UNIVERZITET U SARAJEVU

FAKULTET ZA SAOBRAĆAJ I KOMUNIKACIJE

SEMINARSKI RAD IZ PREDMETA:

SAOBRAĆAJ I PROSTOR

Tema rada: Postupak utvrđivanja nivoa usluge saobraćajnice

Predmetni nastavnik: Prof. dr. Nedžad Branković

Asistent: Samir Džaferović, dipl. ing.
Student: Amela Blažević
Broj indeksa: 7720
Usmjerenje: Cestovni saobraćaj
Godina studija: Prva
Rezultat rada:

Sarajevo, maj 2017.

Sadržaj

Uvod …………………………………………………………………………………… 2

1. Nivo usluge ceste ………………………………………………………….…… 3

1.1. Osnovni parametri i jednačina saobraćajnog toka
……………………………... 3
2. Dvosmjerni segment dvotračne ceste ………………………………………….. 4
2.1. Ciljevi metodologije
………………………………………………………..….. 4
3. Nivo usluge ………………………………………………………………….… 6
3.1. Određivanje brzine slobodnog toka ( FFS )
…………………………………... 8
3.1.1. Mjerenje na terenu ………………………………………………………..... 8
3.1.2. Procjena FFS …………………………………………………………….… 9
3.2. Određivanje veličine toka
………………………………………………...…... 9
3.3. Određivanje prosječne brzine putovanja ( ATS ) ………………………..
….. 10
3.4. Određivanje postotka izgubljenog vremena u koloni ( PTSF )
……………... 10
3.5. Određivanje nivoa usluge ( NU )
……………………………………………. 11

Zaključak …………………………………………………………………………. 12

Literatura …………………………………………………………………………. 13
Uvod

Putevi predstavljaju značajne resurse i najvažnije javne investicije jedne zemlje. Svaka
saobraćajna dionica ima dvostruki, a istovremeno i kontradiktorni zadatak: da
obezbijedi efikasno saobraćajno povezivanje i omogući pristupačnost do lokacija u
neposrednom okruženju puta, zbog čega je potrebno racionalno uravnoteženje istih. Po
opštim shvatanjima u funkcionalnom sistemu puteva često je nemoguće obezbijediti
visok nivo usluge tj. bezbijedno i neometano kretanje vozila na putevima, uz prisustvo
optimalnih brzina, kao i pristupačnost lokaciji u posmatranom trenutku. Dostizanje
zahtijevane efikasnosti i očuvanje bezbijednosti u saobraćajnom toku inicira veću
kontrolu pristupa i obratno, povećan broj pristupa negativno utiče na bezbijednost
učesnika i smanjenje kapaciteta puta. Po funkcionalnoj kategorizaciji, autoputevi i
državni putevi višeg ranga obezbjeđuju brzo povezivanje udaljenih prostornih cjelina,
dok državni putevi nižeg ranga i lokalni putevi treba da obezbijede dovoljan pristup
prema različitim sadržajima u neposrednom okruženju puta. Uticaj kotrole pristupa ima
različit karakter na saobraćajne uslove na vangradskoj i gradskoj mreži, zbog bitno
drugačijih osobina saobraćajnog procesa, ali i atraktivnosti zemljišta kome (ne) treba
omogućiti pristup. U ovom radu posebna pažnja je posvećena problemima kontrole
pristupa na vangradskim dvotračnim putevima i njihovim dionicama, koje se nalaze u
blizini naseljenih mjesta.
 2

1. Nivo usluge ceste

Za utvrđivanje nivoa usluge ceste, neophodno je poznavati veličinu saobraćajnog toka,
strukturu saobraćaja, raspodjelu saobraćajnog toka po smjerovima vožnje i faktor
vršnog časa.

Norman u HCM-u ( Higway Capacity Manual ) definiše operativne uslove na šest nivoa
usluge – A, B, C, D, E i F, koji su proizvod združenih faktora brzine, vremena
putovanja, slobode manevrisanja i udobnosti vožnje.

Nivo usluge A predstavlja uslove slobodnog toka sa malom gustinom saobraćaja,

velikim brzinama i velikom slobodom manevrisanja. Ovi saobraćajni uslovi se
pogoršavaju za niže nivoe usluga, te za nivo usluge F imamo ograničen tok, gdje su
male brzine i česta zaustavljanja.

1.1 Osnovni parametri i jednačina saobraćajnog toka

Saobraćajni tok definiše se pomoću tri osnovna parametra. Osnovni parametri

saobraćajnog toka su:

 Veličina saobraćajnog toka q ( voz/h )

 Prosječna brzina toka, odnosno srednja prostorna brzina vs ( km/h )
 Gustoća g ( voz/km ).

Ravnotežno stanje uspostavlja se osnovnom relacijom saobraćajnog toka:

q = vs * g
 3

2. Dvosmjerni segment dvotračne ceste

U razvijenim zemljama, dvotračne izvangradske ceste čine oko 90 % u ukupnoj mreži
cesta. U funkcionalnom smislu, služe ili bi trebale služiti kao priključne ceste
autocestama. Zbog toga i veličina dnevnog opterećenjana njima jako varira, od vrlo
niskih vrijednosti, pa čak može dostići vrijednosti veće od 20 000 PDS-a.

Situacija koja se jedino dešava kod ovi funkcionalnih elemenata na kojima vladaju
uslovi neprekinutih tokova je, da vozila koja pretiču sporija moraju korisiti traku za
suprotni smjer s odgovarajućom veličinom vremenkse praznine u suprotnom toku. S
porastom veličine toka, mogućnosti za preticanje opadaju. U uslovima nemogućnosti
preticanja, a pri porastu opterećenja, stvaraju se kolone, brzina toka opada, a gustoća
raste. Prethodno navedeni parametri predstavljaju mjere efikasnosti, kojima se određuje
nivo usluge kod dvotračni izvangradskih cesta.

2.1. Ciljevi metodologije

Metodologija podrazumijeva analizu propusne moći za dva tipa segmenata dvotračnih

dvosmjernih cesta. To su dvosmjerni segmenti ( analizira se saobraćaj u oba smjera i za
obje trake kao jedan funkcionalni element ) i jednosmjerni segmenti ( analizira se
saobraćaj u jednom smjeru i za odgovarajuću traku ). Dvotračni segmenti obično se
koriste za ceste u ravničarskom i brdovitom terenu. Ceste u planinskom terenu ili s
uzdužnim nagibom većim ili jednakim 3 % na dužini većoj ili jednakoj 1 km, moraju se
analizirati kao jednosmjerni segmenti.

Dvije mjere efikasnosti odvijanja saobraćajnog toka, koriste se za opisivanje nivoa

usluge na dvoračnim izvangradskim cestama:

 Prosječna brzina putovanja predstavlja mobilnost na cesti. Dobije se ako se

dužina dionice podijeli s prosječnim vremenom putovanja svih vozila, koja
prelaze predmetnu dužinu u oba smjera u zadanom intervalu;
 Postotak izgubljenog vremena u koloni predstavlja slobodu manevrisanja i
komfor putovanja. Ona je prosječan postotak vremena putovanja koja vozila
moraju provesti u koloni iza sporijeg vozila zbog nemogućnosti preticanja.
Teško je mjerljiva na terenu.
 4

Ova metodologija dvotračne izvangradkse ceste dijeli se u dvije klase po relativno

uopštenim kriterijima:

 Klasa I; to su dvotračne ceste na kojima vozači očekuju vožnju relativno velikim

brzinama. One služe za duža putovanja, povezuju centre većeg ranga i
predstavljaju primarne veze u državnoj mreži cesta;
 Klasa II; to su dvotračne ceste na kojima vozači ne očekuju vožnju relativno
velikim brzinama. Brzina vožnje nije primarna. Po funkciji, one bi trebale
predstavljati priključne ceste onima iz klase I. One služe kraćim putovanjima,
mogu biti početni i krajnji dio dužih putovanja.

Za određivanje nivoa usluge dvotračnih cesta klase I, koriste se obje mjere efikasnosti,
prosječna brzina putovanja i postotak izgubljenog vremena u koloni, dok se za klasu II
nivo usluge određuje samo po kriteriju postotka izgubljenog vremena u koloni.

Bazni uslovi predstavljaju najbolje moguće uslove na cesti, u smislu da bilo koje
poboljšanje iste neće povećati njen kapacitet. Kod dvotračnih cesta, to znači da ne
postoje ograničenja u uslovima geometrije ceste, saobraćaja i okoliša, odnosno
pojedinačni uticajni faktori su:

 Širina traka je veća ili jednaka 3,6 m

 Bočne smetnje na udaljenosti većoj od 1,8 m
 Mogućnost preticanja na cijeloj dužini dionice
 Tok sastavljen samo od putničkih vozila
 Bez uticaja na neprekidnost toka pravo ( ograničenja signalizacijom ili uticaj
vozila koja se kreću )
 Ravničarski teren.
 5

3. Nivo usluge
Nivo usluge ( NU ) definisan je za 15-minutno vršno opterećenje na segment dvotračne
ceste određene dužine. Razlikuje se 6 nivoa usluge, od A do F.

Nivo usluge A opisuje najbolji kvalitet usluge, kada vozači voze željenom brzinom.
Najviša usluga dostiže se pri prosječnim brzinama od 90 km/h i na cestama klase I.
Veličina toka je takva da ne ograničava preticanja, a kolone od tri ili više vozila su vrlo
rijetke. Vremenski gubici vozača su uslovljeni vožnjom iza sporijih vozila i nisu veći od
35 % njihove vožnje. Maksimalna veličina toka je 490 PV/h ukupno u oba smjera pod
baznim uslovima. Na cestama klase II brzina može pasti ispod 90 km/h, ali vozači ne bi
smjeli ostvarivati vremenske gubitke u kolonama vise od 40 % njihovog ukupnog
vremena putovanja.

Nivo usluge B karakteriše saobraćajni tok s brzinom od 80 km/h ili malo većom u
ravničarskom terenu cesta kalse I. Potreba za preticanjem radi ostvarenja željene brzine
raste i postaje značajna, dok se kapacitet za preticanje aproksimativno nalazi na granici
nivoa usluge B. Gubici zbog vožnje u koloni su do 50 % ukupnog vremena vožnje.
Propusna moć je 780 PV/h u oba smjera za ovaj nivo usluge pod baznim uslovima.
Iznad ove veličine toka, broj kolona značajno se povećava. Na cestama klase II brzina
može pasti ispod 80 km/h, ali vozači ne bi smjeli ostvativati vremenske gubitke vozeći u
kolonama, vise od 55 % njihovog ukupnog vremena putovanja.

Nivo usluge C opisuje daljnje povećanje toka, koji karakteriše značajnije povećanje
stvaranja kolona, dužine kolona i nemogućnosti preticanja. Prosječna brzina putovanja
još uvijek ne prelazi 70 km/h za ceste klase I u ravničarskom terenu. Kod daljnjeg
povećanja stvaraju se nizovi kolona i značajno se smanjuje kapacitet za preticanje
odnosno mogućnosti preticanja. Tok je još uvijek stabilan. Postotak izgubljenog
vremena u koloni može dostići vrijednost do 65 %, a propusna moć do 1190 PV/h u oba
smjera, po baznim uslovima. Na cestama klase II brzina može pasti ispod 70 km/h, ali
vozači ne bi smjeli ostvarivati vremenske gubitke vozeći u kolonama vise od 70 %
njihovog ukupnog vremena putovanja.
 6

Nivo usluge D predstavlja nestabilne uslove saobraćajnog toka. Dva suprotna toka
počinju se odvijati odvojeno, a mogućnosti preticanja postaju vrlo male. Potreba za
preticanjem je velika, a mogućnosti se približavaju nuli. Srednja veličina kolone od 5 do
10 vozila je uobičajena, iako se može održati prosječna brzina od 60 km/h na cestama
klase I u ravničarskom terenu. Postotak dužina sa zabranom preticanja zbog velikog
saobraćaja ima mali uticaj na mogućnost preticanja. Vozila koja skreću, ili neke druge
smetnje duž ceste, stvaraju glavne poremećaje u saobraćajnom toku. Vremenski gubici
vozača u kolonama su oko 80 % njihovog vremena putovanja, a maksimalna propusna
moć dostiže 1830 PV/h u oba smjera, pod baznim uslovima. Na cestama klase II brzina
može pasti ispod 60 km/h, ali vozači ne bi smjeli imati vremenske gubitke, vozeći u
kolonama, vise od 85 % njihovog ukupnog vremena putovanja.

Nivo usluge E predstavlja uslove u prometnom toku gdje je postotak izgubljenog

vremena u koloni veći od 80 % na cestama klase I i veći od 85 % na cestama klase II.
Čak i u baznim uslovima brzina može pasti ispod 60 km/h. na cestama s lošijim
uslovima od baznih, prosječna brzina putovanja može pasti i do 40 km/h ( na većim
usponima ). Preticanja su gotovo nemoguća, a kolone vozila su intenzivne zbog sporijih
vozila i drugih poremećaja. Maksimalno dostižna veličina toka u uslovima nivoa usluge
E definiše kapacitet segmenta dvotračne ceste i on je 3200 PV/h u oba smjera. Uslovi
odvijanja toka pri kapacitetu su nestabilni i teško predvidljivi. Slučajevi dostizanja
kapaciteta na dvotračnim izvangradskim cestama su rijetki.

Nivo usluge F predstavlja uslove zagušenja, tzv. forsirani tok, gdje veličina toka
premašuje kapacitet dionice.
 7

3.1. Određivanje brzine slobodnog toka ( FFS )

Ključni korak kod procjene nivoa usluge dvotračnih cesta je određivanje slobodnog
toka. Brzina slobodnog toka je izmjerena srednja brzina toka u uslovima male veličine
toka. Ako se mjerenja provode u uslovima kada je veličina toka veća od 200 PV/h, mora
se izvršiti korekcija.

Dva se načina za određivanje FFS-a:

 Mjerenje na terenu
 Procjena na temelju preporuku u ovoj metodologiji.

3.1.1. Mjerenje na terenu

Mjerenje brzina pojedinačnih vozila moguće je provesti na uobičajene načine. Važno je

izabrati reprezentativnu lokaciju unutar posmatranog segmenta. Mjere se pojedinačne
brzine svih vozila ili jednog dijela vozila, koja čine unaprijed definisan uzorak. Uzorak
brzina mora se sastojati od najmanje 100 vozila.

FFS = SFM + 0.0125 Vf ̸ fHV

gdje su:

FFS – brzina slobodnog toka ( km/h )

SFM – srednja brzina mjerena na terenu ( km/h )

Vf – izmjerena veličina toka za period mjerenja brzina ( voz/h )

FHV – korekcioni faktor teških vozila određen prema jenačini.

 8

3.1.2. Procjena FFS

Ako ne postoje podaci mjerenja brzina, što je najčešći slučaj u praksi, onda
metodologija nudi sljedeći način određivanja FFS. Potrebno je odrediti baznu brzinu
slobodnog toka ( BFFS ), koja je karakterisana saobraćajnim uslovima i elementima
geometrije dionice. Zbog toga što je kod dionica dvotračnih cesta raspon brzina
slobodnog toka velik, ne nudi se odgovarajući način određivanja BFFS, nego se poziva
na poznavanje lokalnih uslova, postojećih podataka i sličnih dionica. Računska brzina i
ograničenja brzine mogu predstavljati polazni podatak za njeno određivanje nakon što je
utvrđena BFFS, brzina slobodnog toka se određuje po izrazu:

FFS = BFFS – fLS - fA

gdje su:

FFS – brzina slobodnog toka ( km/h )

BFFS – bazna brzina slobodnog toka ( km/h )

fLS – korekcioni faktor širine traka i bočnih smetnji

fA – korekcioni faktor gustoće priključnih tačaka.

3.2. Određivanje veličine toka

Za dobijanje ekvivalentne veličine toka izražene u PV/h, koja je prisutna u ovoj

kapacitativnoj analizi, koristi se izraz:

Vp = V / PHF * fG * fHV
gdje su:

Vp – ekvivalentna veličina toka u putničkim vozilima za vršnih 15 minuta

V – izmjerena ili procijenjena veličina toka za vršni čas ( voz/h )

PHF – FVS – faktor vršnog časa

fG – korekcioni factor uzdužnog nagiba

fHV – korekcioni factor teških vozila.

3.3. Određivanje prosječne brzine putovanja ( ATS )

Prosječna brzina putovanja ( ATS – Average Travel Speed ) određuje se pomoću

sljedećeg izraza na osnovu brzine slobodnog toka i postotka dužina sa zabranom
preticanja:

ATS = FFS – 0.0125vp - fnp

gdje su:

ATS – prosječna brzina putovanja za oba smjera ( km/h )

FFS – brzina slobodnog toka ( km/h )

Vp – ekvivalentna veličina toka u putničkim vozilima za vršni 15-minutni period

Fnp – korekcioni faktor postotka dužina sa zabranom preticanja za ATS

3.4. Određivanje postotka izgubljenog vremena u koloni ( PTSF )

Postotak izgubljenog vremena u koloni zavisi od veličine saobraćajnog toka, od

raspodjele saobraćaja po smjerovima i postotka dužina sa zabranom preticanja.
Određuje se po izrazu ( 1 ), a njegova bazna vrijednost prema izrazu ( 2 ):

PTSF = BPTSF + fd/np (1)

gdje su:

PTSF – postotak izgubljenog vremena u koloni

BPTSF – bazni postotak izgubljenog vremena u koloni za oba smjera, jednačina ( 2 )

fd/np – korekcioni faktor kombinovanog uticaja raspodjele saobraćaja po smjerovima

Iipostotka dužine sa zabranom preticanja za PTSF

BPTSF = 100 ( 1 - e−0.000879v p ) (2)

 10

3.5. Određivanje nivoa usluge ( NU )

Prvi korak u određivanju nivoa usluge je upoređenje ekvivalenta veličine toka putničkih
vozila Vp s kapacitetom od 3200 PV/h odnosno ekvivalenta veličine toka putničkih
vozila jednog smjera s kapacitetom 1700 PV/h. Ako je jedno od navedenih opterećenja
veće od kapaciteta, cesta je u prezasićenim uslovima i nivo usluge je u F. U ovakvim
uslovima PTSF je blizu 100 %, a brzinu je teško procijeniti.

Za segmente na cestama klase I s opterećenjem manjim od kapaciteta, nivo usluge se

određuje na temelju ATS i PTSF.

Za segmente na cestama klase II s opterećenjem manjim od kapaciteta, nivo uluge se

određuje na temelju PTSF. Iako se ATS ne koristi za određivanje nivoa usluge kod
klase II, procjena ATS može biti korisna za ocjenu kvaliteta usluge dvotračne ceste,
odnosno mreže koje je saobraćajni segment dio.
 11

Zaključak

Dakle, tema ovog seminarskog rada iz predmeta Saobraćaj i prostor je “Postupak

utvrđivanja nivoa usluge saobraćajnice“. Tema je zaista opširna i iziskuje mnogo
vremena i truda. Iz činjenica, koje sam iznijela u ovom seminarskom radu, može se
zaključiti da je postupak za utvrđivanje nivoa usluge, koji pružaju saobraćajnice, složen
proces, koji je nemoguće utvrditi bez rada stručnjaka i koji prolazi kroz mnoge faze.
Nivo usluge koje pružaju ceste nužno je utvrditi zbog sigurnosti vozača i drugih
učesnika u saobraćaju. Dvotračne izvangradske ceste zauzimaju veliki postotak u
ukupnoj mreži cesta, što se tiče razvijenih zemalja. Efikasno odvijanje saobraćajnog
toka praćeno je nivoom usluge na dvotračnim izvangradskim cestama, odnosno,
prosječna brzina putovanja i postotak izgubljenog vremena u koloni. Određivanje nivoa
usluge, kojeg pružaju saobraćajnice, od izuzetnog je značaja za sve vozače, kako bi se
poštovali i prilagođavali propisima na određenim dionicama puta, te se na taj način broj
saobraćajnih nesreća smanjio.
 12

Literatura

[ 1 ] Mazić, B.: Ceste, Sarajevo, 2010.

Lovrić, I.: Ceste, Sarajevo, 2010.

13