H H H
nal baten bidez. H H
■ Metano molekula: a) bolen eta hagax-
ken eredua; b) bata bestean sartutako Konposatu jakin baten gaineko datu esperimentalek formula enpiriko
esferen eredua. edo molekularra lortzea ahalbidetzen dute.

2.2. Talde funtzionalak

Molekula organikoen eraketa honela aurkez daiteke: egonkortasun
•
Amaieran zehazten den orrialdean
kimiko handia duen kate hidrokarbonatu bat eta, horri lotuta, talde fun- laburbilduta dituzu karbonoaren
tzional izeneko atomo talde bat edo gehiago, eta talde horietan kokat- kimikaren kontzeptu nagusiak. Web-
zen da konposatu organikoaren erreaktibitate espezifikoa. gune berean, jarduerak proposa-
tzen dira formulazio eta nomenkla-
) Talde funtzionala era berezian lotutako atomoen talde bat da,

tura organikoak berrikusteko. Egin
itzazu: www.juntadeandalucia.es/
molekularen oinarrizko propietate kimikoen kausa. averroes/recursos_informaticos/
concurso1998/accesit8/main.htm
Talde horien existentziak, molekulan erreaktibitate apartekoa duen

puntu bat sartzen duena, konposatu organikoak sailkatzea ahalbide-
tzen du, talde funtzional berdina duten konposatu guztiak familia edo
funtzio organiko berdinean sartuz. Konposatu horiek guztiek propietate
kimikoetan nolabaiteko antzekotasuna erakusten dute.
Sailkatzeko modu horrek konposatu organikoen azterketa nabarmen
errazten du.
Taulan talde funtzional garrantzitsuenak agertzen dira. R eta R’ sinbo-
loek talde funtzionalarekin loturiko kate hidrokarbonatua adierazten dute.
Konposatu
Egitura orokorra Talde funtzionala Adibidea
mota
Alkanoak R—H Ez dago CH3 CH2 CH3 Propanoa
(H) R R (H)
Alkenoak C C C C CH2 CH2 Etenoa
(H) R R (H)
Alkinoak R—CC—R — CC — CH3 C CH Propinoa
Haloalkanoak R — X (X: F, Cl, Br, I) ⎯X CH3Cl Klorometanoa

R (H) CH3
R (H) H H
Konposatu R (H) Metil bentzenoa
aromatikoak edo toluenoa
R (H) R (H) H H
R (H) H
Alkoholak R — OH — OH CH3 CH2OH Etanola
Eterrak R — O — R′ —O— CH3 CH2 — O — CH3 Etil metil eterra
O O O
Aldehidoak Etanala
R—C—H — C —H CH3 C — H
O O O
Zetonak Propanona
R — C — R′ —C— CH3 C CH3
O O O
Azido
Azido propanoikoa
karboxilikoak (H)R ⎯ C ⎯ OH CH3 CH2 C — OH
— C — OH
O O O
Esterrak Metil azetatoa
(H)R ⎯ C ⎯ OR′ —C—O— CH3 C — OCH3
O O O
Amidak Etanamida
(H)R ⎯ C ⎯ NH2 — C — NH2 CH3 C — NH2
Nitriloak R—CN — CN CH3 — C N Etanonitriloa
R ⎯ N ⎯ R′(H) CH3 — N — CH3
—N—
Aminak Trimetilamina
R″(H) CH3
315
2.3. Serie homologoak

Familia edo funtzio organiko bakoitzaren barruan antzekotasun handiko
konposatu multzoak agertzen dira, hain zuzen ere, konposatu horietako
kate molekularrak soilik metileno-taldeen, –CH2–, kopuruan desberdintzen
direlako. Konposatu multzo horietariko bakoitzari serie homologoa deritzo.
Ikus dezagun, adibidez, alkohol primarioen eta azido karboxilikoen
serie homologoen lehendabiziko hiru elementuak:
Alkohol primarioak Azido karboxilikoak
CH3OH Metanola HCOOH Metanoikoa
CH3 CH2OH Etanola CH3 COOH Etanoikoa
CH3 CH2 CH2OH 1-propanola CH3 CH2 COOH Propanoikoa
) Serie homologoa konposatu multzo bat da, eta konposatu

horiek talde funtzional berbera edukita, molekulan presente dau-
den metileno taldeen kopuruan desberdintzen dira.
Oro har, serie horietako bakoitzaren barruan propietate fisikoetan eta

Atomo kopurua Aurrizki adierazlea portaera kimikoan aldaketa erregularra ikusten dira, eta behaketa
horrek seriearen kide baten ezaugarriak aurresatea ahalbidetzen du.
11 met-
12 et-
13 prop-
2.4. Formulazioa eta nomenklatura
14 but- Normalean, karbonoaren konposatuen formulazioak formula garatua-
15 pent- ren edo erdigaratuaren idazketa eskatzen du, eta bertan talde funtzio-
16 hex- nalaren edo funtzionalen presentzia beti nabarmenaraziz.
17 hept- Konposatu horien nomenklaturan honako hauek agertu beharko dute:
18 oct-
19 non-
— Kate karbonatu nagusiaren izena, C atomoen kopurua, dagokion
aurrizkiez adierazita (2. taula).
10 dek-
— Konposatuaren propioa den talde funtzionala, dagokion atzizki pro-
■ 2. taula. pioz adierazita (3. taula). Beharrezkoa denean, zenbaki lekutzaile
bat jartzen da, taldeak molekulan duen posizioa adierazten duena.
— Kate nagusian dauden ordezkatzaileak edo adarketak, dagozkien
zenbaki lekutzaileekin.
Konposatu mota Atzizki adierazlea
Ikus dezagun adibide bat:
Alkanoa -ano
O
Alkenoa -eno
Alkinoa -ino CH3CH2CHCH2CCH3
Alkohola -ol CH3 Zetonen berezko
atzizkia
Aldehidoa -al Ordezkatzailearen
⎩
⎨
⎧
4 - metil - 2 - hexanona
Zetona -ona lekutzailea
⎧
⎨
⎩
Azidoa -oico Kate nagusiaren

Ordezkatzailea Talde funtzionalaren
Amida -amida karbono kopurua
lekutzailea
Amina -amina
Jarraian, konposatu organiko garrantzitsuenen mota bakoitzaren for-
■ 3. taula. mulazioa eta nomenklatura aztertuko ditugu.

1. ADIBIDEA
Hidrokarburo gaseoso baten 4,83 g-ko lagin batek 0,69 g hidrogeno ditu. Kalkula ezazu hidrokarburo horren for-
mula enpirikoa eta molekularra, jakinda lagin horrek, 18°C-an eta 740 mm-an, 2,81 L betetzen dituela.
— Datuak: mT = 4,83 g m (H) = 0,69 g — Konposatuaren masa molar esperimentala kalku-
V = 2,81 L T = 18 oC = 291 K latzeko, gas idealen legea aplikatuko dugu, eta
bertatik M askatuko dugu:
p = 0,974 atm
m
— Hidrokarburoak karbonoa eta hidrogenoa ditu soilik. pV = nRT = RT ⇒
M
Lehendabizi, C-aren masa kalkulatuko dugu eta, m RT
halaber, presente dauden bi elementuen molak: ⇒M =
pV
m (C) = mT − m (H) = 4, 83 g − 0, 69 g = 4,14 g C Ordezkatu aurretik, presioa unitate egokietan adie-
1 mol C raziko dugu:
4 gC ⋅
n (C) = 4,14 = 0, 3447 mol C
1 atm
12, 011 g C P = 740 mm Hg ⋅ = 0, 974 atm
760 mm Hg
1 mol H
n (H) = 0, 69 g H ⋅ = 0, 6845 mol H
1, 008 g H m RT 4, 83 g ⋅ 0, 082 atm ⋅ L ⋅ mol −1 ⋅ K −1 ⋅ 291K
M= = =
pV 0, 974 atm ⋅ 2, 81L
Erlazio molarra lortzeko, kantitate handiena zati
= 42,1 g ⋅ mol −1
txikiena egingo dugu:
Masa molekular esperimentalaren eta formula-
n (H) 0, 6845 mol H 2 mol H
Erlazio molarra: = = masaren arteko erlazioa honako hau izango da:
n (C) 0, 3447 7 mol C 1 mol C
42,1 u
≈3
14, 027 u
Lagin horretan, mol C bakoitzeko bi mol H daude.
Beraz, konposatuaren formula enpirikoa CH2 da. Konposatuaren formula molekularra, beraz, hiru
Dagokion formula-masa 14,027 u da. aldiz izango da formula enpirikoa: C3H6.
JARDUERAK
6. Arrazoitu ezazu zergatik butanoa ez den uretan disolbagarria.
7. Identifikatu konposatuen talde funtzionala, eta adierazi substantzia bakoi-

tza zer motatakoa den:
a) CH3 CH2 CH2OH d) CH3 CH=CH2
b) CH3 CH2 NH2 e) HCHO
c) CH3 CHCl CH3 f) CH3 O CH3
8. Konposatu organiko batek konposizio ehundar hau dauka: % 26,70 karbo-

no; % 2,20 hidrogeno, eta % 71,10 oxigeno. Baldin konposatu horren masa
molekularra 90,00 u bada, kalkula ezazu zein den haren formula moleku-
larra.
Sol.: C2H2O
9. Hidrokarburo gaseoso batek % 82,7 karbono du. Baldin gas horren den-
tsitatea, 25°C-an eta 755 mm-an, 2,36 g⋅L−1 bada, determinatu hidrokar-
buro horren formula enpirikoa eta formula molekularra.
Sol.: C2H5; C4H10
10. Konposatu organiko hidrokarbonatu batek honako konposizio ehundar hau

du: % 84,12 karbono eta % 15,88 hidrogeno. Beste alde batetik, kalkulatu
egin da konposatu horren gramo batek 5,27 ⋅ 1021 molekula dituela.
Determinatu haren formula enpirikoa eta formula molekularra.
Sol.: C4H9; C8H18
317
3. Kate irekiko hidrokarburoak

Karbonoz eta hidrogenoz soilik osaturiko konposatu organikoei hidro-
karburoak deritze, eta honela sailka daitezke:
Aseak Alkanoak
Kate
irekia
Alkenoak edo etilenikoak
Asegabeak
Alkinoak edo azetilenikoak
Alifatikoak
Hidrokarburoak
Aseak Zikloalkanoak
Aliziklikoak
Zikloalkenoak
Kate Asegabeak
itxia
Zikloalkinoak
Aromatikoak edo bentzenikoak
Sailkapen horretan katearen forma hartzen da kontuan, hots, irekia ala

Hidrokarburo aseak itxia den, eta, halaber, lotura guztiak bakunak diren ala katean lotura
eta asegabeak anizkoitzen bat dagoen, eta horren arabera, hidrokarburoak aseak edo
Alkanoei eta zikloalkanoei atxikitako asegabeak deitzen dira, hurrenez hurren. Hidrokarburo aromatikoek
ase terminoak zera adierazten du: eraztun bentzenikoren bat dute.
konposatu horiek beren molekule-
tan ezin dute hidrogeno gehiagorik
hartu, karbono atomoek horretara-
ko loturarik ez dutelako. 3.1. Alkanoak
Alkenoek, alkinoek, zikloalkenoek
eta zikloalkinoek lotura anizkoitzak Alkanoak kate irekiko hidrokarburoak dira, inolako talde funtzionalik ez
dituztenez, beren molekuletara hi- dutenak, eta haien C⎯ C lotura guztiak bakunak dira. Formula moleku-
drogenoa, adizio-erreakzioen bidez, lar orokorra CnH2n+2 da, non n = 1, 2, 3, ... baita.
gehitu egin dezakete. Horregatik
ez-aseak deritze. Alkanoen nomenklaturak garrantzi handia du, konposatu organikoen
beste mota guztien oinarria delako.
Kate linealeko alkanoak
Konposatu hauek izendatzeko, karbono atomoen kopurua adierazten

duen aurrizkiari -ano bukaera jartzen zaio. Serie homologoaren lehen
kideak alkano hauek dira:
CH4 Metanoa
CH3-CH3 Etanoa
CH3-CH2-CH3 Propanoa
CH3-CH2-CH2-CH3 Butanoa
CH3-CH2-CH2-CH2-CH3 Pentanoa
■ Etano molekularen eredu molekula-
rra, CH3 —CH3. CH3-CH2-CH2-CH2-CH2-CH3 Hexanoa

Alkilo taldeak ADI!

Alkano batean H atomo bat kentzen denean, geratzen den atomo taldea- Alkano adarkatuen izenetan eta,
ri alkilo taldea edo alkilo erradikala deritzogu; ondorioz, alkilo-taldeak oro har, konposatu organiko guztie-
netan:
balentzia-elektroi baliagarri bat du lotura kobalente baten eraketarako.
Talde horien izendapena egiteko, -ano bukaera -ilo edo -il bukaerare- — Hitzen zenbaki lekutzaileak ma-
kin ordezkatzen da, eta laburkiro, ⎯ R sinboloaz adierazten dira. rratxoen bidez (-) bereizten dira,
eta hitzak etenik gabe idazten
Metanotik, etanotik eta propanotik sortutako alkilo taldeak hauexek dira: dira.
— Zenbaki lekutzaileak komen bi-
⎯ CH3 Metiloa edo metil ⎫⎪ Alkilo talde primarioak dez (,) bereizten dira.
⎯ CH2-CH3 Etiloa edo etil ⎬ (C primario batetik H bat
⎭⎪ kendu da)
⎯ CH2-CH2-CH3 Propiloa edo propil
⎯ CH-CH3 Metiletiloa ⎫⎪ Alkilo talde sekundarioa
(isopropil) ⎬ (C sekundario batetik H
CH3 ⎪⎭ bat kendu da)
Hidrokarburo asegabeei ez-aseak
Alkano adarkatuak ere baderitze. Hala ere, bi hitzon be-
rezitasunak zehaztu gabe daude-
Horrela deritze hidrokarburoen H atomoak katea karbonatuarekin lo- nez, liburu honetan lehenengo for-
tzen diren alkilo taldeez ordezkatzean eratzen diren alkanoei. ma erabili da, terminologiaren bata-
sunari eustekotan.
Nomenklaturarako honako arau hauei jarraitzen zaie:
• Kate karbonatu nagusia identifikatzen da: kate hori posible diren desberdinen artean, luzera handiena duena da,
hau da, karbono atomoen kopuru handiena duena. Kopuru bereko bi edo gehiago egonez gero, ordezkatzaile
gehien dituena izango da kate nagusia.
• Alkilo taldeak ordena alfabetikoaren arabera izendatzen dira, kate nagusia izendatu aurretik. Talde horien izenek
beharrezkoa badute, posizioa adierazten duen zenbaki lekutzaile bat daramate aurrean.
• Kate nagusiko C atomoen zenbakitzea, alkilo taldeen lekutzaileei zenbaki txikienak esleitzea ahalbidetzen duen
katearen muturretik hasten da. Orobatekoa denean, aukeratuko den zenbakitzea zenbaki horiek ordena alfabe-
tikoaren arabera arinago dauden ordezkatzaileei esleitzen dizkiena izango da.
• Zenbait alkilo talde berdin badaude, izenaren aurretik kopurua adierazten duen aurrizki bat jartzen da: di-,
tri-, tetra-, penta-, ...
2. ADIBIDEA
Izendatu alkano adarkatu hauek:
CH3 CH3

a) CH3-CH2-CH2-CH-CH-CH3 b) CH3-C-CH2-CH-CH-CH2-CH3 c) CH3-CH-CH-CH2-CH2-CH3

CH2CH3 CH3 CH2CH2 CH ⎯ CH3

CH3 CH3CH3 CH3
3-etil-2-metilhexanoa 4,5-dietil-2,2-dimetilheptanoa 2-metil-3-(1-metiletil) hexanoa
JARDUERAK
11. Izenda itzazu konposatu hauek:
CH3 CH3 CH3 CH3

a) CH3 C CH2 C CH2 CH3 b) CH3 CH CH CH CH CH2 CH3 c) CH3 CH C CH2 CH CH2 CH2 CH3

CH3 CH3 CH3 CH2CH ⎯ CH3 CH3CH3 CH2

CH3CH3 CH3
12. Formula itzazu konposatu hauek: a) etil-2,2-dimetilpentanoa; b) 4,4-dietil-2,3-dimetil-5-propiloktanoa; c) 4-etil-

3,4,5-trimetil-3-isopropilheptanoa; d) 3,3-dietil-2,2,4-trimetilhexanoa.
319
3.2. Alkenoak
Alkenoak kate irekiko hidrokarburoak dira, eta haien talde funtzionala
lotura bikoitza da: ⎯ C=C ⎯ . Lotura bikoitz bakarra dutenean, formu-
la molekularra CnH2n da, non n = 2, 3, 4, ... baita. Askotan hidrokarbu-
ro etileniko izenez ezagutzen dira.
Alkeno linealak
Hauek izendatzeko, kate nagusiaren karbono atomoen kopurua adie-
razten duen erroari -eno bukaera gehitzen zaio, eta talde funtzionala-
ren posizioa adierazteko, lekutzaile bat erabiltzen da. Karbono atomo-
en zenbakitzea talde funtzionaletik hurbilen dagoen kate nagusiaren
■ Eteno molekularen eredu molekula- muturretik hasten da.
rra, CH2 =CH2.
Lotura bikoitz bat baino gehiago badaude, haien kopurua di-, tri-, tetra-,
... aurrizkiak tartekatuz adierazi behar da, eta bakoitzaren posizioa
zehaztu.
Serie homologoaren lehendabiziko kideak hauexek dira:
CH2=CH2 Etenoa (etilenoa)

CH3 CH=CH2 Propenoa
CH3 CH2 CH=CH2 1-butenoa
CH3 CH=CH CH3 2-butenoa
=
CH3 CH2 CH2 CH CH2 1-pentenoa
Binilo taldea
Etenotik, CH2= CH2, hidrogeno
atomo bat eliminatuz, ⎯ CH =CH2 Alkeno adarkatuak
taldea sortzen da. Talde hori,
⎯ CH=CH2, etenilo deitzen da, eta Alkano adarkatuentzat emandako arau berberei jarraitzen zaie, baina
izen arrunta biniloa da. oraingo honetan kate nagusia, lotura bikoitza daukaten katea posibleen
artean, luzeena dela kontuan hartuta.
3. ADIBIDEA
Izendatu alkeno hauek:
CH3

a) CH3 CH CH =CH2 b) CH2 =C-CH2-C-CH3 c) CH2 =C-CH =C-CH =CH2

CH3 CH3 CH3 CH3 CH3
3-metil-1-butenoa 2,4,4-trimetil-1-pentenoa 2,4-dimetil-1,3,5-hexatrienoa
JARDUERAK
13. Izendatu alkeno hauek:
a) CH2=CH CH2 CH=CH CH3 CH3 d) CH3 CH CH CH=CH CH CH3

b) CH3 CH2 CH2 C=C ⎯ CH2 CH3 c) CH3 CH=C CH2 C CH3 CH3CH3 CH2

CH3 CH3 CH2 CH3 CH3

CH3
14. Formula itzazu konposatu hauek: a) 5,6-dimetil-3-heptenoa; b) 6-etil-5-metil-4-propil-3-oktenoa c) 3-etil-4-metil-
-1,3-pentadienoa; d) 4-etil-1,3,5-oktatrienoa.

3.3. Alkinoak
Alkinoak kate irekiko hidrokarburoak dira, eta haien talde funtzionala
lotura hirukoitza da: ⎯ CC ⎯ . Lotura hirukoitz bakarra dutenean, for-
mula orokorra CnH2 n−2 da, non n = 2, 3, 4, ... baita. Sarri, hidrokarburo
azetileniko izenez ezagutzen dira.
Alkinoak izendatzeko, kate nagusiaren karbono-atomoen kopurua
adierazten duen erroari -ino bukaera gehitzen zaio. Talde funtzionala-
ren posizioa zenbaki lekutzaile baten bidez adierazten da, kontuan har-
tuta kate nagusiko karbono atomoen zenbakitzeak talde funtzionaletik
hurbilen dagoen muturretik hasi behar duela. Dagoeneko alkenoei apli-
katu diegun irizpide hori konposatu organiko guztientzat baliagarria da.
Serie homologoaren lehendabiziko kideak hauek dira:
CHCH Etinoa (azetilenoa) ■ Azetileno molekularen eredu moleku-
larra, HC CH.
CH3 CCH Propinoa
CH3 CH2 CCH 1-butinoa
CH3 CC CH3 2-butinoa
CH3 CH2 CH2 CCH 1-pentinoa
CH3 CH2 CC CH3 2-pentinoa
Alkinoak kate nagusiari loturiko alkilo talderik badauka, horiek jadanik
ezaguna den moduan izendatuko dira.
Zenbait lotura hirukoitz daudenean, haien kopurua eta posizioa adiera-
zi egin behar dira.
Hidrokarburoak lotura bikoitzak eta hirukoitzak dituen kasuetan, alkino
taldeak alkeno taldearen aurrean lehentasuna duela jotzen da, beraz,
konposatuak alkenino izena hartzen du. Loturen zenbakitzea zenbaki
baxuenak erabiltzea ahalbidetzen duen muturretik hasten da. Baldin
lotura bikoitz batek eta lotura hirukoitz batek molekula berean posizio
baliokideak badauzkate, zenbaki baxuena lotura bikoitzari esleitzen zaio.
4. ADIBIDEA
Izenda itzazu konposatu hauek: CH3

a) CH3 C C CH2 CCH c) CH3 CH CH C CH d) CH3 C C C CH CH2 CH CH3

1,4-hexadiinoa CH3CH2 CH2 CH3

b) CH3 CH2 CH=CH C CH CH3 CH3
3-hexen-1-inoa 3-etil-4-metil-1-pentinoa 5-etil-2,7-dimetil-3-oktinoa
JARDUERAK
15. Izendatu alkeno hauek:
CH3 CH3

a) CH3 CH2 CH CC CH2 CH3 b) CH3 CH2 C CCH c) CHC CH CC C CH2 CH3

CH3 CH3 CH3 CH3
16. Formula itzazu konposatu hauek: a) 5,6-dimetil-3-heptenoa; b) 6-etil-5-metil-4-propil-3-oktenoa c) 3-etil-4-metil-

-1,3-pentadienoa; d) 4-etil-1,3,5-oktatrienoa.
321
3.4. Deribatu halogenatuak

Baldintza egokiak egonez gero, elementu halogenoen atomoak, F, Cl,
Br, I, kate hidrokarbonatuetan sar daitezke, hidrokarburoen deribatu
halogenatuak eratuz. Horiek H atomoak ordezkatuz ekoizten dira, edo
lotura anizkoitzen gainean eginiko adizio-erreakzioen bidez.
Deribatu halogenatuak izendatzeko, halogeno atomoei hidrokarburo
adarkatuetan alkilo taldeekin erabilitako arauak aplikatzen zaizkie.
5. ADIBIDEA
Izenda itzazu konposatu hauek:
a) ClCH2 CH CH2 CH3 b) BrCH2 CH2 CHBr2 c) CH3 C =CH2

CH3 F
1-kloro-2-metilbutanoa 1,1,3-tribromopentanoa 2-fluoropropenoa
Cl Cl

d) CH3 CH2 C =CH e) CH C CH CH2 CCH3 f) CH2 =C CH =C CH CH3

Cl Cl Br CH2

1,2-dikloro-1-butenoa 3-bromo-1,5-heptadiinoa CH3
2,5- dikloro-4-etil-1,3-hexadienoa
JARDUERAK
CH3 Cl Br

a) CH3 C CH2 C CH2 CH3 b) CH3 CH=CH CH CH CH3

CH3 Cl CH3
Br Cl Cl

c) CH3 CH=CH C CH=CH2 d) CHC CC C CH2 CH CH3

Br CH2

CH3
18. Formula itzazu konposatu hauek:
a) 3-etil-1-kloro-3,4-dimetilheptanoa
b) 2-kloro-4-metil-1,3-hexadienoa
c) triklorometanoa
d) 3,3-dibromo-2,2-dimetilpentanoa
e) 4,5-dietil-6-kloro-3-heptenoa
f) 5-kloro-4,4-dimetil-2-heptinoa

4. Kate itxiko hidrokarburoak

Kate itxiko hidrokarburo edo hidrokarburo zikliko izenak barne hartzen
ditu hidrokarburo aliziklikoak eta aromatikoak edo bentzenikoak.
4.1. Hidrokarburo aliziklikoak

Halaber, hidrokarburo mota horiek honela sailkatzen dira:
• Zikloalkanoak, baldin C⎯ C lotura guztiak bakunak badira; beraz,
haien formula orokorra CnH2n da, non n = 3, 4, 5,... baita.
• Zikloalkenoak, baldin lotura bikoitzen bat, ⎯ C=C ⎯ , badago.
• Zikloalkinoak, baldin lotura hirukoitzen bat, ⎯ CC ⎯, badago.
Tamaina txikieneko zikloalkinoak zortzi karbono atomo ditu bere kate
itxian.
Hidrokarburo guztiak karbono atomoen kopuru berdineko alkanoaren,

alkenoaren edo alkinoaren izenari ziklo aurrizkia jarriz izendatzen dira.
Baldin lotura bikoitz edo ordezkatzaile batzuk agertzen badira, hots,
halogeno atomoak zein alkilo taldeak, orduan karbono atomoak zen-
bakitzean, zenbaki baxuenak lotura bikoitzei esleitzen zaizkie beti.
Konposatuak albo-kate konplexu bat duenean, hidrokarburo ziklikoa
kate horren ordezkatzaile gisa izendatzen da.
Ohikoa da konposatu horiek lerro poligonal itxi baten bidez irudikatzea,
non erpin bakoitza C atomo bati baitagokio; albo bakoitza, aldiz, kar-
bono karbono lotura bati.
Ikus ditzagun zenbait adibide:
CH2
CH2 H2C CH2
H2C CH2
H2C CH2 H2C CH2 H2C CH2
Ziklopropanoa Ziklobutanoa Ziklopentanoa
CH3
CH2
CH H2C CH
H2C CH2
H2C CH2 H2C CH
H2C CH2
Metilziklopropanoa Ziklobutenoa
CH2
Ziklohexanoa CH
HC CH2 CH2
HC CH HC CH2
H2C CH
HC CH2
HC CH CH
1,3-ziklobutadienoa 1,4-ziklohexadienoa Ziklopentenoa
CH3 CH CH2 C C CH3

CH2
HC CH2
HC CH
CH3 CH3
5-ziklobutil-2-hexinoa
3-metilziklopentenoa
323
4.2. Hidrokarburo aromatikoak

Hidrokarburo aromatikoek haietako askok duten usain sendoarengatik
hartzen dute izen hori. Bentzenoaren deribatu gisa kontsidera daitez-
ke, izan ere, azken horren egitura konposatu guztietan agertzen da.
Bentzenoaren egiturak honako ezaugarri hauek ditu:
Bentzenoa
1825ean, M. Faraday (1791-1867) • Egitura itxia da, hexagono erregular baten formakoa, eta karbono-
zientzialari britaniarrak lehendabizi- karbono arteko lotura bakunen eta bikoitzen artean ez dago txanda-
ko aldiz isolatu zuen konposatu ketarik.
hori, zeinaren formula enpirikoa,
egindako azterketen arabera, CH
baitzen. H H
Laburtuta
Geroago, formula molekularra, C C
H H H H
C6H6, finkatu zen. Bentzenoaren
C C C C
ezaugarriek hidrokarburo aseen edota
ezaugarriekin antz handiagoa dute C C C C
hidrokarburo asegabeenekin baino, H C H H C H
eta beraietan oinarrituta, formula
estrukturalaren bilaketak eztabaida H H
luzea sortu zuen, bidean hainbat
egitura proposatuz. • Hexagonoaren sei karbono atomoak baliokideak dira, bentzenoa-
1865ean, F. A. Kekulé (1829-1896) ren deribatu monoordezkatuak elkarren berdinak baitira.
kimikari alemaniarrak egitura itxi bat
proposatu zuen: sei C atomok eraz- • Elkarren ondoko bi karbono atomoren arteko lotura-luzerak denak
tun hexagonal bat eratuko zuten, berdinak dira. Distantzia horren neurria 139 pm da, eta ez dator
eta bertan hiru lotura bikoitz, C=C, bat ez lotura bikoitz baten batez besteko balioarekin, 133 pm, ezta
hiru lotura bakunekin, C⎯ C, txan-
dakatuko ziren.
lotura bakun batenarekin, 154 pm, ere.
Irudiak bentzenoaren karbono-karbono eta karbono-hidrogeno lotu-
ren eraketa erakusten du.
Bentzenoaren π lotura
H H
H1s ⎯ Csp2
H H
C C
H H C C H
C C
H H
Csp2 ⎯ Csp2
H H
— C atomo bakoitzaren hiru orbital atomikok sp2 hibridazioa jasaten

dute, eta atomo horrek alboko bi C atomoekin eta H atomo bate-
kin lotzeko erabiltzen ditu.
— C atomo bakoitzean geratzen den p orbital purua, ez-hibridatua

eta eraztun hexagonalarekiko perpendikularki orientatua dagoe-
na, alboko bi C atomoen p orbitalekin gainezartzen da.
Deslekuturiko sei elektroiek π hodei elektroniko bat eratzen dute,
eraztunaren planoaren gainetik eta azpitik kokatzen dena.
— π hodei elektroniko horren presentziak C⎯ C loturak zertxobait

laburtu egiten ditu, eta eraztun aromatikoari egonkortasun berezia
esleitzen dio.

4.3. Bentzenoaren deribatuak

Ordezkapen-erreakzioen bidez, bentzenoaren H atomoak oso ordez-
katzaile desberdinekin truka daitezke: halogenoak, alkilo taldeak, nitro,
⎯ NO2, etab.
Deribatu monoordezkatuak
Ordezkatzailea bentzenoaren sei C atomoetatik edozeinekin lotu daite-
ke, denak baliokide baitira. Ordezkatzailearen izena, hidrokarburoaren
gainean lehentasunik ez badu, bentzeno hitzaren aurrean jartzen da.
Cl NO2 CH3 OH NH2
C6H5 Cl C6H5 NO2 C6H5 CH3 C6H5 OH C6H5 NH2

Klorobentzenoa Nitrobentzenoa Metilbentzenoa Bentzenola Bentzenamina
(Toluenoa) (Hidroxibentzenoa edo fenola) (Anilina)
Deribatu diordezkatuak
Arilo taldeak
Deribatu poliordezkatuak izendatzeko, bentzenoaren C atomoak zen-
Bentzenoaren H atomo bat ken-
bakitu behar dira, eta ordezkatzaileei zenbaki ahalik eta baxuenak tzen denean, ⎯ C6H5 taldea gera-
esleituko zaizkie. Deribatu diordezkatuetan, ordezkatzaileak hiru posi- tzen da, fenilo taldea izenekoa.
zio desberdinetan koka daitezke, eta ordezkatzaileen ordena alfabeti- Baldin bentzenoa kate nagusian or-
koaren arabera izendatzen dira: dezkatzaile moduan agertzen bada,
izendatzeko orduan, adibidean ikus-
⎯ 1 eta 2 karbonoak: orto- posizioa (o-) ten den moduan egiten da:
⎯ 1 eta 3 karbonoak: meta- posizioa (m-) CH3 CH CH2 CH2 CH3
⎯ 1 eta 4 karbonoak: para- posizioa (p-) CH3
2-fenilpentanoa
CH2CH3
Br Cl Orokorrean, hidrokarburo aromati-
koetatik datozen taldeek arilo izena
Br
hartzen dute, eta laburtzapena -Ar
sinboloa da.
NO2
CH2CH3
C6H4Br2 C6H4ClNO2 C6H4(CH2CH3)2
1,2-dibromobentzenoa 1-kloro-3-nitrobentzenoa 1,4-dietilbentzenoa
o-dibromobentzenoa m-kloronitrobentzenoa p-dietilbentzenoa
Deribatu triordezkatuak
Ordezkatzaileek hiru posizio desberdinetan egon daitezke, bentzenoa-
ren eraztunaren 1, 2 eta 3 atomoekin lotzen direnean, edo 1, 2 eta 4
atomoekin, edo 1, 3 eta 5 atomoekin.
NO2
CH3 NO2 Br CH2CH3
CH3
CH3 NO2 Br Br CH3 CH3
C6H3(CH3)3 C6H3(NO2)3 C6H3Br3 C6H3(CH2CH3)(CH3)2

1,2,3-trimetilbentzenoa 1,2,4-trinitrobentzenoa 1,3,5-tribromobentzenoa 1-etil-3,5-dimetilbentzenoa
325
Beste konposatu aromatiko batzuk
Eraztun bentzenikoak hainbat kopurutan elkartu daitezke. Horrek eta

eraztunei albo-kateak itsasteko posibilitateak ezagutzen den konposa-
tu aromatikoen kopuru erraldoia justifikatzen dute.
Naftalenoa Antrazenoa Pentazenoa
Fenantrenoa Pirenoa 3,4-Bentzopirenoa
Trifenilenoa Koronenoa Hexahelizenoa
JARDUERAK
CH3 CH3 Cl
CH3 I
a) b) c)
NO2
CH3
NO2 CH3 CH4 CH

NO2 NO2
d) e) f)
NO2 NO2
NO2
20. Formula itzazu konposatu hauek: a) etilbentzenoa; b) p-dinitroben-tzenoa;

c) 1,3,5-triklorobentzenoa; d) 1-etil-3-metilbentzenoa; e) 1,3-ziklohexadie-
noa; f) 3,3-dimetilziklopentenoa.

5. Konposatu oxigenatuak
Konposatu organikoen kopuru handi batek beren molekulan karbonoa
eta hidrogenoa ez ezik, oxigenoa ere badu: konposatu oxigenatuak
dira. Talde funtzionalaren arabera, honako hauek izan daitezke: alko-
holak, eterrak, aldehidoak, zetonak, azidoak edo esterrak.
5.1. Alkoholak eta fenolak

Alkoholak hidrokarburo alifatikoetatik sortutako konposatuak kontside-
ra daitezke, H atomoak hidroxilo ⎯ OH talde funtzionalek ordezkatu-
ta. Alkoholak primarioak, sekundarioak edo tertziarioak direla esaten
da, baldin ⎯ OH taldea C primario, sekundario edo tertziario batekin
lotuta badago, hurrenez hurren.
Beste aldetik, alkoholak monoalkoholak edo polialkoholak izan daitez-
ke, ⎯ OH talde bakarra badaukate edo zenbait talde badauzkate,
hurrenez hurren. Azken kasu horretan, di-, tri-,... aurrizkiak sartzen
dira, ⎯ OH taldeen kopurua adierazteko.
Monoalkoholen formula orokorra hauxe da: ■ Metanol molekularen eredu molekula-
rra, CH3OH.
R ⎯ OH R = talde alifatikoa
Alkoholen nomenklaturan, ohar hauek hartu behar dira kontuan:
• Alkoholaren izena ⎯ OH taldeak daukan • Ordezkatzaileak ohiko eran izendatzen dira, alkoholaren ize-
kate luzeenaren izenetik dator, -ol bukaera naren aurretik.
gehituta. • Kateak lotura anizkoitzen bat duenean, ⎯ OH funtzioak lehen-
tasuna du haren aurrean.
• Talde funtzionalaren posizioa determinatze- • Beste funtzio batzuek ⎯ OH taldeak baino lehentasun handia-
ko, kateak taldetik hurbilen duen muturretik goa dutenean, ⎯ OH taldea ordezkatzaile gisa kontsideratu
hasita zenbakitzen da. beharko da, eta orduan hidroxi deitzen zaio.
CH3 OH Metanola (metil alkohola)
CH3 CH2 OH Etanola (etil alkohola)

CH3
Alkohol 2-metil-1-butanola
primarioak CH3 CH2 CH CH2OH
CH2=CH CH2OH 2-propen-1-ola
CH2=CH CC CH2OH 4-penten-2-in-1-ola
CH3 CH CH3
2-propanola
Monoalkoholak OH
Alkohol OH
sekundarioak
CH3 C CH CH3 3-metil-2-butanola

CH3
OH
Alkohol
CH3-C-CH2-CH3 2-metil-2-butanola
tertziarioak

CH3
CH2OH CH2OH 1,2-etanodiola (etilenglikola)
Polialkoholak CH2OH CH2 CH2OH 1,3-propanodiola
CH2OH CHOH CH2OH 1,2,3-propanotriola (glizerola)

327
Fenolak edo bentzenolak hidrokarburo aromatikoetan eginiko hidro-

Alkoholen eta fenolen genoen ordezkapenetik datoz, bentzenoan eginikoetatik bereziki.
erabilerak eta lorbideak
Monofenolen formula orokorra hauxe da:
Industrian eta ikerkuntzan, alkoho-
lak gauza askotarako erabiltzen
dira, erregai nahiz disolbatzaile gisa. Ar ⎯ OH Ar = talde aromatikoa
Alkoholen artetik, garrantzitsuena
etanola edo etil alkohola da, gasoli-
naren zein gasolioaren ordez erabil OH OH CH
daitekeena. Toxikotasun txikikoa iza-
nik, eta oso disolbatzaile ona, horre- OH OH
tarako erabiltzen da medizina zein
lurrin asko eta askotan. Etanola,
bestalde, ohiko produktua da egu-
neroko bizitzan, edari alkoholdune- OH
tan dagoelako, eta desinfektatzaile
gisa, botikinetan. C6H5OH C6H4(OH)2 C6H3(OH)3
Fenolari dagokionez, ohiko baliabi- Bentzenola (fenola) 1,2-bentzenodiola 1,2,4-bentzenotriola
dea da industria farmazeutikoan,
esate baterako azido azetilsalizilikoa
(aspirina) fabrikatzeko, eta medi-
kuntzan, ahalmen handiko fungizida
5.2. Eterrak
ez ezik badelako nahiko bakterizida, Eterrak konposatu organikoak dira, eta haietan oxigeno atomo bat bi
antiseptiko eta desinfektatzaile ona
ere. alkilo edo arilo talderekin lotuta dago, honako egituraren arabera:
Alkoholetako asko frutaren edo R ⎯ O ⎯ R′ edo Ar ⎯ O ⎯ Ar′
zerealen hartziduratik lor daitezke,
baina merkatura begira soilik ekoiz-
Alkoholetatik edo fenoletatik sortutakoak direla kontsidera daiteke,
ten da era horretan etanola. Gaine-
rakoak fabrikatzeko, petrolioaren eta ⎯ OH taldearen hidrogeno atomoa alkilo edo arilo talde batek ordezka-
gas naturalaren deribatuak erabil- tuta. Hau da:
tzen dira.
R ⎯ OH → R ⎯ OR′
Ar ⎯ OH → Ar ⎯ OAr′
Izendatzeko, alkilo edo arilo taldeen izenak erabiltzen dira, ordena alfa-
betikoaren arabera, eta bukaeran eter hitza jarriz. Adibidez:
CH3 O CH3 Dimetil eterra

CH3 O CH2 CH3 Etil metil eterra
CH3 CH2 O CH2 CH3 Dietil eterra
CH3 O C6H5 Fenil metil eterra
C6H5 O C6H5 Difenil eterra

Konposatu organikoen bi mota horiek, aldehidoak eta zetonak, beraien
molekuletan karbonilo, ⎯ C=O, izeneko talde funtzionalaren presen-
tziak ezaugarritzen ditu.
Aldehidoetan, talde funtzional horren karbonoa primarioa da:
H
⎯
R ⎯C edo, laburtuta: R ⎯ CHO

=
O
Zetonetan, aldiz, karbonoa sekundarioa da:
O
■ Metanal molekularen eredu molekula-
rra, H-CHO. R ⎯ C ⎯ R′ edo, laburtuta: R ⎯ CO ⎯ R′

Aldehidoak izendatzeko, hidrokarburoetatik sortuta baileudean kontsi-

deratzen dira, baina azken horien -o bukaera -al bukaeraz aldatuta.
Baldin katearen muturretan karbonilo talde bana badago, aldehidoaren
izenak -dial bukaera darama. Karbonilo funtzioak lehentasuna du lotu-
ra bikoitzen edo hirukoitzen aurrean. Adibidez:
H H H
⎯
⎯
⎯
H⎯C Metanala C⎯C Etanodiala
=
(formaldehidoa)
=
O O O
H H H
⎯
⎯
⎯
CH3-C Etanala C-CH2-C Propanodiala
=
=
(azetaldehidoa)
=
O O O ■ Propanona molekularen eredu mole-

kularra, CH3-CO-CH3.
H H
⎯
⎯
CH3-CH2-C Propanala CH3-CH2-CH=CH-C 2-pentenala
=
=
O O
Zetonak izendatzeko, hidrokarburoen -o bukaera -ona bukaeraz alda-
tzen da, eta karboniloaren posizioa zenbaki lekutzaile baten bidez
adierazten da. Karbonilo bat baino gehiago badaude, orduan di-, tri-, ...
aurrizkiak sartzen dira. Adibidez:
O O O

CH3-C-CH3 Propanona CH3-C-CH2-C-CH3 2,4-pentanodiona
O O CH3

CH3-C-CH2-CH3 Butanona CH3-C-CH2-CH-CH3 4-metil-2-pentanona
O O

CH3-C-CH2-CH2-CH3 2-pentanona CH2=CH-C-CH3 3-butenona
JARDUERAK
21. Izenda itzazu alkohol eta fenol hauek:
CH3 CH3 CH3 OH OH
OH
a) CH3 CH CH2OH b) CH3 CH CH2 CH C CH3 c) d)

OH CH3 OH OH
e) CH3 CH=CH CH2 CH2 CH2OH
22. Formula itzazu konposatu hauek: a) 1-pentanola; b) 1,4-bentzenodiola; c) 3-metil-1,2,3-butanotriola; d) 3,3-dime-

til-2-hexanola; e) 3-penten-1-ola.
23. Izenda itzazu konposatu hauek: CH3

CH3 Cl O
e) CH3 C CH C CH2 CH3
a) CH3 O CH2 CH2 CH3 c) CH3 CH CH2 CH C CH2 CH3
O O
CH3 H
H H H
⎯
⎯
⎯
⎯
b) CH3 C CH2 C d) C CH2 CH2 C f) CHC CH2 C

=

=
O O O O
CH3
24. Formula itzazu konposatu hauek: a) 3-kloropropanala; b) 2-propenala; c) 3-pentanona; d) 2,4-hexanodiona;

e) 3-hidroxi-2,5-hexanodiona.
329
5.4. Azido karboxilikoak eta esterrak

Azido organikoak, azido karboxiliko izenekoak, molekulan karboxilo
(⎯ COOH) izeneko talde funtzionalaren presentziak ezaugarritzen ditu.
Azido horien egitura orokorra hauxe da:
O
=
R ⎯C edo, laburtuta, R ⎯ COOH
⎯
OH
Azido horien izenak hidrokarburoen nomenklaturatik datoz. Kasu horre-
tan, hidrokarburoen -o bukaera -oiko bukaeraz aldatzen da, eta izena-
■ Azido metanoikoaren molekularen ren aurrean azido hitza jartzen da.
eredu molekularra, HCOOH.
Karboxilo taldeak lehentasuna du orain arte aztertu ditugun taldeen
aurrean, eta horregatik azken horiek zenbaki lekutzaile baten bidez
adierazi behar dira.
Hainbat azido mota ezagutzen dira, honako adibide hauetan adieraz-
ten den moduan:
H COOH Azido metanoikoa (formikoa)
CH3 COOH Azido etanoikoa (azetikoa)

Azido
monokarboxilikoak CH3 CH2 COOH Azido propanoikoa
CH3CH3
Azido 2,3-dimetilpentanoikoa
CH3 CH2 CH CH COOH
Azido HOOC COOH Azido etanodioikoa (oxalikoa)

dikarboxilikoak
HOOC CH2 COOH Azido propanodioikoa (malonikoa)
Azido CH2=CH COOH Azido propenoikoa (akrilikoa)

asegabeak
HOOC CH=CH COOH Azido butenodioikoa
OH
Azido 2-hidroxipropanoikoa (laktikoa)
CH3 CH COOH
Hidroxiazidoak
HOOC CH CH COOH
Azido 2,3-dihidroxibutanodioikoa (tartarikoa)
OH OH
COOH
Azido (C6H5COOH) Azido bentzoikoa edo bentzenokarboxilikoa

aromatikoak COOH
COOH
Azido o-bentzenodikarboxilikoa (ftalikoa)
(C6H4(COOH)2)
edota: 1,2-bentzenodikarboxilikoa
CH3 (CH2)14 COOH Azido palmitikoa

Gantz-azidoak
CH3 (CH2)16 COOH Azido estearikoa

Esterrak azido karboxilikoetatik deribatutako konposatu mota bat dira,

non ⎯ OH taldea ⎯ OR′ taldeaz ordezkatu den, eta egitura orokorra Azido karboxilikoen eta
honako hau da: esterren erabilerak
eta lorbideak
O Azido karboxilikoak bitartekari gisa
=
R⎯C baliatzen dira sintesi-prozesuetan.
Garrantzitsuena, azido etanoikoa
⎯
OR′ (azetikoa), erreaktibo eta disolbatzai-
le moduan erabiltzen da laborategie-
Izendatzeko, jatorrizko azidoaren izenetik abiatzen da, eta azken tan zein industria-prozesuetan.
horren -oiko bukaera -oato bukaeraz ordezkatzen da; bestetik, aurre- Azido asko era naturalean aurki di-
tzakegu, eta eginkizun behinena
tik R′ erradikalaren izena jartzen da. Adibidez: dute izakion metabolismoan. Azido
azetikoa, hartzidura aztikoaren
O O azken buruko produktua, ezinbeste-
=
=
ko elementua da produktu natural
H⎯C CH 3 ⎯ C ugarien biosintesirako.
⎯
⎯
OCH3 OCH2 CH3 Azido horien deribatu koloreztatu
Metilo metanoatoa Etilo etanoatoa batzuk herbizida gisa erabiltzen dira.
(metilo formiatoa) (etilo azetatoa) Zeregin horietan, baina, kontu handiz
jokatu behar da, mota horretako pro-
duktuek ingurumen-arazo larriak
O O ekar baititzakete soro oso zabaletan
=
=
aplikatuta. Izan ere, maiz ez dakigu

H⎯C CH 3 ⎯ CH2 C zer nolako produktuak sortzen dituz-
⎯
⎯
OCH2 CH3 OCH3 ten herbizidek degradatu bitartean.

Ester hegazkorrek fruta-usaina dute,
Etilo metanoato Metilo propanoatoa eta zetonekin batera, lore, fruitu eta
(etilo formiatoa)
perfume ugarien lurrina agerrarazten
dute. Etilo eta butilo azetatoak disol-
batzaile moduan erabiltzen dira
O O industrian.
=
CH 3 C C6H5 C Azidoak alkoholen eta aldehidoen

⎯
OCH3 O CH2 CH3 oxidaziotik lortzen dira, eta haietako

batzuk, azido azetikoa, esate batera-
Metilo etanoatoa Etilo bentzoatoa ko, alkenoen oxidaziotik.
(metilo azetatoa)
Esterrak, lehenago esan denez,
azido batek eta alkohol batek erreak-
zionatzean sortzen dira (esterifika-
JARDUERAK zioa).
CH3 Cl

a) CH3 ⎯ CH ⎯ CH COOH b) Cl3C ⎯ COOH
CH3

c) CH2=C ⎯ COOH d) CH2=CH CH CH2 COOH

CH3
O O
=
e) CH3 CH2 C f) CH2=CH C

⎯
OCH2 CH3 OCH3
26. Formula itzazu konposatu hauek:

a) azido pentanoikoa e) azido 2-metil-3-pentenoikoa
b) azido butanodioikoa f) etilo bentzoatoa
c) azido 2,2-dikloropropanoikoa g) propilo etanoatoa
d) azido 2-bromobentzoikoa
331
6. Konposatu nitrogenatuak
Substantzia organikoek konposatu nitrogenatu izena hartzen dute, bal-
din haien molekuletan nitrogenoaren presentziarik badago. Talde
horretakoak dira aminak, amidak eta nitriloak.
6.1. Aminak
Aminak, formalki, amoniakotik, NH3, sortutako konposatuak kontside-
ra daitezke, H atomoak alkilo edo arilo taldeek ordezkatzen dituztela-
ko. Ordekatzen den atomo kopuruaren arabera, aminak primarioak,
sekundarioak eta tertziarioak izan daitezke, eta egiturak hauexek dira:
R ⎯ NH2 R2 ⎯ NH R3 ⎯ N
amina primarioa amina sekundarioa amina tertziarioa
Izendatzeko, alkilo edo arilo taldearen izenak erabiltzen dira, -amina

bukaera gehituta eta di- edo tri- aurrizkia, amina sekundarioetan edo
tertziarioetan. Azken horiek beste era honetara ere izenda daitezke:
alkilo-talde handiena oinarrizkoa kontsideratu, eta beste taldeen aurrean
■ Metilamina molekularen eredu mole-
kularra, CH3-NH2 . N- letra jarrita.
CH3 NH2 Metilamina
CH3 CH2 NH2 Etilamina

Amina
primarioak
CH3 CH2 CH2 NH2 Propilamina
C6H5 NH2 Fenilamina (anilina)
(CH3)2NH Dimetilamina
Amina (CH3 CH2)2NH Dietilamina

sekundarioak
(CH3 CH2 CH2)2NH Dipropilamina
CH3
N-metiletilamina
CH3 CH2 NH
(CH3)3N Trimetilamina
ADI! Amina (CH3 CH2)3N Trietilamina
tertziarioak
Kate berean amino (⎯ NH2) taldea CH3
eta karboxilo (⎯ COOH) taldea N,N-dimetilpropilamina
ditugunean, azken horrek aurrekoa- CH3 CH2 CH2 N CH3
rekiko lehentasuna du, eta ondo-
rioz, kasu horretan dagoen subs-
tantzia bat izendatzean, amino
ordekatzaile bat duen azido baten
moduan izendatuko da, eta ez kar- ⎯ NH2 taldeak lehentasunik ez duenean, orduan amino aurrizkiaren
boxilo ordezkatzaile bat duen amina bidez izendatzen da.
baten moduan.
Substantzia horiek proteinen oina- NH2
䉱
rrizko osagaiak dira, eta normalean Azido 2-aminopropanoikoa

aminoazidoak deritze. CH3 CH COOH

6.2. Amidak
Konposatu hauek azido karboxilikoen deribatuak dira, karboxiloaren
⎯ OH taldea ⎯ NH2 taldearekin ordezkatuz.
O
=
Egitura orokorra: R ⎯C
⎯
NH2
Izendatzeko, azido karboxilikoaren -oiko bukaera -amida bukaeraz

ordezkatzen da. Amida ordezkatuetan, nitrogenoarekin loturiko ordez-
katzaileak zehaztu egin behar dira, eta horretarako, N- letra aurretik
jartzen da. Ikus ditzagun zenbait adibide:
O O
=
=
H⎯C Metanamida
C6H5 C Bentzamida
(formamida)
⎯
⎯
NH2 NH2
O O
=
CH3 C Etanamida CH3 C N-metiletanamida

(azetamida)
⎯
NH2 NH CH3
O O
=
N,N-dimetilpropa-
CH3 CH2 C Propanamida CH3 CH2 C namida
⎯
NH2 N(CH3)2
Azido karbonikoak bi amida ematen ditu:
⎧ OH
⎪ O=C
⎯
⎪
⎯
OH
⎪ NH2
⎯
O=C ⎨
䉱
⎪ NH2
⎯
OH ⎪
⎯
= (urea)
(H2CO3) ⎪ O C
⎩
⎯
NH2
6.3. Nitriloak
Konposatu mota honetan, alkilo edo arilo talde bati lotuta, ziano talde
funtzioanala, ⎯ CN, agertzen da: R ⎯ CN
■ Etanonitrilo molekularen eredu mole-
Izendatzeko, karbono kopuru berdina duen azido karboxilikoaren -oiko kularra, CH3-CN.
bukaera -nitrilo bukaerak ordezkatzen du. Ikus ditzagun adibide batzuk:
CH3 CN Etanonitriloa CH3 CH2 CN Propanonitriloa
CH3

C6H5 CN Bentzonitriloa CH3 CH CH2 CN 3-metilbutanonitriloa
JARDUERAK
O O
=
a) (CH3CH2CH2CH2)2NH b) CH3 CH C c) C6H5 C d) CH3 CH CH2 CN

⎯
NH2 N(CH3)2
CH3 CH3
28. Formula itzazu konposatu nitrogenatu hauek: a) difenilamina; b) tripropilamina; c) butanamida; d) N-metilfenilami-
na; e) N-metilpropanamida; f) propenonitriloa.
333
7. Isomeria
Konposatu organikoen artean oso maiz gertatzen da bi edo konposa-
tu gehiagok formula molekular berbera izatea. Fenomeno horri isome-
ria deritzo, eta propietate hori duten substantziak isomeroak dira.
) Konposatu batzuk isomeroak direla esaten da baldin, formula

molekular berbera izanda, egitura edo konfigurazio espaziala
desberdina badute.
Isomeria mota desberdinak era honetan sailka daitezke:
{
Kate-isomeria
Egiturazkoa (laua)
{
Posizio-isomeria
Isomeria Funtzio-isomeria
Estereoisomeria
{ Geometrikoa
Optikoa
7.1. Egiturazko isomeria

Molekularen barruan atomoak lotzeko ordenan desberdintzen diren
konposatuei egiturazko isomeroak edo isomero estrukturalak deritze.
Kate-isomeria
Isomeria mota hori atomo batzuek edo atomo talde batzuek karbonodun katean duten koka-
penean besterik desberdintzen ez diren konposatuen berezko isomeria forma da. Adibidez:
{
CH3 CH2 CH2 CH2 CH3 CH3 CH2 CH=CH2

pentanoa
CH3 CH2 CH CH3
CH3
2-metilbutanoa
Posizio-isomeria
{ C5H12

CH3
1-butenoa
CH3 C=CH2
2-metilpropenoa
Isomeria mota hori karbonodun katean talde funtzionalaren posizioan desberdintzen diren
C4H8
isomeroetan agertzen dena da. Adibidez:
{
CH3 CH2 CH2 CH2OH
{
CH3 CH2 CH2 CCH
1-butanola 1-pentinoa
C4H10O C5H8
CH3 CHOH CH2 CH3 CH3 CH2 CC CH3
2-butanola
2-pentinoa
Funtzio-isomeria
Isomeria mota hori isomeroak talde funtzionalean desberdintzen direnean agertzen da.
{
O CH3 CH2 CCH

{
CH3 C CH2 CH3 1-butinoa
butanona C4H6
H2C ⎯ CH2
H C4H8O
HC=CH
⎯
CH3 CH2 CH2 C

=
zixklobutenoa
O
butanala

7.2. Estereoisomeria
Z-E isomeria
Konposatu batzuei estereoisomeroak deritze baldin egitura berdinak C=C lotura bikoitzarekin datozen
izanda atomoen kokapen tridimentsionalean desberdintzen badira. lau ordezkatzaileak desberdinak
Isomeria mota hori geometrikoa edo optikoa izan daiteke. direnean, ez da posible cis-trans
irizpidea erabiltzea isomero geome-
trikoak izendatzeko. Kasu horretan,
Isomeria geometrikoa edo cis-trans Z-E nomenklatura erabiltzen da.
Horretarako, ordezkatzaileen ar-
Isomeria hau hidrokarburo etilenikoetan agertzen da, eta jatorria C=C tean lehentasun-ordena bat para-
lotura bikoitzaren zurruntasunean datza, zehazki, π loturarenean. tzea derrigorrezkoa da. Ordena hori
Lotura hori zurruna izateak lotura horrekiko atomoen biraketa eragoz- karbonoarekin lotuta dagoen ato-
ten du, C⎯ C loturan gertatzen ez dena. moaren zenbaki atomikoak deter-
minatzen du, eta, berdintasunean,
Isomeria agertu egiten da, C bakoitzaren beste bi loturak ordezkatzai- atomo horrek dakartzan ordezka-
tzaileen zenbaki atomikoek.
le desberdinei lotzeko erabiltzen direnean. Kasu horretan, bi isomero
agertzen dira: cis eta trans: Zenbaki atomiko altueneko atomoa
A A «A» letrarekin izendatzen da, hurren-
— cis isomeroa ordezkatzaile berdinak lotura goa, «B» letrarekin, hurrengoa, «C»,
⎯
⎯
C=C eta azkena, «D» letrarekin.
bikoitzaren alde berean dituena da.
⎯
⎯
B C Karbono atomo bakoitzaren lehenta-
sun handieneko bi ordezkatzaileak
C=C loturaren alde berean badaude,
A C Z isomeroa dela esaten da.
— trans isomeroa ordezkatzaile berdinak lotura
⎯
⎯
bikoitzaren alde desberdinetan dituena da. C=C

⎯
⎯
A B
B A
⎯
⎯
C =C
⎯
⎯
C D
Ikus dezagun adibide bat, CH3 CH=CH CH3-arena, hain zuzen.
Aitzitik, ordezkatzaileok C=C lotu-
CH3 CH3 CH3 H raren alde desberdinetan badaude,
orduan E isomeroa dela esaten da.
⎯
⎯
⎯
⎯
C=C C=C
⎯
⎯
⎯
⎯
H H H CH3 A D
⎯
⎯
C =C
cis-2-butenoa
⎯
trans-2-butenoa
⎯
C B
Isomeria optikoa
Isomero optikoek argi polarizatuaren aurrean portaera desberdina
dute, polarizazio-planoa argi-iturriari begiratzen dionean behatzaile
batekiko angelu batean desbiatuz.
— Isomeroa lebogiroa edo ezkerbirakaria bada, desbiazio hori
ezkerreranzkoa da.
— Isomeroa destrogiroa edo eskuinbirakaria bada, desbiazio hori
eskuineranzkoa da, eta angelu berdinekoa.
Kasu horretan, biak optikoki aktiboak direla esango dugu.
Isomero optikoaren
disoluzioa
Argi polarizatuaren
bibrazio-planoaren ϕ
desbiazioa
Argi arrunta:
bibrazioa plano
Argi polarizatua: Polarizatzailea guztietan
bibrazioa plano
bakar batean
335
ADI! Isomeria mota hori molekulan karbono atomo asimetrikoen presen-

tziagatik agertzen da, hau da, karbono atomo horiek lau ordezkatzaile-
Molekula batek zenbait karbono asi-
metriko eduki ditzake, eta horien rekin lotuta daude, azido laktikoan gertatzen den moduan:
kopuruaren arabera, isomero optiko
posibleen kopurua handitu egiten da.
Baldin molekula batean n karbono CH3 CH3
asimetriko badaude, orduan, isomero
posibleen kopurua 2n da.
C C
H OH HO H
COOH COOH
Karbono asimetrikoa
Bi isomero optikoen arteko desberdintasun estrukturala haien moleku-

lak gainezargarri ez izatean datza, molekula horiek beren artean duten
erlazioa objektu batek eta ispilu batean islaturiko irudiak elkarrekin
dutenaren berdina baita.
) Molekula berberaren bi egitura espekular gainezarrezinei enan-

tiomeroak deritze.
Enantiomeroak dituzten molekulak kiralak deitzen dira.
Kiral hitza grekotik dator, eta ‘esku’ esan nahi du.

Lau talderekin lotutako karbono asimetrikoari karbono kirala deritzo.
Bi isomero horien kontzentrazio berdineko disoluzioen nahasteari

nahaste errazemiko edo errazemato deitzen zaio, eta optikoki ez da
aktiboa, kontrako noranzkoko bi biraketen konpentsazioa dagoelako.
Diastereoisomeroak
2,3,4-trihidroxibutanalak bi C atomo asimetriko ditu. Horren lau isome-

ro optikoen formulak, paperaren planoaren gainean proiektatuta,
hauexek dira:
CHO CHO CHO CHO

H ⎯ C ⎯ OH HO ⎯ C ⎯ H HO ⎯ C ⎯ H H ⎯ C ⎯ OH

H ⎯ C ⎯ OH HO ⎯ C ⎯ H H ⎯ C ⎯ OH HO ⎯ C ⎯ H

CH2OH CH2OH CH2OH CH2OH
(1) (2) (3) (4)
(1) eta (2) konposatuak enantiomeroak dira, erraz ikus daitekeenez.

Eta antzera gertatzen da (3) eta (4) konposatuekin. Bikote horietako
bakoitzaren nahaste ekimolekularrak errazemato bat emango luke.
Halaber, erraza da ikustea (1) eta (3) bikoteko elementuak eta (2) eta (4)
bikotekoak ez direla enantiomeroak, diastereoisomeroak baizik.
) Diastereoisomeroak edo diasteriomeroak elkarrekiko enan-

tiomeroak ez diren isomero optikoak dira.

Meso konposatuak
Gerta daiteke karbono asimetrikoak dituen konposatu bat optikoki akti-

boa ez izatea. Hau gertatzen da, adibidez, azido tartarikoaren forma
batzuetan, bi karbono asimetriko dituztenetan.
COOH COOH COOH COOH

H ⎯ C ⎯ OH HO ⎯ C ⎯ H H⎯C⎯OH HO ⎯ C ⎯ H

HO ⎯ C ⎯ H H ⎯ C ⎯ OH H⎯C⎯OH HO ⎯ C ⎯ H

COOH COOH COOH COOH
(1) (2) (3) (4)
(1) eta (2) formak enantiomeroak dira, baina (3) eta (4) formak ez dira,
simetria-plano bat baitute, eta ondorioz, ez dira optikoki aktiboak; forma
horiek konposatu berberari dagozkio, hots, azido mesotartarikoari.
) Meso konposatu bat, C atomo asimetrikoren bat eduki arren,

optikoki aktiboa ez den konposatua da, molekularen asimetria
gabeziaren ondorioz.
JARDUERAK
29. Isomeroen talde hauetatik, identifikatu bakoitzean gertatzen den isomeria mota, eta identifikatu bakoitza:
CH3 CH3

a) CH3 CO CH2 CH2 CH3 eta CH3 CH2 CO CH2 CH3 b) CH3 CO CH2 CH CH3 eta CH3 CO CH CH2 CH3
c) CH3 CH2 CH2OH eta CH3 O CH2 CH3 d) Br Br Br

Br
Br
30. Idatzi 1-butanolaren posizio-, funtzio eta kate-isomero bana. Br
31. Honako konposatu hauek emanda, adierazi isomeria geometrikoa duten ala ez, eta horrela izanik, hedatu mole-
kulak planoan eta izendatu isomero bakoitza:
a) ClCH=CH CH3 c) ClCH=CH CH2 CH2 CH3
b) CH3 CH=CH CH2 CH3 d) CH3 CH=CH CH=CH CH3
32. Idatz ezazu C5H10O formula duten eta isomeria geometrikoa duten konposatu guztien formula erdigaratua.
— Garatu isomero bikote bat planoan, eta izenda ezazu.
— Horietariko baten batek isomeria optikoa badu, irudikatu bi isomero optikoak.
33. Demagun azido 2-metil-3-pentenoikoa. Arrazoitu ea isomeria geometrikoa edota isomeria optikoa duen. Baldin
badu, idatzi horien egiturak.
34. Seinatu, molekula hauetan, karbono asimetrikoak:

CH3 O CH3

a) CH3 CH2 CH CH C NH2 b) ClCH CH2 CH3

NH2
35. Azaldu 2,3-dikloro-2-butenoan eta 2-butanolean aurki daitezkeen estereoisomeria motak, konposatu bakoitzaren-
tzat egon daitezkeen estereoisomeroak formulatuz.
337
Kimika organikoaren industria

Industria kimikoa da ekonomia garatuetan bizko- Medikamentuen sintesia
rren garatzen den sektoreetako bat, bereziki kimi-
ka organikoan diharduten industriak. Alor horreta- Kimika finaren alorrean, nabarmentzekoa da boti-
ko industrien ezaugarri bat azpimarratzekotan, kagintza edo industria farmazeutikoa. Sektore
aniztasuna nabarmendu beharko genuke: horretan, sintesi organikoaren aplikazioetako asko
baliatzen dira gaixotasunen kontrako produktuak
• Produktuak era askotakoak dira, ongarrietatik lortzeko, prebentziorakoak nahiz sendagarriak.
lurrinetaraino.
• Ekoizpena ere muturreko tamainakoa izan dai-

KIMIKA ETA GIZARTEA
Farmako bat lortzeko prozesua oso kostu handi-

teke, milioika tona etileno eta, medikamentu koa da, enpresek inbertsio mardulak egin behar
batzuen kasuan, kilogramo batzuk eskas. izaten dituztelako I+Gn. Industria farmazeutiko
asko multinazionalak dira, eta sektorea teknologi-
• Industrian sintetizatzen diren egitura kimikoak
koki oso aurreratua.
ugariak dira, eta hainbat eta hainbat dira, hala-
ber, egitura horiek lortzeko aplikatzen diren sin-
tesi-prozesuak.
Zenbait medikamentu hain garestiak direla eta,
Industria kimikoan ekoizten diren produktuak bitar- sarritan alorreko industriak kritikaren jomuga iza-
teko baliabideak dira beste prozesu industrial baten dira, baina ez dugu ahaztu behar zenbat
tzuetarako, edo beren horretan kontsumitzeko. hobetzen duen gure bizimodua farmakogintzaren
Bigarren motakoak bi multzo handitan sailka dai- aurrerapenak. Analgesikoek, antibiotikoek, txer-
tezke: toek eta beste sendagai batzuek erabateko alda-
keta ekarri dute medikuntzara azken hamarkade-
• Kantitate handian ekoizten direnak (tonaka urtetan.
an); kilogramoaren salmenta-prezioa ez da oso
garestia izaten (plastikoak, ongarriak, detergen- Bioerregaiak
teak, pestizidak…).
Kimika organikoaren beste alderdi bat, egunetik egu-
• Kantitate txikian ekoizten direnak; garesti sama- nera berebiziko garrantzia hartuz doana, bioerre-
rrak izaten dira, eta beharrezkoa da asko sal- gaien sintesia da, alegia, materia organikotik erre-
tzea errentagarriak izan daitezen. Horrelako gaiak lortzea. Zabalduenak bioetanola eta biodiesela
produktuei kimika finekoak esan ohi zaie (medi- dira, gasolina eta gasolioa ordeztu dezaketen bi pro-
kamentuak, perfumeak…). duktu, hurrenez hurren. Bioetanolaren lehengaia
azukre edo almidoi asko duten landareak dira, adibi-
dez zerealak, eta biodieselarena, ekilorea, koltza eta
beste oleaginoso batzuk. Erregaien erabilerak, haa-
tik, argi-ilunak ditu. Onuragarriak dira, batez ere,
• Energia-iturri berriztagarri batetik datozelako.

Agorrezinak dira, hortaz.
• Ohiko erregaiek baino karbono dioxido gutxiago

igortzen dutelako.
• Landa-aldeko ekonomia suspertzen dutelako.
• Arindu egiten dutelako petrolioarekiko mende-

kotasuna.
Ez da ahaztekoa, hala ere, erregaiak kantitate
handian ekoiztearen alde txarra: garestitzen dira
lehengaiak; monolaborantzaren zabaltzea area-
gotzen dute, bioaniztasunaren eta basoen kaltean;
pestizida eta ongarri sintetiko gehiagoren beharra,
etab.

LABURPENA
• Kimika organikoak karbonoaz eta beronen konposa- • Alkoholak: hidrokarburo alitatikoetako H-atomoak
tuez dihardu. —OH hidroxilo taldeaz ordezkatuz lortzen diren kon-
• Karbonoak lau lotura kobalente oso egonkor era ditza- posatuak dira. Hidrokarburo aromatikoen kasuan,
ke, bai bakunak eta bai anizkoitzak. Loturak orbitalen fenol izena hartzen dute.
hibridazio gisa azaltzen dira: • Eterrak: konposatu horietan, oxigeno atomo bat bi
— C⎯ C lotura bakuna, sp3 hibridazioa. alkilo talderekin edo bi arilo talderekin lotuta dago.
— C=C lotura bikoitza, sp2 hibridazioa. • Aldehidoak: konposatu horietan, oxigeno atomo bat
karbono primario batekin lotuta dago.
— CC lotura hirukoitza, sp hibridazioa.
• Zetonak: konposatu horietan, oxigeno atomo bat kar-
• Hidrokarburoak karbonoz eta hidrogenoz osaturiko
bono sekundario batekin lotuta dago.
konposatu organikoak dira. Honako modu hauen
bidez sailka daitezke: • Azido karboxilikoak karboxilo taldea, ⎯ COOH,
duten konposatu organikoak dira.
— Katearen formaren arabera: kate irekia edo kate
itxia. • Esterrak azido karboxilikoetatik sortutako konposa-
tuak dira, ⎯ OH taldea ⎯ OR’ taldeaz ordezkatuta.
— Lotura guztiak bakunak izan ala loturaren bat aniz-
koitza izan: aseak edo asegabeak. • Konposizioan N-a duten substantzia organikoei, deri-
batu nitrogenatuak deitzen zaie, eta aminak, amidak
— Eraztun bentzenikoren bat izan ala ez izan: aroma-
eta nitriloak izan daitezke.
tikoak edo alifatikoak.
• Aminak NH3-tik sortutako konposatuak dira, azken
• Alkanoak kate irekiko hidrokarburo aseak dira. Haien
horren H-ak alkilo edo arilo taldeez ordezkatuta.
formula molekular orokorra CnH2n+ 2 da.
• Amidak azido karboxilikoetatik sortutako konposatuak
Alkilo taldeak edo alkilo erradikalak alkano batetik
dira, ⎯ OH taldea ⎯ NH2 taldeaz ordezkatuta.
sortutakoak dira, H bat kenduta.
• Nitriloak ziano taldea, ⎯ CN, alkilo edo arilo talde
• Alkenoak kate irekiko hidrokarburoak dira, C=C
batekin lotuta duten konposatuak dira.
lotura bikoitz bat edo gehiago, dituztenak.
• Isomeria izeneko fenomenoa agertzen da bi edo kon-
• Alkinoak kate irekiko hidrokarburoak dira, CC lotu-
posatu gehiagok formula molekular berdina izanda,
ra hirukoitz bat edo gehiago, dituztenak.
egitura edo konfigurazio espaziala desberdinak dituz-
Hidrokarburoak lotura bikoitzak eta hirukoitzak baditu, tenean.
alkenino izena hartzen du.
• Egitura-isomeria edo isomeria lauaren kasuan, isome-
• Deribatu halogenatuak H-a halogeno batez ordezka-
roak bata bestetik desberdintzen dira molekularen ato-
tuz edo lotura anizkoitzetan eginiko adizioz lortzen dira.
moak desberdin lotuta izatean. Honelakoa izan daiteke:
• Hidrokarburo aliziklikoak kate itxiko hidrokarburoak
— Kate-ismoeria: karbonodun katean atomo batzuen
dira. Honelakoak izan daitezke:
edo atomo talde batzuen kokapenean desberdintzen
— Zikloalkanoak, baldin lotura guztiak C⎯ C badira. dira.
— Zikloalkenoak, baldin C=C loturaren bat badute. — Posizio-isomeria: karbonodun katean talde fun-
— Zikloalkinoak, baldin CC loturaren bat badute. tzionalaren kokapenean desberdintzen dira.
• Hidrokarburo aromatikoak edo bentzenikoak ben- — Funtzio-isomeria: talde funtzionalean desberdintzen
tzenotik deribatutako eta kate itxiko hidrokarburoak dira. dira.
Bentzenoari H bat kentzean lorturiko taldea fenilo tal- • Estereoisomeriaren kasuan, isomeroak bata bestetik
dea deitzen da, ⎯ C6H5. Orokorrean, hidrokarburo aro- desberdintzen dira atomoek duten kokapen tridimen-
matikoetatik sortutako taldeek arilo izena hartzen dute. tsionalean. Honelakoa izan daiteke:
Bentzenoaren H-ak talde desberdinez ordezka daitez- — Geometrikoa edo cis-trans. Hidrokarburo etileni-
ke, deribatu monoordezkatuak, biordezkatuak edo koetan gertatzen da, lotura bikoitzaren zurruntasu-
triordezkatuak emanez, ordezkatzaileak 1, 2, edo 3 naren ondorioz. Isomeria hori agertzen da karbono
direnean, hurrenez hurren. bakoitzaren beste bi loturak ordezkatzaile desber-
Deribatu diordezkatuen kasuan, bi ordezkatzaileen dinekin lotzeko erabiltzen direnean.
kokapenaren arabera hartzen duten izena orto-, — Optikoa. Isomero optikoek argi polarizatuaren aurre-
meta- edo para- da. an portaera desberdina dute, polarizazio-planoa
• Oxigenoa duten konposatu organikoei konposatu ezkerrerantz (lebogiroa edo ezkerbirarakaria) edo
oxigenatuak deritze, eta alkoholak, eterrak, aldehi- eskuinerantz (destrogiroa edo eskuinbirakaria) des-
doak, zetonak, azidoak eta esterrak izan daitezke. biatuz.
339

A n (H) = 2 n (H2O) = 2 ⋅ 0,03 mol = 0,06 mol
Hidrokarburo gaseoso baten 0,42 g-ren errekun-
n (H) 0, 06 mol H 2 mo l H
tzak 1,32 g karbono dioxido eta 0,54 g ur ekoizten Erlazio molarra: = =
ditu. Determinatu formula enpirikoa. Kalkula ezazu n (C) 0, 03 mol C 1 mol C
formula molekularra baldin hidrokarburo horren
dentsitatea, egoera normalean, 1,88 g⋅L−1 bada. Formula enpirikoa CH2 da.
— Hidrokarburoaren masa molarra:

— Datuak: mhidrok. = 0,42 g m (CO2) = 1,32 g m M (hidrokarburo)
d = =
m (H2O) = 0,54 g dhidrok. = 1,88 g⋅L−1 Vm 22, 4 L
— Errekuntza-erreakzioa hauxe da:

g L
M = d ⋅ Vm = 1, 88 ⋅ 22, 4 = 42,11 g ⋅ mol −1
y L mol
C xH y + O 2 → x CO 2 + H 2O
2
— Masa molekular esperimentala: 42,11 u
— Lortu diren CO2-aren eta H2O-aren mol kopuruak:
— CH2-aren formula-masa: 14,026 u
1 mol
n (CO 2 ) = 1, 32 g ⋅ = 0, 03 mol 42,11 u
44, 01 g Beraz: =3
14, 026 u
1 mol
n (H 2O) = 0, 54 g ⋅ = 0, 03 mol
18, 016 g — Formula molekularra: 3 ⋅ CH2 → C3H6
— Hidrokarburoan dauden C-aren eta H-aren molak: Soluzioa

n (C) = n (CO2) = 0,03 mol Formula enpirikoa CH2 da, eta molekularra, C3H6.
B — Masa molekularraren kalkulua:

Cn H2n formula duen hidrokarburo gaseoso baten
1 mol
2,8 L erretzean, egoera normalean neurtuta, 9,0 g n (hidrokarburoa) = 2, 8 L ⋅ = 0,125 mol
ur ekoitzi dira, karbono dioxidoaz gain. Kalkula 22, 4 L
ezazu hidrokarburo horren formula molekuklarra.
Hidrokarburoaren masa:
m (C) = 0,5 mol ⋅ 12,01 g⋅mol−1 = 6,005 g
— Datuak: Vhidrok. = 2,8 L m (H2O) = 9,0 g
Guztira: 7,013 g
— Errekuntza-erreakzioa honela adierazten dugu: m (H) = 1 mol ⋅ 1,008 g⋅mol−1 = 1,008 g
3n
C nH 2n + O 2 → n CO 2 + n H 2O Masa molarra:
7, 013 g
= 56,104 g ⋅ mol −1
2 0,125 mol
— Hidrokarburoan dagoen C molen kopurua:
Masa molekularra: 56,104 u
n (C) = lortu diren H2O-aren molak =
1 mol — Formula molekularra:
= n (H 2O) = 9, 0 g ⋅ = 0, 5 mol
18, 016 g Masa molekular esperimentala: 56,104 u
Formula-masa CH2-arentzat: 14,026 u
— Hidrokarburoan dagoen H molen kopurua:
n (H) = 2 n (C) = 1,0 mol 56,104 g
= 4 → Formula molekularra: 4 ⋅ CH 2 → C 4H 8
14, 026 u
n (H) 1, 0 mol H 2 mol H
Erlazio molarra: = =
n (C) 0, 5 mol C 1 mol C Soluzioa
Formula enpirikoa CH2 da. Hidrokarburoaren formula molekularra C4H8 da.
1. Kalkula ezazu hidrokarburo ase baten formula molekularra, jakinda hidrokarburo horren 8,6 g erretzean 12,6 g ur
lortzen direla. Aukeratu zein izan daitekeen honako formula hauen artean: C5H12, C6H14, C7H16, C8H18.
Sol.: C6H14


1. Konposatu organiko baten formula molekularra 9. Izenda itzazu konposatu hauek:
C5H7N da. Kalkulatu haren konposizio ehundarra. Cl
Sol.: % 74,03 C; % 8,70 H; % 17,27 N H
Cl CH3 O
c) CH3 C C

2. Glukosaren masa molekularra 180 u da, eta haren O
a) CH3 CH CH C CH2 CH3 Cl
konposizio ehundarra hauxe da: % 40,00 C,
% 6,72 H eta % 53,28 O. Datu horietatik abiatuta, O Cl O

kalkulatu formula molekularra. d) CH3 C C=CH2
b) CH3 C C CH3
Sol.: C6H12O6
CH3 CH3
3. Izendatu beheko hidrokarburoak eta deribatu halo-
genatuak: 10. Formula itzazu konposatu hauek: a) butanala b)
metilpropanala c) 3,4-dimetil-2-pentanona.
CH3 CH3
a) CH3 C CH2 C CH2 CH CH3
CH3 O
CH3 CH2 Cl
⎯
a) HOOC CH COOH d) C6H5 C
=
CH3 Cl OCH2 CH3
b) CH2=CH CH CH= C CH2 CH3 O
b) CH3 CH COOH
=
CH3 CH3 e) CH3 CH2 C
OH
⎯
CH3 OCH2 CH2 CH3
c) CH3 CH CH CH COOH
c) CH3 CH CC C CH2 CH CH2 CH3
Br Br
CH3 CH3 CH2
12. Formula itzazu konposatu hauek: a) azido 3,3-di-
CH3
metilbutanoikoa b) azido 3-hidroxihexanodioikoa c)
d) CHC CH2 C=CH2 metil propanoatoa.

Cl 13. Izenda itzazu konposatu hauek:
4. Formulatu konposatu hauek: a) 3-etil-2-metilhexa- CH3

noa b) 2,2,3,3-tetrabromo-4-etil-5-metil-heptanoa
a) CH3 CH2 N ⎯ CH3 c) H ⎯ CN
c) 2,4,4-trikloro-1-pentenoa.
O
=
5. izendatu bentzenoaren deribatu hauek: b) CH3 CH2 CH2 C d) CH3 CH=CH CN
⎯
Cl CH3 NH2
CH2CH3
14. Formula itzazu konposatu hauek: a) butilamina

Cl CH3 CH3 CH2CH3
Br CH3 b) N-metilpropilamina c) 2,2-dimetilbutanamida.
Br
15. Formulatu eta izendatu formula hau duten bost
CH3 CH2CH3 kate-isomero: C6H14.
NO2
16. Beheko isomero bikoteak emanda, adierazi bakoit-
6. Formulatu konposatu hauek: a) o-dietilbentzenoa zean presente dagoen isomeria mota, eta izendatu
b) m-diiodometanoa c) 1,2-dietil-4-metilbentzenoa. isomeroak:
a) CH3 CH2 CHO eta CH3 CO CH3

b) CH3 CH2 CCH eta CH3 CC CH3
CH3 Cl Cl c) CH3 CH2 CH2 CH3 eta CH3 CH CH3

a) CH3 CH CH C CH2OH b) CH3 CH CH CH2OH CH3

OH OH CH2⎯ CH3 d) CH3 CH2 CH=CH2 eta H2C ⎯ CH2

H2C ⎯ CH2
8. Formula itzazu konposatu hauek: a) 3-hexanola
b) 1,3,5-bentzenotriola c) 3,3-dietil-4-metil-2-hepta- 17. Idatzi eta izendatu C2H2Cl2 formula duten isomero
nola. posibleen formulak, isomeria mota adieraziz.
341
13 Komposatu organikoen
erreaktibotasuna
Egunero karbonoaren hainbat eta hainbat konpo-

satu lortzen dira munduan, eta guztien ezaugarri
komuna da egituran karbono atomoak izatea.
Substantzia hauetan oinarritzen da industria ika-
ragarri ahaltsu bat, karbonoaren konposatuen
erreakzioetan jarduten duena.
342

Diziplinartekoak 1.1. Efektu induktiboa, I
• Zientzia, teknologia eta osasun- 1. Desplazamendu 1.2. Efektu mesomeroa edo
kulturarako gaitasuna: elektronikoak molekula erresonantziazkoa, M
— Hainbat erreakzio organiko mota
organikoetan 1.3. Efektu induktomeroa eta
bereiztea.
— Konposatu organikoen talde elektromeroa
funtzionalak sakonago lantzea.
2.1. Loturen haustura
• Matematikarako gaitasuna: erreakzio 2. Erreakzio organiko
organikoetan oinarritutako kalkulu 2.2. Erreaktibo motak
motak
estekiometrikoak egitea. 2.3. Erreakzio organiko mota nagusiak
3.1. Alkanoak
Zeharkakoak 3. Kate irekiko
hidrokarburoak 3.2. Alkenoak
gaitasuna: konposatu organikoek 3.3. Alkinoak
eguneroko bizitzan duten 4. Kate itxiko 4.1. Hidrokarburo aliziklikoak
baliagarritasunaz eta garrantziaz hidrokarburoak 4.2. Hidrokarburo aromatikoak
jabetzea.
5.1. Alkilo-halogenuroak
• Ikasten ikasteko gaitasuna: ikasitako 5. Hidrokarburoen deribatu
kontzeptuak aplikatuz azaltzea zertan halogenatuak 5.2. Wurtz-en sintesia
dautzan ordezpen-erreakzioak, 5.3. Arilo-halogenuroak
adiziokoak, ezabapenekoak eta beste 6.1. Alkoholak eta fenolak
erreakzio mota batzuk.
6.2. Eterrak
6. Konposatu oxigenatuak 6.3. Aldehidoak eta zetonak
6.4. Azido karboxilikoak
6.5. Esterrak
7.1. Aminak
7. Konposatu
nitrogenatuak 7.2. Amidak
7.3. Nitriloak
Kimika eta gizartea: Xaboiak eta detergenteak
ATARIAN
Gogoratu • Substantzia kobalenteen fusio-puntua eta irakite-
puntua, eskuarki masa molekularrarekin handitu egi-
• ␴ lotura bi orbital atomiko muturretatik lotzen direnean ten dira, eta hori gertatzen da Van der Waals-en indar
eratzen da, eta dentsitate elektronikoa bi nukleoen intermolekukarren intentsitatea emendatzen delako.
artean kontzentratzen da.
• Bentzenoan, C-atomo bakoitza alboko bi C-atomore-
• ␲ lotura orbital atomikoen albo-gainezarpenaren kin eta H-atomo batekin, sp2 orbital hibriboen bidez
ondorioz eratzen da. Dentsitate elektronikoa lotutako lotzen da. Geratzen den p orbital purua, auzoko bi C-
atomoen nukleoak dituen planoaren goi-aldean eta atomoren orbitalekin lotzen da; deslekuturiko sei elek-
behe-aldean kontzentratzen da. troiek π hodei elektroniko bat eratzen dute, eraztuna-
• Lotura bakuna σ motakoa da. Lotura bikoitzak σ ren planoaren gainetik eta azpitik kokatua.
lotura bat eta π lotura bat ditu. Lotura hirukoitzak σ
lotura bat eta bi π lotura ditu.
• Lotura polarizatua agertzen da, loturan parte har-
JARDUERAK
tzen duten atomoetariko batek, elektronegatiboena • Izenda itzazu konposatu hauek:
izateagatik, karga elektroniko konpartitua berarenga-
a) CH3 CO CH2 CH2 CO CH3 b) (CH3CH2)2NH
na erakartzen duenean.
O O
• Lotura baten momentu dipolarrak lotura horren e)
=
c) CH3 C d) CH3 CN HC

polaritatea neurtzen du. Bektore bat da, positiboki
⎯
polarizatuta dagoen atomotik, negatiboki polarizatuta O CH2 CH2 CH3 OH NH CH2 CH3
dagoenerantz zuzendua: Cl Cl Cl
+→. .
H : CI : f) g) h) i) COOH
..
Polarizazioa beste era honetan ere adieraz daiteke, ato-
Cl
moen gainean agertzen diren karga partzialen bidez:
δ+ . . δ − 343
H : CI
..
:
1. Desplazamendu elektronikoak molekula

organikoetan
Ezaguna dugu karbonoak eratzen dituen loturen egonkortasun handia.
Hori dela eta, horren konposatuen erreaktibotasun konposatu ez-
organikoenarekin alderatuz gero, eskuarki baxua da. Hala ere, erreak-
tibotasun hori behagarria da molekularen zenbait puntutan, esaterako,
lotura anizkoitzak dauden tokietan, edo elektronegatibotasun alde
nabaria duten bi elementu lotuta dauden tokietan.
Zirkunstantzia horiek molekula organiko batek dentsitate elektroniko
altuko edo baxuko zonak edo aldeak izatea eragiten dute, lotura-
elektroiek pairatzen dituzten desplazamendu iraunkorrak edo aldi
baterakoak direla eta. Desplazamenduok efektu elektronikoak deitu-
rikoen ondorio dira, eta zenbait motatakoak izan daitezke: induktiboa,
mesomeroa, induktomeroa eta elektromeroa.
1.1. Efektu induktiboa, I

Efektu horren funtsa da lotura bakun batean konpartituriko elektroien
desplazamendu iraunkorra, eta beti elementu elektronegatiboenerantz.
Horren ondorioz, lotura kobalentearen polarizazioa gertatzen da.
Karbonoarekin konpartituriko elektroiak beregana erakartzen dituzten
atomoek edo atomo taldeek efektu induktibo negatiboa, ⴚI, eragiten
dute; elektroiak lagatzeko joera dutenek, aldiz, efektu induktibo posi-
tiboa, ⴙI, eragiten dute. Lehenak negatiboki polarizatzen dira, eta
azken horiek, positiboki.
Hona hemen bi moten adibideak. Efektu induktiboaren magnitudearen
arabera ordenatu dira, erreferentzia gisa hidrogeno atomoa hartuta,
horri efektu induktibo nulua esleitzen zaiolako.
−NO2 > −F > −Cl > −Br > −I > −OH > −OCH3 > −C6H5 > −H > −CH3 > −C2H5 > −R2CH > −R3C
Efektu induktibo negatiboa, −I Efektu induktiboa, +I
Hidrogenoarena baino elektronegatibotasun handiagoa H-arena baino elektronegatibotasun txikiagoa
Efektu induktiboa bi eratan adieraz daiteke:

• Bektore baten bidez, lotura polarizatuaren momentu dipolarra adie-
razten duena +→.
• Loturaren muturretan kolaturiko atomoei karga partzialak, ␦+ eta
␦−, esleituz.
Adibidez:
+→ . . δ+ . . δ− ←+ δ− δ+
⎯ C ⎯ CI : ⎯ C ⎯ CI : ⎯ C ⎯ CH3 ⎯ C ⎯ CH3
.. ..
Cl-aren efektu induktiboa, −I CH3-aren efektu induktiboa, +I
Efektu induktiboa kate karbonatuan zehar hedatzen da, baina kate

horretan zehar ahuldu ere egiten da. Esaterako:
H H H
δ3+ δ2+ δ1+ δ−
H ⎯ C ⎯ C ⎯ C ⎯ CI non δ1+ > δ2+ > δ3+ baita

H H H
344 13. Konposatu organikoen erreaktibotasuna

1.2. Efektu mesomeroa edo erresonantziazkoa, M ADI!

Atomo batean, edo atomo talde ba-
Efektu hori lotura bikoitz edo hirukoitzaren π loturaren elektroien des- tean, efektu induktiboak, I, eta efek-
plazamendu iraunkorrean datza. Desplazamendu horren ondorioz, tu mesomeroak, M, noranzko ber-
konposatuaren egitura erreala erresonantziako hibrido baten moduan bera zein kontrako noranzko izan
irudika daiteke, egitura normalaren eta era polarizatuaren artean dago- ditzakete.
ena. Adibidez, karboniloaren lotura bikoitza honela irudikatzen da, oxi- Adibidez,
genoak π elektroiak beregana erakartzen baititu. — Halogenoek, X, −I efektu indukti-
boa dute, baina +M efektu me-
哭. . δ+ . . δ− someroa.
⎯
⎯
C=O
.. ←⎯→ C⎯O ..
:
— Nitro taldeak, NO2, −I efektu in-
⎯
⎯
duktiboa du, eta −M efektu me-

Desplazamenduaren noranzkoa gezi kurbatu baten bidez, 哭 , adie- someroa.
razten da, eta bi forma hibridoren arteko erresonantzia, gezi bikoitza-
ren bidez, ←⎯→.
Efektu mesomeroa ere positiboa, +M, zein negatiboa, −M, izan daiteke.
• Atomo batek edo atomo talde batek efektu mesomero nega- • Atomo batek edo atomo talde batek efektu mesomero
tiboa, −M, eragiten du π elektroiak berarengana erakartzen positiboa, +M, eragiten du elektroiak karbonoari lagatzen
dituenean. Adibideak: −CO, −COOH, −CN, −COOR, −NO2. dizkionean. Adibideak: −OH, −NH2, −OR, −X (halogenoa).
Efektu induktiboa bezalaxe, efektu mesomeroa ere kate karbonatuan

hedatu egiten da, baina hura baino distantzia handiagoetaraino, eta
batez ere, lotura bikoitz konjokatuak badaude, hau da, lotura bikoitzak
eta bakunak txandakatuta badaude. Adibidez:
.. .. .. δ−
=哭
O: δ+ O..
哭
⎯ CH=CH ⎯ C ←⎯→ ⎯ CH ⎯ CH=C
⎯
⎯
H H
1.3. Efektu induktomeroa eta elektromeroa

Efektu horiek elektroien aldi baterako desplazamenduak dira, eta ADI!
beste molekulen hurbiltasunagatik gertatzen dira. Efektu induktomeroa eta efektu
elektromeroa efektu induktiboari
Baldin desplazamendu hori lotura bakun batean gertatzen bada, eta efektu mesomeroari gainezar-
orduan efektu induktomeroa deitzen zaio, eta lotura anizkoitz batean tzen zaizkie, hurrenez hurren, mole-
gertatzen bada, orduan efektu elektromeroa deitzen zaio. kulen polarizazioa handituz.
1. ADIBIDEA
Irudikatu nolako desplazamenduak gertatzen diren molekula hauetan efektu mesomeroaren ondorioz:
H
⎯
a) CH2=CH ⎯ NH2 b) CH2=CH ⎯ C c) CH2=CH ⎯ Br

=
O
.. . . δ−
哬. . O .. O : 哬. .
⎯⎯哭
δ− δ+ 哭 δ+ δ− δ+
哬 .. 哬
⎯
a) CH2=CH ⎯ NH2 ↔ : CH2 ⎯ CH=NH2 b) CH2=CH ⎯ C ↔ CH2 ⎯ CH=C c) CH2=CH ⎯ Br

..
: ↔ : CH2 =CH⎯ Br :
..
⎯
H H
−NH2-aren +M efektua −CO-aren −M efektua −Br-aren +M efektua
JARDUERAK
O
1. Irudika itzazu efektu induktiboak molekula hauetan
=
c) CH3 ⎯ C
eragindako desplazamendu elektronikoak: a) CH3 ⎯ CN
⎯
H
a) CH3 ⎯ CH2 ⎯ Br b) C6H5 ⎯ NO2 c) CH3 COOH CH3
⎯
2. Irudika itzazu efektu mesomeroak molekula haue- b) C=O d) CH2=CH ⎯ CH=CH2

⎯
tan eragindako desplazamendu elektronikoak: CH3
345
ADI! 2. Erreakzio organiko motak

Aipaturiko efektu guztiek eraginda- Konposatu organikoen kopuru eta aniztasuna itzela dela eta, haien
ko balentzia-elektroien banaketak
dentsitate elektroniko handiagoko artean gertatzen diren erreakzioak oso anitzak izatea ulergarria da.
edo txikiagoko eskualdeak determi- Hala ere, erreakzio horiek mota nagusi gutxi batzuetan sailka daitez-
natzen ditu, eta horren ondorioz, ke, baina mota horien deskripzioei ekiteko, ezinbestekoa da loturen
mekanismo jakin batzuen bidezko
haustura motak eta erreakzio horietan parte har dezaketen erreaktibo
erreakzio organikoen posibilitatea
determinatzen da. motak aurretik ezagutzea.
2.1. Loturen haustura

Normalean, erreakzio batek substantzia erreakzionatzaileen moleku-
letan loturaren baten haustura eskatzen du, eta balentzia-elektroien
birbanaketa gero, hain zuzen ere, erreakzioaren produktuetan lotura
berriak eratuko dituena. Haustura hori bi eratan gerta daiteke: haustu-
ra homolitikoa eta haustura heterolitikoa.
Haustura homolitikoa Haustura heterolitikoa
Haustura mota hori gertatzen da A : B lotura koba- Haustura mota hori gertatzen da A : B lotura kobalen-
lente bat apurtzen denean, eta atomo bakoitzak te bat apurtzen denean, eta bi atomoetako batek
loturaren elektroi bikotearen elektroi bat gordetzen loturako bi elektroiak gordetzen dituenean. Horrela,
duenean. Era horretan erradikal askeak lortzen bi ioi lortzen dira, bata positiboa eta bestea negati-
dira. boa.
Elektrikoki neutroak diren espezie horiek elektroi A : B loturaren haustura, beraz, honela gertatzen da:
desparekatu bat dute, oso erreaktiboak dira, eta
bizitza oso laburrekoak. A : B → Aⴙ ⴙ :Bⴚ
Adibidez,
A : B loturaren haustura honela gertatzen da:
H
.. .. H.. ..
AB → A·ⴙB· H :. .C :. .X : → H :. .C+ + : .X. :−
H H
Adibidez:
Bi elektroiak gordetzen dituen atomoa karbono ato-
H H moa denean, orduan ioiari karbanioia deritzo, Rⴚ;
.. .. karbono-atomoak elektroiak galtzen dituenean, oste-
H : .C :H → H:C·+H·
. .. ra, karbokatoi edo karbonio ioia eratzen da, Rⴙ.
H H Azken horren eraketa maizago gertatzen da lehenare-
na baino.
Haustura mota hori polaritate baxuko edo nuluko
− R : A → − R:− + A+ − R : B → − R+ + : B−
konposatuen propioa da, eta loturaren disoziazioa- karbanioia Karbono ioia edo
ri dagokion energia ematea eskatzen du. karbokatioia
Horregatik, erreakzioa erradikal askeen bidez abia- Lotura kobalente baten haustura heterolitikoa polari-
razteko, energia-ekarpen handia behar da. Ekarpen tate altuko molekuletan erraztuta dago, jadanik eza-
hori bide termikoa erabiliz egin daiteke, baita maiz- gutzen ditugun efektu elektronikoek eragindakoa.
tasun egokia duten erradiazioak erabiliz ere.
Haustura hori haustura homolitikoa baino baldintza
Oro har, erreakzio horiek fase gaseosoan edota leunagoetan gertatzen da, eta disolbatzaile pola-
disoluzioan disolbatzaile ez-polarrekin gertatzen rren presentzian gertatzen da, ioiak egonkortzen
dira. dituztelako.
Bai haustura homolitikoetan sorturiko erradikal askeei, baita haustura

heterolitikoetan eraturiko ioiei ere, erreakzioaren tartekoak deitzen
zaie, eta erreakzio organikoen mekanismoetan era funtsezkoan parte
hartzen dute, tarteko erreaktibo moduan.

2.2. Erreaktibo motak GOGORATU

Lewis-en azido bat orbital atomiko
Erreakzio organikoetan parte hartzen duten bi substantziei substratuak huts batean elektroi bikote bat
eta erreaktiboak deitu ohi zaie. Molekula erreakzionatzailea, orokorre- onartzeko gai den substantzia bat
an handiena, substratua da, eta normalean txikiagoa den beste mole- da. Oro har, erreaktibo elektroizale-
kula batek erasotzen dio, erreaktiboak, alegia; azken horrek aurrekoa- ak dira.
rekin erreakzionatzen du, erreakzio kimiko bat emanez. Erreaktibo hori, Lewis-en base bat beste substan-
tzia batzuei elektroi-bikoteak laga-
izaera ez-organikokoa izan daitekeena, erradikal aske bat, erreaktibo
tzeko gai den substantzia bat da.
elektroizale bat, zein erreaktibo nukleozale bat izango da. Oro har, erreaktibo nukelozaleak
dira.
• Erradikal askeak
Lewis-en azido baten eta base
Erreakzio homolitikoetan eratzen dira, oso erreaktiboak dira, eta baten arteko erreakzioak lotura
kobalente koordinatu bat eragiten
beste erradikal batzuekin zein molekula neutroekin elkarrekintzan jar- du. Adibidez,
duten dute.
H F H F
+ −
⎯
⎯
⎯
H ⎯ N: + B ⎯ F → H ⎯ N ⎯ B ⎯ F
Erradikal askeek parte hartzen duten erreakzioetan, hiru etapa bereiz
⎯
⎯
⎯
H F H F
daitezke. Ikus ditzagun metanoaren klorazioaren kasuan. Lewis-en Lewis-en Lotura kobalente
energia Hasierako etapa. Erradikalen era- basea azidoa koordinatua
Cl2 ⎯⎯⎯⎯→ 2 Cl· ketarena da.
Cl· + CH4 → CH3Cl + H· Hedapen-etapa. Erradikalek mole-
H· + CH4 → H2 + CH3· kula neutroekin erreakzionatzen
CH3· + CH3Cl → CH3CH3 + Cl· dute, erradikal berriak sorraraziz.
CH3 + Cl2 → CH3Cl + Cl·
H· + CH3· → CH4 Bukaerako etapa. Erradikalak

elkarrekin konbinatzen dira, mole-
CH3· + Cl· → CH3Cl kula neutroak sorraraziz.
Erradikal organikoak primarioak, sekundarioak edo tertziarioak izan

daitezke, elektroi desparekatua duen karbono atomoaren izaeraren
arabera. Tertziarioak dira egonkorrenak, hau da, erreaktibotasun gu-
txien dutenak.
R R
· ·
⎯
·CH3 R ⎯ CH2 CH R ⎯ C·
⎯
R R
metilo erradikala erradikal primarioa erradikal sekundarioa erradikal tertziarioa GOGORATU
䉱
Karbokatioien egonkortasuna
Egonkortasun hazkorra
Karbokatioien edo karbonio ioien
• Erreaktibo elektroizaleak egonkortasuna, elektroi-mentsa
—hau da, karga positiboa— duen
Dentsitate elektroniko baxuko atomoren bat duten erreaktiboak dira, karbono atomoari lotuta duden ato-
moen edo atomo taldeen mendean
eta ondorioz, karga negatiboa duten atomoetan edo karga elektroni- dago.
koaren dentsitate altuko atomoetan erasotzeko joera agertzen dute.
Orokorrean, karbokatioien egonkor-
Erreaktibo elektroizaleak katioiak ohi dira, edo orbital atomiko hutsen tasunak honako segida honi jarrai-
bat duten molekulak. Esaterako: H+, NO2+ (nitronio), karbokatioiak, tzen dio:
BF3, AlCl3, SO3,... ioi tertziarioa > sekundarioa >
> primarioa > metiloa
• Erreaktibo nukleozaleak
Adibidez:
Karga elektronikoaren dentsitate altuko atomoren bat duten erreakti-
CH3
boak dira, eta ondorioz, karga positiboa duten atomoetan edo gabe- +
zia elektronikoa duten atomoetan erasotzeko joera dute. Erreaktibo CH3 ⎯ C+ > CH3 ⎯ CH >

hauek anioiak ohi dira, edo elektroi-bikote askeak dituzten molekula CH3 CH3
neutroak. Beraz, elektroi-emaleak dira. Esaterako: H−, X− (halogenu- + +
roak), OH−, CN−, NH2−, R ⎯ COO−, karbanioiak, H2O, NH3, R ⎯ OH… > CH3 ⎯ CH2 > CH3
347
2. ADIBIDEA
Eratzen diren erradikalen egonkortasuna kontuan hartuta, arrazoitu zein izango den haustura homolitiko probable-
ena R3C− CH2CH3 delako konposatuaren kasuan.
— Haustura homolitiko posible askoren artean, probableena hauxe da:
R R

R ⎯ C ⎯ CH2 CH3 → R ⎯ C· + ·CH2 CH3

R R
Horrela, erradikal tertziario bat eta primario bat eratuko dira, baina ez da erradikal metilo bakar bat ere eratzen,
egonkortasun txikienekoa.
3. ADIBIDEA
Ordezkatzaileen elektronegatibotasunak jakinda, ondorioztatu konposaketa hauen heterolitiko probableena:
CH3 ⎯ CH ⎯ CH3 CH3 ⎯ CH2 ⎯ Cl

OH
Adierazi zein izango den eraturiko karbonio ioi egonkorrena.
— Cl-aren eta OH-taldearen elektronegatibotasunak kontuan hartuta, polarizazio hau gertatzen da, adierazten den
haustura errazten duena:
δ+ + −
CH3 ⎯ CH ⎯ CH3 → CH3 ⎯ CH ⎯ CH3 + OH

δ− OH
δ+ δ− + −
CH3 ⎯ CH2 ⎯ Cl → CH3 ⎯ CH2 + Cl
+ +
CH3 ⎯ CH ⎯ CH3 ioia CH3 ⎯ CH2 ioia baino egonkorragoa da, lehena sekundarioa baita, eta bigarrena, primarioa.
4. ADIBIDEA
Arrazoitu erreakzio honetan substratuarekin elkarrekintzan jarduten duen erreaktiboa nukleozalea ala elektroizalea
den:
CH3 CH2 CH2Br + OH− → CH3 CH2 CH2OH + Br−
— Hidroxido anioia, OH−, karga negatiboaren soberakina duenez, erreaktibo nukleozale baten moduan aritzen da,
eta Br-arekin lotutako C-ari erasotzen dio, zeren Br-ak, efektu induktiboaren kausaz, karbonoan ments elektronikoa
eragiten baitu:
δ+ δ−
CH3 CH2 CH2 ⎯ Br + OH− → CH3 CH2 CH2 ⎯ OH + Br−
哭
5. ADIBIDEA
Adierazi propenal molekularen zer atomok pairatuko duen errazago eraso nukleozale bat:
O
=
CH2 =CH ⎯ C
⎯
— Irudika dezagun propenala egitura hauen artean erresonantzian dagoen hibrido baten moduan:
δ− δ−
.. .. .. .. ..
= 哭
O.. δ+ O.. δ+ O..

哭
⎯
⎯
CH2=CH ⎯ C ←→ CH2=CH ⎯ C ←→ CH2 ⎯ CH=C

⎯
(1)
⎯
(2)
⎯
H H H
(1) eta (2) karbono atomoak izango dira eraso nukleozalea errazago pairatuko dutenak, π elektroien desplazamen-
duen kausaz karga partzial positiboa hartu dutelako.

2.3. Erreakzio organiko mota nagusiak

Erreakzionatzen duen substrato organikoaren eta erreakzioaren pro-
duktuen arteko erlazioa kontuan hartuz, erreakzio organikoetan
mota nagusi batzuk bereizi ohi dira. Beraien artean, orain honako
erreakzio hauek kontsideratuko ditugu: ordezkapen-, adizio-, ezaba-
keta-, kondentsazio- eta polimerizazio-erreakzioak.
Ordezkapen-erreakzioak
Erreakzio hauetan, erreaktibo baten atomo bat, edo atomo talde bat,
substratuaren karbonodun katean sartzen da, karbonoarekin lotuta
dagoen atomoren bat ordezkatuz. Hau da:
R⎯X + Y → R⎯Y + X
substratua erreaktiboa
Loturen haustura motaren arabera, ordezkapena homolitikoa zein
heterolitikoa izan daiteke. Ohikoena ordezkapen heterolitikoa da, eta
hori, bere aldetik, nukleozalea edo elektroizalea izan daiteke.
• Ordezkapen homolitikoak. Erreaktiboa erradikal aske bat Abiadura Y− erreaktiboaren eta R:X substratuaren
denean, haustura homolitiko batean eratua, eta substratua- kontzentrazioen mende dago, etapa motelak bien
ren loturak gutxi polarizatuta daudenean gertatzen dira. arteko talka eskatzen baitu.
Hastapenean energia altua behar ohi dute, autoka- Beheko irudiak ordezkapen nukleozaleen erreakzio-
talizatuak ohi dira, eta produktuen nahaste bat sor- en bilakaera erakusten du, ordenaren arabera.
tzen dute, gero destilazio zatikatuaren bidez bereiz
daitezkeenak. Adibide moduan, alkanoen eta klo-
Energia
Etapa determinatzailea (motela)

roaren arteko erreakzioa: Etapa bizkorra
m CH3 CH3 + n Cl2 → Aktibazio-
energia
→ CH3 CH2Cl + ClCH2 CH2Cl + Cl2CH CH3 + ... + HCl Erreakzioaren
tartekoak SN1 ordezkapena
• Ordezkapen nukleozaleak, SN. Erreaktibo nukleoza- Erreakzionatzaileak Erreakzioaren ΔH-a
le batek ments elektronikoa duen substratuaren
eskualde bati erasotzen dionean gertatzen da. Produktuak
Erreakzioaren koordenatua
Erreakzioa azkarrago gertatuko da, erreaktiboa zen-
bat eta nukleozaleago izan eta substratuaren R⎯ X
lotura zenbat eta ahulago izan, non X ordezkatzen
den atomoa edo atomo taldea den. Erreakziook lehen Trantsizio-egoera
Energia
ordenakoak eta bigarren ordenakoak izan daitezke.

— Ordezkapena lehen ordenakoa, SN1, da bi etapa- Aktibazio-
energia
ko erreakzio baten moduan gertatzen denean: SN2 ordezkapena
a) Substratuaren R ⎯ X loturaren haustura, eta Erreakziona Erreakzioaren ΔH
karbonio ioiaren eraketa, R+. Etapa hau mote- tzaileak
Produktuak
la da, aktibazio-energia altukoa.
δ+ δ− Erreakzioaren koordenatua
R : X → R+ + X −
b) Erreaktibo nukleozalearen, Y−, karbonio ioiari, • Ordezkapen elektroizaleak, SE. Erreaktibo elektroizale
R+, egindako erasoa, eta R:Y konposatuaren batek, Y+, substratuaren karga elektronikoaren dentsita-
eraketa. Etapa bizkorra. te altuko eskualde bati erasotzen dionean gertatzen dira.
δ+ δ− Ordezkapen mota horren adibide bat hidrokarburo
R+ + Y− → R : Y aromatikoen alkilazioan, halogenazioan, nitrazioan,
Ordezkapen hori oso disolbatzaile polarrekin eta abarretan agertzen da. XY erreaktibo batetik
errazten da. Abiadura R⎯ X substratuaren abiatuta, Y+ talde elektroizalea sortzen da, eta
kontzentrazioaren mende besterik ez dago. horrek positiboki polarizaturiko H atomo bat ordez-
— Ordezkapena bigarren ordenakoa, SN2, da, katzen du. Bentzenoaren π orbitalek karga elektroni-
loturaren haustura eta lotura berriaren eraketa koaren dentsitate handia dute.
aldi berean gertatzen direnean, behin nukleoza- H Y
lea substratuari atxiki ondoren. Hau da: H
哭
δ+ δ− δ− δ+ + H+
哭 + Y+ → →
Y− + R : X ⎯→ [Y···R···X] ⎯→ Y : R + X−
哭 Y
tarteko konplexu aktibatua
349
Adizio-erreakzioak
Erreakzio mota honetan, lotura bikoitzez edo hirukoitzez loturiko bi

atomo, behin lotura hori apurtu eta gero, beste atomo batzuekin, edo
atomo taldeekin, lotura bakunen bidez lotzen dira. Adizioak nukleoza-
leak edo elektroizaleak izan daitezke.
• Adizio nukleozaleak. Substratuak lotura anizkoitzean polarizazio altua duenean gertatzen dira, esaterako,
C=O eta ⎯ CN taldeetan gertatzen denaren modukoa.
δ+ δ− +X+ XY erreaktiboaren Y− zatiki nukleozaleak positiboki polariza-
⎯
C=O + Y− → ⎯ C ⎯ O− ⎯⎯→ ⎯ C ⎯ O
哭 turiko atomoari erasotzen dio, berarekin lotuz. Zatiki positi-
⎯

Y Y X
boa, X+, negatiboki polarizaturiko beste atomoari lotzen zaio.
• Adizio elektroizaleak. Substratuak lotura anizkoitzean polarizazio baxua duenean gertatzen dira, esatera-
ko, C=C eta ⎯ CC ⎯ loturetan gertatzen denaren modukoa.
δ− δ+ +Y− Lehen etapa batean, XY erreaktiboaren eragile elektroizalea,
⎯
⎯
C=C 哭 + X+ → ⎯ C ⎯ C+ ⎯ ⎯⎯→ ⎯ C ⎯ C ⎯ X+, negatiboki polarizaturiko atomoari erasotzen dio, berarekin

⎯
⎯
lotuz, eta horrela tarteko karbonio ioi bat lortzen da. Gero, ioi
X X Y horri erreaktiboaren atal negatiboa, Y−, gehitzen zaio.
Ezabaketa-erreakzioak
Ezabaketa-erreakzioetan, substratuaren molekulak elkarren ondoko bi
karbono atomori loturiko bi atomo edo atomo talde galtzen ditu, eta
karbono horien artean π lotura bat eratzen da. Adizio-erreakzioen kon-
trako prozesua adierazten dute.
Ondoren, ezabaketa-erreakzioaren mekanismo posible bat Lewis-en
base batek, B−, parte hartzearekin gertatzen da:
X Y X

+ B−
⎯ C ⎯ C ⎯ → ⎯ C ⎯ C+⎯ + Y− ⎯⎯→ ⎯ C=C ⎯ + XB+ Y−

karbonio ioia
Kondentsazio-erreakzioak
Adizio erradikalarioak
Adizio erradikalario izena duten adi-
Bi molekula organiko, edo gehiago, molekula baten eliminazioaren
zioetan, adizio heterolitikoak baino bidez elkartzen direnean gertatzen dira; oro har, molekula desberdinen
maiztasun gutxiagokoak ⎯ nukleo- artean ezabaturiko molekula hori sinpleagoa da. Adibidez:
zaleak zein elektroizaleak⎯ , erradi-
kal askeak substratuari gehitzen O H O
zaizkio, eta horrek katalizatzaileen
=
=
⎯
presentzia eskatzen du. R⎯C + N⎯R → R⎯C + H2O

⎯
⎯
OH H NH ⎯ R
Polimerizazio-erreakzioak
Garrantzi praktiko handia duen erreakzio mota honetan polimeroak

eratzen dira, hau da, tamaina molekular handiko molekulak lortzen
dira, molekula asko molekula bakar eta konplexuago batean elkartzen
direnean. Adibidez:
R R R R R R

… + C=O + C=O + C=O + … → ⎯ C ⎯ O ⎯ C ⎯ O ⎯ C ⎯ O ⎯

R R R R R R

6. ADIBIDEA
Sailkatu erreakzio hauek, eta justifikatu kasu bakoitzeko erantzuna:
a) CH3 ⎯ CH2 ⎯ CH2Br → CH3 ⎯ CH=CH2 + HBr
b) CH3 ⎯ CH2 ⎯ CH2Cl + OH− → CH3 ⎯ CH2 ⎯ CH2OH + Cl−
c) C6H6 + Cl2 → C6H5Cl + HCl
d) CH2=CH ⎯ CH3 + HI → CH3 ⎯ CHI ⎯ CH3
O O
=
=
e) CH3 ⎯ CH2 ⎯ C + CH3OH → CH3 ⎯ CH2 ⎯ C + H2O
⎯
⎯
OH OCH3
a) Ezabaketa-erreakzioa. Substratuak, 1-bromopropanoak, Br atomo bat eta alboko C-ari loturiko H atomo bat
galtzen ditu. Ezabatutako H-arekin eta Br-arekin loturiko bi C atomoen artean π lotura bat eratzen da.
b) Ordezkapen nukleozalea. OH− erreaktibo nukleozalea karbonio ioiarekin, CH3CH2CH2+, lotzen da, Cl– ioia ordez-
katuz.
c) Ordezkapen elektroizalea. Katalizatzaile baten eraginez eta Cl2- δ+
Cl
tik abiatuta eraturiko Cl+ erraktibo elektroizaleak eraztun aromati- δ− H
koari erasotzen dio, non π hodei elektronikoak sorturiko dentsita- + Cl+ → + HCl
哭
te elektroniko altua dagoen. H atomoa, Cl-ak ordezkatuta, protoi
moduan ateratzen da, eta Cl− ioiarekin lotzen da, HCl-a eratuz.
d) Adizio elektroizalea. Hasieran, eragile elektroizaleak, H+ protoiak, eraso egiten du, karbonio ioi bat eratuz.
Gero, azken horrek I–-arekin, nukleozalearekin, erreakzionatzen du.
哬
哬 δ− δ+ +
H+ I−
哬
CH2=CH ⎯ CH3 ⎯→ CH2 ⎯ CH ⎯ CH3 ⎯→ CH3 ⎯ CH ⎯ CH3 ⎯→ CH3 ⎯ CHI ⎯ CH3
e) Kondentsazio-erreakzioa. Azidoaren eta alkoholaren artean H2O-a ezabatzen da, eta ester bat eratzen da:
O O
=
=
CH3 CH2 C + O − CH3 ⎯→ CH3 CH2 C + H2O

⎯
⎯
OH OCH3
H
JARDUERAK
3. Idatz itzazu etanoaren C ⎯ C loturaren haustura CH3 CH3
homolitikoaren eta heterolitikoaren erreakzioak.
Sailka itzazu eraturiko espezieak (erradikalak, kar- a) CH3 ⎯ CH ⎯ O ⎯ CH3 b) CH3 ⎯ C ⎯ CH3

banioiak edo karbonio ioiak).
Br
4. Idatzi bi erradikal, bi karbanioi eta bi karbonio ioi. 8. Molekula hauek emanda, arrazoitu zer atomotan
gerta daitezkeen erreaktibo elektroizaleen edo erre-
5. Sailkatu espezieak elektroizale edo nukleozale
aktibo nukleozaleen erasoak, eta zergatik.
moduan: ..
.. .. .. CH2=CH ⎯ Br
..
: CH2=CH ⎯ CN :
: .I.+, BH3, H2O. . , : CN:−, : OH −
. . , NO2
+
9. Sailka itzazu erreakzioak, prozesua arrazoituz:
6. Ordenatu karbonio ioiak egonkortasun-ordena a) CH3 CHOH CH3 → CH3 CH=CH2
gorakorraren arabera:
b) CH3 C=O + H2N−OH →
CH3
+ + + hidroxilamina
CH3 CH2 CH2 CH3 CH2C CH3 CH2 CH H
→ CH3 CH=N−OH + H2O
CH3 CH3 ..
c) CH3 CH2 Cl + : H− → CH3 CH3 + : Cl. :.−
7. Konposatu hauetatik, arrazoitu zein izango den
d) CH2=CH2 + H2 → CH3 CH3
haustura heterolitikoaren era probableena, eta des-
kribatu eratzen diren espezieak. e) CH3 CH2 CH2 Br → CH3 CH=CH2 + HBr
351
Izena F.p. (°C) I.p. (°C) 3. Kate irekiko hidrokarburoak

etanoa −183 −88,6 Izen horrekin konposatu hauek ditugu:
etenoa −169 −105,0
etinoa −81 −84,0 Aseak Alkanoak
propanoa −187 −42,1 Hidrokarburoak
1-propenoa −185 −47,1 Alkenoak
1-propinoa −103 −23,2 Asegabeak
Alkinoak
butanoa −138 −0,5
1-butenoa −185 −6,3 Aseen barruan —izen hori, hidrogeno gehiagorik onartzeko ezintasu-
1-butinoa −126 8,1 narekin lotuta dago—, C⎯ C lotura guztiak bakunak dira; asegabeetan
pentanoa −129 36,1 —hidrogeno gehiago onartzeko gai direnak—, aldiz, karbono-karbono
1-pentenoa −165 30,0 lotura anizkoitz bat dago gutxienez.
1-pentinoa −106 40,2
hexanoa −95 68,7
1-hexenoa −140 63,5
3.1. Alkanoak
1-hexinoa −132 71,5 Alkanoek, beste familia organiko batzuetan gertatzen den moduan,
■ 1. taula. Zenbait hidrokarburoren propietate fisikoetan nolabaiteko aldakuntza erregularra erakusten
fusio- eta irakite-puntuak. dute. Horrela, fusio-puntuak eta irakite-puntuak masa molekularrarekin
gehituz doaz, nahiz eta puntu horiek konposatu adarkatuetan isomero
400
Solidoak ez-adarkatuetan baino baxuagoak izan.
300
Alkanoak uretan disolbaezinak dira, beraien izaera apolarra dela eta,
Irakite-puntua oC
200
Likidoak baina disolbatzaile organikoetan, hala nola bentzenoan edo dietilete-
100
rrean, disolbagarriak dira.
0
−100
Alkanoen iturri natural garrantzitsuenak petrolioa eta gas naturala dira,
Gasak
horietatik destilazio zatikatuz banandu daitezke eta.
−200
2 4 6 8 10 12 14 16 18 20 Lotura oso gutxi polarizatuen egonkortasun handia dela eta, alkanoak
Alkano normalaren karbono atomoen kopurua
ohiko baldintzetan eskaski dira erreaktibo. Baldintza energetikoagoe-
■ Alkano normalen irakite-puntuen gra- tan, erreakzio batzuk burutzen dituzte, hala nola errekuntza, ordezka-
fikoa. pena eta cracking-a.
• Errekuntza. Tenperatura altuetan O2-arekin duten erreakzioak garrantzi praktiko itzela du, bere izaera exotermiko-
agatik eta bero-askapen handiagatik. Horrexegatik alkanoek erregai moduan erabilera arrunta dute. Adibidez:
CH 4 (g) + 2 O 2 (g) → CO 2 (g) + 2 H 2O (I) ΔH 0 5 −890,4 kJ
7
C 2H 6 (g) + O 2 (g) → 2 CO 2 (g) + 3 H 2O (I) ΔH 0 5 −1 559,5 kJ
2
3n + 1
Orokorrean: C nH 2n+ 2 (g) + O 2 → nCO 2 + (n + 1) H 2O ΔH 0 , 0
2
• Ordezkapena. Hidrogeno atomo bat edo gehiago halogeno atomoekin, NO2 edo HSO3 taldeekin eta abarrekin,
ordezkatzen dira.
Halogenazioak alkilo-halogenuroak sortzen ditu, disolbatzaile moduan eta sintesirako tarteko produktu moduan erabil-
garriak. Esaterako, 300°C-koa baino tenperatura altuegoetan, edo maiztasun altuko UV-en moduko erradiazioen bidez,
metanoak, Cl2-aren soberan, ondoz ondoko erreakzioak eragiten ditu, produktuen nahasketa bat ekoitziz. Jakin daki-
gun bezalaxe, katean gertatzen den ordezkapen homolitikoko erreakzioa da, erradikal askeen parte hartzearekin.
CH4 (g) + Cl2 (g) → CH3Cl (g) + HCl (g) CH2Cl2 (g) + Cl2 (g) → CHCl3 (g) + HCl (g)
Klorometanoa Triklorometanoa
CH3Cl (g) + Cl2 (g) → CH2Cl2 (g) + HCl (g) CHCl3 (g) + Cl2 (g) → CCl4 (g) + HCl (g)
Diklorometanoa Karbono tetrakloruroa
• Cracking-a. Industria petrokimikoan garrantzi handiko prozedura da, eta goi-alkanoak masa molekular txikiago-
ko alkano edo alkeno bihurtzean datza. Hori tenperatura oso altuak pairaraziz (pirolisia) lortzen da, edo tenpe-
ratura motelagoetan, katalizatzaileak erabiliz. Horrela, oktanoak, C8H18, adibidez, honelako konposatuak sor di-
tzake: C8H16, C4H8, C3H6,... , H2-az eta CH4-az gain.

3.2. Alkenoak
Markovnikov-en araua
Hidrokarburo asegabeok beren talde funtzionalaren presentzia edo 1869an V. Markovnikov (1838-
C=C lotura bikoitza dela-eta bereizten dira. 1904) kimikari errusiarrak proposa-
turiko arau enpirikoak —salbues-
Propietate fisikoak alkanoen propietateen oso antzekoak dira. Uretan pen batzuk ezagunak dira— zera
disolbaezinak dira, eta fusio- eta irakite-puntuak —oro har karbono dio:
atomoen kopuru berdina duten alkanoenak baino zertxobait baxuagoak Alkeno asimetriko bati gehitzen
(1. taula)— masa molekularrarekin handiago bilakatzen dira. zaion erreaktibo elektroizalea gu-
txien ordezkaturiko karbono atomo-
Alkenoak alkanoak baino nahiko erreaktiboagoak dira, lotura bikoitzean arekin lotzen da, eta erreaktibo
duten π loturaren presentziaren kausaz, σ lotura baino ahulagoa hain zuzen. nukleozalea gehien ordezkaturiko
C atomoarekin lotzen da.
Alkenoen ezaugarri berezia adizio-erreakzioak dira, nahiz eta honako
Arau horrek eraso elektroizalean
hauek ere azpimarratzekoak izan: polimerizazio-, errekuntza- eta oxi- era daitezkeen bi karbokatioi posi-
dazio-erreakzioak. bleen egonkortasun erlatiboan du
azalpena. Ikus dezagun nola, ger-
tatzen den erreakzio honetan:
• Adizio-erreakzioak. Elektroizale motakoak dira, efektu mesomeroaga-
tik lotura bikoitzak pairatzen duen polarizazioaren kausaz: π lotura apur- CH3CH=CH2 + HCl
tu egiten da, eta bi lotura bakun eratzen dira. Adibidez:
abiapuntuan, bi karbokatioi desber-
— Hidrogenazioa. H2-a gehitu egiten da tenperatura eta presio altuetan din era zitezkeen:
eta katalizatzaile egoki baten presentzian, esaterako, platinoa, pala-
dioa edo finki xeheturiko nikela, eta ondorioz, tarteko karbokatioi H
δ− δ+ δ+H:Clδ−
+
baten bidez, alkano bat lortzen da. CH3CH=CH2 ⎯→ CH3CHCH2
CH2=CH2 + H2 → CH3CH3 H
H H H H H H δ+ δ− δ+H:Clδ− +
δ− δ+ δ+ δ− 哭: H− CH3CH=CH2 ⎯→ CH3CHCH2
哭
H ⎯ C=C ⎯ H + H : H → H ⎯ C ⎯ C+ ⎯ H⎯C⎯C⎯H
䉱
哭 Nukleozaleak
Lehen kasuan, karbokatioi primario
H egindako harrapaketa H H bat eratzen da, bigarren kasuan
Eraso elektroizalea Karbokatioia Adizio-produktua eraturiko karbokatioi sekundarioa
Alkenoa simetrikoa ez denean, lotura bikoitzean H atomo gehiagore- baino egonkortasun gutxiagokoa.
Azken hori bizkorrago eratzen da,
kin loturiko karbonoa izango da negatiboki polarizatuko dena. lehenak baino aktibazio-energia
Ondorioz, elektroizalea karbono atomo honekin lotuko da, baxuagoa behar duelako, eta nu-
Markovnikov-en arauari jarraituz. kleozalearekin lotzen da, erreakzioa
bukatuz.
H H H H H H
δ+ δ− δ+ δ− : H− H .. CI
: Cl −
CH3 ⎯ C=C ⎯ H + H : H → CH3− +C ⎯ C ⎯ H CH3 ⎯ C ⎯ C ⎯ H + .. :
䉱
哭
CH3CH=CH2 ⎯→ CH3CHCH3
哭
H H H
Eraso elektroizalea Karbokatioia Adizio-produktua Markovnikov-en araua alkeno asi-
metriko baten eta HX baten arteko
— Halogenazioa. Kloro, bromo edo iodo halogenuroaren adizioa antze- erreakzioarentzat honela formula
ko mekanismo baten bidez gertatzen da. Adibidea: daiteke: hasierako protonazioak
哭 karbokatioi egonkorrena sorraraz-
CH3 ⎯ CH=CH2 + Cl2 → CH3 ⎯ CH ⎯ CH2 ten du.

Cl Cl
1,2-dikloropropanoa
— Hidrohalogenazioa. Hidrogeno halogenuro baten adizioa da, esatera-

ko, HCl, HBr edo HI, eta ondoren deskribatzen den mekanismoaren
arabera gertatzen da:
CH3 ⎯ CH=CH2 + HCl → CH3 ⎯ CH ⎯ CH3

Cl
2-kloropropanoa
H H H H H H
δ+ δ− δ+ δ−
CH3 ⎯ C=C ⎯ H + H : Cl → CH3 ⎯ +C ⎯ C ⎯ H . . CH3 ⎯ C ⎯ C ⎯ H
䉱
哭哭 : CI −
.. :
H Cl H
Eraso elektroizalea Nukleozaleak Adizio-produktua
egindako harrapaketa
353
Etenoa edo etilenoa • Polimerizazioa. Masa molekular baxuko alkenoak tenperatura eta presio
altuetan, edo presio baxuan baina katalizatzaile baten presentzian, poli-
Etenoa edo etilenoa garrantzi nagu-
siko alkenoa da. Gas kolorgea, kon-
merizatu egiten dira, masa molekular handiko kate molekularrak eratuz.
posatu organiko askoren presta- Adibidez, etenoa edo etilenoa polimerizatu egiten da polietilenoa ema-
kuntzan erabilia, polimeroen presta- nez, plastiko erresistentea eta malgua edo zalua, hain zuzen.
kuntzan bereziki.
n CH2=CH2 → (⎯ CH2 ⎯ CH2 ⎯ )n
Industrialki, etanotik abiatuta, C2H6,
prestatzen da. 800°C-an egiten den • Errekuntza. Alkanoen moduan, alkenoek CO2-a eta H2O-a sortzen
cracking-prozesu baten bidez, H2-a dituzte, bero kantitate handia askatuz. Horrela, etenoaren errekuntza
ezabatu egiten da, alkenoa eratuz, honako ekuazioaren arabera gertatzen da:
katalizatzaile gisa diharduen Pt-
aren presentzian. CH2=CH2 (g) + 3 O2 (g) → 2 CO2 (g) + 2 H2O (l) )H 0 = −1 387 kJ
C2H6 (g) → CH2=CH2 (g) + H2 (g) • Oxidazioa. Erreakzioaren baldintzen mendean, alkenoek hainbat pro-
duktu ekoizten dituzte. Horrela, disoluzioan dagoen KMnO4-arekin, dio-
Beste alkeno batzuk antzerako eran
lak eratzen dira, eta bestalde, ozonoarekin, O3 (ozonolisia), molekularen
prestatzen dira, goi-alkanoetatik
abiatuta. haustura gertatzen da, produktu karbonilikoak ekoitziz.
KMnO4
CH3 ⎯ CH=CH2 CH3 ⎯ CHOH ⎯ CH2OH + MnO2
䉱
Propenoa 1,2-propanodiola
O
O
=
O3
CH3 ⎯ CH2 ⎯ CH=CH ⎯ CH3 CH3 ⎯ CH2 ⎯ C ⎯ CH3 + CH3 ⎯ C
䉱

⎯
H
CH3
3-metil-2-pentenoa Butanona Etanala
3.3. Alkinoak
Etinoa edo azetilenoa
Etinoa, CHCH, ohiko izena azeti- Hidrokarburo asegabeak dira, eta beren talde funtzionalaren presentzia-
lenoa, alkino sinpleena da. Gas gatik, lotura hirukoitzagatik, ⎯ CC ⎯, bereizten dira. Alkanoekin eta
kolorgea da, eta kaltzio azetiluroak
urarekin duen erreakziotik lortzen
alkenoak bezala, uretan disolbaezinak dira; fusio- eta irakite-puntuak
da —orokorrean karbono atomoen kopuru berdina duten alkanoenak eta
CaC2 (s) + 2 H2O (l) → alkenoenak baino altuagoak— masa molekularrarekin handiago bilaka-
→ C2H2 (g) + Ca (OH)2 (aq)
tzen dira.
Metalen soldaduran erabiltzen da, Alkanoekiko duten erreaktibotasun handiagoa beren lotura hirukoitzean
soplete edo soldagailu oxiazetileni- dituzten bi π loturen presentziagatik gertatzen da; jakina dugunez, π lotu-
koan, tenperatura altuko garra sor- ra baten disoziazio-energia σ lotura batena baino baxuagoa da.
tzen duena, 3000°C ingurukoa:
2 CHCH + 5 O2 → Alkenoek bezalaxe, adizio elektroizaleak, errekuntza- eta polimerizazio-
→ 4 CO2 + 2 H2O -erreakzioak egiten dituzte. Hemen lehenak besterik ez dugu aipatuko.
Azetilenoa azetonan disolbatuta • Adizio elektroizaleak. Alkenoetan gertatzen den antzeko mekanismo
garraiatzen da, hidrokarburoak kar- baten bidez, lotura hirukoitza lotura bikoitz bilakatzen da, π lotura baten
bonotan eta hidrogenotan izan
dezakeen deskonposizioa eragoz-
hausturaz. Ikus ditzagun adibide batzuk:
teko, bortizki lehertuz gerta daite- CHCH + H2 → CH2=CH2
keena. CH3 CCH + Br2 → CH3 CBr=CHBr 1,2-dibromopropenoa
Industria kimikoan, substantzia CH3 CCH + HCl → CH3 CCl=CH2 2-kloropropenoa
organiko desberdinen sintesirako,
lehengai gisa oso produktu erabil- Orokorrean,
garria da. δ+ δ− δ+X:Yδ− +
哬:Y−
R ⎯ CC ⎯ R ⎯⎯⎯→ R ⎯ C=C ⎯ R ⎯⎯⎯→ R ⎯ C=C ⎯ R
哭

X Y X
Alkinoari eginiko adizio-erreaktiboaren bi molen gehikuntzak konposatu
ase bat sorrarazten du:
CHCH ⎯⎯⎯→ ClCH=CHCl ⎯⎯⎯→ Cl2CH ⎯ CHCl2
+Cl2 +Cl2
Etinoa 1,2-dikloroetenoa 1,1,2,2-tetrakloroetanoa

7. ADIBIDEA
Formulatu eta izendatu 2-metil-2-butenoak HCl (g)-arekin duen erreakziotik Alkenoen ezagutza
lor daitezkeen produktuak. Adierazi egiazki zein den ekoizten dena. Laburki, Hidrokarburo molekula batean lotu-
deskribatu erreakzioa gertatzen deneko mekanismoa. ra bikoitz baten presentziaren saio
kualitatibo bat, hidrokarburo horrek
— Erreakzioak, printzipioz, produktu hauek eman zitzakeen: bromoarekin egiten duen erreak-
zioa da. Erreakzio hori alkano bat
{
Cl
eta alkeno bat elkarrengandik des-
berdintzeko erabiltzen da.
CH3 C CH2 CH3 2-kloro-2-metilbutanoa
Bromoa kolore gorria duen likidoa da,
+HCl eta disolbatzaile ez-polar batean
CH3 C=CH CH3 ⎯⎯⎯→ CH3
disolbatuta erabiltzen da, klorometa-
noan, CH2Cl2, adibidez. Disoluzio hori
CH3 CH3 CH CH CH3 2-kloro-3-metilbutanoa
alkeno baten disoluzio bati gehi-
tzean, bromo-disoluzioak kolorea
CH3Cl
galdu egiten du, bromoak alkenoare-
kin erreakzionatu egiten duelako,
— Markovnikov-en arauak zera adierazten digu, erreaktibo elektroizalea, H-a, berarekin adizio-erreakzio bat eragi-
ordezkapen gutxien duen C-arekin lotuko dela: lehendabiziko konposatua nez eta produktu kolorge bat sortuz.
eratuko da. Alkanoek, aipaturiko baldintzetan, ez
— Mekanismoa. Lotura bikoitza efektu mesomeroagatik polarizatu egiten da, dute Br2-arekin erreakzionatzen.
eta positiboki kargaturiko H atomoaren eraso elektroizalea gertatzen da.
Azkenean, karbokatioia eratzen da, eta azken horri nukleozalea, Cl–, gehi-
tzen zaio. Br2 Br2
CH3 CH3 CH3

:Cl:−
:
δ+H:Cl:δ−
:
δ+ δ−
+
CH3 C=CH CH3 ⎯→ CH3 C ⎯ CH2 CH3 ⎯→ CH3 C ⎯ CH2 CH3
:
:

䉱
..
䉱
..
δ+H : CI :δ− : CI :− Cl
.. ..
Akenoa Adizio-produktua Alkanoa Kolore gorriko
8. ADIBIDEA (kolorgea) (kolorgea) (kolorgea) disoluzioa
Osa ezazu CH3CH2CCH delakoak HBr-arekin duen erreakzioa, eta deskri-

batu erreakzioaren mekanismoa laburki. Produktua izenda ezazu.
CH3 CH2 CCH + HBr → CH3 CH2 CBr=CH2
Br
δ+ δ− +

CH3 CH2 CCH ⎯⎯⎯→ .. CH3 CH2 C=CH2 ⎯⎯→
.. CH3 CH2 C=CH2
δ+H : Br :δ− : Br :−
..
哭哭 ..
Karbokatioia 2-bromo-1-butenoa
Eraso elektroizalea Nukleozalea
Lotura hirukoitzaren polarizazioa, efektu mesomeroagatik gertatzen da.
H+-a ordezkapen gutxien duen C-atomoarekin, negatiboki polarizatuta, lo-
tzen da. Eratu den karbokatioia zatiki nukleozaleari, Br−, lotzen zaio.
JARDUERAK
10. Adieraz ezazu zein den arrazoia alkanoen, alkeno- a) CH3 CH2 CH2 CH=CH2 + HCl
en eta alkinoen irakite-puntua handitzeko, masa b) CH3 CH2 CCH + Cl2
molekularra handitzen denean.
c) CH3 CH2 CH2 CCH + HBr
— Adierazi, halaber, zein den arrazoia alkano
14. Formulatu 4-metil-2-hexenoaren estereoisomero
adarkatuek isomero ez-adarkatuek baino fusio-
posible guztiak, eta sailkatu estereoisomeria mota-
puntu baxuagoa edukitzeko.
ren arabera. Arrazoitu ea aurreikus daitekeen mole-
11. Azaldu nola desberdindu daitekeen butanoa 1-bu- kula horrek erreaktibo elektroizaleekin ala erreakti-
tenotik, erreakzio kimikoren baten bidez. bo nukleozaleekin errazki erreakzionatuko duen.
12. Idatz ezazu 2-butenoak ur-disoluzioan dagoen pota- 15. Determinatu alkano gaseoso baten formula eta
sio permanganatoarekin duen oxidazio-erreakzioa. izena, honako hau jakinda: bere errekuntza osoak
Adierazi nola ikusiko den erreakzioa gertatu dela. alkanoarena baino CO2-aren bolumen hiru aldiz
13. Osatu erreakzioak, izendatu parte hartzen duten subs- handiagoa sortzen du, bi bolumenak baldintza ber-
tantzia guztiak, eta deskribatu mekanismoa laburki. beretan neurtuta.
355
4. Kate itxiko hidrokarburoak

Kate itxiko hidrokarburoen artean, honako hauek hartuko ditugu kon-
tuan:
Aseak Zikloalkanoak
Hidrokarburo
aliziklikoak Zikloalkenoak
Asegabeak
Zikloalkinoak
Hidrokarburo aromatikoak
edo bentzenikoak
4.1. Hidrokarburo aliziklikoak

Zikloalkanoek karbono atomoen kopuru berdina duten alkanoek baino
fusio- eta irakite-puntuak eta dentsitea zertxobait altuagoak dituzte (2.
taula).
Horien erreaktibotasun kimikoa alkanoenenaren antzekoa da.
Erreakzio ohikoenak ordezkapen-erreakzioak dira.
F.p. I.p. Dentsitatea, • Ordezkapen-erreakzioak. Ziklopentanoak eta zikloalkano handiagoek

Zikloalkanoa 20°C-an
(°C) (°C) halogenoekin alkanoen antzeko baldintzetan erreakzionatzen dute.
(g·mL−1)
CH2 CH2 Br
Ziklopropanoa −127,6 −32,7 0,6880
⎯
⎯
⎯
⎯
⎯
H2C CH2 + Br2 ⎯→ H2C CH + HBr
Ziklobutanoa −50,0 −12,5 0,7200
⎯
⎯
⎯
H2C ⎯ CH2 H2C ⎯ CH2
Ziklopentanoa −93,9 49,3 0,7457
Ziklopentanoa Bromoziklopentanoa
Ziklohexanoa 6,6 80,7 0,7786
Zikloheptanoa −12,0 118,5 0,8098 Zikloalkano txikiagoek erreaktibitate handiagoa dute, C—C loturen artean
14,3 148,5 agertzen diren tentsioak direla eta. Lotura horietako baten hausturak kate-
Ziklooktanoa 0,8349
ko muturretako karbono atomoetan adizioa gertatzea ahalbidetzen du,
esaterako, hidrogeno atomoen gehikuntza, katalizatzaileen presentzian.
■ 2. taula.
CH2 Ni
+ H2 ⎯→ CH3 ⎯ CH2 ⎯ CH3
⎯ ⎯
H2C ⎯ CH2
H2C ⎯ CH2 Ni
+ H2 ⎯→ CH3 ⎯ CH2 ⎯ CH2 ⎯ CH3
H2C ⎯ CH2
Zikloalkenoek eta zikloalkinoek, alkenoen eta alkinoen antzera, adi-

zio-erreakzioak pairatzen dituzte.
• Adizio-erreakzioak. Efektu mesomeroak eragindako lotura bikoitzaren

polaritateak (zikloalkenoetan), baita lotura hirukoitzarenak (zikloalkinoe-
tan) ere, eraso elektroizalea ahalbidetzen dute. Adibide bat ziklohexeno-
aren eta hidrogeno ioduroaren arteko erreakzioa da.
CH2 CH2 I
⎯
⎯ ⎯
⎯ ⎯
H2C CH δ+ δ− H2C CH

..
+ H : .I .: ⎯→
哭
H2C CH H2C CH2

⎯
⎯
⎯
CH2 CH2
Ziklohexenoa, C6H10 Iodoziklohexanoa, C6H11I

4.2. Hidrokarburo aromatikoak ADI!

Molekula bat egitura desberdinen
Hidrokarburo aromatikoen, bentzenoa eta horren deribatu hidrokarbo- arteko erresonantziako hibrido
natuak hain zuzen, ezaugarri nagusia molekulan eraztun bentzenikoa moduan irudikatu ahal denean,
izatean datza. edozein egitura partehartzaile bai-
no egonkorragoa da.
Lorbide garrantzitsuenak petrolioaren destilazio zatikatua eta harrika-
tzaren destilazio lehorra dira.
Eraztun bentzenikoaren egitura berezia dela eta, nagusiki, ordezka-
pen-erreakzioak pairatzen ditu, eta zailtasun handiagoarekin, adizio-
erreakzio batzuk.
• Ordezkapen-erreakzioak. Eraztun aromatikoaren hidrogeno atomoak beste atomoekin edo talde atomikoekin
eginiko ordezkapen elektroizaleak dira. Mota horretakoak dira, adibidez, bentzenoak HNO3-arekin, H2SO4-are-
kin, halogenoekin eta alkilo halogenuroekin egiten dituen erreakzioak. Erreakziook honela gertatzen dira:
— Eraso elektroizale batekin hasten dira, eraztunaren dentsitate elektroniko altuan finkatua; halaber, dentsita-
te hori sei C atomoak kokatzen direneko planoaren gainetik eta azpitik dagoen π hodei elektronikoak eragin-
da dago.
— C atomo bati hurbiltzen zaion erreaktibo elektroizaleak eraztunean deslekuturik dauden sei elektroietatik bi
erakartzen ditu, eta beraiekin, karbono atomoari lotzen zaio.
— Eraztun bentzenikoaren izaera aromatikoa galdu egiten da: π sistemaren lau elektroi enparauak beste bost
C atomoen artean banatu behar dira. Ondorioz, C atomo baten gainean hondar-karga positibo bat, δ+, ager-
tzen da, atomo hori erasotako C atomoarekiko orto posizioan edo para posizioan dagoelarik.
— X erreaktiboarekin loturiko karbonoak C−H loturaren haustura heterolitiko baten bidez, protoi bat, H+, aska-
tzen du. Askaturiko protoia zatiki negatiboan, Y−, finkatzen da.
— Elektroi-bikotea berreskuratutakoan, hondar-karga desagertzen da, eta sistemak bere izaera aromatikoa
birlortzen du.
δ+ δ+
[ ]
H δ+ δ− H H H X
δ− 哭 +X : Y → ⇔ X ⇔ X − H+ → HY +
X
δ+ δ+
Eraso elektroizalea Erresonantzian dauden tarteko karbokatioiek Ordezkapen-

protoi bat, H+, askatzen dute produktua
Ordezkapen elektroizale aromatikoa Lewis-en azidoen bidez katalizatzen da, esaterako, FeCl3, AlCl3, ..., X:Y erre-
aktiboaren haustura heterolitikoa errazten dutenak, hain zuzen. Bestalde, haustura horretan, X+ zatiki elektroiza-
lea lortzen da, zeinak, gero, eraztun bentzenikoaren H-a ordezkatuko baitu. Horrela, halogenazioaren kasuan,
zera daukagu:
Cl:Cl + FeCl3 → Cl+ + FeCl4−
Erreaktiboa Lewis-en Zatiki
azidoa elektroizalea
Bentzenoaren klorazioak, nitrazioak, alkilazioak eta sulfonazioak ordezkapen-deribatu hauek sortzen dituzte:
Cl NO2
+ HCl + H2O
Cl2 HNO
3
S O 4)
Klorobentzenoa (+ H 2 Nitrobentzenoa
CH3 Br H2 S HSO3
CH 3 O4
+ HBr + H2O
Metilbentzenoa edo toluenoa Azido bentzenosulfonikoa
357
• Adizio-erreakzioak. Eraztun aromatikoak zenbait adizio-erreakzio paira ditzake, konposatu etilenikoetan ger-
tatzen direnetan baino baldintza energetikoagoetan: presio altuan edo erradiazio ultramoreen bidez, eta katali-
zatzaileen presentzian. Eraztun aromatikoaren aromatizitatea desagertu egiten da; halaber, π sistemaren sei
elektroiak gehituriko sei atomoei σ loturen bidez lotzen zaizkie. Adibidez:
CH2
⎯
⎯
H2C CH2
+ 3 H2 ⎯→
H2C CH2
⎯
⎯
CH2
Bentzenoa, C6H6 Ziklohexanoa, C6H12
9. ADIBIDEA
Deskribatu nagusiki eratzen diren konposatuak honako hauen nitrazioa egi-
tean: a) metilbentzenoa (toluenoa); b) nitrobentzenoa.
a) ⎯ CH3 taldeak, ⎯ NH2, ⎯ OH, ⎯ CH2CH3 taldeek eta halogenoek egiten

duten moduan, eraztun bentzenikoa aktibatu egiten du, eta ordezkatzai-
le horrekiko orto eta para posizioetara zuzenduriko efektu orientatzailea
eragiten du. Horrela jarduten dute bikote elektroniko konpartitugabeak
dituzten taldeek. Hau da:
CH3 CH3 CH3 CH3

→
← NO2
HNO3
+
→
→
(+ H2SO4)
→
←
NO2
Eraztunaren aktibazioa
b) ⎯ NO2 taldeak, ⎯ HSO3, ⎯ COOH, ⎯ CHO eta beste taldeek egiten duten
moduan, eraztuna desaktibatu egiten du, eta meta posiziora zuzenduriko
efektu orientatzailea eragiten du. Horiek talde elektropositiboak ohi dira.
NO2 NO2 NO2

←
→
HNO3
←
←
(+ H2SO4)
← NO2
→
Eraztunaren desaktibazioa
Oharrarazi egin behar da horrela eraturiko konposatuak lehentasunez lor-

tzen direnak direla. Beste isomeroak, posible direnak, portzentaje oso txiki
batean eratzen dira.
JARDUERAK
16. Formula ezazu ziklobutenoaren eta hidrogenoaren 19. Deskribatu bromobentzenoaren nitrazioz eratzen
arteko erreakzioa. diren konposatuak.
17. Formula eta izenda ezazu bentzenoak era dezake- 20. Idatzi honako hauen halogenazio-erreakzioa: a)
en deribatu trihalogenatu probableena. klorobentzenoa; b) azido bentzoikoa; c) etilbentze-
18. Adierazi nola lor daitekeen m-dinitrobentzenoa, noa. Arrazoitu ezazu zer produktu izango diren
bentzenotik abiatuta. lehentasunez eratuko direnak.

5. Hidrokarburoen deribatu halogenatuak ADI!
Hidrokarburoen hidrogeno atomo bat edo gehiago halogeno atomoen Hidrokarburoen deribatu halogena-
tu ugarik aplikazio praktiko garran-
bidez ordezkatzean lortzen diren deribatu alifatikoei edo aromatikoei tzitsuak dituzte.
alkilo- eta arilo-halogenuroak deritze, hurrenez hurren. • Trikloroetilenoa, Cl2C= CHCl,
Lortu, jadanik azterturiko prozeduretariko baten bidez lortzen dira: diklorometanoa, CH2Cl2, karbo-
no tetrakloruroa, CCl4, eta beste
— Alkanoen halogenazio zuzenaren bidez, erradikal askeekin eginiko batzuk disolbatzaile onak dira.
ordezkapenen bidez. • Kloroformo, CHCl3, triklorometa-
— Alkenoei edo alkinoei eginiko halogenoen edo hidrogeno halogenu- noa disolbatzaile moduan oso
erabilgarria da. Urte askoan
roen adizio elektroizalearen bidez.
anestesiko gisa erabili izan da.
— Eraztun bentzenikoan, hidrogenoa halogenoz ordezkatuta, ordez-
• Kloroetenoa edo binilo kloruroa,
kapen elektroizalearen bidez. CH2=CHCl, polimero garrantzi-
tsu bat lortzeko erabiltzen da:
PVC edo polibinilo kloruroa.
5.1. Alkilo-halogenuroak
Konposatu kolorgeak dira, uretan disolbagaitzak baina disolbatzaile
organikoetan disolbagarriak.
Haien erreakzio berezien artean, ordezkapen nukleozaleak eta ezaba-
keta-erreakzioak daude.
• Ordezkapen nukleozaleak. X halogenoak C⎯ X loturaren gainean ⎯ I efek-

tu induktiboa eragiten du, eta ondorioz, karbonoa positiboki polarizatzen da.
+ → . . δ+ . . δ−
⎯ C ⎯ X : ⎯→ ⎯ C ⎯ X :
.. ..
Hori dela eta, ordezkapen nukleozaleak erraztu egiten ditu: erreaktibo nukle- • DDT-a, 1,1,1-trikloro-2,2-bis(p-
ozale batek, esaterako, ⎯ OH, ⎯ OCH3, ⎯ CN, ⎯ NO2..., positiboki polariza- -klorofenil) etanoa, intsektizida
turiko karbonoari erasotzen dio, jadanik ezagutzen dugun mekanismoren gisa erabili izan da. Eragozpen
baten bidez, SN1 edo SN2. Halogenoa desplazatuta geratzen da, eta ordez- handiena produktu bortizki toxi-
kapen-produktu neutro bat lortzen da. Adibidez: koa izatea da.
δ+ . . δ− .. • Konposatu klorofluorohidrokarbo-
⎯ C ⎯ C ⎯ X : + OH− ⎯→ ⎯ C ⎯ C ⎯ OH + : X :−
哭 natuak, arruntki CFC deituak, eta
.. ..
komertzialki freoi izena hartzen
dutenak; horrela: CFCl3, CF2Cl2,
δ+ δ− .. C2F3Cl3, C2F4Cl2,...
CH3 ⎯ CH2 ⎯ CH2 ⎯ Cl + OH− ⎯→ CH3 ⎯ CH2 ⎯ CH2 ⎯ OH + .Cl
.
−
Erlatiboki geldoak dira, eta aeroso-
Nukleozalea Ateratzen den taldea
letan bultzatzaile gisa erabiltzen
• Ezabaketa-erreakzioak. Lewis-en base sendoen presentzian egiten dira. dira, aire girotuko sistemetan eta
C⎯ X lotura apurtu egiten da, karbokatioi bat eta X− ioia eratuz. Bigarren hozkailuetan hoztaile gisa, disolba-
tzaile gisa, etab. Erabilera zalantzan
etapa batean, protoi baten, H+, galera dela eta, lotura bikoitz bat eratzen da.
jarri da, goi-atmosferan kokaturik
H Cl H dagoen eta Eguzkitiko erradiazio
ultramoreetatik babesten gaituen
H ⎯ C ⎯ C ⎯ H ⎯→ H ⎯ C ⎯ C+⎯ H + Cl− ozono-geruzaren suntsipenean izan
dezaketen eskuhartzea dela eta.
H H H H
Karbokatioia
H

H ⎯ C ⎯ C+ ⎯ H + B− ⎯→ H ⎯ C=C ⎯ H + HB

H H H H
Lewis-en basea
JARDUERAK
21. Idatz ezazu 2,2-dimetilpropanoak sodio hidroxido 22. Kalkulatu C6H6 formula duen hidrokarburo lineal
diluituarekin inguruneko tenperaturan duen erreak- batek gehi dezakeen bromo molekulen kopurua.
zioa. Proposatu mekanismo posible bat.
359
5.2. Wurtz-en sintesia

Laborategian alkanoak prestatzeko prozeduretatik bat Wurtz-en sinte-
sia deiturikoa da. Alkilo-halogenuroek sodioarekin duten erreakzioaren
bidez, alkano bat lortzen da.
Horrela, etilo ioduroaren eta sodio metalikoaren arteko erreakzioan,
butanoa lor daiteke:
2 CH3 ⎯ CH2I + 2 Na (s) → CH3 ⎯ CH2 ⎯ CH2 ⎯ CH3 + 2 NaI
10. ADIBIDEA
Idatz itzazu metanotik abiatuta etanoa lortzeko eta etanotik abiatuta etenoa
lortzeko erreakzio posibleak.
a) Metanoaren klorazioa: CH4 + Cl2 → CH3Cl + HCl

Wurtz-en sintesia: 2 CH3Cl + 2 Na → CH3 ⎯ CH3 + 2 NaCl
b) Etanoaren klorazioa: CH3 ⎯ CH3 + Cl2 → CH3 ⎯ CH2Cl + HCl

Erreakzioa
NaOH-arekin: CH3 ⎯ CH2Cl + NaOH → CH2=CH2 + NaCl + H2O
5.3. Arilo-halogenuroak
Alkilo-halogenuroak baino erreaktibotasun gutxiagokoak dira egoera
normalean, hau da, errazak ez direnean ez haustura heterolitikoa ezta
ioien eraketa ere.
Hala ere, baldintza energetikoagoetan konposatu diordezkatuak era di-
tzakete, eta ordezkapen nukleozaleak diren erreakzioak paira ditza-
kete.
• Konposatu diordezkatuak. Haloarenoen halogenoak orto eta para

posizioetarako efektu orientatzailea eragiten du, eta konposatu horien
eraketa ahalbidetzen du. Adibidez,
Cl
Cl Cl
→ → NO2
HNO3
+
→
→ →
NO2
1-kloro-2-nitrobentzenoa 1-kloro-4-nitrobentzenoa
(o-kloronitrobentzenoa) (p-kloronitrobentzenoa)
• Ordezkapen nukleozaleak. Erreakzio mota horren ohiko adibidea ani-

linaren (bentzenamina) eraketa da.
Cl NH2
KNH2, NH3(l)
+ KCl
䉱
klorobentzenoa anilina
(bentzenamina)

6. Konposatu oxigenatuak Konposatua

F. p. I. p.
(°C) (°C)
Beren talde funtzionalean oxigenoa duten substantzia organikoei kon-
posatu oxigenatuak deritze, hau da, alkoholak, fenolak, eterrak, aldehi- Metanola −97,8 64,5
doak, zetonak, azido karboxilikoak eta esterrak. Etanola −117,3 78,5
1-Propanola −127,0 97,8
6.1. Alkoholak eta fenolak 1-Butanola −89,8 117,7
.. 1-Pentanola −78,5 137,9
Talde funtzionala hidroxiloa, ⎯ OH,.. da. Egitura orokorra R ⎯ OH 1-Hexanola −51,6 155,8
da. R-ak alkoholetan alkilo erradikal bat adierazten du, eta fenoletan,
erradikal aromatiko bat. ■ 3. taula. Alkoholen fusio- eta irakite-
puntuak.
• Masa molekular baxuko alkoholak likido kolorgeak dira, uretan disol-
bagarriak. Masa molekularra handitzen doan heinean, disolbagarrita-
suna gutxitu egiten da, eta fusio- eta irakite-puntuek gora egiten dute
(3. taula); azken horiek karbono atomoen kopuru berdina duten hidro-
karburoenak baino altuagoak dira, —OH taldeak hidrogeno-loturen
eraketa ahalbidetzen duelako.
Alkoholen erreakzio berezienak ordezkapen nukleozalea, deshidrata-
zioa eta oxidazioa dira.
• Ordezkapen nukleozalea. Oxigenoaren elektronegatibotasun altua dela

eta, ⎯ OH taldeak, karbonoarekin lotzen dituen elektroiak erakarri egiten ditu
⎯ I efektu induktiboz, eta ondorioz, karbono hori positiboki polarizatzen da.
Horrexegatik C-a erreaktibo nukleozale baten erasoaren xedea da, eta erre-
aktibo horrek ⎯ OH-a katalizatzaile azidoen presentzian ordezkatzen du.
Metanola
H H
δ+ δ− Alkohol metilikoa eta egurraren
R ⎯ C ⎯ OH + X− ⎯→ R ⎯ C ⎯ X + OH−
哭 alkohola izenak ere hartzen ditu.
Likido kolorgea eta oso toxikoa da.
H H Egurraren destilazio lehorrez lor-
tzen da, eta halaber, CO-aren hidro-
Adibidez, CH3 ⎯ CH2OH + HCl ⎯⎯→ CH3 ⎯ CH2Cl + H2O genazioz, presio eta tenperatura
altuetan eta oxido metalikoen
• Deshidratazioa. Azido sendoen presentzian eta tenperatura arinki nahaste baten presentzian, katali-
altuan, alkoholek H2O-molekula baten ezabaketa intermolekularra paira- zatzaile moduan diharduena.
tzen dute, eter bat eratuz.
CO + 2 H2 → CH3OH
OH OH
Disolbatzaile gisa erabiltzen da,
R ⎯ C ⎯ H + H ⎯ C ⎯ R → R ⎯ CH2 ⎯ O ⎯ CH2 ⎯ R + H2O errekin gisa, beste konposatu orga-
nikoak lortzeko lehengai gisa, eta-
H H nola desnaturaltzeko eta edari alko-
Tenperatura zertxobait altuagoetan, H2O-molekula baten eliminazio holdunen fabrikazioa eragozteko,
etab.
intramolekularra gertatzen da, eta alkeno bat eratzen da.
H OH

Etanola
R ⎯ C ⎯ C ⎯ H → R ⎯ C=C ⎯ H + H2O Likido kolorgea da, uretan oso
disolbagarria, eta azukreen hartzi-
H H H H duraz, eta bereziki glukosarenaz,
lortzen da:
• Oxidazioa. Ingurune azidoan oxidatzaile sendoak gehituz, alkoholak oxi-
datu egiten dira. Eratzen den produktua alkohol motaren araberakoa da. C6H12O6 →
— Alkohol primario baten oxidazioak aldehido bat sortzen du. Azken horre- → 2 CH3CH2OH + 2 CO2
nak azido karboxilikoa sortuko du, berehalaxe ikusiko dugun moduan.
baita petroliotik deribatutako eteno-
H aren hidratazioz ere.
K2Cr2O7
⎯
CH3 ⎯ CH2OH ⎯⎯⎯⎯→ CH3 ⎯ C + H2O Antiseptiko gisa erabiltzen da likore-

(H2SO4)
=
O en fabrikazioan, eta zenbait produk-

tu kimikotan, errekin gisa, disolba-
— Alkohol sekundario baten oxidazioak zetona sortzen du. tzaile gisa, etab.
K2Cr2O7
CH3 ⎯ CHOH ⎯ CH3 ⎯⎯⎯⎯→ CH3 ⎯ CO ⎯ CH3 + H2O
(H2SO4)
— Alkohol tertziarioaren oxidazioak kate karbonatuaren haustura era- 361
giten du.
• Orokorrean fenolak solido kristalinoak dira. Uretan duten disolbaga-

rritasuna masa molekularrarekin gutxituz doa, eta fusio- eta irakite-
puntuak karbono atomoen kopuru berdina duten hidrokarburoenak
baino altuagoak dira.
Alkoholekin alderatuz gero, fenolak ez dira ez deshidratatzen ezta oxida-
tzen ere. Aitzitik, nolabaiteko izaera azidoa dute, alkoholena baino handia-
goa —horiek azido eta base oso ahulak dira (anfoterismoa)—, eta gaine-
ra, ordezkapen elektroizale aromatikoko erreakzioak pairatzen dituzte.
• Izaera azidoa. Base sendoekin, fenolek honela erreakzionatzen dute:

OH ONa
+ NaOH + H2O
䉱
Fenola Sodio fenoxidoa
• Ordezkapen nukleozaleko erreakzioak. ⎯ OH taldeak eraztun bentzeni-

koa aktibatzen du, eta ordezkatzaileak orto eta para posizioetara orientatu.
OH OH OH
→ Br
← Br
+ 3 Br2 + 3 HBr
→
→
䉱
→
←
Eraztunaren aktibazioa
Br
Fenola
2,4,6-tribromofenola
6.2. Eterrak
.. ..
Talde funtzionala — .O. — da, eta egitura orokorra, R ⎯ .O. ⎯ R′.
Dimetil eterra salbu, zein gaseosoa baita, eterrak likidoak dira, urak
baino dentsitate gutxiagokoak, eta bertan disolbaezinak. Orokorrean,
erreaktibotasun baxua dute, ⎯ C ⎯ O ⎯ loturaren egonkortasunagatik
eta polaritate baxuagatik. Hori dela eta, beste substantzia organikoen
disolbatzaile gisa sarri erabiltzen dira. Izaera basikoa dute.
• Izaera basikoa. Oxigenoan, bi elektroi bikoite konpartitu gabeen pre-

sentziak eterrei Lewis-en baseen gisa jardutea ahalbidetzen die, azido-
ekin erreakzionatuz edo beraiekin lotura koordinatuak eratuz.
+
H3C
..
[ ]H3C
..
⎯
+ δ+H:Br δ− O:H Br−

䉱
O..
⎯
⎯
H3C H3C
Dimetil eterra Dimetil oxonio bromuroa
JARDUERAK
23. Idatzi 2-propanolaren eta 1-butanolaren formulak. 25. Formulatu eta azaldu azido formikoaren eta 1-pro-
Azaldu bi konposatu horiek oxidatzaileen aurrean panolaren arteko erreakzioa.
dituzten portaerak.
26. Formula itzazu erreakzio hauek: a) etanolaren erre-
24. Formulatu eta azaldu fenolak honako erreaktiboe- kuntza; b) metanolaren oxidazio leuna; c) 1-butano-
kin dituen erreakzioak : a) potasio hidroxidoarekin; laren oxidazio bortitza.
b) kloroarekin.


:O: :O:

Aldehidoen talde funtzionala H — C — da, eta Zetonen egitura orokorra — C — da, eta haien talde
egitura orokorra, R ⎯ C ⎯ H. funtzionala, R ⎯ C ⎯ R′.

=
O
:O:
Aldehidoen eta zetonen serie bakoitzaren lehen kideak uretan di-
solbagarriak dira, hain zuzen ere, karbonilo C=O taldearen po-
laritatearengatik. Polarizazio hori oxigenoaren ⎯ M efektu mesome-
Konposatua F.p. (°C) I.p. (°C)
roagatik gertatzen da, erresonantziako egiturak sorrarazten dituena:
.. .. .. − Metanala −92 −21
δ−
[ O: O..
]
=哭
Etanala −123 21
⎯
R ⎯ δ+C ←⎯→ R ⎯ +C Propanala −81 49
⎯
−97
⎯
R R Butanala 75
Propanona −95 56
Horrek guztiak aldehidoak eta zetonak antzeko masa molekularreko
Butanona −86 80
hidrokarburoak baino hegazkortasun baxuagokoak izatea eragiten du
2-Pentanona −78 102
(4. taula), baina alkoholak baino hegazkortasun altuagokoak dira,
azken horiek era ditzaketen hidrogeno-loturak direla eta. 3-Pentanona −42 102
Aldehidoen eta zetonen propietate kimiko berezienak karbono primario ■ 4. taula. Aldehidoen eta zetonen fusio-
edo sekundario batean, hurrenez hurren, karbonilo talde bat dagoela- eta irakite-puntuak.
ko gertatzen dira. C=O lotura horren erreaktibotasuna alkenoen
C=C lotura bikoitza baino handiagoa da, nahiz eta lehenak bigarre-
nak baino lotura-energia altuagoa izan.
• Adizio-erreakzioak. Karbonilo taldeko karbono ato- • Kondentsazio-erreakzioak. Bi hidrogeno atomo

moari egindako eraso nukleozalearen bidez eta oxi- dituen erreaktibo nukleozale batek egindako eraso-
genoari egindako eraso elektroizalearen bidez ger- ak eta H2O-molekula baten ezabaketak eraginda
tatzen dira. C=O taldearen π lotura apurtu egi- gertatzen dira.
ten da. δ+
.δ−
. δ−
⎯
⎯
δ+ δ−
哬哭 . . + :NH2X → C ⎯ O →
C=O C=N ⎯ X + H2O

⎯
C=O + Y−X+ ⎯⎯→ C ⎯ O ⎯ X

哭
⎯
δ+ XNH2
Y
X ordezkatzailearen izaeraren arabera, hainbat kon-
Horrela, H2-aren adizioak tenperatura eta presio posatu mota lortzen dira:
altuetan eta katalizatzaileen presentzian, esaterako
Ni edo Pt, aldehidoen kasuan, alkohol primarioaren — Alkilo taldeekin, ⎯ R, iminak lortzen dira:
⎯
eraketa ahalbidetzen du, eta zetonen kasuan, alko- C=N ⎯ R

⎯
hol sekundarioaren eraketa.

— Amino taldearekin, ⎯ NH2, hidrazonak lortzen
CH3 CH2 CHO + H2 → CH3 CH2 CH2OH
dira:
⎯
Propanala 1-propanola C=N ⎯ NH2

⎯
O OH
— Hidroxilo taldearekin, ⎯ OH, oximak lortzen dira:
CH3 ⎯ C ⎯ CH3 + H2 → CH3 ⎯ CH ⎯ CH3
⎯
C=N ⎯ OH
⎯
Propanona 2-propanola
• Oxidazio-erreakzioak. Oxidatzaile leunak erabiliz,
Beste adizio-erreakzio batzuk HCN-arekin eta NH3-
aldehidoak errazki oxidatzen dira, eta azido karboxi-
arekin gertatzen dira, zianhidrinak eta aminoalkoho-
liko bilakatzen dira.
lak sortuz, hurrenez hurren.
CH3 CHO → CH3 COOH
H H Etanala Azido etanoikoa (azetikoa)

R ⎯ C ⎯ CN R ⎯ C ⎯ NH2 Zetonak aldehidoak baino oxidagaitzagoak dira.
Horrexegatik, aldehidoek oxidatzaile leunen aurrean
OH OH oxidatzeko duten erraztasuna batzuk eta besteak
Zianhidrina (hidroxinitriloa) Aminoalkohola desberdintzeko erabiltzen da.
363
6.4. Azido karboxilikoak

Azido karboxilikoen talde funtzionala karboxiloa da.
..
O.. O
—C . . Egitura orokorra hauxe da: R ⎯ C
. . —H
O O⎯H
Azido karboxilikoen seriearen lehen hamar kideak likidoak dira; beste
guztiak giro-tenperaturan solidoak. Haien fusio- eta irakite-puntuak
erlatiboki altuak dira, hidrogeno-loturen eraketa dela eta.
Karboxiloaren polaritateak masa molekular txikieneko azidoak H2O-tan
disolbagarriak izatea eragiten du.
Azido karboxilikoek hidroxilo taldearen kausazko erreakzioak eta
ordezkapen nukleozaleak aurkezten dituzte.
• Hidroxilo taldearen kausazko erreakzioak. Karboxilo • Ordezkapen nukleozaleak. Karboxiloaren C-aren

taldean agerian agertzen dira, batetik, karboniloaren O- polaritate positiboak karbono horretan erreaktibo
aren gaineko karga elektronikoaren dentsitate altua eta nukleozaleen erasoa ahalbidetzen du, OH-a ordez-
bestetik, hidroxilo taldearen, OH-aren, polarizazioa, egi- katuz. Mota horretakoak dira erreakzio hauek:
tura erresonanteek erakusten duten moduan: — Esterifikazioa. Katalizatzaile gisa diharduen azido
.. . . ..− . . ..−
[ ]
O.. O.. baten presentzian, azido batek eta alkohol batek elka-
=哭
O..
rrekin erreakzionatzen dute, ester bat eta ura emanez.
⎯
⎯
R⎯C ↔ R ⎯ +C ↔ R⎯C
.. .. ..
=
⎯
⎯ Erreaktiboetariko bat soberan egonez gero edo

哭
O⎯H O
.. H + OH
produktu hautatu bat kenduz gero, oreka eskuine-
Ondorioa karboxiloaren H-aren izaera azidoa da. rantz desplazatuko da.
Horretan, bi egitura erresonante dituen karboxilato O O
ioiak parte hartzen du:
=
=
.. . .− CH3 ⎯ C +HO ⎯ CH3 → CH3 C + H2O
[ ] ⎯
⎯
O
.. .. :
O OH O ⎯ CH3
=
⎯C .. ↔ ⎯C ..
−
=
⎯
Azido etanoikoa Metanola Metil etanoatoa

.. :
O O
..
Karboxilato ioiaren egonkortasun handiak azidoei — Azilo halogenuroen eraketa, fosforo halogenuroe-
disoziatzea ahalbidetzen die, orokorrean ahulak kin eginiko erreakzioaren bidez.
diren azidoei dagokien moduan: O O
=
O O 3 CH3 C + PCI3 ⎯→ 3 CH3 C + H3PO3

=
⎯→
⎯
R⎯C + H2O ←⎯ R⎯C + H3O+ OH Cl

⎯
O⎯H O− Etanoilo kloruroa
Izaera azido hori handiagotu daiteke, baldin karboxiloaren — Azidoen anhidridoen eraketa tenperatura altue-
C-ari ordezkatzaile oso elektronegatibo bat, X, lotzen tan, uraren ezabaketa intermolekularraren bidez
bazaio, atomo horren gainean −I efektua izango baitu. Ba- gertatzen da.
seekin egindako erreakzioak gatzen eraketa eragiten du:
O OH HO O O O O
=
O O
=
=
=
⎯
⎯
⎯
⎯
C + C ⎯→ C C +H2O
=
=
CH3 C + NaOH ⎯→ CH3 C + H2O

⎯
⎯
OH ONa CH3 CH3 CH3 CH3

Sodio etanoatoa Azido etanoikoa Anhidrido etanoikoa
(sodio azetatoa) (azido azetikoa) (anhidrido azetikoa)
JARDUERAK
27. Adierazi aldehido baten eta zetona baten oxidazio- 29. Azal ezazu honako hau: alkoholak masa molekular
an lortzen diren produktuak. Eman kasu bakoitza- bereko aldehidoak baino hobeto disolbatzen dira
ren adibide bat. uretan.
28. Formulatu karboxilo taldearen bi erreakzio propio, 30. Arrazoitu ezazu ea etanola eta propanona uretan
eta deskribatu haien izaera. disolbagarriak diren, eta adierazi zergatia.

6.5. Esterrak
..
O: O
=
Ester izeneko talde funtzionala hauxe da: — C . . eta egitura orokorra: R′ ⎯ C
⎯
..—
O O⎯R
Esterrak substantzia likidoak edo solidoak dira. Masa molekular baxu-

koak eta uretan nahiko disolbagarriak, disolbagarritasuna karbonodun Aldehidoen izaera
katearen tamaina handiagotzen den heinean gutxituz doalarik. erreduktorea
• Oxido leun batek, Tollens erreak-
Horietariko askok usain atseginak dituzte, eta lurringintzan eta fruta- tibo izena duenaren moduko
esentzia sintetiko moduan erabiltzen dira. batek, aldehidoak oxidatu egiten
ditu, zetonak, aldiz, ez.
Poliester izenekoak erretxinetarako, zuntz sintetikoetarako eta plasti- Erreaktibo hori zilar nitratoarekin
koetarako polimeroen prestakuntzan erabiltzen dira. ur-amoniakotan eginiko disolu-
zioa da, eta disoluzio horrek
Ikus ditzagun orain esterren bi erreakzio garrantzitsu: hidrolisia eta [Ag (NH3)2]+ ioi konplexua du. Ioi
amiden eraketa. hori zilar metalikoraino erreduzi-
tzen da, ontziaren barne-horme-
tan zilar-ispilu baten eran ezarriz;
• Hidrolisia. Azidoekin gertatzen den moduan, esterren talde funtzionala- aldehidoa, bere aldetik, azido
ren karbonoak elektroien mentsa du, eta horregatik erreaktibo nukleoza- karboxilikora oxidatzen da, eta
leek eraso egin diezaiokete, ⎯ O ⎯ R taldea ordezkatu egiten dutenak. gatz amonikoa eratzen du.
Esterren deskonposizio hori, hidrolisia, ordezkapen nukleozalearen adi- R CHO + 2 [Ag (NH3)2] OH →
bide bat da. Bere mekanismoa esterren eraketa ahalbidetzen duen este- → R COONH4 + 2 Ag +
rifikazio-erreakzioaren alderantzizkoa da. + 3 NH3 + H2O
— Hidrolisi azidoa berotan gertatzen da, H2O gehiegi badago eta • Fehling-en erreaktiboa kobre (II)
azido mineral baten presentzian. sulfatoaren eta sodio eta potasio
tartratoaren disoluzio alkalinoa
O O da, eta erreaktibo horrekin aldehi-
=
CH3 ⎯ C + H2O ⎯→ CH3 ⎯ C + CH3 ⎯ OH doak oxidatu egiten dira, Cu (II)-a

⎯
Cu (I)-e-raino erreduzituz, hau da,

OCH3 OH
kolore gorriko Cu2O-raino.
Metil etanoatoa Azido etanoikoa (azetikoa) Metanola R CHO + 2 Cu2+ + 5 OH− →
— Hidrolisi alkalinoak azido karboxilikoaren gatzaren eraketa sortzen → R ⎯ COO− + 3 H2O +
du. + Cu2O (s)
O O Aldehidoa
=
=
CH3 ⎯ C + NaOH ⎯→ CH3 ⎯ C + CH3 ⎯ OH

⎯
⎯
OCH3 ONa
Metil etanoatoa Base sendoa Sodio etanoatoa (azetatoa) Metanola
• Amiden eraketa. Esterren eta amoniakoaren arteko erreakzioak ordez-

kapen nukleozaleko mekanismo bat jarraitzen du. C⎯ OR loturaren
hausturak (amonolisia) eta ⎯ OR taldea ⎯ NH2 taldearekin ordezkatzeak
konposatu nitrogenatu baten eraketa eragiten dute: amida bat.
O O Fehling-en Kolore gorriko
=
R′⎯ C + NH3 ⎯→ R′⎯ C + R ⎯ OH erreaktiboa hauspeakina, Cu2O

⎯
OR NH2
Esterra Amoniakoa Amida Alkohola
JARDUERAK
31. Formulatu eta izendatu substantzien arteko erreak- d) Etil metanoatoa eta sodio hidroxidoa.
zioaren ondorioz lortzen den konposatu nagusia:
e) Metil etanoatoa eta amoniakoa.
a) Azido propanoikoa eta etanola. — Deskribatu kasu bakoitzean gertatzen den me-
b) Azido metanoikoa eta fosforo trikloruroa. kanismoa labur.
c) Azido butanoikoa eta potasio hidroxidoa.
365
11. ADIBIDEA
Formulatu 2-butanola azido sulfurikoarekin tratatzean gertatzen den erreakzioa, eta justifikatu lortuko den produktu
gehiena zein izango den. Idatzi estereoisomeroak, bai abiapuntuko konposatuari dagozkionak, bai aipaturiko pro-
duktu gehien horri dagozkionak, kasu bakoitzean isomeria mota adieraziz.
— H2O-aren eliminazio intramolekuarraren erreakzioa 2-butanolean. Erreakzio hori bi produktu desberdin sortuz gerta
daiteke:
CH3 CH=CH CH3 + H2O

CH3 CHOH CH2 CH3 + H2SO4
CH2=CH CH2 CH3 + H2O
H H H CH3
Produktu gehiena, edo kantitate handienean agertuko dena, lehena
⎯
⎯
⎯
⎯
C=C C=C
izango da, 2-butenoa, OH taldea duen karbono atomoaren alboko bi
⎯
⎯
⎯
karbono-atomoetatik, H-atomoen kopuru txikiena duen karbonotik CH3 CH3 CH3 H
erauziko baita hidrogenoa. 2-butenoak cis-trans isomeria du. cis-2-butenoa trans-2-butenoa
CH3 CH3

2-butanolak C asimetriko bat du; beraz, isomeria optikoa du. H ⎯ C ⎯ CH2 CH3 CH3 CH2 ⎯ C ⎯ H
Hona hemen haren isomero optikoak (enantiomeroak).
OH OH
12. ADIBIDEA
Idatz ezazu azido propanoikoaren egitura. Distribuzio elektronikoa kontuan hartuta, adierazi arrazoituz: a) gune era-
sogarria erreaktibo nukleozaleentzat, mekanismo posible bat formulatuz; b) konposatuaren izaera azidoa.
..
O
..
=
CH3 CH2 C . .
⎯
.. ⎯H
O
a) Erreaktibo nukleozaleak, hots, karga elektronikoa- b) Azidotasuna karboxiloaren polarizazioaren kausaz

ren soberakin bat dutenak, ments elektronikoa gertatzen da, bertako hidrogeno atomoa erraz laga
duten substratuaren eskualdeetara edo eremueta- baitaiteke, oso egonkorra den ioi karboxilato bat
ra orientatuko dira, karboxiloaren karbonoaren sortuz, hain zuzen.
modukoetara. Nukleozaleak, Nu−, OH taldea
ordezkatu egiten du, ordezkapen nukleozalea den O O
=
=
prozesu batean. R⎯C ⎯→ R⎯C + H+
←+
.. − ..
⎯
. . δ−
⎯
O⎯H O−
=哭
O.. O.. : O:
..
=
R ⎯ δ+C 哬
⎯
. .+ Nu ⎯→ R ⎯ C ⎯
−
. . ⎯→ R C + OH
: : .. −
⎯
⎯
⎯
⎯
OH
.. Nu OH
.. Nu
JARDUERAK
32. Adierazi alkohol primario bat alkohol sekundario 36. Formulatu eta izendatu 3-pentanonaren eta 1-
batetik desberdintzea ahalbidetzen duen erreakzioa. propanolaren erredukzio katalitikoan lortzen den
Demagun 1-propanola eta 2-propanola direla. produktu gehiena. Deskribatu erreakzioaren
Arrazoitu ea konposatu horiek nolabaiteko isomeria mekanismoa labur.
motaren bat duten. 37. A konposatu organiko baten formula enpirikoa
33. Azaldu etanolaren oxidazio osoaren prozesua, C4H10O da. Oxidazio baten bidez, B konposatu bila-
potasio dikromatoarekin eta ingurune azidoan, eta katzen da, eta horren formula enpirikoa C4H8O da,
adierazi nola ezagutzen den. zetona baten moduan aritzen dena. Idatzi eta izen-
34. Alderatu azetaldehidoa eta azetona lorbide-erreka- datu A eta B konposatuen egiturak.
zioetan eta portaera kimikoan. 38. Azido monokarboxiliko batek 1-butanolarekin erre-
35. Irudikatu metanolean eta etanolean agertzen diren akzionatzen du, ester bat lortzen delarik. Ester
hidrogeno-loturak. Adierazi lotura horien existen- horrek % 27,8 oxigeno du. Determinatu zein den
tziak dituen ondorio praktikoak. azido hori eta idatz ezazu esterifikazio-erreakzioa.

7. Konposatu nitrogenatuak
Talde funtzionalean nitrogenoa duten substantzia organikoei konposatu
nitrogenatuak deritze. Konposatu horiek oso anitzak dira, kontuan hartu-
ta nitrogenoak lotura bakunak, bikoitzak eta hirukoitzak eratzeko duen
erraztasuna, eta, halaber, oxidazio-egoera desberdinak hartzeko duen
joera. Hiru talde kontsideratuko dira: aminak, amidak eta nitriloak.
7.1. Aminak
Aminen talde funtzionala — N —
. . da, eta egitura orokorra:
Konposatua F. p. (°C) I. p. (°C)
Amina primarioak Amina sekundarioak Amina tertziarioak
CH3NH2 −93,6 −6,3
H H R
CH3CH2NH2 −81,0 16,6
R⎯N⎯H R⎯N⎯R R⎯N⎯R CH3CH2CH2NH2 −83,0 47,8
Amina tertziarioek, karbono atomoen kopuru berdina duten hidrokarbu- CH3CH2CH2CH2NH2 −49,1 77,8
roen fusio- eta irakite-tenperatura antzekoak dituzte; primarioek eta (CH3)2 NH −93,0 7,4
sekundarioek, aldiz, puntu horiek altuagoak dituzte, molekulen arteko (CH3CH2)2 NH −48,0 56,3
hidrogeno-loturen presentzia dela eta (5. taula). Gertaera horrek ami- (CH3CH2CH2)2 NH −40,0 110,0
nak uretan disolbatzen laguntzen du, masa molekular txikiena dauka- (CH3)3 N −117,2 2,9
tenak behinik behin.
(CH3CH2)3 N −114,7 89,3
Aminen ezaugarri kimiko garrantzitsuena basikotasuna da, amoniako-
(CH3CH2CH2)3 N −94,0 155,0
arenarekin alderagarria, eta handiagoa ere bada, nitrogenoan bikote
elektroniko askearen presentziaren ondorioz. ■ 5. taula. Amina alifatikoen fusio- eta
Aminak Lewis-en baseak dira, eta amina aromatikoak alifatikoak baino irakite-puntuak.
ahulagoak dira. Horrelakoak izanda, azido protonikoekin eta alkilo-
halogenuroekin erreakzionatzen dute.
• Erreakzioak azido protonikoekin. Erreakzio horiek • Erreakzioak alkilo-halogenuroekin. Bikote elektro-

alkilamonio gatzen eraketa ahalbidetzen dute. niko askeak aminei izaera nukleozale argia esleitzen
.. die, eta horregatik, elektroien mentsa duen atomoari
R ⎯ NH2 + HCl → [R ⎯ NH3]+ Cl−
erasotzeko gai dira.
Aminek azido nitrosoarekin, HNO2, duten erreakzioa Horrela gertatzen da, esaterako, alkilo-halogenuroe-
aminak primario, sekundario edo tertziario gisa kin, izan ere, erreakzio horrek amonio gatz desberdi-
sailkatzeko erabiltzen da, kasu bakoitzean lortzen nen eraketa ahalbidetzen du, amina motaren arabera.
diren produktuetan oinarrituta.
— Amina primarioek alkohol bat eratzen dute, eta — Amina primarioek dimetilamonio bromuroa
erreakzioan, nitrogeno gaseosoa, N2, askatzen da. ekoizten dute.
R ⎯ NH2 + OH ⎯ N=O → R ⎯ OH + N2 + H2O .哭
. δ+ δ−
— Amina sekundarioek nitrosamina izeneko kon- CH3NH2 + CH3 ⎯ Br → [(CH3)2NH2]+ Br−
posatua eratzen dute.
— Amina sekundarioek trimetilamonio bromuroa
R ⎯ NH + OH ⎯ N=O → R ⎯ N ⎯ N=O + H2O ekoizten dute.

R R .哭
. δ+ δ−
(CH3)2NH + CH3 ⎯ Br → [(CH3)3NH]+ Br−
— Amina tertziarioek trialkilamonio gatz bat era-
tzen dute.
— Amina tertziarioek tetrametilamonio bromuroa
+ ekoizten dute.
R ⎯ N⎯ R + OH⎯ N =O → R ⎯ NH ⎯ R NO2−
R
[

] .哭
. δ+ δ−
(CH3)3N + CH3 ⎯ Br → [(CH3)4N]+ Br−
JARDUERAK
39. Azal ezazu zergatik dituzten amina tertziarioek masa molekular berdineko amina sekundarioek baino irakite-puntu
baxuagoak.
367
7.2. Amidak ..
O:
Amiden talde funtzionala hauxe da: — C . .
N—H
H
O
=
Haien egitura orokorra beste hau da: R ⎯ C
⎯
NH2
Talde funtzionala polarizatuta dago, oxigenoak nitrogenoarekiko duen

elektronegatibitate handiagoa dela eta, eta bi forma horien arteko erre-
sonantziako hibrido bat dela kontsidera daiteke:
..
[ O: O−
]
=哭
⎯
⎯C 哬 ↔ ⎯C
Urea .. +
=
⎯
NH2 NH2
Azido karbonikoaren diamida dela
kontsidera daiteke: Masa molekular txikieneko amidak uretan nahiko disolbagarriak dira,
OH NH2 talde funtzionalaren polaritatearen kausaz. Taulako datuetatik egiazta
⎯
⎯
O=C ⎯→ O=C daitekeen moduan, amida guztiak solidoak dira inguruneko giro-tenpe-
⎯
⎯
OH NH2 raturan, metanamida izan ezik:

Solido zuria da, uretan disolbaga-
rria eta 132°C-an funditzen dena. Konposatua F.p. (°C) I.p. (°C)
Ugaztunetan proteinen metabolis-
moaren bukaerako produktua da, Metanamida 3 211
eta gernuan dago. Etanamida 82 222
Konposatu ez-organikoetatik abia- Propanamida 79 213
tuta sintetizaturiko lehendabiziko
konposatu organikoa izan da. Butanamida 116 216
Industrian, CO2-aren eta NH3-aren
arteko erreakzioaren bidez lortzen Amiden izaera basikoa aminena baino ahulagoa da. Hidrolisi-erreak-
da, 350°C-an eta presio altuan. zioak pairatzen dituzte, eta gainera, amida primarioek azido nitrosoa-
rekin erreakzionatzen dute.
CO2 + NH3 → CO(NH2)2 + H2O
Nagusiki, erretxinen eta plastikoen • Hidrolisi-erreakzioak. Ordezkapen nukleozaleko prozesuak dira, eta
fabrikazioan eta ongarrien ekoizpe- azido karboxiliko baten eraketa ahalbidetzen dute, amoniakoa askatuz.
nean erabiltzen da. δ−
δ+ O δ+ δ− O
=
=
CH 3 ⎯ C 哭 + H ⎯ OH ⎯→ CH3 ⎯ C + NH3
⎯
⎯
NH2 OH
Etanamida Azido etanoikoa (azetikoa)
Hidrolisi alkalinoak azidoaren gatzaren eraketa ahalbidetzen du.

O O
=
CH 3⎯ C + NaOH ⎯→ CH3 ⎯ C + NH3

⎯
NH2 ONa
Etanamida Sodio etanoatoa (azetatoa)
• Erreakzioak azido nitrosoarekin. Amida primarioek HNO2-arekin erreak-

zionatzen dute, gatz nitroso baten presentzian eta ingurune azidoan,
nitrogenoa askatuz eta azido karboxiliko bat eratuz.
δ−
O δ− δ+ O
δ+
=
R⎯C 哭 + OH ⎯ N=O ⎯⎯⎯⎯⎯→ R ⎯ C + N2 + H2O

⎯
NH2 OH

7.3. Nitriloak
Talde funtzionala — CN da, eta egitura orokorra, R ⎯ CN.
Masa molekular baxuko nitriloak likidoak dira giro-tenperaturan.
Lehenbiziko biak baino ez dira uretan disolbagarriak.
Nitriloen erreaktibotasuna talde funtzionalaren polarizazioak markatuta
dator, nitrogenoak karbonoarekiko duen elektronegatibotasun handia-
goa dela eta, honako bi erresonantziako egitura hauetan ikusten den
moduan:
哭 +
.−.
R ⎯ CN : ↔ R ⎯ C=N :
Nitriloen erreakzio bereziak hidrolisia eta adizioa dira.
• Hidrolisia. Nitriloen hidrolisia adizio-erreakzioa da, eta amida bat sor-

tzen du. Bestalde, amida ere hidrolizatu daiteke, azido karboxiliko bat
eratuz.
O O
H2O
=
=
CH3 ⎯ CN + H2O ⎯→ CH3 C ⎯⎯⎯→ CH3 C + NH3

⎯
⎯
NH2 OH
Etanonitriloa Etanamida Azido etanoikoa
• Adizioa. Lotura hirukoitzari eginiko hidrogenoaren adizioak amina pri-

marioen eraketa ahalbidetzen du.
katalizatzailea
R ⎯ CN + 2 H2 ⎯⎯⎯⎯→ R ⎯ CH2 ⎯ NH2
13. ADIBIDEA
Idatz itzazu azido karboxiliko baten eta bentzenotik deribatutako amina baten formula estrukturalak. Formulatu eta
izendatu bien artean era daitekeen konposaturen bat.
— Aukeratzen ditugu, adibidez, azido etanoikoa (azeti- O

=
koa) eta bentzenamina: CH3 C + NH2 ⎯→

⎯
O OH
=
CH3 ⎯ C NH2
⎯
Azido etanoikoa
OH
Bentzenamina (fenilamina)
— Bi konposatu horien arteko erreakzioak fenilamonio

⎯→
[ +
]
NH3 CH3COO
O
−
⎯→
=
gatz bat sortzen du. Gatz hori deskonposatu egiten CH3 ⎯ C

beroa
da beroaren eraginez, eta amida bat ematen du. ⎯⎯⎯→
⎯
NH
JARDUERAK
40. Adierazi azilo halogenuro batetik abiatuta amida 42. Deskriba ezazu amiden lorbiderako prozeduraren
baten eraketan gertatzen den erreakzioa. Ezta- bat. Deskriba ezazu, halaber, nitriloak nola lortu
baidatu mekanismoa, eta izendatu konposatuak. haietatik abiatuta.
O O 43. Formulatu propanonitriloaren hidrolisi-erreakzioa,

=
CH3 C + NH3 ⎯→ CH3 C + HCl eta izendatu eratu diren konposatuak.

⎯
Cl NH2 44. Idatz itzazu honako hauen arteko erreakzioak: a)

propilamina eta etilo azetatoa; b) azido nitrosoa eta
41. Osa ezazu erreakzio hau: propilamina; c) azido nitrosoa eta trietilamina; d) eta-
noilo kloruroa eta amoniakoa; e) propanamida eta
CH3 CH2 NH2 + H2O → … azido nitrosoa; f) metil ioduroa eta potasio zianuroa.
369
Xaboiak eta detergenteak

Xaboiaren historia sodio edo potasio kloruroaren disoluzio kontzentratu bat
Gure historiaurreko arbasoek, seguraski, janarietako gehitzen zaio, eta xaboiak gainazalean flotatzen due-
koipez zikinduriko eskuak errauts eta urez egindako nez, bereizi egiten da, eta bitartean, glizerina ontziaren
nahasketa batekin igurtziz garbituko zituzten. Ez daki- hondotik ustiatzen da. Ostean, lortutako xaboia disolu-
gu noiz aurkitu zuten ur hutsa baino garbiltzaile eragin- zio alkalinoetan eginiko hainbat garbiketa- eta irakite-
korragoa den nahasketa hori. operazioetatik pasarazten da, eta finketa eta akabera
egiten dira.
Jakin dakigu feniziarrek, greziarrek eta erromatarrek
xaboi motaren bat erabiltzen zutela. Antzinateko
Erroman, xaboi mota bat fabrikatzen zen, egur-errau- Propietateak
KIMIKA ETA GIZARTEA
tsez, animalien koipez eta kareharriz egindako nahas-

Xaboiei aplikaturiko teknologiaren bilakaerak eta
keta bat berotuz. Erdi Aroan zehar, xaboia luxuzko arti-
gehigarri desberdinen adizioak (lurrinak, koloratzaile-
kulua zen, gutxiren eskuragarri. Mendeetan zehar,
ak, antiseptikoak, antioxidatzaileak, etab.) gaur egun
xaboia eskuz egindako produktu bat izan da, landare-
erabilera desberdinetarako xaboi mota anitz eskura-
errautsak eta gantz-substantziak erabiliz fabrikatua.
garri izatea ahalbidetzen dute.
Animalien edo landareen koipeetan sortutako azidoak
Sodio-xaboiak pastila eran erabiltzen dira; potasio- eta
sodio edo potasio hidroxidoekin edo karbonatoekin erre-
amonio-xaboiak, aldiz, bigunagoak eta disolbagarriago-
akzionaraziz kalitate oneko xaboia lortzen zela jakin eta
ak, xaboi likidoetan eta xanpuetan erabiltzen dira batez
gero, beste problema bat agertu zen: nola lortu subs-
ere.
tantzia horiek modu merkean? 1775ean, Frantziako
Zientzien Akademiak diru-sari bat eskaini zuen sodio Garbigailuetarako hauts-xaboiek xaboia bera izateaz
karbonatoaren lorbide industrialerako metodo merke bat gain, beste agente batzuk ere badituzte, besteak
proposatzen zuenarentzat. N. Leblanc kimikari fran- beste, uraren karea disolbatzen dutenak, leungarriak,
tziarrak irabazi zuen, nahiz eta saria inoiz kobratu ez. arropen gainean karearen hauspeaketa eragozten
Handik gutxira hasi zen sodio karbonatoaren fabrikazio dutenak, distira-eragileak, etab.
industriala, xaboiaren industria sortu zen, eta horren Xaboiaren desabantailarik nabariena ur gogorren Ca2+,
erabilera jendearen artean hedatu zen. Ordutik hona, Mg2+, Fe3+,... ioiekin eratzen dituen hauspeakinak dira,
xaboia produktu nahikoa merkea izan da, eta horrek hain zuzen ere, konketaren edo bainu-ontziaren ingu-
haren erabilera orokorra ahalbidetu du, osasun publi- ruan, edo arroparen gainean bertan, hain ezagunak
koaren hobekuntzarako ekarpen handia eginez. diren zuri-grisuneak sortzen dituztenak.
1860an, E. Solvay kimikari belgiarrak sodio karbona-
to merkearen fabrikaziorako bere izena daraman Detergenteak
metodoa asmatu zuen. 1930ean, Alemanian, xaboiak ordezkatuko zituzten
substantzia batzuk fabrikatzen hasi ziren, detergente-
Fabrikazioa ak. Horien eragin garbitzailea xaboien berezko kar-
Gaur egun, xaboia zenbait gantz-azidoren sodio- edo boxilato taldeen ordez, sulfonato, sulfato edo fosfato
potasio-gatzek osatzen dute, eta altzairuzko galdara taldeen presentzian datza. Koipeen gainean duten
handietan fabrikatzen da, non koipeak, ur-lurrunez urtu- eragina, detergenteetan eta xaboietan antzekoa da.
ta, berotu egiten diren eta, aldi berean, irabiatu egiten Zikinkeriaren koipe-tantatxoak detergentearen moleku-
diren. Poliki-poliki, hidroxido- edo karbonato-disoluzio la-geruza batek inguratuta geratzen dira. Horien mutur
bat gehitzen zaio. Koipeen saponifikazioa lortutakoan, polar hidrofiloa uretan murgiltzen den bitartean, bikote
hidrokarbonatu ez-polarra zikinkeriari atxikitzen zaio.
Modu horretan, koipe-tantak herresta daitezke, eta
itsatsitako substratuetatik —arropa zein azala— aska-
tu ere.
Detergenteen abantaila honako hau da, ur gogorren
ioiekin ez dutela hauspeakinik eratzen, eta horrela
xaboiaren ohiko metaketak ez direla gertatzen.
Hala ere, gaur egun jakin dakigu detergente batzuen
erabilera ez dela gomendagarria. Batzuk hondar-ure-
tara bota eta gero, ur horien oxigenazioa eragotzi egi-
ten dute, uretako bizitza kaltetuz. Beste batzuek bak-
terioek deskonposa ezin dezaketen apar kopuru
gehiegizkoa ekoizten dutelako. Horiek biodegradaga-
rriak ez direla esaten da.

LABURPENA
• Molekula organikoek dentsitate elektroniko altuko edo — Erreaktibo elektroizalea. Dentsitate elektroniko
baxuko eskualdeak dituzte, elektroien desplazamen- baxuko atomoren bat duena da.
du iraunkorrak edo aldi baterakoak direla eta. Efektu — Erreaktibo nukleozalea. Dentsitate elektroniko
elektronikoak mota honetakoak izan daitezke: induk- handiko atomoren bat duena da.
tiboa, mesomeroa, induktomeroa eta elektromeroa.
• Erreakzio organikoak honela sailkatzen dira:
— Efektu induktiboa, I. Lotura bakun batean konpar-
— Ordezkapen-erreakzioak. Atomo batek, edo atomo
tituriko elektroien desplazamendu iraunkorra da
talde batek, C-ari lotuta dagoen atomo bat ordezka-
eta desplazamendu hori elementu elektronegatibo-
tzen du. Honela sailkatzen dira: homolitikoa, nukleo-
enerantz gertatzen da; horren ondorioz, lotura
zalea (lehen ordenakoa edo SN1, eta bigarren orde-
kobalentearen polarizazioa agertzen da.
nakoa edo SN2) eta elektroizalea edo SE.
— Efektu mesomeroa, M. Lotura bikoitz edo hirukoi- — Adizio-erreakzioak. Lotura bikoitzak edo hirukoi-
tzaren π elektroien desplazamendu iraunkorra da. tzak apurtu egiten dira, eta atomo edo talde berriak
Konposatuaren egitura erreala erresonantziako sartzen dira. Honela sailkatzen dira: nukleozaleak
hibrido baten moduan irudika daiteke, egitura nor- eta elektroizaleak.
malaren eta forma polarizatuaren artean dagoena.
— Ezabapen-erreakzioak. Substratuak elkarren
— Efektu induktomeroa eta elektromeroa. Efektu ondoko bi C-ri loturiko bi atomo edo atomo-talde
horiek elektroien aldi baterako desplazamenduan galtzen ditu, eta π lotura bat eratzen da.
oinarritzen dira, eta beste molekulen hurbiltasunaga-
— Kondentsazio-erreakzioak. Bi molekula, edo
tik gertatzen dira. Baldin desplazamendu hori lotura
gehiago elkartzen direnean, molekula sinpleago
bakun batean gertatzen bada, orduan efektu indukto-
bat ezabatuz.
meroa deritzo; lotura anizkoitz batean gertatzen bada,
aldiz, efektu elektromeroa. — Polimerizazio-erreakzioak. Molekula asko lotu
egiten dira, handiagoa eta konplexuagoa den
• Erreaktibo baten loturen haustura, erreakzioaren
molekula bakar bat sortzeko.
produktuen lotura berriak eratzeko, bi modutan gerta
daiteke: homolitikoa eta heterolitikoa. • Konposatu organikoen erreaktibotasuna:
— Alkanoak. Baldintza energetikoetan: errekuntza,
— Haustura homolitikoa. A:B lotura kobalente bat
ordezkapena eta cracking-a.
apurtzen denean eta atomo bakoitzak loturaren
elektroi bikotearen elektroi bat gordetzen duenean — Alkenoak. Adizio-erreakzioak (hidrogenazioa, ha-
gertatzen da haustura mota hori. Horrela, bi erradi- logenazioa eta hidrohalogenazioa), polimeriza-
kal aske lortzen dira. zioa, errekuntza eta oxidazioa.
— Alkinoak. Adizio elektroizaleko erreakzioak, erre-
— Haustura heterolitikoa. A:B lotura kobalente bat
kuntza eta polimerizazioa.
apurtzen denean eta bi atomoetako batek loturako
bi elektroiak gordetzen dituenean gertatzen da — Zikloalkanoek, ordezkapen-erreakzioak. Zikloal-
haustura mota hori. Horrela bi ioi lortzen dira, bata kenoek eta zikloalkinoek, adizio-erreakzioak.
positiboa eta bestea negatiboa. — Hidrokarburo aromatikoak. Ordezkapen-erreak-
zioak (klorazioa, nitrazioa, alkilazioa eta sulfona-
Baldin bi elektroiak gordetzen dituen atomoa kar-
zioa) eta adizio-erreakzioak.
bono atomoa bada, orduan, eraturiko ioi negatibo-
ak karbanioi, Rⴚ, izena hartzen du, eta karbono — Deribatu halogenatuak. Ordezkapen nukleozale-
atomoa positiboki kargatuta geratzen bada, aldiz, ko erreazkioak eta ezabaketa-erreakzioak.
orduan karbokatioi edo karbonio ioi, Rⴙ, izena — Alkoholak. Ordezkapen nukleozaleko erreak-
hartzen du. zioak, deshidratazio- eta oxidazio-erreakzioak.
Bai haustura homolitikoetan sorturiko erradikal askeei, — Aldehidoak eta zetonak. Adizio- eta kondentsa-
bai haustura heterolitikoetan eraturiko ioiei, erreakzio-erreakzioak. Aldehidoek, oxidazio-erreakzioak
zioaren tartekoak deritze. ere bai.
— Azido karboxilikoak. Ordezkapen nukleozaleko
• Erreakzio organikoetan, molekula erreakzionatzailea,
erreakzioak.
normalean handiena, substratua da, eta beste mole-
kula batek erasotzen dio, normalean txikiagoa denak: — Esterrak. Hidrolisi-erreakzioak eta amiden eraketa.
erreaktiboa, alegia; azken horrek aurrekoarekin erre- — Aminak. Erreakzioak azido protonikoekin eta alki-
akzionatzen du, erreakzio kimiko bat sortuz. lo halogenuroekin.
Erreaktibo hori honelako era batekoa izan daiteke: — Amidak. Hidrolisi-erreakzioak eta erreakzioak
— Erradikal askea. Elektroi desparekatua duen C- azido nitrosoarekin.
aren izaeraren arabera, primarioa, sekundarioa — Nitriloak. Hidrolisi-erreakzioak eta hidrogenoaren
edo tertziarioa izan daiteke. adizio-erreakzioa.
371

A Hidrokarburo ase baten 1,00 g-ko lagin baten erre-
Erlazio estekiometrikoa: 1 mol hidrokarburok n mol CO2
ekoizten ditu. Beraz, zera daukagu:
kuntza osoak 3,08 g karbono dioxido eman zituen.
Idatz ezazu errekuntza-erreakzio doitua. Jakinda
(14 n + 2) g hidrokarburo 1, 00 g h idrokarburo
hidrokarburo horrek karbono kiral bat duela eta masa =
molekular hurbildua 90 eta 100 u artean dagoela, (44 n) g de CO 2 3, 08 g CO 2
aurki ezazu zein den hidrokarburo hori.
44 n = 43,12 n + 6,16 ⇒ n = 7
— Datuak: Doituriko erreakzioa:

Hidrokarburoa: 1,00 g
Errekuntzan ekoizturiko CO2-a: 3,08 g C7H16 + 11 O2 → 7 CO2 + 8 H2O
Masa molekularra: 90 eta 100 u artean Hidrokarburoak karbono kiral bat duenez, hau da, lau
Masa atomikoak: C 12 u; H 1 u; O 16 u ordezkatzailerekin lotuta dagoen karbono bat duenez
(= karbono asimetrikoa), honako konposatu hau da:
Hidrokarburo asearen formula enpirikoa CnH2n+2 da,
eta haren errekuntza-erreakzioa: H

3n + 1 CH3 CH2 C CH2 CH2 CH3
C nH 2 n+2 + O 2 → nCO 2 + (n + 1) H 2 O
2
CH3
Hidrokarburoaren eta CO2-aren masa molarrak:
Eta horren masa molekularra 100 da.
M (CnH2n+2) = 12 n + (2n + 2) ⋅ 1 = (14 n + 2) g
M (CO2) = 12 ⋅ 1 + 16 ⋅ 2 = 44 g Soluzioa: hidrokarburoa 3-metilhexanoa da.
B Hidrokarburo asegabe baten 20,5 g-ko lagin batek

1 mol hidrokarburorekin erreakzionatzen duen I2-aren masa:
160 g iodorekin, I2, erreakzionatzen du, azken 127 g I2

horren 33 g erreakzionatu gabe geratzen direlarik. m = 82 g hidrokarburo ⋅ = 508 g I2
20, 5 g hidrokarb uro
Beste alde batetik, jakina da gasaren dentsitatea
airearekiko 2,835 dela. Determinatu hidrokarburo
1 mol
horren lotura bikoitzen kopurua. I2 mol = ⋅ 508 g I2 = 2 mol I2
254 g
— Datuak: 1 mol hidrokarburok 2 mol I2-rekin erreakzionatzen due-

nez, hidrokarburoak bi lotura bikoitz ditu.
Hidrokarburoa: 20,5 g
Erreakzionatzen duen I2-a: 160 g − 33 g = 127 g R ⎯ CH=CH CH2 CH=CH ⎯ R + 2 I2 →
Gasaren dentsitatea airearekiko: 2,835
→ R ⎯ CHI CHI CH2 CHI CHI ⎯ R
— Hidrokarburoaren masa molarra:
M = d ⋅ 28,8 = 2,835 ⋅ 28,8 = 82 g Soluzioa: hidrokarburoak bi lotura bikoitz ditu.
1. Masa molekular altuko alkohol primario baten 17,3 % 10eko bromo-uraren 3200 g disoluzio kolorgetu
g-ko lagin bati deshidratazio-erreakzio bat pairaraz- egiten dituztela.
ten zaio, eta alkeno baten 15,9 g lortzen dira. Aurki- Sol.: CH3 ⎯ (CH2)6 ⎯ CH=CH2
tu hasierako alkohol primarioa. 4. Lotura bikoitzak dituen hidrokarburo baten 50 g-k,
Sol.: CH3 ⎯ (CH2)15 ⎯ CH2 CH2OH zeinaren mola 82 g baita, 309,75 g iodo adiziona-
tzen ditu. Kalkula ezazu hidrokarburo horren lotura
2. Hidrokarburo baten konposizioa % 85,7 C eta %
bikoitzen kopurua.
14,28 H da, eta KMnO4-aren bidez, bortizki oxida-
Sol.: Bi lotura bikoitz
tzen da, CO2-a eta lau C atomo dituen azido organi-
ko bat sortuz. Aurkitu hasierako hidrokarburoa. 5. Etilo azetatoak amoniakoarekin erreakzionatzen du,
Sol.: CH2=CH CH2 CH2 CH3
azido azetikoaren amida eta etanola sortuz. Idatzi
erreakzioa. Kalkula ezazu zenbat gramo etilo azeta-
3. Determinatu % 85,7 C eta % 14,3 H dituen hidrokar- to erabili beharko diren, baldin 10 g amida lortu nahi
buro asegabe baten formula molekularra eta egi- badira, eta errendimendua, % 75ekoa.
tura, zera jakinda, hidrokarburo horren 300 g-k Sol.: 19,9 g


1. Identifikatu ea espezie kimiko hauek erradikal as- a) Irudikatu B eta C substantzien hezurdurak.
keak, karbanioiak ala karbonio ioiak diren: b) Identifikatu eta izendatu A konposatua.
CH3 CH2·, CH3 CH2 CH−2, (CH3 CH2)3C+, (CH3)C−,
· c) Irudikatu A-ren lau isomero posibleen egitura.
C6H5 CH CH2 CH3, CH3 CH=CH+
10. Formula ezazu 1-propanolak azido butanoikoarekin
2. Deskribatu konposatu honen C ⎯ Cl loturak, haus- duen esterifikazio-erreakzioa, azido sulfurikoaren
tura homolitikoa edo haustura heterolitikoa pairat- presentzian eta alkoholaren soberan.
zen duenean eraturiko espezieak:
H Cl H 11. Adieraz ezazu nola lor daitekeen azido formikoa,

propenotik abiatuta.
H⎯C⎯C⎯C⎯H

H CH3 H 12. Osa itzazu erreakzio hauek:
a) CH3 CH2 CHOH CH3 + KMnO4 → …
3. Sailka itzazu erreaktiboak elektroizale edo nukleoza-
le gisa. Azaldu bi erreaktibo mota horien portaera eta b) CH3 COOH + CH3 CH2 CH2 CH2OH → …
horren arrazoia. c) CH3 CH2 CH2OH + HBr → …
O O O d) Azetilo kloruroa + H2O → …
=
⎯C ⎯ CH2Cl ⎯C ⎯C e) HCOOH + HCOOH → … + H2O

⎯
OR H OH
f) HCOO CH3 + NaOH → …
⎯ CH3 ⎯ NH2 ⎯ NO2 ⎯ OH H2O
g) 2 CH3CH=CHCl + 2 Na → …
4. Sailka itzazu erreakzioak, eta gertaturiko prozesua
13. Formula itzazu honako hauen arteko erreakzioak:
azaldu, arrazoituz.
a) Isopropilamina eta metilo azetatoa.
a) C6H6 + HNO3 → C6H5NO2 + H2O
b) Azido nitrosoa eta dimetilamina.
b) CH3 ⎯ CH=CH2 + Br2 → CH3 ⎯ CHBr ⎯ CH2Br
c) Etanamida eta azido nitrosoa.
c) CH3 ⎯ CH2 ⎯ CH2Cl → CH3 ⎯ CH=CH2 + HCl
d) 1-iodopropanoa eta zilar zianuroa.
d) CHCH + HCl → CH2=CHCl
e) Propanamida eta sodio hidroxido akuosoa.
5. Adieraz ezazu nola bereiz ditzakezun pentanoa eta
1-pentenoa erreakzio kimiko baten bidez. 14. Jakina da hidrokarburo baten 120 g erretzean, 216
g ur eta 352 g karbono dioxido ekoizten direla.
6. Idatz ezazu hidrogeno kloruroaren eta 1-butenoaren Beste alde batetik, 0,5 L-ko ontzi batek hidrokarbu-
arteko erreakzioa, eta adierazi erreakzioaren produktua. ro horren 0,58 g ditu, 25°C-an eta 720 mm-ko pre-
sioaren eraginpean. Determinatu konposatu horren
— Esan zergatik konposatu hori, eta prezeski hori,
formula molekularra.
eratzen den, baita beste konposaturik era zite- Sol.: C2H6
keen ere.
— Deskribatu kasu batean zein bestean, tarteko 15. Kalkutu hidrokarburo ase baten formula molekula-
konposatu posibleak. rra, kontuan hartuta hidrokarburo horren 8,6 g
— Enuntziatu erabilitako arau praktikoa. erretzean 12,6 g ur ekoizten direla. Aukeratu emai-
tzen artean, justifikatuz: 1) C2H12; 2) C6H14; 3)
7. Deskribatu H2-aren, Br2-aren eta HCl-aren propino- C7H16; 4) C8H18. Deskribatu hidrokarburoak duen
hibridazio mota.
•
ari eginiko adizio elektroizalearen mekanismoa.
8. Sailkatu erreakzioak izaeraren arabera:

Br 16. Egin orrialde honetan planteatzen diren formulazio-
a) + Br2 → + HBr ariketak, norberak zuzentzeko modukoak. Erabil
ezazu orrialdean bertan dagoen molekulen edito-
rea: www.uhu.es/quimiorg/formulacion.html
b) CH3 ⎯ CCH + HCl → CH3 ⎯ CCl=CH2
17. Sar zaitez www.uhu.es/quimiorg/indice.html
9. A alkohol asegabe eta optikoki aktibo baten formu-
orrialdean, bilatu jarraian aipatzen diren konposa-
la molekularra C5H10O da.
tuak, eta ikus itzazu molekulen bisorea erabiliz:
Jakina da A erraz oxidatzen dela, trans-3-penten-2- metanoa, propanala, bentzenoa, azetona (propa-
-ona (B) sortuz, eta A-ren H2SO4-arekin eginiko des- nona), azido azetikoa (etanoikoa), etanola (etil
hidratazioak 1,3-pentadienoa (C) sortzen duela. alkohola), toluenoa eta nitrobentzenoa.
373
14 Interes biologikoko konposatuak.

Polimero sintetikoak
Badira hainbat elementu kimiko materia bizian

zein naturako beste forma batzuetan ageri dire-
nak, beren horretan edo konposatuak eratuz.
Konposatu batzuk, ordea, soilik aurkitzen ditugu
izaki bizidunetan, ezinbesteko bizi-funtzioak
betez. Substantzia organikoak edo biomolekula
organikoak dira.
Gizakiak, bere aldetik, naturan ez dauden konpo-
satuak sor ditzake, batzuk konplexu samarrak,
adibidez polimero sintetikoak, beren propietate-
engatik ohiko tresna bilakatu direnak gure gaur
egungo bizitzan.
374

Diziplinartekoak 1. Materia biziaren konposizio kimikoa
• Zientzia, teknologia eta osasun- 2.1. Monosakaridoak
kulturarako gaitasuna: 2.2. Disakaridoak
— Materia biziaren konposizioa 2. Gluzidoak
ezagutzea, eta substantzia 2.3. Polisakaridoak
organikoek izaki bizidunongan duten 2.4. Gluzidoen garrantzi biologikoa
garrantzia ulertzea. 3.1. Triazilglizerolak edo triglizeridoak
— Polimero arruntenak eta haien
propietateak eta ekoizpen-prozesuak 3.2. Fosfolipidoak
ezagutzea. 3. Lipidoak 3.3. Argizariak
3.4. Esteroideak edo esterolak
Zeharkakoak
• Informazioa tratatzeko eta teknologia 3.5. Lipidoen garrantzi biologikoa
digitala erabiltzeko gaitasuna: programa 4.1. Aminoazidoak
informatikoak erabiltzea ikasitakoa 4. Proteinak 4.2. Peptidoak
finkatzeko eta aberasteko.
4.3. Proteinen sailkapena eta egitura
gaitasuna: polimeroek gure eguneroko
5. Azido nukleikoak
bizitzan duten baliagarritasunaz ohartzea, 6.1. Landareen energia-bilketa
eta haien erabilerak ingurumen-alorrean 6. Izaki bizidunen 6.2. Gluziodoen, lipidoen eta
ekar ditzakeen arazoen jakitun izatea. metabolismoa proteinen metabolismoa
6.3. Energia-trukea metabolismoan
7.1. Sailkapena
7. Polimero sintetikoak
7.2. Erabilera arrunteko polimeroak
Kimika eta gizartea: Polimeroak: garapena eta gaur egungo eragina
ATARIAN
Gogoratu • Amidak, molekulan amida taldea edukitzeak bereiz-
ten ditu:
• Katalizatzaile bat erreakzio baten abiadura aldatzen O
=
duen substantzia da. Katalizatzaile positiboak erreakzio-

⎯C
abiadura handitu egiten du, aktibazio-energia txikiagoko
⎯
erreakziobide desberdin bat eskainiz. NH2

• Lotura-energia entalpia-aldakuntza bat da, mol bat • Aminen egitura:
molekula gaseosoren lotura jakin bat apurtzeko adinakoa.
Primarioak: R ⎯ NH2
H2 (g) → H (g) + H (g) ΔH 0 = 436,4 kJ Sekundarioak: R2 ⎯ NH
• Alkoholak beren molekuletan hidroxilo-taldea, ⎯ OH, Tertziarioak R3 ⎯ N
edukitzeagatik bereizten dira.
• Aldehidoek eta zetonek beren molekuletan karbonilo tal-
dea, ⎯ C=O, dute.
JARDUERAK
兩
• Formula itzazu konposatu hauek:
Aldehidoetan, karbonilo taldearen karbonoa primarioa da; a) Potasio propanoatoa
zetonetan, aldiz, karbono hori sekundarioa da.
H b) 1,2-etanodiola (etilenglikola)
⎯
R⎯C c) Azido fosforikoa

R ⎯ CO ⎯ R′
=
O d) Propilamina
Aldehidoa Zetona
e) Etanamida (azetamida)
• Azido karboxilikoek karboxilo taldea agertzen dute.
O • Izenda itzazu konposatu hauek:
=
R⎯C a) CH2OH ⎯ CHOH ⎯ CH2OH

⎯
OH b) CH3 ⎯ CO ⎯ CH3
• Esterrak azido baten eta alkohol baten arteko erreakzioan c) CH2OH ⎯ CH ⎯ CHO
eratzen dira, ura ezabatuz. 兩
O O OH
=
=
R⎯C + HO ⎯ R → R ⎯ C + H2O d) CH2OH ⎯ CO ⎯ CH2OH

375
⎯
⎯
OH OR′ e) HOOC ⎯ CHOH ⎯ CHOH ⎯ COOH

1. Materia biziaren konposizio kimikoa

Naturan, aldaketa ugari agertzen da bizimoduetan, izaki zelulabakarre-
koen sinpletasunetik hasita, gure organismo propioaren konplexutasu-
neraino. Hala ere, ezagunak diren bizimodu guztiek ezaugarri komun
bat dute: antzeko konposizio kimikoa.
C, O, H, N, S, P, Mg, Fe,
Bioelementuak K, Ca eta oligoelemen-
tuak (Li, Ba, Sr, Cu, Zn)
Materiaren
konposizio
Elementua Portzentajea Ura
kimikoa
Oxigenoa 65 Substantzia organi-
Karbonoa 18 koak: gluzidoak, lipi-
Konposatuak doak, proteinak, azido
Hidrogenoa 10
nukleikoak...
Nitrogenoa 3
Kaltzioa 2 Gatz mineralak: kloru-
roak, fosfatoak, sulfa-
Fosforoa 1,20 toak, karbonatoak...
Potasioa 0,20
Sufrea 0,20
Kloroa 0,20
• Alde batetik, materia bizi guztia bioelementu kopuru labur batez
Sodioa 0,11
osatuta dago (hogei pasatxo). Bertan, funtsezko elementuak port-
Magnesioa 0,04 zentaje altuetan daude. Horien artean, honako hauek nabarmentzen
Aztarnak: Mn, Fe, Co, Cu, Zn, B, dira: karbonoa, oxigenoa, hidrogenoa eta nitrogenoa.
Al, V, Mo, I, Si.
Beste bioelementu batzuk portzentaje txikian daude: guztira, materia
■ Giza gorputzean presente dauden biziaren % 1 ere ez dira. Oligoelementu izena hartzen dute, eta haien
elementu kimikoen masa-portzentajea. gabeziak izaki bizidunen garapen normalean eragiten du, urritasun
nabariak sortaraziz.
• Beste alde batetik, materia bizia eratzen duten konposatu kimikoen

artean antzekotasun handia dago: ura, substantzia organikoak eta
gatz mineralak.
— Ura beti kantitate handian dugu; eskuarki, izaki bizidunen masa-

ren % 50 eta % 90 bitarte da.
— Substantzia organikoak, anitzak diren arren, funtsean, gluzidoak,

lipidoak, proteinak eta azido nukleikoak dira. Substantzia horiek izaki
bizidunek molekula sinpleetatik abiatuta sintetizaturiko makromole-
kulez osatuta daude nagusiki, eta izakiotan hainbat helburu betetzen
dituzte: metaketa energetikorako substantziak, egiturazko-materiala,
ADI! herentziaren transmisioa, etab.
Erreakzio biokimikoak gertatzen
direneko baldintzak laborategian — Gatz mineral zenbait, hala nola kloruroak, fosfatoak, sulfatoak,
edo industria kimikoan gertatzen karbonatoak, hidrogenokarbonatoak, etab., gorago aipaturiko
direnekiko desberdinak ohi dira. substantziekin agertzen dira.
Organismo bizietan ez da posible
tenperatura edo presio altuak era-
biltzea, ezta ohiko katalizatzaileak • Azkenik, bizi-funtzioak zeharo garatzeko, izaki bizidunetan gertatzen
ere. Prozesu metabolikoak baldin- diren erreakzio kimikoetan nolabaiteko antzekotasuna ikusten da
tza leunetan gertatzen dira, erreak-
aldi berean. Erreakzio multzo anitz eta konplexuari metabolismoa
zio kimikoentzat katalizatzaile bere-
zi eta eraginkorrek parte hartzen deritzo, eta molekulen sintesi- eta degradazio-prozesuak barnera-
dutelarik: entzimak. tzen ditu, anabolismo eta katabolismo izenekoak, hurrenez hurren.
376 14. Interes biologikoko konposatuak. Polimero sintetikoak

2. Gluzidoak Monosakaridoa, D edo L

Gluzidoak karbono, hidrogeno eta oxigenoz osaturiko konposatuak Monosakarido bat D seriekoa edo L
dira. Haietako askok ⎯ xumeenak⎯ , honako formula enpiriko orokor seriekoa dela izendatzeko, zenbaki
hau dute: Cn(H2O)n, eta horregatik karbohidrato edo karbono-hidra- handieneko karbono kirala hartzen da
to izena hartzen dute. Gluzido izena askok izan ohi duten zapore kontuan, hau da, karbonilotik urrutien
dagoen karbonoa. Karbono horrek
gozoagatik da. baldin D-glizeraldehidoaren konfigura-
zio berdina badu, hots, baldin OH-a
Gluzido sinpleenei, glukosa eta fruktosa modukoei, monosakaridoak
eskuinerantz zuzenduta badago,
deritze. Disakaridoak, esaterako sakarosa eta laktosa, bi monosakari- orduan monosakaridoa D seriekoa
do-unitatez osatuta daude, eta polisakaridoek, esaterako almidoiak dela esaten da. Bestela, L seriekoa
eta zelulosak, 10 monosakarido-unitate baino gehiago dituzte. dela esango da.
Monosakaridoek eta disakaridoek azukre izen orokorra hartzen dute. Adibidez,
H ⎯ C=O CH2OH
兩兩
2.1. Monosakaridoak H ⎯ C ⎯ OH C=O
兩兩
HO ⎯ C ⎯ H H ⎯ C ⎯ OH
Monosakaridoak aldehidoak zein zetonak dira, eta gutxienez, bi hidro- 兩兩
xilo talde, ⎯ OH, dauzkate. Beraz, hurrenez hurren, polihidroxialdehi- H ⎯ C ⎯ OH H ⎯ C ⎯ OH
兩兩
doak —aldosak— edo polihidroxizetonak —zetosak— dira.
兩兩
Karbono atomoen kopuruaren arabera, aldosak honela deitzen dira: H ⎯ C ⎯ OH HO ⎯ C ⎯ H
兩兩
aldotriosak, aldotetrosak, aldopentosak, aldohexosak... Antzerako CH2OH CH2OH
eran, zetosak izan daitezke zetotriosak, zetotetrosak, zetopentsoak,
D-… L-…
zetohexosak...
Monosakarido sinpleenak glizeraldehidoa eta dihidroxiazetona dira, Zenbaki handieneko
hau da, aldotriosa eta zetotriosa, hurrenez hurren. Beste monosakari- karbono kirala
doak horietatik sortu direla kontsidera daiteke, molekulari CHOH taldeak

elkarren segidan sartuta.
CHO CH2OH
兩兩
H ⎯ C ⎯ OH C=O
兩兩
CH2OH CH2OH
2,3-dihidroxipropanala 1,3-dihidroxipropanona
(glizeraldehido) (dihidroxiazetona)
Glizeraldehidoak karbono asimetriko edo kiral bat du, eta beraz, iso-
meria optikoa du. Halaber, elkarren gainezargarri ez diren bi forma
estrukturaletan agertzen da: D-a eta L-a.
Gaur egun jakin dakigu D-glizeral- CHO CHO
dehidoa destrogiroa edo eskuinbi- H C OH HO C H

CH2OH
rakaria dela, hau da, argiaren CHO
CH2OH
CHO
polarizazio-planoa eskuinerantz
biratzen duela, eta, L-glizeraldehi-
doa, aldiz, lebogiroa edo ezkerbi- C C
rakaria dela, hots, ezkerrerantz
H OH HO H
biratzen dela. Hori da, hurrenez CH2OH CH2OH
hurren, (+) eta (−) zeinuak gehitze-
ko arrazoia. ADI!
Monosakarido natural gehienak D seriekoak dira. L seriekoak maizta- Destrogiro (+), eskuinbirakaria, edo
sun txikikoak dira naturan. lebogiro (–), ezkerbirakaria, izateak
ez du zerikusirik isomeroaren D edo
Monosakarido guztiak optikoki aktiboak dira, dihidroxiazetona izan L izenarekin, eta ez dira nahastu
behar. Horrela, egon badaude lebo-
ezik, karbono kiralak baitituzte. Denak dira uretan disolbagarriak, zapo- giroak diren D isomeroak, hots, D(−),
re gozoa dute, kristalizagarriak dira, eta beste konposatu sinpleagoak eta halaber, destrogiro diren L iso-
emateko ez dira hidrolisiz bidez deskonposatzen. meroak, hau da, L(+).
377
ADI! Glukosa
Hemiazetala alkohol bat aldehido Aldohexosek 4 karbono atomo kiral dituztenez, isomero posibleen
bati gehitzen zaionean eratzen da. kopurua 2n = 16 da. Horietariko bakoitzak bere izen berezia du.
O δ− OH Isomeroetariko zortzi D-glizeraldehidoan sortuak dira, eta D seriea
储 .. 兩 osatzen dute; beste zortziak, aldiz, L-glizeraldehidoan sortuak dira, eta
R ⎯ C ⎯ H + CH3OH
. . → R⎯C⎯H
δ+ 兩 L seriea osatzen dute. Azken horiek lehen zortzien ispilu-irudia dira.
OCH3 Guztien formula molekularra C6H12O6 da.
Aldehidoa Metanola Hemiazetala Naturan gehien hedatuta dauden hiru aldohexosak D-glukosa, D-
Hemizetala alkohol bat zetona bati
galaktosa eta D-manosa dira, eta haien egiturak, kate irekiko formadu-
gehitzen zaionean eratzen da. nak, hauexek dira:
O δ− OH H ⎯ C1=O H ⎯ C=O H ⎯ C=O
储 .. 兩兩兩兩
R ⎯ C ⎯ R′ + CH3OH
. . → R ⎯ C ⎯ R′ H ⎯ C2 ⎯ OH H ⎯ C ⎯ OH HO ⎯ C ⎯ H
δ+ 兩兩兩兩
OCH3
HO ⎯ C3 ⎯ H HO ⎯ C ⎯ H HO ⎯ C ⎯ H
Zetona Metanola Hemizetala 兩兩兩
H ⎯ C4 ⎯ OH HO ⎯ C ⎯ H H ⎯ C ⎯ OH
Hemiazetal batek alkohol batekin 兩兩兩
egindako erreakzio honek azetal
H ⎯ C5 ⎯ OH H ⎯ C ⎯ OH H ⎯ C ⎯ OH
baten eraketa ahalbidetzen du. 兩兩兩
OH OCH3 C6H2OH CH2OH CH2OH
兩 CH3OH 兩
D-glukosa D-galaktosa D-manosa
R ⎯ C ⎯ H ⎯⎯→ R ⎯ C ⎯ H + H2O
兩兩
OCH3 OCH3 Hala ere, disoluzioan, forma ireki horien eta forma ziklikoen arteko
Hemiazetala Azetala
oreka agertzen da; era ziklikoei hemiazetalak edo hemizetalak deri-
tze, haietan agertzen den lotura motaren arabera. Zati txiki bat beste-
Ikus daitekeenez, hemiazetalaren rik ez da agertzen forma irekian, eta forma ziklikoak dira hedatuenak.
karbonoa OH talde batekin eta OR
talde batekin lotuta dago, eta azeta- D-glukosaren ziklazioa, nagusiki, C5-aren OH taldea C1-aren karbo-
laren karbonoa, aldiz, bi OR talde- niloarekin lotzen denean gertatzen da, 5 karbono atomo eta oxigeno
rekin lotuta dago.
atomo bat dituen eraztun hexagonala eratuz –lotura hemiazetali-
koa–. Horren ondorioz, karboniloaren C-a C asimetriko izatera pasa-
tzen da, karbono anomeriko izena hartuz; eta karbono hori hemiaze-
talikoa dela diogu, OH-talde batekin eta OR beste talde batekin lotu-
ta dagoelako.
6 6 6
CH2OH CH2OH H CH2OH
C5 O C5 O C5 O
H H H H H OH
H H H
4
C 1 C C4 1 C O C4 1 C
OH H OH H OH H
OH OH OH OH H
C3 2
C C3 2
C C3 2
C
H OH H OH H OH
α-D(+)-glukopiranosa D(+)-glukosa (forma irekia) β-D(+)-glukopiranosa
ADI!
Eraztun hexagonalak eratzen dituz- Ziklazioarekin, monosakaridoak pirano-egitura hartzen du, eta horre-
ten azukreek piranosa izena har- gatik piranosa deitzen zaio. Irudikapenean ikus daitekeenez,
tzen dute, pirano izeneko konposa-
tu heteroziklikoarekin duten antza
ordezkatzaileak marra bertikalen bidez agertzen dira lotuta, eta eraztu-
dela eta. Eraztun pentagonala era- naren planoaren gainetik zein azpitik kokatzen dira.
tzen dituzten azukreek furanosa
izena hartzen dute, furanoaren egi-
D-glukopiranosaren α eta β formak, 1. karbonoaren H eta OH taldeen
turaren antzekoa hartzen baitute. posizio erlatiboan desberdintzen
CH2
dira, karbono hori asimetria-zen- H
O
CH2OH
tro berri bilakatu delarik. Disoluzio
⎯
HC CH H
储储 HC ⎯ CH kontzentratuetatik lorturiko krista- OH H
H
=
HC CH HC CH lek α forma besterik ez dute. OH

OH
⎯
⎯
⎯
O O HO
Egiatan, egitura ziklikoa ez da H α-(D)-glukopiranosa
Piranoa Furanoa
guztiz laua, aulki formakoa baizik.

Naturan hedatuen barreiatuta dagoen monosakaridoa glukosa da,

1CH OH
mahatsaren azukrea edo odolaren azukrea ere deitua. Landare asko- 兩
2
tan dago, fruituetan batez ere. Giza odolean ere badago, masaren 2C=O
% 0,08 eta % 0,1 arteko kontzentrazioan. Materia bizian oinarrizko 兩

HO ⎯ 3C ⎯ H
eginkizuna betetzen du, zelulen energia-iturri zuzena baita. 兩
H ⎯ 4C ⎯ OH
Aldosa guztiek bezalaxe, glukosak izaera erreduktorea du, kate irekian 兩
karbonilo talde oxidagarriaren presentzia dela eta. H ⎯ 5C ⎯ OH
兩
Horrela aritzen diren azukreei azukre erreduktoreak deritze. 6CH OH
2
Fruktosa ■ 1. irud. D(–) fruktosaren forma irekia

eta forma ziklikoa.
D-fruktosa zetohexosa garrantzitsuena da, eta azukre natural gozoena.
Eztian eta fruitu askotan dago; azukre erreduktorea eta lebogiro edo
ezkerbirakaria da.
H
H 6
D-glukosarekin gertatzen den moduan, D-fruktosak aulki-konfigurazioa CH2OH
du (1. irud.). H
H
4 O
5 OH
D-glukosak ez bezala, D-fruktosa ziklatzean, fruktofuranosaren eraztun OH OH
pentagonala zein fruktopiranosaren eraztun hexagonala eratzen ditu. OH
α-D(−)-fruktopiranosa H
6
H O H
CH2OH O 6
1 6 CH2 O
CH2OH C5 CH2 H
1
CH2OH
5
C C2 H OH 1
CH2OH 5
C C2
H H HO OH C4 2 H OH
4 3 OH C O OH OH
C C 3
C4 3
C
OH C
OH H OH H
H
α-D(–)-fruktofuranosa D(–)-fruktosa α-D(–)-fruktopiranosa
2.2. Disakaridoak
Disakaridoak monosakarido berdinaren edo desberdinen bi unitatez
eratuta daude, eta unitate horien arteko loturari azetalikoa edo gluko-
ADI!
sidikoa deritzo. Entzima egokien presentzian hidrolizatu egiten dira,
monosakaridoen bi molekulak banatuz. Bi disakarido desberdinek monosa-
karido-unitate berdinak eman ditza-
kete hidrolisiaren bidez. Haien ar-
azido edo entzima tean dagoen desberdintasuna lotura
C12H22O11 + H2O 2 C6H12O6
䉱
azetalikoa gauzatzeko era konkre-

Disakaridoa Monosakaridoa tuan datza.
Sakarosa naturan hedatuen agertzen den disakarido naturala da. Azukre-kanaberan dago, baita azukre-erremo-
latxan ere, horietan pisuaren % 14-20 inguru delarik, eta proportzio baxuagoetan hainbat landareren hazietan,
fruituetan, loreetan eta sustraietan agertzen da.
Sakarosa azukre ez-erreduktorea da, glukosa-unitate batez eta fruktosa-unitate batez eratua dago, eta horietan
deskonposatzen da, hidrolisi azidoaren zein entzimen bidez.
O O
H H
CH2OH CH2OH
OH
H
H OH
H
H
Bi monosakaridoak bi karbono ano-
H H
OH OH merikoen arteko lotura azetalikoz lo-
OH
HO O HO O O + H2O tzen dira, karbono horiekin loturiko bi
H HOH2C OH H CH2OH
OH taldeen artean ur molekula bat
H CH2OH H CH2OH
H HO H HO galtzen delarik.
OH H OH H
379
Laktosa, esnearen azukrea ere dei- Maltosa, maltaren azukrea, Zelobiosa zelulosaren hidrolisiz lortzen
tua, ugaztunen esnetan % 4-8 ager- almidoiaren hidrolisiz lor- da. Aurreko bien moduan, azukre erre-
tzen da. Sakaros disakarido natural tzen da. Zapore gozoa saka- duktorea da, aldehido talde aske bat edo
ugariena da. rosarena baino intentsitate talde hemiazetaliko bat duelako, sakaro-
askoz gutxiagokoa da. sarekin gertatzen ez dena.
1. ADIBIDEA
Maltosa α-glukopiranosaren bi molekulaz osatuta dagoen disakaridoa da, elkarren artean lehen molekularen 1. kar-
bonoa bigarren molekularen 4. karbonoarekin lotzen direlarik. Maltosaren formula idatzi, eta esan ea talde hemia-
zetalikorik duen ala ez. Idatzi hidrolisi-erreakzioa, eta azaldu glukosa zein eratako monosakaridoa den.
— Maltosaren formula: 6 6
CH2OH CH2OH
C O C O
H 5 H H 5 H
H H
C 4 1C C 4 1 C
OH H OH H
OH 3 2 O 3 2 OH
C C C C
H OH H OH
α lotura
— Maltosak talde hemiazetaliko bat du, α-glukosaren bi molekulen arteko lotura molekula baten (ezkerrekoa) 1.
karbonoa (hemiazetalikoa), beste molekularen (eskuinekoa) 4. karbonoarekin (hemiazetalikoa ez dena) lotuz
eratzen delako.
— Hidrolisi-erreakzioa: C12H22O11 + H2O → 2 C6H12O6
— Glukosa aldohexosa bat da, hau da, sei karbono atomo dituen monosakarido bat da, eta aldehido talde bat du.
2.3. Polisakaridoak
Polisakaridoak monosakaridoen polimerizazioz eraturiko gluzidoak
dira, beren artean lotura glukosidikoen bidez lotuak. Haien hidrolisiak
deskonposizioa eragiten du, monosakarido-unitate osatzaileak sortuz.
Uretan disolbaezinak dira.
Naturako hiru polisakarido ugarienak zelulosa, almidoia eta glukoge-
noa dira, eta monosakarido berberaren polimeroak dira, hots, glukosa-
renak; haien artean glukosaren egitura ziklikoetan, α edo β, edo unita-
te desberdinen arteko lotura-forman desberdintzen dira.
Zelulosa
Landareen material estruktural garrantzitsuena osatzen du. Zelula-paretetan dago, beste konposatu batzuekin
batera, esaterako, ligninarekin. β egituran, 3000 unitate glukosa ditu, eta haren masa molekularra 500 000 u ingu-
rukoa da.
Kate linealek hidrogeno-lotu-
H OH CH2OH H OH CH2OH
O O
ren bidez lotzeko joera dute,
O O
HO OH H H H OH OH H H H OH baita kate baten barruan ere,
1 4 1 4 1 4 1
H H OH H H OH H unitate baten eta beste baten
H H H
O O O O artean. Horrek guztiak egitura
CH2OH H OH CH2OH H OH
n zurruna izatea ahalbidetzen
β lotura
die landareei.
Zelulosaren hidrolisi osoak glukosa sortzen du, eta hidrolisi partzialak, aldiz, zelobiosa. Gizakiak eta animalia
gehienak ezin dira zelulosa bidez elikatu, horren hidrolisia gauzatzeko eta liseri ahal izateko beharrezkoak diren
entzimak ez dituztelako.

Almidoia
α egituradun glukosa-unitatez osatua dagoen polisakaridoa, landare kopuru handi baten elikagai-biltegi nagusia
dena. Landareen hazietan, fruituetan, tuberkuluetan eta sustraietan dago, garautxo-forman. Artoaren, pataten,
gariaren eta arrozaren osagai nagusia da. Masa molekularra milioiaren ordenakoa da.
Glukogenoa
Garrantzi biologiko itzela du, animalien energi biltegi oinarrizkoa osatzen baitu; hortik dator sarri emandako ani-
malia-almidoia izena. Elikagaiekin hartutako landare-jatorriko gluzidoak glukosaraino degradatu eta gero, gluko-
geno moduan polimerizatzen dira; hori, goi-mailako animalien kasuan, gibelean eta muskuluetan metatzen da;
behe-mailako animalien kasuan, aldiz, ehunetan. Glukogenolisia izeneko prozesu korapilatsu baten ondoren, glu-
kogenoa glukosa-unitatetan deskonposatu egiten da, eta unitate horiek odolaren zirkulazioan sartzen dira, zelu-
lak behar duten energiaz hornitzen direlarik.
Masa molekularra almidoiarena baino handiagoa da, eta antzeko egitura du, baina adarkatuagoa.
2.4. Gluzidoen garrantzi biologikoa ADI!

Giza-elikaduraren % 50-60, gluzi-
Gluzidoen garrantzi biologikoa oso handia da. Produktu natural doz osatuta dagoela uste da.
horiek fruituetan, esnean eta horren deribatuetan, patatetan, labore- Gluzido horiek glukosaraino degra-
etan, barazkietan eta ortuarietan, azukre-kanaberan, erremolatxan, datzen dira. Glukosaren parte bat
onddoetan, zuran, eta abarretan daude. Funtsean, landareen egitu- xurgatu eta odolaren zirkulaziora
pasatzen da.
razko-materiala edo material estrukturala osatzen dute, zelulosa-
Beste parte bat, glukosazko kate
ren kasuaren moduan, eta aldi berean, bai landareetan bai animalie-
polimerikoz osaturiko glukogeno
tan, energia metatzeko sistema bat osatzen dute: almidoiek eta bilakatu ondoren, gibelean eta mus-
glukogenoek, hurrenez hurren, egiten dute funtzio hori. kuluetan metatzen da. Organismoak
bizi-eginkizunen bat egiteko energia
CO2-tik eta H2O-tik abiatuta eta Eguzkitiko energiaz baliatuta, landa- behar duenean, entzimek aipaturiko
reek gluzidoak sintetizatu egiten dituzte, fotosintesia izeneko pro- kateak deskonposatzen dituzte, glu-
kosa askatuz, eta odolaren bidez,
zesuaren bidez. Gluzidoen degradazioak bertan metaturiko energiaz zeluletaraino iristen da, bertan ener-
baliatzea ahalbidetzen die. Eskematikoki, honela irudika daiteke: gia-iturri bilakatuz.
eguzki-argia, klorofila
6 CO2 + 6 H2O C6H12O6 + 6 O2
䉱
䉱
energia askatzen da glukosa
JARDUERAK
1. Glukosaren egitura irekia kontuan hartuta, adierazi
izena, IUPAC-en arauei jarraituz. H OH CH2OH
O
H OH H H H OH H
2. Karbono atomoen kopuruari begiratuz, esan ezazu
zein motatako monosakarido diren honako konpo- HO H OH H OH
satu hauek: O O
CH2OH H OH
β lotura
a) CH2OH ⎯ CHOH ⎯ CHO
b) CH2OH ⎯ CHOH ⎯ CHOH ⎯ CHO
— Idatzi β-galaktosaren eta α-glukosaren formu-
c) CH2OH ⎯ CHOH ⎯ CHOH ⎯ CHOH ⎯ CO ⎯ CH2OH la ziklikoak.
d) CH2OH ⎯ CHOH ⎯ CO ⎯ CH2OH — Arrazoitu ezazu ea laktosa azukre erredukto-
rea izan daitekeen ala ez.
3. Laktosa β-galaktosaren unitate batez eta α-gluko-
4. Polisakarido bat glukosa-molekulen kate polimeri-
saren beste unitate batez osatuta dago.
ko batez osatuta dago. Baldin bere masa moleku-
— Adieraz ezazu zein eratako konposatuak diren larra 3 ⋅ 105 u bada, kalkulatu zenbat glukosa-uni-
laktosa eta haren unitate osatzaileak. tatek osatzen duten kate hori.
381
Izena Formula 3. Lipidoak

Laurikoa CH3(CH2)10COOH Hainbat motatako substantziak dira, uretan disolbaezinak, baina disol-
batzaile apolarretan disolbagarriak, esaterako kloroformotan, karbono
Miristikoa CH3(CH2)12COOH
tetraklorurotan, bentzenotan edo dietil eterretan.
Palmikoa CH3(CH2)14COOH
Desberdintasun estrukturalaren arabera, zenbait lipido-talde bereizten
Estearikoa CH3(CH2)16COOH
dira, besteak beste: triazilglizerolak edo triglizeridoak, fosfolipidoak,
Oleikoa CH3(CH2)7CH=CH(CH2)7COOH
argizariak edo ezkoak eta esteroideak edo esterolak.
■ Gantz-azido arrunt batzuk.
3.1. Triazilglizerolak edo triglizeridoak
Triazilglizerolek triglizerido izena ere hartzen dute, eta lipido talde ugarie-
ADI! na osatzen dute, bai animalietan eta bai landareetan. 1,2,3-propanotriol (gli-
zerol edo glizerina) izeneko konposatuak gantz-azidoekin eraturiko esterrak
Gantzek eta olioek paira dezaketen
mingosketa beroak, aireak zein dira, hau da, kate luzedun azido monokarboxilikoekin, aseak zein asegabe-
argiak lagunduriko prozesua da, eta ak. Izendatu, glizerilo karboxilato gisa izendatzen dira.
usain eta zapore desatsegina ema- O O
=
=
ten die. Mingosketa arrazoi desber-

dinen kausaz gerta daiteke: R⎯C R⎯C
⎯
⎯
• Azido asegabeen kantitate txi- OH H OCH2 O ⎯ CH2

kien oxidazioagatik. O O
=
=
• Hidrolisiz gertaturiko gantz-azi- R⎯C R⎯C
⎯
⎯
doen askapenagatik.
OH + O ⎯ CH + 3 H2O
䉱
H OCH
• Mikroorganismoek eragindako O O
=
=
deskonposizioagatik.
R⎯C R⎯C
⎯
⎯
Antioxidatzaileak gehituz, olio eta OH H OCH2 O ⎯ CH2

gantz jangarrien mingosketa era-
gotzi edo atzeratu daiteke. Gantz-azidoa Propanotriola Triglizerido sinplea
O
=
Triglizerido sinpleetan, azilo taldeak, R ⎯ C ⎯ , denak berdinak dira,
eta triglizerido mistoetan, talde horiek desberdinak dira, adibideetan
ikusi ahal den moduan:
O O O
=
=
=
CH3(CH2)14C CH3(CH2)7CH=CH(CH2)7C CH3(CH2)10C

⎯
⎯
⎯
O ⎯ CH2 O ⎯ CH2 O ⎯ CH2

O O O
=
CH3(CH2)14C CH3(CH2)7CH=CH(CH2)7C CH3(CH2)14C

⎯
⎯
⎯
O ⎯ CH O ⎯ CH O ⎯ CH
O O O
=
=
=
CH3(CH2)14C CH3(CH2)7CH=CH(CH2)7C CH3 (CH2)16C

⎯
⎯
⎯
O ⎯ CH2 O ⎯ CH2 O ⎯ CH2

Glizerilo tripalmitatoa Glizerilo trioleatoa glizerilo 1-laurato-2-palmitato-
(tripalmitina) (trioleina) -3-estearatoa
Triazilglizerol sinpleak Triazilglizerol mistoa
• Gantzak nagusiki azido aseak dituzten triazilglizerolak dira. Giro-tenpe-

raturan solidoak edo erdisolidoak dira. Adibide bat txerriaren gantza da.
• Olioetan, oliba-olioaren kasuan bezalaxe, azido asegabeak dira
nagusi. Giro-tenperaturan likidoak dira.
Bai gantzak bai olioak, kolorgeak, usaingabeak eta zaporegabeak dira,
baina kolore, usain eta zapore bereziak hartzen dituzte, haiekin joan
ohi diren beste substantzien kausaz.
Gantz eta olio naturalak hainbat triazilglizerolen nahasteak dira, eta
bakoitzaren proportzioa jatorriaren araberakoa ohi da.

Hidrogenazio katalitikoaren bidez, gantz zein olio asegabe likidoak

gantz solido bilaka daitezke, fusio-puntu altuagokoak. Horixe da mar- Iodo-indizea
garinen kasua, behi-esnearen azpiproduktua den gurinaren ordez era- Triazilglizerol baten 100 gramorekin
bilia. Fusio-puntu baxua duten landareetako gantzak eta olioak hidro- erreakzionatzen duen iodoaren, I2,
genatuz lortzen dira, beste produktu batzuk gehitzen zaizkielarik, hala gramo kopuruari iodo-indizea dei-
tzen zaio; erreakzio hori triazilglize-
nola esne gaingabetua, bitaminak, koloratzaileak, edulkoratzaileak, rolak izan ditzakeen lotura bikoitzen
emultsionatzaileak, etab. gainean gertaturiko iodoaren adi-
zioaren ondorioa da.
Oro har, esterrekin gertatzen den moduan, triazilglizerolak hidrolizatu
egin daitezke, eta glizerola —glizerina— eta gantz-azidoak lortzen dira.
Ingurune bortizki alkalinoan eginiko hidrolisiak saponifikazio izena
hartzen du, eta glizerola eta gantz-azidoen gatz alkalinoa ekoizten ditu.
Gatz horrek xaboi izena hartzen du.
O
=
R⎯C
⎯
O ⎯ CH2 CH2OH
O O O
=
=
=
K+
R⎯C + 3 KOH (aq) → CHOH + 3 R ⎯ C → 3 R⎯C
⎯
⎯
O ⎯ CH OH OK
O CH2OH
=
R⎯C R⎯C
⎯
O ⎯ CH2
Triazilglizerola Base sendoa Glizerola Ácido graso Xaboia
Saponifikazio-indizea 1 g triazilglizerol saponifikatzeko behar den

KOH miligramo kopuruari esaten zaio.
3.2. Fosfolipidoak
Fosfolipido edo fosfoglizerido izena hartzen duen konposatu taldea Zergatik garbitzen
estrukturalki triazilglizerolen antzekoa da, baina azken horren —OH du xaboiak?
taldeetariko bat azido fosforikoarekin, H3PO4, esterifikatzen da. Hori, Xaboien funtzio garbitzailea haien
bere aldetik, ondoan agertzen direnen moduko base nitrogenatu bate- egituraren ondorioa da; izan ere,
kin lotzen da: molekulek oso mutur polarra dute,
uretan disolbagarria, hots, alkali-
HOCH2⎯ CH2⎯ N(CH3)3OH Kolina karboxilatoa, −COOK, eta beste
HOCH2⎯ CH2NH2 Etanolamina mutur bat apolarra dute, R−, gan-
tzean disolbagarria. Ur hutsak ez du
koipea disolbatzen, hori uretan
Ondorioz, hurrenez hurren, lezitinak, zefalinak, etab., lortzen dira. disolbatzen ez delako, baina
O O xaboiak, uretan eta koipean disol-
bagarria, gure azaletik edo jantzie-
=
R⎯C R⎯C tako zikinuneetatik koipea kentzeko

⎯
gai den emultsio bat eratzen du.

O ⎯ CH2 O ⎯ CH2
O O Uraren
=
=
R⎯C R⎯C gainazala

Koipe-tanta
⎯
⎯
OH O ⎯ CH O ⎯ CH
O O
=
Ur xaboitsua
(CH3)3 NCH2CH2O P O CH2 NH2CH2 CH2O ⎯ P ⎯ O ⎯ CH2
⎯ ⎯ ⎯
⎯
HO HO
Lezitina Zefalina
Koipe-tanta
Molekula horiek gantz-azidoen bi kate hidrofobiko luzeak eta uretan R−
disolbagarria den kate polar bat dituzte. Zelula-mintzetan biltzen dira, −COO−
geruza bikoitz bat eratuz, eta egitura hain berezian oinarrituta, mintza-
ren iragazkortasuna erregulatzen dute.
383
ADI! 3.3. Argizariak

IUPACek finkaturiko nomenkla-
turaren arabera, katean hogeita
Argizariak esterrak dira, gantz-azidoek masa molekular altuko alkohol
hamar karbono atomo dituen hidro- monohidroxilatuekin eraturikoak. Argizarietan dauden gantz azidoek 36
karburoaren izena triakontano da. karbono atomo ere eduki ditzakete.
C30H62 Argizariak substantzia solidoak dira, uretan oso disolbagaitzak. Haien
Ondorioz, C30H61 erradikalak tria- fusio-puntua 35°C eta 100°C artean dago.
kontanilo izena hartzen du, nahiz
eta oraindik egile batzuek miriziloa
Erleen argizaria esterren nahasketa batez osatuta dago, nagusia tria-
ere deitu. kontanilo palmitatoa delarik.
=
CH3 ⎯ (CH2)14 ⎯ C
⎯
O ⎯ (CH2)29 ⎯ CH3
3.4. Esteroideak edo esterolak

H3 C CH2
Esteroideak edo esterolak perhidroziklopentanofe-
CH CH2 CH3 nantreno izeneko konposatu batetik deribatuak dira,
CH3
CH2 CH eta ordezkatzaileen izaeragatik eta egituran duten
CH3 CH3 posizioagatik desberdintzen dituzte.
Esteroideen artean, garrantzi biologiko handiko subs-
Kolesterola
HO tantziak daude, esaterako kolesterola, sexu-hormonak,
kortisona, behazun-azidoak edo azido biliarrak, eta abar.
Kolesterola ugarien dagoen esteroideetariko bat da. Animalia-ehun

gehienetan dago, batez ere garunetan eta bizkarrezurreko muinean.
3.5. Lipidoen garrantzi biologikoa

Lipidoak izaki bizidunentzat energia-iturria dira, eta metabolismoan
zein zelulen egituran eginbehar garrantzitsuak betetzen dituzte.
• Triazilglizerolak edo triglizeridoak landareen hazietan eta fruituetan metatzen dira bereziki. Animalietan,
batez ere larruazalpeko ehunean eta ehun intermuskularrean metatzen dira, baita barrunbe abdominalean ere.
Kasu batean zein bestean, erreserba-substantzia moduan dihardute, eta zelulei elikadura eta energia ematen
dizkiete. Animalien kasuan, hotzaren kontrako babes-geruza moduan ere balio dute. Elikagaiekin irensten ditu-
gun gantzak hesteetan lipasa entzimaren eraginez, hidrolizatu egiten dira. Gantzak birsintetizatu eta gero, hein
handi batean eta partikula oso txikien forman, odoletara sartzen dira, zelulen premia energetikoak asetzeko.
Enparaua, ehun adiposoan metatzen da.
• Fosfolipidoak zelulen mintzen funtsezko osagaiak dira, eta landare- eta animalia-zelula guztietan agertzen
dira. Animalietan, batez ere aktibitate handiena duten ehunetan aurkitzen dira, esaterako ehun nerbiosoan,
garunetan, gibelean eta giltzurrunetan. Haien funtzio fisiologikoak lipidoen garraiorekin erlazionatuta daude
bereziki, bai odolean zehar, bai ehunean zehar, eta halaber, nerbio-kinadaren transmisioarekin.
• Argizariek edo ezkoek energia-erreserba garrantzitsua osatzen dute eta, halaber, funtzio zaintzailea ere bete-
tzen dute. Adibidez, ornodunen azala, ilea eta lumak iragazkaitz egiten dituzte, eta gauza bera landareen hos-
toekin eta fruituekin.
• Esteroide edo esterol batzuek aktibitate biokimikoaren hormona erregulatzaile gisa dihardute. Giza gorputze-
an duten funtzioetariko bat garapen sexualaren eta ernalkortasunaren kontrola da. Elikagai batzuekin irentsia
eta gibelean sintetizatua den kolesterola, beste lipido batzuekin batera, odolean gehiegizko metaketara irits dai-
teke, eta arterietan hauspeatu. Hori dela eta, arteriak estutu eta gogortzen dira, eta beraz, bihotzari eta gorputz
osoari odol gutxiago iristen zaie.

2. ADIBIDEA
Kalkulatu triestearinaren saponifikazio-indizea.
— Saponifikazio-erreakzioa:
O
=
CH3(CH2)16C
⎯
O ⎯ CH2 CH2OH
O O 兩
=
CH3(CH2)16C + 3 KOH ⎯→ 3 CH3(CH2)16 C + CHOH
兩
⎯
⎯
O ⎯ CH OK
=
O CH2OH
CH3(CH2)16C
⎯
O ⎯ CH2
Triestearina Potasio estearatoa Glizerola
(xaboia)
— Triestearinaren masa molekularra: 890 u
KOH-aren masa molekularra: 56,1 u
— Saponifikazio-indizearen kalkulua:
1 mol triesteari n a 3 mol KOH 56,1 g KOH 1000 mg KOH

m (KOH) = 1 g triestearina ⋅ ⋅ ⋅ ⋅ = 189 mg KOH
890 g triestearina 1 mol trieste arina 1 mol KOH 1 g K OH
Triestearinaren saponifikazio-indizea 189 da.
3. ADIBIDEA
Formulatu Glizerilo 2-estearato-1,3-dipalmitatoa. Adieraz ezazu zein eratako konposatua den. Idatzi dagokion hidro-
lisi-erreakzioa, KOH (aq)-aren soberako presentzian.
— Konposatuaren formula eta hidrolisi-erreakzioa:
O
=
CH3(CH2)14C O
=
⎯
O ⎯ CH2 2 CH3(CH2)14C CH2OH

⎯
O OK 兩
=
CH3(CH2)16C KOH (aq) Potasio palmitatoa + CHOH

䉱
兩
⎯
O ⎯ CH O
=
O CH3(CH2)16C CH2OH
=
CH3(CH2)14C OK
⎯
O ⎯ CH2 Potasio estearatoa Glizerola
Emandako konposatua triazilglizerol misto ase bat da, eta substantzia hori lipidoen taldekoa da.
JARDUERAK
5. Idatzi azido laurikoaren eta 1,2,3-propanotriolaren 10. Kalkula ezazu trioleinaren saponifikazio-indizea.
arteko esterifikazio-erreakzioa. Izendatu lortzen Sol.: 190,4
den konposatua.
11. Azaldu konposatu bikote hauen artean dagoen
6. Idatzi glizerilo tripalmitatoaren hidrolisi-erreakzioa. funtsezko desberdintasuna:
a) Olio bat eta gantz bat
7. Idatzi glizerilo trioleatoaren hidrolisi-erreakzioa.
Adierazi eta izendatu triazilglizerol hori zeharo b) Gantz bat eta argizari bat.
hidrogenatzean lortuko litzatekeen konposatua. c) Triazilglizerol bat eta fosfolipido bat.
8. Idatzi glizerilo trimiristatoaren formula, eta halaber, d) Gurina eta margarina.
dagokion saponifikazio-erreakzioa.
12. Adierazi zer determinatzen duen triazilglizerol
9. Defini ezazu xaboia. baten iodo-indizeak.
385
ADI! 4. Proteinak
Proteinak gure organismoan gerta- Proteinak materia biziaren funtsezko osagaiak dira, eta prozesu biolo-
tzen diren prozesu biologiko uga-
ritan oinarrizko agenteak dira.
giko guztietan oinarrizko eginkizuna betetzen dute; hori dela eta, izen
hori hartzen dute, alegia, prozesu biologikoetan duten funtsezko eragi-
Erreakzio biokimikoetan kataliza-
na.
tzaile gisa aritzen dira (entzimak),
prozesu metabolikoen erregulatzai- Proteinak karbonoz, hidrogenoz, oxigenoz eta nitrogenoz osatuta
le gisa (hormonak), izaki bizidunen
egituran parte hartzen dute (protei- daude nagusiki; ia guztiek sufrea dute, eta batzuek burdina, kobrea,
na estrukturalak), zatiketa zelularre- molibdenoa edo beste elementuren bat. Elementu bakoitzaren masa-
an informazioaren transmisioaren proportzioa gutxi gorabehera konstante mantentzen da: % 50-55 C,
gene erantzuleen osagaiak dira % 7 H, % 23 O eta % 16 N.
(nukleoproteinak), substantzia kal-
tegarrien ondorioak neutralizatzen Landareak CO2-tik, uretik eta substantzia nitrogenatuetatik abiatuta
dituzte (antigorputzak), oxigenoa-
ren garraiatzaile gisa aritzen dira
proteinak sintetizatzeko gai diren artean, animaliek jadanik eraturiko
(mioglobina eta hemoglobina), mus- beste proteina batzuetatik eta elikadurarekin batera hartzen dituztene-
kuluen aktibitateraren koordinazio- tatik ekoitzi behar izaten dituzte. Animaliek hidrolizatuz eraldatzen
an parte hartzen dute (miosina), dituzte irentsitako proteinak, eta lorturiko molekuletatik abiatuta, beren
nerbio-kinadak sortu eta transmititu
egiten dituzte, etab.
proteina bereziak sintetizatu egiten dituzte.
4.1. Aminoazidoak
Proteinak hidrolizatu egiten dira azido edo base diluituen eraginez edo
entzima egokien eraginez, aminoazido izeneko substantzien nahaste
bat emanez. Izan ere, proteinak, masa molekular altuko polimeroak
izanik —5000 eta 1 ⋅ 107 u artekoa—, aminoazidoen kate luzez osatu-
ta daude, eta aminoazido hauek proteinen unitate estrukturalak dira.
Aminoazidoa azido karboxiliko bat da, gutxie-

nez amino talde bat, −NH2, duena. Talde hori
H
karboxilotik hurbilen dagoen karbonoari lotuta O
兩
=
dagoenean, 2-aminoazido edo α-aminoazido R ⎯ 2C ⎯ 1C
deitzen da. 兩
⎯
OH
Aminoazido guztien artean sinpleena glizina da. NH2
α-aminoazidoa
H
O H
C C N
H O H
Glizina
H
Nahiz eta 500 aminoazido natural baino gehiago ezagutu, 20 inguru

dira, denak α-aminoazidoak, izaki bizidunen proteina ia guztiak eratzen
dituztenak. Datu hori harrigarria da, kontuan hartzen bada, esaterako,
gure organismoan proteina molekulen ia 100 000 mota desberdin dau-
COOH COOH dela.
C H2N C H Aminoazidoak substantzia kolorge edo zuriak dira, kristalinoak, eta
H2N H
indar intermolekular bortitzak direla eta, fusio-puntu altukoak. Uretan
R duten disolbagarritasuna beren egitura dipolarraren ondorio da.
R
Aminoazidoak optikoki aktiboak dira, glizina izan ezik, karbono asime-

■ 2. irud. α-aminoazido baten L-konfi- trikoak dituztelako. L-glizeraldehidoarekin egindakoaren antzera, L kon-
gurazioa. figurazioa esleitzen zaie (2. irud.).

Ur-disoluzioan, aminoazidoak barne-gatz gisa (amonio karboxilatoa),

edo ioi dipolar gisa agertzen dira.
R ⎯ CH ⎯ COOH → R ⎯ CH ⎯ COO−
兩兩
NH2哬 NH3+ barne-gatza
Horrek anfotero gisa jardutea ahalbidetzen die, azidoekin zein basee-

kin erreakzionatuz. Aminoazidoa agertzen deneko forma nagusiena
disoluzioaren pH-aren mendean dago:
O O O
H+ OH−
=
=
=
R ⎯ CH ⎯ C ⎯→ R ⎯ CH ⎯ C
←⎯ ⎯→
←⎯ R ⎯ CH ⎯ C
OH− +H
⎯
⎯
OH O− O−
NH3+ NH3+ NH2
Forma azidoa (zwitterioia) Forma basikoa
(katioia) (anioia)
• Disoluzio azidoetan, nagusiki, forma kationikoa agertzen da, eta ADI!

eremu elektriko baten presentzian, forma horrek katodorantz
Argi azaltzearren, aminoazidoen
migratuko luke. forma azidoak, basikoak eta neutro-
ak (zwitterioiak) aipatzean, suposa-
• Disoluzio basikoetan, forma anionikoa da nagusi, eta horrek ano- tu egin dugu, R erradikalaren gaine-
dorantz migratuko luke. an ez dagoela inolako kargarik.
• Aminoazido bakoitzarentzat berezia den tarteko pH batean, puntu Hala ere, praktikan, horrelako kar-
isoelektriko izenekoa, aminoazidoak zwitterioi izeneko forma bat gak egon badaude. Horregatik, ami-
noazido desberdinen puntu isoelek-
du, eta ez du eremu elektrikoan migratzen. Aminoazido gehienen- trikoa azidoen 3tik basikoen 9raino-
tzat, puntu isoelektrikoa, gutxi gorabehera, 6 da; aminoazido azidoe- koa izan daiteke.
na 3 ingurukoa da, eta aminoazido basikoena 9tik hurbil dago.
Beheko taulan zenbait aminoazido garrantzitsuren izenak agertzen

dira, izendatzeko sinbolo edo modu laburtu batekin batera, formula-
rekin eta puntu isoelektrikoarekin (pI). Izartxo batekin seinalaturiko
aminoazidoak oinarrizko aminoazidotzat hartzen dira.
Izena Sinboloa Formula pI
Glizina Gly NH2CH2COOH 5,97

Alanina Ala CH3CH(NH2)COOH 6,00
Balina* Val (CH3)2CHCH(NH2)COOH 5,96 ADI!
Leuzina* Leu (CH3)2CHCH2CH(NH2)COOH 6,02
Neutroak
Gure organismoa aminoazidoen

Isoleuzina* Ileu CH3CH2CH(CH3)CH(NH2)COOH 5,98 parterik handiena molekula sinplea-
goetatik abiatuta sintetizatzeko gai
Serina Ser HOCH2CH(NH2)COOH 5,68 da. Baina proteinen osagai diren
Treonina* Thr CH3CHOHCH(NH2)COOH 5,60 aminoazido batzuk badaude, oina-
rrizko aminoazidoak, modu horre-
Metionina* Met CH3SCH2CH2CH(NH2)COOH 5,74 tan ekoitzi ezinezkoak eta elikagaie-
Fenilalanina* Phe C6H5CH2CH(NH2)COOH 5,48 kin batera hartu beharrekoak.
Animalia jatorriko proteina askok
Azidoak
Azido aspartikoa Asp HOOCCH2CH(NH2)COOH 2,77 badituzte aminoazido esentzial

horiek. Baina landare jatorrikoek
Azido glutamikoa Glu HOOCCH2CH2CH(NH2)COOH 3,22
horrelakoak ez dituztenez, dieta
begetariano batek gabetasun hori
Basikoak
Lisina* Lys H2N(CH2)4CH(NH2)COOH 9,74 konpentsatu egin beharko luke ani-

Arginina Arg H2NCNHNH(CH2)3CH(NH2)COOH 10,7 malia jatorriko janariren bat barne-
ratuz.
387
4.2. Peptidoak
Bi aminoazido molekula elkarrekin kondentsazio-erreakzio baten bidez
lotu daitezke, bien artean ur molekula bat ezabatuz. Horrela, amida bat
eratzen da, dipeptido izenekoa, muturretan NH2 eta COOH-taldeak
gordetzen dituena.
R R′ R R′
O O O O
=
=
=
=
哬
H ⎯ N ⎯ CH ⎯ C ⎯ OH + H ⎯ N ⎯ CH ⎯ C ⎯ OH → H ⎯ N ⎯ CH ⎯ C ⎯ N ⎯ CH ⎯ C ⎯ OH + H2O
䉱
H H H H
Lotura peptidikoa
䉱
Amida taldearen bidez lorturiko loturari
lotura peptidikoa deritzo. Izaki bizidu-
netan, kondentsazio-erreakzioa entzi-
men eragin katalitikoari esker gertatzen
da.
• Bi aminoazido berdinek bi dipeptido
desberdin sor ditzakete, lotzen direneko
muturren arabera.
ADI! • Dipeptidoaren muturretariko edozeinek, bere aldetik, beste aminoa-
zido batekin kondentsazio-erreakzio bat egin dezake, horrela tripep-
20 motatako aminoazidoekin, 202 =
400 dipeptido desberdin era daitez-
tido bat eratuz. Horrek hiru aminoazido molekula ditu, bi lotura pep-
ke. tidikoz lotuta.
• Aminoazido molekulen kopuru handia lotzen denean, polipeptido
bat eratzen da. Aminoazidoen segida ezkerretik eskuinera idazten
da, NH2 taldetik hasita eta karboxilo-taldearekin bukatuta.
4. ADIBIDEA
Glizinatik eta alaninatik abiatuta, idatz itzazu era daitezkeen dipeptido guztien formula estrukturala eta sinboloa.
Guztira, lau dipeptido desberdin era daitezke:
O
=
NH2 ⎯ CH ⎯哬
COOH + NH2 ⎯ CH2 ⎯ COOH ⎯→ NH2 ⎯ CH ⎯ C + H2O
⎯
NH ⎯ CH2 ⎯ COOH
CH3 CH3
Alanina (Ala) Glizina (Gly) Alanilglizina (Ala-Gly)
O
CH 3
=
NH2 ⎯ CH 2⎯哬
COOH + NH2 ⎯ CH ⎯ COOH ⎯→ NH2 ⎯ CH 2 ⎯ C + H2O
⎯
NH ⎯ CH ⎯ COOH
CH3
Glizina Alanina Glizilalanina (Gly-Ala)
O
CH 3
=
NH2 ⎯ CH ⎯哬
COOH + NH2 ⎯ CH ⎯ COOH ⎯→ NH2 ⎯ CH ⎯ C + H2O
⎯
NH ⎯ CH ⎯ COOH
CH3 CH3 CH3
Alanina Alanina Alanilalanina (Ala-Ala)
O
=
NH2 ⎯ CH2 ⎯哬
COOH + NH2 ⎯ CH2 ⎯ COOH ⎯→ NH2 ⎯ CH2 ⎯ C + H2O
⎯
NH ⎯ CH2 ⎯ COOH
Glizina Glizina Glizilglizina (Gly-Gly)

4.3. Proteinen sailkapena eta egitura Aminoazidoak

Proteinak polimero bereziak dira, lotura peptidikoz loturiko aminoazidoen
lotura peptidikoen
kopuru handi batez eratuak. Polipeptido baten eta proteina baten arteko bidez elkartzen dira
desberdintasuna hitzarmenezkoa da: polipeptidoak 10000 u-ko pisua
baino pisu molekular handiagoa badu, hots, ia ehun aminoazido-unitate-
ren lotura edo gehiago baditu, polipeptidoak proteina izena hartzen du.
Polipeptidoa Proteinak
Proteina batzuek 8000 aminoazido-unitateraino izan ditzakete.
Proteinen konplexutasuna dela eta, haien sailkapena bai konposizioa-
ren bai egituraren arabera egin daiteke.
Osagaiak Egitura
• Proteina sinpleak, esaterako, arrautzaren zuringoaren albu- • Zuntz-proteinek (fibrosoak) funtzio estrukturala
mina edo esnearen kaseina, aminoazidoz besterik ez daude dute. Adibidez, zetaren fibroina, kolagenoa, musku-
osatuta. luaren miosina, keratina...
• Proteina konjokatuek, esaterako, hemoglobina edo eta • Proteina globularrek metabolismoan parte hartzen
nukleoproetinak, aminoazidoak ez ezik, substantzia ez-pro- dute. Adibidez, intsulina, hemoglobina, albumina,
teikoren bat ere badute, talde prostetikoa deitua. kaseina...
Proteinen propietate bereziak ez daude soilik aminoazidoen motaren α helizea

eta kopuruaren mende, sekuentziazioaren mende ere badaude, hau H
C
N
R
O
C H
H
R
N
C H
C O
R C
C
H
H
O
N
da, kokatuta daudeneko ordenaren mende, eta halaber, multzo osoak R C H

H
C
N
O
C O
H
R
N
C H
H N
R C
C
H
hartzen duen egitura orokorraren mende. H N

R C
R
H
C H
C O
C O
H N
C O H N R C H
Proteinen egituran, lau antolakuntza-maila bereizten dira: egitura pri- O C H N
R
marioa, sekundarioa, tertziarioa eta koaternarioa.
HC
Proteinen egitura primarioa aminoazidoek kate polipeptidikoan duten segida O N
C H
edo sekuentzia da. Kontuan hartu behar da aminoazidoek era ditzaketen sekuen-
HC
H
tziazioen kopurua itzela dela, nahiz eta beraien kopura murritza izan. Halatan, 20 N
R R
aminoazido egonda, proteina batek 50 unitate edukiko balitu, guztira 2050 C
HC O
sekuentzia desberdin har litzake. N
O
C H
HC
Egitura sekundarioa nagusiki hidrogeno-lotura intramolekularren kausaz agertzen H
N
R R
da, lotura peptidiko baten —NH taldeek beste lotura peptidiko baten karboniloaren oxi- C
genoarekin eratuak. Horren ondorioz, katea polipeptidikoak bi forma har ditzake. α HC O
O N
helize deiturikoan, kateak helize-itxura du, eta ⎯ NH eta
⎯
CO taldeak bata bestearen C H

⎯
HC
aurrean kokatuta geratzen dira; β konformazio izeneko konfigurazioan, kateak sigi- β konformazioa
R
saga itxurako tolestura jarraien formako egitura hartzen du.
Egitura tertziarioa proteinak hartzen duen antolaketa espaziala da, aminoazidoen

albo-kateen, R, arteko elkarrekintzen ondorioz pairatzen dituzten tolesturek eraginda.
Proteina bakoitzak bere egitura tertziario propioa du, eta horren mendean dago pro-
teinaren aktibitate biologiko espezifikoaren atal nagusiena.
Mioglobina
Egitura koaternarioa proteina bat eratzen duten katea polipeptidikoen artean agertzen diren elkarrekintzaren ondorioa
da. Hori da multzoaren antolakuntza osoa finkatzen duen egitura.
JARDUERAK
13. Formulatu eta izendatu alaninaren eta fenilalanina- pretatu presente dauden lotura peptidikoak.
ren artean era daitezkeen dipeptido guztiak. Izendatu tripeptidoa.
14. Idatz ezazu aminoazidoen segida honek eraturiko CH(CH3)2 CH3

polipeptidoaren formula: Gly-Ileu-Ser-Thr. 兩兩
C6H5⎯ CH2 O CH2 O H ⎯ C ⎯ OH
15. Demagun tripeptido hau: adieraz ezazu zein ami- 兩储兩储兩
noazidok eratzen duten, banandu itzazu, eta inter- NH2 ⎯ CH ⎯ C ⎯ NH ⎯ CH ⎯ C ⎯ NH ⎯ CH ⎯ COOH
389
5. Azido nukleikoak
Konplexutasun handia duten konposatu batzuei azido nukleikoak deri-
tze: azido desoxirribonukleikoak eta azido erribonukleikoak dira, ADNa
eta ARNa izenez ere ezagunak.
Azido nukleikoak polimero batzuk dira, nukleotido izeneko unitate
askoren loturaz eratuak. Bestalde, nukleotido horietariko bakoitza hiru
molekularen loturaz eratzen da: azido fosforikoa, pentosa bat eta base
nitrogenatu bat.
• Azido fosforikoaren molekula bat. • Pentosa baten molekula bat, desoxirribosa ADNaren kasuan, eta erribo-
O
sa ARNaren kasuan.
O O
兩 CH2OH
OH CH2OH OH
HO ⎯ P ⎯ OH
兩 H H H H H H H H
OH
2-desoxirribosa OH H OH OH Erribosa
• Base nitrogenatu bat, adenina, guanina, zitosina edo timina izan daitekeena. ARNaren kasuan, timinaren
ordez, urazilo izenekoa agertzen da.
NH2 O NH2 O O
N N CH3
N NH N NH NH
NH2 O O O
N N N N N N N
H Adenina (A) H Guanina (G) H Zitosina (C) H Timina (T) H Uraziloa (U)
Azido fosforikoz, desoxirribosaz eta guaninaz osaturiko nukleotido

batek honako egitura hau du:
Desoxirribosaren 5. karbonoa fosfato talde-

arekin esterifikazio-erreakzio baten bidez
O
lotzen da, H2O-aren molekula bat ezabatuz.
H2C H
N
5
O
O
O P OCH2 O N
N
OH NH
H H O OH
N 5
N
H O P O CH2 O
O OH N N NH2
O P OCH2 O OH 4 1 Desoxirribosaren 1. karbonoa, base nitrogena-
N NH2
N H H H H tuaren nitrogenoarekin lotura kobalente baten
OH NH2
H H 3 2 bidez lotzen da, H2O-aren molekula bat eza-
N OH H batuz.
O OH
O P OCH2 O O Azido 2-desoxiguanidilikoa
N
OH 1
H H H
Halaber, nukleotidoak elkarrekin lotzen dira, polinukleotido-katea lu-
O OH
zeak eratuz, azido nukleikoak direnak. Horretarako, nukleotido baten
fosfatoa alboko nukleotidoaren pentosa-molekularen 3. karbonoarekin
lotzen da (3. ird.).
■ 3. irud. ARN katearen zati bat. Ager-
tzen den pentosa erribosa da.
ADN molekula bi polinukleotido-katez eraturik dago, bata bestearen
gainean kiribilduta, eta helize bikoitzaren itxurarekin eta barnealdean
base nitrogenatuak kokatzen dira. Bi kateok hidrogeno-loturen bidez
mantentzen dira lotuta, baseak honela elkartuz: kate baten adenina eta
guanina beste katearen timina eta zitosinarekin parekatzen dira, hurre-
nez hurren.
H O H N CH3
N H O CH3
N
N N H N
N H N
N
N O
N O N N
N Gluzidoa
A-T lotura Gluzidoa G-C lotura
Gluzidoa Gluzidoa

Era honetan, ADN kate baten baseen sekuentziak beste kateko ADI!
sekuentzia finkatu egiten du. Adibidez, sekuentzia bat:
1959an, S. Ochoa-k eta A. Kom-
A ⎯ G ⎯ C ⎯ T ⎯ A ⎯ C ⎯ G ⎯ ... berg-ek Medikuntzako Nobel sa-
bada, orduan aurrean egongo den zati osagarriak honako sekuen- ria konpartitu zuten, ARNaren eta
ADNaren sintesi entzimatikoari bu-
tzia honi jarraituko dio: ruz eginiko lanagatik. 1962an, F. H.
⎯ T ⎯ C ⎯ G ⎯ A ⎯ T ⎯ G ⎯ C ⎯ ... Crick-ek, J. D. Watson-ek eta M. H.
Hau da: Wilkins-ek Medikuntzako Nobel sa-
ria konpartitu zuten ADNaren egitu-
⎯A⎯G⎯C⎯T⎯A⎯C⎯G⎯ ra eta funtzioak argitzeko eginiko
⯗ ⯗ ⯗ ⯗ ⯗ ⯗ ⯗ lanengatik.
⎯T⎯C⎯G⎯A ⎯T⎯G⎯C⎯
Azido nukleikoen garrantzi biologikoa izugarria da:
• ADNa zelularen nukleoaren kromosomak eratzen dituzten geneen
substantzia osatzailea da. Gene horietariko bakoitzak proteina
berezi baten sintesirako beharrezkoa den informazio genetikoa
dauka, eta ondorioz, baita organismo baten ezaugarri propioen
herentzia-transmisiorako beharrezkoa den informazioa ere.
• ARNa ADNaren zuzendaritzapean sintetizatuta dago, eta proteinen
sintesirako ADNan dagoen informazioa transmititu eta gauzatu egi-
ten du.
Proteinen sintesirako ADNan gordetako kode genetikoa nukleotido-kateetan base nitrogenatuek duten ordenan
finkatzen da. Halaber, ordena horrek proteinetan aminoazidoek eduki behar duten antolamendua finkatzen du.
ADNak informazio genetikoa transmititzeko
unean, erreplikazio bat ekoizten du. Horretarako, C G T G T G C A
A G A C A G A
helize bikoitza partzialki deskiribildu egiten da, A C T C T
T C A A CT G T
eta kate bakoitza molde moduan aritzen da. A T G T G
T
C C
Entzimen eraginez, nukleotido askeak banan G G
C A G
C
T A A CT A
banan lotzen dira, moldearen sekuentziaren ara- T G T G T G C A
G A G A
bera, beti ere G eta C alde batetik eta A eta T G C T
C A
C T
T A C A A CT G T
bestetik.
ADNtik abiatuta, eta antzeko erreplikazio-proze-
su baten bidez, ARN mezularia, ARNm, lortzen da, ADNa bera baino askoz luzera txikiagokoa, eta kate bakarre-
koa. Gutxi gorabehera, proteinetako aminoazidoen sekuentzia zuzena mantentzeko behar den moldearen modu-
koa da hori. Molde horrek nukleotik zelularen zitoplasmaraino migratzen du, eta proteinen sintesia zuzentzen du,
ARN transferentziazkoaren edo garratzailearen, ARNt, laguntzarekin. Azken horrek aminoazido bakoitzak protei-
nan izango duen toki egokiraino garraiatzen du, elkarren artean lotura peptidikoen bidez lotzen direlarik.
Kalkulatzen da 150 aminoazido-unitatez osaturiko proteina bat minutu bat baino denbora laburragoan sintetiza
daitekeela.
JARDUERAK
16. Idatzi desoxirribosa, timina eta azido fosforikoa Idatzi unitate horietariko bakoitza banatuta, eta azal-
elkartuz eraturiko nukleotidoaren egitura-formula du gertatutako lotura-era. Adierazi nukleotido hori
edo formula estrukturala. zer eratako azido nukleikoen artean egon daitekeen.
17. Nukleotidoa emanda, adierazi zein den unitate osa- 18. Azaldu zer eratako desberdintasuna dagoen
tzaile bakoitzaren izena eta zein konposatu mota ADNaren eta ARNaren artean, konposizio kimikoa-
dagokien. ri dagokionean.
O
19. Idatz ezazu base nitrogenatuen ondoko ordena-
N H
OH menduarentzat, ADNaren sekuentzia osagarria:
O P O CH2 O O
N ⎯T⎯G⎯C⎯A⎯T⎯G⎯C⎯A⎯
OH
H H H H
Adierazi zein motatako loturak eratzen diren zati baten
OH OH eta bestearen artean.
391
6. Izaki bizidunen metabolismoa

Izaki bizidunek energia behar dute beren bizi-funtzioak egiteko. Hori
dela eta, energia eskuratzeko, metatzeko eta une egokian erabiltzeko
mekanismo zehatzak dituzte.
1957an, M. Calvin biokimiko estatu-

) Metabolismoa izaki bizidunetan gertatzen den erreakzio kimikoen
multzoa da, batetik, energiaren eskurapenarekin eta metaketare-
batuarrak Kimikako Nobel saria jaso
zuen fotosintesiaren gainean eta kin zerikusi dutenak, eta bestetik, materia organikoaren ekoizpe-
horretan klorofilak duen eraginaren narekin eta bizi-funtzioak egiteko energiaren askapenarekin erla-
gainean egindako ikerketengatik.
zionatuta daudenak.
CH2 CH CH2
Erreakzio horiek sekuentziatan antolatzen dira, eta haien helburuak
C2H5 CH3 konposatu biologikoen sintesia (anabolismoa edo metabolismo sinte-
N N
tikoa) edo konposatuon degradazioa (katabolismoa edo metabolismo
degradatiboa) dira.
N
N N
CH3 CH3 6.1. Landareen energia-bilketa

Landare berdeek kloroplastoetan dituzten klorofila molekulen bidez
O C CH CH2CH2COOC20H39 energia biltzen dute. Klorofilak gure energia-iturri garrantzitsuenetik
COOCH3 a klorofila datorren energia, hau da, Eguzkitiko argi-erradiazioa xurgatzen du, eta
loturetako energia kimiko bilakarazten du. Hau da naturako prozesue-
tan garrantzi handienetarikoa duena: fotosintesia. Zuzen edo zehar,
fotosintesiak Lurraren gaineko bizia ahalbidetzen du, behar-beharrez-
koa den materia organikoa bideratzen baitu. Era laburtuan, erreakzio
honen bidez adierazten da:
Eguzkiko energia
6 CO2 + 6 H2O C6H12O6 + 6 O2 ΔH = + 2 801 kJ
䉱
glukosa
Bi substantzia ez-organikoetatik abiatuta, CO2 eta H2O, eta eguzki-

energia erabiliz, materia organikoaren sintesia gertatzen da: glukosa.
Fotosintesiak bata bestearen osteko 100 etapa inguru barneratzen
ditu. Bi fase bereiz daitezke: argiaren mendeko fasea eta argiaren men-
dekotasunik gabeko fasea.
• Lehen fasean, argiaren mendeko fasean, erreakzio konplexuen

serie baten ondoren, argi-energia loturetako energia kimikoaren for-
ADI! man metatzen da, adenosina trifosfato moduko molekuletan, ATP.
Fase horretan, klorofilak funtsezko eginkizuna betetzen du.
Fotosintesiaren prozesuan, atmos-
feratik karbono dioxido kantitate oso • Bigarren fasean, argiaren mendekotasunik gabeko fasean, entzi-
handia ezabatzen da, eta aldi bere-
men ekintzaren ondorioz gluzidoen sintesia burutzen da. ATP
an, oxigenoa askatzen da. Kalkulatu
da landareek urtean 400 000 milioi molekulak apurtzen direnean, glukosaren moduko molekula organi-
tona O2 ekoizten dituztela. koak eratzeko behar den energia askatu egiten da.
NH2
ATPa
N
N Adenosina trifosfatoa konposatu bat da, adenosina izeneko nukleosidoz (adenina +
erribosa) eta hiru molekula azido fosforikoz eratuta dagoena.
O O O N N ATPa izaki bizidunetan energia-trukearen txanpona dela esaten da.
HO P O P O POH2C O
OH OH OH Erreakzio biokimiko exotermikoetan askaturiko energia ATP molekuletan metatzen
H H H H da. Hori lortzen da adenosina difosfatoak, ADP, askaturiko energia hori hartzen due-
OH OH
lako eta, fosfato talde batekin lotuz, ATP bilakatzen delako.

6.2. Gluzidoen, lipidoen eta proteinen metabolismoa

Entzimak
Landareen moduko organismo autotrofoak beren materia organiko pro- Entzimak transformazio biokimiko
pioa sintetizatzeko gai dira, substantzia ez-organikoetatik abiatuta. bakoitzaren katalizatzaile biologiko
bereziak dira. Hain zuzen, haien
Organismo heterotrofoak, aldiz, animaliak esaterako, ez dira gai sintesi izenak kontuan hartzen du parte
hori egiteko, eta horregatik, autotrofoek prestatutako materia organikoa hartzen duteneko prozesu espezifi-
koa.
irentsi behar dute. Ondoren, bai batzuek bai besteek, bereganaturiko
materia organikoa degradatu behar dute, materia horretan metaturiko Horrela, lipasa izenekoek triazilglize-
rolen hidrolisia katalizatzen dute; gli-
energia askatzeko asmoz.
kosidasa izenekoek disakaridoen
Animaliek irentsitako elikagaiak, oinarrian, hiru substantzia taldetara hidrolisia katalizatzen dute; isomera-
sa izenekoek, besteak beste, gluko-
mugatzen dira: gluzidoak, lipidoak eta proteinak. Horietariko bakoitzak, sa-6-fosfatoa eta fruktosa-6-fosfatora
irentsitakoan, degradazio-prozesu berezi bat du. isomerizatzen dituzte, etab.
Entzimak proteinaz osatuta daude,
• Elikaduran irensten diren gluzidoak, hala nola almidoia, sakarosa eta edo talde ez-proteiniko batekin
beste, glukosaraino degradatzen dira, prozesua azkartzen duten entzi- lagunduta doaz, haien eginkizune-
rako ezinbestekoa.
men eragin katalitikoaren bidez. Horrela lorturiko glukosa odolera sar-
tzen da, eta organismo guztian zehar barreiatzen. Gero, glukosa hori Animalietan, aktibitate entzimatiko-
progresiboki elkarren ondoko erreakzio-segidetan oxidatzen da, CO2- rako baldintza optimoak 37°C eta 6
raino eta H2O-raino heldu arte. Erreakzio horietan, hainbat bizi-funtzio- eta 8 arteko pH-a izan ohi dira.
ren garapenerako behar den energia askatu egiten da. Energia hori ATP Baldintza horietan erreakzio biologi-
molekuletan metatzen da. koen abiadura 106 eta 1012 arteko
faktore batez handitu egiten da.
• Izaki bizidunetan metaturiko lipidoak izaki horien energia-iturri nagusi Kimiotripsina izeneko digestio-en-
dira, substantzia horien balio energetiko handia kontuan hartuta. tzimarik gabe, bazkari baten diges-
Animalietan, irentsitako koipeak glizeroleraino, triazilglizeroletaraino eta tioak 50 urte inguru iraun lezake.
gantz-azidoetaraino degradatzen dira hidrolisi entzimatikoen bidez, eta Entzimen akzioa honela interpreta
horiek absorbatuak ohi dira, odolera eramanak eta garraiatuak, haien daiteke: molekula erreakzionatzai-
birkonbinazioa gertatu arte, ehun adiposoa eratuz. Haien degradazio lea, substratua, entzimarekin horren
jarraia glukosaren katabolismoarekin bateratu egiten da, bai CO2-aren gune aktibo batean lotu egiten da.
eta H2O-aren eraketarekin, baita energiaren askapenarekin ere, eta Ondorioz, aktibazio-energia baxua
energia hori metatu egiten da. eskatzen duen prozesu batean, en-
tzima-substratu konplexuaren era-
• Entzimek proteinak hidrolizatzen dituzte, aminoazido osatzaileak sor- keta gauzatzen da. Konplexuaren
tuz. Horiek absorbatu eta odolera eramaten dituzte, organo desberdine- deskonposizioaren ostean, erreak-
taraino garraiatuak izan daitezen. Aminoazidoak proteina berriak sinte- zioaren bukaerako produktuak eta
tizatzeko erabiltzen dira, azido nukleikoen aginduen arabera, edo beste entzima bera lortzen dira.
tarteko produktu bilakatzen dira, bukaeran degradazioa pairatzen duten Zelula batek 3000 entzima mota
arte, eta gluzidoen eta lipidoen kasuen moduan, energia askatuz. izan ditzakeela kalkulatzen da.
Prozesu anabolikoak eta katabolikoak prozesu batzuk besteekin

konektatzen dituzten giltza-produktu batzuetan elkarrekin gurutzatzen
dira. Tarteko produktu horiek bai elikagaien degradazioaren etapa
gisa bai konposatu biologiko konplexuagoen sintesirako abiapuntu gisa
agertzen dira.
Gluzidoak Lipidoak Proteinak
entzimak entzimak entzimak
Glukosa Glizerola, triazilglizerolak, gantz-azidoak Aminoazidoak
CO2 + H2O + Energia
393
6.3. Energia-trukea metabolismoan

ATPa, adenosina trifosfatoa, erreakzio metabolikoetan energiaren tru-
kea bideratzeko funtsezko molekula da. Fosfato-unitateak gehituz edo
kenduz, konposatu horretan energia metatu edo askatu egiten da;
energia hori P⎯ O loturari dagokiona da. Horrela ATP molekulak orga-
nismoaren biltegi energetiko moduan dihardu.
Gluzidoen, lipidoen eta proteinen oxidazioak energia askatzen du,
eta energia hori, ADPak, adenosina difosfatoak, fosfato ez-organikoa-
rekin, Pi, duen erreakzioaren bidez, metatu egiten da, ATP molekula
ekoitziz.
xurgaturiko energia
ADP + Pi ATP + H2O ΔH = ±50 kJ ⋅ mol−1
䉱
䉱
askaturiko energia
Horrela, glukosaren oxidazioan askaturiko energia 38 ATP molekuletan

gordetzen da, honela adierazita:
C6H12O6 + 6 O2 + 38 ADP + 38 Pi → 6 CO2 + 6 H2O + 38 ATP
Energia hori organismoaren funtzioak garatzeko erabiliko da dagokion

unean: hazkundea, konposatu biologikoen sintesia, birsorkuntza, erla-
zio-funtzioak, nerbio-kinaden transmisioa, etab. Erabilera horiek
ATParen deskonposizioa eragiten dute, ADP eta Pi emanez.
JARDUERAK
20. Defini itzazu hitz hauek: anabolismoa, katabolismoa, fotosintesia, organis-
mo autotrofoa, organismo heterotrofoa, loturaren energia kimikoa, entzi-
mak.
21. Azaldu esaldiaren esanahia : «ATPa prozesu metabolikoetako energia tru-
kearen txanpona da».
7. Polimero sintetikoak
Polimerizazio-erreakzio organikoan, monomero edo unitate errepika-
garri deitzen diren molekula sinpleen kopuru bat elkarrekin kimikoki
konbinatzen dira, tamaina handiko molekula bakar bat eratuz. Azken
horren masa molekularra 10 000tik milioi batzuetaraino irits daiteke.
Substantzia horiek jatorri naturalekoak izan daitezke, esaterako polisa-

karidoak, proteinak edo azido nukleikoak, eta jatorri artifizialekoak,
jarraian ikusiko ditugunak, esaterako.
Polimero sintetikoen propietate fisiko eta kimikoak abiapuntuko

molekulen propietateekiko desberdinak dira. Oro har, elastikotasuna
dute, eraso kimikoaren aurrean erresistentzia dute, erresistentzia
mekaniko, termiko eta elektriko ona dute, eta dentsitate baxua.
Propietate horiek aplikazio praktiko ugaritan erabilgarritasun handia
esleitzen diete, moldeatzeko, zuntzetan iruteko, edo xafla oso meheak
ekoizteko duten erraztasun orokorra dela eta. Gaur eguneko gizartean
duten eragina agerikoa da.

Kontuan hartu behar da, monomeroen molekulak elkarrekin lotuta ADI!

mantentzen dituzten lotura kobalenteez gain, beste elkarrekintza
Polimerizazio erradikalean, mono-
intermolekular eta intramolekularrak ere badaudela, eta horiek polimeroa 1000 atm-raino konprima-
meroen propietate fisikoetan eragin nabarmena dutela. tzen da, eta 100°C-ra berotu, pero-
xido organiko baten presentzian:
Sarri, polimero sintetikoetan ez ohi da egitura ordenaturik ikusten, eta
R⎯O⎯O⎯R
horregatik amorfoak direla esaten dugu; eta hori logikoa da, tamaina
handiko molekuletan ordenamendurako dagoen zailtasuna kontuan Azken horrek bi erradikal eratzen
hartzen denean. Hala ere, polimero horietan zenbait eskualde ikusten ditu, R ⎯ O⋅ eta ⋅O ⎯ R, monomeroa-
ri erasotzen diotenak eta erradikal
dira, kristalita izenekoak, non ordenamendu-mailaren bat agertzen
berri bat eratzen dutenak:
baita. Baldin eskualde horietan molekulak norabide berdinean orien-
H H
tatuta badaude, orduan polimero kristalino orientatu batez ari garela 兩兩
esaten da; polimeroari trakzioaren aurrean erresistentzia handiagoa R⎯O⋅ + CH2=C → R⎯O⎯CH2 ⎯C⋅
兩兩
ematen dion propietate hori zuntzen iruketan lortzen da, adibidez.
X X
7.1. Sailkapena Erradikal horrek beste monomero-

unitateei erasotzen die, bata beste-
Polimeroak hainbat irizpideren arabera sailkatzen dira: prestatzeko aren ostean, zera lortuz:
moduaren arabera, konposizioa, propietate fisikoak eta aplikazioak, H H
etab. 兩兩
R ⎯ O ⎯ CH2 ⎯ C ⎯ CH2 ⎯ C…
Polimerizazioa eragin duen erreakzio motaren arabera, polimeroak 兩兩
adiziokoak edo kondentsaziokoak izan daitezke. X X
Polimero hori ataktikoa da, talde

• Adizio-polimeroetan, formula enpirikoa edo minimoa abiapuntuko ordezkatzaileak katearen alde batean
monomeroaren formularen berdina da. Adibidez: zein bestean zoriz kokatuta dituelako.
冢冣
CH2=CHCI + CH2=CHCI +… → ⎯ CH2 ⎯ CH ⎯ CH2 ⎯ CH ⎯ CH2 ⎯ CH ⎯ H R H R R H H R R H R H
兩兩兩
C C C C C C
kloroetenoa (binil kloruroa) CI CI CI n
monomeroa: C2H3Cl polibinil kloruroa (PVC) (C2H3Cl)n CH2 CH2 CH2 CH2 CH2
Polimero ataktikoa
Prozesu hori katean doazen erreakzioez gertatzen den polimeriza-
zioa da, eta katalizatzaleek eragindako erradikal askeen parte har- Ziegler-Natta katalizatzailea erabiliz
tzearekin gertatzen da; lotura anizkoitzen bat duten monomero-unita- —titanio tetrakloruroz eta alkilalumi-
teak elkarren ondoan jarri, beste inolako molekula sinpleagorik aska- nio batez osatua—, tenperatura eta
presio baxuetan polimero isotaktiko
tu gabe, esaterako, H2O, NH3, etab. Adizio-polimeroak dira, adibidez,
bat ekoizten da, non ordezkatzaile-
polibinil kloruroa (PVC), polietilenoa, poliestirenoa, etab. ak katearen alde berean kokatuta
• Kondentsazio-polimeroak monomero-unitateen konbinazioz eratzen agertzen diren, edo polimero sin-
dira, eta bi unitate bakoitzeko molekula sinple bat ezabatzen da. diotaktiko bat, non ordezkatzaileak
Prozesu horri pausu-polimerizazioa deritzo, zeren katearen bi muturre- katearen alde batean eta bestean,
tan pausuz-pausu gertatzen baita, erreakzioak bata bestearen ostean txandaka, kokatuta dauden. Poli-
mero horiek polimerizazio erradika-
gertatzen direlarik. Adibidez:
lean lorturikoak baino askoz den-
O O O O
tsoagoak dira.
CH3 O C C O CH3+ CH2OH CH2OH O C C O CH2 CH2O
n R H R H R H R H R H R H
Dimetilo tereftalatoa Etilenglikola Dakrona
C C C C C C
Kondentsazio-polimeroak dira, adibidez, drakona, fenolformaldehido
CH2 CH2 CH2 CH2 CH2
erretxinak (bakelita), poliamidak, etab. Polimero isotaktikoa
Monomeroen izaeraren arabera, polimeroak homopolimeroak eta

kopolimeroak izan daitezke.
• Homopolimeroak monomero mota bakar batez daude eratuta. Horrela, • Kopolimeroak bi monomero
polipropilenoa, polietilenoa eta PVCa, propeno-, eteno- eta kloroeteno-uni- mota desberdin edo gehiago
tatez daude osatuta, hurrenez hurren. lotzen direnean eratzen dira,
冢冣
CH3CH=CH2 + CH3 CH=CH2 +… → ⎯ CH2 CH ⎯ CH2 ⎯ CH ⎯ CH2 ⎯ CH ⎯ esaterako, drakona, fenolfor-
兩兩兩 maldehido erretxinak, etab.
CH3 CH3 CH3 n
Propenoa (propilenoa) Polipropilenoa
395
Propietateen eta erabileraren arabera, polimeroak honela sailkatzen

dira: elastomeroak, zuntzak eta plastikoak.
• Elastomeroek beren elastikotasuna eta agente kimikoen zein beroaren aurrean duten erresistentzia dituzte
ezaugarri bereizgarriak. Indar intermolekularrak ahulak ohi dira. Kautxu naturalarekin duten antzekotasunaga-
tik, kautxu sintetiko izena hartzen dute.
• Zuntzak ehun-material moduan erabiltzen dira, kotoia, artilea edo zetaren moduko zuntz naturalak ordezkatuz
edo osatuz; beren propietate egokiak, zuntz naturalenak baino hobeak, dituzte ezaugarri bereizgarriak: trak-
zioaren kontrako, zimurrak eratzeko eta higatzeko erresistentzia handia dute, arinak dira, hezetasunaren xur-
gapen txikikoak, lisaketa iraunkorrekoak, etab.
Fusio-puntu kristalino deiturikoak, hau da, solidoa likido bilakatzen deneko tenperaturak, 200°C-koa baino altua-
goa izan behar du, zuntza lisatzean urtu ez dadin. Beira-trantsizioko tenperaturak, hau da, polimeroa biguntzen
deneko tenperaturak, inguruneko tenperatura baino altuagoa izan behar du, ehuna zimurtu ez dadin, baina toles-
turak gorde ditzan.
Talde honetakoak dira nylona, drakona, zuntz akrilikoak, etab.
• Plastikoak polimeroen talde heterogeneo bat osatzen dute, eta propietate estrukturalak eta fisikoak oso ani-
tzak dituzte; bestetik, aplikazio oso ugari dituzte, esaterako, isolatzaile elektriko gisa, aparatuen estalkien
babesle gisa, xafla gardenak egiteko, etab.
Plastiko termoegonkorrak, bakelita esaterako, ezin dira beroaren bidez ez bigundu ez moldeatu; termoplasti-
koak, aldiz, beroaren eraginez bigundu eta moldeatu egin daitezke, eta hoztean berriz ere gogortzen dira; pro-
zesu hori itzulgarria da, eta normalean ez du aldaketa kimikorik eragiten. Azken mota horretako plastikoak dira
PVCa, poliestirenoa, metil metakrilatoa, etab.
7.2. Erabilera arrunteko polimeroak

Kondentsazio-polimeroak
• Nylona. Poliamiden taldekoa da, perlonaren moduan. Diaminen eta

azido dikarboxilikoen kopolimeroak dira, R ⎯ C ⎯ NH ⎯ R′ amida-lotu-
=
ren bidez loturak. O
O O
储储
冢冣
280 °C
NH2 (CH2)6 NH2 + HOOC (CH2)4 COOH ⎯⎯→ ⎯ NH (CH2)6 NH C (CH2)4 C⎯ +2 H2O
n
Hexametilendiamina Azido adipikoa Nylon 66
Zuntz garrantzitsuenetariko bat da. Produktu ugariren fabrikazioan

erabiltzen da: ehunak, jausgailuen oihalak, sokak eta kordelak, alfon-
brak eta tapizak, galtzerdiak, etab.
• Drakona. Poliesterren taldekoa da. Dimetil tereftalatoaren eta etilen-

glikolaren arteko polimerizazioz lortzen da, R ⎯ C ⎯ O ⎯ R′ ester-lo-
=
turen bidez lotua O

Hainbat izen hartzen ditu merkatuan: terylene, pergal, terlenka... Hu-
tsean edo beste zuntz batzuekin nahastuta, zimurtzen ez
Polimero sintetikoz egindako zun-
diren jantziak eta soinekoak fabrikatzeko oso erabilgarria da.
tzak, nylona kasu, estrusioz presta-
tzen dira, material urtua zulo txikie- • Erretxina alkidikoak. Sare itxurako polimeroak dira, anhidrido ftali-
tan zehar pasaraziz. Behin hoztu kotik eta glizeroletik abiatuta lortzen direnak. Termoegonkorrak dira.
eta gero, hasieran ziren baino lau
aldiz luzeagoak egin daitezke. Ontzi-kroskoak, autoen karrozeriak, etxerako eta industriarako apa-
ratuak eta abar fabrikatzeko erabiltzen dira.

• Bakelita. Polimero termoegonkorra da, fenolaren eta metanalaren (for-

maldehido) arteko kondentsazioz eratua. Haren aplikazioak oso anitzak
dira, eta moldeatzeko duen erraztasuna dela eta, zenbait gauzakiren
fabrikazioan erabiltzen da. Sarri, material betegarriak gehitzen zaizkio.
OH OH OH OH
CH2 CH2
O
+H C
H n
Fenola Metanala Bakelita lineala
Adizio-polimeroak
• Polietilenoa. Polimero termoplastikoa, argizari itxuraduna. Presio

baxuko polietilenoak dentsitate altua du, presio altuagokoa baino
kristalinoagoa da, eta egituraren aldetik, adarkadura gutxiagokoa;
horregatik zurruntasun eta gogortasun altukoak dira.
冢 CH2 ⎯ CH2 ⎯
CH2=CH2 ⎯⎯→ ⎯
beroa
冣 n
Etenoa (etilenoa) Polietilenoa
H H H H H
H H H H H
Erreaktibo kimikoen aurrean, polimeroen artean geldoenetarikoa da,
malgua, eta oso isolatzaile termiko eta elektriko ona. Gauza askoren
fabrikazioan erabiltzen da, besteak beste, isolamendu elektrikoak,
H H H H
hodiak, botilak eta era guztietako ontziak, negutegietarako eta tunel H H H H
azpiko lurlangintzarako xafla gardenak, pertsianak, estalki-zorroak,
jostailuak, etab. ■ Polietilenoaren egitura. Karbono
atomo bakoitzak sp3 hibridazioa du.
• Poliestirenoa. Polimero termoplastikoa, gauzaki moldeagarrien eta

ontzi anitzen fabrikazioan erabilia. Poliestireno hedatua material babes-
le moduan eta isolatzaile akustiko eta termiko moduan erabiltzen da.
CH CH CH CH2 CH CH2
n
Estirenoa Poliestirenoa
• Polibinil kloruroa (PVC). Kloroetenoaren edo binil kloruroaren poli-

merizazioz lortzen da. Material termoplastiko, gogorra eta erresis-
tentzia handikoa da, erabilera anitzekoa: kable elektrikoetan isolatzai-
le gisa, hodierietan, plateretan, ontzietan, erretiluetan, jostailuetan,
oihal iragaztezinetan, zoluetan, eraikuntzarako materialetan, etab.
• Metilo metakrilatoa (plexiglas edo luzita). Plastiko kolorge eta garde-

na da, eta berotan errazki moldeagarria. Sarri, ohiko beira ordezkatu
egiten du, esaterako, lenteetan eta tresneria optikoan, altzarietan,
segurtasun-beiretan, etab., eta horregatik beira organikoa deritzo.
冢冣
CH3 CH3
兩兩
CH2=C ⎯⎯→ ⎯ CH2 ⎯ C⎯⎯⎯⎯⎯
兩兩
COOCH3 COOCH3 n
Metilo metilpropenoatoa Polimetilo metakrilatoa

(metilo metakrilatoa)
397
• Poliakrilonitriloa. Zuntz akrilikoen (orlon, akrilan) osagai nagusia

• da, teinkatasun-indar eta iraunkortasun handikoa.
Helbide honetan informazio zabala Alfonbretan, ehunetan, pinturetan, eta abarretan erabiltzen da.
duzu unitatean ikusitako polimeroen
冢冣
inguruan: www.textoscientificos. CH2=CHCN ⎯→ ⎯ CH2 CH ⎯
com/polimeros 兩
CN n
Akrilonitriloa Poliakrilonitriloa
• Teflona. Polimero fluoratua da, egonkortasun termiko handikoa,

disolbatzaile gehienetan disolbaezina, baita tenperatura altuetan ere;
oso erreaktibitate kimiko gutxikoa da, eta higaduraren jasankorra.
Aplikazio ugari ditu: isolatzaile elektrikoa, zenbait mekanismotarako
piezak, laborategiko materiala, sukalderako tresneria, etab.
CF2=CF2 ⎯→ ⎯
( CF2 ⎯ CF2⎯
)n
Tetrafluoroetenoa Politetrafluoroetilenoa
(tetrafluoroetilenoa) (teflona)
Kautxu sintetikoak
Kautxu sintetikoak, oro har, kautxu naturala baino elastizitate txikiago-
koak dira, baina azken hori baino jasankortasun handiagokoak dira
beroaren edo oxidazioaren aurrean.
Hainbat monomeroren polimerizazioz lortzen dira, esaterako, butadie-
noa, isoprenoa, kloroprenoa, estirenoa, etab.
CH2=CH CH=CH2 CH2=C CH=CH2 CH2=C CH=CH2 CH=CH2
兩兩兩
Kautxua CH3 CI C6H5
Kautxu naturala landare askotatik 1-3 butadienoa 2-metil-1,3-butadienoa 2-kloro-1,3-butadienoa Feniletenoa
lortzen da, baina nagusiki Hevea (isoprenoa) (kloropreno) (estirenoa)
Brasiliensis izeneko arbolaren enbo-
rrean eginiko ebakidureei darien • Buna kautxua butadienoaren polimerizazioz lortzen den polimero bat
latexetik ateratzen da. Substantzia da:
hori gatzatu egiten da, garbitu, findu,
eta erabileraren arabera prozesatu. CH2=CH CH=CH2 → ⎯
( CH2 ⎯ CH=CH CH2 CH2 CH=CH CH2⎯
)n
Bere egitura polimero lineal bati
dagokiona da, 2-metil-1,3-butadie- 1,3-butadienoa Polibutadienoa
noa (isoprenoa). Kautxu naturala
elastikotasun gutxikoa da, eta beroa- • Buna S kautxua, edo SBR, butadienoaren eta estirenoaren polime-
rekin gehiegi biguntzen da. rizaziotik sortzen da:
1839an, Charles Goodyear kimikari C6H5 C6H5
estatubatuarrak bulkanizazio izene- 兩兩
ko prozedura aurkitu zuen, kautxu
naturalari, tenperatura-aldaketen
CH2=CH CH=CH2 + CH=CH2 → ⎯CH2 ⎯ CH=CH CH2 CH CH2⎯冢冣 n
aurrean, egonkortasun handiagoa 1,3-butadienoa Estirenoa Buna S kautxua
emateko, jasankorrago eta elastiko-
ago bilakaraziz. Goodyear-en pro- • Neoprenoa kloroprenoaren polimerizazioz lortzen da:
冢冣
zedura, kautxuaren beroketan ze-
tzan, aurretik sufre-hautsa eta CH2=C ⎯ CH=CH2 → ⎯ CH2 ⎯ C=CH ⎯ CH2 ⎯
beste substantzia batzuk gehituz.
兩兩
Cl Cl n
Gero, eta Bigarren Mundu-Gerraren
kausaz batez ere, izandako lehen- 2-kloro-1,3-butadienoa Neoprenoa
gaien urritasuna zela medio, elasto-
meroen edo kautxu sintetikoen ga- Polimeroen lotura bikoitzek banakako kateak gurutzatzea ahalbide-
rapena gauzatu zen. Horiek indus- tzen dute, egitura zurrunagoa lortuz, eta elastikotasuna, gogortasu-
tria petrokimikoaren produktuetatik na eta beste propietate batzuk areagotu egiten dira. Bulkaniziazioa
abiatuta lortzen dira, esaterako, eti-
lenotik, propilenotik edo butadieno- deritzon prozesu hori, substantziak gehituz egiten da.
tik. Batez ere autoetarako pneumatikoetan, hodietan, kiroletarako mate-
rialetan, urazpiko kableen babesean, etab. erabiltzen da.

5. ADIBIDEA
Demagun polietilenoaren batez besteko molekula batek 650 eteno-unitate
dituela; kalkulatu: a) polimeroaren masa molekularra; b) molekula eratzen
duten propeno-unitateen kopurua, baldin polipropilenoaren masa molekula-
rra 126 000 u bada.
a) Etenoaren polimerizazioa adizio-erreakzio bat da, eta honela formula-

tzen da:
CH2=CH2 + CH2=CH2 + … → (CH2 ⎯ CH2 ⎯ CH2 ⎯ CH2)n ⎯
Monomeroaren masa molekularra = 28 u

Polimeroaren masa molekularra = 650 ⋅ 28 u = 18 200 u
b) Propenoaren polimerizazioa beste adizio-erreakzio bat da:
CH3 CH=CH2 + CH3 CH=CH2 + … →
冢
→ ⎯ CH2 CH ⎯ CH2 ⎯ CH ⎯ CH2 ⎯ CH ⎯
兩
CH3
兩
CH3
兩
CH3 n
冣
Polimeroaren masa molekularra = 126 000 u
Propenoaren masa molekularra = 42 u
126000 u
Polimeroaren monomero-unitateak = = 3000
42 u
JARDUERAK
22. Idatz itzazu polimero sintetikoren bat duten eguneroko erabilerako hamar
produktu.
23. Kalkula ezazu PVCaren masa molekularra, jakinda kate polimerikoa 5 000
monomero-unitatez osatuta dagoela. Adierazi adizio- ala konden-tsazio-
polimeroa den, eta, halaber, homopolimeroa ala kopolimeroa den.
Sol.: 312 470 u
24. Teflonaren masa molekularra 13 000 u-koa bada, kalkula ezazu molekulak
zenbat monomero-unitate dituen.
Sol.: 130
25. Defini itzazu termino hauek: kondentsazio-polimeroa, homopolimeroa,
kate-erreakzioaren bidezko polimerizazioa, elastomeroa, plastiko termoe-
gonkorra, bulkanizazioa.
26. Identifikatu konposatu hauek, eta formula ezazu haien arteko kondentsa-
zio-polimerizazioa. Adierazi lortzen den polimeroa poliester bat den ala
poliamida bat den.
O O
储储
a) CH2OH CH2OH + HO ⎯ C ⎯ ⎯ C ⎯ OH + CH2OH CH2OH +… →
O O
储储
b) NH2 ⎯ ⎯ NH2 + HO ⎯ C ⎯ CH2 ⎯ C ⎯ OH + NH2⎯ ⎯ NH2 + ... →
27. Idatzi metil 2-metilpropenoatoaren formula. Deskribatu horren karbono

atomo bakoitzak duen hibridazio mota. Formulatu konposatu horretatik
abiatuta lortzen den adizio-polimeroa.
399
Polimeroak: garapena eta gaur egungo eragina

• XX. mendeko lehen hamarkadetan, kimikariek betaurrekoak, argazki-filmak, etab.; hala ere, de-
aurrerapen handiak egin zituzten substantzia sabantaila galanta zuen: errekortasuna.
askoren egituraren determinazioan. Orduko har- 1909an, L. H. Baekeland-ek (1863-1944), fenole-
tan aurkitu zituzten problemen arteko bat hona- tik eta formaldehidotik abiatuta, lehen plastiko
koa izan zen: substantzia batzuek, formula mole- zeharo sintetikoa prestatu zuen, bakelita, gaur
kular gisa C5H8 duen kautxu naturalak esatera- egunean oraindik erabiltzen dena. Orduko hartan
ko, disolbatzaile organikoetan disolbatzean pro- ere, zelulosa azetatoa lortu zen, eta errekorra
pietate bereziak zituzten, eta solutuaren pisu ez denez, zeluloidea ordezkatu zuen.
molekular altua zuten. Hori guztia banakako
• 1900ean, Alemanian ekoitzi zen lehendabiziko
KIMIKA ETA GIZARTEA
molekulak bata bestearekin nolabaiteko indar

elastomeroa, edo kautxo sintetikoa, metil kau-
intermolekularren bidez elkartuta zeudela onar-
txua deitua. Butadienoaren deribatua da, eta
tuz interpretatu zen.
kautxu naturalaren ordezko eskasa da. Lehen
Interpretazio hori zenbait urtetan onartu zen, Mundu Gerran (1914-1918) alemaniarrek kanti-
1926an H. Staudinger (1881-1963) kimikari ale- tate handitan ekoitzi zuten. 1927an, buna kaut-
maniarrak substantzia plastikoak (bakan batzuk xua deiturikoa lortu zen.
soilik ezagutzen ziren orduan) molekulen metake-
Ipar Amerikan, 1931n, lehendabiziko kautxu sin-
ta hutsak ez zirela aurkitu zituen arte; aitzitik,
tetikoa egin zen, neoprenoa. Bigarren Mundu
benetako molekula erraldoiak ziren, lotura koba-
Gerrak (1939-1945) lehengaien urritasuna ekarri
lentez loturiko milaka atomoz osatuak hain zuzen.
zuen, eta ondorioz, kimikari estatubatuarrek eta
Staudinger-ek 1953an Kimikako Nobel saria jaso
alemaniarrek hainbat elastomeroren fabrikazioa
zuen, eta polimero sintetikoen kimikarako bidea
garatu zuten.
ireki zuen, plastikoen aroa deituriko honi hasiera
ahalbidetuz. Substantzia horiek moldeatzeko dau- • 30eko hamarkada bereziki garrantzitsua izan zen
katen erraztasunagatik hartu dute plastiko izena. polimeroen kimikaren arloan, eta aldi honetan
erabilgarritasun handiko produktuak lortu ziren.
1935ean, W. H. Carothers (1896-1937) kimikari
estatubatuarrak merkatuan arrakasta itzela eduki-
ko zuen produktu bat lortu zuen, nylon 66.
Material hori hexametilendiaminaren eta azido
adipikoaren arteko erreakzioaren bidez lortu zen,
kondentsazio-prozesu batean, eta oraindik ehun-
gintza-industriaren polimero garrantzitsuena da.
Kondentsazio-erreakzio horiek beste polimero ba-
tzuen lorbidean ere erabiltzen dira, esaterako,
• Gaur egun, polimero sintetikoek erabilera praktiko drakona, merkatuan izen anitz dituen poliester
askotan beste substantzia batzuk ordezkatu dituz- mota bat, hala nola, tergal, terlenka edo terylene.
te, partzialki edo osoki, esaterako, zura, beira, • Polimero sintetikoen erabilera orokorki hedatua-
metalak, larrua, artilea edo papera. Era guztietako ren aurrean, arazo bat agertzen da, gero eta
material plastikoz egindako hainbat gauzakik (mal- larriagoa: hondakinak suntsitzea. Hori guztia
gukiak, hodiak, aparatu elektrikoak, jostailuak, on- material horiek duten egonkortasun handiaren
tziak, soinekoak eta arropak, oinetakoak, ibilgai- kausaz sortzen da, agente naturalen aurrean
luen karrozeria, eraikuntzarako materialak, lente- bereziki jasankorrak izanik. Arazoaren konponbi-
ak, enbalaketak, etab.), gure eguneroko bizitzaren de batzuk honakoak izan daitezke: birziklapena
arlo guztietan barreiatu dira, eta gaur haien erabi- edo substantzia fotodegradagarrien edo biode-
lera ezinbestekoa iruditzen zaigu. gradagarrien bidezko suntsipena, hau da, eguz-
• Lehen material plastikoak substantzia naturalen ki-argiaren bidez edo mikroorganismoen bidez
nahasteetatik sortu ziren. Horrela, A. Parkes degradagarriak diren substantziak erabiliz.
kimikari ingelesak, 1862an, parkesina lortu
zuen, nitrozelulosatik eta beste substantzia ba- Hausnartzeko
tzuetatik abiatuta. Merkatuan, parkesinaren alda-
keta batek, zeluloideak, arrakasta handiagoa Jatorri plastikoa duten hondakinen metaketa gehiegiz-
lortu zuen, 1870ean J. W. Hyatt kimikari estatu- koaren aurrean, sentikorra al da gure gizartea?
batuarrak prestatua. Zeluloidea berehala erabili Ezagutzen al duzu aurre egiteko jarritako irtenbiderik?
zen gauzaki askoren fabrikazioan, esaterako

LABURPENA
• Materia bizia bioelementuz eta konposatuz osatuta orduan gantz deitzen dira, eta asegabeak badira
dago. nagusi, olio izena hartzen dute.
— Proportzio txikian dauden bioelementuei oligoele- Inguru alkalino sendoan eginiko hidrolisiak, sapo-
mentuak deritze. nifikazioak, glizerola (glizerina) eta xaboi bat ema-
— Konposatu kimikoak hauexek dira: ura, gatz ten ditu.
mineralak, gluzidoak, lipidoak, proteinak eta azido — Fosfolipidoak triazilglizeridoen antzekoak dira,
nuklei-koak. hala ere badute desberdintasunik; hain zuzen, gli-
• Gluzidoak, karbohidratoak edo karbono-hidratoak, C-z, zerolaren —OH taldeetariko bat, azido fosforikoa-
H-z eta O-z daude osatuta. Garrantzi handikoak dira rekin esterifikatzen da. Azken hori, bere aldetik,
landareetan, haien egitura eratzen dutelako eta ener- base nitrogenatu batekin lotzen da.
gia metatzeko modu bat direlako. — Argizariak esterrak dira, gantz azidoek masa
Gluzidoak landareetan sintetizatzen dira, CO2-tik eta molekular altuko alkohol monohidroxilatuekin era-
H2O-tik abiatuta eta eguzki-argiaren bidez (fotosintesia). turikoak.
— Esteroideak perhidroziklopentanofenantreno ize-
eguzki-argia, klorofila
⎯⎯⎯⎯⎯⎯→ neko konposatu baten deribatuak dira. Horien arte-
6 CO2 + 6 H2O ←⎯⎯⎯⎯⎯⎯ C6H12O6 + 6 O2
an kolesterola, kortisona, behazun-azidoak, eta
energia askatzen da
sexu-hormonak agertzen dira.
Gluzidoak honela sailkatzen dira: monosakaridoak,
• Proteinak aminoazido kopuru handi batez eratuta
disakaridoak eta polisakaridoak.
daude, beren artean lotura peptidikoz elkartuta.
— Monosakaridoak aldehidoak edo zetonak dira,
Aminoazido bat azido karboxiliko bat da, gutxienez
gutxienez bi hidroxilo talde, —OH, dituztenak.
amino talde bat, ⎯ NH2, duena.
Polihidroxialdehidoak edo aldosak eta polihidroxi-
• Azido nukleikoak –ADN eta ARN– nukleotidoz osa-
zetonak edo zetosak dira.
turiko polimeroak dira.
Monosakarido sinpleenak glizeraldehidoa, aldo-
Nukleotidoa hiru molekulaz dago eratuta: azido fosfo-
triosa eta dihidroxiazetona, zetoriosa, dira. Beste
rikoaren molekula batez, pentosa molekula batez
monosakarido guztiak horien deribatutzat hartzen
(desoxirribosa, ADNaren kasuan, eta erribosa, ARN-
dira, CHOH-taldeak sartuz.
aren kasuan) eta base nitrogenatu batez.
CHO CH2OH
兩兩
ADNa informazio genetikoaren igorlea edo transmiso-
H ⎯ C ⎯ OH C=O rea da.
兩兩 • Metabolismoa izaki bizidunetan gertatzen den erreak-
CH2OH CH2OH zio kimikoen multzoa da, batetik, energiaren eskurape-
2,3-dihidroxipropanala 1,3-dihidroxipropanona
narekin eta metaketarekin zerikusi dutenak, eta beste-
(glizeraldehidoa) (dihidroxiazetona) tik, materia organikoaren ekoizpenarekin eta bizi-fun-
Glizeraldehidoak isomeria optikoa du. Bi forma iso- tzioak egiteko energiaren askapenarekin erlazionatuta
merikotan agertzen da: D eta L. daudenak.
Glukosa aldohexosa bat da, glizeraldehidotik deri- Metabolismoak honako hauek hartzen ditu:
batua. Ziklatu egin daiteke, glukopiranosa sortuz. — Konposatu biologikoen sintesia, anabolismoa.
Fruktosa zetohexosa bat da. Ziklatu egin daiteke, — Konposatu horien degradazioa, katabolismoa.
fruktofuranosa edo fruktopiranosa sortuz. Landareen fotosintesiak materia organikoa ekoizten
— Disakaridoak bi monosakaridoz daude eratuta, du. Bi fase hauek ditu:
eta beraien artean lotura azetalikoa edo glukosidi- — Argiaren mendeko fasea, ATPa eratuz.
koadago. Horien artean, sakarosa, laktosa, malto- — Argiaren mendekotasunik gabeko fasea, non,
sa eta zelobiosa daude. entzimen ekintzaren ondorioz, gluzidoen sintesia
— Polisakaridoak monosakaridoen polimerizazioz gertatzen baita.
daude eratuta, beraien artean lotura glukosidikoaz • Polisakaridoak, proteinak edo azido nukleikoak bezala-
lotuta. Ugarienak zelulosa, almidoia eta glukoge- ko jatorri naturaleko polimeroez gain, polimero sinteti-
noa dira. koak ere lortu daitezke. Adiziokoak eta kondentsazio-
• Lipidoak substantzia multzo nahasia da, uretan disol- koak daude, homopolimeroak eta kopolimeroak, elas-
baezinak, baina disolbatzaile apolarretan disolbaga- tomeroak, zuntzak eta plastikoak.
rriak. Zenbaik taldetan sailkatzen dira: triazilglizerolak Erabilera arrunteko polimeroen artean, besteak beste,
edo triglizeridoak, fosfolipidoak, argizariak edo ezkoak honako hauek aipa daitezke: nylona, drakona, erretxi-
eta esterolak edo esteroideak. na alkidikoak, bakelita, polietilenoa, poliestirenoa,
— Triazilglizerolak 1,2,3-propanotriolaren eta gantz- PVCa, polimetil metakrilatoa, poliakrilonitriloa, teflona,
azidoen esterrak dira. Azido aseak badira nagusi, eta neoprenoaren moduko kautxu sintetikoak.
401

A 12 g trioleina (glizerilo trioleato) ditugu. Kalkula
b) Saponifikazio-erreakzioa:
ezazu zenbat litro hidrogeno gaseoso, baldintza nor- O
=
maletan neurtutak, beharko diren zeharo hidroge- CH3(CH2)7CH=CH(CH2)7C
⎯
natzeko. Idatzi hidrogenazio-erreakzioa. OCH2
O
Potasio hidroxidotan 1 M den disoluzio batetik, kal-
=
kula ezazu zenbat mililitro disoluzio beharko diren CH3(CH2)7CH=CH(CH2)7C + 3 KOH →
⎯
saponifikazioa gerta dadin. OCH
O
=
CH3(CH2)7CH=CH(CH2)7C
a) Hidrogenazio-errakzioa:
⎯
OCH2
O O
=
=
CH3(CH2)7CH=CH(CH2)7C CH3(CH2)16C O
⎯
=
OCH2 3 CH3(CH2)7CH=CH(CH2)7C
OCH2
⎯
O → + OK
O 储 CH2OHCHOHCH2OH
=
CH3(CH2)7CH=CH(CH2)7C + 3 H2 → CH3(CH2)16C
兩
⎯
OCH
OCH
1 mol triol 3 mol KOH
O 12 g triol ⋅ ⋅ ⋅
O 884 g triol 1 mol triol
储
=
CH3(CH2)7CH=CH(CH2)7C CH3(CH2)16C
⎯
OCH2 兩 1 L dis. 1000 mL dis.

OCH2 ⋅ ⋅ = 40,, 7 mL disoluzio
1 mol KOH 1 L dis.
Datuak: Trioleinaren masa molekularra = 884 u
Masa molarra = 884 g
Soluzioa
Trioleinaren masa = 12 g
Hidrogenazio osorako, baldintza normaletan neurturiko
1 mol triol 3 mol H 2 22,4 L H 2 0,912 L H2 behar dira, eta saponifikaziorako, KOHaren
12 g triol ⋅ ⋅ ⋅ =0,912 L H 2
884 g triol 1 mol triol 1 mol H 2 1 M den disoluzioaren 40,7 mL behar dira.
B Azido nukleikoetan parte hartzen duen erribosaren

Erribosaren egitura ireki lineala, H ⎯ C1=O
hau da: 兩
Ziklazioa
egitura ziklikoa honako hau da: H ⎯ C2 ⎯ OH
兩
CH2OH
O
Ziklazioa lotura hemiazetaliko H ⎯ C3 ⎯ OH
OH
兩
baten bidez gertatzen da: 4. kar-
C
H ⎯ C4 ⎯ OH
H H H H bonoaren OH-a 1. karbonoaren 兩
C C karboniloarekin lotzen da, 4. kar- C5H2OH
OH OH
bono atomo eta 1. oxigeno dituen
Idatzi formula estrukturala, forma ireki linealean, eta eraztun pentagonal bat eratzen delarik. 1. karbonoa, kar-
azken horretatik abiatuta, deskribatu gertatzen den bono asimetriko bilakatzen dena, hemiazetatikoa da, OH
ziklazioa. talde batekin eta OR talde batekin lotuta baitago.
CH2OH
CH2OH O
O H O H
O C4
4
C
4
C4 C H H
H H H H
H H 2
C 2
C
C3 2
C
OH OH
OH OH
1. Idatz ezazu DNAn parte hartzen duen desoxirribo- 2. Triestearinatik abiatuta, eta sodio hidroxidoarekin
saren formula estrultural itxia. Deskribatu bertan saponifikatuz, 1 000 g xaboi, sodio estearato, lortu
agertzen den lotura hemiazetalikoa; azaldu egitura nahi dira. formulatu erreakzioa. Kalkula ezazu zein
irekia ematen duen eraztunaren irekidura. Adierazi kantitate triestearina beharko den, baldin erreakzio-
zein eratako karbohidrato mota den. aren etekina % 80koa bada, eta, halaber, zenbat
propanotriol lortzen den.
Sol.: 1 212 g; 100 g


1. Arrazoitu ea baieztapen hauetako zein diren zuze- 14. Kalkula ezazu trioleinaren iodo-indizearen balioa.
nak:
Sol.: 86
a) Oro har, gluzido guztiak azukre deitzen dira.
15. Formulatu eta izendatu treonina eta serina izeneko
b) Glizeraldehidoa aldotriosa bat da. aminoazidoekin era daitezkeen dipeptido eta tri-
peptidoak. Deskriba ezazu haien artean eraturiko
c) Karbono hemiazetalikoa OH talde batekin eta lotura peptidikoa.
OR talde batekin lotuta dagoena da.
16. Formulatu eta izendatu aminoazidoen segida hone-
d) Glukopiranosaren egitura pentagonala da. taz eraturiko polipeptidoa: Thr-Ser-Met-Phe.
e) Fruktosa aldohexosa bat da. 17. Idatz itzazu glizinaren egiturak forma neutroan
f) Disakarido guztiak dira azukre erreduktoreak. (zwitterioia), azidoan (kationikoa) eta basikoan (anio-
nikoa). Formulatu haien arteko oreka eta adierazi
2. Deskribatu nola gertatzen den glukosaren ziklazioa era horietako bakoitza zein baldintzen eraginpean
era irekitik abiatuta α-glukopiranosa emateko, lotu- agertzen den nagusi.
ra hemiazetaliko baten bidez.
18. Deskribatu proteinen egituran ager daitezkeen lau
3. Deskribatu β-glukosaren bi unitateren elkarketa- antolakuntza-mailak, eta, halaber, antolakuntza-
forma, β loturaren bidez zelobiosa emateko. maila horien sortzaile diren elkarrekintza motak.
4. Deskribatu almidoiaren eta zelulosaren artean dau- 19. Idatzi honako hauen formula estrukturalak:
den desberdintasun nagusienak. Adierazi zergatik
almidoia liseritzeko gai garen, eta zelulosa, aldiz, ez. a) Nukleotido batena, azido fosforikoz, desoxirri-
bosaz eta adeninaz eratuta.
5. Adierazi zein diren lortzen diren monosakaridoak
honako hauek hidrolizatzen direnean: a) sakarosa; b) b) Nukleotido batena, azido fosforikoz, erribosaz
maltosa; c) zelulosa; d) almidoia; e) glukogenoa. eta zitosinaz eratuta.
6. Kalkulatu zenbat gramo glukosa lortzen diren 5 g Adierazi zer eratako azido nukleikoetan aurki daite-
maltosa hidrolizatzen direnean, baldin errendimen- keen nukleotido bakoitza.
dua % 90 bada. 20. Idatzi polinukleotido baten zati bat, bertan honako
Sol.: 4,74 g hau dagoelarik: nukleotido bat —azido fosforikoz,
desoxirribosaz eta guaninaz osatuta—, beste
7. 10 g almidoi hidrolizatu direnean, 9,5 g glukosa nukleotido batekin —azido fosforikoz, desoxirribo-
lortu dira. Formulatu hidrolisi-erreakzioa eta kalkula- saz eta zitosinaz osatuta— lotuta. Adierazi zati hau
tu erreakzioaren etekina. ADNan aurki daitekeen ala ez.
Sol.: % 90,22 21. Kalkulatu zenbat monomero-unitate dituen polibu-
tadienoaren molekula batek, baldin horren masa
8. Formulatu triestearinaren esterifikazio-erreakzioa.
molekularra 10 260 u bada. Idatzi adizioz egindako
9. Idatzi glizerilo 1-miristato-2-laurato-3-oleatoaren polimerizazioaren erreakzioa.
formula, eta formulatu saponifikazio-erreakzioa.
Sol.: 190
10. Deskribatu triazilglizerolen, fosfolipidoen eta argi-
22. Idatz ezazu 2-kloro-1-propenotik abiatuta lortzen
zarien ezaugarri bereziak. Adierazi konposatu
den adizio-polimeroa.
horiek guztiak zer taldetakoak diren.
23. Idatz ezazu 1,3-propanodiamina eta azido butano-
11. Definitu triazilglizerol baten saponifikazio-indizea
dioiko izeneko konposatuetatik abiatuta lortzen den
eta iodo-indizea.
konden-tsazio-polimeroa. Adierazi homopolimero
12. 2000 g triestearina sodio hidroxidoz saponifikatzen bat den ala kopolimero bat den.
dira. Formulatu erreakzioa eta kalkulatu beharrezko
24. Formula ezazu binilo azetatoaren
den NaOH-aren kantitatea. O
=
Sol.: 269,21 g CH3 ⎯ C ⎯O ⎯ CH=CH2, adizio-polimerizazioaren

erreakzioa.
13. Kalkulatu zenbat gramo tripalmitina eta trioleina,
% 70eko aberastasunekoak, hidrolizatu behar diren 25. Isoprenoa, 2-metil-1,3-butadienoa da. Idatz polibu-
mol bat azido palmitiko eta mol bat azido oleiko, tadienoaren cis eta trans isomeroen formulak.
hurrenez hurren, lortzeko.
Sol.: 384,43 g; 421,62 g
403
404_415.qxd 3/6/09 11:57 Página 404
404_415.qxd 3/6/09 11:57 Página 405
ERANSKINAK
Saio praktikoak
Ebaluaziorako proposamenak
Elementuen Sistema Periodikoa
405
404_415.qxd 3/6/09 11:57 Página 406
SAIO PRAKTIKOA
Sublimazioa
Helburua
Saiakuntza honetan ikusiko dugu zertan diren sublimazio-prozesua eta, ondoren, solidorako kondentsazio-proze-
sua, substantzia solido bat —iodoa, kasu— berotuz eta hoztuz lortzen direnak, hurrenez hurren.
Materiala
• Bunsen metxeroa, euskarria eta burdin saretxoa. • Beirazko inbutua
• Bi metalezko matxarda, giltzaurdunak • Paper iragazlea
• Portzelanazko kapsula • Iodoa
Prozedura
• Antolatu euskarria, Bunsen metxeroa eta burdin saretxoa irudian ageri
den bezala.
• Pisatu 1 g iodo solido, gutxi gorabehera, eta jar ezazu portzelanazko
kapsulan.
• Ebaki zirkulu bat paper iragazletik, diametroa kapsularena baino luze-
xeagoa duena, eta egiozu zulo txiki bat zentroan.
• Estali kapsula paperezko zirkuluaz, eta horren gainean, jarri inbutua,
matxardetako batez lepotik helduta, paper iragazlea finkatuta gera
dadin kapsularen eta inbutuaren artean.
• Berotu apur baten kapsula, eta ikusiko duzu lurruna dariola. Ohartuko
zara, halaber, ez dela batere likido-arrastorik ageri paper iragazlean.
• Ikusiko duzu kondentsazioa gertatzen dela inbutuaren hormetan.
• Lurrun gehiagorik ez darionean, saiakuntza bukatu da.
Aztergaiak
a) Azaldu, zehazki, zer prozesu gertatu den.
b) Zer koloretakoak dira askatutako lurrunak?
c) Zer eginkizun du paper iragazleak?
d) Zein da banantze-prozedura eraginkorrena, sublimazioa ala kristalizazioa?
e) Zerrenda itzazu sublimatzen diren beste substantziaren batzuk.
406 Saio praktikoa

404_415.qxd 3/6/09 11:57 Página 407
SAIO PRAKTIKOA
Propietate fisikoak eta loturak

Helburua
Kristalen propietate fiskoek erlazio zuzena dute kristalaren partikulen artean dagoen lotura motarekin. Horren
arabera, nahikoa da solido batean propietate horietako bereizgarrienak ageri ote diren egiaztatzea solidoa zer
kristal mota den jakiteko.
Materiala
• Hauspeakin-hodiak • Termometroa • Kobrea • p-diklorobentzenoa
• Espatula • Konduktimetroa • Harea • Potasio nitratoa
• Saiodiak • Ur destilatua • Sodio kloruroa • Azido maleikoa
• Egurrezko matxardak • Hexanoa edo bentze- • Azido azetikoa
• Erloju baten kristala noa • Naftalenoa
Prozedura
Proba batzuk egingo dituzu substantzia solido hauetako bakoitzarekin: kobrea, harea, sodio kloruroa, azido aze-
tikoa, naftalenoa, p-diklorobentzenoa, potasio nitratoa eta azido maleikoa. Idatzi emaitzak taula batean.
Disolbagarritasuna uretan
Hartu solidoaren apur bat, xehe-xehe egina, espatularen puntaz, eta bota ezazu saiodi batean. Gehitu ur desti-
latua, astindu saiodia, eta begiratu edukia disolbatu den, erabat ez bada ere.
Disolbagarritasuna hexanotan edo bentzenotan

Egin aurreko urratseko gauza bera, baina oraingoan ez erabili ur destilatua disolbatzaile gisa, hexanoa edo ben-
tzenoa baizik.
Fusio-tenperatura
Bota solidoa, xehe-xeherik, saiodi batean, 3 bat cm-raino. Sartu termometroa, eta ziurtatu solidoak guztiz estal-
tzen duela bilkina. Heldu saiodiari egurrezko matxardaz, eta berotu ezazu apur baten. Substantzia funditzen hasi
denean, idatzi tenperatura, kontuan hartuta tenperatura horri eutsi behar zaiola solidoaren fusioak iraun bitartean.
Substantzia batzuen kasuan (kobrea eta harea, esate baterako) fusio-tenperatura oso altua denez, prozedura hau
ez da egokiena. Idatziko duzu, horrelakoetan, fusio-tenperatura oso altua izan dela.
Solidoaren eroankortasuna
Proba hau egiteko, hobe da solidoaren kristal bat erabiltzea, baina kristalik ezean, solido apur batez egin daiteke,
hautsetan erabilita. Jarri solidoa erlojuaren kristalean, eta konduktimetroaren muturrak, solidoan. Idatzi eroankor-
tasunik neurtu den ala ez.
Eroankortasuna disoluziotan
Disolbatu solidoa ura duen hauspeakin-hodi batean, eta sartu barruan konduktimetroaren elektrodoak. Idatzi
eroankortasunik izan den ala ez. Solidoa ez bada disolbagarria uretan, proba honek ez du zentzurik.
Aztergaiak
a) Lortu dituzun emaitzetan oinarriturik, sailka itzazu saiakuntzako substantziak multzo hauetan: substantzia
ionikoak, substantzia kobalente molekularrak, substantzia kobalente atomikoak eta substantzia metalikoak.
b) Orain egin duzun sailkapenaren arabera, izan al da, esperimentuan, anomalotzat jo litekeen emaitzarik
substantziaren batekin?
407
404_415.qxd 3/6/09 11:57 Página 408
SAIO PRAKTIKOA
Erreakzio batean sortutako beroaren neurketa

Helburua
Saio praktiko honen bitartez neurtu nahi da, esperimentalki, zenbatekoa den entalpiaren aldakuntza azido klohi-
drikoaren eta sodio hidroxidoaren arteko neutralizazio-erreakzio batean. Datuak ahalik eta zehatzenak izan daite-
zen, erreakzioa kalorimetro batean gertaraziko dugu, isolamendu termikoa ziurtatze aldera.
Materiala
• Kalorimetroa • Tanta-kontagailua
• Termometroa • 2 M azido klorhidrikoa
• 100 mL-ko probeta • 2 M sodio hidroxidoa
Prozedura
• Probetan, neurtu Na OH 2 M disoluzioaren 100 mL.
• Neurtu NaOH-aren disoluzioaren tenperatura, giro-tenperatura dela
ziurtatzeko (sodio hidroxidoaren disoluzio-prozesua exotermikoa
denez, hobe da disoluzioa lehendik egina izatea).
• Sartu NaOH-aren disoluzioa kalorimetroan.
• Neurtu, probetan, HCl 2 M disoluzioaren 100 mL.
• Neurtu zer tenperaturatan dagoen HCl-aren disoluzioa, eta ziurtatu
NaOH-aren disoluzioaren berbera dela, hots, giro-tenperatura.
• Sartu HCl-aren disoluzioa kalorimetroan, NaOH-aren disoluzioarekin
erreakziona dezan.
• Segituan, estal ezazu kalorimetroa, sartu termometroa, eta astindu
irabiagailuaz.
• Idatzi zein izan den tenperatura maximoa.
• Egin saioa, osorik, beste hiru aldiz gutxienez, akatsak albait arinenak
izan daitezen.
Aztergaiak
a) Idatzi zer neutralizazio-erreakzio gertatu den kalorimetroaren barruan.
b) Erreakzioan askatu den beroa disoluzioak berak eta kalorimetroak xurgatu dute. Kalkula ezazu zenbat den
xurgatutako beroa, formula honen bitartez:
Q = m ⋅ c ⋅ Δt
m = nahastearen masa (kalorimetroaren masa txikia bada, baztergarritzat jo dezakegu).
c = disoluzioaren bero-ahalmen espezifikoa (hurbilpenez, jotzen da disoluzioaren dentsitatea urarena
bera dela, 1 g/mL, eta bero-ahalmen espezifikoa, 4 180 J ⋅ kg−1 ⋅ °C−1)
Δ t = tenperatura-aldakuntza
c) Lortutako Q-ren balioan oinarrituta, kalkulatu zenbat balio duen neutralizazio-erreakzioaren Δ H-ak, erreakzio-
natu duen mol HCl bakoitzeko (edo NaOH).
408 Saio praktikoa

404_415.qxd 3/6/09 11:57 Página 409
SAIO PRAKTIKOA
Erreakzioen abiaduran eragiten duten faktoreak

Helburua
Hona hemen zer faktorek baldintzatzen duten erreakzioen abiadura: tenperatura, erreaktiboen kontzentrazioa, uki-
pen-azalera eta katalizatzailea erabiltzea ala ez. Saio praktiko honetan kualitatiboki aztertuko dugu zer eragin
duten faktore horiek, zeinek bere aldetik.
Materiala
• 9 saiodi • Azido oxalikoa • Bi zinkezko orri, elkarren berdi-
• Saiodietarako tentegailua • Azido sulfuriko kontzentratua nak
• Tanta-kontagailua • Potasio permanganatoaren diso- • Aluminio-papera
• Espatula luzioa, oso diluitua • Ur oxigenatua
• Egurrezko matxardak • Azido klorhidriko kontzentratua • Manganeso dioxidoa
Prozedura
Tenperatura
• Sartu saiodi batean azido oxalikoa, 1 cm-ko altueraraino, eta gehitu ur destilatua saiodiaren erdi pareraino.
Astindu ezazu, edukia disolbatzeko. Behin disolbatuta, banatu disoluzioa bi saioditan, eta bota bakoitzean 3
tanta azido sulfuriko kontzentratu. Astindu gogor.
• Heldu saiodietako bati egurrezko matxardaz, eta berotu ezazu, edukiak irakin arte.
• Ondoren, bota saiodi bakoitzean 10 tanta KMnO4-aren disoluziotik.
Erreaktiboen kontzentrazioa
• Hartu beste bi saiodi: batean, bota 30 tanta HCl, eta bestean, 15 tanta HCl eta 15 tanta ur destilatu.
• Sartu, aldi berean, zinkezko orri bat saiodi bakoitzean.
Ukipen-azalera
• Hartu beste bi saiodi, eta bota itzazu, bietan, 15 tanta ur destilatu eta 30 tanta HCl kontzentratu.
• Ebaki bi aluminio-paper zati, 4 bat cm2-koak. Tximurtu haietako bat, bolatxo bat eginda, eta bestea, erditik
tolestu.
• Sar ezazu, aldi berean, paper-aluminio zati bakoitza saiodietako batean, eta ziurtatu biak geratu direla likidoa-
ren azpian. Idatzi zer gertatu den.
Katalizatzaileen erabilera
• Hartu beste bi saiodi, erdi pareraino ur oxigenatuz beteak. Jakizu ur oxigenatua oso astiro deskonposatzen
dela uretan eta oxigenotan.
• Espatularen puntaz, hartu MnO2 apur bat, bota ezazu saiodietako batean, eta idatzi zer gertatzen den berezi
saiodi bakoitzean.
• Ikusiko duzunez, erreakzioa amaitzean MnO2-a erabat berreskuratu da, ez delako kontsumitu erreakzioan.
Berotu apur baten, egurrezko matxardaz helduta, MnO2-rik ez duen saiodia, eta idatzi zer gertatu den.
Aztergaiak
a) Idatzi saiakuntzan izan diren erreakzio guztiak.
b) Esan zer saioditan gertatu den bizkorren erreakzioa faktore bakoitzaren kasuan, eta azaldu zertan aldatu
duen faktore horrek erreakzioaren abiadura.
409
404_415.qxd 3/6/09 11:57 Página 410
SAIO PRAKTIKOA
Orekaren desplazamendua tenperaturaren eraginez

Helburua
Saiakuntza honetan agerian geratuko denez, tenperaturak eragina du orekan dagoen erreakzio baten oreka-kons-
tantean. Izan ere, tenperatura aldatzean aldatzen da konstantearen balioa, eta horrek desplazamendua eragiten
du erreakzioan, berriz orekara itzuli arte.
Hona hemen zer orekaz jardungo dugun saiakuntzan:
N2O4 (g) →
← 2 NO2 (g)
Nitrogeno dioxido gasa marroia da, eta dinitrogeno tetraoxidoa, berriz, zurixka. Bi gasen kolore-aldaketa horri esker
jakin dezakegu zer noranzkotan desplazatzen den oreka.
Materiala
• Saiodiak • Kortxozko tapoia
• Espatula • Izotza
• Bunsen metxeroa • Kobrea hautsetan
• Termometroa • Azido nitrikoa, 13 M motakoa
• Bi hauspeakin-hodi, biak 350 mL-koak
Prozedura
• NO2 molekula erraz dimerizatzen da N2O4 gisa; hala gertatzen denean, kolore zurixka —ia gardena— hartzen
du, oreka honen arabera:
N2O4 (g) →← 2 NO2 (g)
Tenperaturak oreka horretan zer eragin duen ikusi arte, sintetizatu egin behar dugu NO2-a. Honela:
— Hartu kobre apur bat espatulaz, bota ezazu saiodi batean, eta gehitu 10 mL azido nitrikoaren 13 M disolu-
ziotik. Ikusten duzunez, oso erreakzio exotermikoa gertatzen da, eta gas marroia dario: NO2. (Kontuz aritu,
gas hori toxikoa da eta).
— Erreakzio hau gertatu da:
Cu (s) + 4 HNO3 (l) → Cu(NO3)2 (l) + 2 NO2 (g) + 2 H2O (l)
— Cu(NO3)2-ak kolore urdina agerrarazten duenean disoluzioan, bukatu da erreakzioa. Orduan, estal ezazu
saiodia tapoiaz.
• Behin NO2-a sintetizaturik, ikus dezagun zer oreka agertzen den N2O4-arekin.
— Bota hauspeakin-hodi batera izotza, eta beste batera ur beroa, 50 eta 60 °C bitartean dagoena.
— Sartu saiodia, tapatuta, izotza dagoen hauspeakin-hodian, erreparatu saiodiko parte gaseosoari, eta idatzi
zer ikusi duzun.
— Ondoren, sartu saiodia ur beroa dagoen hauspeakin-ontzian. Egon adi, eta idatzi zer aldatu den gasa dago-
en partean.
Aztergaiak
a) Zer ondorioztatzen duzu hartu dituzun oharretatik?
b) Lortu oreka-konstantearen balioa bi lan-tenperaturetan.
410 Saio praktikoa

404_415.qxd 3/6/09 11:57 Página 411
SAIO PRAKTIKOA
Limoi-zuku bateko azido zitrikoaren kontzentrazioa

kalkulatzea
Helburua
Saiakuntza honetan azido-base bolumetria bat egingo dugu, horren bitartez kalkulatuko baitugu zenbatekoa den
azido zitrikoaren kontzentrazioa limoi-zuku batean.
Azido zitrikoaren formula kimikoa honako hau da: C6H8O7. Molekulak hiru hidrogeno azido dituenez, balorazioa
ekuazio kimiko honen bidez adieraz dezakegu:
H3Ci + 3 NaOH → Na3Ci + 3 H2O
Materiala
• Bureta, 25 mL-koa • Probeta, 10 mL-koa • Saiodia • Zukugailua
• Euskarria • Inbutua • Balantza • NaOH, 0,15 M motakoa
• Matxarda giltzaurduna • Paper iragazlea • Aiztoa • Limoi bat
• Pipeta, 5 mL-koa • Erlenmeyer • Paper zuria • Fenolftaleina
Prozedura
• Pisatu limoia, 1 cm-eko hurbilpenez, zukutu ezazu, eta bota zukua probetara. Idatzi limoiaren pisua eta zenbat
zuku lortu den (bolumena).
• Inbutua eta paper iragazlea erabiliz, iragazi zukua saiodian.
• Behar adina zuku iragazi duzunean, hartu 5 mL-ko bolumena pipetaz, eta bota ezazu Erlenmeyerrera. Saiatu
zukua ongi iragazten, pipetan limoi-mamirik sartuz gero asko kostako zaizu-eta ongi garbitzea.
• Gehitu 50 bat mL ur Erlenmeyerreko 5 mL zukura, eta 3-4 tanta fenolftaleina.
• Garbitu bureta hiru aldiz, sodio hidroxidoaren disoluzioaz (disoluzioaren apur bat baino ez da behar garbialdi
bakoitzerako). Bota sodio hodroxidoaren disoluzioa buretara, zerotik goraxeagoraino. Soberako likidoa kentze-
ko, bota ezazu hauspeakin-ontzi batera, buretako likidoaren maila zeroaren pare geratu arte.
• Balorazioa egiteko, jarri paper zuri bat Erlenmeyerraren azpian, eta bota sodio hidroxidoaren disoluzioa
Erlenmeyerrean, poliki-poliki eta ontzia etengabe astintzen. Hasieran, arin bota dezakezu sodio hidroxidoaren
disoluzioa, baina ikusten duzunean Erlenmeyerreko disoluzioak hartu duen kolore arrosa kostata desagertzen
dela, gehitu sodio hidroxidoa tantaka, kolore arrosak 20 bat minutu irauten duela ohartu arte (balorazioaren
amaiera). Orduan, idatzi zenbat sodio hidroxido —zer bolumen— erabili duzun.
Aztergaiak
a) Idatzi azido zitrikoaren formula erdigaratua, eta zehaztu zein diren hidrogeno azidoak.
b) Kalkulatu azido zitriko baloratuaren kontzentrazioa (Elenmeyerrean zegoen azidoarena), datu hauetaz
baliatuta: erabilitako sodio hidroxidoaren bolumena; Elenmeyerrean bota duzun limoi-zukuaren bolumena,
eta sodio hidroxidoaren disoluzioaren kontzentrazioa.
c) Kalkulatu azido zitrikoaren zer masa dagoen limoi-zukuan.
d) Kalkulatu zein den azido zitrikoaren masa-portzentajea limoian.
e) Marraztu Erlenmeyer bat, eta azaldu zergatik erabiltzen den ontzi mota hori balorazioetarako, hauspeakin-
hodiak erabili ordez.
f) Zertarako jarri dugu paper zuria Erlenmeyerraren azpian balorazioa egin bitartean?
g) Zer egin beharko zenuke, balorazioa lortzeko, baldin eta saiakuntza honetako buretan sartzen den kantita-
tea (25 mL) baino gehiago beharko bazenu?
411
404_415.qxd 3/6/09 11:57 Página 412
SAIO PRAKTIKOA
Farmaziako ur oxigenatuaren
H2O2-a zehaztea
Helburua
Farmaziako ur oxigenatua antiseptiko arrunta da. Berez, hidrogeno peroxidoaren disoluzio diluitu bat da.
Saiakuntza honetan haren kontzentrazioa lortuko dugu, eta horretarako, balorazio bat egingo dugu potasio per-
manganatoz.
Materiala
• Bureta, 25 mL-koa • Pipeta, 10 mL-koa • Farmaziako ur oxigenatua
• Euskarria • Bi hauspeakin-hodi • KMnO4, 0,1 M motakoa
• Matxarda giltzaurduna • Erlenmeyerra • Azido sulfuriko kontzentratua
Prozedura
• Garbitu bureta hiru aldiz, bakoitzean pixka bat potasio permanganatoaren diso-
luzio erabiliz. Bota potasio permanganatoaren disoluzioa buretan, zerotik gora-
xeagoraino. Kendu soberako likidoa hauspeakin-hodi batera botaz, buretakoa
zeroaren pare geratu arte.
• Bota pixka bat ur oxigenatu hauspeakin-ontzi garbi eta lehor batean. Hartu 10
mL pipetaz, eta bota itzazu Erlenmeyerrean. Ondoren, gehitu 50 bat mL ur eta
3 bat mL azido sulfuriko kontzentratu.
• Bota potasio permanganatoaren disoluzioa Erlenmeyerrean, poliki-poliki eta on-
tzia etengabe astintzen duzula. Erelenmeyerreko disoluzioak hartutako kolore
arrosa kostata desagertzen denean, gehitu permanganatoa tantaka, koloreak 20
bat minutu irauten duela ikusi arte. Orduan, idatzi zenbat potasio permanganato
disoluzio erabili duzun, zer bolumen.
Aztergaiak
a) Idatzi gertatutako erredox erreakzioa.
b) Zer konposatu izan da oxidatzailea? Zein erreduktorea?
c) Zergatik bota behar da azido sulfurikoa hauspeakin-hodira? Zer uste duzu?
d) Erabili dugun ur kantitateak, izango ote zuen eraginik balorazioan?
e) Kalkulatu ur oxigenatuaren disoluzioaren kontzentrazioa, datu hauetaz baliatuz: erabili duzun potasio per-
manganatoaren bolumena; Erlenmeyerrean bota duzun ur oxigenatuaren disoluzioaren bolumena, eta pota-
sio permanganatoaren disoluzioaren kontzentrazioa.
f) Batzuetan, ur oxigenatuaren ontzian konposizioa zehazten da, masa/bolumen portzentajetan adierazita.
Hala denean, farmaziako ur oxigenatuaren kontzentrazioa % 3koa dela ikusiko duzu; horren arabera, 3 g
hidrogeno peroxido daude 100 mL disoluziotan. Kalkulatu zer kontzentrazio duen erabili duzun ur oxigena-
tuak masa/bolumen portzentajetan.
g) Ur oxigenatuaren kontzentrazioa H2O2-aren bolumenetan ere adieraz daiteke. Bilatu informazioa kontzen-
trazioaren adierazpide horretaz, eta azaldu zertan datzan.
412 Saio praktikoa

404_415.qxd 3/6/09 11:57 Página 413
SAIO PRAKTIKOA
Hauspeaketa-erreakzioak eta hauspeakinen birdisoluzioa

Helburua
Saiakuntza honetan hauspeaketa-erreakzioak eragingo ditugu, eta ondoren, hauspeakinaren disoluzioa. Ekuazio
kimikoak ere proposatuko ditugu, gertatutako erreakzioak haien bidez deskribatzeko, eta oreka-erreakzioen
kasuan, Le Chatelierren printzipioaz baliatuko gara emaitzak interpretatzeko. Oso komenigarria da disoluzioen
kolorea idatziz erregistratzea, baita nolako aldaketak izaten diren ere (kolorean, tenperaturan), edo hauspeakinik,
kerik, gasik… agertu den ala ez.
Materiala
• Saiodiak • AgNO3, 0,1 M • NaBr, 0,1 M • CuSO4, 0,1 M
• Bunsen metxeroa • HCl, 0,1 M • Na2S2O3, 2 M • Na2S, 0,1 M
• Egurrezko matxardak • HCl, 2 M • Mg(NO3)2, 0,1 M • HNO3 kontzentratua
• Tanta-kontagailua • NH3, 2 M • FeCl3, 0,1 M • K2CrO4, 0,1 M
Prozedura
• Bota saiodi batean 3 mL AgNO3-aren 0,1 M disoluziotik.
Jarraian, tanta-kontagailuaz, gehitu HCl-aren 0,1 M disoluzio bat. Idatzi zer ikusi duzun.
Ondoren, gehitu tantaka NH3-aren 2 M disoluzio bat. Idatzi zer ikusi duzun.
• Bota saiodi batean 3 mL AgNO3-aren 0,1 M disoluziotik.
Jarraian, tanta-kontagailuaz, gehitu NaBr-aren 0,1 M disoluzio bat. Idatzi zer ikusi duzun.
Ondoren, gehitu tantaka Na2S2O3-aren 2 M disoluzio bat. Idatzi zer ikusi duzun.
• Bota saiodi batean 3 mL Mg(NO3)2-aren 0,1 M disoluziotik.
Jarraian, tanta-kontagailuaz, gehitu NH3-aren 2 M disoluzio bat. Idatzi zer ikusi duzun.
Ondoren, gehitu tantaka HCl-aren 2 M disoluzio bat. Idatzi zer ikusi duzun.
• Bota saiodi batean 3 mL FeCl3-aren 0,1 M disoluziotik.
Jarraian, tanta-kontagailuaz, gehitu NH3-aren 2 M disoluzio bat. Idatzi zer ikusi duzun.
Ondoren, gehitu tantaka HCl-aren 2 M disoluzio bat. Idatzi zer ikusi duzun.
• Bota saiodi batean 3 mL CuSO4-aren 0,1 M disoluziotik.
Jarraian, tanta-kontagailuaz, gehitu Na2S-aren 0,1 M disoluzio bat. Idatzi zer ikusi duzun.
Ondoren, gehitu tantaka HNO3 kontzentratuaren disoluzio bat, eta saiodiari egurrezko matxardaz helduz, bero-
tu ezazu apur baten. Idatzi zer ikusi duzun.
• Bota saiodi batean 3 mL K2CrO4-aren 0,1 M disoluziotik.
Jarraian, tanta-kontagailuaz, gehitu AgNO3-aren 0,1 M disoluzio bat. Idatzi zer ikusi duzun.
Ondoren, gehitu tantaka HNO3 kontzentratuaren disoluzio bat. Idatzi zer ikusi duzun.
Aztergaiak
a) Idatzi saiakuntza bakoitzaren ekuazio kimikoa, eta interpretatu emaitza.
b) Azken saiakuntzaren kasuan, zergatik dira desberdinak soluzioaren bukaerako eta hasierako koloreak?
(Kontuan izan CrO 2− Cr2 O 72−-a laranja, eta oreka honetan daudela:
4 -a horia dela,
2 CrO 24 − + 2 H+ Cr2 O 72 − + H 2 O)
413
404_415.qxd 3/6/09 11:57 Página 414
SAIO PRAKTIKOA
Uretako kloruroak zehaztea

(Mohr metodoa)
Helburua
Saiakuntza hionen bitartez zehaztuko dugu zein den kloruroen kontzentrazioa urezko lagin batean. Horretarako,
Mohr-en metodoaz baliatuko gara.
Mohr metodoaren bitartez kloruro eta bromuro ioiak zehazten dira metal alkalinoetan, magnesioan eta amonioan.
Berez, balorazio bat da, AgNO3-aren disoluzio patroi batez egina. Adierazlea kromato ioi bat da, CrO 24 − , hasieran
kolore horia ematen diona disoluzioari, eta amaieran zilar kromatoaren, Ag2CrO4, hauspeakin bat sorrarazten
duena, adreiluaren gorri kolorekoa. Kloruro ioiak zehazteko, erreakzio hauek gertatzen dira:
Cl − + Ag + AgCl (hauspeakin zuria)
CrO 24 − + 2 Ag + A g 2 CrO 4 (adreilu koloreko hauspeakin gorri a )
Disoluzioaren pH-ak neutroa izan behar du, edo balio neutrotik hurbil egon.
Materiala
• Erlenmeyerra, 250 mL-koa • Espatula • Sodio hidrogenokarbonatoa
• Bureta, 25 mL-koa • K2CrO4, % 5ekoa • Ur destilatua
• Pipeta, 1 mL-ekoa • NaCl, 0,05 M gutxi gorabehera • Peatximetroa
• Pipeta, 10 mL-koa • AgNO3, 0,1 M • H2SO4 kontzentratua
Prozedura
• Neurtu 10 mL NaCl disoluzio, eta bota itzazu Erlenmeyerrera.
• Gehitu ur destilatua, gutxi gorabehera 100 mL-ko bolumena lortu arte.
• Neurtu disoluzioaren pH-a peatximetroaz. Azidoa bada, gehitu sodio hidrogenokarbonatoa, eferbeszentzia
desagertu arte. Basikoa bada, gehitu H2SO4-a, pH-aren balioa 7tik gertu iritsi arte.
• Gehitu 1 mL K2CrO4-aren % 5eko disoluziotik.
• Kargatu bureta zilar nitratoaren 0,1 disoluzioaz.
• Jarri Erlenmeyerra, lagina duela, buretaren azpian.
• Gehitu, tantaka, AgNO3-aren disoluzioa Erlenmeyerreko laginera, kolorea pixka bat baina ikusteko moduan
aldatzen den arte: horitik adreiluaren gorrira.
• Egin prozesu osoa beste hiru aldiz, gutxienez.
Aztergaiak
a) Kalkulatu zer bolumen kontsumitu den, batez beste, balorazioetan.
b) Bolumenaren datu horretaz baliatuta, eta kalkulu estekiometrikoak eginez, kalkulatu zein den kloruroen
kontzentrazioa problemako disoluzioan.
414 Saio praktikoa

404_415.qxd 3/6/09 11:57 Página 415
SAIO PRAKTIKOA
Bromoa eta iodoa gehitzea lotura bikoitz bati

Helburua
Saiakuntza honen bitartez, adizio-erreakzio bat gertaraziko dugu hidrokarburo asegabe baten gainean, zehazki,
ziklohexanoaren gainean, eta horrela, konposatu ase bat lortuko dugu. Erreaktibo gisa bromoa eta iodoa gehituko
ditugu, eta era horretan ikusi ahal izango dugu, gainera, zer abiaduratan gertatzen den erreakzioa erreaktibo bata ala
bestea gehituta.
Materiala
• Hauspeakin-hodiak • Ziklohexanoa
• Probeta • Bentzenoa
• Bi botila, tapoi esmerilatudunak • Bromoaren disoluzioa (1g bromo 100 mL bentzenoko)
• Saiodiak • Iodoa
Prozedura
• Hartu 50 mL, gutxi gorabehera, bromoa bentzenotan duen disoluzio batetik, eta sar itzazu tapoi esmerilatuko
botila batean. Kontuz erabili behar da bromoa, oso narritagarria delako.
• Disolbatu 0,80 g iodo 50 mL bentzenotan. Gorde ezazu disoluzioa tapoi esmerilatuko botila batean.
• Bota saiodi batean 10 mL ziklohexano, eta gehitu 5 mL bromoaren disoluziotik. Idatzi zer kolore duten bi subs-
tantziek hasieran, eta zertan aldatzen diren erreakzioa gertatu bitartean.
Une horretan, disoluzio hau gertatzen ari da:
Br
Br
+ Br2 →
• Sartu beste saiodi batean 10 mL ziklohexano, eta gehitu 5 mL iodoaren disoluziotik. Idatzi zer kolore duten
substantziek hasieran, eta erreparatu erreakzioari 30 edo 45 minutuz. Idatzi zer iruditu zaizun ohargarri den-
bora horretan.
Une horretan, erreakzio hau gertatzen ari da:
I
I
+ I2 →
Aztergaiak
a) Zer gertatu da erreakzio bakoitzean, bromoa gehitzean? Eta iodoa gehitzean? Azal ezazu.
b) Zer da desberdina bromoa edo iodoa gehitzen duzunean?
415
416_421.qxd 3/6/09 11:59 Página 416
EBALUAZIORAKO PROPOSAMENAK
Materiaren egitura atomikoa Elementuen Sistema Periodikoa
1 Radarrari esker, objektuak kokatu eta identifikatu 1 Zenbaki atomikotzat 19, 20, 3 eta 35 duten elemen-
egin daitezke, baita zer distantziatara dauden igarri tuen kasuan:
ere, mikrouhinen bitartez. Radarretan erabiltzen a) Idatzi bakoitzaren konfigurazio elektronikoa.
diren mikrouhinen uhin-luzera honako hau da: λ =
10 cm. b) Koka itzazu Taula Periodikoan.
Zenbat balio dute erradiazio horren maiztasunak c) Eman ionizazio-energiaren definizioa, eta kon-
eta energiak? paratu elementu hauenak: Z = 3 eta Z = 19.
d) Eman afinitate elektronikoaren definizioa, eta
konparatu elementu hauenak:
2 Erantzun, arrazoiak emanez:
Z = 20 eta Z = 35.
a) Idatzi zer konfigurazio elektroniko duten, fun-
e) Konparatu elementu hauen erradio atomikoak:
tsezko egoeran, elementu hauek:
Z = 3 eta Z = 19.
• Nitrogenoa (Z = 7)
• Magnesioa (Z = 12) 2 Azaldu zer duten komun:
• Burdina (Z = 26)
a) Taula Periodikoko talde bereko elementuek.
b) Zer dio Hunden anizkoiztasun maximoaren prin-
b) Taula Periodikoko periodo bereko elementuek.
tzipioak?
c) Trantsizio-elementuek.
c) Zein dira elektroi desparekatuak lehen ataleko
atomoetako bakoitzean? d) Gas nobleek.
3 Esan, arrazoiak emanez, atomo bateko elektroiren 3 Taula osagabe hau hartuta:
batek beheko zenbaki kuantikoak (n, l, ml, eta ms
zenbakiak) izan ote ditzakeen:
Elementua Na Al S
⎛ 1⎞
a) ⎜ 2, − 1, 1, ⎟ c) ⎛⎜1, 1, 0, − 1⎞⎟ Erradio ato-
⎝ 2⎠ ⎝ 2⎠ 136 110 99
mikoa (nm)
b) ⎛⎜ 2, 1, − 1, ⎞⎟ d) ⎛⎜ 3, 1, 2, 1⎞⎟
1
⎝ 2⎠ ⎝ 2⎠ a) Taula osatzeko, koka itzazu elementu eta balio
hauek zein bere tokian: P, Cl eta Mg, eta 125,
104 eta 157 nm.
4 Lau konfigurazio elektroniko hauetatik, esan zein
dago(z)kion atomoaren funtsezko egoera bati, ego- b) Azaldu zer arauri heldu diozun, eta zergatik.
era kitzikatu bati edo ezinezkoa den egoera bati:
a) 1 s 2 2 p 1 4 Arrazoitu baieztapen hauek:
b) 1s 2 2s 2 2p 6 3s 3 a) As-aren erradio atomikoa P-arena baino handia-
c) 1s 2 2s 2 2p 5 goa da.
d) 1 s 2 2 s 2 2 p 6 4 s 1 b) Sr-ak Eb-ak baino ionizazio-energia gehiago du.
5 Ondorioztatu, eta arrazoitu, zer elementuz ari

5 Hona hemen n, l eta ml zenbaki kuantikoen sei
garen puntu bakoitzean:
multzo:
a) Konfigurazio elektroniko hau du: 1 s 2 2 s 2 2 p 6
(3, 2, 0) (2, 3, 0) (3, 3, 2)
3 s 1.
(3, 0, 0) (2, −1, 1) (4, 2, 0)
b) Elementu lurralkalinoetako handiena da.
Horren arabera:
c) Halogenoetatik, ionizazio-energia gehien duena
a) Zein ez dira baimenduak, eta zergatik? da.
b) Esan zer orbital atomiko dagokion zenbaki d) Haren ioi mononegatiboak konfigurazio elektro-
kuantiko posibleen multzo bakoitzari. niko hau du: [Ne] 3 s 2 3 p 6.
416 Ebaluaziorako proposamenak

416_421.qxd 3/6/09 11:59 Página 417
Lotura kimikoak Materia eta haren transformazioak

1 Materiaren dentsitatea honela aldatu ohi da agrega-
1 a) Idatzi zer konfigurazio elektroniko dagokion
zio-egoera batetik bestera:
zenbaki atomikotzat 20, 30 eta 35 duten ele-
mentuetako bakoitzari. d (gasak) << d (likidoak) < d (solidoak)
b) Arrazoitu zein den elementu horietako bakoitza- – Erlaziona ezazu hori materiaren agregazio-egoe-
ren ioi egonkorrena, eta idatzi dagokion konfigu- ren ezaugarriekin, eta arrazoitu ezazu teoria zineti-
razio elektronikoa. ko-molekularraren arabera.
2 Sodio karbonatoa lortzeko bide bat sodio bikarbo-

2 a) Irudikatu potasio kloruroaren Born-Habern
natoaren deskonposizio termikoa da, erreakzio
zikloa. honi jarraituz:
b) Kalkulatu potasio fluoruroaren sare-energia, 2 NaHCO3 → Na2CO3 + CO2 + H2O
datu hauek kontuan hartuta:
Demagun 50 g bikarbonato, % 98ko masa-aberas-
• KF (s)-aren eraketa-entalpia = –562,6 kJ·mol–1 tasuna dutenak, deskonposatu direla. Kalkulatu:
• K-aren sublimazio-energia = 90,0 kJ·mol–1
a) CO2-aren zer bolumen askatu den, 25 °C-an eta
• F2-aren lotura-energia = 150,6 kJ·mol–1
1 atm-ean neurtuta.
• K-aren ionizazio-energia =) 418,7 kJ·mol–1
• F-aren afinitate elektronikoa = –333,0 kJ·mol–1 b) Zer karbonato-masa lortu den.
3 PCl3 eta CH4 substantziak hartuta: 3 5 g galena tratatu dituzte azido sulfurikoz, eta 410
cm3 H2S lortu dira, 1 atm-ean eta 273 K-ean neur-
a) Irudikatu haien Lewis egiturak. tuta, erreakzio honen arabera:
b) BMEBA teoriaz baliatuta, esan zer geometria PbS + H2SO4 → PbSO4 + H2S
mota duten haien molekulek.
Kalkulatu:
c) Azaldu atomo zentralaren hibridazioa kasu
bakoitzean.
a) Galenaren aberastasuna PbS-tan.
b) 0,5 M motako zenbat H2SO4 —zer bolumen—
kontsumitu den erreakzioan.
4 Azaldu, kasuan kasuko lotura motan oinarrituta,
baieztapen hauek: 4 100 kg hidrogeno sulfuro eta beste 100 kg sufre
a) Sodio kloruroa disolbagarria da uretan. dioxido nahastu ditugu, biak gaseosoak. Emaitza ur
b) Burdina elektrizitatearen eroalea da. likidoa eta sufre solidoa izan dira.
c) Metanoaren irakite-puntua baxua da. a) Idatzi erreakzioaren ekuazio doitua.

b) Esan zein izan den erreaktibo mugatzailea.
5 Erantzun arrazoiak emanez: c) Kalkulatu zenbat kg sufre lortu diren prozesuan,
jakinda erreakzioaren etekina edo errendimen-
a) Zer geometria du molekula honek? BCl3 dua % 75ekoa dela.
b) Molekula polarra al da?
c) Disolbagarria al da uretan?
5 Laborategian azido klorhidrikoaren disoluzio bat
dugu, dentsitate eta aberastasun hauek dituena:
1,18 g/cm3 eta % 35,2. Kalkulatu disoluzioaren
6 X, Y eta Z elementuen zenbaki atomikoak 11, 17 molartasuna.
eta 30 dira, hurrenez hurren. Idatzi elementu horien
konfigurazio elektronikoa, eta erantzun: 6 Berotzen badugu, kaltzio karbonatoa deskonposa-
a) Zer lotura motaren bidez gauzatuko diren elkartu egiten da erreakzio honen arabera:
keta hauek: X-Y, Y-Y eta Z-Z.
CaCO3 (s) → CaO (s) + CO2 (g)
b) Zer propietate izango dituzten horrela eratutako
a) Kalkulatu karbono dioxidoren zer bolumen lortu-
konposatuek.
ko den, 1 atm-ean eta 273 K-ean neurtuta, 280
kg kaltzio oxido prestatuz gero.
7 Hidrogeno peroxidoaren, H2O2, molekulak polarita- b) Zenbat atomo izango ditu emaitzako 1 cm3
tea du. Lineala ote da? gasek?
417
416_421.qxd 3/6/09 11:59 Página 418
Termodinamika kimikoa Zinetika kimikoa

1 Emaitza praktikoen ikuspegitik, esan daiteke gasoli- 1 Erreakzio endotermiko baten entalpia da ΔH 0 =
na oktanoa dela. Jakinda zein diren H2O (g)-aren, +90 kJ. Esan balio hauetako zein ezin den izan akti-
CO2 (g)-aren eta C8H18 (l)-aren eraketa-entalpiak bazio-energia, eta azaldu zergatia: 120 kJ, 80 kJ,
(–241,8, –393,5 eta –250,0 kJ/mol, hurrenez 110 kJ eta 90 kJ.
hurren), kalkulatu:
a) Oktanoaren errekuntza-entalpia. 2 Azaldu zertan bereizten diren katalisi homogeneoa
b) Zenbat energia behar duen auto ibilgailu batek eta katalisi heterogeneoa.
km-ko, kontuan hartuta 5 L kontsumitzen dituela
100 km-ko. 3 Zergatik egiten dugu hobeto digestioa jana ondo
mastekatuta?
(Oktano likidoaren dentsitatea: 0,8 kg/L)
2 a) Kalkulatu H—Cl lotura-entalpia, datu hauek 4 Amoniakoaren oxidazio-erreakzioa ekuazio honen

kontuan hartuta: HCl (g)-aren erakuntza energia arabera gertatzen da:
= –92,4 kJ/mol, eta H2-aren eta Cl2-aren diso- 4 NH3 (g) + 3 O2 (g) → 2 N2 (g) + 6 H2O (g)
ziazio-entalpiak = 436 kJ/mol eta 244 kJ/mol,
hurrenez hurren. Esperimentalki jakin dugunez, N2-aren hasierako
b) Zenbat energiaz hornitu behar da, 20 g HCl eraketa-abiadura honako hau da: 0,60 mol·L–1·s–1.
disoziazioa gertatarazteko? Zein da amoniakoaren desagertze-abiadura?
3 Erantzun, arrazoiak emanez, nola aldatuko den 5 Erreakzio bat (A + 2 B → 2 C) 2. ordenakoa da A-

entropia prozesu hauetan: rekiko, eta 1. ordenakoa B-rekiko, eta bestalde,
a) Potasio nitratoa uretan disolbatzean. abiadura-konstanteak balio hau du tenperatura
jakin batean: 3,2 · 10–3 mol–2·L–2·s–1.
b) Ura solidifikatzen denan.
a) Zein da erreakzioren ordena orokorra?
c) Amoniakoaren Haber sintesian:
b) Kalkulatu zein den erreakzioaren abiadura A eta
N2 (g) + 3 H2 (g) → 2 NH3 (g)
B-ren kontzentrazioak honako hauek direnean,
4 Gerta al daiteke…: hurrenez hurren: 0,02 M eta 0,01 M.
a) Erreakzio endotermiko bat espontaneoa izatea?

6 Erreakzio bati (3 NO (g) → N2O (g) + NO2 (g))
b) Prozesu kimikoren bateko erreakzio-beroak ber-
abiadura-ekuazio hau dagokio: v = k [NO]2.
dinak izatea presio eta bolumen konstanteetan?
Tenperatura jakin batean, NO-aren hasierako kont-
5 Beheko ekuazioez baliatuta, kalkulatu etanolaren zentrazioak 0,25 mol·L–1 balio duelarik, erreakzio-
abiadura honako hau da: 2,1 · 10–2 mol·L–1·s–1.
eraketa-entalpia estandarra:
Kalkulatu abiadura-konstantea.
a) C2H5OH (l) + 3 O2 (g) → 2 CO2 (g) + 3 H2O (l)
7 Erreakzio baten kasuan (1 A + 2 B → 2 C + D), datu
b) C (grafitoa) + 2 O2 (g) → 2 CO2 (g)
hauek lortu dira tenperatura jakin batean:
1
c) H 2 (g) + O 2 (g) → H 2O (l)
2 [A]0 [B]0 v0
Saiakuntza
( Δ H a0 = − 1367 kJ / mol; Δ H b0 = − 393, 5 kJ / mol; (mol·L-1) (mol·L-1) (mol·L-1·s-1)
1.a 0,2 0,2 1,2 · 10−3
Δ H c0 = −285, 9 kJ / mol)
2.a 0,4 0,2 2,4 · 10−3
6 Erreakzio hau dugu: 3.a 0,4 0,4 4,8 · 10−3
1
N 2 O (g) → N 2 (g) + O 2 (g) Kalkulatu abiadura-ekuazioa eta haren konstantea eta
2
abiadura kasu hauetan: [A] = 0,5 mol·L–1 denean, eta
ΔH = 43 kJ eta ΔS = 80 J/K [B] = 0,5 mol·L–1 denean.
a) Arrazoitu zergatik den positiboa entropia-alda-
kuntzaren zeinua. 8 300 K-eko tenperaturan, erreakzio baten abiadura-
b) Jo dezagun funtzio termodinamiko horiek ez konstantea 0,021 da. Zein izango da abiadura-
direla aldatzen tenperaturaren arabera. Espon- konstantea 550 K-ean, jakinda aktibazio-energiak
taneoa izango al da erreakzioa 27 °C-an? 25 kJ·mol–1 dela?

416_421.qxd 3/6/09 11:59 Página 419
Oreka kimikoa Protoi-transferentziako erreakzioak

1 Erreakzio honen kasuan: 1 a) Aldera itzazu Arrheniusek emandako azidoaren
→ SbCl3 (g) + Cl2 (g)
SbCl5 (g) ← eta basearen definizioak Brönstedek eta
Lowryk emandakoekin.
182 °C-ko tenperaturan, Kp-k 9,32 · 10–2 balio du.
b) Zertan dira desberdinak azido sendoak eta
Ontzi batean, 0,40 L-koan, 0,2 mol antimonio penta-
azido ahulak?
kloruro sartu ditugu, eta 182 °C-an berotu ditugu,
aurreko orekara iritsi arte. Kalkulatu: c) Zer erlazio dago Ka eta Kb konstanteen artean?
a) Orekako espezieen kontzentrazioa.
2 NH3-aren Kb konstanteak 1,8 · 10–5 balio du 25 °C-
b) Nahaste gaseosoaren presioa. an. Kalkulatu:
a) Orekako espezie kimikoen kontzentrazioa amo-
niakoaren disoluzio batean, 0,2 M motakoan.
2 Erreakzio honetan, KC-k 0,016 balio du 800 K-ean: b) Disoluzioaren pH-a eta amoniakoaren disozia-
zio-maila.
→ H2 (g) + I2 (g)
2 HI (g) ←
Nahastea orekan badago, 800 K-ean, kalkulatu: 3 a) 0,1 M den azido klorhidrikoaren zer bolumen
a) Hl-aren kontzentrazioa I2-aren eta H2-aren kon- behar da 0,05 M den sodio hidroxido baten 50
tzentrazioak berdinak direnean, baldin eta siste- mL baloratzeko?
maren presioa 1 atm-ekoa bada. b) Idatzi neutralizazio-erreakzioa.
b) Osagaien kontzentrazioa presioa bikoiztuz gero. c) Deskribatu zer prozedura aplikatu behar den, eta
zer material erabiliz, aipatutako balorazioa egiteko.
4 Kalkulatu:
3 Prozesu honen kasuan:
a) Zer pH-a duen 0,02 M motako disoluzio batek,
→ CH3OH (l)
CO (g) + 2 H2 (g) ← ΔH > 0 azido nitrikoarenak, eta zein NaOH-aren beste
Faktore hauetako zeinek —edo zeintzuek— igoarazi- disoluzio batek, 0,05 M motakoak.
ko du metanolaren produkzioaren errendimendua? b) Zer pH-a duen osagai hauek nahastuz lortutako
a) Katalizatzaile bat gehitzea. disoluzio batek: azido nitrikoaren disoluzio bat,
0,02 M motakoa eta 75 mL-koa, eta Na OH-aren
b) Hidrogenoaren kontzentrazioa murriztea. disoluzio bat, 0,05 M motakoa eta 25 mL-koa.
c) Tenperatura igotzea. (Jo dezagun bolumenak batukorrak direla.)
5 Amoniakoaren ur-disoluzio bati amonio kloruroa

gehitu zaio. Arrazoitu zuzen ala oker dauden diso-
4 Arrazoitu zer gertatuko den tenperatura igoz gero luzioari buruzko baieztapen hauek:
oreka hauetan: a) Amoniakoaren disoziazio-mailak behera egin du.
→ 2 SO3 (g) ΔH 0 = −198 kJ
a) 2 SO2 (g) + O2 (g) ← b) Disoluzioaren pH-ak gora egin du.
→ CO (g) + H2 (g) ΔH 0 = +131 kJ
b) C (s) + H2O (g) ←
6 Ezezaguna zaigun ur-disoluzio bati adierazle baten
tanta batzuk bota dizkiogu, eta koloreak berdera
egin du. Adierazlearen biraketa-tartea 3,8tik
5 700 °C-an, hidrogeno ioduroa iodo eta hidrogeno- 5,4rakoa da; pH-a > 3,8 denean, kolorea horia da;
tan deskonposatzen da, eta KC-k 1,8 · 10–2 balio pH-a > 5,4 denean, urdina da, eta bien artekoa
du. Nahaste batek osagai hauek ditu: 0,2 mol hidro- denean, berdea. Arrazoitu substantzia hauetako
geno ioduro, 0,1 mol hidrogeno eta 0,5 mol iodo. zeinena —edo zeintzuena— izan daitekeen disolu-
a) Zenbat mol egongo dira espezie kimiko bakoi- zioa, kontuan hartuta kasu guztietan kontzentrazioa
tzetik nahastea orekara iristen denean? 0,5 M dela:
b) Arrazoitu zer gertatuko zaion oreka-egoerako a) Azido nitrikoa

espezieen kontzentrazioari: b) Sodio hipokloritoa
• Ontziaren bolumena murriztuz gero. c) Potasio hidroxidoa
• Sisteman iodoa sartuz gero. d) Amonio kloruroa
419
416_421.qxd 3/6/09 11:59 Página 420
Elektroi-transferentziako erreakzioak Hauspeaketa-erreakzioak

1 Azido sulfurikozko ingurunean, potasio dikromato- 1 Zilar kloruroaren disolbagarritasun-biderkadura,
ak sodio ioduroa oxidatzen du, eta emaitza kromo 25 °C-an, 1,6 · 10–10 da.
(III) sulfatoa eta iodoa dira. a) Kalkulatu konposatu horren disolbagarritasuna
a) Doitu erreakzioa ioi-elektroi metodoaren bitartez. aipatutako tenperaturan.
b) Erreakzioaren errendimendua % 60koa bada, eta b) Kalkulatu gatz horren disolbagarritasuna pota-
5 g iodo lortu nahi baditugu, zer bolumen behar sio kloruroaren 0,02 M disoluzio batean.
da 0,1 M den potasio dikromatoaren disoluzio
batetik? 2 25 °C-an asea den berun (II) kloruroaren disoluzio
baten 100 mL lurruntzean, 439 mg hondar solido
lortu dira. Kalkulatu:
2 0,1 M den Na2C2O4-aren (sodio oxalatoa) disoluzio a) Gatzaren disolbagarritasuna.
bat dugu, ingurune azidokoa, eta disoluzio horren b) Berun (II) kloruroaren disolbagarritasun-bider-
31,25 mL baloratzeko, kontzentrazio ezezagune- kadura 25 °C-an.
koa den KMnO4-aren disoluzio baten 17,35 mL
kontsumitu dira. Jakinda oxalatoa CO2-ra pasatzen
dela, eta permanganatoa Mn2+-era: 3 Kaltzio ioitan 0,02 M eta bario ioitan 0,02 M den
a) Doitu ekuazio ionikoa ioi-elektroi metodoaren disoluzio bati sodio sulfatoa gehitu zaio, bi katioiak
bitartez. banantzeko.
b) Kalkulatu zer kontzentrazio duen KMnO4-aren a) Arrazoitu zer katioi hauspeatuko den lehenik.
disoluzioak. b) Kalkulatu zenbatekoa izan behar duen sodio
sulfatoaren kontzentrazioak bigarren hauspea-
tuko den katioia hauspeatzen has daitezen.
3 Datu hauek jakinda: c) Bigarren katioia hauspeatzen hasi denean, zen-
batekoa da lehen hauspeatu den katioiaren
Zn (s)/Zn2+ (1 M) H+ (1 M)/H2 (1 atm)/Pt (s)
kontzentrazioa?
E 0 pila = 0,76 V
(CaSO4-aren Ks-a = 10-5; BaSO4-aren Ks-a = 1,1 · 10–10)
Zn (s)/Zn2+ (1 M) Cu2+(1 M)/Cu (s)
E 0 pila = 1,10 V 4 Magnesio hidrogenoaren disolbagarritasun-bider-
Kalkulatu erredukzio-potentzial estandar hauek: kadura, Ks, honako hau da: 1,2 · 10−11.
a) E 0 (Zn2+/Zn) a) Kalkulatu konposatu horren disolbagarritasuna,
g·dm–3-tan adierazita.
b) E0 (Cu2+/Cu)
b) Esan, arrazoiak emanez, disolbagarritasunak
gora egingo duen, behera joko duen, edo berdin
4 Metal baten lagin bat azido klorhidrikotan disolbatu iraungo duen disoluzioaren pH-a igoz gero.
ondoren, disoluzioaren elektrolisia egin dute. Zelula
elektrolitikotik 3 215 C pasatu direnean, katodoan 5 Demagun nahastu direla 50na mL bi disoluzio
1,74 g metal bildu dira. Kalkulatu: hauetatik: sodio karbonatoaren disoluzio bat, 0,05
a) Ioi metalikoaren karga. M dena, eta bario kloruroaren beste disoluzio bat
0,02 M motakoa. Agertuko al da hauspeakinik?
b) Zer kloro-bolumen askatu den, 1 atm-ean eta
273 K-ean neurtuta. (BaCo3-aren Ks-a = 8,1 · 10–9)
(Metalaren Ar-a: 157,2 u) 6 25 °C-an, kobre (II) hidroxidoaren disolbagarritasun-

biderkadurari konstante hau dagokio: 2,2 · 10–20.
5 Merkaturako aluminioa lortzeko era nagusia Al3+- a) Kalkulatu konposatu horren disolbagarritasuna
aren gatz fundituen elektrolisia da. ur purutan.
a) Zenbat elektrizitate, C-etan, pasarazi behar da b) Kalkulatu konposatu horren disolbagarritasuna
fundituan zehar, 1 kg aluminio jalkin dadin? sodio hidroxidoaren disoluzio batean, jakinda
b) Zelula elektrolitiko industrial batek 40 000 A-ko disoluzioaren pH-a 12 dela.
korronteaz dihardu. Horren arabera, zenbat den- c) Nola disolbaraz daiteke hauspeakina? Azal
bora beharko da 1 kg aluminio ekoizteko? ezazu.

416_421.qxd 3/6/09 11:59 Página 421
Karbonoaren konposatuen nolako disoluzioak lortuko dira, azidoak ala

basikoa? Arrazoitu erantzuna.
erreaktibotasuna
1 Aldehido baten oxidazioz sortzen den azido mono-
4 a) Nola lor daiteke 2-bromopropanoa propenotik?
karboxilikoaren % 48,65 karbonoa da, eta % 43,24,
oxigenoa. Zein dira aldehidoaren formula eta Azal ezazu, eta idatzi erreakzioa.
IUPAC izena? b) Konposatu organiko batek formula enpiriko hau
(Ar (C) = 12,01 u; Ar (O) = 16,00 u; Ar (H) = 1,008 u) du: C5H10O. Idatzi konposatu horren lau isome-
roren formula garatuak.
2 Osa itzazu beheko erreakzioak, eta izenda itzazu

parte hartzen duten konposatu guztiak. 5 Esan, zergatia azalduz, baieztapen hauek egia ala
a) CH4 + Cl2 → gezurra diren:
b) CH2=CH2 + H2O → a) Butanoaren irakite-puntua 1-butanolarena
c) CHCH + H2 → baino altuagoa da.
d) CH3OH + CH3—COOH → b) CHCl3 molekularen geometria tetraedrikoa da,

karbono atomoa zentroan dagoela.
c) Etanoa etanola baino disolbagarriagoa da ure-
3 Industrian, azetileno edo etinoa ikatzetik eta kaltzio
tan.
oxidotik lortzen da, eta prozesuaren emaitza kaltzio
azetiluroa, CaC2, eta karbono dioxidoa dira. Kaltzio
azetiluroak urarekin erreakzionatzean, azetilenoa
eta kaltzio oxidoa lortzen dira. 6 a) Azaldu zer diren adizio-polimeroak.
a) Idatzi eta doitu prozesu osoko erreakzioak. b) Idatzi kloroetenotik lortzen den adizio-polime-
roa.
b) Erreakzioaren azpiproduktuak uretan disolba-
tzen badira —zein bere aldetik disolbatu—, c) Aipatu b ataleko polimeroaren erabileraren bat.
421
422_427.qxd 3/6/09 12:03 Página 422
Elementuen taula, sinboloak eta masa atomikoak1 barne
Zenbaki Masa Zenbaki Masa

Elementua Sinboloa Elementua Sinboloa
atomikoa atomikoa2 atomikoa atomikoa2
Aktinioa Ac 89 (227) Lawrentzioa Lr 103 (257)

Aluminioa Al 13 26,98 Litioa Li 3 6,491
Amerizioa Am 95 (243) Lutezioa Lu 71 175,0
Antimonioa Sb 51 121,8 Magnesioa Mg 12 24,31
Argona Ar 18 39,95 Manganesoa Mn 25 54,94
Artsenikoa As 33 74,92 Meitnerioa3 Mt 109 (266)
Astatoa At 85 (210) Mendelebioa Md 101 (256)
Banadioa V 23 50,94 Merkurioa Hg 80 200,6
Barioa Ba 56 137,3 Molibdenoa Mo 42 95,94
Berilioa Be 4 9,012 Neodimioa Nd 60 144,2
Berkelioa Bk 97 247 Neona Ne 10 20,18
Beruna Pb 82 207,2 Neptunioa Np 93 (237)
Bismutoa Bi 83 209,0 Nikela N 28 58,69
Bohrioa3 Bi 107 262 Niobioa Nb 41 92,91
Boroa B 5 10,81 Nitrogenoa N 7 14,01
Bromoa Br 35 79,90 Nobelioa No 102 (253)
Burdina Fe 26 55,85 Osmioa Os 76 190,2
Disprosioa Dy 66 162,5 Oxigenoa O 8 160,00
Dubnioa3 Db 105 (260) Paladioa Pd 46 106,4
Einstenioa Es 99 (254) Platinoa Pt 78 195,1
Erbioa Er 68 (167,3) Plutonioa Pu 94 (242)
Eskandioa Sc 21 44,96 Polonioa Po 84 (210)
Estrontzioa Sr 38 87,62 Potasioa K 19 39,10
Europioa Eu 63 152,0 Praseodimioa Pr 59 104,9
Eztainua Sn 50 118,7 Prometioa Pm 61 (147)
Fermioa Fm 100 (253) Protaktinioa Pa 91 (231)
Fluorra F 9 19,00 Radioa Ra 88 (226)
Fosforoa P 15 30,97 Radona Rn 86 (222)
Frantzioa Fr 87 (223) Renioa Re 75 186,2
Gadolinioa Gd 64 157,3 Rodioa Rh 45 102,9
Galioa Ga 31 69,72 Rubidioa Rb 37 85,47
Germanioa Ge 32 72,59 Rutenioa Ru 44 101,1
Hafnioa Hf 72 178,5 Rutherfordioa3 Rf 104 (257)
Hassioa3 Hs 108 (265) Samarioa Sm 62 150,4
Helioa He 2 4,003 Seabordioa3 Sg 106 (263)
Hidrogenoa H 1 1,008 Selenioa Se 34 78,96
Holmioa Ho 67 164,9 Silizioa Si 14 28,09
Indioa In 49 114,8 Sodioa Na 11 22,99
Iodoa Y 53 126,9 Sufrea S 16 32,07
Iridioa Ir 77 192,2 Talioa Tl 81 204,4
Iterbioa Yb 70 173,0 Tantaloa Ta 73 180,9
Itrioa Y 39 88,91 Teknezioa Tk 43 (99)
Kadmioa Cd 48 112,4 Telurioa Te 52 127,6
Kalifornioa Cf 98 (249) Terbioa Tb 65 158,9
Kaltzioa Ca 20 40,08 Titanioa Ti 22 47,88
Karbonoa C 6 12,01 Torioa Th 90 232,0
Kloroa Cl 17 35,45 Tulioa Tm 69 168,9
Kobaltoa Co 27 58,93 Uranioa U 92 238,0
Kobrea Cu 29 63,55 Urrea Au 79 197,0
Kriptona Kr 36 83,80 Wolframioa W 74 183,9
Kromoa Cr 24 52,00 Xenona Xe 54 131,3
Kurioa Cm 96 (247) Zerioa Ce 58 104,1
Lantanoa La 57 138,9 Zesioa Cs 55 132,9
1 Masa atomiko guztiek lau zifra esangarri dituzte. Balio horiek Kimika Puruaren eta Aplikatuaren Nazioarteko Erakundeko
Irakaskuntza Batzordeak gomendatuak dira.
2 Parentesien artean, elementu erradiaktiboen masa atomikoen balio hurbildua.
3 IUPACek onartutako izendapena.
422
422_427.qxd
Metal arinak Trantsizio-metalak Gas nobleak
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18
3/6/09
GAKOA
Periodoak 1 1,0 2 4,0
Zenbaki atomikoa 20 40,0 Masa atomikoa
1 H He
Hidrogenoa Ca Sinboloa Helioa
12:03
Kaltzioa Izena
3 6,9 4 9,0 5 10,8 6 12,0 7 14,0 8 16,0 9 19,0 10 20,1
2 Li Be B C N O F Ne
Litioa Berillioa Boroa Karbonoa Nitrogenoa Oxigenoa Fluorra Neona
11 23,0 12 24,3 13 27,0 14 28,0 15 31,0 16 32,0 17 35,5 18 39,9
3 Na Mg Al Si P S Cl Ar
Página 423
Sodioa Magnesioa Aluminioa Silizioa Fosforoa Sufrea Kloroa Argona

19 39,1 20 40,0 21 44,9 22 47,9 23 50,9 24 52,0 25 55,0 26 55,8 27 58,9 28 58,7 29 63,5 30 65,4 31 69,7 32 72,6 33 74,9 34 78,9 35 79,9 36 83,8
4 K Ca Sc Ti V Cr Mn Fe Co Ni Cu Zn Ga Ge As Se Br Kr
Potasioa Kaltzioa Eskandioa Titanioa Banadioa Kromoa Manganesoa Burdina Kobaltoa Nikela Kobrea Zinka Galioa Germanioa Artsenikoa Selenioa Bromoa Kriptona
37 85,5 38 87,6 39 88,9 40 91,2 41 92,9 42 95,9 43 (99) 44 101,1 45 102,9 46 106,4 47 107,9 48 112,4 49 114,8 50 118,7 51 121,7 52 127,6 53 126,9 54 131,3
5 Rb Sr Y Zr Nb Mo Tc Ru Rh Pd Ag Cd In Sn Sb Te I Xe
Rubidioa Estrontzioa Itrioa Zirkonioa Niobioa Molibdenoa Teknezioa Rutenioa Rodioa Paladioa Zilarra Kadmioa Indioa Eztainua Antimonioa Telurioa Iodoa Xenona
55 132,9 56 137,3 57 138,9 72 178,5 73 180,9 74 183,8 75 186,2 76 190,2 77 192,2 78 195,1 79 197,0 80 200,5 81 204,3 82 207,2 83 209,0 84 (209) 85 (210) 86 (222)
6 Cs Ba La Hf Ta W Re Os Ir Pt Au Hg Tl Pb Bi Po At Rn
Zesioa Barioa Lantanoa Hafnioa Tantalioa Wolframioa Renioa Osmioa Iridioa Platinoa Urrea Merkurioa Talioa Beruna Bismutoa Polonioa Astatoa Radona
87 (223) 88 (226) 89 (227) 104 (261) 105 (262) 106 (266) 107 (264) 108 (277) 109 (268) 110 (281) 111 (272) 112
7 Fr Ra Ac Rf Db Sg Bh Hs Mt Ds Rg Uub
Frantzioa Radioa Aktinioa Rutherfordioa Dubnioa Seaborgioa Bohrioa Hassioa Meitnerioa Darmstadtioa Roentgenioa Ununbioa
Barne-trantsizioko metalak
ELEMENTUEN SISTEMA PERIODIKOA
Koloreen kodea
58 140,1 59 140,9 60 144,2 61 (145) 62 150,3 63 151,9 64 157,2 65 158,9 66 162,5 67 164,9 68 167,3 69 168,9 70 173,0 71 175,0
Solidoak Likidoak Ce Pr Nd Pm Sm Eu Gd Tb Dy Ho Er Tm Yb Lu
Zerioa Praseodimioa Neodimio Prometioa Samarioa Europioa Gadolinioa Terbioa Disprosioa Holmioa Erbioa Tulioa Iterbioa Lutezioa
90 232,0 91 231,0 92 238,0 93 (237) 94 (244) 95 (243) 96 (247) 97 (247) 98 (251) 99 (252) 100 (257) 101 (258) 102 (259) 103 (262)
Gasak Sintetikoak Th Pa U Np Pu Am Cm Bk Cf Es Fm Md No Lr
Torioa Protaktinioa Uranioa Neptunioa Plutonioa Amerizioa Kurioa Berkelioa Kalifornioa Einstenioa Fermioa Mendelebioa Nobelioa Lawrentzioa
423
422_427.qxd 3/6/09 12:03 Página 424

Kimika 2. Batxilergoa Giltza PDF

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Kimika 2. Batxilergoa Giltza PDF

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

78103-Quimica-2Batx-EUS-001-003 27/5/09 15:23 Página I

Proiektua eta argitaraldia: giltza-edebé taldea

Zuzendaria: Antonio Garrido González

OHARRA: Liburu honetako jarduera guztiak koadernoan egitekoak dira.

Lan hau erreproduzitu, banatu, jendarteratu nahiz eraldatzeko, ezinbes-

Jabegoa: giltza-edebé taldea

NOLAKOA DA LIBURU HAU?

Antzina, materiaren jatorriaz eta osaeraz haus-

OINARRIZKO GAITASUNAK EDUKIAK

1. Materiaren izaera kimikoa

) Kimika, materia eta materiaren transformazioak aztertzen dituen

Fisikarekin batera, kimika argituz doa, egunetik egunera, Naturaren

6 1. Substantzia kimikoak eta agregazio-egoerak

Adibideak: oxigenoa, nitrogenoa,

Adibideak: ura, karbono dioxidoa,

2.1. Propietate fisikoak eta kimikoak, estentsiboak

2.2. Egiturazko unitateak: atomoak, molekulak

8 1. Substantzia kimikoak eta agregazio-egoerak

3. Substantzia kimikoak eta haien formulak ADI!

Butanoa C2H5 C4H10 CH3 ⎯ CH2 ⎯ CH2 ⎯ CH3

Gerta daiteke formula bakar batek konposatu baten egitura zeharo ez

3.2. Masa molekular erlatiboa, formula-masa eta masa

Konposatu ionikoak ez daude molekulaz osatuta, anioiz eta katioiz baizik

Sodio sulfatoaren kasuan:

Hala ere, ohikoa da masa molekularra bereizketarik egin gabe aipatzea,

3.3. Konposatuen konposizio ehundarra

) Konposatuen konposizio ehundarrak adierazten digu elemen-

Konposizio ehundarra eta formula enpirikoa konposatuen konposizioa

10 1. Substantzia kimikoak eta agregazio-egoerak

Ikuspegi makroskopikotik, agregazio-egoeren arteko desberdintasun

Solidoak Likidoak Gasak

Jariakortasuna Behaezina Biskositatearen araberakoa Oso jariakorrak

) Tenperatura konstantean, gas baten masak betetzen duen bolu-

P1 V1 P2 V2 P3 V3 konstantea (T konstantea bada)

12 1. Substantzia kimikoak eta agregazio-egoerak

Charles eta Gay-Lussac-en legea

Avogadroren legea. Bolumen molarra

Gas idealen egoera-ekuazioa

Gas baten bolumena, hartara, zuzenki proportzionala da tenperatura-

5.1. Gasen teoria zinetiko-molekularra

• Gasak banakako partikulaz osatuta daude (molekulak).

Horregatik, hain zuzen ere, gasek dauden ontziaren bolumen guztia

• Gasen molekulak etengabe eta zoriz higitzen dira, ibil-

Azaldutakoak erabat baiesten du Boyle-Mariotte-ren legea, zeren gasa

• Elkarrekin talka egiten dutenean salbu, gasen moleku-

Gasen nahaste batean, hortaz, gas bakoitzaren presioa baldintza

• Gas baten molekulen batez besteko energia zinetikoa

14 1. Substantzia kimikoak eta agregazio-egoerak

5.2. Gas idealak eta gas errealak PV/RT

Gasa oso konprimituta dago.

a eta b parametroak gasaren araberakoak dira.

ekuazio orokorra bilakatzen da.

5.3. Gasen masa molekularra

) Substantzia baten dentsitate absolutua bi magnitude hauen

Demagun A gas batek mA masa duela, eta V bolumena betetzen

Gasaren mol kopurua, nA, honako hau da:

Gas hori ideala dela joz, honako hau beteko da: P V = n R T.

Mol kopuruaren ordez, nA, lortu dugun adierazpena idazten badugu,

Gas baten masa molekularra askoz errazago kalkula daiteke bi datuok

) A gasaren dentsitate erlatiboa B gasarekiko, dA, B, bi gasen

Dentsitate erlatiboa presio eta tenperatura berberetan kalkulatzen

A gasaren masa molekularra askatuz:

16 1. Substantzia kimikoak eta agregazio-egoerak