Η Έννοια του Dividual στο «Υστερόγραφο για τις Κοινωνίες του Ελέγχου»

του Deleuze
Η έννοια του dividual προτάθηκε για πρώτη φορά από τον Gilles Deleuze στο πολύ μικρό μα
πολύ διορατικό του δοκίμιο, το «Υστερόγραφο για τις κοινωνίες του ελέγχου», όπου παραθέτει την
άποψή του για το πώς φτάσαμε στο σημείο να ελεγχόμαστε από τις κυβερνο-τεχνολογίες και το πώς
αυτές οι νέες τεχνολογίες μας καλούν επιτακτικά να επανεξετάσουμε τον ίδιο τον ορισμό του
ανθρώπου ως ενός αυτόνομου, αδιαίρετου και αδιάσπαστου ατόμου. Το άτομο έχει θεωρηθεί
διαχρονικά σε πολλές δυτικές φιλοσοφικές και πολιτικές θεωρίες ως ο διακριτός, ενιαίος και αδιαίρετος
εαυτός. Δηλαδή, η ουσία του ατόμου είναι ο εαυτός του, η ενιαία και αυτόνομη οντότητα σύμφωνα
με τα δυτικά συστήματα αξιών, ή αλλιώς ο αυτόβουλος άνθρωπος, δηλ. ο άνθρωπος με ελεύθερη
βούληση, αυτός που έχει την ικανότητα να σκέφτεται και να ενεργεί αυτόνομα.1 Ο σκοπός αυτού του
μικρού σε έκταση δοκιμίου είναι να αναφέρει εν συντομία και να αναλύσει τη διαρκώς εναλλασόμενη
σχέση μεταξύ του ανθρώπου, από τη μια πλευρά, και των ευρύτερων κοινωνικο-τεχνολογικών
συντελέσεων, από την άλλη, τις επιπτώσεις που αυτές συνεπάγονται στον ίδιο τον άνθρωπο και το πώς,
αδιαμφισβήτητα, αυτή η καινούργια κατάσταση έχει αλλάξει ριζικά την αντίληψη μας για τον ορισμό
του ανθρώπου ως ελεύθερου και αυτόνομου όντος στην εποχή μας. Αφετηρία της συζήτησης είναι ο
πολύ δόκιμος όρος του dividual του Deleuze, που φαίνεται να παρέχει με μια απόλυτη συγκρότηση,
απλότητα και περιεκτικότητα το εννοιολογικό πλαίσιο του θέματος

Για να κατανοήσουμε το εννοιολογικό πλαίσιο μέσα στο οποίο ο όρος του dividual αποκτά μια
νέα δυναμική στην εποχή μας, o Deleuze εξετάζει τις σημαντικές διαφορές μεταξύ των πειθαρχικών
κοινωνιών, που το έργο του Foucault είχε εκτενώς αναλύσει στην «Πειθαρχία και Τιμωρία», και των
νέων αναδυόμενων κοινωνιών του ελέγχου με τις νέες τεχνολογίες, που δημιουργούν πλέον νέα
τετελεσμένα και τα οποία, αναμφισβήτητα, θα δημιουργήσουν μια νέα σχέση μεταξύ ανθρώπου και
μηχανών, δηλαδή ένα νέο τύπο ανθρώπου και κοινωνικού τύπου. Στις κοινωνίες της πειθαρχίας του
Foucault χρησιμοποιούνταν τεχνολογίες που δημιουργούσαν χώρους εγκλεισμού και περιχαράκωσης
του ατόμου από τον έναν κλειστό χώρο στον άλλο, με τον καθένα να απαρτίζεται από τους δικούς του
νόμους: κατ’ αρχάς η οικογένεια – μετέπειτα το σχολείο, μετά ο στρατώνας, μετά το εργοστάσιο –
περιστασιακά το νοσοκομείο – πιθανώς η φυλακή – το κατεξοχήν παράδειγμα ενός κλειστού
περιβάλλοντος - που τοποθετούσαν φυσικά και οπτικά τους ανθρώπους στο χώρο και στο χρόνο,
δημιουργώντας έτσι συστήματα τακτικών περιβλημάτων/εγκλεισμών και μειώνοντας τυχόν κενά
μεταξύ μεταβάσεων, επιτρέποντας έτσι συνθήκες κοινωνικού ελέγχου και αξιοποίησης του ανθρώπινου
πληθυσμού ως μιας παραγωγικής δύναμης σε ένα καπιταλιστικό καθεστώς. Με πρότυπο το αναλογικό
μοντέλο του πανοπτικού, την αρχιτεκτονική της επιτήρησης που σχεδιάστηκε από τον Jeremy
Bentham, ο Foucault εξέτασε το πώς ένα τέτοιο μόρφωμα συνδέθηκε εν τέλει με όλο το κοινωνικό
πεδίο. Σε πρώτο στάδιο, το πανοπτικό εισήχθη σε χώρους φυλάκισης ως μέσο επιτήρησης και ελέγχου
των κρατουμένων μέσω ενός κεντρικού πύργου περιβαλλόμενου από τα κρατητήρια των
φυλακισμένων. Στη συνέχεια όμως γενικεύτηκε και διευρύνθηκε και έγινε το πρότυπο κάθε θεσμικής
διευθέτησης, δημιουργώντας έτσι τις συνθήκες μέσα από τις οποίες γεννήθηκε ένα νέο υπάκουο,
πειθαρχημένο και ομαλοποιημένο άτομο. Κατά συνέπεια, ο νέος αυτός τύπος ανθρώπου έμοιαζε λίγο
ή πολύ με έναν φυλακισμένο, που ένιωθε ότι ανά πάσα στιγμή παρακολουθείται, τείνοντας έτσι προς
συμμόρφωση με ηγεμονικά πρότυπα εξουσίας στην καθημερινή του συμπεριφορά και τις σχέσεις του
με τους άλλους λόγω της εσωτερίκευσης των νορμών μέσω της παρουσίας του βλέμματος.

Αντιθέτως, στις κοινωνίες του ελέγχου, όπως ισχυρίζεται ο Deleuze, οι τεχνολογίες των κοινωνιών
της πειθαρχίας αντικαθίστανται με μια τεχνολογία ενός σαφώς διαφορετικού τύπου, και πιο
συγκεκριμένα υπό τη μορφή πληροφοριών.2 Στο «Υστερόγραφο για τις κοινωνίες του ελέγχου», ο

1
Robert W. Williams, p. 1
2
Deleuze 1992: 180
Deleuze ισχυρίζεται ότι η νέα γλώσσα των κοινωνιών του ελέγχου είναι αριθμητική, δηλαδή είναι
φτιαγμένη από κωδικούς, ραβδωτούς κώδικες, DNA και άλλες μορφές βιοπληροφόρησης και ότι
έχουμε γίνει dividuals, δηλαδή μάζες πληροφορίων, δειγμάτων, δεδομένων, αγορές και «τράπεζες».3
Αρκεί μόνο να εξετάσουμε τον ορισμό του dividual για να δούμε τους περιορισμούς που θέτει στην
έννοια του ατόμου: in + dividual, δηλαδή την απιθανότητα οιασδήποτε διαίρεσης μέσα στο άτομο.
Συνεπώς, η έννοια «άτομο» είναι ανεπαρκής στη νέα αναδυόμενη κατάσταση που χωρίζει την
πειθαρχία από τον έλεγχο. Έτσι, όπως ο Deleuze μιλάει για τη θεσμική καταστροφή των κοινωνιών
της πειθαρχίας, δηλαδή τους χώρους όπου το άτομο ήταν ορατό, οριοθετημένο, κλεισμένο,
μορφοποιημένο και ακινητοποιημένο, έτσι μιλάει για τη δυνατότητα κατάρρευσης και
κατακερματισμού του ατόμου και του χώρου μέσα στους οποίους κινείται. Ο φυσικός, υλικός χώρος
των κοινωνιών της πειθαρχίας καταρρέει στο βαθμό που δεν μπορεί πλέον να αποτελέσει μια σταθερή
χωρο-χρονική συντεταγμένη/διάσταση. Το σώμα και ο φυσικός χώρος κωδικοποιούνται για να
αλληλεπιδράσουν με τις νέες ψηφιακές τεχνολογίες που είναι ενσωματωμένες στο ίδιο το φάσμα του
νέου εικονικού, άυλου χώρου, διευκολύνοντας έτσι τη ροή του σώματος μέσα στο χώρο και τη διανομή
λειτουργιών και πληροφοριών. Ένα ενδιαφέρον άρθρο θέτει το ερώτημα πώς μπορούμε να
συνδέσουμε κινηματογραφικά τις αλλαγές και τις εξελίξεις που λαμβάνουν χώρα σε αυτό το νέο άυλο
χώρο, εφόσον υπάρχει πρόβλημα οπτικής επικοινωνίας μεταξύ της πολύπλοκης αλληλεπίδρασης και
της αλληλοεπικάλυψης μεταξύ του φυσικού και εικονικού χώρου.4

Το dividual σε αντίθεση με το άτομο υπονοεί ότι δεν είμαστε αδιαίρετες και αυτοτελείς
οντότητες, ή, διαφορετικά, η μικρότερη μονάδα στην οποία μπορεί να διαιρεθεί η κοινωνία.
Αντιθέτως, υπονοεί ότι είμαστε κατά κάποιο τρόπο χωρισμένοι από το σώμα μας και ότι έχουμε
μετατραπεί σε κάτι άλλο, κάτι εικονικό, δηλαδή τον ψηφιακό εαυτό μας, ο οποίος έχει τις ιδιότητες
να διαιρείται και να υποδιαιρείται ατελείωτα και στη συνέχεια να μειώνεται σε παραστάσεις δεδομένων
μέσω των σύγχρονων τεχνολογιών. Ένα άτομο μπορεί να συνυπάρχει με τις «διαιρέσεις» του, σαν ένα
alter ego, αλλά είναι ο άλλος του εαυτός, το dividual, που γίνεται ολοένα και πιο στοχοποιημένος
και εμπορεύσιμος και ο οποίος, κατά κύριο λόγο, παρέχει τα ίδια τα μέσα με τα οποία διεξάγεται ο
έλεγχος. Στην πραγματικότητα, οι σύγχρονες μορφές ελέγχου διευκολύνονται από την ίδια την
ύπαρξη των «διαιρέσεων» μας, που έχουν σαν αποτέλεσμα την ψηφιακή αναπαραγωγή. Με την
ψηφιακή ή μηχανική αναπαραγωγή, εννοούμε τη σχέση που μας μειώνει ως αδιαίρετους εαυτούς σε
ψηφιακά μεσολαβούμενους σηματοδότες που αναπαράγουν τις «διαιρέσεις» ή τα «dividuals». Κατά
κάποιο τρόπο, δεν παράγουμε τον ψηφιακό εαυτό μας, αλλά το αντίστροφο: o ψηφιακός μας εαυτός
μας παράγει. Γινόμαστε μηδενικές υποδιαιρέσεις σε προγράμματα που δημιουργούν και
αναδημιουργούν νέες συλλογές πληροφοριών. Η χάραξη πολιτικής και η λήψη αποφάσεων μπορούν
να γίνουν στη βάση αυτών των «τραπεζών» πληροφοριών. Οι προτιμήσεις μας για surfing, οι συνήθειες
των αγορών μας, οι αναγνωστικές μας συνήθειες, τα πολυσύχναστα μέρη όπου πηγαίνουμε, οι
πεποιθήσεις μας και γενικά όλες οι κοινωνικές μας δραστηριότητες (στα κοινωνικά φόρουμ όπως το
Facebook και το Twitter) αποτελούν τη βάση της ταξινόμησής μας σε σημαντικές, χρήσιμες και
ακόμα επικερδείς κατηγορίες για τις επιχειρήσεις και τις κυβερνητικές υπηρεσίες που έχουν πρόσβαση
να τα χειριστούν. Το ερώτημα, λοιπόν, είναι πώς μπορούμε να θεωρούμαστε αυτόνομα άτομα
δεδομένου ότι χωριζόμαστε μεταξύ αυτών με ή χωρίς πρόσβαση στα δεδομένα αυτά; Πόσο
αυτόβουλοι μπορούμε να θεωρούμαστε και τι γίνεται με την ελεύθερη βούληση τ’ ανθρώπου;

Η συλλογή και η μορφοποίηση δεδομένων μπορούν να είναι δύο ισχυρά εργαλεία στη διαδικασία
συγκέντρωσης πληροφοριών σχετικά με ένα συγκεκριμένο άτομο ή ομάδα ατόμων προκειμένου να
δημιουργηθεί ένα προφίλ, δηλαδή μια ψηφιοποιημένη εικόνα των προτύπων και της συμπεριφοράς
τους. Ένας εξειδικευμένος αναλυτής μπορεί να ανακαλύψει γεγονότα για ένα άτομο που ίσως οι ίδιοι
να μην γνωρίζουν συνειδητά.

3
Ibid
4
Lorna Muir, p. 264
 Οι προσωπικές μας πληροφορίες συλλέγονται και αναδημιουργούνται με τρόπους που ξεπερνούν
τον έλεγχό μας. Αυτό επιτυγχάνεται με την συνεχή επικοινωνία μεταξύ των ηλεκτρονικών
υπολογιστών, με την παρακολούθηση των ψηφιακών μας κινήσεων και με τη συγκέντρωση δεδομένων,
διαδικασιών, θα λέγαμε, που διευκολύνονται επίσης από την επέκταση της ψηφιακής τεχνολογίας και
την παγκοσμιοποίηση.5 Αυτές οι διαδικασίες μπορούν να συμπεριλαμβάνουν παρακολούθηση,
συλλογή πληροφοριών, διαχείριση δεδομένων, προσομοίωση, βιοπολιτική και μορφές βιοεξουσίας.
Αυτές είναι τεχνικές, που μπορούμε να πούμε, ότι στόχο έχουν την παραγωγή ψηφιοποιημένων
προφίλ των ατόμων (data image ή databased self), επιτρέποντας έτσι μια πληθώρα επαγωγικών
μεθόδων επάνω τους ως στοιχείων γνωστού πληθυσμού.

Τέτοιες διαδικασίες ξέρουμε πως πραγματοποιούνται σε ιατρικά και χημικά εργαστήρια, σε

στατιστικά ιδρύματα, αστυνομικά τμήματα, χρηματοπιστωτικά ιδρύματα και στρατόπεδα. Σε αυτούς
τους χώρους όπου συλλέγονται και καταγράφονται οι πληροφορίες από τις ροές δεδομένων, αυτές
επανασυναρμολογούνται και χρησιμοποιούνται για ποικίλους λόγους που σκοπό έχουν την χάραξη
στρατηγικών διακυβέρνησης, εμπορίου και ελέγχου.

Εάν στον παλαιό βιομηχανικό καπιταλισμό το πλεόνασμα θα μπορούσε να μετρηθεί ως το

άθροισμα της εργασιακής απόδοσης του προλεταριάτου για το νομισματικό πλεονέκτημα του
ιδιοκτήτη, όπως έλεγε κάποτε ο Μαρξ, το σημερινό πλεόνασμα στις κοινωνίες του ελέγχου
δημιουργείται από τα αποθέματα πληροφοριών που παράγονται στους κυβερνοχώρους.6 Μαθαίνουμε
επίσης ότι γίνεται και εμπόριο αυτών των πλεονασμάτων πληροφοριών σε εταιρείες και κυβερνήσεις
που ενδιαφέρονται για την αγορά τους.7

Άλλες πρακτικές που σχετίζονται με την ψηφιακή αναπαραγωγή μπορούν να αφορούν τις ανάγκες
της αγοράς και της εξειδίκευσης, οι οποίες βασίζονται πάλι στις ροές πληροφοριών στους
κυβερνοχώρους. Τέτοιες πρακτικές μπορούν να οδηγήσουν στην εμπορευματοποίηση του εαυτού και
στην «αναπαραγωγή της επιθυμίας» κατά πατερναλιστικά πρότυπα σε μια σύγχρονη καπιταλιστική
οικονομία. Εν συντομία, τα ίδια μοτίβα και στυλ φιλτράρονται συνεχώς από τους ίδιους μηχανισμούς
που παράγουν και καταναλώνουν ταυτόχρονα. Είναι το φαινόμενο της κοινοτυπίας που χαρακτηρίζει
τις ζωές μας, της μαζικής κατανάλωσης, των μέσων ενημέρωσης και μαζικής δικτύωσης και της
κοινοτυπίας που επικρατεί στις τέχνες σήμερα. Αυτά τα φαινόμενα είναι πιο εμφανή στο αστικό
περιβάλλον, ιδιαίτερα στις μεγάλες πόλεις που αποτελούν τις μεγαλύτερες «τράπεζες» πληροφοριών
και τους μεγαλύτερους, επομένως, κυβερνοχώρους.8 Ως δεδομένα, μπορούμε να ταξινομηθούμε με
διάφορους τρόπους: ταξινομούμαστε σε κατηγορίες δεδομένων που μπορούν να αξιολογηθούν για
διαφορετικούς σκοπούς στην οικονομία της αγοράς και τις υπηρεσίες. Οι εταιρείες συνήθως δεν
λανσάρουν προϊόντα που θα αγοραστούν μόνο από ένα άτομο. Η σημερινή καπιταλιστική οικονομία
βασίζεται στη μαζική παραγωγή και κατανάλωση. Μέσω της ψηφιακής αναπαραγωγής υπάρχει η
δυναμική για ένα ηλεκτρονικά και πατερναλιστικά ρυθμισμένο άτομο. Κατά συνέπεια, η συλλογή και
η ταξινόμηση των πληροφοριών γίνεται μέσω της σύνοψης των επιμέρους μας επιθυμιών και συνηθειών
και καλούμαστε να κάνουμε τις επιλογές μας όταν καταναλώνουμε στη βάση ενός προκαθορισμένου
ή προεπιλεγμένου συνόλου αντικειμένων με τις διαθέσιμες παραλλαγές τους. Ως εκ τούτου, το
λεγόμενο niche marketing δεν μειώνει την επιρροή αυτού του προεπιλεγμένου συνόλου αντικειμένων,
αφού πάλι εφαρμόζονται οι ίδιοι ακριβώς μηχανισμοί και οι ίδιες ακριβώς τεχνικές που μας
«διαιρούν».9 Ο Deleuze είχε δίκιο υποστηρίζοντας ότι οι μάζες γίνονται δείγματα, δεδομένα, αγορές
ή «τράπεζες» πληροφοριών.

5
Simon (2005)
6
Kevin D. Haggerty and Richard V. Ericson, p.616
7
Ibid, p. 616
8
Ibid
9
Kleon (2005)
 Σήμερα, ο καινούργιος τύπος εποπτείας και παρακολούθησης δεδομένων στις κοινωνίες του
ελέγχου, όπως προαναφέρθηκε, έχει λιγότερο να κάνει με τους χωροταξικούς περιορισμούς, όπως στις
πειθαρχικές κοινωνίες, στις οποίες το άτομο γινόταν ορατό μέσα από τις φυσικές ρυθμίσεις του χώρου,
όπως λόγου χάρη με το πρότυπο του πανοπτικού ή την άμεση ανθρώπινη εποπτεία. Τουναντίον, η
σύγχρονη μορφή παρακολούθησης παίρνει τη μορφή καταγραφής και αποθήκευσης δεδομένων ανά
πάσα στιγμή, δεδομένου ότι οι πληροφορίες μας με τις σύγχρονες τεχνολογίες μπορούν να
αποθηκευτούν σε βάσεις δεδομένων, που μπορούν συνεπώς να χρησιμοποιηθούν και να
αναδημιουργηθούν με κάποιο ουσιαστικό τρόπο - προφανώς για την παροχή χρήσιμων πληροφοριών
για άπειρους σκοπούς. Εάν κάποιος δεν είναι φυσικά παρών, μπορεί εντούτοις να «διαιρεθεί» στα
δεδομένα του, που αποτελούν τον ψηφιακό του εαυτό. Οι πληροφορίες, στην πραγματικότητα,
αποτελούν την προϋπόθεση της ορατότητάς μας στις κοινωνίες ελέγχου, με τη μορφή ψηφιοποιημένων
προφίλ, που παράγονται από τις ηλεκτρονικές συσκευές, και οι οποίες προσδιορίζουν τη θέση, την
κατάσταση και την πιθανότητα απόκλισης ή αντίστασης κάθε ατόμου. Ο κυβερνοχώρος είναι ο τόπος
όπου διεξάγονται πολλές έρευνες, ξεπλένονται πληροφορίες, και ό τόπος όπου επιλύονται θέματα
εθνικής ασφάλειας και αντιτρομοκρατίας.

Συνοψίζοντας, τα dividuals είναι το αντίθετο των ατόμων, οι προαγωγοί των νέων πρακτικών
διαίρεσης στην πολιτική και την κοινωνία, πρακτικών που διανέμουν πληροφορίες παρά σώματα, και
δίκτυα αντί φυσικά περιβλήματα για να διαχωρίσουν και να διανείμουν λειτουργίες. Τα dividuals
μπορούν να θεωρηθούν ως υποκείμενα, ομαλοποιημένοι άνθρωποι, όχι αυτοελεγχόμενοι αλλά
ελεγχόμενοι «εκ των προτέρων» μέσω της προσομοίωσης και της μοντελοποίησης. Τα dividuals είναι
περισσότερο σχεδιασμένα, προγραμματισμένα και διαμορφωμένα υποκείμενα παρά φυσιολογικοί,
πραγματικοί άνθρωποι, όπου εξωγενείς και ενδογενείς παράγοντες θα μπορούσαν ακόμη να
αλληλοεπιδράσουν και να αντισταθμιστούν στο κοινωνικό πεδίο.

Bibliography

Deleuze, G. (1992, Winter ). Postcript on the Societies of Control . JSTOR.

Kevin D. Haggerty and Richard V. Ericson (2000, December). The surveillant assemblage. The
British Journal of Sociology, 51(4), 605-622.

Muir, L. (n.d.). Control Space? Cinematic Representations of Surveillance: Space Between Discipline
and Control . Surveillance & Society , 9(3), 263-279.

Simon, B. (2002, Sep 1). The Return of Panopticism: Supervision, Subjection and the New
Surveillance. Surveillance & Society, 3(1).

Williams, R. W. (2005, Jan 1). Politics and Self in the Age of Digital Re(pro)ducibility. Retrieved
from Fast Capitalism: http://www.fastcapitalism.com